See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/362509103

Bursa Hocaalizade Cami Minaresi'nin Deprem Performansının Doğrusal ve

Doğrusal Olmayan Analiz Yaklaşımları ile İncelenmesi

Conference Paper · June 2021

CITATIONS READS

2 272

6 authors, including:

Elif Durgut Cem Demir

Istanbul Technical University Istanbul Technical University
4 PUBLICATIONS 2 CITATIONS 88 PUBLICATIONS 1,091 CITATIONS

SEE PROFILE SEE PROFILE

Fikret Kuran Alper Ilki

General Directorate of Foundations Istanbul Technical University
18 PUBLICATIONS 52 CITATIONS 300 PUBLICATIONS 3,723 CITATIONS

SEE PROFILE SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Elif Durgut on 05 August 2022.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 9th Turkish Conference on Earthquake Engineering, 2021
2-4 June 2021, Istanbul Technical University

Bursa Hocaalizade Cami Minaresi’nin Deprem Performansının Doğrusal

ve Doğrusal Olmayan Analiz Yaklaşımları ile İncelenmesi
Elif Durgut1*, Medine Ispir2, Cem Demir2, Ömer Tuğrul Turan2, Fikret Kuran3, Alper Ilki2
1
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İnşaat Mühendisliği Bölümü, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul, Türkiye
2
İnşaat Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul, Türkiye
3
Vakıflar Genel Müdürlüğü, Sanat Eserleri ve Yapı İşleri Şube Müdürlüğü, Çankaya, Ankara
*Sorumlu yazar, durgut17@itu.edu.tr

Özet
Tarihi yapıların deprem etkileri altındaki yapısal davranışının belirlenmesi ve gerektiğinde
iyileştirilmesi, bu yapıların gelecekteki varlıklarını sürdürebilmesi açısından önem taşımaktadır. Bu
çalışmada, Bursa’da bulunan tarihi Hocaalizade Cami Minaresi’nin modal analizi ve Kocaeli depremi
Düzce istasyonu ivme kaydı altında zaman tanım alanında doğrusal ve doğrusal olmayan analizleri
yapılarak deprem etkileri altındaki olası yapısal davranışı incelenmiştir. Minare için yapılan çevresel
titreşim testleri sonucu elde edilen periyot değerleri ile sonlu elemanlar modelinden elde edilen periyot
değerleri farklılık gösterdiği için modellemede kullanılan malzeme mekanik özelliklerinin
güncellemesi gereği ortaya çıkmıştır. Tarihi minare için bu analizler sonucunda elde edilen
yerdeğiştirme, gerilme ve şekildeğiştirmeler; Tarihi Yapılar için Deprem Risklerinin Yönetimi
Kılavuzu’nda (2017) doğrusal ve doğrusal olmayan analiz yaklaşımları için verilen ilgili deprem
performans sınırları esas alınarak karşılaştırmalı şekilde değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Doğrusal Analiz; Doğrusal Olmayan Analiz; Minare; Modal Analiz; Tarihi
Yapılar; Yığma Yapı, Zaman Tanım Alanında Analiz

1. Giriş
Tarihi yığma minareler, yüksek ve narin olmaları nedeniyle deprem etkileri altında diğer yığma
yapılardan farklı bir davranış sergilemektedirler. Tarihi minareler; tuğla, taş veya almaşık olarak cami
beden duvarlarına bitişik veya ayrı olarak inşa edilmişlerdir. Bu yapıların depremlerde yaygın olarak
hasar gördükleri bilinmektedir (Kılıç vd., 2020). Gelecekte varlıklarını sürdürmeleri için yapısal
performanslarının belirlenerek, gerekli olması durumunda iyileştirme çalışmalarının yapılması önem
taşımaktadır. Minarelerin deprem etkileri altındaki davranışının incelenmesi konusunda literatürde az
sayıda çalışma mevcuttur (Doğangün vd., 2008; Livaoğlu vd., 2014; Serhatoğlu, 2015; Alamehmet,
2019; Durgut, 2021).
Bu çalışma, UDAP (G-18-07) numaralı ve ‘‘Bursa Tarihi Minarelerinin Deprem Performanslarının
Analitik ve Deneysel Yaklaşımlar ile İncelenmesi ve Hasargörebilirlik Eğrilerinin Elde Edilmesi’’
isimli projenin kapsamında gerçekleştirilmiştir. Bursa’da 1439 yılında inşa edilen Hocaalizade Cami
Minaresi’nin makro modellemesi ile zaman tanım alanında doğrusal ve doğrusal olmayan analizleri,
Abaqus sonlu elemanlar programı kullanılarak yapılmış ve minarenin düşey yükler ile deprem etkileri
altındaki davranışı incelenmiştir. Elde edilen sonuçlar, Tarihi Yapılar için Deprem Risklerinin
Yönetimi Kılavuzu’nda (TYDRYK) (2017) doğrusal ve doğrusal olmayan analiz yaklaşımları için
tanımlanmış olan ilgili sınırlar esas alınarak karşılaştırmalı şekilde değerlendirilmiştir.

2. İncelenen Minarenin Özellikleri ve Deprem Kaydı

2.1. Minarenin özellikleri
İncelenen Bursa Hocaalizade Cami Minaresi; II. Murat devrinde ve 1439 yılında inşa edilmiştir. Tarihi
minare, Erken Osmanlı Dönemi mimarisinin örnekleri arasında yer almaktadır. Minare günümüze
kadar çok sayıda depreme maruz kalmıştır. Bursa civarını etkiyen 1855 yılında meydana gelen
 9th Turkish Conference on Earthquake Engineering, 2021
2-4 June 2021, Istanbul Technical University

depremde, minarenin şerefe kısmının hasar gördüğüne dair bilgiler bulunmaktadır (Özaydın, 2017).
Tipik bir minarenin bölümlerini ve bunlar için kullanılan terimleri gösteren şematik bir çizim Şekil
1a’da verilmektedir. Günümüze kadar özgünlüğünü koruyarak ulaşmış minare, kaide kısmı hariç,
diğer tüm bölümler, tuğla (35-40 mm kalınlığında) ve yatay/düşey harç derzleri (30-50 mm
kalınlığında) ile teşkil edilmiştir. Kaide; düşeyde 1 taş ve 3 tuğla, yatayda ise 1 taş ve 1 tuğla ile
almaşık olarak örülmüştür. Minare, cami ana yapısının batısında bulunmakta olup toplam 27 m
yüksekliğe sahiptir (Şekil 1b). Minarenin kaide kısmı planda yedigen diğer tüm kısımlar ise dairesel
olarak inşa edilmiştir. Minare çekirdeksiz bir merdivene sahiptir ve kaidenin bir kısmı cami beden
duvarlarına birleşik olarak inşa edilmiştir. Hocaalizade Cami minaresini oluşturan her bir bölüme ait
geometrik boyutlar, yerinde yapılan ölçümler sonucu yaklaşık olarak belirlenmiştir ve bu değerler
olarak Tablo 1’de sunulmaktadır.

a) b)
Şekil 1. a) Minarenin bölümleri: b) Hocaalizade Cami Minaresi görünüşü

Tablo 1. Hocaalizade Cami Minaresi boyutları

Özellik Kaide Küp Gövde Petek Külah
Yükseklik (m) 9.24 1.07 9.15 4.28 3.24
Dış çap (m) 2.24 2.24-1.84 1.84 1.52 1.52-0.52
İç çap (m) 1.24 1.24 1.24 1.10 1.10-0.10
Cidar Kalınlığı (m) 0.50 0.50-0.30 0.30 0.21 0.21

2.2. Minarenin malzeme özellikleri

Minarenin tuğla ve harç basınç dayanımları, UDAP (G-18-07) 1. Gelişim Raporu’ndan (2019)
alınmıştır (Tablo 2). Yığma duvarın basınç dayanımı ise Kaushik vd. (2007) tarafından önerilen Denk.
(1) kullanılarak hesaplanmıştır. Yığma duvarın elastisite modülünü hesaplamak için FEMA 306
(1999) tarafından yığma duvar basınç dayanımına bağlı olarak verilen Denk. (2) kullanılmıştır. Yığma
duvar çekme dayanımı ise Bocciarelli vd. (2017) ve Jain vd. (2020) çalışmaları esas alınarak basınç
dayanımının 1/30’u olarak kabul edilmiştir. Bu yaklaşımlar kullanılarak tespit edilen malzeme ve yapı
elemanı mekanik özellikleri Tablo 2’de verilmektedir. Denk. (1 ve 2) ile Tablo 2’de kullanılan fd, fb,
fm; ft ;Ed, Eb, Em ve γ sembolleri sırası ile yığmanın, tuğlanın ve harcın basınç dayanımını, yığmanın
çekme dayanımını, elastisite modülünü ve birim hacim ağırlığını göstermektedir.

(1)

(2)

Tablo 2. Yığma ve bileşenlerinin malzeme özellikleri

Malzeme (MPa) (MPa) (MPa) (MPa) (MPa) γ (MPa)
Tuğla 5.30 - - 0.18 1590 1800
Harç - 1.85 - 0.06 370 1800
Tuğla Yığma Duvar (Kaide kısmı hariç) - - 1.74 0.06 957 1800
Almaşık Yığma (Kaide)* - - 2.5 0.08 1375 2100
Tuğla Yığma-Güncellenmiş - - 4.1 0.14 2250 1800
Kaide-Güncellenmiş - - 5.9 0.2 3200 1800
*TYDRYK (2017)’den alınmıştır.
 9th Turkish Conference on Earthquake Engineering, 2021
2-4 June 2021, Istanbul Technical University

Zaman tanım alanında doğrusal olmayan analizler için Abaqus programında yer alan ve çevrimsel
davranışı da dikkate alan Concrete Damaged Plasticity (CDP) malzeme davranış modeli kullanılmıştır
(Şekil 2a). Bu davranış modeli için gerekli olan parametreler Ψ (dilatasyon açısı) 10°; ϵ (eksantrisite)
0.1; σb0 /σc0 (iki eksenli basınç dayanımının tek eksenli basınç dayanımına oranı) 1.16 ve K c (gerilme
sabiti) 2/3 olarak alınmıştır. Ψ dışında, kullanılan bu değerler, Abaqus yazılımında Concrete Damaged
Plasticity malzeme modeli için varsayılan değerlerdir (Jain vd., 2020; Abaqus Manual, 2017). Ψ
değeri 10° olarak Jain vd. (2020) ve Milani vd. (2019) çalışmalarında önerildiği gibi alınmıştır. μ,
viskozite parametresi ise Abaqus/Explicit analiz için sıfır alınmıştır (Abaqus Manual, 2017).
Makro modelleme yaklaşımında ihtiyaç duyulan yığma duvarın basınç gerilmesi-şekildeğiştirme
ilişkisi, Kaushik vd. (2007) tarafından önerilen Denk. (3) kullanılarak elde edilmiştir. Bu denklemde σ,
ε ve εf; sırasıyla, basınç gerilmesini, eksenel şekildeğiştirmeyi ve dayanıma karşı gelen eksenel
şekildeğiştirmeyi göstermektedir. Bu denklem kullanılarak elde edilen gerilme-şekildeğiştirme ilişkisi
Şekil 2b’de verilmiştir. Yığma malzemenin çekme altındaki davranışı iki doğru ile tanımlanmıştır
(Şekil 2c).

(3)

a) b) c)
Şekil 2. CDP için tanımlanan malzeme davranış modeli: a) Çevrimsel davranış (Abaqus Manual,
2017), b) Basınç gerilmesi-şekildeğiştirme ilişkisi, c) Çekme gerilmesi-şekildeğiştirme ilişkisi.

Çevrimsel davranışın hem basınç hem de çekme için rijitlik geri kazanım faktörleri olan wc ve wt
değerleri wc=1,wt=0 olarak alınmıştır. Bu değerler, Abaqus Manual (2017)’de varsayılan değerler olup
aynı zamanda literatürdeki yığma yapılar için de kullanılmaktadır (Abaqus Manual, 2017; Borah vd.,
2020; Zhang vd., 2020). Hasar parametreleri olarak tanımlanan dc ve dt değerleri ise Denk. (4 ve 5) ile
hesaplanmıştır (Zhang vd., 2020). Bu denklemdeki ve sırasıyla, gerilme ve dayanımı
göstermektedir. Hasar parametreleri hem basınç hem de çekme gerilmeleri için gerilme-
şekildeğiştirme eğrisinin düşen kolundaki değerine kadar tanımlanmıştır (Bayraktar
vd., 2020; Jain vd., 2020).

(4)

(5)

2.3. Analiz için kullanılan deprem kaydı

Zaman tanım alanında doğrusal ve doğrusal olmayan analizler, 17 Ağustos 1999 Kocaeli depremine
ait ve Pacific Earthquake Engineering Research Center (PEER)’dan alınan RSN1158 nolu ivme kaydı
altında gerçekleştirilmiştir. Bu kayıt, yapının bulunduğu konum ve yerel zemin sınıfı (ZC) (Durgut,
2021) dikkate alınarak elde edilen yatay elastik ivme spektrumu ile uyumlu olacak şekilde
SeismoMatch (2020) programı kullanılarak ölçeklendirilmiştir. Minarenin deprem performansının, 50
 9th Turkish Conference on Earthquake Engineering, 2021
2-4 June 2021, Istanbul Technical University

yılda aşılma olasılığı %2, %10 ve %50 olan deprem yer hareketleri (DD-1, DD-2 ve DD-3) dikkate
alınarak değerlendirilmesi amaçlanmıştır (TYDRYK 2017, TBDY 2018). Ancak, hem malzeme
dayanımının düşük olması hem de ölçeklendirilmiş DD-1 ve DD-2 deprem yer hareketi düzeylerine
karşı gelen ivmelerin büyük olması nedeniyle minarede büyük deformasyonlar oluşmuş ve analizler
son adımına ulaşamadan minarede göçme olarak kabul edilebilecek büyük yerdeğiştirmeler meydana
gelmiştir. Bu nedenle, bu çalışmada sunulan analiz sonuçları, sadece DD-3 deprem yer hareketi için
elde edilen sonuçları kapsamaktadır. Bu yer hareketi için yatay elastik tasarım spektrumu Şekil 3a’da
verilmiştir. TYDRYK (2017) Ulusal Öneme Sahip Tarihi Yapıların deprem güvenliklerinin
incelenmesi sırasında DD-3 deprem yer hareketi altında doğrusal analiz sonuçlarının SH (sınırlı hasar)
performans düzeyinin sağlanmasını önermektedir. Bu çalışma kapsamında hem doğrusal analiz hem
de doğrusal olmayan analizler ile elde edilen sonuçlar tüm performans düzeyleri (SH, Kontrollü Hasar
(KH) ve Göçme Öncesi (GÖ)) dikkate alınarak değerlendirilmiştir. Bilindiği üzere deprem yer hareketi
kayıt süresinin artmasına bağlı olarak analiz süresi de artmaktadır. Bu nedenle yapılan analizlerde
deprem kaydının anlamlı süresinin kullanılması uygun görülmüştür. SeismoSignal (2000) programı
kullanılarak deprem kaydı için Arias Şiddeti’nin %5’i ile %95’i arasında geçen süre anlamlı süre
olarak tanımlanmakta ve 16.605 s olarak tespit edilmiş olup yapının deprem sonrası hareketi için de 3
s’lik gözlem süresi eklenmiştir. Yatay doğrultularda deprem kaydı etkitilmeden önce düşey doğrultuda
1 s boyunca yapının kendi ağırlığı etkitilmiştir. Analizler deprem kaydının aynı anda iki yatay bileşeni
altında gerçekleştirilmiş olup deprem kaydının düşey bileşeni dikkate alınmamıştır (Şekil 3b ve 3c).
Deprem ivme kaydının adım aralığı 0.005 s olup K-G (X-X) ve D-B (Y-Y) için en büyük ivme
değerleri sırası ile 0.19 ve 0.25g’dir.

a) b) c)
Şekil 3. a) Yatay elastik tasarım spektrumu (DD-3), b) Kocaeli depremi K-G doğrultusu
ölçeklendirilmiş ivme spektrumu, c) Kocaeli depremi D-B doğrultusu ölçeklendirilmiş ivme
spektrumu

3. Yapısal Analizler
3.1. Modal analiz
Hocaalizade Cami Minaresinin yapısal modeli, minare (200 mm) ve cami beden duvarları (500 mm)
için kabuk elemanlar (S4R-dört düğüm noktalı eleman), merdiven için ise çubuk elemanlar
kullanılarak 200 mm sonlu ağ eleman boyutu ile oluşturulmuştur (Şekil 4a). Minarenin farklı titreşim
modlarına karşı gelen periyot değerlerini ve mod şekillerini tespit etmek amacıyla modal analiz
gerçekleştirilmiştir. Tablo 2 ve Şekil 2’deki malzeme özellikleri kullanılarak minarenin 1. moduna
karşı gelen frekans (periyot) değeri 0.77 Hz (1.3 s) olarak elde edilmiştir. Ancak yazarlar tarafından
gerçekleştirilen çevresel titreşim testlerinden minarenin ilgili frekans (periyot) değeri 1.17 Hz (0.9 s)
olarak elde edilmiştir (UDAP-G-18-07 1. Gelişme Raporu, 2019). Bu nedenle modellemede kullanılan
malzeme mekanik özelliklerinin güncellemesi gereği ortaya çıkmıştır. İlk dört periyot değerlerini
eşitlemek için basınç dayanımı, çekme dayanımı ve elastisite modülü sırası ile 4.1, 0.14 ve 2250 MPa
olarak güncellenmiştir. Kaide bölümünün (almaşık yığma) güncellenmiş basınç dayanımı, çekme
dayanımı ve elastisite modülü ise sırası ile 5.9, 0.2 ve 3200 MPa olarak elde edilmiştir. Bu mekanik
özellikler kullanılarak gerçekleştirilen modal analiz sonucunda 1. moda karşı gelen periyot değeri 0.9 s
olarak elde edilmiştir. İlk 6 titreşim modu minarenin katılımının etkin olduğu yatay ötelenme, 7. mod
 9th Turkish Conference on Earthquake Engineering, 2021
2-4 June 2021, Istanbul Technical University

duvar katılımının etkin olduğu düzlem dışı yatay ötelenme modu, 8. mod ise minarenin burulma modu
şeklinde ortaya çıkmıştır (Şekil 4b). TBDY (2018)’e göre göz önüne alınması gereken minimum kütle
katılım oranı %95 olup bu orana 250. modda ulaşılmıştır.

a) b)
Şekil 4. Hocaalizade Cami Minaresi: a) Minare modeli, b) Modal analiz sonucu (1.mod (Y), 7.mod
(duvar) ve 8.mod (burulma))

3.2. Zaman tanım alanında doğrusal analiz

Minarenin zaman tanım alanında doğrusal analizi, ivme kaydının Şekil 3b ve 3c’de verilen K-G ve D-
B yatay bileşenleri aynı anda etkitilerek yapılmıştır. Sönümü tanımlamak için Rayleigh sönüm oranı
yaklaşımı benimsenmiştir. Rayleigh sönüm oranı; kütle ile orantılı α ve rijitlik ile orantılı β katsayıları
ile tanımlanmaktadır, (Chopra, 2015). Chen vd. (2014 ve 2015) tarafından önerilen yaklaşımda β
katsayısının sıfır alınmasının analiz sonuçlarını çok fazla etkilemediği ve analiz süresini makul
düzeylere indirgediği belirtilmektedir. Bu yaklaşım benimsenerek α katsayısı, Denk. (6) ile 0.51 olarak
hesaplanmış ve β sıfır olarak alınmıştır. Denk. (6)’da ξ, sönüm oranını (%3.5); ise birinci moda
karşı gelen periyodu ifade etmektedir. Kocaeli deprem ivme kaydının K-G ve D-B bileşenlerinin aynı
anda modele etkitilmesi sonucu Tablo 3’de gösterilen noktalar için elde edilen yerdeğiştirmelerin
zamanla değişimi Şekil 5’te verilmiştir.

(6)

a) b)
Şekil 5.Yatay yerdeğiştirmelerin zamanla değişimi: a) X-X doğrultusu, b) Y-Y doğrultusu

Belirtilen ardışık noktaların yerdeğiştirme farklarının yükseklik farklarına bölünmesi ile öteleme
oranları elde edilmiştir. Doğrusal analiz sonucu elde edilen öteleme oranları TYDRYK (2017)
tarafından farklı performans düzeyleri için verilen öteleme oranı sınırlarıyla karşılaştırılmıştır. Sınırlı
Hasar (SH), Kontrollü Hasar (KH) ve Göçme Öncesi (GÖ) sınır durumları için azaltılmamış deprem
etkisi altında verilen öteleme oranı sınır değerleri sırasıyla %0.3; %0.7 ve %1 olarak
tanımlanmaktadır. Modelin her iki doğrultusu için bu kontroller yapılmış ve Tablo 3’te bu sınırların
aşıldığı durumlar ‘‘X’’, aşılmadığı durumlarda ise ‘‘√’’ olarak belirtilmiştir. Tablo 3’den görüldüğü
üzere, DD-3 depremine ölçeklenmiş kayıt altında, GÖ kriteri minare boyunca sağlanırken, KH kriteri
ise sadece külah seviyesinde sağlanmamaktadır. SH kriteri ise gövde alt seviyesinden külah üst
 9th Turkish Conference on Earthquake Engineering, 2021
2-4 June 2021, Istanbul Technical University

seviyesine kadar sağlanmamaktadır. Minarenin üst bölümlerinde yüksekliğinin artmasına ve cidar

kalınlığının az olmasına bağlı olarak artan öteleme oranları, ilgili sınır değerleri aşmaktadır.
Tablo 3. Öteleme oranı kontrolü
X doğrultusu için Y doğrultusu için
Nokta Öteleme Sınırlı Kontrollü Göçmenin Öteleme Sınırlı Kontrollü Göçmenin
No oranı hasar hasar sınır önlenmesi oranı hasar hasar önlenmesi
(%) sınır durumu sınır (%) sınır sınır sınır
durumu (KH) durumu durumu durumu durumu
(SH) (GÖ) (SH) (KH) (GÖ)
1→2 0.8 X X √ 0.7 X X √
2→3 0.4 X √ √ 0.5 X √ √
3→4 0.5 X √ √ 0.5 X √ √
4→5 0.3 X √ √ 0.3 √ √ √
5→6 0.1 √ √ √ 0.1 √ √ √
6→7 0.0 √ √ √ 0.0 √ √ √
7 0.0 √ √ √ 0.0 √ √ √

Seçilen minare kesitlerinde, TYDRYK (2017) esas alınarak kayma, basınç ve çekme gerilmesi
kontrolleri yapılmıştır. SH için azaltılmamış deprem etkisinde oluşan gerilmelerin malzeme ilgili
dayanımını aşmaması beklenmektedir. KH ve GÖ için ise azaltma faktörü Ra katsayısı TYDRYK
(2017)’de önerildiği gibi 2 alınarak ilgili kontroller yapılmıştır. KH için azaltılmış deprem etkisinde
oluşan gerilmelerin malzeme ilgili dayanımını aşmaması beklenmektedir. GÖ sınır durumu hesaplanan
gerilme değerlerin dayanımın 1.5 katına kadar aşılması durumu için tanımlanmış performans
düzeyidir. İlgili tablolarda, koşulların sağlandığı durumlarda ‘‘√’’, sağlanmadığı durumlarda da ‘X’’
olarak belirtilmiştir. Minare yüksekliğince belirlenen kesitlerde kayma gerilmesi kontrolleri
yapılmıştır. Bu kesitler, Tablo 4’te A, B, C ve D olarak gösterilmiştir. Çatlama dayanımı (τo) değeri
0.09 MPa ve sürtünme katsayısı (μ) 0.5 olarak TYDRYK (2017) tarafından önerildiği gibi alınmıştır.
Kayma dayanımı (τ) Denk. (7) kullanılarak, kayma gerilmesi (τE) ise Denk. (8) kullanılarak elde
edilmiştir.

(7)

(8)

Uygulanan deprem kaydı altında seçilen kesitlerde oluşan maksimum kesme kuvveti (V E) ve aynı ana
ait düşey basınç gerilmesi (σd) ve duvar kesit alanı (A), Denk. (8)’de yerleştirilerek kayma gerilmesi
(τE) hesaplanmış ve kayma dayanımı (τ) ile karşılaştırılmıştır (Tablo 4). Görüldüğü üzere, her üç sınır
durumu (SH, KH, GÖ) için de kayma gerilmeleri ilgili sınır değerleri sağlamaktadır (Tablo 4).
 9th Turkish Conference on Earthquake Engineering, 2021
2-4 June 2021, Istanbul Technical University

Tablo 4. SH, KH ve GÖ için kayma gerilmesi kontrolleri

Kesit Alan σd VE τ τE Kontrol
(m2) (MPa) (kN) (MPa) (MPa)
SH için kayma gerilmesi kontrolleri
A 0.86 0.04 7.4 0.11 0.009 √
B 1.07 0.02 1.0 0.10 0.001 √
C 1.45 0.28 117.3 0.23 0.081 √
D 2.73 0.24 34.0 0.21 0.012 √
KH için kayma gerilmesi kontrolleri
A 0.86 0.02 3.7 0.10 0.004 √
B 1.07 0.01 0.5 0.09 0.001 √
C 1.45 0.14 58.7 0.16 0.040 √
D 2.73 0.12 17.0 0.15 0.006 √
GÖ için kayma gerilmesi kontrolleri
Kesit Alan σd VE τ τE Kontrol
(m2) (MPa) (kN) (MPa) (MPa)
A 0.86 0.02 3.7 0.10 0.004 0.1 √
B 1.07 0.01 0.5 0.09 0.001 0.1 √
C 1.45 0.14 58.7 0.16 0.040 0.3 √
D 2.73 0.12 17.0 0.15 0.006 0.1 √

Uygulanan azaltılmamış deprem kaydı etkisi altında maksimum asal basınç değeri 2.8 MPa ve küp
kısmında; maksimum asal çekme değeri ise 3.8 MPa ve şerefe üstünde oluşmaktadır (Şekil 6). Basınç
ve çekme dayanımları sırasıyla 4.1 ve 0.14 MPa olarak Tablo 2’de verilmiştir. Her üç sınır durumu
(SH, KH, GÖ) için maksimum asal basınç değeri ilgili sınır değerleri aşmazken maksimum asal çekme
değeri ilgili sınır değerleri aşmaktadır.

a) b)
Şekil 6. Asal gerilmeler (MPa): a) Basınç, b) Çekme

3.3. Zaman tanım alanında doğrusal olmayan analiz

Hocaalizade Cami Minaresi için deprem ivme kaydının D-B ve K-G bileşenlerinin birlikte etkimesi ile
gerçekleştirilen doğrusal olmayan analizlerden elde edilen yerdeğiştirmelerin zamanla değişimi Şekil
7’de gösterilmektedir. Öteleme oranı kontrolleri ise Tablo 5’te verilmiştir. Külah ve petek kısmına ait
öteleme oranının GÖ sınır değerini aştığı görülürken minarenin diğer tüm kısımlarının KH ve GÖ sınır
değerlerini sağladığı görülmektedir. Şekil 7’den görüldüğü üzere kalıcı yerdeğiştirmeler minare
 9th Turkish Conference on Earthquake Engineering, 2021
2-4 June 2021, Istanbul Technical University

yüksekliği boyunca artmaktadır. Külah için X-X doğrultusunda 71 mm, Y-Y doğrultusunda ise 21 mm
kalıcı yerdeğiştirme oluştuğu gözlemlenmiştir.

a) b)
Şekil 7. Yatay yerdeğiştirmelerin zamanla değişimi: a) X-X doğrultusu, b) Y-Y doğrultusu

Tablo 5. Öteleme oranı kontrolü

X doğrultusu için Y doğrultusu için
Nokta Öteleme Kontrollü hasar Göçmenin Öteleme Kontrollü hasar Göçmenin
No oranı (%) sınır durumu önlenmesi sınır oranı (%) sınır durumu önlenmesi sınır
(KH) durumu (GÖ) (KH) durumu (GÖ)
1→2 1.2 X X 0.8 X √
2→3 1.1 X X 0.7 √ √
3→4 0.2 √ √ 0.3 √ √
4→5 0.1 √ √ 0.2 √ √
5→6 0.1 √ √ 0.1 √ √
6→7 0.0 √ √ 0.0 √ √
7 0.0 √ √ 0.0 √ √

Maksimum asal basınç gerilmesi değeri 4.4 MPa olarak şerefe-petek geçiş bölgesinde, maksimum asal
çekme gerilmesi değeri ise 0.18 MPa olarak kaide kısmında oluşmaktadır (Şekil 8).

a) b)
Şekil 8. Asal gerilmeler (MPa): a) Basınç, b) Çekme

Elde edilen plastik şekildeğiştirmelerin dağılımı Şekil 9’da gösterilmiştir. Plastik şekildeğiştirmelerin
kaide-duvar birleşim bölgesinde, küp-gövde, şerefe-petek geçiş bölgelerinde ve şerefe üstünde
yoğunlaştığı ve hem basınç hem de çekme için KH ve GÖ sınır değerlerini aştığı görülmektedir.
 9th Turkish Conference on Earthquake Engineering, 2021
2-4 June 2021, Istanbul Technical University

Basınç ve çekme için oluşan plastik şekildeğiştirmelerin maksimum değerleri şerefe-petek geçiş
bölgesinde ve petekte oluşmaktadır.

a) b)
Şekil 9. Plastik şekildeğiştirmeler: a) Basınç, b) Çekme

Plastik şekildeğiştirme kapasitesi, gerilme-şekildeğiştirme ilişkisinde düşen kolda dayanımın %85’ine

karşı gelen plastik şekildeğiştirme değeri olarak alınmıştır. İncelenen deprem kaydı altında elde edilen
maksimum plastik şekildeğiştirme değerleri, KH ve GÖ performans düzeyleri için TYDRYK
(2017)’de verilen sınır değerlerle karşılaştırılmıştır. KH sınır durumu için malzeme şekildeğiştirme
kapasitesinin aşılmaması ve GÖ sınır durumu şekildeğiştirme kapasitesinin belirli oranda (1.2 kat)
aşılması durumu için tanımlanmış performans düzeyleridir. Yapılan kontrol Tablo 6’da verilmiştir.

Tablo 6. KH ve GÖ için şekildeğiştirme kontrolü

KH için şekildeğiştirme kontrolü
Plastik şekildeğiştirme Maksimum plastik Kontrol Maksimum plastik
kapasitesi şekildeğiştirme şekildeğiştirmenin oluştuğu yer
Basınç 0.0029 0.062 X Petek
Çekme 0.0015 0.092 X Petek
GÖ için şekildeğiştirme kontrolü
Plastik şekildeğiştirme Maksimum plastik Kontrol Maksimum plastik
kapasitesi şekildeğiştirme şekildeğiştirmenin oluştuğu yer
Basınç 0.0029 0.062 24.1 X Petek
Çekme 0.0015 0.092 84.7 X Petek

Uygulanan yer hareketi altında basınç ve çekme hasarlarının dağılımı, hasar parametreleri üzerinden
Şekil 10’da gösterilmiştir. Hem basınç hem de çekmeden dolayı %95 hasar parametresine karşı gelen
hasar; kaide-duvar birleşim bölgesinde, küp-gövde, şerefe-petek geçiş bölgesinde ve petekte
yoğunlaşmaktadır. Minarenin diğer kısımlarında hasar görülmemektedir.
 9th Turkish Conference on Earthquake Engineering, 2021
2-4 June 2021, Istanbul Technical University

a) b)
Şekil 10. Hasar parametresi dağılımı: a) Basınç, b) Çekme

3.4. Değerlendirme
Bursa Hocaalizade Cami Minaresi’nin ölçeklendirilmiş Kocaeli deprem ivme kaydı altında, yatay
bileşenlerin her iki doğrultusu (KG ve DB) aynı anda modele etkitilerek zaman tanım alanında
doğrusal ve doğrusal olmayan analizleri yapılmıştır. Bu analiz sonuçları TYDRYK (2017)’de verilen
sınır değerler için değerlendirilmiştir:
● Minare yüksekliği arttıkça oluşan yerdeğiştirmeler artmakta ve bu nedenle minarede en büyük
yerdeğiştirmeler külah kısmında oluşmaktadır. Külah için doğrusal analiz sonucuna göre
maksimum 80 mm yerdeğiştirme, doğrusal olmayan analiz sonucuna göre ise maksimum 102
mm yerdeğiştirme oluşmaktadır.
● Öteleme oranı kontrolleri için doğrusal analizde GÖ sınır durumu sağlanırken gövde ve üst
kısmı için SH sınır durumu, külah kısmı için ise KH sınır durumu sağlanamamaktadır.
Doğrusal olmayan analizde ise petek ve külah için GÖ sınır durumu sağlanamamaktadır.
● Minare için belirlenen kesitlerde yapılan kayma dayanımı kontrolleri, doğrusal analiz
sonucuna göre SH, KH ve GÖ performans sınır değerleri için ilgili sınır değerleri
aşmamaktadır.
● Doğrusal analiz sonucuna göre çekme gerilmesi, şerefe-petek ve kaidenin duvarla birleştiği
kısımlarda yoğunlaşıp maksimum değerine (3.8 MPa) şerefe-petek geçiş bölgesinde ulaşırken
doğrusal olmayan analiz sonuçlarına göre kaidenin duvarla birleştiği kısımda yoğunlaşmakta
ve maksimum değerine (0.18 MPa) bu kısımda ulaşmaktadır. Çekme gerilmesi oluşan yerler
açısından, doğrusal olmayan analizde doğrusal olan analizden farklı olarak kaide kısmında
azalma, şerefe-petek kısmında azalma ve gövde kısmında artma meydana gelmiştir.
● Doğrusal analiz sonucuna göre basınç gerilmeleri (2.8 MPa), küp-gövde geçiş bölgesinde;
doğrusal olmayan analiz sonuçlarına göre (4.4 MPa) ise şerefe-petek geçiş bölgesinde
maksimum değerine ulaşmaktadır. Basınç gerilmesi oluşan yerler açısından, doğrusal olmayan
analizde doğrusal olan analizden farklı olarak gövde kısmında azalma, şerefe-petek kısmında
ise artma meydana gelmiştir.
● Doğrusal olmayan analiz sonucunda hem basınç hem de çekme için maksimum
şekildeğiştirme değerleri aşılmaktadır. Basınçtan dolayı oluşan şekildeğiştirmeler şerefe-petek
geçiş bölgesinde yoğunlaşıp maksimum değerine (0.062) şerefe-petek geçiş bölgesinde
ulaşmaktadır. Çekmeden dolayı oluşan şekildeğiştirmeler kaide-duvar birleşim bölgelerinde,
küp-gövde geçiş bölgesinde, gövde kısmında, şerefe-petek geçiş kısmında ve petek üstünde
yoğunlaşıp maksimum değerine (0.092) şerefe-petek geçiş bölgesinde ulaşmaktadır.
● Doğrusal analiz sonucuna göre basınç ve çekme gerilmeleri kaidenin duvarla birleştiği
bölgelerde, küp-gövde ve şerefe-petek geçiş bölgelerinde yoğunlaşmaktadır. Doğrusal
olmayan analiz sonucuna göre ise minarede hem basınç hem de çekmeden dolayı oluşan kalıcı
hasar; kaide-duvar birleşim bölgesinde, küp-gövde, şerefe-petek geçiş bölgesinde
yoğunlaşmaktadır. Minarenin diğer kısımlarında hasar görülmemektedir.
 9th Turkish Conference on Earthquake Engineering, 2021
2-4 June 2021, Istanbul Technical University

4. Sonuçlar
Kocaeli depremi KG ve DB bileşenleri ölçeklenmiş ivme kaydı altında Tarihi Hocaalizade Cami
Minaresi’nin zaman tanım alanında doğrusal ve doğrusal olmayan analizleri gerçekleştirilmiştir. Bu
analiz sonuçlarına göre elde edilen çıkarımlar aşağıda verilmiştir:
● Minare, ötelenme oranları için doğrusal analiz sonuçlarına göre göçme öncesi sınır durumunu
sağlarken doğrusal olmayan analiz sonuçlarına göre bu sınır durumunu sağlayamamaktadır.
Minare tipi narin yapılar için doğrusal ve doğrusal olmayan değerlendirme yaklaşımları için
TYDRYK (2017)’de verilen sınır değerlerin irdelenmesi gerekmektedir.
● Doğrusal analizde maksimum asal basınç gerilmesi, basınç dayanımını aşmaz iken maksimum
asal çekme gerilmesi, çekme dayanımını aşmaktadır.
● Doğrusal analiz sonucuna göre her üç sınır durum (SH, KH ve GÖ) için de kayma gerilmeleri
ilgili sınır değerlerini aşmamaktadır.
● Doğrusal ve doğrusal olmayan analiz sonuçlarına göre asal basınç gerilmelerinin yoğunlaştığı
bölgeler farklılık göstermektedir.
● Doğrusal ve doğrusal olmayan analiz sonuçlarına göre asal çekme gerilmelerinin yoğunlaştığı
bölgeler farklılık göstermektedir.
● Doğrusal olmayan analiz sonucunda hem basınç hem de çekme için maksimum
şekildeğiştirme değerleri aşılmaktadır.
● Doğrusal olmayan analiz sonucunda minarenin petek kısmının daha kritik olduğu
görülmektedir. Nitekim minarenin 1855 depremindeki hasarına bağlı olarak petek ve külah
kısmının yenilenmesi yapılmıştır.

Teşekkür
Bu çalışma, AFAD-UDAP tarafından desteklenen ‘‘Bursa Tarihi Minarelerinin Deprem
Performanslarının Analitik ve Deneysel Yaklaşımlar ile İncelenmesi ve Hasargörebilirlik Eğrilerinin
Elde Edilmesi’’ isimli ve (G-18-07) numaralı proje kapsamında gerçekleştirilmiştir. Bu desteklerinden
dolayı AFAD-UDAP’a teşekkür ederiz. Ayrıca, yerinde yapılan incelemelere müsaade ederek her türlü
kolaylığı sağlayan Bursa Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne ve Bursa İl Müftülüğü’ne; zemin konusundaki
değerlendirmeleri için Dr. Emre HAŞAL’a; yerindeki incelemeler, ölçümler ve çizimler için Dr. Öğr.
Üyesi Ömer DABANLI’ya ve Dr. İlknur DALYAN’a teşekkür ederiz.

Referanslar
Özaydın N. (2017). “Arşiv Belgeleri Işığında 1855 Depremi ve Bursa Yapılarına Etkisi”, Uludağ Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalı Doktora
Tezi, Bursa.
Kaushik, H.B., Rai, D.C., Jain, S.K. (2007). “Stress –Strain Characteristics of Clay Brick Masonry Under
Uniaxial Compression”. J Mater Civil Eng (ASCE); 19(9):728-39.
Bocciarelli M., Barbieri G. (2017). “A Numerical Procedure for the Pushover Analysis of Masonry Towers”,
Soil Dynamics and Earthquake Engineering 93; 162-171.
Jain A., Acito M., Chesi C. (2020). “Seismic sequence of 2016-17: Linear and Nonlinear Interpretation Models
for Evolution of Damage in San Francesco Church, Amatrici”. Engineering Structures 211; 110418.
Abaqus (2017) Analysis User’s Manual-Abaqus Version 6.13.
Milani, G., Valente, M., Fagone, M., Rotunno, T., Alessandri, C. (2019). “Advanced Non-Linear Numerical
Modeling of Masonry Groin Vaults of Major Historical Importance: St John Hospital Case Study in
Jerusalem”. Engineering Structures; 194; 458-476
Lourenço, P.B. (2000). “Current Experimental and Numerical Issues in Masonry Research, Universidade do
Minho, Portugal”.
TBDY. (2018). “Türkiye Bina Deprem Yönetmeliği, T. C. Resmi Gazete, 30364, 18 Mart 2018.
 9th Turkish Conference on Earthquake Engineering, 2021
2-4 June 2021, Istanbul Technical University

Zhang H., Liu J., Yue Y., Cui X., Lian Y. (2020). “Load Capacity and Displacement of Recycled Concrete and
Self-Insulation Block Masonry Wall”.Materials.13,863.
Borah B., Kaushik H.B., Singhal V. (2020). “Finite Element Modelling of Confined Masonry Wall under In-
plane Cyclic Load”. International Conference on Materials, Mechanics and Structures.
Bayraktar, A., Hökelekli, E. (2020). “Influences of Earthquake Input Models on Nonlinear Seismic
Performances of Minaret-Foundation-Soil Interaction Systems”. Soil Dynamics and Earthquake
Engineering; 139; 106368.
“Tarihi Yapılar İçin Deprem Risklerinin Yönetimi Kılavuzu” (2017). Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü,
Kültür ve Turizm Bakanlığı, İstanbul Valiliği, ICOMOS (Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi)
Türkiye Milli Komitesi, Sanat Eserleri ve Yapı İşleri Daire Başkanlığı, İstanbul Valiliği İstanbul
Koordinasyon Birimi ve Proje Genel Koordinasyonu.
Federal Emergency Management Agency (FEMA). (1999). Evaluation of Earthquake Damaged Concrete and
Masonry Wall Buildings, Basic Procedures Manual, ATC-43, FEMA 306, Applied Technology
Council, USA.
SeismoSignal (2020). "SeismoSignal-A Computer Program for Signal Processing of Time-Histories".
www.seismosoft.com.
İlki, A. (2019). “Bursa Tarihi Minarelerinin Deprem Performanslarının Analitik ve Deneysel Yaklaşımlar İle
İncelenmesi ve Hasargörebilirlik Eğrilerinin Elde Edilmesi”, UDAP Proje 1. Gelişme Raporu (UDAP-
G-18-07).
Chopra, A.K. (2015). "Yapı Dinamiği, Teori ve Deprem Mühendisliği Uygulamaları”. Çeviren: Luş, H., Palme
Yayıncılık.
Serhatoğlu, C. (2015). “Bursa Tarihi Minarelerinin Dinamik Davranışlarının ve Performanslarının İncelenmesi”,
Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Uludağ Üniversitesi.
Doğangün A., Acar R., Sezen H., Livaoğlu R. (2008). ‘‘Investigation of Dynamic Response of Masonry Minaret
Structures’’. Bull Earthquake Engineering.
Url-1 <https://ngawest2.berkeley.edu/site>, PEER Ground Motion Database.
Livaoğlu, R., Türkeli, E., Doğangün, A. (2014). ‘‘Dynamic Response of Traditional and Buttressed Reinforced
Concrete Minarets’’. Engineering Failure Analysis (2014), doi:
http://dx.doi.org/10.1016/j.engfailanal; 12.002.
Alamehmet A. Z. (2019). “Bursa Ulu Camii Minaresinin Davranışının Doğrusal ve Doğrusal Olmayan Analizler
İle İncelenmesi”, İstanbul Teknik Üniversitesi Deprem Mühendisliği ve Afet Yönetimi Enstitüsü
Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Durgut E. (2021). “Bursa Hocaalizade Cami Minaresi Davranışının Farklı Deprem Kayıtları Altında Doğrusal ve
Doğrusal Olmayan Analiz Yaklaşımları İle İncelenmesi’’. İstanbul Teknik Üniversitesi Lisansüstü
Eğitim Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
SeismoMatch (2020). "SeismoSoft, Earthquake Engineering Software Solutions". www.seismosoft.com.

View publication stats