Hieronim Morsztyn - zarys

twórczości.

O autorze
Hieronim (Jarosz) Morsztyn - ok. 1580 - przed 1626 r.
Syn Floriana, ariana (brata polskiego), bachmistrza wielickiego. Wcześnie osierocony,
wychowywał się u wuja - Samuela Gotarda Łaskiego, sekretarza na dworze
króla Zygmunta III Wazy, rotmistrza.
Żoną Samuela była Zofia Kiszynkówna (vel Kizynkówna lub von Königseck),
wdowa po Stanisławie Kostce, podkomorzym chełmińskim.
Hieronim uczył się przez 3 lata w szkole jezuickiej w Braniewie. Przez jakiś czas przebywał
w Wilnie, Lublinie, a także na dworze wojewody łęczyckiego.
Do jego najważniejszych dzieł należy Światowa rozkosz, opublikowana w 1606 r.
w Krakowie, Antypasty małżeńskie opublikowane w 1606 r. w Krakowie czy Sumariusz
wierszów (zebrane liryki, fraszki oraz obrazki obyczajowe).

Światowa rozkosz z ochmistrzem swoim i ze dwunastą swych

służebnych panien.
Cykl wierszy przedstawia urodę i wartość życia, prezentuje sposoby zażywania przyjemności.
Śmierć, realizowana m.in. poprzez motyw vanitas, traktowana jest przez poetę jako naturalny
element życia.
Inspiracją posłużyły takie dzieła, jak „Żywot człowieka poczciwego” Mikołaja Reja, czy
„Pieśń o Sobótce” Jana Kochanowskiego, z których poeta przejął przekonanie, iż świat został
stworzony przez Boga ku uciesze człowieka, grzechem nie jest więc korzystanie z jego
rozkoszy, lecz ich unikanie jako przejaw niewdzięczności wobec hojnego Gospodarza.
„Światową rozkosz” zamyka refleksja o charakterze wanitatywnym, ale tego typu motyw
zdaje się jedynie podkreślać wartość doczesnych uciech, z jakich korzystać należy najdłużej
jak się tylko da, ostatecznie czeka nas bowiem mieszkanie w ciemnej ziemi i zapomnienie u
potomnych.
Światowa rozkosz
1. Deus artifex - Bóg-artysta, który „nadobnie świat zbudował”, jak głosi incipit otwierający wiersz.
Człowiek nie jest w stanie pojąć piękna Boskiego stworzenia, nie jest go również
w stanie wyrazić poprzez słowo (pisane i mówione).
2. Świetny-świat-świecki - zgłoskowość
3. „Któż, oprócz ślepego, nie widał ślicznych świata tego pozorności?” piękny, widzialny świat
tworzony ręką niewidzialnego Boga.
4. Bóg jako dawca przyziemnych rozkoszy, wszechmocny Twórca którego człowiek czci
za hojne dary.
5. Podmiot liryczny obiera za cel opisanie przymiotów doczesnych, z których każdy człowiek może
korzystać aż do śmierci.
6. Upersonifikowanie rozkoszy
- Rozkosz jako panna w pozłacanej szacie, wesołej i przyodzianej strojnie („Przybrała się w
koronę, czując się królową być państwa świata tego, a dyjamentową błyskając w rubinowym
pierścieniu tablicą, cienką skronie okryła ślicznie jedwabnicą”)
- Nie jest ona dla ubogich („się trudno docisnąć chudemu pachołku, tam gdzie ona przebywa…”)
- Towarzyszą jej Rozpusta (stara pani, strojąca fochy), Wenus (sekretarka, prowadzi Rozpustę pod
rękę) i Kupido (strzelający z łuku, z trafień cieszy się Rozkosz, gdyż do niej „należą”
trafieni przez Kupidyna ludzie)

7. Pięć panien - pięć zmysłów

- Pierwsza panna - wzrok: „syci wzrok w nadobnych rzeczach”, ceni sobie piękno zewnętrzne
- Druga panna - słuch: zabawia rozmową
- Trzecia panna - zapach/węch: pięknie pachnie, „wonnymi piżmy, zybetami i drogimi
nasyca zapach perfumami”
- Czwarta panna - smak: częstuje dobrym napojem i licznymi potrawami
- Piąta panna - dotyk: daje do ręki to, co człowiekowi najbliższe

8. Kolejne pięć panien - elementy obrządku

- Nalewka
- Miednica
- Tuwalnia - chusta liturgiczna
- Zasłona
- Zwierciadło

9. Ostatnie dwie panny - dary, które związane są z ciałem i cielesnością:

- farby i bielidła (barwa skóry)
- wódki i olejki z róży (kondycja, konsystencja skóry)

10. Tytułowy Ochmistrz, Dostatek

- posiada siwą brodę
- jedną ręką liczy zyski, drugą - prezentuje zebrane bogactwa (perły, złoto, drogie kamienie
i srebro)
- opis pokoju - „pieszczone bławaty, drogotkane szpalery, rumiane szarłaty,
wezgłowia teletowe, kołdry haftowane, 10 materac z altembasu, złotem opisane łoże,
 pokój obity, w nim z srebra litego wszystko, czego się jedno tkniesz” - przepych kojarzący się
z horror vacui, próba zapełnienia pustki
- frauzimmer - to poczet kobiet bądź na dworze królowej, bądź u innych pań możnych w kraju,
gdzie nie brakło krewniaczek i sierot szlacheckich, którym pani domu dawała u siebie
wychowanie i wyposażone wydawała za mąż; damski pokój; przebywające w nim damy
- „żadna rzecz smaku nie ma w nędzy” - w biedzie żaden walor nie będzie cieszyć,
bo człowiek będzie zbyt bardzo martwić się o swój los
- pieniądze jako element materialny, rzecz ważna w życiu

11. 12 panien kojarzy się z „Pieśnią o Sobótce” - układ rymów (AABB - rymy parzyste),

- Panna I - Pompa, podróżuje karocą, nigdy nie chodzi i słudzy nie odstępują jej na krok;
wszyscy się jej kłaniają, jest ona przyodziana w złoto, w złocie je i sypia, „za herb zbytek nosi”;
krytykuje mierność i pokorę, utrata majątku czy niebezpieczeństwa nie są istotne,
grunt to przepych

- Panna II - Asystencyja, wiedzie orszak; każdy ma swoje miejsce w pochodzie

- Panna III - Kompanija, zabawia się ze szlachetną drużyną; każdy powinien znaleźć towarzystwo
(mądry z mądrym)

- Panna IV - Dyjeta („ale nie doktorska”), częstuje bogatą żywnością - rybami, sałatami, ciastami
owocowymi, octem, kołaczami; dotyczy sposobu spożywania napojów i pokarmów

- Panna V - Pijatyka; bardzo swawolna, ma na sobie wieniec hederowy (wieniec z bluszczu),

a w ręce trzyma herb Bahusa (szczep winorośli); wódki cynamonowe, rosa solis/rosolis (wódka
aromatyzowana płatkami róży), wina, miody pitne, piwa; „a kto by pijanego porachował błędy” -
wpływ wypitego alkoholu na myślenie i postępowanie człowieka, „onemu się przecię zda, że nie
masz mędrszego, i Cycerona by stłukł wymową samego (stąd nie darmo i wiechy w mieściech
wywieszają, bo tam rozum na kwartę ludziom przedawają), już wtenczas i bohatyr, i pan wielki z
niego, 40 a skoro się wyszuma, aż nic ze wszystkiego”

- Panna VI - Podwika (duża chusta, najczęściej z białego płótna, zasłaniająca szyję, boki twarzy,
podbródek i uszy, słowo to było również stosowane potocznie jako określenie zamężnej kobiety,
płeć piękna), opisy zalotów; „liche dziewczęta w jarzmo swe wprawiły” - miłość jako siła
pętająca, nie wyzwalająca; Kupidyn jest przedstawiany nagi,
gdyż w miłości prawdziwej nie ma ani zdrady, ani nic do ukrycia, jest również młody i dziecinny,
bo „rozum nie płaci” (osoby zakochane nie grzeszą w swym amoku rozumem); „kto nie twój, nie
godzien że żyje”

- Panna IX - Krotochwila (dowcip, figiel, a zarazem utwór sceniczny pokrewny farsie),

postać wymykająca się granicom czasu, nie zna zegarka; żarty sprawiają że dłużąca się droga
zdaje się być krótsza; Żart jest bratem Krotochwili, zabawia gości; kto nie uczestniczy w
zabawach i żartach, tego dotyka melancholia;

12. Mitologiczne i antyczne nawiązania i konteksty (przykłady)

- Pegaz
- Talija/Talia - muza komedii, jedną spośród dziewięciu muz olimpijskich, które należały
do orszaku Apollina (Apollon Musagetes), ich przewodnika
- Marsowe utarczki
- łzy Heraklitowe - zob.: „Tren I” Jana Kochanowskiego; Heraklit z Efezu.