‫حكومهتی ههرێمی كوردستان ‪ -‬عێڕاق‬

‫وهزارهتی پهروهرده‬
‫بهڕێوهبهرایهتیی گشتیی پرۆگرام و چاپهمهنییهكان‬

‫بابه‌ته‌‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان‬
‫‪‌-‬پۆلی‌پێنجه‌م‬
‫قۆناغی‌بنه‌ڕه‌تی‌‪‌-‬پۆلی‌پێنج‬

‫ئاماده‌كردنی‪:‬‬
‫عمرعلی شریف ‪ -‬ویسی صالح حمدامین‬

‫‪ 1444‬كۆچی‬ ‫‪ 2723‬كوردی‬ ‫‪2023‬زایینی‬ ‫چاپی یهکهم‬

‫‪1‬‬
 ‫‌‌پێداچوونهوەی‌زانستی‌و‌بژارکردنی‬

‫بهشی‌مێژوو‬
‫عمرعلی شریف ‪ -‬ئاکۆ صابر عثمان ‪ -‬عبیدخضر فتح اەلل‬

‫بهشی‌جوگرافیا‪‌:‬‬
‫چیمهن عادل هادی‬

‫چالاکی‌و‌ڕاهێنان‌‪‌:‬‬

‫بۆتان کریم عبداەلل ـ لیلی صالح الدين‬

‫سهرپهرشتی‌زانستیی‌چاپ‪:‬‬
‫جمال عمر عبداەلل‬

‫پێداچوونهوەی‌زمانهوانی‪:‬‬
‫نوری ابراهیم علی‬

‫سهرپهرشتی‌هونهریی‌چاپ‪:‬‬

‫عوسمان پیرداود کواز ‪ -‬نهبهز مصطفی عبداەلل‬

‫نه‌خشه‌سازیی‌ناوه‌ڕۆك‪‌:‬‬

‫نهبهز مصطفی عبداەلل‬

‫نه‌خشه‌سازیی‌به‌رگ‪‌:‬‬
‫ئاری محسن احمد‬

‫نهخشهکانی‌ئهتڵهس‌‪:‬‬
‫سردار محمد عبدالرحمان ‪ -‬هۆشیار محمد آمین‬

‫‪2‬‬
 ‫پێشه‌كی‌‬

‫مامۆســـتای خۆشهویســـت‪ /‬كتێبی بابهته كۆمهاڵیهتییهكان دوو بهشـــی ســـهرهكی‬

‫لهخـــۆ دهگرێـــت‪ ،‬ئهویـــش بهشـــی مێـــژوو و بهشـــی جوگرافیایـــه‪ ،‬ئهمســـاڵ‬
‫پێداچوونهوهی زانســـتی‪ ،‬بژاركردن‪ ،‬شـــێوازی دیزایین و داڕشـــتنهوهی گۆڕانكاری‬
‫تێداكـــراوه‪ ،‬بهپێـــی پێـــوهری زانســـتی نوێـــی فێربـــوون ههر بهشـــێك بهســـهر‬
‫چهنـــد بهنـــد و وانهیـــهك دابهشـــكراوه‪ ،‬بهگوێـــرهی وانـــهكان چاالكیـــی ناو پۆل‬
‫و ههڵســـهنگاندن‪ ،‬زانیـــاری و چاالكیی ماڵهوهیان بۆ دانراوه‪ ،‬پێویســـته مامۆســـتا‬
‫گرنگیـــی به ههمـــوو زانیاری و چاالكییهكان بـــدات‪ ،‬بۆ ئهوهی قوتابـــی ئهو بابهتهی‬
‫دهیخوێنێـــت فێـــری ببێت و پرســـیاری له ال دروســـت بێـــت و بتوانێـــت بابهتهكه‬
‫هه ڵبســـه نگێنێت‪.‬‬

‫بهشـــێك لـــه پرســـیارهكان پێویســـتییان بـــه گـــهڕان و بهدواداچـــوون ههیـــه له‬

‫ســـهرچاوهی تـــری زانیارییـــهكان‪ ،‬بۆیـــه پێویســـته مامۆســـتای بهڕێـــز ڕهچاوی‬
‫ئـــهو چاالكییانـــه و چاالكیـــی ماڵهوه بـــكات‪ ،‬بهشـــێوهیهك قوتابی خـــۆی تهوهری‬
‫ســـهرهكیی فێربـــوون بێـــت و مامۆســـتاش ئاراســـتهكار و ڕێنیشـــاندهر بێت‪.‬‬

‫ئێـــوهی بهڕێزیـــش لـــه ڕێـــگای ســـهرنج و تێبینـــی و پێشـــنیازهكانتان دهتوانن بۆ‬

‫چاپـــی داهاتـــوو‪ ،‬كتێبهكـــه دهوڵهمهند بكـــهن‪ ،‬ئهویش لـــه ڕێـــگای ڕهوانهکردنی‬
‫ڕاپـــۆرت بـــۆ بهڕێوهبهرایهتیـــی گشـــتیی پرۆگـــرام و چاپهمهنییـــهكان‪.‬‬

‫لیژنهی پێداچوونهوه‬

‫‪3‬‬
 ‫وه‌رزی‌یه‌كه‌م‬

‫‌‌‌‌‌‌‌‌مێژووی‌كۆن‌و‌ناوه‌ڕاست‬

‫‪44‬‬
 ‫پێڕستی‌به‌شی‌مێژوو‌‬

‫‪ -‬پێشه‌كی ‪3 ........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..‬‬
‫‪ -‬پلانی‌ساڵانه‌‌‪٦ ..................................................................................................................................................‬‬

‫‪ -‬بهندی یهكهم‪ /‬نهتهوه دێرینهكانی كوردستان ‪٩ .............................................................................................‬‬

‫_ وانهی یهكهم‪ /‬ههندێ له نهتهوه دێرینهكانی كوردستان ‪10 ............................................................................‬‬
‫_ وانهی دووهم‪ /‬مادهكان (میدییهكان) ‪14 ...........................................................................................................‬‬

‫‪ -‬بهندی دووهم‪ /‬چهند شوێنهوارێكی دێرینی كوردستان ‪17 ............................................................................‬‬

‫_ وانهی یهكهم‪ /‬شوێنهواره دێرینهكان ‪1٨ ..........................................................................................................‬‬
‫_ وانهی دووهم‪ /‬بێستانسوور ‪21 ..........................................................................................................................‬‬

‫‪ -‬بهندی سێیهم‪ /‬عێڕاق له چاخه كۆنهكان ‪2٥ .....................................................................................................‬‬

‫_ وانهی یهكهم‪ /‬نهتهوه دێرینهكانی عێڕاق (سۆمهرییهكان و ئهكهدییهكان) ‪2٦ .............................................‬‬
‫_ وانهی دووهم‪ /‬ئاشوورییهكان ‪31 .....................................................................................................................‬‬
‫_ وانهی سێیهم‪ /‬شوێنهواره دێرینهكانی عێڕاق ‪33 ...........................................................................................‬‬

‫‪ -‬بهندی چوارهم‪ /‬مێژووی ئیسالم ‪3٦ ..................................................................................................................‬‬

‫_ وانهی یهكهم‪ /‬ئایینی ئیسالم ‪37 ........................................................................................................................‬‬
‫_ وانهی دووهم‪ /‬ژیاننامهی پێغهمبهر محهممهد (د‪.‬خ) ‪40 ...................................................................................‬‬
‫_ وانهی سێیهم‪ /‬ههڵوێستی خهڵكی مهككه بهرامبهر به پێغهمبهر (د‪.‬خ) ‪42 ....................................................‬‬
‫_ وانهی چوارهم‪ /‬سهركهوتنی ئیسالم و ماڵئاوایی پێغهمبهر (د‪.‬خ) ‪4٥ ..............................................................‬‬

‫‪ -‬بهندی پێنجهم‪ /‬سهردهمی ڕاشیدین ساڵی (‪ )40_11‬كۆچی ‪47 ..........................................................................‬‬

‫_ وانهی یهكهم‪ /‬خهلیفه ئهبو بهکر الصدیق ساڵی (‪ )13_11‬كۆچی‪4٨ ..................................................................‬‬
‫_ وانهی دووهم‪ /‬خهلیفه عومهر كوڕی خهتتاب (‪ )23_13‬كۆچی ‪٥1 ....................................................................‬‬
‫_ وانهی سێیهم‪/‬‬
‫خهلیفه (عوسمان كوڕی عهففان (‪ )3٥ _23‬كۆچی و عهلی کوری ئهبوتاڵیب (‪ )40 3٥‬كۆچی ‪٥3 ...................‬‬

‫‪ -‬بهندی شهشهم‪ /‬سهردهمی ئومهوی (‪ 132_41‬كۆچی) و عهبباسی (‪ )٦٥٦ _132‬كۆچی‪٥٥ ................................‬‬

‫_ وانهی یهكهم‪ /‬سهردهمی ئومهوی‪٥٦ .................................................................................................................‬‬
‫_ وانهی دووهم‪ /‬سهردهمی عهبباسی ‪٥٩ ..............................................................................................................‬‬
‫_ وانهی سێیهم‪ /‬سهاڵحهددینی ئهییووبی و دەوڵهتی ئهییووبی ‪٦4 .................................................................‬‬
‫_ وانهی چوارەم‪ /‬میرنشینی بهكتهكینی له ههولێر ‪٦٦ ........................................................................................‬‬

‫‪5‬‬
 ‫به‌شی‌‌‌‌یه‌كه‌م‌‬

‫پلانی‌ساڵانه‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت‪ ،‬ئــهم پالنــه‬
‫نموونهیهكــی پالنــی ڕۆژانهیــه بــۆ ئــهوهی‬
‫بتوانیــت پالنێكــی پوخــت بــۆ تــهواوی‬
‫ســاڵی خوێنــدن دابنێیــت‪ ،‬چونكــه ئــهو‬
‫پالنــه تهنیــا پالنــی وانهیهكــه‪ ،‬پێویســته‬
‫مامۆســتای بابــهت‪ ،‬پالنــی وانهكانــی تــر لــه‬
‫پــهڕاوی پــالن دابنێــت‪.‬‬
‫‌‌بــه گوێــرهی هــهردوو وهرزهكــه‪ ،‬وهرزی یهكــهم‬
‫بابهتــی (مێــژوو)‪ ،‬وهرزی دووهم بابهتــی‬
‫(جوگرافیــا) دهخوێندرێــت‪ ،‬بهنــد و وانــهكان‬
‫بهپێــی ســاڵنامهی خوێنــدن‪ ،‬دابهشــی ســهر‬
‫مانگهكانــی ســاڵی خوێنــدن دهكرێــن و هــهر‬
‫مانگێــك بهپێــی خشــتهی بهشــهوانهی‬
‫ههفتانــه‪ ،‬دابهشــی ســهر ههفتــهكان دهكرێــن‪.‬‬

‫ههنگاوهكانی پلانی ڕۆژانه‪:‬‬

‫ناونیشان‬
‫دهستپێك‬
‫ئامانجی تایبهت‬
‫هۆیهكانی فێركردن‬
‫خستنهڕوو و ڕێگا و شێوازی وانهگوتنهوه (چاالكییهكان)‬
‫ههڵسهنگاندن‬
‫پوختهی وانه‬
‫چاالكیی ماڵهوه‬
‫دابهشكردنی كاتهكان‬

‫‪6‬‬
 ‫‌‌‌نموونه‌ی‌پلانی‌ڕۆژانه‌ی‌بابه‌تی‌مێژوو‬

‫قۆناغ‪‌:‬بنه‌ڕه‌تی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پۆل‪‌:‬پێنجه‌م‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‬

‫بابه‌ت‪‌:‬مێژوو‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌وانه‌ی‪‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌:‬‬

‫‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ڕێكه‌وت‪‌:‬‬

‫‌‌‬

‫‌‌‌‌‌‌‌ناونیشان‬
‫‌‌‌‌‌‌‌ناونیشان‌‪‌:‬نه‌ته‌وه‌‌دێرینه‌كانی‌عێڕاق‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌(‪‌5‬خوله‌ك)‌‬

‫دهســتپێك‪ :‬مامۆســتا ئــازاده لــه بهكارهێنانــی هــهر شــێوازێك بــۆ ئامادهكردنــی قوتابییــان پێــش‬
‫ئــهوهی بچێتــه نــاو بابهتــی وانهكــه‪.‬‬

‫‌‌‌‌‌‌‌‌نموونه‌یه‌ك‌له‌‌شێوازه‌كان‪‌:‬‬

‫_ سهرنجڕاكێشانی قوتابییان به ئاراستهكردنی ئهم پرسیاره‪:‬‬

‫چهند پیتی جیاواز و هاوبهش لهم دوو وشهیهدا ههیه (سۆمهرییهكان‪ ،‬ئهكهدییهكان)؟‬

‫‪ _1‬ڕهخساندنی كهشێكی گونجاو ‪ _2‬بهستنهوهی بابهتی پێشوو به بابهتی نوێ‬

‫‪ _3‬خستنهڕووی بابهتی وانهكه‪.‬‬

‫‌‌‌‌‌‌‌‬

‫ئامانجی‌تایبه‌ت‪‌:‬‬

‫‪‌_1‬سۆمهرییهكان و ئهكهدییهكان بناسێت‪.‬‬

‫‪ _2‬لێكدانهوه بۆ سنووری دهسهاڵتی سۆمهرییهكان بكات‪.‬‬

‫‪ _3‬ڕوونكردنهوه بۆ كارهكانی پاشا (نهرام سین)ی ئهكهدی بكات‪.‬‬

‫‪‌_2‬ههڵسهنگاندن بۆ پاشاكانی ئاشووری بكات‪‌.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫‌‌‌‌‌‌‌هۆیه‌كانی‌فێركردن‪‌:‬‬

‫پێنووسی ڕهنگاو ڕهنگ (ماجیك)‪.‬‬

‫تهختهی سپی (وایت بۆرد)‪.‬‬
‫دروستكردنی خشتهیهك لهسهر وایت بۆرد بۆ لێكچوون و جیاوازیكردن‪.‬‬
‫بهكارهێنانــی هــهر ئامرازێكــی تــر لــه كــرداری فێركــردن کــه پهیوهنــدی بــهم بابهتــهوه‬
‫ههبێــت‪.‬‬

‫‪‌25‬خوله‌ك)‬
‫‌‌‌‌‌‌خستنه‌ڕووی‌ڕێگا‌و‌شێواز‌و‌چالاكییه‌كانی‌وانه‌گوتنه‌وه‌‪‌25((‌‌‌‌‌:‬خول‬

‫مامۆســتا ناونیشــانی بابهتــی وانهكــه و ڕێكــهوت و ڕۆژهكــه و وانهكــه لهســهر (وایــت بــۆرد)‬
‫بنووســێت‪ ،‬دوای خســتنهڕووی بابهتهكــه و باســكردنی‪ ،‬بهشــێوازی پێشــبڕكێ قوتابییــان بــه‬
‫گــرووپ بــهراورد لــه نێــوان ســۆمهری و ئهكهدییــهكان دهكــهن‪ ،‬لێكچــوون و جیاوازییــهكان‬
‫لهســهر كاغــهز بنووســن‪ ،‬ئــهو گرووپــهی بهزووتریــن كات ئهركهكــهی تــهواو بــكات‪ ،‬بــه گرووپــی‬
‫ســهركهوتو دابنرێــت‪ ،‬دواتــر بــه خشــتهیهك لێكچــوون و جیاوازییــهكان لهســهر وایــت بــۆرد‬
‫دهنووســرێن و گفتوگۆیــان لهســهر دهكرێــت‪.‬‬

‫‪‌5‬خوله‌ك)‬
‫‌‌‌‌‌هه‌ڵسه‌نگاندن‪‌5(‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌:‬خول‬

‫_ ههمــان پرســیارهكانی ههڵســهنگاندنی نــاو كتێبهكــه لهبابهتــی نهتــهوه دێرینهكانــی عێــڕاق‬

‫دهكرێــن‪.‬‬

‫‪‌5‬خوله‌ك)‬
‫‌‌‌‌‌‌پوخته‌ی‌وانه‌‪‌5(‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌:‬خول‬

‫ســۆمهری و ئهكهدییــهكان دوو نهتــهوهی دێرینــی عێــڕاق بــوون و ئــهم دوو نهتهوهیــه لــه میزۆپۆتامیــا‬
‫نیشــتهجێ بــوون‪ ،‬كــه دهكاتــه واڵتــی دوو ڕووبــار‪ ،‬خــاوهن شارســتانیهتێكی بهناوبانــگ بــوون‪ ،‬لــه‬
‫شــاره بهناوبانگهكانــی ســۆمهرییهكان (ئــوور ‪ ،‬ئهریــدۆ ‪ ،‬وهركا و لهگــش) بــوو‪ ،‬ئهكهدییــهكان‬
‫بهســهركردایهتیی (ســهرجۆنی ئهكــهدی) ئیمپڕاتۆریهتێكــی بههێزیــان لــهم ناوچهیــه دامهزرانــد‪.‬‬

‫‌‌ئه‌ركی‌ماڵه‌وه‌‪‌:‬‬

‫له كتێب ئاماژهی پێ كراوه‪ ،‬بۆ وانهی داهاتوو گفتوگۆ و شیكردنهوه بۆ ئهركی ماڵهوه بكرێت‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫به‌ندی‌یه‌كه‌م‬

‫نه‌ته‌وه‌‌دێرینه‌كانی‌كوردستان‬

‫ئامانجی‌فێربوون‪:‬‬
‫‪ _1‬نهتهوه دێرینهكانی میزۆپۆتامیا و كوردستانی كۆن بناسێت‪.‬‬
‫‪ _2‬بهراورد لهنێوان نهتهوە دێرینهکانى کوردستان بکات‪.‬‬
‫‪_3‬جیاوازى لهنێوان سنوورى دەسهاڵتی نهتهوە دێرینهکانى کوردستان بکات‪.‬‬
‫‪ _4‬ڕوونكردنهوه بۆ سنوورى حوکمڕانیى دەوڵهتى میدیا (ماد) بكات‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫‌‌‌‌‌‌‌‌وانه‌ی‌یه‌كه‌م‪‌:‬‬
‫هه‌ندێ‌له‌‌نه‌ته‌وه‌‌دێرینه‌كانی‌كوردستان‪:‬‬

‫ئهویـــش بـــۆ یهكهمجار لـــه نووســـینهكانی‬ ‫له كوردســـتانی دێرین كه (زنجیـــره چیاكانی‬
‫پاشـــای ســـۆمهری ئهیاناتم (‪ 2443-2470‬پ‪.‬ز)‬ ‫زاگـــرۆس) و (خۆرهـــهاڵت و باكـــووری‬
‫تۆماركـــراوه‪ ،‬ســـوباریهكان كـــه بهكۆنتریـــن‬ ‫میزۆپۆتامیـــا) دهگرێتـــهوه‪ ،‬چهندیـــن گـــهل‬
‫نهتهوهكانـــی بـــاوك و باپیرانـــی كوردانـــی‬ ‫و نهتـــهوه ژیـــاون‪ ،‬كه بـــه بـــاوك و باپیرانی‬
‫ئهمـــڕۆ دادهنرێـــن‪ ،‬خاوهن شارســـتانیهتێكی‬ ‫ئهمـــڕۆی نهتـــهوهی كـــورد دادهنرێـــن‪.‬‬
‫زۆر مـــهزن و پێشـــكهوتوو بـــوون و چهندین‬ ‫لـــه بهناوبانگترین ئـــهو گـــهل و نهتهوانهش‬
‫شـــار و قهاڵیان له كوردســـتان دروستكردووه‬ ‫ســـووباریهكان‪،‬‬ ‫(عیالمیـــهكان‪،‬‬ ‫وهك‪:‬‬
‫لهوانـــه قـــهاڵی ههولێـــر و چهندانـــی تـــر‪.‬‬ ‫لۆلۆییـــهكان‪ ،‬گۆتییـــهكان‪ ،‬كاشـــییهكان‪،‬‬
‫هۆرییـــهکان‪ ،‬میتانییـــهکان‪ ،‬میدییـــهكان و‬
‫‪-2‬گۆتییهكان‪:‬‬ ‫كاردۆخییه كان‪...‬هتـــد)‪.‬‬
‫ئهمانــهش لهنهتــهوه دێرینهكانــی كوردســتان‬ ‫له‌‌خواره‌وه‌‌به‌‌كورتی‌ئاماژه‌‌به‌‌هه‌ندێكیان‌‬
‫و چیاكانــی زاگــرۆس بــوون‪ ،‬لــه ناوچهكانــی‬ ‫ده‌كه‌ین‪:‬‬
‫نێــوان زێــی گــهوره و زێــی ســیرواندا دهژیــان‪،‬‬
‫‪ -1‬سووبارییهكان‪:‬‬
‫شــاری ئارابخــا (قــهاڵی كهركووكــی ئێســتا)‬
‫كۆنتریـــن ئامـــاژه بـــه خاكـــی كوردســـتان‬
‫یــان لهنێــوان ســااڵنی ‪ 3٥00-4٥00‬پێــش‬
‫بهنـــاوی (ســـوبارتۆ) هاتـــووه‪ ،‬كۆنتریـــن‬
‫زاییــن دروســت كــرد و كردیانــه پایتهختــی‬
‫دانیشـــتوانی كوردســـتان و چیاكانـــی‬
‫خۆیــان‪ .‬دهوڵهتێكیــان دامهزرانــد بهنــاوی‬
‫زاگـــرۆس پێیان گوتـــراوه (ســـووبارییهكان)‪،‬‬
‫(گۆتیــام)‪ ،‬چهنــد جارێــك تووشــی پهالمــاری‬
‫ئهكهدییــهكان بوونــهوه‪ ،‬بــهاڵم توانییــان‬
‫بهرپهرچیــان بدهنــهوه و دهوڵهتــی ئهكــهدی‬
‫بڕوخێنــن و بــۆ مــاوهی زیاتــر لــه ســهدهیهك‬
‫دهســتیان گــرت بهســهر واڵتــی ســۆمهر و‬

‫(ئهرابخا) شاری كهركووك‬

‫‪10‬‬
‫‪10‬‬
 ‫میزۆپۆتامیا(واڵتی دوو ڕووبار)‪:‬‬
‫ههمــوو ئــهو زهوییانــه دهگرێتــهوه كــه هــهردوو ڕووبــاری دیجلــه و فــوڕات پێیانــدا تێدهپــهڕن لــه‬
‫شــوێنی ههڵقوواڵنیــان لــه باكــووری كوردســتان ههتــا دهگاتــه باشــووری عێــڕاق لهســهر كهنــداو‪.‬‬
‫كهواتــه كوردســتان بهشــی باكــوور و خۆرههاڵتــی میزۆپۆتامیــای كۆنــی دهگرتــهوه‪.‬‬

‫ئهكــهد (باشــووری میزۆپۆتامیــا) لــهم ماوهیهشــدا‬

‫(‪ )21‬بیســت و یــهك پاشــا فهرمانڕهواییــان‬
‫كــردووه‪.‬‬
‫گۆتییــهكان بــه ههڵبــژاردن پاشــایان دهستنیشــان‬
‫دهكــرد و مــاوهی حوكمڕانیــی پاشــاكانیش‬
‫لهنێــوان ‪ ٦-3‬ســاڵ بــووه‪ ،‬بهمــهش یهكهمیــن‬
‫و كۆنتریــن سیســتهمی دیموكراســییان پیــاده‬
‫كــردووه‪.‬‬

‫‪-3‬كاشییهكان‪:‬‬
‫ئهمانــهش لــه نهتــهوه دێرینهكانــی كوردســتان‬
‫و چیاكانــی زاگــرۆس بــوون‪ ،‬لــه ناوچهكانــی‬
‫ئهمــڕۆی كرماشــان و لوڕســتان لــه ڕۆژههاڵتــی‬
‫كوردســتان دهژیــان‪ ،‬دواتــر بــهرهو دهشــتهكانی‬
‫وێنهی عهقهرقوف‬
‫خۆرههاڵتــی دیجلــه شــۆڕ بوونــهوه و بــۆ‬
‫مــاوهی زیاتــر لــه چــوار ســهده دهســتیان‬
‫و گالیســـكه (عهرهبانه)یـــان هێنایـــه‬
‫بهســهر واڵتــی بابل(میزۆپۆتامیــا) داگــرت و‬
‫میزۆپۆتامیا(واڵتـــی دوو ڕووبـــار)‪.‬‬
‫كاشـــییهكان پایتهختێكـــی تازهیان دروســـت‬ ‫دهوڵهتێكــی مهزنیــان لــهوێ دامهزرانــد بهنــاوی‬
‫كـــرد لـــه میزۆپۆتامیا ئێســـتا پاشـــماوهكهی‬ ‫(كاردۆنیــاش)‪.‬‬
‫لـــه (عهقهرقـــووف) لـــه باكـــووری خۆرئاوای‬ ‫كاشـــییهكان یهكـــهم نهتـــهوه بـــوون ئهســـپ‬
‫شـــاری بهغدایـــه‪ ،‬لـــه گرنگترین شـــوێنهواره‬
‫جێماوهكانـــی (زهقووره)كهیهتـــی‪ ،‬ئهمـــهش‬ ‫قــهاڵی ههولێــر پێــش هاتنــی ئیســالم‬
‫وهســـتایی و شـــارهزایی و لێهاتوویـــی‬ ‫چهندیــن ســهردهم و قۆناغــی جیــاوازی‬
‫كاشـــییهكانمان بـــۆ دهردهخـــات لـــه بـــواری‬ ‫بهخــۆوه بینیــوه‪ ،‬وهك ســهردهمی ســووباری‬
‫هونـــهری بیناســـازی و كاری داتاشـــین‪ ،‬چونكه‬ ‫و ســۆمهری و هۆری(خــووری) و ئاشــووری و‬
‫دیوارهكانـــی بـــه وێنـــهی ڕهنگاوڕهنـــگ‬ ‫میــدی و ئهخمینــی و یۆنانــی و ساســانی‪.‬‬
‫نه خشـــێنرابوون‪.‬‬
‫‪11‬‬
 ‫وێنهیهكی مێژوویی ئهسپ و گالیسكه‬

‫زانیاری‌‪:‬‬
‫ســاڵی زایینــی لهگــهڵ لهدایكبوونــی پێغهمبــهر عیســا (ســهالمی خــوای لهســهربێت)‬
‫دهســت پــێ دهكات‪ ،‬بــۆ نووســینی ســاڵی ڕووداوهكانــی پێــش لهدایكبوونــی پێغهمبــهر‬
‫عیســا (ســهالمی خــوای لهســهربێت) پاشــگری (پ‪.‬ز) دهنووســرێت واتــه پێــش زاییــن‪ ،‬كــه‬
‫لــه زۆرهوه بــهرهو كهمبوونــهوه دهڕوات‪ ،‬بــهاڵم بــۆ نووســینی ســاڵی ڕووداوهكانــی پــاش‬
‫لهدایكبوونــی پێغهمبــهر عیسا(ســهالمی خــوای لهســهربێت) پاشــگری (ز) دهنووســرێت واتــه‬
‫پــاش لهدایكبــوون‪ ،‬كهلــه كهمــهوه بــهرهو زیادبــوون دهڕوات‪.‬‬

‫مامۆســتاى خۆشهویســت قوتابییــان بهگــرووپ وەاڵمــى ئــهم پرســیارانه بدەنــهوە و‬ ‫چالاكیی‌ناوپۆل‬

‫لــه ســهر کاغهزێــک لــه وایــت بــۆردى بــدەن‪ ،‬دواتــر لــه الیــهن نوێنــهرى گرووپــهکان‬
‫وەاڵمــهکان بخوێننــهوە ‪:‬‬
‫سووبارییهکان‬
‫‪ -‬كۆنترین دانیشتوانی كوردستان چییان پێ گوتراوه؟‬
‫‪ -‬بۆ یهكهمجار كهی و له الیهن كێ ناویان هاتووه؟‬
‫‪ -‬کۆنترین ئاماژه به خاكی كوردستان چی پێ گوتراوه؟‬
‫‪ -‬كام قهاڵیان له كوردستان دروست كردووه؟‬

‫گۆتییهکان‬
‫‪ -‬لهكام ناوچهی كوردستان نیشتهجێ بوون؟‬
‫‪ -‬كام قهاڵیان له كوردستان دروست كردووه؟‬
‫‪ -‬ئهو دهوڵهتهی دایانمهزراند ناوی چی بوو؟‬
‫‪ -‬چۆن پاشایان ههڵدەبژارد‪ ،‬خاوەن چ سیستهمێک بوون؟‬

‫‪12‬‬
 ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬
‫‪.1‬ئهم بۆشاییانه به وشهی گونجاو پڕ بكهوه‪:‬‬
‫أ‪ -‬لــهو گــهل و نهتهوانــهی كــه لــه كوردســتانی دێریــن دا ژیــاون وهك ‪ ...................‬و‬
‫‪ .......................‬و ‪ .......................‬و ‪ .......................‬و ‪.........................‬‬

‫ب‪ ............................ -‬یهكــهم نهتــهوه بــوون ئهســپ و گالیســكه(عهرهبانه)یان‬

‫هێنایــه میزۆپۆتامیا(واڵتــی دوو ڕووبــار)‪.‬‬

‫ج‪ -‬كاشییهكان دەوڵهتێكی مهزنیان دامهزراند بهناوی ‪. .....................................‬‬

‫‪.2‬وەاڵمى ئهم پرسیارانهى خوارەوە بدەوە؟‬

‫أ_ نهتهوە دێرینهکانى کورد له چ شوێنێک ژیاون؟‬
‫ب _ قهاڵى ههولێر لهالیهن كام نهتهوهی دێرینی كوردستان دروستكرا؟‬
‫ج _گۆتییهكان لهالیهن كام نهتهوهی دراوسێیانهوه هێرشیان كرایه سهر؟‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‬
‫قوتابیــی ئازیــز‪ /‬ههمــوو گــهل و نهتهوەیــهک شــانازى بــه مێــژووى بــاوک و‬
‫باپیرانیــان دەکــهن‪ ،‬چهنــد وشــهیهک بنووســه وەک كوردێــك كــه خــاوەن‬
‫مێــژووى نهتهوەكهتــی و شــانازى پێــوە دەکــهى؟ نموونــه‬
‫من خاوەن خاکم ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪-‬‬
‫‪-‬‬
‫‪-‬‬

‫‪13‬‬
 ‫وانه‌ی‌دووه‌م‬

‫‪‌.4‬ماده‌كان‌(میدییه‌كان)‪:‬‬

‫میدییـــهكان تـــا ماوهیهكی‬

‫درێژ ههر لهســـهر شـــێوهی‬
‫هـــۆز و تیـــرهی بچـــووك‬
‫بچـــووك دهژیـــان‪ ،‬بـــهاڵم‬
‫لـــه دهوروبـــهری ســـااڵنی‬
‫(‪ 700‬پ‪.‬ز) یهكێـــك لـــه‬
‫كـــه‬ ‫ســـهركردهكانیان‬
‫نـــاوی (دیاكـــۆ) بـــوو‪،‬‬
‫توانـــی یهكیـــان بخـــات‬
‫و دهوڵهتێكـــی بههێـــز‬
‫دابمهزرێنـــێ و شـــاری‬
‫ئهكبهتانـــه پـــێ دەگوترێت‬
‫(ههمهدانـــی ئێســـتا) بكاته‬
‫پایتهختـــی دهوڵهتهكـــه‪.‬‬
‫شارستانییهتی میدییهكان‬

‫مـــادهكان بـــۆ ماوهیهكـــی درێـــژ بـــه‬

‫ڕووی هێـــرش و پهالمارهكانـــی‬
‫ئاشـــوورییهكان وهســـتان‪ .‬ئـــهوه بـــوو‬
‫مادهكان بهســـهركردایهتیی كهیخســـرهو‬
‫(كیاكســـار) و بههاوپهیمانێتـــی لهگـــهڵ‬
‫كلدانییهكانـــی بابـــل‪ ،‬هـــهردوو ال ســـاڵی‬
‫(‪ ٦12‬پ‪ .‬ز‪ ).‬هێرشـــیان كردهسهر (نهینهوا)‬
‫پایتهختـــی ئاشـــوورییهكان و كۆتاییان به‬
‫دهوڵهتـــی ئاشـــووری هێنـــا‪.‬‬
‫شـــوێنهوار و پاشـــماوهكانی دهوڵهتـــی‬
‫میدیـــا زۆرن لهوانـــه ههڵكهنـــدراوی‬
‫قزقاپـــان لـــه چهمـــی ڕێـــزان‪.‬‬ ‫ههڵكهندراوی قزقهپان‬

‫‪14‬‬
15
 ‫زانیاری‌‪:‬‬
‫ســنووری دهوڵهتــی میدیــا لهســهردهمی كهیخهســرهو بــۆ یهكــهم جــار ههمــوو‬
‫كوردســتان لهگــهڵ چهنــد ناوچهیهكــی دهوروبهریشــی گرتــهوه‪ ،‬لــه باكــوور‬
‫گهیشــته دهریــای قهزویــن و دهریــای ڕهش‪ ،‬لــه خۆرهــهاڵت گهیشــته ڕووبــاری‬
‫ئاموداریا(جهیحــۆن)‪ ،‬لــه باشــوور گهیشــته كهنــداو و بهرزاییهکانــی حهمریــن‪،‬‬
‫لهخۆرئــاوا گهیشــته دهریــای ناوهڕاســت و ڕوبــاری هالیس(قــزل ئیرمــاق)‪ .‬بۆیــه (دڵــدار)‬
‫ی شــاعیر لــه ســرودی (ئــهی ڕهقیــب)‪ ،‬دهڵــێ‪ :‬ئێمــه ڕۆڵــهی میدیــا و كهیخهســرهوین‪.‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت قوتابییــان بکــه چــوار گــرووپ هــهر یــهک لهگرووپــهکان‬ ‫چالاكیی‌ناوپۆل‬
‫ئهرکێكــی پــێ ڕاســپێرە‪ ،‬بهمشــێوەیه ئهندامانــى گرووپــی يهكــهم چهنــد دێرێــک لــه‬
‫نــاوەڕۆک بخوێننــهوە‪ ،‬ئهندامانــى گرووپــى دووهم پرســیار دروســت بکــهن‪ ،‬لهســهر‬
‫ئــهو دێرانــهى كــه لــه اليــهن گرووپــى يهكــهم خوێندرایــهوە و گرووپــێ ســێیهم‬
‫وەاڵمــی پرســیارەکان بدەنــهوە و گرووپــی چــوارهم شــیکردنهوە بــۆ وەاڵمــهکان‬
‫بکــهن بــهم شــێوەیهى خــوارەوە ‪:‬‬
‫_ ئهم دێڕە له الیهن ئهندامێکى گرووپى یهکهم دەخوێنرێتهوە‪:‬‬
‫(میدییــهكان تــا ماوەیهكــی درێــژ هــهر لهســهر شــێوەی هــۆز و تیــرەی بچــووك بچــووك‬
‫دەژیان)‬
‫‪ -‬ئهندامانى گرووپی دووهم بهم شێوەیه پرسیار لهسهر ئهو دێڕە دروست بکهن‪:‬‬
‫‪ -‬ئایا میدییهکان تاماوەیهکى درێژ لهسهر چ شێوەیهک دەژیان؟‬
‫‪ -‬ئهندامانی گرووپی سێيهم وه اڵمی پرسيارهكان دهدهنهوه‪.‬‬
‫‪ -‬ئهندامانى گرووپی چوارهم شیکردنهوە بۆ وەاڵمهکه دەکهن‪.‬‬
‫_ بابهتهکانى تریش بهههمان شێوە دابڕێژن ‪.‬‬

‫وەاڵمى ئهم پرسیارانه بدەنهوە ‪:‬‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬

‫‪ .1‬گرنگیی دەوڵهتی میدیا له مێژووی نهتهوەی كورددا چييه؟‬
‫‪ .2‬سێ دەوڵهتی كۆنی كوردستانی دێرین بژمێره‪.‬‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌ ‪ -‬بۆچــی ســاڵنامهی كــوردی لــه دامهزراندنــی دهوڵهتــی میدیــاوه دهســت‬

‫پــێ دهكات و ئێســتا ســاڵی چهنــدی كوردییــه و چــۆن ئــهو ســاڵی كوردییهمــان‬
‫دهرهێنــا؟‬

‫‪16‬‬
 ‫به‌ندی‌دووه‌م‬
‫چهند شوێنهوارێكی دێرینی كوردستان‬

‫ئامانجی فێربوون‪:‬‬
‫‪‌_1‬شوێنهوار‌بناسێت‪‌.‬‬
‫‪‌_2‬هه‌ندێ‌له‌شوێنهوارە‌دێرینهکانى‌کوردستان‌بزانێت‪.‬‬
‫‪‌_3‬ههڵسهنگاندن‌بۆ‌گرنگیی‌شوێنهواره‌دێرينه‌كان‌بكات‪.‬‬

‫‪17‬‬
‫‪17‬‬

‫شوێنه‌واره‌‌دێرینه‌كان‬
‫ژیاری(شارســـتانیهت) ی مێژووی مرۆڤایهتی‬
‫دادهنرێـــت‪.‬‬
‫‪ _3‬شـــێوه و چۆنییهتـــی ژیانـــی ڕۆژانـــه‬
‫و دهســـتڕهنگینی و لێهاتوویـــی بـــاوك و‬
‫باپیرانمـــان‪ ،‬بـــۆ بهدهردهكهوێـــت‪.‬‬
‫‪ _4‬لـــه ڕووی ئایینیـــهوه‪ ،‬كوردســـتان‬
‫خاكێكی پیـــرۆز بووه‪( ،‬چیای جـــودی) كهوا‬
‫كهشـــتییهكهی پێغهمبـــهر نوح(ســـهالمی‬
‫خوای لهســـهربێت)ی لهســـهر نیشـــتۆتهوه‬
‫لـــهدوای تۆفـــان‪ ،‬دهكهوێتـــه باكـــووری‬
‫كوردســـتان(له قورئانـــی پیـــرۆز‪ ،‬ئایهتـــی‬
‫‪ 44‬لـــه ســـوڕهتی هـــوود)‪ ،‬ئهویش لـــهدوای‬
‫پاڕانـــهوهی پێغهمبهر نوح(ســـهالمی خوای‬
‫لهســـهربێت) كـــهداوای لـــه خـــوای گهوره‬
‫كـــرد لـــه شـــوێنێكی پیـــرۆز دامانبهزێنـــه‬
‫(لهقورئانـــی پیـــرۆز‪ ،‬ئایهتی ‪ 2٩‬لهســـورهتی‬
‫المؤمنـــون)‪.‬‬
‫چیای جودی‬
‫‪18‬‬
‫‪18‬‬
‫وانه‌ی‌یه‌كه‌م‪:‬‬
‫كوردســـتان پڕیهتـــی لـــه شـــوێنهوار و‬
‫پاشـــماوهی دێرین لـــه ئهشـــكهوت و گرد و‬
‫قهاڵ و شـــووره و پرد و وێنـــهی ههڵكهندراو‬
‫لهســـهر بهرد و شـــاخ و ‪...‬هتد‪ ،‬ئهمانه گشتی‬
‫شارســـتانییهتی بـــاوك و باپیرانمان نیشـــان‬
‫دهدهن‪ ،‬لـــه نێـــو ئـــهم شوێنهوارانهشـــدا‬
‫ئێســـك و پرووســـكی مـــرۆڤ و ئـــاژهڵ و‬
‫پاشـــماوهی گهنـــم و جـــۆ و كهرهســـته و‬
‫ئامێری جۆراوجۆری ڕاوكردن و كشـــتوكاڵ و‬
‫كارهكانـــی ڕۆژانهی ناومـــاڵ‪ ،‬دۆزراونهتهوه‪.‬‬
‫كـــه ئهمـــهش چهنـــد ڕاســـتییهكی‬
‫ســـهرهكیمان بـــۆ دهخاتـــهڕوو‪:‬‬
‫‪ _1‬مێژووییهكـــی زۆر دهوڵهمهندمـــان ههیه‬
‫و كۆنتریـــن جۆری مرۆڤ لهســـهر ئهم خاكه‬
‫ژیاوه ‪.‬‬
‫‪ _2‬كوردســـتان بـــه یهكـــێ لـــه كۆنتریـــن‬
‫و پێشـكهوتووتــــرین مــهڵبــهندەکــــانی‬
 ‫هه‌ندێ‌له‌‌شوێنه‌واره‌‌دێرینه‌كانی‌كوردستان‬

‫‪ _1‬گرێ‌مرازا‌(گۆبه‌لكی‌ته‌په)‌‪:‬‬

‫بــه كۆنتریــن پهرســتگا‬

‫دادهنرێــت لهســهر ئاســتی‬
‫جیهــان و مێژووهكــهی بــۆ‬
‫‪ 12‬هــهزار ســاڵ پێــش ئێســتا‬
‫دهگهڕێتــهوه و دهكهوێتــه‬
‫نزیــك شــاری ئورفه(ڕوهــا)‬
‫لــه باكــووری كوردســتان‪،‬‬
‫یهكــهم ههڵكۆڵیــن لــهم‬
‫پهرســتگایه بۆ ســاڵی (‪)1٩٦2‬‬
‫دهگهڕێتــهوه‪ .‬پهیكــهر و‬
‫هونــهری داتاشــینی بــهرد‬
‫و بیناســازیی لــه (گــرێ‬
‫مــرازا) هێنــده پێشــكهوتوو‬
‫و كارامــهن‪ ،‬لــهو مێــژووهدا‬
‫شوێنهوارو پهرستگای گرێ مرازا (گۆبهلكی تهپه)‬ ‫وێنــهی نییــه‪ ،‬بــهردی زۆر‬
‫گــهوره و قــورس لــه شــاخ و‬
‫چیاكانــی ناوچهكــه ههڵكهنــدراون و دواتــر گوازراونهتــهوه و داتاشــراون و بــه شــێوهی‬
‫ســتوونی(عمودي) لــه زهوییــدا دانــراون‪.‬‬

‫زانیاری‌‪:‬‬
‫شــوێنهواری گــرێ مــرازا (گۆبهلكــی تهپه)ســاڵی ‪ 201٨‬نــاوی لــه لیســتی‬
‫شــوێنهواره كهلهپوورییهكانــی یونســكۆ تۆمــار كــراوه‪.‬‬

‫‪19‬‬
‫مامۆســتای خۆشهویســت‪ /‬بــه ڕێــگای ڕۆڵبینیــن و بهشــێوازى وشــهکان دەدوێــن‬ ‫چالاكیی‌ناوپۆل‬
‫و باســى خۆیــان دەکــهن‪ ،‬هــهر جــارى قوتابییــهک بــهم شــێوازە قســه دەکات‪:‬‬
‫نموونــه‬
‫قوتابییــهک دەڵێــت مــن کوردســتانم پــڕم لــه شــوێنهوار و پاشــماوەى دێریــن لــه‬
‫ئهشــکهوت و گــرد و قــهاڵ و پــرد ‪....................‬و‬
‫قوتابییهکى ديكه دێڕى دواتر دەڵێت وەک نموونهکهى سهرەوە ‪. .................‬‬
‫بــهم شــێوازە ههتــا ههمــوو قوتابییــهکان ناوەڕۆكــی بابهتهکــه تــا کۆتایــى تــهواو‬
‫ده كه ن‪.‬‬

‫وەاڵمى ڕاست ههڵبژیرە ‪:‬‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬

‫شــوێنهوارى گــرێ مــرازا ( گۆبهلکــى تهپــه) ســاڵى چهنــد نــاوى لــه لیســتى‬
‫شــوێنهوارە كهلهپوورییهكانــی یونســکۆ تۆمــار کــرا؟‬
‫( ‪)2020 - 201٩ - 201٨ - 2017‬‬
‫کوردســتان مێژووییهكــی ‪ ...................‬ههیــه و كۆنتریــن جــۆری مــرۆڤ‬
‫لهســهر ئــهم خاكــه ژیــاوه؟ (زۆر دهوڵهمهنــد ‪ ،‬هــهژار‪ ،‬مامناوەنــد‪ ،‬هیچیــان)‪.‬‬

‫قوتابیى ئازیز به ئارەزووى خۆت وێنهى شوێنهوارێکى دێرینى کوردستان‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‬
‫بکێشه‪.‬‬

‫‪20‬‬

‫دهگهڕێتــهوه بــۆ (حــهوت هــهزار ســاڵ) پ‪.‬ز و بــه‬
‫یهكێــك لــه چــوار شــوێنی ســهرهكی پاشــماوهی‬
‫گلێنهســازیی ســهردهمی چاخــی بهردینــی نــوێ‬
‫دانــراوه‪ .‬ئێســك و پرووســكی مــرۆڤ و چهندیــن‬
‫جــۆری ئــاژهڵ و پاشــماوهی خانــووی لــه خشــت‬
‫دروســتكراو و دانهوێڵــه و كهلوپــهل و ئامــرازی‬
‫بهردینــی لــێ دۆزراوهتــهوه‪.‬‬
‫بایهخــی جیهانیــی شــوێنهواری بێستانســوور لهوهدایــه کــه ڕێكخــراوی یونســكۆ لــه نێــو لیســتی‬
‫شوێنهواری گوندی بێستانسوور له دهشتی شارهزوور‬
‫‪21‬‬
‫‪21‬‬
‫وانه‌ی‌دووه‌م‪‌:‬‬
‫‪‌__2‬بێستانسوور‪:‬‬
‫‌بێستانسوور‪:‬‬
‫شــوێنهوارهكانی گونــدی بێستانســوور‬
‫دهكهونــه دهشــتی شــارهزوور لــه پارێــزگای‬
‫ســلێمانی و ســاڵی (‪2014‬ز) بــه یهكێــك لــه‬
‫كۆنتریــن گونــده كشــتوكاڵییهكان و شــوێنی‬
‫نیشــتهجێبوونی مــرۆڤ دانــرا‪ ،‬كــه مێژووهكــهی‬
‫میراتــی جیهانــی خــۆی داینــاوه‪.‬‬
 ‫‪‌-3‬نوزی‪:‬‬

‫ئــهم شــوێنهواره دهكهوێتــه باشــووری خۆرئــاوای‬

‫شــاری كهركــووك و ئێســتا بــه (یۆرغــان تهپــه)‬
‫ناســراوه‪ ،‬پاشــماوهی چهندیــن ســهردهمه‬
‫جیاوازهكانــی مێــژووی كۆنــی لــێ دۆزراوهتــهوه‪،‬‬
‫بهتایبهتــی هۆرییــهكان (خوورییــهكان) كــه گهلێكــی‬
‫كۆنــی كوردســتانی دێریــن بــوون و دهوڵهتێكیــان‬
‫دامهزرانــد بــه نــاوی دهوڵهتــی میتانــی‪ .‬لــه (نــوزی)‬
‫پاشــماوهی كۆنتریــن كتێبخانه له مێژووی كوردســتان‬
‫وناوچهكــه تێیــدا دۆزراوهتــهوه‪ ،‬کــه مێژووهكــهی‬
‫دهگهڕێتــهوه بــۆ ســێ هــهزار ســاڵ پ‪ .‬ز‪ ،‬كــه نزیكــهی‬
‫‪ ٦‬هــهزار تابلــۆی بزماری(مێخــی) تیــادا دۆزراوهتــهوە‪،‬‬
‫کــه بــاس لــه زۆربــهی بوارهكانــی ژیــان دهكــهن‪.‬‬
‫نهخشــهیهك لــه نــوزی دۆزراوهتــهوه كــه ئامــاژه بــه‬
‫زێ و شــاخ و دهشــتهكانی ناوچهكــه دهكات‪ ،‬ئــهم‬
‫نهخشــهیهش كۆنتریــن نهخشــهی تۆبۆگرافییــه كــه‬
‫تابلۆی بزماری(مێخی)‬ ‫تــا ئێســتا دۆزراوهتــهوه‪.‬‬

‫چهند كهلوپهلێك له شوێنهواری نوزی‬

‫‪22‬‬
‫‪22‬‬
‫پاشماوه دۆزراوهكانی تهل براك له ڕۆژئاوای كوردستان‬

‫‪‌-4‬ته‌ل‌براك‌(گردی‌براك)‪:‬‬

‫لهبوارهكانــی ئاوهدانكردنــهوه و بازرگانــی‪ ،‬لــهم‬ ‫یهكێكــه لــه كۆنتریــن شــاره مێژووییهكانــی‬

‫شــارهدا پاشــماوهی بینایهكــی پلــهدار (چیــن‬ ‫جیهــان‪ ،‬دهكهوێتــه دووریــی ‪ 42‬كیلۆمهتــر لــه‬
‫چیــن) و پهرســتگایهك دۆزرایــهوه‪ ،‬كــه چهندیــن‬ ‫شــاری حهســهكه لــه ڕۆژئــاوای كوردســتان‪،‬‬
‫كهرهســتهی لهبــهرد و مهڕمــهڕ داتاشــراوی تێــدا‬ ‫مێــژووی دروســتبوونی دهگهڕێتــهوه بــۆ ‪3٨00‬‬
‫بــوو وهك پهیكــهری ئــاژهڵ و مــرۆڤ‪.‬‬ ‫ســاڵ پ‪.‬ز‪ .‬هونــهری بیناســازیی شــارهكه ئاماژهن‬
‫بــۆ سیســتهمێكی شارســتانیی زۆر پێشــكهوتوو‬

‫بڕۆنزییهكانی لوڕستان‬

‫‪23‬‬
 ‫زانیاری‌‪:‬‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بڕۆنزییه‌كانی‌لوڕستان‪‌:‬‬

‫لوڕســتان بهشــێكی دانهبــڕاوی كوردســتانه و دهكهوێتــه باشــووری ڕۆژههاڵتــی كوردســتان‪،‬‬

‫لوڕهكانیــش بهشــێكی گرنگیــی نهتــهوهی كــوردن ‪.‬ســاڵی ‪ 1٩2٨‬ی زایینــی ســهدهها پارچــهی‬
‫بهنرخــی بڕۆنــز و ئاســن لهناوچهكــه دۆزرانــهوه لــه‪( :‬شمشــێر و خهنجــهر ‪ ،‬قهڵغــان ‪ ،‬تیــر ‪ ،‬ڕم‬
‫و خشــڵ ‪ ،‬ئاڵتــوون ‪ ،‬قــاپ ‪ ،‬میــل و پهیكــهری پاڵهوانــهكان‪ ،‬كــه زۆرانبــازی لهگــهڵ ئاژهڵــهكان‬
‫دهكــهن‪ ،‬لهگــهڵ پهیكــهری ئاژهڵــه ئهفســانهییهكان و چهندیــن كاری هونهریــی نــاوازه‪ ،‬كــه‬
‫ههموویــان لهســهر تابلــۆی بڕۆنــزی بهههڵكۆڵیــن نهخشــێندرا بــوون)‪.‬‬
‫مێژووی‌ئه‌م‌كاره‌‌هونه‌رییه‌‌ناوازانه‌‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌بۆ‌سێ‌سه‌رده‌م‪‌:‬‬
‫یهكهم ‪:‬كاشییهكان و میتانییهكان‪ ،‬دووهم ‪ :‬عیالمییهكان‪ .‬سێیهم ‪ :‬میدییهكان‪.‬‬
‫ههمــوو ئــهم كارانــهش وهســتایی و دهســتڕهنگینیی بــاوك و باپیرانمــان كــه دانیشــتوانی ڕهســهنی‬
‫ناوچهكــهن‪ ،‬دهســهلمێنن‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل مامۆســتای خۆشهویســت قوتابییــان دابهشــی ســهر چهنــد گرووپێــک بكــه‪،‬‬

‫هــهر گرووپــه و ســێ زانیــارى لهســهر ئهمانــه بنووســنهوە (بێستانســوور‪ ،‬نــوزى‪،‬‬
‫تــهل بــراک) دواتــر نوێنــهرى گــرووپ بچنــه الى یهکتــر‪ ،‬تــا بزانــن زانیارییــهکان‬
‫دووبــارە نیــن‪ ،‬کهلهالیــهن گرووپهکانــهوە نووســراون‪ ،‬دواتــر زانیارییــهکان‬
‫لــه الیــهن ئهندامێکــى گرووپــهوە بخرێنــه ڕوو و گفتوگــۆى لهســهر بکــهن و‬
‫زانيارييــهكان لــه ســهر دیــوار ههڵواســن‪.‬‬

‫قوتابیيان دهربارهی بابهتهكه پرسیار دروست بکهن و ئاراستهى یهکترى بکهن‪.‬‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‬
‫قوتابیــى ئازیــز مۆزەخانــهى (لۆڤــهر) لــه پاریــس بهناوبانگتریــن مۆزەخانهیــه لــه‬
‫جیهــان‪ ،‬زۆربــهى کهلوپــهل و پاشــماوەى دێرینــى واڵتانــى تێــدا پارێــزراوە‪ ،‬بــه‬
‫هاوکاریــى ماڵــهوەت بــه چهنــد دێڕێــک بــاس لــه گرنگیــی پاشــماوە دێرینــهکان بکــه؟‬
‫نموونــه‪‌-:‬‬
‫‪-‬پاشماوە دێرینهکان ناسنامهى ڕەسهنى نهتهوەکانن‪ ،‬که شانازى پێوه دهكرێت‪.‬‬
‫‪-‬‬
‫‪-‬‬
‫‪-‬‬

‫‪24‬‬
 ‫به‌ندی‌سێیه‌م‬

‫عێراق‌له‌‌چاخه‌‌كۆنه‌كاندا‬

‫ئامانجی‌فێربوون‪‌:‬‬
‫‪ _1‬بەراورد لە نێوان نەتەوە دێرینەكانی عێڕاق (سۆمەرییەکان‪ ،‬ئەکەدییەکان‪،‬‬
‫ئاشوورییەکان) بكات‪.‬‬

‫‪ _2‬لێکدانەوە بۆ سنوورى دەسەاڵتى سۆمەرییەکان بکات‪.‬‬

‫‪ _3‬ڕوونكردنەوه بۆ کارەکانی پاشا نەڕامسینى ئەکەدى بكات‪.‬‬

‫‪ _4‬هەڵسەنگاندن بۆ پاشاکانى ئاشووری بكات‪.‬‬

‫‪25‬‬
‫‪25‬‬
 ‫وانه‌ی‌یه‌كه‌م‪:‬‬
‫نه‌ته‌وه‌‌دێرینه‌كانی‌عێڕاق‬

‫بهدهســـتهێناوه له كانزاكاری و گلێنهسازی(الفخار)‬ ‫‪‌.1‬سۆمه‌رییه‌كان‪:‬‬

‫و بیناســـازیی وهك زهقووره و دروســـتكردنی مۆر‬
‫(الختـــم)‪ ،‬دۆزینهوهی كۆنترین جۆری نووســـین له‬ ‫باكوور و خــــــۆرههاڵتی میزۆپۆتامیا (کوردستان)‬
‫دهوروبهری ســـااڵنی (‪ 3200‬پ‪.‬ز) كه به نووســـینی‬ ‫به نیشـــتمانی ڕهسهنی ســـۆمهرییهكان دادهنرێت‬
‫مێخی (المســـماری) ناسراوه‪.‬‬ ‫و لهوێـــوه كۆچیـــان كـــردووه بـــۆ باشـــووری‬
‫ســـۆمهرییهكان چهندین شـــاری پێشـــكهوتوویان‬ ‫میزۆپۆتامیـــا (عێـــراق) لـــه شـــهش هـــهزار پێش‬
‫بونیـــاد نا كـــه ههر شـــارێك لـــه شـــێوهی نیمچه‬ ‫زاییـــن‪ ،‬تـــا ئێســـتا بـــه كۆنتریـــن نهتهوهكانـــی‬
‫دهوڵهتێـــك وابوو پێیـــان دەگوترا (دهوڵهتشـــاری‬ ‫باشـــووری میزۆپۆتامیا دادهنرێن‪ ،‬لهسهر ههردوو‬
‫ســـۆمهر) وهك ئـــوور و ئهریـــدۆ و وهركا(ئوروك)و‬ ‫كهنـــاری ڕووبـــاری دیجلـــه و فورات گوند و شـــار‬
‫لهگـــش و نیبپۆر‪...‬هتد‪.‬‬ ‫و پهرســـتگایان دروســـت كرد‪ ،‬كشـــتوكاڵییان كرد‬
‫و له پیشهســـازی داهێنانیـــان كـــرد و بازرگانییان‬
‫شاری‌وه‌ركا(ئوروك)‪‌:‬‬
‫لهگـــهڵ نهتــــــهوهكانی دراوســـــــێیاندا دەکـــرد‪،‬‬
‫پاشـــماوهی ئـــهم شـــاره دهكهوێتـــه دووریی ‪30‬‬
‫چـــــهندهها دهســـكهوتی شارســـتانیی گرنگییان‬
‫كیلۆمهتـــر لـــه شـــاری ســـهماوه له باشـــووری‬
‫عێـــڕاق‪ ،‬به یهكێـــك لـــه كۆنتریـــن و گرنگترین‬
‫و بهناوبانگتریـــن شـــارهكانی ســـۆمهرییهكان‬
‫دادهنرا‪ ،‬لهم شـــارهوه یهكهم پیتی نووســـین له‬
‫دەوروبهری ســـااڵنی( ‪3200‬پ‪.‬ز) ســـاڵ بهههموو‬
‫جیهاندا باڵو بـــۆوه‪ .‬زۆربـــهی بیروبۆچوونهكان‬
‫پێیانوایـــه ناوی (عێـــڕاق) له (ئـــوروك) هاتبێت‪.‬‬

‫زانیاری‌‪:‬‬
‫شــێوهی بهســتنی شــهماغ(جامانه)ی پیاوانــی‬
‫كــوردی فــــــهیلی و جـلوبـــــهرگی ئـــافرهتانی‬
‫كوردانــی ئێــزدی‪ ،‬ڕهگوڕیشــهكهی بــۆ ســهردهمی‬
‫ســۆمهرییهكان دهگهڕێتــهوه‪.‬‬ ‫مۆرێكی قوڕین لهسهردهمی سۆمهرییهكاندا‬

‫‪26‬‬
 ‫‌‌‌‬
‫‌‌‌‌زه‌قووره‌‌چییه‌؟‬

‫لــه وشــهی (زكارۆ)ی ئهكــهدی وهرگیــراوه‬

‫بهواتـــــــای (بـــینـــای بــهرز)‪ ،‬یـــــهكهمجار‬
‫سۆمــــــهرییهكان زهقوورهیـــــــان وهك‬
‫پهرســتگا دروســتكرد‪ .‬لــه گرنگتریــن‬
‫پاشــماوهی زهقــوورهكان لــه عێــڕاق وهك‬
‫زهقــوورهی ئــوور و عهقهرقــووف و بابــل‪.‬‬

‫زهقوورهی ئوور‬

‫‪27‬‬
 ‫‪‌.2‬ئه‌كه‌دییه‌كان‌(‪‌2154‌–‌2334‬پ‪.‬ز)‌‪:‬‬

‫بــه كۆنتریــن ئــهو نهتــهوه (ســام)ییانه‬

‫دادهنرێــن كــه لــه نیمچــه دوورگــهی‬
‫عهرهبییــهوه كۆچیــان كــردووه بۆ باشــووری‬
‫میزۆپۆتامیــا‪ ،‬پاشــان ئیمپڕاتۆریهتێكــی‬
‫بههێزیــان بــه ســهركردایهتیی (ســهرجۆنی‬
‫ئهكــهدی) دامهزرانــد‪ ،‬دوای یهكخســتنی‬
‫(دهوڵهتانــی شــاری ســۆمهر)‪.‬‬
‫لــه دوای مردنــی ســهرجۆنی ئهكــهدی‬
‫چهنــد پاشــایهكی تــر دهســهاڵتیان گرتــه‬
‫دهســت‪ ،‬بــهاڵم لــه ههموویــان بهناوبانگتــر‬
‫پاشــا (نــهرام ســین) بــوو‪ ،‬كهتوانــی‬
‫ســنووری ئیمپڕاتۆریهتهكــه بگهیهنێتــه‬
‫ههڵکهندراوی پهیكهری نهرام سین‬ ‫ئێــران و ئهنــادۆڵ و كهنارهكانــی دهریــای‬
‫له دەربهندی گاور له قهرەداغ‬ ‫ناوهڕاســت و كوردســتان‪.‬‬

‫تابلۆیهكی قوڕی نووسینی بزماری لهسهر نهخشێندراو‬

‫‪28‬‬
29

29
 ‫زانیاری‌‪:‬‬
‫نــاوی ئهكهدییــهكان لــه شــاری(ئهكهد)هوه هاتــووه كــه ســهرجۆنی ئهكــهدی‬
‫بوونیادینــا و كردیــه پایتهختــی ئیمپڕاتۆریهتــی ئهكــهدی كــه بــه یهكــهم و بــه‬
‫كۆنتریــن ئیمپڕاتۆریــهت دادهنرێــت لــه مێــژووی كۆنــدا‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل مامۆســتای خۆشهویســت قوتابییــان دابهشــى ســهر چهنــد گرووپێــک بکــه‬

‫بــۆ بهراوردکــردن لــه نێــوان ســۆمهرییهکان و ئهکهدییــهکان لێکچــوون و‬
‫جیاوازییهکانیــان لهســهر کاغــهز بنووســن و دواتــر لهســهر لــه وایــت بــۆرد‬
‫ههڵیــان بواســن‪ ،‬لهالیــهن نوێنــهرى گرووپــهکان بخرێنــهڕوو و گفتوگۆیــان‬
‫لهســهر بکرێــت لــه کۆتایــى لــه دیــوار بدرێــن‪.‬‬

‫ئهم بۆشاییانه پڕبكهوه‪:‬‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬

‫‪ .1‬ئیمپڕاتۆریهتــی ‪ ...............‬بــه یهكــهم و بــه كۆنتریــن ئیمپڕاتۆریــهت‬
‫دادهنرێــت لــه مێــژووی كۆنــدا‪.‬‬
‫‪ .2‬لــه شــاری‪ .........‬لهواڵتــی دوو ڕووبــارهوه یهكــهم پیتــی نووســین لــه‬
‫دەوروبــهری (‪ 3200‬پ‪.‬ز ) ســاڵ بهههمــوو جیهانــدا بــاڵو بــۆوه‪.‬‬
‫_ ناوی عێڕاق له چییهوه هاتووه؟‬
‫_ پێناسهی ئهمانه بكه‪ :‬زهقووره‪ ،‬شاری وهركا‪.‬‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‬
‫قوتابیــى ئازیــز ‪ /‬ســۆمهرییهکان مۆریــان بــهکار دەهێنــا و ئێســتاش مــۆر بهکاردێــت‪،‬‬
‫بــه هاوکاریــى ماڵــهوەت بــه (‪ )٥‬دێــڕ بــاس لــه گرنگیــی مــۆر بکــه؟‬

‫‪30‬‬
 ‫وانه‌ی‌دووەم‪:‬‬

‫‪‌.3‬ئاشوورییه‌كان‪:‬‬
‫ئهمانــهش یهكێكــن لــه نهتــهوه (ســام) ییــهكان‬
‫كــه لــه نیمچــه دوورگــهی عهرهبــهوه هاتــن و‬
‫لــه باكــووری میزۆپۆتامیــا نیشــتهجێ بــوون‪،‬‬
‫وامهزهنــده دهكرێــت كــه ناوهكهیــان لــه نــاوی‬
‫یهكــهم پایتهختیــان شــاری (ئاشــوور) و لــه نــاوی‬
‫خواوهنــدهی گهورهیــان (ئاشــوور) هاتبێــت‪.‬‬
‫مهزنیــان‬ ‫دهوڵهتێكــی‬ ‫ئاشــوورییهكان‬
‫دامهزرانــد‪ ،‬چهندیــن پاشــای بهناوبانگیــان‬
‫تێــدا ههڵكــهوت و ســنووری دهوڵهتهكهیــان‬
‫پهیكهرێكی سهردهمی ئاشوورییهكان‬
‫زۆر فــراوان كــردووه‪ ،‬ههندێــك لــهم پاشــایانه‬
‫قهلهمــــورتك) ئــــــــاوی بــه ڕێگـــای كــــارێزهوه‬ ‫چهندیــن پــڕۆژهی خزمهتگــوزاری ئاودێــری و‬
‫دهگهیانــده نــاو قــهاڵی ههولێــر‪ ،‬ههروههــا‬ ‫ئاوهدانكردنهوهیــان ئهنجــام دا كــه تــا ئێســتاش‬
‫پــڕۆژهكان و ههڵكهنــدراوهكان و پهیكهرهكانــی‬ ‫پاشــماوهی ههندێكیــان لــه باشــووری كوردســتان‬
‫(خهنــهس) لــه قــهزای شــێخان‪ ،‬كــه گشــتیان بــۆ‬ ‫مــاون‪ ،‬لهوانــه پــڕۆژهی ئــاوی ســهنحاریب‬
‫ســهردهمی پاشــا (ســهنحاریب) دهگهڕێنــهوه‪.‬‬ ‫كــه لــه چهمــی بهســتۆڕه (لــه نزیــك گونــدی‬

‫شوێنهواری خهنهس‬ ‫وێنهی خهنهس له شێخان‬

‫‪31‬‬
‫‪31‬‬
 ‫زانیاری‌‪:‬‬
‫لــه پاشــا بهناوبانگهكانــی تــری ئاشــوورییهكان پاشــا (ئاشــووربانیباڵ) بــوو‪ ،‬بــه‬
‫كتێبخانــه گهورهكــهی ناوبانگــی دهركــردووه لــه شــاری (نهینــهوا)ی پایتهخــت‬
‫دروســتی كــرد و زیاتــر لــه ‪ 30‬هــهزار تاتهقــوڕی لــێ دۆزرایــهوه‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‬
‫مامۆستای خۆشهویست‪ ،‬قوتابییان ڕوونکردنهوە بۆ ئهمانهى خوارەوە بکهن و‬
‫گفتوگۆیان لهگهڵ بکه؟‬

‫هۆى چییه ئاشوورییهکان له نیمچه دوورگهى عهرەب بهرهو باكووری‬

‫میزۆپۆتامیا هاتن؟‬
‫گرنگترین پاشماوه و شوێنهوارهكانی ئاشوورییهکان له کوردستان كامانهن و‬
‫دهكهونه كوێ؟‬

‫‪ .1‬سهنحاریب چ پڕۆژهیهكی له ههولێر ئهنجام داوە؟‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬

‫‪ .2‬ناوی نهتهوهی (ئاشووری) له چییهوه هاتووه؟‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‬
‫_ قوتابیــى ئازیــز‪ /‬ئاشــوورییهکان بــۆ ماوەیهكــی زۆر حوكمڕانیــى ئــهم‬
‫ناوچهیهیــان کــردووە‪ ،‬یهکێــک لــه هۆکارەکانــى درێژیــی ئــهم فهرمانڕەواییــه‬
‫پــڕۆژە خزمهتگوزارییــهکان بــووە‪ ،‬بــه چهنــد خاڵێــک لێکدانــهوە بــۆ ئهمــه بکــه؟‬

‫‪ -1‬ئهنجامدانی پڕۆژە خزمهتگوزارییهکان پێگهى حوكمڕانی بههێز دەکات‪.‬‬

‫‪ -2‬پێشکهش نهکردنى ‪..........................................‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫‪32‬‬
 ‫وانه‌ی‌سێیهم‪:‬‬
‫شوێنه‌واره‌‌دێرینه‌كانی‌عێڕاق‬

‫‪ ‌.1‬ئــوور‪ :‬ئــهم شــاره ئێســتا پاشــماوهكهی‬

‫دهكهوێتــه نزیــك شــاری ناســریه لــه پارێــزگای‬
‫زیقــار‪ ،‬یهكێــك بــووه لــه كۆنتریــن و گرنگتریــن‬
‫شــاری ســۆمهرییهكان‪.‬‬
‫لــهم شــارهدا كۆمهڵێــك ســامان و كهلوپهلــی‬
‫بهنــرخ لــه (گۆڕســتانی پاشــایان) دۆزراونهتــهوه‪،‬‬
‫لــه زێــڕ و پــهرداخ و خهنجــهری زێڕیــن و ههنــدێ‬
‫(تــار) (قیثــارة)ی ڕازاوه بــه زێــڕ و شــتی تــر‪.‬‬

‫گرنگتریــن شــوێنهوارهكانی ئــهم شــاره بریتییــه لــه‬

‫(زه‌قــووره‌ی‌ئــوور)‪ ،‬كــه لهالیــهن پاشــا(ئورنهمۆ)‬
‫دامهزرێنــهری بنهماڵــهی ئــووری ســێیهم دروســت‬
‫كــراوه‪.‬‬

‫میلهكهی حامورابی‬ ‫‪‌_2‬بابــل‪‌:‬پاشــماوهی ئــهم شــاره دهكهوێتــه نزیــك‬

‫شــاری (الحلــه) لهســهر ڕووبــاری فــورات‪.‬‬
‫جیهــان دادهنرێــت) و شــارهكه ههشــت‬
‫لــه دوو ســهردهمهدا زۆر ناوبانگــی دهركــردووه‪،‬‬
‫دهروازهی ههبــوو كــه لــه ههموویــان گرنگتــر‬
‫یهكهمیــان لــه ســهردهمی پاشــا (حاموڕابــی)‬
‫دهروازهی عهشــتار بــوو كــه شــهقامی كــهژاوه‬
‫كــه شهشــهم پاشــای دهوڵهتــی بابلــی یهكــهم‬
‫(الموكــب)ی پێــدا تێدهپــهڕی‪ ،‬ســااڵنه یــادی‬
‫بــوو و لــه ههمــوو پاشــاكانی ئــهم دهوڵهتــهش‬
‫جهژنــی (ئهكیتــۆ)ی تێــدا دهكرایــهوه‪ .‬كۆشــكێكی‬
‫بهناوبانگتربــوو‪ ،‬بــه (یاســاكانی حاموڕابــی)‬
‫گــهوره و چهنــد پهرستگایهكیشــی دروســت كــرد‬
‫ناوبانگــی دهركــردووه‪ ،‬كــه بــۆ ڕێكخســتنی ژیــان و‬
‫لهگــهڵ بورج(قولـــله)ی بابــل و پهیكــهری شــێری‬
‫مــاف و ئهركــی هاواڵتییــان و ســزادانی تاوانبــاران‬
‫بابــل (كــه تــا ئێســتاش پاشــماوهكهی مــاوه) بۆیــه‬
‫و ســهرپێچیكاران داینــاون‪ .‬ئێســتاش ئــهم میلــه‬
‫لــهو ســهردهمهدا شــاری بابــل بهجوانتریــن و‬
‫لــه مۆزهخانــهی (لۆڤــهر) لــه پاریــس پارێــزراوه‪.‬‬
‫خۆشــترین و گهورهتریــن شــاری ســهر ڕووی زهوی‬
‫دووهمیــان لــه ســهردهمی پاشــا (نهبــو خهزنهســر)‬
‫ســاڵی ‪ 2019‬شــاری بابــل لــه الیــهن ڕێكخــراوی‬
‫بــووه كــه بــه دووهم پاشــای دهوڵــــهتی بابلــی‬
‫نــوێ (دهوڵهتــی كلدانــی) دادهنــرێ‪ ،‬ئــهم پاشــایه‬
‫یونســكۆ لــه لیســتی كهلهپــووری جیهانــی‬
‫باخچــه ههڵواســراوهكانی بابلــی دروســت کــرد‬
‫تۆمــار كــرا‪.‬‬
‫(بــه یهكێــك لــه حــهوت سهرســوڕهێنهكانی‬
‫‪33‬‬
 ‫زانیاری‌‪:‬‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‪‌-3‬ئاشوور‪:‬‬
‫پاشــماوهی ئــهم شــاره ئێســتا بــه (قــهاڵی شــهرقات) دهناســرێت و دهكهوێتــه باشــووری شــاری‬
‫مووســڵ بــه دووریــی ‪110‬كــم لهســهر ڕۆخــی ڕووبــاری دیجلــه‪ .‬شــاری ئاشــوور یهكــهم پایتهختــی‬
‫ئاشــوورییهكان بــووه‪ ،‬هــاوکات مهڵبهنــدی خوداوهنــدی گــهورهی ئاشــوورییهكان بــوو بــه نــاوی‬
‫(ئاشــوور)‪ .‬گرنگتریــن شــوێنهواری شــارهكهش بریتیــن لــه قوەلل(بــورج)ی ســهرهكیی شــارهكه‬
‫و(زهقــووره)ی شــارهكه‪ ،‬كــه ئاشــوورییهكان بــۆ خواوهنــد (ئاشــوور) تهرخانیــان كردبــوو‪.‬‬

‫‪34‬‬
 ‫دهروازهی عهشتار و شهقامی كهژاوه له بابل‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‬
‫مامۆســتای خۆشهویســت‪ /‬قوتابیــان بهگــرووپ وەاڵمــى ڕاســت بــۆ ئهمانــهى‬
‫خــوارەوە ههڵبژێــرن‪:‬‬
‫‪-1‬کۆنترین و بهناوبانگترین شارى سۆمهرییهکان بووە‪.‬‬
‫‪ -2‬لهالیهن پاشا ئورنهمۆوە دروست کراوە‪.‬‬
‫‪ -3‬بــۆ ڕێكخســتنی ژیــان و مــاف و ئهركیــی هاوواڵتیــان و ســزادانی تاوانبــاران و‬
‫ســهرپێچیكاران دانــرا‪.‬‬
‫‪ -4‬لهســهردەمى (نهبوخزنهســر) جوانتریــن و بهناوبانگتریــن شــارى ســهر ڕووى زەوى‬
‫بــووە‪.‬‬
‫‪ -٥‬پاشماوەى ئێستاى به قهاڵى شهرگات دەناسرێت‪.‬‬

‫ئهم ڕستانهی خوارەوه ڕاست بكهوه‪:‬‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬

‫‪ .1‬شــاری ئــور لــه ســهردەمی پاشــای ئهكــهدی (نــهرام ســین) ناوبانگــی‬
‫دەركــردووه‪.‬‬
‫‪ .2‬پاشماوەی شاری ئاشوور ئێستا به قهاڵی كهركوك دەناسرێ‪.‬‬
‫‪ .3‬حامورابی باخچه ههڵواسراوهكانی بابلی دروستكردووه‪.‬‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‬
‫قوتابیــى ئازیــز ‪ /‬بــه هــاوکارى ئهندامانــى خێزانهکــهت بــه (‪ )٦‬دێــڕ بــاس لــه یهکــێ‬
‫لــه سهرســوڕهێنهرەکانی تــری جیهــان بکــه‪ ،‬جگــه لــه باخچــه ههڵواســراوەکانى بابل؟‬

‫‪35‬‬
 ‫به‌ندی‌چواره‌م‪:‬‬

‫مێژووی‌ئیسلام‬

‫ئامانجی‌فێربوون‪:‬‬
‫‪ _1‬ئایینى ئیسالم بناسيت‪.‬‬
‫‪ _2‬شیکردنەوە لە بارودۆخى عەرەبەکان پێش هاتنى ئایینى ئیسالم بکات‪.‬‬
‫‪ _3‬ژیاننامەى پێغەمبەر موحەممەد (د‪.‬خ ) بزانێت و کارەکانى پۆلێن بکات‪.‬‬
‫‪ _4‬هەڵسەنگاندن بۆ سەرکەوتنى ئیسالم و ماڵئاوایى پێغەمبەر موحەممەد (د‪.‬خ)بكات‪.‬‬

‫‪36‬‬
‫‪36‬‬

‫ئایینی‌ئیسلام‬
‫(عهشــــــیرهت) و بنهمــاڵهیــــهكی جــــیاواز‬
‫پێكهاتبــوون‪ ،‬زۆرجــار لهســهر شــتی بــێ بایــهخ‬
‫شــهڕ و ئــاژاوه دهكهوتــه نێوانیــان و هێرشــیان‬
‫دهكــرده ســهر یهكتــری و بهســهر یهكتریــان‬
‫دادهدا‪ ،‬خهڵكێكــی زۆریــان لهیهكتــر دهكوشــت‬
‫و زۆریشــیان دهكــرد بــه كۆیلــه‪ ،‬كــه دواتــر لــه‬
‫بــازاڕی تایبــهت بــه كۆیلــهكان كڕیــن و فرۆشــتن‬
‫بــهو مرۆڤانــهوە دهكــرا ‪.‬‬
‫چهندیــن خوداوهنــد (االلهــة) ی جیاوازیــان‬
‫ههبــوو كــه خۆیــان دروســتیان دهكــردن و‬
‫دایاندهتاشــین و پاشــان دهیانپهرســتن‪ ،‬لهگــهڵ‬
‫چهندیــن دابونهریتــی كۆمهاڵیهتیــی ناشــیرین‬
‫(لهوانــه زیندهبهچاڵكردنــی كچــان‪ ،‬هــهروهك‬
‫خــوای گــهوره لــه قورئانــی پیــرۆز لــه ســورهتی‬
‫(التكویــر) ئامــاژهی پــێ داوه)‪.‬‬
‫هــهر بۆیــه‪ ،‬لهبــهر ئــهم هۆكارانــه و چهندیــن‬
‫هــۆكاری تــر‪ ،‬ســهردهمی پێــش ئیســالم بــه‬
‫(ســهردهمی جاهلــی) ناســراوه‪.‬‬
‫‪37‬‬
‫‪37‬‬
‫وانه‌ی‌یهکهم‪:‬‬
‫ئایینــی ئیســالم دواییــن ئایینــی ئاســمانییه كــه‬
‫خــودای گــهوره بــۆ مــرۆڤ ناردوویهتــی‪ ،‬ههمــوو‬
‫ئایینــه ئاســمانییهكان وهك ئیســالم و مهســیحی‬
‫و یههــوودی ســهرچاوهكهیان فهرمانهكانــی‬
‫خــودای گهورهیــه‪ ،‬كــه بــۆ ههریهكهیــان‬
‫كهســێكی ڕاســپاردووه تــا پهیامــی ئــهم ئایینــه‬
‫بــه خهڵــك ڕابگهیهنێــت‪ ،‬ئــهم كهســهش پێــی‬
‫دهوترێــت (پێغهمبــهر) كــه نێــردراوی خودایــه‪.‬‬
‫ئیســالم ئــهو ئایینهیــه كــه بــۆ پێغهمبــهر‬
‫موحهممــهد (د‪.‬خ) هاتــووه لــه ڕێــگای قورئانــی‬
‫پیــرۆزهوه‪ .‬ئــهو كهسهشــی كــه بــاوهڕ بــهم‬
‫ئایینــه بهێنــێ‪ ،‬پێــی دهوتــری (موســڵمان)‪.‬‬
‫بارودۆخی‌عه‌ره‌به‌كان‌پێش‌هاتنی‌ئایینی‌‬
‫ئیسلام‬
‫عهرهبــهكان لــه پێــش ئیســالمدا لــه نیمچــه‬
‫دوورگــهی عــهرهب لــه بارودۆخێكــی زۆر‬
‫دواكهوتــوو دهژیــان‪ ،‬لــه چهنــد هــۆز‬
38
 ‫زانیاری‌‪:‬‬
‫مهبهســت لــه نیمچــه دوورگــه ئــهو پارچــه زهوییهیــه كهلهســێ الوه بــه ئــاو‬
‫دهوردراوه و لهیــهك الوه بــه وشــكانی بهســتراوهتهوه‪ ،‬بــهاڵم دوورگــه ئــهو‬
‫پارچــه زهوییهیــه كــه لــه هــهر چــوارالوه بــه ئــاو دهوردراوه‪.‬‬
‫نیمچــه دوورگــهی عــهرهب لــه خۆرههاڵتــهوه بــه كهنــداو و لــه خۆرئــاواوه‬
‫بــه دهریــای ســور‪ ،‬لــه باشــوورهوه بــه دهریــای عــهرهب و كهنــداوی عــهدهن‬
‫دهوردراوه‪ ،‬لــه باكــوورهوه بــه واڵتــی شــام و عێــڕاق بهســتراوهتهوه‪.‬‬
‫گرنگتریــن شــارهكانی نیمچــه دوورگــهی عــهرهب بریتــی بــوون لــه مهككــه و‬
‫یهثریب(مهدینــه) و تائیــف‪.‬‬
‫مهبهســت لــه واڵتــی شــام لــه ســهردهمی ئێســتادا بریتییــه لــه ههریــهك لــه‬
‫واڵتانــی (ســووریا ‪ ،‬لوبنــان ‪ ،‬ئــوردن و فهڵهســتین)‪.‬‬

‫قوتابیى ئازیز‪ /‬به هاوکارى خێزانهکهت (‪ )٦‬خاڵ بژمێرە لهسهر بهها‬ ‫چالاكیی‌ناوپۆل‬
‫پیرۆزەکانى ئایینى ئیسالم ؟‬
‫‪ -1‬هاوکارى و یارمهتىی دانی ههژاران‪.‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬

‫وهاڵمی ئهمانه بدهوه‪:‬‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬

‫‪ -1‬پێناسهى ئایینى ئیسالم بکه‪.‬‬
‫‪ -2‬مهبهست له نیمچهدوورگه چییه؟ بۆچى وای پێ دەگوترێ؟‬
‫‪ -3‬سنوورى نیمچه دوورگهى عهرەب لهسهر نهخشه دیارى بکه‪.‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت بــه ڕێــگاى گفتوگــۆ‪ ،‬ڕوونکردنــهوە و شــیکردنهوە بــۆ‬ ‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‬

‫باروودۆخــى عهرەبــهکان پێــش هاتنــى ئایینــى ئیســالم بکــه و قوتابییــان ههموو‬
‫تێیــدا بهشــداربن‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫وانه‌ی‌دووەم‪:‬‬
‫ژیاننامه‌ی‌پێغه‌مبه‌ر‌موحه‌ممه‌د(د‪.‬خ)‬

‫گرنگیی‌پێگه‌ی‌مه‌‌ككه‌‬ ‫پێغهمبــهر موحهممــهد (د‪.‬خ) لــه شــاری مهككــه لــه (‪12‬‬

‫ی مانگــی ڕهبیعــی یهكــهم‪ ،‬بهرامبــهر بــه ‪20‬ی مانگــی‬
‫مهككــه شــارێكی گرنگیــی ئایینــی و بازرگانــی‬
‫نیســانی ســاڵی ‪ ٥71‬زایینــی) لــه دایكبــووه‪ ،‬ئهم ســاڵهش‬
‫بــوو‪ ،‬شــارێكی پیــرۆزی ئایینــی بــوو چونكــه‬
‫لــه الی عهرهبــهكان بــه ســاڵی فیــل ناســراوه‪.‬‬
‫(كهعبــهی پیــرۆزی لێبــوو‪ ،‬كــه لــه الیــهن پێغهمبهر‬
‫لــه بنهماڵــهی (هاشــمیی) ســهر بــه هــۆزی قوڕهیــش‬
‫ئیبراهیــم و ئیســماعیلی كوڕی(ســهالمی خوایــان‬
‫بــوو‪ ،‬ئــهم هــۆزهش لــه بهناوبانگتریــن هۆزهكانــی‬
‫لهســهر بێــت) بنیــاد نرابــوو‪ ،‬شــارێكی گرنگیــی‬ ‫مهككــه بــوو‪ ،‬باوكــی نــاوی (عهبدوڵــاڵی كــوڕی‬
‫بازرگانــی بــوو‪ ،‬چونكــه كاروانــی بازرگانــی‬ ‫عهبدولموتهلیب)ـــه‪ ،‬دایكیشــی (ئامینــهی كچــی‬
‫نێــوان واڵتــی شــام و یهمهنــی پێــدا تێدهپــهڕی‬ ‫وهههب)ـــه‪ .‬پێغهمبــهر بهرلــهوهی لــه دایــك بێــت‪،‬‬
‫(هــهروهك خــوای گــهوره لــه قورئانــی پیــرۆز لــه‬ ‫باوكــی كۆچــی دوایــی دهكات‪ .‬لــه تهمهنــی (‪)٦‬‬
‫ســوڕهتی قوڕهیــش ئامــاژهی پێــداوه)‪.‬‬ ‫ســاڵییدا دایكیشــی كۆچــی دوایــی دهكات ‪ ،‬بۆیــه‬
‫(عهبدولموتهلیــب)ی باپیــرهی ئهركــی بهخێوكردنــی‬
‫دهگرێتــه ئهســتۆ‪ ،‬دوای مردنــی باپیرهشــی‪ ،‬الی (ئهبــو‬
‫ســـاڵی فیـــل‪ :‬ئـــهو ســـاڵه بـــوو كـــه (ئهبرههه)‬
‫تاڵیــب) ی مامــی دهمێنێتــهوه و ئــهو ماوهیــه كاری‬
‫حاكمـــی یهمـــهن لـــه الیـــهن مهملهكهتـــی‬
‫(شــوانی) دهكات ‪ ،‬پێــش ئیســالم نازنــاوی (الصــادق‬
‫حهبهشـــه هێرشـــی كردهســـهر مهككـــه‬
‫األمیــن) ی ههبــوو ‪ ،‬پاشــان كاری بازرگانــی دهكات‪.‬‬
‫بهمهبهســـتی تێكدانـــی كهعبهی پیـــرۆز (ماڵی‬
‫خودا) لهم هێرشـــهدا فیلی بـــهكار هێناوه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫لــه تهمهنــی (‪ )2٥‬ســاڵی ژنێكــی نــاوداری بــازرگان‬
‫هێرشـــهكه تێكشـــكا (ههروهك خودای گهوره له‬ ‫ودهوڵهمهنــدی شــاری مهككــه كــه نــاوی (خهدیجــه‬
‫قورئانـــی پیرۆز له ســـورهتی فیـــل ئاماژهی پێ‬ ‫كچــی خوهیلد)بــوو شــووی پــێ كــردووه ‪ .‬لــه تهمهنــی‬
‫داوه )‪.‬‬ ‫(‪ )40‬ســاڵی لــه ئهشــكهوتی (حــهڕا) خــودا ســرووش‬
‫(وهحــی) ی بۆنــارد و دهبێتــه پێغهمبــهر(د‪.‬خ)‪.‬‬

‫وێنهی كهعبهی پیرۆز‬

‫‪40‬‬
‫‪40‬‬
 ‫زانیاری‌‪:‬‬
‫پێغهمبــهر (د‪.‬خ) بــۆ مــاوهی ســێ ســاڵ بــه نهێنــی دهســتی بــه بانگــهوازی كــرد‬
‫بــۆ ئایینــی ئیســالم‪ ،‬لــهم ماوهیــهدا تهنیــا چهنــد كهســێكی نزیــك بڕوایــان بــه‬
‫پێغهمبــهر (د‪.‬خ) هێنــا‪ ،‬پاشــان كــه ئــهم ئایینــه نوێیــه الیهنگــری زۆر بــوو بــه‬
‫فهرمانــی خــوای گــهوره پێغهمبــهر (د‪.‬خ) و هاوەڵهكانــی بــه ئاشــكرا بانگــهوازی‬
‫خهڵكیــان كــرد بــۆ ئایینــی نــوێ‪.‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت قوتابییــان بهگــرووپ بــه شــێوازى نهخشــهى هــزرى‬ ‫چالاكیی‌ناوپۆل‬

‫ژیاننامــهى پێغهمبــهر موحهممــهد (د‪.‬خ ) لهســهر بێــت دروســت بکــهن و دواتــر‬
‫لــه وایــت بــۆرد ههڵــی بواســن و باســى بکــهن؟‬

‫ژیاننامهى‌پێغهمبهر‬ ‫لهشارى مهکكه‬

‫‌موحه‌ممه‌د‌‌(د‪.‬خ‌)‬ ‫لهدایک بووە‬

‫‪ .1‬پێغهمبهر موحهممهد (د‪.‬خ) لهسهرەتادا چۆن دەستی به بانگهوازەكهی كرد؟‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬

‫‪ .2‬كێ لهم كهسانه زووتر باوەڕیان به پێغهمبهر موحهممهد (د‪.‬خ) هێنا؟‬
‫(خهدیجهی خێزانی‪ ،‬ئهبوبهكر الصدیق‪ ،‬عهلی كوڕی ئهبو تاڵیب)‪.‬‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‬
‫قوتابیــى ئازیــز بــه ئــارەزووى خــۆت چهند ســیفهتێکى جوانــى پێغهمبــهر موحهممهد‬
‫(د‪.‬خ) بژمێــره و گرنگیــی يهكێكيــان بــاس بكــه؟ نموونه‪:‬‬
‫‪ -1‬ڕاستگۆیى‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬
‫‪-٥‬‬

‫‪41‬‬

‫‌ر‌(د‪.‬خ)‪:‬‬
‫هه‌ڵوێستی‌خه‌ڵكی‌مه‌ككه‌‌به‌رامبه‌ر‌پێغه‌مبه‌ر‌‬
‫خۆیــان و بانگــهوازی بــۆ بكــهن‪ ،‬بۆیــه دهبوایــه‬
‫پێغهمبــهر (د‪.‬خ) ڕێــگا چارهیــهك بدۆزێتــهوه‪ ،‬ئــهوه‬
‫بــوو بڕیــاری دا خــۆی و هاوهڵهكانــی مهككــه‬
‫جێبهێڵــن و كــۆچ بكــهن بــۆ شــارێكی دی‪ ،‬كــه ئهویــش‬
‫شــاری (یهثریب)بــوو‪ ،‬كــه ههندێــك لــه خهڵكــی ئــهم‬
‫شــاره لــه كاتــی حهجــدا ببوونــه موســوڵمان و داوایــان‬
‫لــه پێغهمبــهر(د‪.‬خ) كردبــوو بێتــه شــارهكهیان‪ ،‬بــهم‬
‫جــۆره دوای ئــهوهی ‪ 13‬ســاڵ لهمهككــه مایــهوه‬
‫ئهوهبــوو پێغهمبــهر(د‪.‬خ) و موســڵمانهكان بهنهێنــی‬
‫و دهســته دهســته كۆچیــان كــرد بــۆ یهثریــب‪ ،‬دوای‬
‫گهیشــتنیان بــۆ ئــهوێ‪ ،‬نــاوی شــارهكه گــۆڕدرا بــۆ‬
‫(مهدینــهی منــهوهره)‪.‬‬
‫‪42‬‬
‫وانه‌ی‌سێهم‪:‬‬
‫خهڵكـــی مهككـــه هـــهر لـــه ســـهرهتاوه دژایهتی‬
‫پێغهمبهریـــان كـــرد و ڕازی نهبـــوون واز لـــه‬
‫بتپهرســـتی بهێنـــن و پشـــت لـــه دابونهریتـــه‬
‫كۆنهكانیـــان بكـــهن‪ ،‬بـــهاڵم پێغهمبـــهر (د‪.‬خ) و‬
‫هاوهڵهكانـــی بهردهوام بـــوون لهســـهر بانگهوازی‬
‫خهڵـــك بـــۆ ئایینـــی ئیســـالم و لـــه ههڕهشـــهی‬
‫بێبـــاوهڕهكان نهدهترســـان‪.‬‬
‫كۆچكردن‌بۆ‌مه‌دینه‌‪:‬‬
‫لهگــهڵ ئهوهشــدا توندوتیژیــی بێباوهڕهكانــی‬
‫خهڵكــی مهككــه موســوڵمانهكانی زۆر ئــازار دهدا و‬
‫ڕێگایــان لێدهگرتــن تــا نهتوانــن پهیــڕهوی ئایینــی‬
 ‫مزگهوتی پێغهمبهر (د‪.‬خ) له مهدینه‬

‫كاره‌كانی‌پێغه‌مبه‌ر‌(د‪.‬خ)‌له‌‌مه‌دینه‌‪:‬‬

‫لـــه مهككـــهوه كۆچیـــان كردبـــوو بـــۆ مهدینه‬ ‫پێغهمبـــهر (د‪.‬خ) لـــه مهدینه چهنـــد كارێكی‬
‫دهگوتـــرا كۆچكـــهرهكان (المهاجرین)‪.‬‬ ‫گرنگیـــی ئهنجام دا‪ ،‬بـــهر له ههموو شـــتێك‬
‫‪ .2‬بـــه خهڵكـــی شـــاری مهدینـــهش دهگوتـــرا‬ ‫مزگهوتێكی دروســـت كـــرد بـــۆ نوێژكردن تا‬
‫پشـــتیوانهكان (االنصـــار)‪.‬‬ ‫ئێســـتا ماوه‪ ،‬ههروهها (بڕوانامـــهی مهدینه)‬
‫كۆچكـــهرهكان و پشـــتیوانهكانی كـــرده بـــرای‬ ‫ی دهركـــرد بۆ ڕێكخســـتنی پهیوهندیی نێوان‬
‫یهكتـــر و پهیمانیشـــی لهگـــهڵ جووەكانـــی‬ ‫دانیشـــتوانی شـــاری (مهدینه) و دیاریكردنی‬
‫مهدینـــه بهســـت‪ ،‬كـــه دژایهتی یهكتـــر نهكهن‪،‬‬ ‫ئـــهرك و مافی دانیشـــتوانهكهی كـــه له دوو‬
‫بـــهاڵم جووەكان لهو پهیمانه پهشـــیمانبوونهوه‪.‬‬ ‫بـــهش پێكهاتبوون‪:‬‬
‫‪ .1‬بـــه ئهوانـــهی كه لهگـــهڵ پێغهمبـــهر (د‪.‬خ)‬

‫‪43‬‬
 ‫زانیاری‌‪:‬‬
‫جابــان الكردي(ناســراو بــه أبــو میمــون الكــردي) بــه یهكــهم كــورد دادهنرێــت‬
‫كهلهســهر دهســتی پێغهمبــهر(د‪.‬خ) ســاڵی ‪2‬ی كۆچــی لهشــاری مهدینــه‬
‫موســڵمان بــووه و لــه هاوهاڵنــی پێغهمبــهر (د‪.‬خ) بــووه‪ ،‬خــۆی و كوڕهكهشــی‬
‫چهنــد فهرمودهیهكیــان لــه پێغهمهمبــهرهوه (د‪.‬خ) گێڕاوهتــهوه‪.‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت ‪ /‬قوتابییــان بــه گــرووپ ڕوونکردنهوە و شــیکردنهوە‬ ‫چالاكیی‌ناوپۆل‬

‫بــۆ ئهمانــهى خــوارەوە بکهن؟‬
‫‪ -1‬بۆچــى خهڵکــى مهكکــه لــه ســهرەتادا دژایهتــى پێغهمبــهر موحهممــهد (د‪.‬خ)‬
‫یــان دەکــرد؟‬
‫‪ -2‬هۆکارى کۆچکردن بۆ مهدینه چى بوو؟‬
‫‪ -3‬بۆچــى پێغهمبــهر محهممــهد (د‪.‬خ) ســهرهتای بانگهوازەکــهى بــۆ ئایینــى‬
‫ئیســالم بهنهێنــى بــوو؟‬

‫_ ئهم ڕستانه ڕاستن یا چهوتن؟ چهوتهكانیش ڕاست بكهرهوه‪:‬‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬

‫‪ .1‬خهڵكی مهككه ههموویان باوهڕیان به ئایینی ئیسالم هێنا‪.‬‬
‫‪ .2‬خهڵكی مهككه بتپهرست بوون‪.‬‬
‫_ كاره گرنگهكانی پێغهمبهر (د‪.‬خ) له مهدینه بژمێره‪.‬‬
‫_ بهڵگهنامهی مهدینه باسی لهچی دهكرد؟‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌ قوتابیــى ئازیــز‪ /‬بــه هاوکاریــى ئهندامانــى خێزانهکــهت ئــهم گوزارشــته‬

‫شــیبكهوه‪( ،‬کاتێــک کۆمهڵــه کهســانێک ئــاوارە دەبــن‪ ،‬ڕوو لــه شــارەکهت‪،‬‬
‫یاخــود ناوچهکــهت دەکــهن‪ ،‬پێویســته چــۆن مامهڵهیــان لهگــهڵ بکرێــت؟)‬
‫به (‪ )٥‬خاڵ بینووسه‪ ،‬بۆ نموونه‬
‫‪ -1‬یارمهتیدان و هاوکاریکردنیان ‪.‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬
‫‪44‬‬

‫د‪.‬خ)‬
‫سه‌ركه‌وتنی‌ئیسلام‌و‌ماڵئاوایی‌پێغه‌مبه‌ر‌((د‪.‬خ‬
‫لــه ئهنجامــی ئــهم ڕێككهوتننامهیهشــدا‬
‫موســڵمانهكان كهوتنهخــۆ و خهڵكێكــی زۆریــان‬
‫هێنایــه ســهر ئایینــی خۆیــان‪ ،‬ئهوهنــدهی نهبــرد‬
‫قوڕهیشــییهكان ڕێككهوتننامهكهیــان شــكاند‪،‬‬
‫بــهاڵم لــه كۆتاییــدا موســڵمانهكان ســهركهوتن‪.‬‬
‫لــه ســاڵی (‪ )٨‬كۆچــی شــاری مهككهیــان فهتــح‬
‫كــرد‪ ،‬دانیشــتوانی شــارهكهش بوونــه موســڵمان‪.‬‬
‫دوای ئــهم ڕووداوهش بهرهبــهره عهرهبهكانــی‬
‫نیمچهدوورگــهی عهرهبــی پهیوهندییــان بــه‬
‫پێغهمبــهرهوه كــرد و بوونــه موســڵمان‪.‬‬
‫لــه (‪)12‬ی مانگــی (ڕهبیعــی یهكــهم)ی ســاڵی (‪)11‬‬
‫ی كۆچــی بهرامبــهر (‪)٦34‬زایینــی پێغهمبــهر‬
‫(د‪.‬خ) نهخــۆش كــهوت و دواتــر لــه تهمهنــی ‪٦3‬‬
‫ســاڵی دا كۆچــی دوایــی كــرد‪.‬‬
‫‪45‬‬
‫وانه‌ی‌چوارەم‪:‬‬
‫دوا بــه دوای ڕێكخســتنی كاڕووبــاری مهدینــه‬
‫لــه الیــهن پێغهمبــهر (د‪.‬خ)‪ ،‬دیســان ڕووبــهڕووی‬
‫خهڵكــی مهككــه بــۆوه‪ ،‬كــه بــهردهوام بــوون لــه‬
‫دژایهتیكردنــی موســڵمانان‪ ،‬بۆیــه پێغهمبــهر‬
‫(د‪.‬خ) دهبووایــه بــۆ باڵوكردنــهوهی ئایینــی تــازه‬
‫شــهڕ لهگــهڵ قوڕهیشــيیهكانی مهككــه بــكات‪،‬‬
‫ئــهوه بــوو چهنــد شــهڕێك لــه نێــوان هــهر دوو‬
‫ال ڕووی دا‪ ،‬لــه گرنگتریــن ئــهو شــهڕانه‪:‬‬
‫شــهڕی بــهدر لــه ســالی ‪2‬ی كۆچــی و شــهڕی‬
‫ئوحــود لــه ســاڵی ‪3‬ی كۆچــی و شــهڕی‬
‫خهندهق(االحــزاب) لــه ســاڵی ‪٥‬ی كۆچــی‪.‬‬
‫لــه ســاڵی (‪ )٦‬كۆچــی پێغهمبــهر (د‪.‬خ)‬
‫لهگــهڵ‬ ‫(حودهیبیــه)ی‬ ‫ڕێككهوتننامــهی‬
‫قوڕهیشــیهكان مــۆر كــرد و شــهڕ ڕاگیــرا‪،‬‬
 ‫زانیاری‌‪:‬‬
‫شــهڕی خهنــدهق‪ ،‬ئــهم نــاوهی بۆیــه لــێ نــراوه‪ ،‬چونكــه موســڵمانهكان بــه‬
‫فهرمانــی پێغهمبــهر(د‪.‬خ) خهندهقێكیــان بهچــواردهوری شــاری مهدینــه لــێ‬
‫دا‪ ،‬كــه ئهمــهش بیرۆكــهی یهكــێ لــه هاوهاڵنــی پێغهمبــهر(د‪.‬خ) بــوو بهنــاوی‬
‫ســهلمانی فارســی‪.‬‬
‫زۆرجــار بــه شــهڕی خهنــدهق دهوترێــت شــهڕی (األحــزاب) بههــۆی كۆدهنگــی‬
‫و یهكگرتنــی زۆربــهی هــۆز و بنهماڵهكانــی قوڕهیــش و جــووەكان لهســهر‬
‫هێرشــكردنه ســهر مهدینــه (ســوڕهتی األحــزاب لــه قورئانــی پیــرۆز)‪.‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت بــه ڕێــگاى فێربوونــى ئاڵوگــۆڕ هــهر جارێــک دوو‬ ‫چالاكیی‌ناوپۆل‬
‫قوتابــى بهشــدارى پێبکــه‪ ،‬قوتابــی یهکــهم دێرێــک بخوێنێتــهوە‪ ،‬قوتابیــى‬
‫دووەم پرســیار دروســت بــکات‪ ،‬قوتابییــان وەاڵم بدەنــهوە‪.‬‬

‫‪ .1‬گرنگترین شهڕهكانی موسوڵمانان لهگهڵ قوڕهیشییهكان بژمێره‪.‬‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬

‫‪ .2‬ئهنجامی ڕێكکهوتننامهی حودهیبییه باس بكه‪.‬‬
‫‪ .3‬كهی پێغهمبهر (د‪.‬خ) كۆچی دوایی كرد؟‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌ قوتابیى ئازیز‪ /‬لێکدانهوە و شیکردنهوە بۆ ههڵکهندنى خهندەق لهکاتى‬

‫شهڕدا بکه‪ ،‬به (‪ )٥‬دێڕ بیروبۆچوونهکانت بخهڕوو‪ ،‬نموونه‪:‬‬

‫_ خهندەق دەبێته بهربهست بۆ هێرشى دوژمن ‪،.......................................‬‬

‫‪. ......................‬‬

‫‪46‬‬
 ‫به‌ندی‌پێنجه‌م‬

‫‪))40‬ی‌كۆچی‬
‫ی‌كۆچی‬ ‫‪40--‌11‬‬
‫سه‌رده‌می‌ڕاشیدین‌((‪11‬‬

‫ئامانجی‌فێربوون‪‌:‬‬
‫‪ _1‬خەلیفەكانی ڕاشیدین بناسێت‪.‬‬
‫‪ _2‬کارەکان و فتوحات و ڕووداوهكانی سەردهمی خەلیفەکانى ڕاشیدین پۆلێن بکات‪.‬‬
‫‪ _3‬سنوورى دەسەاڵتى دهوڵەتی ئیسالمی لە سەردهمی ڕاشیدین بزانێت‪.‬‬

‫‪47 47‬‬
 ‫وانه‌ی‌یهکهم‪:‬‬
‫کۆچی)‌‬
‫‪13‬کۆچی‬
‫)ی‪13‬‬ ‫‪.1‬خه‌لیفه‌‌ئهبو‌بهکر‌الصدیق‌((‪11‬‬
‫‪)11‬ی‬ ‫‪.1‬خ‬

‫سه‌رده‌می‌ڕاشیدین‌به‌و‌سه‌رده‌مه‌‌ده‌گوترێت‌كه‌‌چوار‌له‌‌هاوه‌ڵانی‌پێغه‌مبه‌ر‌(د‪.‬خ)‪:‬‬
‫(ئهبوبهكــر الصدیــق‪ ،‬عومــهر كــوڕی خهتتــاب‪ ،‬عوســمان كــوڕی عهففــان و عهلــی كــوڕی ئهبــو تالیــب)‬
‫بهڕێوهبردنــی كاری موســڵمانانیان گرتــه ئهســتۆی خۆیــان و بوونــه جێنشــین(خهلیفه)ی پێغهمبــهر‬
‫(د‪.‬خ)‪.‬‬

‫لـــه‌‌گرنگتریـــن‌كار‌و‌ڕووداوه‌كانـــی‌ســـه‌رده‌می‌‬ ‫‪‌.1‬خه‌لیفه‌‌ئه‌بو‌به‌كر‌الصدیق‌(‪)13‌-‌11‬ی‌‬
‫خه‌لیفـــه‌‌ئه‌بـــو‌به‌كـــر‌الصدیـــق‪:‬‬ ‫كۆچی‪:‬‬

‫‪ _1‬زاڵبوون بهســـهر بزووتنـــهوهی ههڵگـــهڕاوهكان‪:‬‬ ‫بـــه یهكـــهم كـــهس دادهنرێـــت لهپیـــاوان‬

‫زۆرێــــــك له هـــــۆز و بـنــهمــــــاڵه عـــهرهبهكــانی‬ ‫كـــه موســـڵمانبوونی خۆیـــان ڕاگهیاندبـــوو‪،‬‬
‫نیمچـــه دوورگـــهی عـــهرهب دوای كۆچـــی دوایی‬
‫وبهیهكـــهم خهلیفـــهی ڕاشـــیدین دادهنرێت‬
‫پێغهمبـــهر(د‪.‬خ) لـــه ئیســـالم ههڵگهڕانـــهوه و‬
‫كه به ڕاوێژكردن (الشـــوری) ههڵبژێردرا‪ .‬دوای‬
‫چوونـــهوه ســـهر ئایینـــی كۆنـــی خۆیـــان و چهند‬
‫كۆچی دوایـــی پێغهمبـــهر (د‪.‬خ) هاوهڵهكانی‬
‫كهســـێكیش داوای پێغهمبهراتیـــان دهكـــرد و بوون‬
‫بـــه ههڕهشـــه و مهترســـی بـــۆ ســـهر دهوڵهتـــی‬ ‫له شـــوێنێك كۆبوونهوه به ناوی(ســـهقیفهی‬
‫ئیســـالمی‪ ،‬بـــهاڵم خهلیفـــه ئهبوبهكـــر توانـــی زاڵ‬ ‫بهنـــی ســـاعده) بـــۆ ههڵبژاردنی كهســـێك تا‬
‫بێـــت بهســـهریاندا‪.‬‬ ‫جێگـــهی پێغهمبـــهر (د‪.‬خ) بگرێتـــهوه‪ .‬ئهوه‬
‫‪ _2‬كۆكردنـــهوهی قورئانـــی پیـــرۆز‪ :‬بـــۆ ئـــهوهی‬ ‫بـــوو دوای ڕاوێژكـــردن (الشـــوری) ڕازیبوون‬
‫قورئانـــی پیرۆز لـــه فهوتـــان بپارێـــزرێ بهتایبهتی‬ ‫لهســـهر ئـــهوهی ئهبوبهكـــر الصدیـــق ببێته‬
‫پـــاش شـــههیدبوونی ژمارهیهكـــی زۆری هاوهاڵنی‬ ‫خهلیفـــهی پێغهمبـــهر‪ ،‬كه ئهمـــهش به(گفتی‬
‫پێغهمبـــهر لهوانهی قورئانـــی پیرۆزیـــان لهبهربوو‬ ‫تایبهت)ناســـرا‪ .‬بۆ ڕۆژی دواتر موســـڵمانهكان‬
‫لـــه شـــهڕهكانی بزووتنـــهوهی ههڵگهڕاوهكان‪.‬بۆیه‬
‫لـــه مزگهوتـــی پێغهمبـــهر(د‪.‬خ) كۆبونـــهوه‬
‫دهســـتی بهكۆكردنـــهوه كـــرد لهالیهن نووســـهرانی‬
‫كه لـــه ههمـــوو الیهكـــی نیمچـــه دوورگهی‬
‫سروش(الوحی)‪.‬‬
‫عهرهبـــهوه هاتبـــوون‪ ،‬ڕازیبـــوون لهســـهر‬
‫‪ _3‬ســـوپای ئیســـالم توانی باشـــووری واڵتی شـــام‬
‫و عێـــڕاق فهتـــح بـــكات‪ ،‬ئـــهم فتوحاتـــه ماوهیهك‬ ‫ئـــهوهی ئهبوبهكـــر الصدیق ببێتـــه خهلیفهی‬
‫وهســـتا بههـــۆی كۆچی دوایـــی خهلیفـــه ئهبوبهكر‬ ‫پێغهمبـــهر(د‪.‬خ) كـــه ئهمـــهش بـــه (گفتـــی‬
‫له ســـاڵی ‪ 13‬كۆچی ‪.‬‬ ‫گشـــتی) ناسرا‪.‬‬

‫‪48‬‬
‫‪ .1‬خهلیفــه‪ :‬بهجێنشــینی پێغهمبــهر دهگوترێــت‪ ،‬كــه كاڕوبــاری ڕۆژانــهی ئایینــی و دنیایــی‬
‫موســڵمانان بهڕێوهدهبــات‪.‬‬

‫‪ .2‬ڕاشــیدین‪( :‬پێگهیشــتوان و دانایــان) بــه هــهر چــوار یهكهمیــن خهلیفــه دهگوتــرا‪ ،‬چونكــه لــه‬
‫ڕێبــازی پێغهمبــهر (د‪.‬خ) الیــان نــهدا‪.‬‬

‫‪ .3‬الشــوری‪ :‬ڕاوێژكــردن و ڕاگۆڕینــهوه لــه نێــوان موســڵمانان بــۆ بهرێوهبردنــی كاڕوبــار و‬

‫چارهســهری گیروگرفــت‪.‬‬

‫‪49‬‬
 ‫زانیاری‌‪:‬‬
‫بۆچی خهلیفه ئهبوبهكر نازناوی (الصدیق) ی لێنراوه؟‬
‫جگــه لــهوهی پیاوێكــی ڕاســتگۆ بــوو‪ ،‬لهههمانكاتــدا هــهر شــتێكی لــهزاری‬
‫پێغهمبــهر(د‪.‬خ) بــۆ باســكردایه‪ ،‬یهكســهر دهیفهرمــوو‪ :‬ڕاســتی فهرمــووه‪ ،‬هــهر‬
‫بۆیــه پێغهمبــهر (د‪.‬خ) نازنــاوی (الصدیــق)ی لێنــا واتــا ڕاســتگۆ‪ ،‬لــه پــاش ڕووداوی‬
‫(اإلســراء والمعــراج = شــهوڕۆ و بهرزبوونــهوه بــۆ ئاســمان) ی پێغهمبــهر (د‪.‬خ)‪،‬‬
‫چونكــه یهكــهم كــهس بــوو كــه ئهمــهی بهڕاســت دانــا‪ ،‬لهكاتێكــدا ههمــوو‬
‫قوڕهیــش بهدرۆیــان دهخســتهوه‪.‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت‪ /‬قوتابییــان بهگــرووپ ههڵســهنگاندن بــۆ ئــهم‬ ‫چالاكیی‌ناوپۆل‬

‫گوزارشــتهی خــوارهوه بکــهن‪ ،‬كــه بهشــێكه لــه وتارهكــهی خهلیفــه (ئهبوبهكــر‬
‫الصدیــق) ‪:‬‬
‫(كهســی بێهێــز الی مــن بههێــزه تاكــوو مافهكــهی بــۆ وهردهگرمــهوه‪ ،‬كهســی‬
‫بههێــز الی مــن بێهێــزه تاكــوو مافهكــهی لــێ وهردهگرمــهوه بهپشــتیوانیی خــوا )‪.‬‬

‫‪ _1‬مانای سهردهمی ڕاشیدین ڕوون بكهرهوه‪.‬‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬

‫‪ _2‬موســڵمانهكان بــۆ ههڵبژاردنــی خهلیفــهی پێغهمبــهر یهكــهم جــار لــه كــوێ‬
‫كۆبوونهوه؟‬
‫(مزگهوتــی پێغهمبــهر(د‪.‬خ)‪ ،‬ســهقیفهی بهنــی ســاعده‪ ،‬بــازاڕ‪ ،‬تهنیشــت‬
‫كهعبــهی پیــرۆز)‪.‬‬
‫‪ _3‬جیاوازیی چییه له نێوان گفتی تایبهت و گفتی گشتی؟‬

‫قوتابیــى خۆشهویســت‪ /‬بــه هاوکاریــى خێزانهکــهت (‪)٦‬خــاڵ بژمێــره کــه لــه کتێبــه‬ ‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‬
‫ئاســمانییه نێــردراوەكان بــاس لــه بههــا پیرۆزییهکانــى مرۆڤايهتــی دهكــهن و یهكێكيــان‬
‫بــاس بكــه؟ نموونــه‬

‫‪ -1‬ئاشتهوایى‬

‫‪ -2‬یهکسانى‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫‪50‬‬
 ‫وانه‌ی‌دووەم‪:‬‬
‫‪‌.2‬خه‌لیفه‌‌عومه‌ر‌كوڕی‌خه‌تتاب‌(‪)23-‌13‬ی‌كۆچی‪:‬‬

‫ئهوانیـــش هـــهردوو شـــهڕی (جهلـــهوال و‬ ‫دووهم خهلیفهی ڕاشـــیدینه‪ ،‬زیاتر له (‪ )10‬ساڵ‬

‫نههاوهنـــد) بـــوون‪ ،‬دوای ئـــهم دوو شـــهڕه‬ ‫حوكمڕانی كـــردووه‪ ،‬پێغهمبـــهر(د‪.‬خ) نازناوی‬
‫ئایینـــی ئیســـالم لـــه كوردســـتان باڵوبۆوه‪.‬‬ ‫(الفـــاروق)ی لێ نـــا ‪،‬چونكه به ئیســـالمبوونی‬
‫حـــهق و ناحهقی لێـــك جیاكردهوه‪.‬‬
‫‪ .2‬شـــارهكانی (بهســـره و كوفه) له عێڕاق و‬
‫یهكـــهم كهســـه نازنـــاوی (أمیـــر المؤنین) ی‬
‫(فوســـتات) له میســـر بنیاد نران‪.‬‬
‫ههڵگرتـــووه‪ ،‬بهواتـــای (میـــری بـــڕواداران)‪.‬‬
‫‪ .3‬دیوانـــی (بهخشـــین) و (ســـهربازیی)‬ ‫لـــه گرنگترین كار و ڕووداوهكانی ســـهردهمی‬
‫دامهزرانـــد‪ ،‬كـــه تایبهتن به نـــاو و مووچهی‬ ‫خهلیفـــه عومهر كـــوڕی خهتتاب‪:‬‬
‫جه نـــگاوه ران‪.‬‬
‫‪ -1‬ســـوپای ئیســـالم توانی له نێوان ســـااڵنی‬
‫‪ .4‬ســـاڵنامهی تایبـــهت به موســـڵمانانی دانا‪،‬‬
‫(‪)22 - 1٦‬ی كۆچـــی (واڵتـــی شـــام و عێـــڕاق و‬
‫كـــه ئهویش ســـاڵنامهی كۆچـــی بوو‪.‬‬
‫كوردســـتان و میســـر) فهتـــح بكات‪ .‬ســـوپای‬
‫خهلیفـــه عومـــهر لـــه ســـاڵی (‪)23‬ی كۆچی‬
‫ئیســـالم دوای ســـهركهوتنیان بهســـهر‬
‫شـــه هیدكرا‪.‬‬
‫ساســـانییهكان له شـــهڕی قادســـیه‪( ،‬عێراق)‬
‫یـــان فهتـــح كـــرد و دهســـتیانگرت بهســـهر‬
‫مهدائیــن‪ :‬پایتهختــی دهوڵهتــی ساســانی بــوو‬ ‫(مهدائیـــن)ی پایتهختـــی ساســـانییهكان‪.‬‬
‫كــه دهكهوتــه خــوار بهغــدای ئهمــرۆ لهســهر‬
‫دوای گرتنـــی مهدائیـــن ســـوپای ئیســـالم‬
‫ڕووبــاری دیجلــه‪ ،‬دهوڵهتــی ساســانی حوكمــی‬
‫گهیشـــتنه كوردستان و دوو شـــهڕی گهوره له‬
‫ههمــوو ئێــران و عێــڕاق و بهشــی زۆری‬
‫كوردســتانی دهكــرد‪.‬‬ ‫نێوان سوپای ئیســـالم و سوپای ساسانییهكان‬
‫لهســـهر خاكـــی كوردســـتان ڕوویـــان دا‪،‬‬

‫تاقی کیرسا لە مەدائین‬

‫‪51‬‬
‫‪51‬‬
 ‫زانیاری‌‪:‬‬
‫ســاڵنامهی كۆچــی یهكێــك بــوو لــه كاره گرنگهكانــی خهلیفــه عومــهر كــوڕی‬
‫خهتتــاب‪ ،‬لــه ڕووداوی كۆچكردنــی پێغهمبــهر(د‪.‬خ) و موســڵمانهكانی شــاری‬
‫مهككــهوه بــۆ مهدینــه دهســت پــێ دهكات و ههمــوو ســاڵێك ‪1‬ی مانگــی‬
‫موحــهڕهم بهســهرهتای ســاڵی كۆچــی دادهنرێــت‪.‬‬
‫پرسیار ‪ :‬ئێستا ئێمه له ساڵی چهندی كۆچی داین؟‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت نهخشــه بهکاربهێنــه بــۆ دیاریكردنــى ســنوورى دهوڵهتــی‬ ‫چالاكیی‌ناوپۆل‬

‫ئیســالمی لهســهردەمى خهلیفــه عومــهر‪ ،‬قوتابییــان دابــهش بکــه‪ ،‬بهســهر چهنــد‬
‫گرووپێــك و هــهر گرووپــه و زانیارییــهک بنووســن ‪،‬دەربــارەى خهلیفــه عومــهر کــوڕى‬
‫خهتــاب‪ ،‬ژیاننامــه و کارەکانــى لــه پاشــان زانیارییــهکان بــدەن لــه وایــت بــۆرد بــدەن و‬
‫گفتوگــۆى لهســهر بکــهن؟‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬
‫_ ڕاست و چهوت دابنێ و ههڵهکان ڕاست بکهرەوە‪:‬‬
‫‪ -1‬خهلیفه عومهر کوڕى خهتاب یهکهم خهلیفهى راشدینه‪.‬‬
‫‪ -2‬خهلیفه عومهر له ساڵی (‪)23‬ی کۆچی‪ ،‬شههید كرا‪.‬‬
‫‪ -3‬ههموو ساڵێك ‪1‬ی مانگی ڕەمهزان بهسهرهتای ساڵی كۆچی دادهنرێت‪.‬‬
‫‪ -4‬پێغهمبهر محهممهد (د‪.‬خ) نازناوى (الفاروق)ی له عومهر کوڕى خهتتاب‬
‫ناوه‪ ،‬چونكه به ئیسالمبوونی حهق و ناحهقی لێك جیا كردهوه‪.‬‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌ قوتابیى ئازیز‪ /‬بههاوکاریى خێزانهکهت به (‪ ) 4‬دێڕ باس له دادپهروهری بکه‪،‬‬

‫نموونهی له سهر بێنهوه‪:‬‬

‫نموونه ‪ /‬داپهروهری ئهوهیه ههر كهسێك گهندهڵی بكات‪ ،‬سزا بدرێت‪.‬‬

‫_ نادادپهروهری ئهوهیه گرنگیی به خاوهن پێداویستیی تایبهت نهدرێت و‬

‫مافيان بخورێت‪.‬‬

‫‪52‬‬

‫‪‌.3‬خه‌لیفه‌‌عوسمان‌كوڕی‌عه‌ففان‌(‪)35-‌23‬ی‌كۆچی‪:‬‬
‫خوراسان‌و‌قهوقاز‌‪:‬‬
‫خوراســان‌ لــه ســهردهمی ئێســتادا‬
‫ناوچهیهكــه لــه باكــووری خۆرههاڵتــی‬
‫ئێــران‪ ،‬بــهاڵم لــه ســهردهمی ئیســالمدا‬
‫ڕووبــهری فراوانتــر بــوو لــه پــاڵ ئــهم‬
‫ناوچهیــهی ئێــران‪ ،‬واڵتــی توركمانســتان‬
‫كهنارهكانـــی دهریـــای ناوهڕاســـت لـــه هێـــرش و پهالمـــاری‬
‫و ئهفغانستانیشــی دهگرتــهوه‪.‬‬
‫لــه كاتێكــدا ناوچــهی قهوقــاز (قهفقــاس)‬
‫ههمــوو ئــهو ناوچهیــه دهگرێتــهوه‪،‬‬
‫كــه دهكهوێتــه نێــوان دهریــای ڕهش و‬
‫دهریــای قهزویــن (خــهزهر)‪ ،‬لــه ئێســتادا‬
‫ئازهربایجــان و ئهرمینیــا و جۆرجیــا‬
‫دهگرێتــهوه لهگــهڵ چهنــد كۆمارێكــی‬
‫ســهر بــه ڕووســیا‪.‬‬
‫نهخشه بهكاربهێنن بۆ دیاریكردنی ئهو واڵت و ناوچانه‪.‬‬
‫وانه‌ی‌سێهم‪:‬‬
‫ســـێیهم خهلیفهی ڕاشـــیدینه‬
‫و مـــاوهی خهالفهتهكـــهی ‪12‬‬
‫ســـاڵ بـــوو‪ ،‬یهكێك بـــوو له‬
‫هاوڕێ نزیكهكانـــی پێغهمبهر‬
‫(د‪.‬خ)‪ ،‬پیاوێكـــی دهوڵهمهنـــد‬
‫بـــوو و پـــارهی زۆری لـــه‬
‫پێــــناو ئیســــالم بهخـشـیوه‪.‬‬
‫نــازنـــــاوی (ذوالنوریـــن) ی‬
‫لـــێ نـــرا ‪ ،‬چونكـــه دوو كچی‬
‫پێغهمبـــهر(د‪.‬خ) ی خواســـت‬
‫بـــوو‪ .‬ســـاڵی ‪ 3٥‬ی كۆچـــی‬
‫شـــههید كرا‪.‬‬
‫‌كاره‌‌گرنگه‌كانی‌خه‌لیفه‌‌عوسمان‌كوڕی‌عه‌ففان‪:‬‬
‫‪ .1‬بهردهوامبـــوون له ســـهر فتوحات و باڵوكردنـــهوهی ئایینی‬
‫ئیســـالم لـــه چهنـــد ناوچهیهكـــی وهك خوراســـان و قهوقاز و‬
‫دوورگهكانـــی دهریای ناوهڕاســـت‪.‬‬
‫‪ -2‬دامهزراندنی یهكهم كهشـــتیگهلی موســـڵمانان بۆ پاراستنی‬
‫بێز ه نتییه كا ن ‪.‬‬
‫‪ -3‬تهواوكردنـــی كۆكردنـــهوهی قورئانی پیرۆز‪ ،‬ئـــهو كارهی كه‬
‫خهلیفـــه ئهبوبهكـــر الصدیق دهســـتی پێكردبوو‪.‬‬
‫‪ -4‬دامهزراندنی یهكهم كهشـــتیگهلی موســـڵمانان بۆ پاراستنی‬
‫كهنارهكانـــی دهریـــای ناوهڕاســـت لـــه هێـــرش و پهالمـــاری‬
‫بێز ه نتییه كا ن ‪.‬‬
‫‪ -٥‬تهواوكردنـــی كۆكردنـــهوەی قورئانی پیرۆز‪ ،‬ئـــهوكارهی كه‬
‫خهلیفـــه ئهبوبهكـــر الصدیق دهســـتی پێكردبوو‪.‬‬
‫چالاكیی‌ناوپۆل‬
‫‪53‬‬
 ‫‪‌.4‬خه‌لیفه‌‌عه‌لی‌كوڕی‌ئه‌بو‌تاڵیب‌(‪)40-‌35‬ی‌كۆچی‪:‬‬

‫پێغهمبــهر(د‪.‬خ) گــهوره بــووه‪.‬‬ ‫چــوارهم خهلیفــهی ڕاشــیدینه و زیاتــر لــه‬

‫(فاتیمــه)ی كچــی پێغهمبــهری خواســتووه كــه‬ ‫پێنــج ســاڵ خهالفهتــی كــردووه‪ ،‬ئامــۆزای‬
‫هــهردوو نــهوهی پێغهمبــهر(د‪.‬خ) (حهســهن و‬ ‫پێغهمبــهر (د‪.‬خ) بــوو‪ ،‬لــه تهمهنــی ده ســاڵی‬
‫حوســێن)ی لــێ بــووه‪.‬‬ ‫بــاوهڕی بــه ئیســالم هێنابــوو‪ ،‬هــهر لــه ماڵــی‬

‫زانیاری‌‪:‬‬
‫خهلیفــه عهلــی كــوڕی ئهبــو تاڵیــب بــه زمانپــاراوی و زانایــی و شــارهزایی و‬
‫دادپــهروهری و پارێــزهری مــاڵ و ســامانی موســڵمانان ناســرا بــوو‪ .‬پایتهختــی‬
‫دهوڵهتــی ئیســالمی لــه شــاری (مهدینــه)هوه گواســتهوه بــۆ شــاری (كوفــه) لــه عێــڕاق ‪.‬‬
‫لــه مــاوهی خهالفهتــی ئــهودا چهندیــن شــهڕ و فیتنــهی ناوهخــۆ لــه نێــوان موســڵمانان‬
‫ڕوویانــدا‪ ،‬دواجــار بــووه هــۆی شــههیدبوونی لــه ســاڵی (‪)40‬ی كۆچــی لــه مزگهوتــی‬
‫گــهورهی كوفــه‪.‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت قوتابییــان دابهشــى ســهر چهنــد گرووپێــک بكــه‪ ،‬بــۆ‬ ‫چالاكیی‌ناوپۆل‬
‫کارەکانــى خهلیفــه (عوســمانی کــوڕى عهففــان و عهلــى کــوڕى ئهبــو تالیــب)‪ ،‬بــهراورد‬
‫لــه نێــوان کارەکانیــان بكــه‪ ،‬دواتــر هــهر گرووپــه و زانیارییهکانیــان کۆبکهنــهوە و‬
‫لهوایــت بــۆردی بــدهن و نوێنــهرى گرووپــهكان باســى بکــهن‪.‬‬

‫بــهراورد لــه نێــوان خهلیفــهى ڕاشــیدین (عوســمان کــوڕى عهففــان و عهلــى‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬
‫کــوڕى ئهبــو تالیــب) بکــه‪:‬‬

‫عهلى کوڕى ئهبو تاڵیب‬ ‫عوسمان کوڕى عهففان‬

‫قوتابیــی ئازیــز ‪ /‬بــه هــاوکارى خێزانهکــهت بــه(‪ )7‬دێــر ڕای خــۆت بهرامبــهر ئــهو‬ ‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‬
‫كهســانهی دهوڵهمهنــدن و خێرخــوازن دهرببــڕه‪:‬‬

‫نموونه‪ /‬كهسانی دڵسوزن له ناو كۆمهڵگه و رێزيان لێدهگیرێت ‪...........................‬‬

‫‪54‬‬
 ‫به‌ندی‌شه‌شه‌م‬
‫هه‌ردوو‌سه‌رده‌می‌ئومه‌وی‬
‫‌كۆچی)‬
‫‪‌656‬كۆچی‬
‫‪656__132‬‬
‫)‌و‌عه‌بباسی‌((‪132‬‬
‫كۆچی)‌و‌ع‬
‫‪132‬كۆچی‬
‫‪132‌‌–‌41‬‬
‫((‪41‬‬

‫ئامانجی‌فێربوون‪:‬‬

‫‪ _1‬خهلیفه بهناوبانگهكانی ئومهوییهكان و عهبباسییهکان بناسێت‪.‬‬

‫‪ _2‬ههڵسهنگاندن بۆ كاری خهلیفهكانی ئومهوی و عهبباسی بكات‪.‬‬
‫‪-3‬لێكدانهوه بۆ بارودۆخی سهردهمی عهبباسيیهكان بكات‪.‬‬
‫‪ _4‬شيكردنهوه بۆ سهردهمی ئهتابهگی و ئهییووبی بكات‪.‬‬

‫‪55‬‬
‫‪55‬‬
 ‫وانه‌ی‌یهکهم‪:‬‬
‫سه‌رده‌می‌ئومه‌وی‌(‪132‌–‌41‬ی‌كۆچی)‬

‫دوای شــههیدكردنی خهلیفــه عهلــی كــوڕی ئهبــو‬

‫تاڵیــب‪ ،‬ســهردهمێكی نــوێ دهســت پێــدهكات كــه‬
‫بهســهردهمی خهالفهتــی ئومــهوی ناســراوه و‬
‫دهوڵهتــی ئومــهوی دادهمهزرێــت‪ ،‬لــه ســاڵی (‪)41‬ی‬
‫كۆچــی تــا ســاڵی ‪132‬ی كۆچــی بــهردهوام بــوو‪ ،‬لــهم‬
‫ماوهیــهدا ‪ 14‬خهلیفــه حوكمڕانیــان كــردووه‪.‬‬

‫به‌ناوبانگترین‌خه‌لیفه‌كانی‌ده‌وڵه‌تی‌ئومه‌وی‬
‫‪ -1‬مهعاویــهی كــوڕی ئهبوســفیان بــه دامهزرێنــهر‬
‫و یهكهمیــن خهلیفــهی ئومــهوی دادهنــرێ‪ ،‬شــاری‬
‫(دیمهشــق)ی كــرده پایتهخــت‪ ،‬چهنــد دیوانێكــی‬
‫نوێــی دامهزرانــد‪ ،‬بهناوبانگترینیــان (دیوانــی‬
‫پۆســته و دیوانــی مــۆر) بــوو‪ .‬مهعاویــه پێــش‬
‫وێنهی مزگهوتی گهورهی ئومهوی له دیمهشق‬ ‫ئــهوهی كۆچــی دوایــی بــكات ‪(،‬یهزیــد) ی كــوڕی‬
‫كــرده جێنشــینی خــۆی لــه خهالفــهت بــه مــهش‬
‫گرنگترینیــان مزگهوتــی گــهورهی ئومــهوی لــه‬ ‫سـیســـتهمی پشـــتاوپشتی (الوراثــة) جێگــهی‬
‫دیمهشــق بــوو‪ ،‬ههروههــا لــه ســهردهمی ئــهو‬ ‫سیســتهمی ڕاوێژكــردن (الشــوری) ی لــه حوكمڕانــی‬
‫خهلیفهیــهدا فتوحاتــی ئیســالمی لــه خۆرهــهاڵت‬ ‫گرتــهوه‪.‬‬
‫گهیشــته ســنووری چیــن و هیندســتان و لــه خۆرئــاوا‬ ‫‪ -2‬عهبدولمهلیــك كــوڕی مــهڕوان‪ :‬فهرمانــی دا‬
‫گهیشــته مهغریــب و ئهندهلــوس (ئیســپانیای‬ ‫بــه دهركردنــی پارهیهكــی نــوێ بــه نــاوی ســكهی‬
‫ئێســتا)‪.‬‬ ‫ئیســالمی كــه لهســهر الیهكــی پارهكــه نووســرا‬
‫‪ -4‬عومــهری كــوڕی عهبدولعهزیــز یهكێــك لــه‬ ‫بــوو‪( :‬بســم اەلل الرحمــن الرحیــم) و لهســهر الیهكــهی‬
‫خهلیفــه دیارهكانــی ئومهوییــهكان بــوو‪ ،‬بــه‬ ‫تریــش نووســرا بــوو‪( :‬اەلل احــد‪ ،‬اەلل الصمــد) و ســاڵی‬
‫دادپــهروهری و یهكســانی مامهڵــه لهگــهڵ خهڵــك‬ ‫(‪ )72‬ی كۆچــی مزگهوتــی (قبــة الصخــرة)ی لــه‬
‫ناســرا بــوو‪ ،‬بۆیــه پێــی دهگوتــرێ (خهلیفــهی‬ ‫قــودس دروســت كــرد‪.‬‬
‫پێنجهمــی ڕاشــیدین)‪ ،‬چونكــه پهیــڕهوی ڕێبــازی‬ ‫‪ -3‬وهلیــد كــوڕی عهبدولمهلیــك‪ :‬چهندیــن مزگــهوت‬
‫خهلیفهكانــی ڕاشــیدینی دهكــرد لــه حوكمرانییــدا و‬ ‫و كۆشــك و تــهالر و كاری بیناســازی ڕازاوه و‬
‫بنهماكانــی ئایینــی ئیســالمی پهیــڕهو كــرد‪.‬‬ ‫نهخۆشــخانه و ڕێگاوبانــی دروســت كــردووه‪،‬‬
‫‪56‬‬
‫دیوانــی‌پۆســته‪‌:‬بــهكاری گهیاندنــی نامــهوه‬ ‫ئومهوییـــهكان‪ :‬بـــه نـــاوی باپیـــره‬
‫خهریــك بــوو‪.‬‬ ‫گهورهیان(ئومهییـــه كوڕی عهبد شهمســـی‬
‫دیوانــی مــۆر‪ :‬كارەكــهی مۆركردنــی نامــه و‬ ‫قوڕهیشـــی)‪ ،‬ئـــهم ناوهیـــان لـــێ نـــراوه‪.‬‬
‫كاغــهزی فهرمیــی دەوڵــهت بــوو‪.‬‬

‫وێنهی پارهی ئومهوییهكان‬

‫‪57‬‬
 ‫زانیاری‌‪:‬‬
‫ســاڵی ‪ 132‬ی كۆچــی لــه شــهڕی زاب نزیــك زێــی گــهوره لهســهر خاكــی كوردســتان‬
‫عهبباســییهكان ســهركهوتنیان بهســهر ئومهوییــهكان بهدهســتهێنا و دواخهلیفــهی‬
‫ئومهوییــهكان (مــهڕوان كــوڕی محهممــهد) دواتــر كــوژرا‪ ،‬بهمــهش دهوڵهتــی ئومــهوی‬
‫ڕووخــا و دهوڵهتــی عهبباســی شــوێنی گرتــهوه‪.‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت بــه ڕێــگاى نهخشــهى هــزرى‪ ،‬دەربــارەى خهلیفهكانــی‬ ‫چالاكیی‌ناوپۆل‬

‫ئومــهوی و جێنشــینه یــهک لــهدوای یهکهکانــى حوكمڕانیــان و بــه بهکارهێنانــى‬
‫وێنــهى فێــرکارى دەربــارەى ناوهرۆکــى وانهکــه بــۆ قوتابییــان ڕوون بکــهرەوە‪،‬‬
‫ههروههــا قوتابییــان بهســهر چهنــد گرووپێــک دابــهش بكــه‪ ،‬ههرگرووپــه و زانیاریــهک‬
‫کۆبکاتــهوە‪ ،‬لــه دواییــدا نوێنــهرى گــرووپ باســى بــکات و بیــدەن لــه وایــت بۆردەکــه و‬
‫قوتابییــان پرســیار ئاراســتهى ئهندامانــى گرووپهکــه بکــهن‪ ،‬هــهر گرووپێــک وەاڵمــى‬
‫زیاتــرى دایــهوە خاڵێکــى بــۆ دابنرێــت و ئــهو گرووپــه بــه ئهســتیرەى ئــهم ههفتهیــه‬

‫‪ .1‬یهكهمین خهلیفهی ئومهوییهكان ناوی چی بوو؟‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬

‫‪ .2‬ئهم بۆشاییانه پڕ بكهرهوه‪:‬‬
‫أ‪ .‬خهلیفــه ‪ .......................‬بــۆ یهكــهم جــار پــارهی ئیســالمی لــێ دا‪( .‬مهعاویــه كــوڕی‬
‫ئهبــو ســفیان‪ ،‬عهبدولمهلیــك كــوڕی مــهڕوان‪ ،‬وهلیــد كــوڕی عهبدولمهلیــك)‬
‫ب‪ .‬دهوڵهتــی ئومــهوی لهســهر دهســتی ‪ ................‬لهنــاو چــوو‪( .‬ڕاشــیدین‪،‬‬
‫عهبباســییه كان)‬
‫‪ _3‬بۆچی به عومهری كوڕی عهبدولعهزیز دهگوترا خهلیفهی پێنجهمی ڕاشیدین؟‬

‫قوتابیــى ئازیــز‪ /‬سیســتهمى پشتاوپشــتی واتــه گواســتنهوهی دەســهاڵت لــه‬ ‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‬

‫باوکــهوه بــۆ کوڕەکــهى‪ ،‬جێــگاى سیســتهمى ڕاوێژکــردن ( الشــورا) ى گرتــهوە‪،‬‬
‫بــه بــڕواى تــۆ ئایــا ئــهم جــۆره سیســتهمه بــۆ ســهردەمى ئێســتاى حوكمڕانــى‬
‫گونجــاوه؟ بۆچوونهکانــت بــه هاوکاریــی ئهندامانــى خێزانهکــهت بنووســه بــه (‪)٥‬‬
‫دێــڕ چــۆن پێــت باشــه؟‬

‫‪58‬‬
 ‫دووەم‪:‬‬
‫‌ی‌دووەم‬
‫وانه‌ی‌‬
‫سه‌رده‌می‌عهبباسی‌(‪)656‌-‌132‬ی‌كۆچی‌‬

‫(المدینة المدورة) و پاشـــان كردییـــه پایتهختی‬ ‫دوای كۆتاییهاتنـــی دهســـهاڵتی ئومهوییهكان‪،‬‬

‫دهوڵهتـــی عهبباســـی‪.‬‬
‫‪ -3‬هـــاڕون ڕهشـــید‪ :‬چهنـــدان كاری گرنگیـــی‬
‫ئهنجامـــدا‪ ،‬ئهوهبوو بایهخـــی زۆری به خوێندن‬
‫و زانیاری دا و ههڵســـا به دروســـتكردنی خانهی‬
‫دانایـــی (بیـــت الحكمـــة) و كتێبـــی زۆری تێدا‬
‫كۆكـــردهوه‪ ،‬دوای هاڕون ڕهشـــید (مهئموون)ی‬
‫كوڕی لهســـهر ههمان ڕێچكهی باوكی ڕۆیشـــت‬
‫و هانی خوێندن و زانســـتی دا‪.‬‬
‫‪ -4‬موعتهســـهم بیلـــال‪ :‬لـــه ســـاڵی ‪221‬ی كۆچی‬
‫شـــاری (ســـامهڕا)ی بنیاد نا و كردیه پایتهختی‬
‫دهوڵهتـــی عهبباســـی‪ ،‬لـــه ســـهردهمی خهلیفه‬
‫(متـــهوهكل) ‪( ،‬مهلویه) بهناوبانگهكهی ســـامهڕا‬
‫بنیادنـــرا كـــه تاكو ئهمـــڕۆش شـــوێنهوارهكهی‬
‫هـــهر ماوه‪.‬‬
‫عهبباســـییهكان دهســـهاڵتیان گرتـــه دهســـت‪،‬‬
‫ئهمانـــه نـــهوهی (عهبباس)ی مامـــی پێغهمبهر‬
‫(د‪.‬خ) بـــوون‪ ،‬نـــاوی دهوڵهتهكهشـــیان له ناوی‬
‫(عهببـــاس)هوه هاتووه‪.‬‬
‫له خهلیفه بهناوبانگهكانی عهبباسییهكان‪:‬‬
‫‪ _1‬ئهبولعهببـــاس ئهلســـهفاح ‪:‬كـــه بهیهكـــهم‬
‫خهلیفـــهی دهوڵهتـــی عهبباســـی دادهنرێت‪.‬‬
‫‪ _2‬ئهبـــو جهعفـــهری مهنســـور‪ :‬كـــه‬
‫بهدامهزرێنـــهری ڕاســـتهقینهی دهوڵهتـــی‬
‫عهبباســـی دادهنرێـــت‪ 22 ،‬ســـاڵ حوكمڕانـــی‬
‫كـــردووه‪ ،‬لـــه گرنگترین كارهكانـــی بریتی بوو‬
‫لـــه بنیادنانـــی شـــاری (بهغـــدا) یان (شـــاری‬
‫ئاشـــتی) ســـاڵی ‪14٥‬ی كۆچی بهشـــێوهیهكی‬
‫خـــڕ (بازنهیـــی)‪ ،‬بۆیـــه بـــه شـــارهكه دەگوترا‬

‫نهخشهی شاری بهغدای كۆن‬

‫‪59‬‬
‫‪59‬‬

‫بوهیهییــهكان نهتهوهیهكــی ئێرانــی بــوون لــه‬
‫باشــووری خۆرئــاوای دهریــای قهزویــن (خــهزەر)‬
‫دهوڵهتێكیــان دامهزرانــد و ســاڵی (‪)334‬ی‬
‫كۆچــی توانیــان بهغــدا داگیــر بكــهن‪ ،‬تــا ســاڵی‬
‫(‪ )447‬ی كۆچــی كاتێــك ســهلجوقییه توركــهكان‬
‫دهســتیان بهســهر بهغــدا دا گــرت و شــوێنی‬
‫بوهیهییهكانیــان گرتــهوه‪.‬‬
‫ســهلجـوقییهكـــان لـــه خێـــڵه تـوركـهكـــانی‬
‫ناوهڕاســتی ئاســیا بــوون دوای دهســتگرتنیان‬
‫بهســهر بهغــدا ســاڵی (‪)447‬ی كۆچــی‬
‫دهوڵهتێكــی مهزنیــان دامهزرانــد كــه حوكمڕانــی‬
‫ناوچهیهكــی فراوانــی دهكــرد‪.‬‬
‫نه‌خشه‌ی‌ده‌وڵه‌تی‌عهبباسی‬
‫‪60‬‬
‫بارودۆخی‌ده‌وڵه‌تی‌عهبباسی‪:‬‬
‫دهوڵهتــی ئیســالمی لهســهردهمی عهبباســییدا‬
‫ســنووری زۆر فــراوان ببــوو‪ ،‬بــهاڵم دوای ئــهوهی‬
‫چهنــد خهلیفهیهكــی الواز دهســهاڵتیان‬
‫گرتــه دهســت‪ ،‬ئــهوه بــوو ئــهم خهلیفانــه‬
‫نهیانتوانــی پارێــزگاری لــهم ســنووره فراوانــهی‬
‫دهوڵهتــی عهبباســی بكــهن‪ ،‬ئــهوهش ڕێــگای‬
‫بــۆ ههنــدێ هێــزی تــر خۆشــكرد كــه دهســت‬
‫بهســهر بهغــدای پایتهختــدا بگــرن و جڵــهوی‬
‫دهســهاڵت بگرنــه دهســت‪ ،‬بــێ ئــهوهی دهوڵهتــی‬
‫عهبباســی بڕوخێنــن و كۆتایــی بــه خهالفهتــی‬
‫عهبباســی بێنــن‪ ،‬لــهو هێزانــهش بوهیهییــهكان و‬
‫ســهلجوقییهكان بــوون‪.‬‬
‫خــاچ دروشــمهكان‪ :‬بریتــی بــوون لــهو نهتــهوه جیاوازانــهی كــه لــه ئهوروپــاوه هێرشــیان هێنایــه ســهر‬
‫خاكــی موســڵمانانهكان و كهنارهكانــی واڵتــی شــام و شــاری ڕوهــا (ئورفه)یــان لــه باكــووری كوردســتان‬
‫داگیــر كــرد‪ ،‬چونكــه هێمــای خاچ(ســهلیب)یان لهســهر جلهكانیــان نهخشــاندبوو‪ ،‬بۆیــه ئــهم ناوهیــان‬
‫لــێ نــراوه‪.‬‬

‫دوای الوازبوونـــی دهســـهاڵتی‬

‫ســـهركردهی موسڵمانی كورد (ســـهالحهددینی‬
‫ئهییووبـــی) بـــه پاڵپشـــتی ســـهركرده و هۆزه‬
‫كـــورد و موســـڵمانهكان ڕووبهڕوویـــان بـــۆوه‬
‫و ناوچهیهكـــی زۆری خاكـــی موســـڵمانانی‬
‫له واڵتی شـــام لـــه ژێر دهســـهاڵتی ئـــهو خاچ‬
‫دروشـــمانه دهرهێنا‪.‬‬
‫ســـهلجوقییهكان ئـــهوه بـــوو‬
‫دهوڵهتـــی (ئهتابهگـــی)ی توركمانی‬
‫لـــه الیـــهن (عیمادهدیـــن زهنگی)‬
‫لـــه شـــاری مووســـڵ ســـاڵی ‪٥21‬ی‬
‫كۆچی دامهزرا‪ ،‬پاشـــان دهسهاڵتی‬
‫ئـــهم دهوڵهته فـــراوان بـــوو دوای‬
‫ئـــهوهی توانییـــان دهســـت بگـــرن‬
‫بهســـهر چهندیـــن ناوچـــهی وهك‬
‫ههولێـــر و ئامێـــدی و شـــهنگال‬
‫و نســـێبین و حـــهڕان و حهلـــهب‪.‬‬
‫دواتـــر (عیمادهدهیـــن زهنگـــی)‬
‫ههمـــوو توانـــای خـــۆی تهرخانكرد‬
‫بـــۆ ڕووبهڕووبونـــهوهی خـــاچ‬
‫دروشـــمهكان و توانـــی شـــاری‬
‫ڕوها(ئورفـــه) لـــه باكـــووری‬
‫كوردســـتان لهژێـــر دهســـتیان‬
‫ڕزگار بـــكات‪ .‬دوای كوژرانـــی ئهوه‬
‫بـــوو (نورهدیـــن زهنگـــی)ی كـــوڕی جێـــگای‬
‫دهگرێتهوه و لهســـهر ههمـــان ڕێچكهی باوكی‬
‫بـــهردهوام دهبێت لـــه ڕووبهڕووبونهوهی خاچ‬
‫دروشـــمه كان‪.‬‬
‫(خـــاچ دروشـــمهكان)یش دهســـتیان بهســـهر‬
‫ههندێـــك لـــه خاكـــی موســـڵمانان داگرتبـــوو‪،‬‬

‫‪61‬‬
 ‫زانیاری‌‪:‬‬
‫لــه ســهردهمی ســهلجوقییهكاندا (شــهڕی مهالزگــرد) نزیــك شــاری مــوش لــه‬
‫باكــووری كوردســتان ڕوویــدا ســاڵی (‪4٦3‬ی كۆچــی ‪1071 /‬ی زایینــی) ئهوهبــوو‬
‫ســوپای ســهلجوقییهكان بهســهركردایهتیی ســوڵتان (ئهلــب ئهرســهالن)‬
‫توانیــان ســهركهون بهســهر ســوپای ڕۆمــه بێزهنتییــهكان بــه ســهركردایهتیی‬
‫ڕۆمانۆســی چــوارهم‪ .‬ئــهم شــهڕه بــه خاڵــی وهچهرخــان دادهنــرێ بــۆ توركــهكان‪،‬‬
‫چونكــه دوای ئــهم شــهڕه‪ ،‬لــه نیشــتمانی ڕهســهنی خۆیــان لــه ناوهڕاســتی‬
‫ئاســیاوه بــهرهو ئهنادۆڵ(توركیــا) كۆچیــان كــرد‪.‬‬

‫‪62‬‬
‫چالاكیی‌ناوپۆل مامۆســتای بهڕێــز‪ /‬بهبهکارهێنانــى نهخشــه و وێنــهى فێــرکارى‪ ،‬ناوەڕۆکــى‬
‫وانهکــه بــۆ قوتابییــان ڕوون بکــهرەوە‪ ،‬دەربــارەى ســهردەمى (عهبباســییهکان)‬
‫و قوتابییــان بهشــدارى پــێ بکــه لهســهر وایــت بــۆرد بــۆ نــاوى خهلیفهکانــى ئــهم‬
‫ســهردەمه و لهپاشــان کارتۆنێکــى بچــووک بهێنــه و داوا لهقوتابییان بکه پرســیار‬
‫دروســت بکــهن و بیکهنــه نــاو کارتۆنهکــه و دوو دوو قوتابــی ههڵبســتێنه بــۆ‬
‫دەرهێنانــى پرســیارێک و قوتابــى دووەم وەاڵم بداتــهوە‪ ،‬لهپاشــان ئهگــهر هاتــوو‬
‫وەاڵمــى پێویســتى نهزانــى ئاراســتهى ههمــووان بکرێــت‪ ،‬ئــهو قوتابییــهى‬
‫زۆرتریــن زانیــارى زانــى‪ ،‬خاڵێکــى بــۆ دابنرێــت‪ ،‬لــه کۆتاییــدا خاڵــهکان ههژمــار‬
‫بکرێــن و بــۆ ئهوههفتهیــه بــه ئهســتێرەى پــۆل دابنــرێ‪.‬‬

‫ئهم دهستهواژانه ههڵهن ڕاستیان بكهرهوه‪:‬‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬

‫‪ .1‬یهكهم خهلیفهی عهبباسی ناوی ئهبوجهعفهری مهنسوور بوو‪.‬‬
‫‪ .2‬شاری بهغدا له الیهن خهلیفه هاڕون ڕهشید بنیاد نرا‪.‬‬

‫قوتابیــى ئازیــز‪ /‬بۆچــى دەوڵهتــى عهبباســی ههرچهنــدە ســنوورى دەســهاڵتیان فــراوان‬ ‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‬
‫بــوو‪ ،‬بــهاڵم ڕووخــا؟ بــه هاوکاریــى هــاوڕێ نزیکهکــهت‪ ،‬یاخــود ئهندامانــى خێزانهکــهت‬
‫بــه (‪ )٦‬خــاڵ بۆچوونهکانــت بنووســه‪ ،‬نموونــه‬
‫‪ -1‬چهند خهلیفهیهکى الواز دەسهاڵتیان گرته دەست ‪.‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬
‫‪-٥‬‬
‫‪-6‬‬

‫‪63‬‬
 ‫وانه‌ی‌سێیهم‪:‬‬
‫سهلاحهددینی‌ئهییووبی‌و‌دەوڵهتی‌ئهییووبی‬

‫وێنه‌ی‌سه‌الحه‌ددینی‌ئه‌ییوبی‬

‫حهتیــن (حطیــن) توانــی بــه یارمهتــی هــۆز‬
‫و تیــره و ســهركرده كــورد و موســڵمانهكان‬
‫ســهر بكــهوێ بهســهر (خــاچ دروشــمهكان) و‬
‫شــارهكانی فهڵهســتین یــهك لــه دوای یــهك ڕزگار‬
‫بــكات‪ ،‬گرنگترینیــان شــاری(قودس) بــوو‪ .‬دوای‬
‫مردنــی ســوڵتان ســهالحهددین ئــهم دهوڵهتــه‬
‫لــه الیــهن بــرا و برازاكانییــهوه بهڕێــوه دهچــوو‪،‬‬
‫تــا ســاڵی (‪ ٦4٨‬ی کۆچی‪12٥0-‬زایینــی) بــه دهســتی‬
‫(مهمالیكــهكان) ڕووخــا‪.‬‬
‫ســـــهركردهی موسڵمــــانی كـــورد سـوڵـــتان‬
‫(ســهالحهددینی ئهییووبــی) لــه تیــرهی ڕهوادی‬
‫(ڕهوهنــد)ی ســهر بــه عهشــیرهتی (ههزبانــی)‬
‫كــورد بــوو‪ .‬ســاڵی(‪)٥٦7‬ی كۆچــی(‪)1171‬ی زایینــی‬
‫(دهوڵهتــی ئهییووبــی)ی لــه میســر دامهزرانــد‪،‬‬
‫پاشــان واڵتــی شــام و باكــووری ســوودان و‬
‫باكــووری خۆرههاڵتــی لیبیــا و ناوچهكانــی‬
‫یهمــهن و حیجــاز و بهشــی زۆری كوردســتانی‬
‫خســته پــاڵ دهوڵهتهكــهی‪ .‬لــه شــهڕی بهناوبانگــی‬

‫شهڕی حهتین (حطین)‬

‫‪64‬‬
‫‪64‬‬
‫لهســهردهمی ســهلجوقییهكان (شــهڕی مهالزگــرد) نزیــك شــاری مــوش لــه باكــووری‬ ‫زانیاری‌‪:‬‬
‫كوردســتان ڕوویــدا ســاڵی (‪3٦4‬ی كۆچــی ‪1701 /‬ی زایینی)ئهوهبــوو ســوپای ســهلجوقیهكان‬
‫بهســهركردایهتی ســوڵتان (ئاڵــب ئهرســهالن) توانیــان ســهركهون بهســهر ســوپای ڕۆمــه‬
‫بێزهنتییــهكان بهســهركردایهتی ڕۆمانۆســی چــوارهم‪ .‬ئــهم شــهڕه بــۆ توركــهكان بــه‬
‫خاڵــی وهچهرخــان دادهنــرێ‪ ،‬چونكــه دوای ئــهم شــهڕه لــه نیشــتمانی ڕهســهنی خۆیــان لــه‬
‫ناوهڕاســتی ئاســیاوه بــهرهو ئهنادۆڵ(توركیــا) كۆچیــان كــرد‪.‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت‪ /‬بهبهکارهێنانــى نهخشــه و وێنــهى فێــرکارى دەربــارەى ناوەڕۆکــى‬ ‫چالاكیی‌ناوپۆل‬

‫وانهکــه بــۆ قوتابیــان ڕوونبکــهرەوە دەربارەى ســهردەمى (عهباســییهکان) و قوتابییان لهســهر‬
‫وایــت بــۆرد بهشــدارى پێبکــه بــۆ نــاوى خهلیفهکانــى ئــهم ســهردەمه و لهپاشــان کارتۆنێکــى‬
‫بچــووک بهێنــه و داوا لهقوتابییــان بکــه پرســیار دروســت بکــهن و بیکهنــه نــاو کارتۆنهکــه و‬
‫دوو دوو قوتابــی ههڵبســتێنه بــۆ دەرهێنانــى پرســیارێک و قوتابــى دووەم وەاڵمــی بداتــهوە‪،‬‬
‫لهپاشــان ئهگــهر هاتــوو وەاڵمــى پێویســتى نهزانــى پرســیارهكه ئاراســتهى ههمــووان بکرێــت‪،‬‬
‫ئــهو قوتابییــهى زۆرتریــن زانیــارى زانــى خاڵێکــى بــۆ دابنــرێ‪ ،‬لهکۆتاییــدا خاڵــهکان ههژمــار‬
‫بکــرێ و ئــهم قوتابییــه بــۆ ئهوههفتهیــه بهئهســتێرەى پــۆل دابنرێــت‪.‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬

‫ئهم دەستهواژانه ههڵهن ڕاستیان‬

‫بكهرەوه‪:‬‬
‫‪ .1‬یهكــهم خهلیفــهی عهباســی‬
‫نــاوی ئهبوجهعفــهری مهنســور‬
‫بــوو‪.‬‬
‫‪ .2‬شــاری بهغــدا لهالیــهن خهلیفــه‬
‫هــاڕون ڕهشــید بنیادنــا‪.‬‬

‫قوتابــى ئازیــز‪ /‬ههرچهنــده دەوڵهتــى عهبباســی ســنورى دەســهاڵتیان فــراوان بــوو‪،‬‬ ‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‬
‫بــهاڵم ڕووخــا؟ بــه هــاوکارى هــاوڕێ نزیکهکــهت یاخــود ئهندامانــى خێزانهکــهت بــه‬
‫(‪ )٦‬خــاڵ بۆچوونهکانــت بنووســه‪ ،‬نموونــه‪:‬‬
‫چهند خهلیفهیهکى الواز دەسهاڵتیان گرتهدەست ‪.‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬
‫‪-٥‬‬

‫‪65‬‬
 ‫وانه‌ی‌چوارەم‪:‬‬
‫میرنشینی‌به‌كته‌كینی‌له‌‌هه‌ولێر‬

‫ئـــهم میرنشـــینه له ســـهردهمی ئهتابهگی ســـاڵی‬

‫(‪)٥22‬ی كۆچـــی له ههولێر دادهمـــهزرێ له جێگهی‬
‫میرنشـــینی ههزبانی‪ ،‬ناوبانگی ئهم میرنشینه زیاتر‬
‫بـــۆ حاكمـــی ههولێـــر (ســـوڵتان موزهفهرەددین‬
‫گۆگبـــۆرۆ) دهگهڕێتهوه‪ ،‬كه ســـاڵی (‪)٥٨٦‬ی كۆچی‬
‫تـــا ســـاڵی (‪)٦30‬ی كۆچی حوكمڕانی كـــردووه‪ ،‬له‬
‫ســـهردهمی ئـــهو ســـوڵتانهدا ههولێـــر گهیشـــته‬
‫ئهوپـــهڕی پێشـــكهوتن لـــه بـــواری ئابـــووری و‬
‫ئاوهدانـــی و خوێنـــدن‪ ،‬ســـوڵتان موزهفهرەددین‬
‫بـــه یهكـــهم فهرمانـــڕهوا دادهنـــرێ لهههمـــوو‬
‫جیهانی ئیســـالمی كه ســـااڵنه یادی لهدایكبوونی‬
‫پێغهمبـــهر(د‪.‬خ) ی كردۆتهوه‪.‬‬
‫دوای ئـــهوهی كـــه (نورهددیـــن زهنگـــی) كۆچی‬
‫منـــارهی داقووق و منـــارهی حهدباء له مووســـڵ و‬ ‫دوایی دهكات‪ ،‬ســـوڵتان ســـهالحهددینی ئهییوبی‬
‫منـــارهی شـــهنگال‪.‬‬ ‫لـــه میســـرهوه دهوڵهتـــی ئهییوبـــی ڕادهگهیهنێ‬
‫و‪ ،‬دوای ئـــهوه دێتــــه دیمـهشــــق وسـوڵتــــان‬
‫لاوازبوونی‌ده‌وڵه‌تی‌عهبباسی‪:‬‬ ‫موزهفهرهددیـــن پهیوهنـــدی پێـــوه دهكات و‬
‫دهوڵهتـــی عهبباســـی ڕۆژبـــهڕۆژ بـــهرهو الوازی‬ ‫بهخـــۆی و به لهشـــكرەکه‪،‬ی كه زیاتر لـــه كوردانی‬
‫دهچـــوو بههـــۆی چهندیـــن هـــۆكار‪ ،‬گرنگترینیان‬ ‫ههولێر پێكهاتبوون دهبنه بهشـــێك له ســـوپاكهی‬
‫بایـــهخ نهدانـــی ههندێـــك لـــه خهلیفهكانـــی‬ ‫ســـوڵتان ســـهالحهددین و لهشـــهڕهكانی خـــاچ‬
‫عهبباســـی بـــه بهڕێوهبردنی كاڕوبـــاری دهوڵهت و‬ ‫دروشـــمهكاندا ڕۆڵێكـــی گرنـــگ دهبینن‪.‬‬
‫ژیانـــی خهڵك‪ ،‬لـــه ئهنجامدا ســـاڵی (‪)٦٥٦‬ی كۆچی‬
‫‪)12٥٨( /‬ی زایینـــی لـــه الیـــهن مهغـــۆل و تاتار (كه‬ ‫لـــه گرنگتریـــن شـــوێنهوارهكانی ســـهردهمی‬
‫گهلێكی ئاســـیایی بـــوون) كۆتاییان به دهســـهاڵتی‬ ‫ئهتابهگـــی و ئهییووبـــی بریتیـــن لـــه منـــارهی‬
‫عهبباســـی هێنا‪.‬‬ ‫چۆلی(منـــارهی موزهفهرییـــه) لـــه ههولێـــر و‬

‫‪66‬‬
 ‫زانیاری‌‪‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ :‬ڕۆلی‌‌زانایانی‌کورد‌له‌بنیادنانی‌‌شارستانێتی‌ئیسلامی‬
‫‌‬
‫لــه ســهردهمی عهبباســییهكاندا ههمــوو ئــهو نهتهوانــهی ببونــه موســڵمان وهك (كــورد و فــارس‬
‫و تــورك و ‪...‬هتــد)‪ ،‬ههریهكــه و ڕۆڵــی خۆیــان لــه پێشخســتنی دهوڵهتــی ئیســالمی گێــڕا و‬
‫بهشــداری كارایــان لــه شارســتانێتی ئیســالمی كــرد‪ ،‬بۆیــه لــهم ماوهیــهدا چهندیــن زانــا و‬
‫دانــای موســڵمانی كــورد لــه ههمــوو بوارهكانــدا دهركهوتــن وهك (ئیبــن ســهاڵح شــارهزووری و‬
‫دینــهوهری و ئیبــن حاجــب كــوردی و ئیبــن مســتهوفی ئهربیلــی و ئیبــن خهلــهكان ئهربیلــی و‬
‫ئیبــن ئهثیــر جزیــری و ئیبــن تهیمیــه حهڕانــی و ‪...‬هتــد)‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل مامۆستای خۆشهویست به وێنهى فێرکارى بابهتى وانهكه بۆ قوتابییان ڕوون‬

‫بکهوە‪ ،‬لهپاشان داوا له قوتابییان بکه پرسیار دروست بکهن و گفتوگۆیان‬
‫لهگهڵ بکه‪.‬‬

‫هۆكاری الوازیى دەوڵهتى عهبباسى چی بوو؟‬

‫سهركردهی موسڵمانی كورد سوڵتان (سهالحهددینی ئهییووبی) له‬
‫تیرهی ڕهوادی (ڕهوهند)ی سهر بهعهشیرهتی (ههزبانی) كورد بوو‪.‬‬

‫‪ .1‬نــاوی ههنــدێ لــهو نهتــهوه موســڵمانانه بژمێــره كــه لهســهردهمی عهبباســی‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬
‫ڕۆڵیــان ههبــووه‪.‬‬
‫‪ .2‬ســهالحهددینی ئهییووبــی كــێ بــوو؟ خزمهتــی چــی بــه دهوڵهتــی‬
‫ئیســالمی كــرد؟‬
‫‪ .3‬گرنگترین كارهكانی سوڵتان موزهفهرهددین گۆگبۆرۆ بژمێره‪.‬‬
‫‪ .4‬دهوڵهتی عهبباسی به دهستی چ هێزێك ڕووخا؟‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌ قوتابیــی ئازیــز چهندیــن زانــا و دانــای موســڵمانی كــورد لــه ههمــوو‬
‫بوارهكانــدا دهركهوتــن وهك ئیبــن ســهاڵح شــارهزوری و دینــهوهری و ئیبــن‬
‫حاجــب كــوردی و ئیبــن مســتهوفی ئهربیلــی و ئیبــن خهلــهكان ئهربیلــی و‬
‫ئیبــن ئهثیــر جزیــری ‪ ) ......‬بــه هــاوكاری خێزانهكــهت بــه ‪ 7‬دێــڕ دهربــارهی‬
‫یهكێــك لــهو زانایانــه بنووســه‪.‬‬

‫‪67‬‬
 ‫وه‌رزی‌دووه‌م‪:‬‬

‫به‌شی‌جوگرافیا‬

‫جوگرافیای‌هه‌رێمی‌كوردستان‌‪‌--‬عێڕاق‬
‫‌عێڕاق‬

‫‪68‬‬
 ‫نموونه‌ی‌پلانی‌ڕۆژانه‌ی‌بابه‌تی‌جوگرافیا‬

‫قۆناغ‪‌:‬بنه‌ڕه‌تی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پۆل‪‌:‬پێنجه‌م‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‬
‫بابه‌ت‪‌:‬جوگرافیا‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌وانه‌ی‪‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌:‬‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ڕێكه‌وت‪‌:‬‬

‫ناونیشان‪‌:‬ڕووه‌كی‌سروشتی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌(‪‌5‬خوله‌ك)‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‬

‫ده‌ســتپێك‪‌:‬مامۆســتا‌ئــازاده‌‌لــه‌‌به‌كارهێنانــی‌هــه‌ر‌شــێوازێك‌بــۆ‌ئاماده‌كــردن‌و‌سه‌رنجڕاكێشــانی‌‬
‫قوتابییــان‌پێــش‌ئــه‌وه‌ی‌بچێتــه‌‌نــاو‌بابه‌تــی‌وانه‌كــه‌‪‌.‬‬

‫نموونه‌یه‌ك‌له‌‌شێوازه‌كان‪‌:‬‬
‫‪ _1‬له وهرزی بههاردا زۆربهی ڕووبهری زهوی سهوز دهبێت‪ ،‬بۆچی؟‬
‫‪ _2‬ناوی چهند ڕووهك دهزانی بهبێ ئهوهی مرۆڤ بیانچێنێت‪ ،‬سهوز دهبن؟‬
‫‪ _3‬ڕهخساندنی كهشێكی گونجاو‬
‫‪ _4‬بهستنهوهی بابهتی پێشوو به بابهتی نوێ‬
‫‪ _٥‬خستنهڕووی بابهتی وانهكه‪.‬‬

‫ئامانجی‌تایبه‌ت‪‌:‬‬
‫‪‌_1‬ڕووهكی خۆڕسك بناسێت‪.‬‬
‫‪‌‌_2‬ناوچه و ههرێمهكانی ڕووهكی خۆڕسك له ههرێمی كوردستان بزانێت‪‌.‬‬
‫‪‌_3‬شیكردنهوه بۆ هۆیهكانی كهمبوونهوهی دارستانهكانی ههرێمی كوردستان بكات‪‌.‬‬
‫‪‌_4‬ههڵسهنگاندن بۆ گرنگیی ڕووهكی خۆڕسك بكات‪.‬‬

‫هۆیه‌كانی‌فێركردن‪‌:‬‬
‫پێنووسی ڕهنگاوڕهنگ (ماجیك)‪.‬‬
‫تهختهی سپی (وایت بۆرد)‪.‬‬
‫دروستكردنی خشته بۆ لێكچوون و جیاوازیكردن‪.‬‬
‫بهكارهێنانی كاغهزی ‪.A4‬‬
‫وێنهی فێركاری پهیوهندیی بهم بابهتهوه ههبێت‪.‬‬
‫بهكارهێنانــی هــهر كهرســته و ئامرازێكــی تــر لــه كــرداری فێركــردن کــه پهیوهندیــی بــهم‬
‫بابهتــهوه ههبێــت‪.‬‬

‫‪69‬‬
 ‫خستنه‌ڕووی‌ڕێگا‌و‌شێواز‌و‌چالاكییه‌كانی‌وانه‌گوتنه‌وه‌و‌چالاكییه‌كان‌‪‌25(‌‌‌‌‌:‬خوله‌ك)‬

‫مامۆستا ناونیشانی بابهتی وانهكه و ڕێكهوت و ڕۆژهكه و وانهكه لهسهر (وایت بۆرد) بنووسێت‪،‬‬
‫بهشــێوازی كتێبــی كــراوه قوتابییــان بــه گــرووپ بهشــێك لــه بابهتهكــه بخوێننــهوه‪ ،‬دواتــر هــهر گرووپێــك‬
‫یهكێــك لــهم بابهتانــهی خــوارهوه ههڵدهبژێــرن‪ ،‬ڕوونكردنــهوه و شــیكردنهوەی بــۆ دهكــهن‪ ،‬دواتــر لــه‬
‫الیــهن نوێنــهری گــرووپ زانیارییــهكان دهخرێنــهڕوو و گفتوگۆیــان لهســهر دهكرێــت‪:‬‬
‫‪ _1‬ڕووهكــی خۆڕســك‪ _2 .‬ههرێمــی ڕووهكــی خۆڕســكی ناوچــه شــاخاوییهكان‪ _3 .‬ههرێمــی كورتهگیــای‬
‫خۆڕســك‪ _4 .‬هــۆكاری كهمبوونــهوهی دارســتانهكانی ههرێمــی كوردســتان‪ _٥ .‬گرنگیــی ڕووهكــی خۆڕســك‪.‬‬

‫‌‌‌‌‌‌‌‌‌‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌‌هه‌ڵسه‌نگاندن‪‌5(‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌:‬خوله‌ك)‬

‫_ ههمان پرسیارهكانی ههڵسهنگاندنی ناو كتێبهكه له بابهتی ڕووهكی خۆڕسك دهكرێن‪.‬‬

‫پوخته‌ی‌وانه‌‪‌5(‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌:‬خوله‌ك)‬

‫_ ڕووهكــی خۆڕســك ئــهو ڕووهكانــهن كــه لــه خۆیانــهوه و بهبــێ دهســتكاریكردنی مــرۆڤ دهڕوێــن‪،‬‬
‫ڕووهكــی سروشــتی لــه ههرێمــی كوردســتان بهســهر دوو ناوچــه دابــهش دهكرێــن كــه ئهوانیــش‬
‫ناوچــهی شــاخاوی و ناوچــهی كورتهگیــای خۆڕســكه‪.‬‬

‫ئه‌ركی‌ماڵه‌وه‌‪‌:‬‬

‫لــه كتێــب ئامــاژهی پــێ كــراوه‪ ،‬بــۆ وانــهی داهاتــوو پێداچوونــهوە و بهدواداچــوون بــۆ ئهركــی ماڵــهوه‬
‫بكرێت‪.‬‬

‫‪70‬‬
 ‫پێڕستی بەشی جوگرافیا‬

‫_ بهندی یهكهم‪ /‬جوگرافیای رسوشتی و مرۆیی ههرێمی كوردستان ‪72 .......................................................................................‬‬

‫وانهی یهكهم‪ :‬ههرێم ‪73 ........................................................................................................................................................‬‬
‫وانهی دووهم‪ :‬شوێن و سنووری ههرێمی كوردستان ‪76 ..........................................................................................................‬‬
‫_ بهندی دووهم‪ /‬ڕووی زهوی ههرێمی كوردستان ‪79 ................................................................................................................‬‬
‫وانهی یهكهم‪ :‬ناوچەی شاخاویی ههرێمی كوردستان ‪80 ...........................................................................................................‬‬
‫وانهی دووهم‪ :‬ناوچهی زوورگ (ناوچهی بان و گرد) ‪85 ............................................................................................................‬‬
‫_ بهندی سێیهم‪/‬ئاووههوای ههڕێمی كوردستان ‪87 ...................................................................................................................‬‬
‫وانهی یهكهم‪ :‬ئاووههوای ههرێمی كوردستان (له وهرزی زستان و هاوین) ‪88 ............................................................................‬‬
‫وانهی دووهم‪ :‬ههرێمهكانی ئاووههوای ههرێمی كوردستان ‪90 .................................................................................................‬‬
‫_ بهندی چوارهم‪ /‬ڕووهكی خۆرسک رسوشتی ‪92 .....................................................................................................................‬‬
‫وانهی یهكهم‪ :‬ڕووهكی خۆرسکی رسوشتی ‪93 ...........................................................................................................................‬‬
‫_ بهندی پێنجهم‪ /‬سهرچاوهكانی ئاو له ههرێمی كوردستان ‪97 ..................................................................................................‬‬
‫وانهی یهكهم‪ :‬سهرچاوهكانی ئاو له ههرێمی كوردستان ‪98 ........................................................................................................‬‬
‫وانهی دووهم‪ :‬پڕۆژە گرنگهكانی دهستبهسهرداگرتن و گلدانهوهی ئاو له ههرێمی كوردستان ‪101 ................................................‬‬
‫_ بهندی شهشهم‪ /‬جوگرافیای مرۆیی ‪104 ..................................................................................................................................‬‬
‫وانهی یهكهم‪ :‬دانیشتوانی ههرێم ‪105 .......................................................................................................................................‬‬
‫وانهی دووهم‪ :‬شارهكانی ههرێمی كوردستان (هەولێر‪ ،‬سلێامنی‪ ،‬هەڵەبجە‪ ،‬دهۆک) ‪107 .............................................................‬‬
‫_ بهندی حهوتهم‪ /‬چاالكییه ئابوورییهكانی دانیشتوانی دانیشتوانی ههرێمی كوردستان ‪114 ......................................................‬‬
‫وانهی یهكهم‪ :‬كشتوكاڵ ‪115 ....................................................................................................................................................‬‬
‫وانهی دووهم‪ :‬سهوزه و میوه ‪119 .............................................................................................................................................‬‬
‫وانهی سێیهم ‪ :‬ئهو بهروبوومانهی دهچنه بواری پیشهسازی ‪121 ................................................................................................‬‬
‫وانهی چوارهم‪ :‬سامانی ئاژەڵ ‪124 .............................................................................................................................................‬‬
‫_ بهندی ههشتهم ‪ /‬سامانی كانزا و پیشهسازی له ههرێمی كوردستان ‪127 ................................................................................‬‬
‫وانهی یهكهم‪ :‬سامانی كانزا ‪128 ...............................................................................................................................................‬‬
‫وانهی دووهم‪ :‬پیشهسازی ‪131 .................................................................................................................................................‬‬
‫_ بهندی نۆیهم‪ /‬گهشتوگوزار و گواستنهوه ‪133 ........................................................................................................................‬‬
‫وانهی یهكهم‪ :‬گهشتوگوزار ‪134 ...............................................................................................................................................‬‬
‫وانهی دووهم‪ :‬بازرگانی و گواستنهوه ‪140 ................................................................................................................................‬‬

‫‪71‬‬
 ‫به‌ندی‌یه‌كه‌م‬
‫جوگرافیای‌سروشتی‌و‌مرۆیی‌هه‌رێمی‌كوردستان‬

‫وانه‌ی‌یه‌كه‌م‌‪:‬هه‌رێم‬
‫‌م‪‌:‬شوێن‌و‌سنووری‌هه‌رێمی‌كوردستان‬
‫وانه‌ی‌دووه‌م‪:‬‬

‫ئامانجی‌فێربوون‪‌‌‌‌:‬‬
‫‪-١‬جوگرافیای‌سروشتی‌و‌مرۆیی‌ههرێمی‌کوردستان‌بزانێت‪‌.‬‬
‫‪-٢‬پێناسهی‌ههرێم‌بکات‪‌.‬‬
‫‪-٣‬ڕوونکردنهوە‌بکات‌بۆ‌ههرێمی‌کوردستان‌‪‌.‬‬
‫‪-٤‬ههڵسهنگاندن‌بۆ‌تایبهتمهندییهکانی‌ههرێمی‌کوردستان‌بکات‌‪‌.‬‬

‫‪72‬‬
 ‫هه‌رێم‬ ‫وانه‌ی‌یه‌كه‌م‪:‬‬

‫ههرێــم‪ :‬بریتییــه لــه ڕووبهرێكــی زهوی‪ ،‬کــه بــه چهنــد دیاردهیهكــی جوگرافــی (سروشــتی و‬
‫مرۆیــی) لــه ههرێمهكانــی دهوروبــهری جیــا دهكرێتــهوه‪.‬‬

‫نهخشهی سروشتیی ههرێمی كوردستانی عێڕاق‬

‫‪73‬‬
 ‫زاراوه‌ی‌كوردستان‪:‬‬

‫ئهم زاراوهیه له دوو بڕگه پێك دێت (كورد‪ ،‬ستان)‪.‬‬

‫كــورد‪ :‬نــاوی نهتــهوهی كــورده‪ ،‬ئــاری نــهژاده‪ .‬بڕگــهی دووهم پاشــگرهكهیهتی‪ ،‬وشــهكه تــهواو دهكات‪،‬‬
‫مانــای نیشــتمانه‪ ،‬واتــه نیشــتمانی كــوردان‪ ،‬یــا بــهو ناوچانــه گوتــراوه كــه كوردنشــین بــوون و ئێســتاش‬
‫كوردنشــینن‪ ،‬واتــه خاكــی كــوردان‪.‬‬

‫شوێنی ههڵكهوتهی ههرێمی كوردستان ‪:‬‬

‫ههرێمــی كوردســتان دهكهوێتــه بهشــی باكــوور و باكــووری خۆرههاڵتــی عێــڕاق‪ ،‬ڕووبهرهكــهی‬
‫نزیكــهی (‪)٩0000‬كــم‪ 2‬دادهنرێــت‪ ،‬كــه دهكاتــه ‪ %20‬ڕووبــهری عێــڕاق‪.‬‬

‫نهخشهی ههرێمی کوردستان به گوێرەی نهخشهی عێڕاق‬

‫‪74‬‬
 ‫زانیاری‬

‫ئــاری‌نــهژاد‪‌:‬بــه ڕەچهلهکــی ههمــوو ئــهو نهتهوانــه دەگوترێــت کــه ههمــان ســهرچاوەی زمــان‬
‫و کولتــووری (هیندۆئهوروپی)یــان ههیــه‪ ،‬لهوانــهش نهتــهوەی کــورد‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت‪ /‬نهخشــهی جیهــان ئامــاده بكــه و داوا لــه قوتابییــان بكــه شــوێنی عێــڕاق و‬
‫ههرێمــی كوردســتان دیــار بكــهن‪ ،‬بــه بهکارهێنانــی نهخشــهی کارگێڕیــی جیهــان زانیــاری بــۆ قوتابییــان‬
‫ڕونبکــهرەوە دەربــارەی ههرێــم و شــوێن و پێگــهی ههرێمــی کوردســتان لهســهر نهخشــه و قوتابییــان‬
‫پرســیار ئاراســتهی یــهک بکــهن و وەاڵمــهکان لهســهر وایت بــۆرد بنووســرێنهوە‪.‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬

‫‪ _1‬چهمكی ههرێم چییه؟‬

‫‪ -2‬ڕووبهری ههرێمی کوردستان چهنده؟‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫_ قوتابیــی ئازیــز زاراوهی کوردســتان چــی دهگهیهنێــت؟ بــه ئــارەزووى خــۆت چهنــد‬
‫وشــهیهکى جــوان بنووســه و پێشکهشــى کوردســتانى بکــه؟‬

‫‪75‬‬
 ‫شوێن‌و‌سنووری‌هه‌رێمی‌كوردستان‬ ‫وانه‌ی‌دووەم‪:‬‬

‫پێــدا تێدهپهڕێــت‪ ،‬لــه وێــوه لهگــهڵ ڕووبــاری‬
‫دیجلــه ههڵدهكشــێت تــا دهگاتــه شــاری مووســڵ‪،‬‬
‫لهوێشــهوه بــهرهو خۆرئــاوای قــهزای شــهنگال تــا‬
‫ســنووری ســووریا دهكشــێت‪ .‬لــه باكــوور توركیــا‬
‫و لــه خۆرهــهاڵت ئێــران‪ ،‬لــه باكــووری خۆرئــاوا‬
‫واڵتــی ســووریایه‪.‬‬
‫ههرێمــی كوردســتان دهكهوێتــه بهشــی‬
‫باكــوور و باكــووری خۆرههاڵتــی عێــڕاق‪،‬‬
‫بهرزاییهكانــی حهمریــن ههرێمــی كوردســتان‬
‫لــه ههرێمهكانــی تــری عێــڕاق جیــا دهكاتــهوه‪،‬‬
‫لــه (بــهدره)وه دهســت پــێ دهكات تــا‬
‫دهربهنــدی (فهتحــه) كــه ڕووبــاری دیجلــهی‬

‫نهخشهی كارگێڕی عێراق و ههرێمی كوردستان‬

‫‪76‬‬
 ‫پێكهاتهی دانیشتوانی ههرێمی كوردستان به جلوبهرگی نهتهوهییانهوه‬

‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‌هه‌رێمی‌كوردستان‪:‬‬

‫‪ .3‬خاكـــی كوردســـتان چیا و زوورگ و دهشـــتی‬ ‫‪ .1‬زۆربـــهی دانیشـــتوانی ههرێمی كوردســـتان‬

‫زۆری تێدایـــه‪ ،‬كـــه ههندێـــك لـــه چیـــاكان زۆر‬
‫به ر ز ن ‪.‬‬
‫‪ .4‬ئاووهـــهوای ههرێـــم لهگهڵ بهشـــهكانی تری‬
‫عێـــڕاق جیـــاوازه‪ ،‬بارانـــی زۆرتـــره و بهفری لێ‬
‫دهبارێـــت و پلـــهی گهرمـــی نزمتره‪.‬‬
‫‪ .٥‬ســـامانێكی ئـــاوی زۆریی ههیـــه وهك ڕووبار و‬
‫تاڤگه و كانـــی و كارێز‪.‬‬
‫كـــوردن‪ .‬لهگـــهڵ كوردیـــش توركمـــان‪ ،‬كلدان‬
‫ســـریان ئاشـــوور‪ ،‬عهرهب و ئهرمـــهن دهژین‪.‬‬
‫‪ .2‬لـــه ڕووی ئایینییهوه زۆربهی دانیشـــتوانی‬
‫ههرێـــم موســـڵمانن‪ ،‬بـــهاڵم مهســـیحی‬
‫(كریســـتیان) و ئێـــزدی‪ ،‬زهردهشـــتی‪ ،‬بههائی‬
‫و ســـابیئهی مهندائـــی و کاکهیی‪( ،‬جوو)شـــی‬
‫تێد ا یه ‪.‬‬

‫سروشتی ههرێمی كوردستان‬

‫‪77‬‬
‫‪77‬‬
 ‫زانیاری‬

‫ســنوور‪ :‬ئــهو هێڵــه خهیاڵییهیــه کــه خاكــی دوو واڵت لــه یهكتــر جیــا دهكاتــهوه و بــه هێڵــی‬
‫ســوری پچڕپچــڕ لهســهر نهخشــه دیــاری دهكرێــت‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت‪ /‬نهخشــهی ههرێمــی کوردســتان لــه پــۆل ئامــادە بکــه ‪ ،‬دواتــر داوا لــه‬
‫قوتابییــان بكــه نهخشــهی ههرێمــی كوردســتان بكێشــن و واڵتانــی دراوســێی ههرێمــی كوردســتانی‬
‫لهســهر دیــاری بكــهن‪ ،‬پاشــان (‪ )7‬قوتابــی ههڵبژێــرە بــه ڕێــگای نمایــش گوزارشــت لــه نهتــهوه و‬
‫پێكهاتهكانــی ههرێمــی كوردســتان بكــهن وهك ئاماژهیــهك بــۆ پێكــهوه ژیــان لــه ههرێمــی كوردســتان‪.‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬

‫‪-1‬سنوور چییه؟‬
‫‪ -2‬واڵتانى دراوسێی ههرێمی کوردستان بژمێرە؟‬
‫‪ -2‬دانیشتوانی ههرێمی کوردستان له چهند نهتهوە و پێکهاته پێكدێن؟‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫قوتابیــی ئازیــز‪ /‬بــه هــاوكاری ئهندامانــی خێزانهكــهت بــۆ ئــهوەی باشــترین پهیوەندیمــان ههبێــت‬
‫لهگــهڵ واڵتانــی دراوســێ‪ ،‬واڵتانــى جیهــان‪ ،‬چ بكرێــت باشــه‪ ،‬بــه ‪ ٥‬خــاڵ بینووســه؟بۆ نموونــه‪:‬‬
‫‪-1‬ڕێز له هاواڵتییهکانیان بگرین ‪.‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬
‫‪-٥‬‬

‫‪78‬‬
 ‫به‌ندی‌دووه‌م‬
‫ڕووی‌زه‌ویی‌هه‌رێمی‌كوردستان‬

‫وانهی یهكهم‪ :‬ناوچهی شاخاویی ههرێمی کوردستان‬

‫وانهی دووهم‪ :‬ناوچهی زوورگ ( ناوچهی بان و گرد)‬

‫ئامانجی‌فێربوون‪:‬‬
‫‪ -1‬شیکردنهوە بۆ ڕووی زەویی ههرێمی کوردستان بکات‪.‬‬
‫‪-2‬بهراورد له نێوان ناوچهی شاخاویی و بهرزونزمی بکات‪.‬‬
‫‪ -3‬ههڵسهنگاندن بۆ گرنگیی ناوچهی شاخاوی بکات‪.‬‬
‫‪-4‬گرنگیی ناوچهی زوورگ بزانێت‪.‬‬

‫روستێ‬

‫‪79‬‬
‫‪79‬‬
 ‫ڕووی‌زه‌ویی‌هه‌رێمی‌كوردستان‬ ‫وانه‌ی‌یهکهم‪:‬‬

‫ههرێمــی كوردســتان لــه ڕووی پێكهاتــهی زهوییــهوه دیــاردهی ههمــه جــۆر لــه بــهرزی و نزمــی‬
‫لهخــۆ دهگرێــت‪ .‬وهك‪:‬‬

‫‌م‪‌‌:‬ناوچه‌ی‌شاخاوی‬
‫یه‌كه‌م‪‌‌:‬ناوچ‬
‫ناوچــهی شــاخاوی ڕێــژهی (‪ )%2٥‬ڕووبــهری ههرێــم پێــك دههێنێــت‪ ،‬بهرزیــی چیاكانــی ناوچــهی‬
‫شــاخاوی لــه نێــوان (‪)3٦00 - 1٥00‬م دایــه‪ .‬بهســهر دوو زنجیــره چیــادا دابــهش دهكرێــن‪.‬‬

‫لوتكه‌ی‌هه‌ڵگورد‬

‫‪80‬‬
‫‪80‬‬
 ‫چیای‌‌قه‌ندیل‬

‫أ‪‌.‬زنجیره‌‌چیای‌باكوور‌(شاخه‌‌به‌رزه‌كان)‪:‬‬

‫بــه درێژایــی ســنووری ههرێــم لهگــهڵ واڵتانــی توركیــا و ئێــران درێــژ دهبێتــهوه‪ ،‬گرنگتریــن‬
‫چیــای ئــهم زنجیرهیــه بریتیــن لــه چیــای (شــیرین لــه پارێــزگای ههولێــر‪ ،‬قهندیــل لــه پارێــزگای‬
‫ســلێمانی‪ ،‬شــهڕانش لــه پارێــزگای دهــۆك ‪ ،‬ههورامــان لــه پارێــزگای ههڵهبجه‪...‬هتــد)‪.‬‬

‫ب‪‌.‬زنجیره‌‌چیای‌باشوور‌(شاخه‌‌نزمه‌كان)‪:‬‬

‫ئــهم زنجیرهیــه دهكهوێتــه باشــووری خۆرئــاوای زنجیــره چیــای باكــوور‪ ،‬بهرزاییــان لــه زنجیــرهی‬
‫چیــای باكــوور كهمتــره‪ ،‬گرنگتریــن چیاكانــی ئــهم زنجیرهیــه بریتییــن لــه (چیــای ئاكــرێ لــه‬
‫پارێــزگای دهــۆك‪ ،‬ســهفین لــه پارێــزگای ههولێــر و قــهرهداغ لــه پارێــزگای ســلێمانی‪ ...‬هتــد)‪.‬‬

‫‪81‬‬
‫‪81‬‬
 ‫گرنگیی‌ناوچه‌ی‌شاخاوی‬

‫‪ .1‬ســااڵنه بهفــر و بارانــی زۆری لــێ دهبارێــت‪ ،‬دهبێتــه ســهرچاوهی ئــاوی‬

‫ســهر زهوی و ئــاوی ژێــر زهوی‪.‬‬
‫‪.2‬بههــۆی ههڵكهوتــهی سروشــتی و فێنكیــی ئاووههواكــهی لــه هاوینــدا‬
‫بۆتــه شــوێنی گهشــتوگوزار (هاوینههــهوار و گهشــتیاریی زســتانه)‪.‬‬
‫‪ .3‬زۆری ڕووهكــی خۆڕســك و گژوگیــا وای كــردووه ببێتــه لــهوهڕگا بــۆ‬
‫بهخێوكردنــی ســامانی ئــاژهڵ (مهڕومــااڵت‪ ،‬ڕهشــهواڵخ ‪.......‬هتــد)‪.‬‬
‫‪ .4‬بهســامانی كانــزا سروشــتییه جــۆرا و جــۆرهكان دهوڵهمهنــده‪ ،‬بــه‬
‫تایبهتــی نــهوت‪.‬‬
‫‪ .٥‬ناوچهیهكی گرنگیی بهرههمهێنانی بهروبوومی كشتوكاڵییه‪.‬‬

‫ناوچهی شاخاوی‬

‫‪82‬‬
‫‪82‬‬
 ‫زانیاری‬

‫بهرزتریــن لوتكــه لــه ههرێمــی كوردســتان (لوتكــهی ههڵگــورده دهكهوێتــه چیــای حهســاری‬
‫ڕۆســتێ‪ ،‬بهرزییهكــهی ‪3٦07‬مهتــره)‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت‪ /‬بهوێنه و نهخشــهی ڕووی زەویی ههرێمی کوردســتان و بهشــهکانی‬

‫بــه قوتابــی بناســێنه و گفتوگــۆ لهســهر گرنگیــی ناوچــهى شــاخاوى بکــهن و دواتــر قوتابییــان‬
‫بــه گــرووپ ئهمانــه پۆلێــن بکــهن‪ ،‬بــهم شــێوەیهى خــوارەوە‪:‬‬

‫چیای شیرین‬ ‫چیای سهفین‬

‫چیای ههورامان‬ ‫دەکهوێته باشوورى خۆرئاواى چیاى قهرەداغ‬

‫له گهڵ واڵتانى تورکیاو ئێران درێژ دەبێتهوە‬ ‫بهرزاییان کهمترە‬

‫زنجیرە چیاى باشوور‬ ‫زنجیرە چیای باکوور‬

‫‪...........................................................‬‬ ‫‪...........................................................‬‬

‫‪...........................................................‬‬ ‫‪...........................................................‬‬

‫‪...........................................................‬‬ ‫‪...........................................................‬‬

‫‪...........................................................‬‬ ‫‪...........................................................‬‬

‫‪83‬‬
 ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬

‫وەاڵمى ڕاست ههڵبژێرە؟‬

‫‪_1‬ڕووی زەویی ههرێمی کورستان دابهش دهبێت بهسهر چهند ناوچه ؟ ( ‪.)٨ ،٦ ،4 ،2‬‬

‫‪ _2‬زنجیرەچیاکانــی باکــوور شــاخه (بــهرزەکان) کــه دەکهوێتــه پارێــزگای ههولێــر وەک؟‬

‫(شــیرین‪ ،‬شــهڕانش‪ ،‬ههورامــان‪ ،‬قهندیــل)‪.‬‬

‫‪-3‬زنجیــرە چیــاى (شــاخه نزمهکان)کــه دەکهوێتــه پارێــزگای ســلێمانی وەک‪( :‬چیــاى ســهفین‪،‬‬
‫چیــاى ئاکــرێ ‪ ،‬چیــا ى قــهرەداغ)‪.‬‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫قوتابیــی ئازیــز‪ /‬كاریگهریــی ناوچــه شــاخاوییهكان لهســهر ئاووهــهوا چییــه؟ بهچهنــد دێرێــك‬
‫باســی بكه‪.‬‬

‫‪84‬‬
 ‫‌ناوچه‌ی‌زوورگ‌(ناوچه‌ی‌بان‌و‌گرد)‬ ‫وانه‌ی‌دووەم‪:‬‬

‫(ناوچه‌ی‌بان‌و‌گرد)‬
‫دووه‌م‪‌:‬ناوچه‌ی‌زوورگ‌‌(ناوچ‬

‫ئــهم ناوچهیــه دهكهوێتــه باشــووری ناوچــهی شــاخاوی‪ ،‬ڕووبــهری ئــهم‬

‫ناوچهیــه ڕێــژهی (‪)%7٥‬ی ڕووبــهری ههرێمــی كوردســتان پێــك دههێنێــت‪.‬‬
‫ئــهم ناوچهیــه بــهوه دهناســرێتهوه كــه بهرزییــان لــه ناوچــهی شــاخاوی‬
‫كهمتــره‪ ،‬لــهم ناوچهیــه چهندیــن دهشــت و بانــی تێدایــه وهك‪( :‬دهشــتی‬
‫مهخمــوور‪ ،‬دهشــتی ههولێــر‪ ،‬بانــی كهركــووك)‪.‬‬

‫گرنگیی‌ناوچه‌ی‌زوورگ‬

‫‪ .1‬ســامانێكی زۆری نهوتــی تێدایــه بــه تایبهتــی ناوچهكانــی (كهركــووك‪،‬‬

‫ههولێــر و گهرمیــان)‪.‬‬
‫‪ .2‬بههــۆی بوونــی چهندیــن دهشــتی بهپیتــی فــراوان وهك (دهشــتی‬
‫ســندی لــه دهــۆك‪ ،‬شــارهزوور لــه ههڵهبجــه‪ ،‬بیتوێــن لــه ســلێمانی‪،‬‬
‫ههریــر لــه ههولێــر) ب هناوچهیهكــی گرنگیــی چاندنــی دانهوێڵــه‬
‫(گهنــم و جــۆ) دادهنرێــت‪.‬‬
‫‪ .3‬لهبــهر زۆریــی گژوگیــا بۆتــه لهوهڕگایهكــی فــراوان بــۆ بهخێوكردنــی‬
‫مــهڕ و مــااڵت‪.‬‬

‫ناوچهی زوورگ‬
‫‪85‬‬
‫‪85‬‬
 ‫زانیاری‬

‫زوورگ ‪ :‬ئــهم ناوچهیــه بریتییــه لــه كۆمهڵێــك گــرد و دۆڵ و دهشــت و بــان‪ ،‬لهبــهر كهمیــی‬
‫جیاوازیــی شــێوهی زهوییهكــهی‪ ،‬پێــی دهڵێــن زوورگ‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت‪ /‬قوتابییــان دابــهش بکــه بهســهر چهنــد گرووپێــک هــهر گرووپــه و‬
‫باســی گرنگییهکــی ناوچــهی زوورگ بکــهن و گفتوگــۆی لهســهر بکــهن‪ ،‬لــه پاشــان وەاڵمــهکان‬
‫لهســهر وایــت بــۆرد ههڵبواســن‪ ،‬دهكرێــت مامۆســتا گهشــتێك بــۆ قوتابییــان ڕێــك بخــات و‬
‫ســهردانی نزكتریــن ناوچــه بــكات‪ ،‬كــه بــهرزی و نزمــی تێــدا بێــت و بــۆ قوتابییهکانــی ڕوون‬
‫بکاتــهوە‪.‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬

‫وەاڵمى راست ههڵبژێرە ؟‬

‫‪-1‬ڕووبــهری ناوچــهی زوورگ ڕێــژەى ‪.....................‬ی ڕووبــهرى ههرێمــى کوردســتان پێــک دەهێنێــت‪.‬‬
‫(‪.)٪44 ، ٪٥٥ ، ٪٦٥ ،٪7٥‬‬
‫‪-2‬ناوچــهی زوورگ ســامانی نهوتــی زۆری تێدایــه بهتایبهتــی ناوچهکانــی ‪(..................‬ســلێمانی‪،‬‬
‫ههڵهبجــه‪ ،‬دهــۆک ‪ ،‬کهرکــووک )‪.‬‬
‫‪-3‬ناوچــهی زوورگ چهنــد دەشــتێکی تێدایه له پارێزگای ههولێر وەک دەشــتی‪( ...................‬شــارەزوور‪،‬‬
‫بیتوێــن‪ ،‬ههریر‪ ،‬ســندی)‪.‬‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫ههرێمــی کوردســتان ‪٪7٥‬ی ناوچــهی زوورگه‪ ،‬بــه بــڕوای تــۆ ئــهم ناوچهیــه ســوودی بــۆ دانیشــتوان‬
‫ههیــه؟ لهگــهڵ ئهندامانــی خێزانهکــهت شــرۆڤهی ئــهم بابهتــه بکــه و بۆچوونهکانــت بــه ( ‪ ) 4‬خــاڵ‬
‫بنووســه‪.‬‬
‫‪ _1‬لهوهڕگایهكی فراوانه بۆ بهخێوكردنی مهڕ و مااڵت‪( .‬نموونه)‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬

‫‪86‬‬
 ‫به‌ندی‌سێیه‌م‪/‬‬
‫ئاووهه‌وای‌هه‌رێمی‌كوردستان‬

‫وانهی یهكهم‪ :‬ئاووههوای ههرێمی كوردستان له وەرزی زستان و هاویندا‪.‬‬

‫وانهی دووهم‪ :‬ههرێمهكانی ئاووههوای ههرێمی كوردستان‪.‬‬

‫ئامانجی فێربوون‪:‬‬

‫‪-١‬ههڵسهنگاندن‌بۆ‌ئاووههوای‌‌ههرێمى‌کوردستان‌بکات‪‌.‬‬

‫‪-٢‬بهراورد‌له‌نێوان‌ئاووههوای‌وەرزی(‌زستان‌و‌هاوین)دا‌بکات‪.‬‬

‫‪-٣‬ئاووههوای‌ههرێمی‌کوردستان‌پۆلێن‌بکات‪.‬‬

‫‪87‬‬
‫‪87‬‬
 ‫‌ئاووهه‌وای‌هه‌رێمی‌كوردستان‬
‫وانه‌ی‌یهکهم‪:‬‬
‫‌ل‌له‌وەر‌زی‌زستان‌و‌هاویندا‬

‫وهرزی زستان‬

‫دووه‌م‌‪‌:‬ئاووهه‌وای‌‌له‌‌وه‌رزی‌هاویندا‬ ‫ئاووهــهوای ههرێــم بــه گشــتیی لــه زســتاندا‬

‫ســارد و باراناوییــه و بههاوینیــش گــهرم و‬
‫هاوینـــی ههرێمـــی كوردســـتان گـــهرم‬
‫و وشـــكه‪ ،‬ڕۆژ درێـــژه و شـــهو كورتـــه‪،‬‬
‫پێچهوانـــهی وهرزی زســـتانه‪ ،‬بـــهاڵم‬
‫ناوچه شـــاخاوییهكان (كوێســـتانهكان)‬
‫بهگشـــتی فێنكـــن‪ ،‬لهبهرئـــهوهی‬
‫لـــهم وهرزهدا دهبنـــه ناوچهیهكـــی‬
‫گهشـــتوگوزاری و لهوهڕگـــه بـــۆ‬
‫ئاژهڵـــدارهكان‪ ،‬ههرچـــی بهشـــهكانی‬
‫باشـــووری ههرێـــم كـــه گهرمیـــان‬
‫(گهرمهســـێر)ە‪ ،‬ئاووهـــهوای گهرمـــه‪.‬‬
‫وشــكه‪ ،‬مــاوهی هــهردوو وهرزی زســتان و‬
‫هاویــن درێــژه‪ .‬پلــهی گهرمــی لــه بههــار و‬
‫پایــزدا مامناوهندییــه‪.‬‬
‫یه‌كه‌م‪‌:‬ئاووهه‌وا‌له‌‌وه‌رزی‌زستاندا‪:‬‬
‫زســتانی ههرێمــی كوردســتان ســارده‪،‬‬
‫بــاران و بهفربارینــی زۆره‪ ،‬بــهاڵم بــه گوێــرهی‬
‫ســاردی ورێــژهی داباریــن ههنــدێ ســاڵ‬
‫گۆڕانــی بهســهردا دێــت‪ ،‬لــهم وهرزهدا شــهو‬
‫درێــژه و ڕۆژ كورتــه‪ ،‬ههروههــا لــه ناوهڕاســتی‬
‫وهرزهكــه پلــهی گهرمــی نــزم دهبێتــهوه‪،‬‬
‫ههندێــک جــار دهگاتــه پلــهی بهســتن‪.‬‬

‫وهرزی هاوین‬

‫‪88‬‬
‫‪88‬‬
 ‫زانیاری‬

‫بــاران باریــن لــه ههرێمــی كوردســتان لــه كۆتایــی مانگــی ئهیلــوول (‪ )٩‬دهســت پــێ دهكات تــا‬
‫كۆتایــی مانگــی مایــس(‪ )٥‬بــهردهوام دهبێــت‪ ،‬لــه ناوچــه شــاخاوییهكان بهفریــش دهبارێــت‪ ،‬كــه‬
‫دهبێتــه ســهرچاوهی ســهرهكیی ئــاوی ســهر زهوی و ئــاوی ژێــر زهوی‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت‪ /‬قوتابییــان دابهشــی ســهر چهنــد گرووپێــک بكــه و هــهر یــهک لــهم‬
‫گرووپانــه ئاووهــهوای وەرزێــک بــاس بكــهن‪ ،‬وێنــهی ئــهو وەرزە بکێشــن و لــه وایــت بــۆردی‬
‫بــدهن و گفتوگــۆی لهســهر بکــهن‪.‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬

‫‪-1‬ئاووههوای ههرێمی کوردستان بهگشتی چۆنه؟‬

‫‪-2‬بهزستان شهو ‪................‬و ڕۆژ ‪...............................‬ە‬
‫‪-3‬ئاووههوا له ناوچه شاخاوییهکان (کوێستانهکان )‪.........................‬ە‪.‬‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫قوتابیــی ئازیــز ‪ /‬چ بیرۆکهیهکــت ههیــه بــۆ كهمكردنــهوهی كاریگهریــی پلــهی گهرمــا لــه‬
‫شــارهكان؟ بهچهنــد دێڕێــک بیرۆکهکانــت بنووســه‪.‬‬
‫نموونه ‪:‬‬
‫‪ -‬دروستکردنی پشتێنهی سهوزایی‪.‬‬
‫_‬
‫_‬
‫_‬
‫_‬

‫‪89‬‬
‫هه‌رێمه‌كانی‌ئاووهه‌وای‌هه‌رێمی‌كوردستان‬ ‫وانه‌ی‌دووەم‪:‬‬

‫ئاووههوای ههرێمی كوردستان دهكرێت به دوو بهشهوه‪:‬‬

‫‪ .1‬ههرێمــی ئاووهــهوای دهریــای ناوهڕاســت‪ :‬ئــهم ههرێمــه ناوچــه‬

‫شــاخاوییهكانی ههرێمــی كوردســتان دهگرێتــهوه‪ .‬كــه زســتانی ســارده و‬
‫بهفــر و بــاران دهبارێــت و هاوینیشــی فێنكــه‪.‬‬

‫‪ .2‬ههرێمــی ئاووهــهوای گهرمهســێر‪ :‬ئــهم ههرێمــه دهشــتایی و زوورگــهكان‬

‫دهگرێتــهوه‪ ،‬زســتانی مامناوهنــدی و بارانیشــی كهمتــره لــه ههرێمــی دهریــای‬
‫ناوهڕاســت‪ ،‬هاوینیشــی وشــك و گهرمــه‪ .‬لــهم ههرێمــهدا كورتــه گیــای لــێ‬
‫دهڕوێــت‪ .‬بۆیــه پێــی دهوترێــت (ههرێمــی ئاووهــهوای گهرمهســێر)‪.‬‬

‫ئاووههوای گهرمهسێر‬

‫‪90‬‬
‫‪90‬‬
 ‫زانیاری‬

‫ئاووهــهوای ههرێمــی دهریــای ناوهڕاســت‪ :‬زاراوهیهكــه بــهو ناوچانــه دهوترێــت كــه بارانباریــن‬
‫و پلــهی گهرمــی و بایهكانــی دهكهوێتــه ژێــر كاریگهریــی دهریــای ناوهڕاســت‪.‬‬
‫دهریــای ناوهڕاســت (دهریایهكــه دهكهوێتــه نێــوان هــهر ســێ كیشــوهری ئاســیا‪ ،‬ئهفریقیــا و‬
‫ئهوروپــا)‪ ،‬بۆیــه پێــی دهگوترێــت دهریــای ناوهڕاســت واتــه ناوهڕاســتی هــهر ســێ كیشــوهرهكه‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت ‪ /‬بــه بهکارهێنانــی نهخشــهی جیهــان بــۆ قوتابییــان ڕوونبکــهرەوە‬

‫کــه کاریگــهری ئاووهــهوای دەریــای ناوەڕاســت لهســهر ئاووهــهوای ههرێمــی کوردســتان چییــه‪،‬‬
‫دواتــر قوتابییــان بکــه بــه گــرووپ‪ ،‬جیاوازییهکانــى نێــوان ئــهم دوو ههرێمــه بنووســن؟‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬

‫قوتابییان پرسیار دروست بکهن و ئاراستهی یهکتری بکهن؟‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫قوتابیــی ئازیــز‪ /‬ئهگــهر ئاووهــهوای ههرێمــی کوردســتان ههمــووى وشــک و گــهرم بوایــه چــى‬
‫رووی دەدا؟ پێشــبینییهکانت بــه چهنــد دێڕیــک بنووســه ‪.‬‬

‫ئــاوى خواردنــهوەى پــاک زۆر کــهم دەبــوو ‪............................................................‬‬

‫‪............................................................‬‬

‫‪91‬‬
 ‫بهندی چوارهم‪:‬‬
‫ڕووهكی خۆڕسك‬

‫ئامانجی فێربوون‪:‬‬

‫‪-١‬ڕووەکی خۆڕسک بناسێت‪.‬‬

‫‪-٢‬هەرێمەکانی ڕووەکی خۆڕسک دەستنیشان بکات‪.‬‬

‫‪-٣‬شیکردنەوە بۆ هۆکارەکانی کەمبوونی ڕووەکی خۆڕسک بکات‪.‬‬

‫‪-٤‬لێکدانەوە بۆ گرنگیی ڕووەکی خۆڕسک بکات‪.‬‬

‫‪92‬‬
‫‪92‬‬
 ‫ڕڕووه‌كی‌خۆڕسك‌(سروشتی)‬ ‫وانه‌ی‌یهکهم‪:‬‬

‫ڕووه‌كی‌خۆڕسك‌(سروشتی)‪‌-:‬‬

‫ئــهو ڕووهكانــهن كــه لــه خۆیانــهوه و بهبــێ دهســكاریكردنی مــرۆڤ دهڕوێــن‪ ،‬بــهاڵم كارلێكردنی‬
‫نێــوان ئاووهــهوا و ڕووی زهوی و خــاك دهبێتــه هــۆی جیاوازیــی دابهشــبوونی ههرێمهكانــی‬
‫ڕووهكــی خۆڕســك‪ .‬ههرێمهكانــی ڕووهكــی خۆڕســك لــه ههرێمــی كوردســتان بهســهر دوو‬
‫ناوچــه دابــهش دهبــن‪-:‬‬

‫داری بــهڕوو لــه ههمــوو دارهكانــی تــر زۆرتره‪.‬‬ ‫‪‌-1‬هه‌رێمــی‌ڕووه‌كــی‌خۆڕســكی‌ناوچ ـه‌ی‌‬

‫شــاخاوی‪ :‬ئــهم ڕووهكانــه لــه بهشــی‬
‫‪ .2‬ههرێمــی كورتهگیــای خۆڕســك‪ :‬ئــهم‬ ‫باكــوور و باكــووری خۆرههاڵتــی ههرێمــی‬
‫ڕووهكانــه لــه جــۆری كورتــه گیــا لــه ناوچــهی‬ ‫كوردســتان (ناوچــهی شــاخاوی) دهڕوێــن‪.‬‬
‫زوورگ و دهشــتهكان بــه دیاردهكــهون‪ ،‬بــه‬ ‫لــه شــێوهی دارســتانی چــڕ بهدیــار دهكهون‬
‫تایبهتــی دوای بارانباریــن لــه كۆتایــی وهرزی‬ ‫وهكــو (داربــهڕوو‪ ،‬گێــوژ‪ ،‬ســنهوبهر‪ ،‬چنــار‪،‬‬
‫زســتان و ســهرهتای وهرزی بههــار‪.‬‬ ‫گوێــز‪ ،‬مــازوو‪ ،‬دارهبــهن‪ ،‬و ســماق‪...‬هتد)‬

‫كورته گیای خۆڕسك‬

‫‪93‬‬
‫‪93‬‬
 ‫هۆكاری‌كه‌مبوونه‌وه‌ی‌دارستانه‌كانی‌‬ ‫گرنگیی‌ڕووه‌كی‌خۆڕسك‬
‫هه‌رێمی‌كوردستان‪:‬‬
‫‪ .1‬خاك له ڕووتانهوه و ڕاماڵین دهپارێزێت‪.‬‬
‫‪ .1‬جیاوازیـــی ڕێـــژهی دابارین له ســـاڵێكهوه‬ ‫‪ .2‬وهك ســـووتهمهنی بهكاردههێنرێـــت بۆ‬
‫بـــۆ ســـاڵێكی تـــر کار دهكاته ســـهر ڕووهكی‬ ‫خۆگهرمكردنهوه و چێشـــت لێنان‪.‬‬
‫خۆ ر سك ‪.‬‬ ‫‪.3‬ســـوود لـــه بهرههمـــی ههندێكیـــان‬
‫‪ .2‬بڕینی دارستانهكان له الیهن (مرۆڤهوه)‪.‬‬ ‫وهردهگیرێـــت‪ ،‬چ بـــۆ خـــواردن یـــا بـــۆ‬
‫‪ .3‬سیاســـهتی ڕژێمـــه یـــهك لـــهدوای‬ ‫دروســـتكردنی دهرمـــان‪.‬‬
‫‪ .4‬بـــۆ دروســـتكردنی كهلوپهلـــی ناومـــاڵ‬
‫یهكهكانـــی عێـــڕاق‪ ،‬كاریگهریـــی زۆری‬
‫به كارده هێنرێـــت‪.‬‬
‫ههبـــووه بـــۆ لهناوبردنی ســـامانی ڕووهكی‬
‫‪ .٥‬دیمهنێكـــی سروشـــتیی جـــوان بـــه‬
‫خۆڕســـك‪ ،‬بۆیه تا ئێستا ئهم ســـامانه گرنگه‬
‫ژینگـــهی ههرێـــم دهبهخشـــێت‪.‬‬
‫نهیتوانیـــوه زیانـــهكان قهرهبـــوو بكاتهوه‪.‬‬

‫وێنهی سروشتی كوردستان‬ ‫شارباژێر‬

‫‪94‬‬
‫‪94‬‬
 ‫زانیاری‬

‫ژینگــه ئــهو ناوهندهیــه كــه زیندهوهرانــی تیــادا دهژیــن‪ ،‬ڕووهكــی خۆرســك بهشــێكه لــهو‬
‫ژینگهیــه‪ ،‬بۆیــه دهبێــت بیپارێزیــن‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت قوتابییــان بهســهر چهنــد گرووپێــک دابــهش بكــه‪ ،‬هــهر یهکێکیــان‬
‫ڕوونکردنــهوە لهســهر كاریگهریــی ئــهو دیاردانــه لهســهر ڕووهكــی خۆڕســك بــدهن‪.‬‬

‫گرنگیى ڕووەکی خۆرسک‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬

‫‪-1‬دوو له هۆکارەکانی کهمبوونهوەی دارستانهکانی ههرێمی کوردستان بنووسه ؟‬

‫‪ -2‬دوو لهسوودەکانی ڕووەکی خۆڕسک بنووسه؟‬

‫هۆکارەکانی کهمبوونهوەی دارستانهکانی ههرێمی کوردستان‬ ‫ڕووەکى خۆڕسک‬

‫‪95‬‬
 ‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫قوتابیــی ئازیــز‪ /‬بههاوکاریــی خێزانهکــهت (‪ )٥‬لــه ســوودەکانی یهکێــک لهڕووەکــه خۆڕســکهکان‬

‫بنووســه‪ ،‬بــۆ نموونــه ســوودەکانى تۆڵهکــه ‪:‬‬

‫‪ -‬بۆ نهخۆشى پوک و ددان به سوودن ‪.‬‬

‫‪-‬‬

‫‪-‬‬

‫‪-‬‬

‫‪-‬‬

‫‪96‬‬
‫‪96‬‬
 ‫به‌ندی‌پێنجه‌م‪:‬‬
‫سه‌رچاوه‌كانی‌ئاو‌له‌‌هه‌رێمی‌كوردستان‬

‫‌وانه‌ی‌یه‌كه‌م‪‌:‬سه‌رچاوه‌كانی‌ئاو‌له‌‌هه‌رێمی‌كوردستان‬
‫وانــه‌ی‌دووه‌م‪‌:‬پــڕۆژه‌‌گرنگه‌كانــی‌ده‌ستبه‌ســه‌رداگرتن‌و‌ئــاو‌گڵدانــه‌وه‌‌لــه‌‌‬
‫هه‌رێمــی‌ كوردســتان‬

‫ئامانجی‌فێربوون‪:‬‬
‫‪ -1‬شیکردنهوە بۆ سهرچاوەکانی ئاوی ههرێمی کوردستان بکات‪.‬‬
‫‪-2‬جیاوازیی له نێوان دابهشبوونی ئاوی ههرێمی کوردستان بکات ‪.‬‬
‫‪-3‬پڕۆژەی دەست بهسهرداگرتنی ئاو پۆلێن بکات ‪.‬‬
‫‪-4‬کێ پڕۆژەی بهنداو ئامادە بکات؟‬

‫بەنداو‬
‫‪97‬‬
‫‪97‬‬
 ‫سه‌رچاوه‌كانی‌ئاو‌له‌‌هه‌رێمی‌كوردستان‬
‫‪ .2‬ئـــاوی ســـهر زهوی‪ :‬كوردســـتان بـــه ئـــاوی‬
‫ســـهر زهوی دهوڵهمهنـــده‪ ،‬چونكـــه ڕووبـــاری‬
‫دیجلـــه به ههرێمـــی كوردســـتاندا تێدهپهڕێت‪،‬‬
‫ههر پێنـــج لقهكانـــی دهڕژێنه ســـهر وهك (زێی‬
‫خابـــوور‪ ،‬زێـــی گـــهوره‪ ،‬زێـــی بچـــووك‪ ،‬زێی‬
‫ڕۆخانـــه (عوزێـــم) و زێـــی ســـیروان (دیالـــه)‪،‬‬
‫جگه لـــه گهلێك ســـهرچاوهی كانـــی و كارێز له‬
‫ناوچـــه جیاجیاكانـــی ههرێمی كوردســـتان‪.‬‬
‫‪ -3‬ئاوی ژێر زهوی‪:‬‬
‫بریتییـــه له ئاوی ئـــهو باران و بهفـــره تواوهی‬
‫كـــه بهناخـــی زهویـــدا دهچێتـــه خـــوارهوه و‬
‫لـــه چینهكانـــی ژێـــر زهوی گڵدهخواتـــهوه و‬
‫كـــۆ دهبێتـــهوه‪ .‬بـــه دوو ڕێـــگا دێتهوه ســـهر‬
‫زهوی‪ ،‬بهشـــێوهی سروشـــتی وهك (كانیـــاو‬
‫وســـهرچاوهكانی) یـــا بههـــۆی دهســـتكاریی‬
‫مرۆڤـــهوه وهك (بیـــر و كارێز)‪.‬‬
‫سروشتی كوردستان داپۆشراو به بهفر‬
‫‪98‬‬
‫‪98‬‬
‫وانه‌ی‌یهکهم‪:‬‬
‫كوردســـتان بههـــۆی ههڵكهوتـــهی شـــوێنی‬
‫جوگرافـــی ههرێـــم و بـــهرزی و نزمیـــی‬
‫خاكه كـــه ی‪.‬‬
‫لـــه ڕووی ســـهرچاوهكانی ئـــاو دهوڵهمهنده‪،‬‬
‫ســـه‌رچاوه‌كانی‌ ئاوی‌ هه‌رێمی‌ كوردســـتان‌‬
‫به‌سه‌ر‌ســـێ‌شـــێوه‌‌دابه‌ش‌ده‌كرێن‪:‬‬
‫‪ .1‬بهفر و باران‬
‫‪ .2‬ئاوی سهر زهوی‬
‫‪ .3‬ئاوی ژێر زهوی‬
‫‪ -1‬بهفـــر و بـــاران‪ :‬بهفـــر و بـــاران بـــه‬
‫ســـهرچاوهی ســـهرهكیی ســـامانی ئـــاو‬
‫دادهنرێـــت لـــه ههرێمـــی كوردســـتان وهك‬
‫(ڕووبـــار و دهریاچـــه و كانیـــاو)‪ ،‬چونكـــه له‬
‫كوردســـتان سااڵنه له وهرزی زســـتاندا بهفر و‬
‫بارانێكـــی زۆر دهبارێت‪ ،‬ههروههـــا له وهرزی‬
‫پایـــز و بههاریـــش بـــاران دهبارێـــت‪.‬‬
‫نهخشهی سهرچاوه ئاوییهكانی ههرێمی كوردستان‬

‫‪99‬‬
 ‫زانیاری‬
‫‪ /1‬كارێــز لــه كۆمهڵــه بیرێــك پێــك دێــت و لــه ژێــرهوه‬
‫بــه یهكتــر بهســتراون تــا ئاوهكــه دهگاتــه ســهر زهوی‪.‬‬
‫‪ /2‬گــۆی زهوی ‪2/3‬ی بــه ئــاو داپۆشــراوه‪ ،‬بــهاڵم تهنهــا‬
‫‪ ٪3‬ئــاوی ســازگاره‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت ‪ /‬قوتابییــان دابــهش بکــه بهســهر چهنــد گرووپێــک‪ ،‬هــهر گرووپێــک‬
‫زانیــارى لــه ســهر ســهرچاوەیهکی ئــاو بنووســێت و نوێنهرێکــی گرووپ بــاس لــه زانیارییهکانی‬
‫گــرووپ بکات‪ ،‬لهپاشــان بــهراوردی بکــهن‪ ،‬لهســهر پارچــه کاغهزێکــی بچــووک بینووســن و‬
‫بــه وایــت بــۆرد ههڵیبواســن‪ .‬چــۆن دهتوانرێــت ســامانی ئــاو بپارێزیــن و بــه فیــڕۆی نهدهیــن؟‬
‫دواتــر گفتوگــۆ بکرێــت ‪.‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬

‫وەاڵمى ڕاست ههڵبژێرە؟‬

‫‪ -1‬کۆمهڵــه بیرێکن بهیهکــهوە بهســتراون لهژێــر زەوی بریتییــه لــه (کارێــز‪ ،‬بیــر‪ ،‬کانیــاو‪ ،‬ئــاوی‬
‫سهرزەوی)‬
‫‪-2‬سهرچاوەی ئاوی ههرێمی کوردستان چهند جۆره؟ (‪)٩ ،7 ،٥ ،3‬‬
‫‪-3‬گۆی زەوی چهندەی به ئاو داپۆشراوە؟ (نیوەی ‪ ،‬دوو لهسهر سێی ‪ ،‬ههمووی ‪ ،‬یهک بهش)‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫قوتابیــی ئازیــز ‪ /‬بــه هاوکاریــی خێزانهکــهت (‪ )٥‬دێــڕ دەربــارەی گرنگیــی ئــاو بــۆ ژیانــی‬
‫ڕۆژانهمــان بنووســه‪.‬‬

‫‪100‬‬
 ‫‌پڕۆژه‌‌گرنگه‌كانی‌ده‌ستبه‌سه‌رداگرتن‌و‌‬ ‫وانه‌ی‌دووەم‪:‬‬
‫گڵدانه‌وه‌ی‌ئاو‌له‌‌هه‌رێمی‌كوردستان‬

‫‪ .4‬بهربهستی دووبز‪:‬‬ ‫لـــه ههرێمـــی كوردســـتان چهنـــد‬

‫لهســـهر زێـــی بچـــووك لـــه پارێـــزگای‬ ‫پڕۆژهیهكـــی ئاوگلدانـــهوه هـــهن و‬
‫كهركـــووك دامـــهزراوه‪ .‬بـــۆ مهبهســـتی‬ ‫چهندینی تـــر له ژێـــر دروســـتكردندان‪.‬‬
‫بهرزكردنهوهی ئاســـتی ئاوی زێی بچووكه‬
‫‪ .1‬بهنداوی دوكان‪:‬‬
‫تا به ئاســـانی ئـــاو بگاتـــه جۆگهكانی ژوور‬
‫لهســـهر زێی بچووك دروســـت كـــراوه له‬
‫بهربهســـتهكه كـــه لهمبـــهر و لهوبـــهری‬
‫پارێزگای سلێمانی‪.‬‬
‫ڕووبارهكـــه بـــۆ ئاودێری لێـــدراون‪.‬‬
‫‪ .2‬بهنداوی دهربهندیخان‪:‬‬
‫‪ .٥‬بهنداوی دهۆك‪.‬‬
‫لهسهر زێی سیروان (دیاله) دروستكراوه‪.‬‬
‫‪ .٦‬بهنـــداوی (گۆمهســـپان) و بهنـــداوی‬
‫‪ .3‬بهنداوی حهمرین‪:‬‬
‫(ســـماقوڵی) و چهنـــد بهنداوێكـــی تـــر له‬
‫لهســـهر زێـــی ســـیروان (دیالـــه) لـــه‬
‫ژێر دروســـتكردندان‪.‬‬
‫پارێـــزگای دیالـــه دروســـت كـــراوه‪.‬‬

‫بەنداوی دەربەندیخان‬
‫وێنهی بهنداوی دوكان‬

‫‪101‬‬
‫‪101‬‬
 ‫سووده‌كانی‌به‌نداو‪:‬‬

‫‪ .1‬بۆ بهرههمهێنانی وزهی كارهبا‪.‬‬

‫‪ .2‬بۆ گهشتوگوزار و سهیران‪.‬‬
‫‪ .3‬بۆ دوورخستنهوهی شارهكان له مهترسیی الفاو‪.‬‬
‫‪ .4‬بۆ گڵدانهوهی ئاو و بهكارهێنانی له ئاودێریی كشتوكاڵ‪.‬‬
‫‪ .٥‬بۆ بهخێوكردنی سامانی ماسی‪.‬‬

‫بهنداو‬

‫‪102‬‬
‫‪102‬‬
 ‫زانیاری‬

‫بهنــداو بریتییــه لــه دروســتكردنی بهربهســت لــه دۆڵــهكان بــۆ گڵدانــهوهی ئــاو بــه مهبهســتی‬
‫بهرههمهێنانــی وزهی كارهبــا و گهشــتوگوزار‪...‬هتد‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت ‪ /‬لهگــهڵ قوتابییــهکان پڕۆژەیــهک ئهنجــام بــدە لهســهر بهنــداو‪،‬‬

‫دەکــرێ لــه ناوپــۆل یــان لــه گۆڕەپــان یــان لــه هــهر شــوێنێکی گونجــاوی قوتابخانــه بێــت‪،‬‬
‫پێویســته ســهرجهم قوتابییــان لــه دروســتکردنی کهرەستهکان بهشــدار بــن ‪.‬‬

‫‪-٥‬دار‬ ‫‪-1‬تهشتێک‪ ،‬یاخود کهرەستهیهکى گونجاو ‪-2 .‬ئاو ‪-3‬کۆمهڵێک بهرد ‪-4‬گڵ‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬

‫‪-1‬بهنــداوی دەربهندیخــان لهســهر زێــی ‪ ........................‬دروســت کــراوە (دوکان‪ ،‬ســیروان(‬

‫دیالــه)‪ ،‬زێــی بچــووك‪ ،‬زێــی گــهورە)‬

‫‪-2‬دوو لهسوودهکانی بهنداو بنووسه ؟ ‪........................................ .2 ،...................................... .1‬‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫قوتابیــی ئازیــز‪ /‬ئــهو پــڕۆژە بهنــداوهی لــه قوتابخانــه ئهنجامتــان دا بــه وێنــه یــان کارتــۆن‬
‫یاخــود هــهر شــتێک کــه لهتوانــای تــۆ دابێــت‪ ،‬ئامــادەی بکــه‪.‬‬

‫‪103‬‬
 ‫‌‌‌‌‌به‌ندی‌شه‌شه‌م‪:‬‬

‫جوگرافیای‌مرۆیی‬

‫دانیشتوانی‌هه‌رێم‌و‌شاره‌‌گرنگه‌كانی‬

‫‌وانه‌ی‌یه‌كه‌م‪‌:‬دانیشتوانی‌هه‌رێم‌‬
‫وانــه‌ی‌دووه‌م‪‌:‬گرنگتریــن‌شــارهكانی ههرێمــی كوردســتان( ههولێــر‪ ،‬ســلێمانی‪ ،‬ههڵهبجــه‪ ،‬كهركــووك‪،‬‬
‫دهــۆك)‬

‫ئامانجی‌فێربوون‪:‬‬

‫‪-1‬دانیشتوانی ههرێمی کوردستان پۆلێن بکات ‪.‬‬

‫‪-2‬شیکردنهوە بۆ زۆربوونی دانیشتوان بکات‪.‬‬
‫‪-3‬شارە گرنگهکانی ههرێمی کوردستان بناسێت‪.‬‬

‫‪104‬‬
‫‪104‬‬
 ‫دانیشتوانی‌هه‌رێم‌‬ ‫وانه‌ی‌یهکهم‪:‬‬

‫دانیشتوان ‪:‬‬
‫بریتییــه لــه كۆمهڵــه كهســێك كــه لــه شــوێنێك دهژیــن‪ .‬بههــۆی گرنگیــی شــوێن و‬
‫ههڵكهوتــه و بهپیتیــی خاكــی ههرێمــی كوردســتان هــهر لــه كۆنهوهمــرۆڤ تیایــدا‬
‫نیشــتهجێ بــوون و لــه پیشــهی جۆراوجــۆر كاریــان كــردووه وهك ‪:‬‬
‫(كشتوكاڵ‪ ،‬پیشهسازی‪ ،‬بازرگانی و جگهله كاركردن له دامودهزگاكانی میری)‪.‬‬
‫دانیشــتوانی ههرێمــی كوردســتان نزیكــهی (حــهوت ملیــۆن كهســه)‪ .‬له شــار و شــارۆچكه‬
‫و گونــدی پارێزگاكانــی (ههولێــر‪ ،‬ســلێمانی‪ ،‬ههڵهبجــه‪ ،‬كهركــووك‪ ،‬دهــۆك و بهشــێك لــه‬
‫پارێــزگای مووســل و دیالــه) نیشــتهجێ بــوون‪.‬‬

‫گه‌شه‌ی‌دانیشتوان‪:‬‬
‫زۆربوونــی دانیشــتوان لــه ئهنجامــی زۆربوونــی ژمــارهی لــه دایكبــوون و كهمبوونهوهی‬
‫ڕێــژهی مردنــه‪ ،‬بهمــهش دهوترێــت زۆربوونــی سروشــتی‪ ،‬ههروههــا كۆچكــردن‬
‫هۆكارێكــی تــره بــۆ زیادبوونــی دانیشــتوان‪ ،‬چونكــه گواســتنهوهی دانیشــتوان لــه‬
‫جێگایهكــهوە بــۆ جێگایهكــی تــر‪ ،‬كار دهكاتــه ســهر ژمــارهی دانیشــتوان‪.‬‬

‫‪105‬‬
‫‪105‬‬
 ‫زانیاری‬
‫دابهشــبوونی دانیشــتوان لــه ناوچهیهكــهوه بــۆ ناوچهیهكــی تــر جیــاوازه‪ ،‬لــه ئهنجامــی‬
‫بوونــی كۆمهڵێــك هــۆكار كــه پێــی دهگوترێــت (هۆكارهكانــی دابهشــبوونی دانیشــتوان)‬
‫وهكــو كــهش و ئاووهــهوا‪ ،‬بــهرزی و نزمــی‪ ،‬ســهرچاوهكانی ئــاو‪ ،‬ســهرچاوهكانی كانــزا و وزه‬
‫(ســامانی سروشــتی)‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت‪ /‬دوو قوتابــی بهیهکــهوە بهشــداری پــێ بکــه بــۆ ڕوونکردنــهوەی‬
‫ئهمانــهی خــوارەوە‪:‬‬
‫‪ -1‬دانیشتوان چییه؟‬
‫‪ -2‬ئهو پیشانه چین بهگشتى که دانیشتوانی ههرێمی كوردستان کاریان تێدا کردوە؟‬
‫‪ -3‬ئهو ناوچهیه کوێیه که زۆربهی دانیشتوانی ههرێمی کوردستان لێی نیشتهجێن؟‬
‫‪ -4‬ئایا کۆچکردن کاریگهری لهسهر زۆربوونی دانیشتوان ههیه؟‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬

‫أ‪ -‬وەاڵمى ڕاست ههڵبژێرە؟‬

‫‪-1‬ژمارەی دانیشتوانی ههرێمی کوردستان نزیکهى چهند ملیۆن کهسه ؟ (‪) ٩ ،7 ،٥ ، 3‬‬
‫‪ -2‬چی دەبێته هۆی زیادبوونی دانیشتوان؟ (کۆچکردن‪ ،‬لهدایکبوون‪ ،‬کهمیی مردن‪ ،‬ههمووی ڕاسته)‬
‫ب ‪-‬ئایا دابهشبوونی دانیشتوان لهههموو ناوچهکان وەک یهکه؟ بۆچی؟‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫قوتابیــی ئازیــز ‪ /‬پێشــبینییهکانت بنووســه ئهگــهر هاتــوو دانیشــتوانی ههمــوو گوندەکانــی‬

‫ههرێمــی کوردســتان كــۆچ بكــهن و لهشــار نیشــتهجێ بــن‪ ،‬چــی ڕوو دەدات؟ بــه (‪)٥‬دێــڕ‬
‫پێشــبینییهکانت بنووســه‪.‬‬

‫‪106‬‬
 ‫شاره‌كانی‌هه‌رێمی‌كوردستان‌‬
‫وانه‌ی‌دووەم‪:‬‬
‫(‌ هه‌ولێــر‪ ‌،‬ســلێمانی‪ ‌،‬هه‌ڵه‌بجــه‌‪ ‌،‬كه‌ركــووك‪‌،‬‬

‫نهخشهیهكی كارگێڕیی ههرێمی كوردستان‬

‫‪107‬‬
 ‫هه‌ولێر‪:‬‬

‫بهناوبانگــه‪ .‬لــهم ســااڵنهی دواییــدا‬ ‫شــارێكی مێژووییــه و پایتهختــی‬

‫نهوتێكــی زۆری لــێ دۆزراوهتــهوه‬ ‫كهوتۆتــه‬ ‫كوردســتانه‪،‬‬ ‫ههرێمــی‬
‫كــه پێگــهی ئابووریــی ههولێــر و‬ ‫دهشــتێكی فــراوان و ناوهنــدی كارگێــڕی‬
‫كوردســتانی گرنــگ كــردووه‪ .‬گهلــێ‬ ‫و دامــودهزگای حكوومهتــی ههرێمــی‬
‫شــوێنهواری مێژوویــی تێدایــه وهك‬ ‫كوردســتانه‪ ،‬بــه بازرگانــی و پیشهســازی‬
‫قــهاڵ و منــاره و گــردی قالینــچ ئاغــا‪.‬‬ ‫و بهروبوومــی كشــتوكاڵی وهك (گهنــم‬
‫و جــۆ و بهخێوكردنــی مــهڕ و مــااڵت)‬

‫شاری ههولێر‬
‫‪108‬‬
‫‪108‬‬
 ‫سلێمانی‪:‬‬

‫بــه پایتهختــی ڕۆشــنبیریی ههرێمــی كوردســتان دادهنرێــت‪.‬‬

‫مهڵبهندێكــی گرنگیــی بازرگانــی و كشــتوكاڵی و پیشهســازی‬
‫و ڕۆشــنبیری و كارگێڕییــه‪ .‬بــه كانــزای ههمهجــۆر و بــه‬
‫بهرههمهێنانــی دانهوێڵــه و گوڵهبــهڕۆژه و میــوهی جــۆراو جــۆر‬
‫به ناوبانگــه ‪.‬‬

‫شاری سلێمانی‬

‫‪109‬‬
‫‪109‬‬
 ‫هه‌ڵه‌بجه‌‪:‬‬

‫مێژووییــهوه رۆڵێكــی بــااڵی ههبــووه لــه‬
‫مێــژووی كــورد‪ ،‬چهندیــن كهســایهتی لــێ‬
‫ههڵكهوتــووه وهك عادیلــه خانــم‪ ،‬ئهحمــهد‬
‫موختــار جــاف و چهندیــن كهســایهتیی‬
‫تــر‪.‬‬
‫لــه ســاڵی ‪ 2014‬بــه بڕیــاری حكوومهتــی‬
‫ههرێــم بــوو بــه پارێــزگا‪ .‬مهڵبهندێكــی‬
‫ئابووریــی گرنگــه‪ ،‬چونكــه هاوســنووره‬
‫لهگــهڵ واڵتــی ئێــران‪ ،‬ناوچهیهکــی‬
‫كشــتوكاڵی و گهشــتیارییه‪ ،‬لــه ڕووی‬

‫شاری ههڵهبجه‬
‫‪110‬‬
‫‪110‬‬
 ‫كه‌ركووك‪:‬‬

‫كــوردن ‪ ،‬ههروههــا (توركمــان و عــهرهب‬ ‫مهڵبهندیێكــی‬ ‫و‬ ‫دێرینــه‬ ‫شــارێكی‬

‫و كلــدان ســریان ئاشــوور و ئهرمــهن و‬ ‫ئابووریــی گرنگــه‪ ،‬دهوڵهمهندتریــن ناوچــهی‬
‫بههائی)تێــدا دهژیــت‪ .‬ئــهم شــاره بــه‬ ‫بهرههمهێنانــی نــهوت و گازی سروشــتییه‬
‫بهرههمهێنانــی گهنــم و جــۆ و لۆكــه‬ ‫لــه كوردســتان و عێــڕاق‪ ،‬دانیشــتوانهكهی لــه‬
‫به ناوبانگــه ‪.‬‬ ‫چهنــد نهتهوهیــهك پێــك دێــت كــه زۆرینــهی‬

‫وێنهی شاری كهركووك‬

‫شاری کهرکوک‬
‫‪111‬‬
‫‪111‬‬
 ‫دهۆك‪:‬‬

‫بــه ناوچهیهكــی گهشــتیاریی گرنــگ‬ ‫گرنگیــی‬ ‫جوگرافیــی‬ ‫شــوێنێكی‬

‫دادهنرێــت كــه ســااڵنه گهشــتیاران ڕووی‬ ‫ههیــه لــه ڕووی ئابوورییــهوه‪ ،‬چونكــه‬
‫تــێ دهكــهن‪ .‬لــه ڕووی كشتوكاڵییشــهوه‬ ‫هاوســنووری واڵتــی توركیایــه و بۆتــه‬
‫بــه بهرههمهێنانــی میــوهی ههمهجــۆر‬ ‫دهروازهی ههرێــم و عێــڕاق بــۆ بازرگانی‬
‫به ناوبانگــه ‪.‬‬ ‫لهگــهڵ توركیــا و واڵتانــی دهرهوه‪.‬‬

‫شاری دهۆك‬

‫‪112‬‬
‫‪112‬‬
 ‫زانیاری‬

‫شــار بریتییــه لــه كۆبوونهوهیهكــی گــهورهی دانیشــتوان‪ ،‬كــه خزمهتگوزارییــه ســهرهكییهكانی‬

‫تێــدا دابین كــراوه‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت ‪/‬قوتابییــان دابهشــی ســهر چهنــد گرووپێــک بكــه و هــهر یهکێکیــان‬
‫شــیکردنهوە لهســهر شــارێک بکــهن بهپێــى ئــهم الیهنانــهى خــوارەوە؟‬
‫(کارگێــڕی‪ ،‬بازرگانــی‪ ،‬گواســتنهوە‪ ،‬کشــتوکاڵ‪ ،‬گهشــتوگوزار‪ ،‬دانیشــتوان‪ ،‬نهتــهوە‪ ،‬ئاییــن‪،‬‬
‫شــوێنهوارە مێژووییــهکان)‪,‬‬
‫‪ -‬دواتر له الیهن نوێنهرى گرووپ شیکردنهوەکان بخرێنهڕوو؟‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬
‫وەاڵمى ڕاست ههڵبژیرە؟‬
‫‪-1‬شــاری ههولێــر گهلێــک شــوێنهواری بهناوبانگــی ههیــه وەک ؟ ( قــهاڵ‪ ،‬ســهرچنار‪ ،‬پــردی‬
‫دەالل ‪ ،‬اللــش)‬
‫‪-2‬شــارێکی کوردســتانه لــه ســاڵی ‪ 2014‬بــه بڕیــاری حکوومهتــی ههرێمــی کوردســتان بــوو‬
‫بهپارێــزگا ؟(کهرکــوک ‪ ،‬ههڵهبجــه‪ ،‬دهــۆک‪ ،‬زاخــۆ )‬
‫‪-3‬شــارێکی گرنگــه و بــه پایتهختــی ڕۆشــنبیری دادهنرێــت؟ (ســلێمانی‪ ،‬ڕانیــه‪ ،‬دهــۆك‪،‬‬
‫کهرکــووک)‪.‬‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫‪ -1‬قوتابیــی خۆشهویســت‪ /‬چ بیرۆکهیهکــت ههیــه لــه نێــوان ههمــوو شــارهکانی کوردســتان‬
‫گواســتنهوە و گهیاندنیــان ههبێــت‪ ،‬بــۆ نموونــه‪:‬‬
‫‪ -1‬پهیوەندیی له ڕێگای تۆڕی ئهنتهرنێتی نیشتیمانی‪.‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬
‫‪ -2‬وێنــهى دیاردەیــهک‪ ،‬یاخــود هێمایهکــى بهناوبانــگ لــه شــارەکهت‪ ،‬یــا ئــهو ناوچهیــهى تێیــدا دەژى‬
‫بکێشــه؟ نموونــه وێنــهى پردێــک‪ ،‬یــان چیایــهک‪ ،‬یاخــود شــوێنهوارێکى مێژوویــى یــان ئایینــى ‪.‬‬
‫‪113‬‬
 ‫به‌ندی‌حه‌وته‌م‪‌:‬‬

‫چالاكییه‌‌ئابوورییه‌كانی‌دانیشتوانی‌هه‌رێمی‌كوردستان‬

‫وانهی یهكهم‪ :‬كشتوكاڵ‬

‫وانهی دووهم‪ :‬سهوزه و میوه‬
‫وانهی سێیهم‪ :‬ئهو بهروبوومانهی كه دهچنه پیشهسازییهوه‪.‬‬
‫وانهی چوارهم‪ :‬سامانی ئاژهڵ‬

‫ئامانجی‌فێربوون‪:‬‬
‫‪-1‬کشتوکاڵ بناسێت‪.‬‬
‫‪-2‬ههڵسهنگاندن بۆ گرنگیی بهروبوومه کشتوکاڵییهکان بکات‪.‬‬
‫‪-3‬جۆرەکانی سهوزە و میوە پۆلێن بکات ‪.‬‬
‫‪-4‬جیاوازیی له نێوان بهروبوومی زستان و بهروبوومی هاوینه بکات‪.‬‬
‫‪-٥‬ڕوونکردنهوە بۆ ئهو بهروبوومانه بكات كه دەچنه بواری پیشهسازییهوە‪.‬‬
‫‪-٦‬شیکردنهوە بۆ گرنگیی سامانی ئاژەڵ بکات ‪.‬‬

‫‪114‬‬
‫‪114‬‬
 ‫كشتوكاڵ‬ ‫وانه‌ی‌یهکهم‪:‬‬

‫لهبــاره و خاكــی بهپیتــه‪ ،‬زۆریــی ئــاوی‬ ‫هــهر لــه كۆنــهوه دانیشــتوانی ههرێمــی‬
‫ســهر زهوی و ژێــر زهوی ئهمانــه هــۆكاری‬ ‫كوردســتان خهریكــی پیشــهی كشــتوكاڵكردن‬
‫ســهرهكیی بهرهـهمهـــێنانی هـهمـــه‬ ‫بــوون تاكــوو ئێســتا‪ ،‬بــه نموونــه گونــدی‬
‫چـهشـــنهی بهروبوومــه لــه ههرێمــی‬ ‫چهرمــۆ بــه كۆنتریــن گونــدی كشــتوكاڵی‬
‫كوردســتان‪.‬‬ ‫دادهنرێــت كــه تاوهكــوو ئێســتا شــوێنهواری‬
‫مــاوه‪ .‬ههرێمــی كوردســتان ئاووههواكــهی‬

‫‪115‬‬
 ‫‪‌-1‬دانهوێڵه‬
‫ا‪‌-‬گهنم‬
‫بهروبوومێكـــی زســـتانهیه لـــه كۆتایی‬
‫وهرزی پایز دهچێنرێت‪ ،‬وهرزی دروێنهش‬
‫لـــه كۆتایـــی مانگی ئایـــار و ســـهرهتای‬
‫مانگـــی حوزهیران دهســـت پـــێ دهكات‪.‬‬
‫لـــه زۆربـــهی ناوچهكانـــی كوردســـتان‬
‫چاندنـــی گهنم بهشـــێوهی (دێمـــی) واته‬
‫پشـــت بـــه بـــاران دهبهســـتێت‪ ،‬زۆری و‬
‫كهمـــی داباریـــن كاریگهریـــی لهســـهر‬
‫ڕێـــژهی داهاتـــی بهروبـــووم ههیـــه‪.‬‬
‫لـــه ههرێمـــی كوردســـتان چهندههـــا‬
‫جـــۆر گهنـــم دهچێندرێـــت وهك (ئهدهنه‪،‬‬
‫ڕهشـــگوڵ‪ ،‬گوڵـــڕووت‪ ،‬مهكســـیپاك‪،‬‬
‫وێنهیهكی گهنم‬ ‫فریزی ‪...‬هتـــد)‪.‬‬

‫ب‪‌-‬جۆ‬

‫بهروبوومێكــی زســتانهیه وهك گهنــم‬

‫لــه كۆتایــی وهرزی پایــز دهچێنرێــت‬
‫و لــه كۆتایــی وهرزی بههــار دروێنــه‬
‫دهكرێــت‪ .‬جیاوازیــی جــۆ لهگــهڵ‬
‫گهنــم ئهوهیــه كــه جــۆ زیاتــر‬
‫بهرگــهی كهمبارانــی دهگرێــت و لــه‬
‫خاكــی كــهم پیــت و ســوێر گهشــه‬
‫دهكات‪ ،‬بــۆ خــۆراك و ئالیكــی ئــاژهڵ‬
‫بهكاردههێنرێــت‪ ،‬ههروههــا دهچێتــه‬
‫نــاو ههندێــك پیشهســازی‪.‬‬
‫وێنهی جۆ‬

‫‪116‬‬
 ‫ج‪‌-‬چه‌ڵتووك‌(برنج)‬

‫بـهروبــوومـێـــكی هـــاویــــنهیه‬
‫پێویســتی بــه پلــهی گهرمــی‬
‫بــهرز و ئــاوی زۆر ههیــه‪ .‬بــه‬
‫خۆراكــی ســهرهكیی دانیشــتوانی‬
‫ههرێمــی كوردســتان و عێــڕاق‬
‫دادهنرێــت‪.‬‬
‫مهرهزهكــردن (كشــتوكاڵی برنــج)‬
‫لــه ههرێمــی كوردســتان لــه‬
‫بازیــان و ئاكــرێ و ههریــر و‬
‫چهندیــن جێــگای تــر دهكرێــت‪.‬‬
‫وێنهی كێڵگهی برنج‬

‫د‪‌-‬گه‌نمه‌شامی‌‬
‫بهروبوومێكــی هاوینهیــه‪ ،‬دوو جــۆری ههیــه (ســپی و زهرد) لــه زۆربــهی پارێزگاكانــی ههرێــم بــه‬
‫ڕێــگای ئاودێــری دهچێنرێــت‪ ،‬وهك ئالیكــی پهلــهوهر و ئــاژهڵ بــهكار دههێنرێــت و دهچێتــه ههنــدێ‬
‫پیشهســازییهوه‪ ،‬بــه تایبهتــی پیشهســازیی ڕۆن‪.‬‬

‫كێڵگهی گهنمهشامی‬
‫‪117‬‬
‫‪117‬‬
 ‫زانیاری‬
‫كهرتــی كشــتوكاڵی بــه بنچینــهی پهرهپێدانــی ئابــووری دادهنرێــت‪ ،‬ســهرهڕای ڕۆڵــی ســهرهكی‬
‫بــۆ دابینكردنی خــۆراك بۆ دانیشــتوان‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت ‪ /‬قوتابییــان بهســهر چهنــد گرووپێــک دابــهش بکــه‪ ،‬به گوێــرەی وەرز‬
‫یاخــود جــۆرى بهروبوومــه کشــتوکاڵییهکهو هــهر گرووپــه و زانیــاری لهســهر بهروبوومێــک‬
‫بنووســن و لهگــهڵ وێنهکــهی لــه وایــت بــۆردی بــدەن‪ ،‬یاخــود نموونــهی ئــهو بهروبوومانــه بــۆ‬
‫قوتابییــان ئامــادە بکــه و دابهشــی ســهر گرووپهکانــی بکــه ههتــا زانیــاری دەربــارەی بنووســن‪.‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬

‫وەاڵمى ئهم پرسیارانهى خوارەوە بدەرەوە ؟‬

‫‪-1‬پێناسهی کشتوکاڵ بکه؟‬
‫‪-2‬گهنم کهی دەچێنرێت ؟ (کۆتایی پایز‪ ،‬سهرەتای پایز‪ ،‬ناوەڕاستی پایز‪ ،‬هیچیان)‪.‬‬
‫‪-3‬جیاوازیی لهنێوان جۆ و گهنم بکه؟‬
‫‪-4‬چهڵتــووک (برنــج) بهروبوومێکــی هاوینهیــه‪ ،‬بــۆ چاندنــی پێویســتی بــه پلــهی گهرمــی‬
‫چۆنــه؟ (بــهرز ‪ ،‬نــزم ‪ ،‬مامناوەنــد ‪ ،‬هیچیــان )‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫قوتابیــی ئازیــز‪ /‬ههرێمــی کوردســتان تــا چ ڕاددەیــهک گونجــاوە بــۆ کشــتوکاڵكردن و لــه چ‬
‫ئاســتێکدایه (بــهرز‪ ،‬نــزم‪ ،‬مامناوەنــد)؟ ئایــا دهتوانێــت بهروبوومــه ســهرهكییهكانی بــۆ‬
‫هاوواڵتیــان دابیــن بــكات؟ گــهر نهخێــر بــوو‪ ،‬بۆچــی؟ تێبینییهکانــت به(‪)٥‬خــاڵ بنووســه‪.‬‬
‫‪-1‬زۆربهى بهروبوومهکان له دەرەوەى ههرێم هاوردە دەکرێن ‪.‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬
‫‪-٥‬‬

‫‪118‬‬
 ‫‪‌.2‬سه‌وزه‌‌و‌میوه‌‪:‬‬
‫‪ -2‬سهوزهی زستانه‬
‫ئــهم جــۆره بهروبوومانــه لــه وهرزی‬
‫زســتاندا پــێ دهگــهن‪ ،‬وهك (شــێلم‪،‬‬
‫چهوهنــدهر‪ ،‬كهلــهم‪ ،‬قهرنابیــت‪ ،‬تــور و‬
‫ســلق ‪...‬هتــد)‪.‬‬
‫ب‪ -‬میوه‬
‫كـــوردســـــتان هــــهر لــه كــۆنـــهوه‬
‫بــه میــوه بهناوبانــگ بــووه‪ ،‬لــه میــوه‬
‫بهناوبانگهكانــی ئــهم ناوچهیــه (تــرێ‪،‬‬
‫ســێو‪ ،‬ههنجیــر‪ ،‬ههنــار‪ ،‬ههرمــێ‪ ،‬ههڵــوژه‪،‬‬
‫گوێــز و بــاوی ‪...‬هتــد)‪ .‬میــوهی كوردســتان‬
‫بــه زۆری لــه وهرزی هاویــن پــێ دهگات‪.‬‬
‫مزرهمهنیــش لــه كوردســتان دهچنرێــت بــه‬
‫تایبهتــی لــه پێدهشــتهكانی گهرمهســێر‬
‫بهرهــهم دههێنرێــن وهك (تهماتــه‪ ،‬خهیــار‪،‬‬
‫لــه شــارهكانی (خانهقیــن و مهندلــی) وهك‬
‫(پرتهقــاڵ‪ ،‬لیمــۆ‪ ،‬نارنــج‪ ،‬و ترنــج ‪...‬هتــد)‪.‬‬
‫وێنهی سهوزه و میوه‬
‫‪119‬‬
‫وانه‌ی‌دووەم‪:‬‬
‫‪ .2‬سهوزه و میوه‪:‬‬
‫أ‪ -‬سهوزه‬
‫لـــه گرنگییـــدا لـــه دوای دانهوێلـــه دێت‪ ،‬به‬
‫خۆراكـــی ســـهرهكیی مـــرۆڤ دادهنرێـــت‪ ،‬كه‬
‫بایهخـــی زۆری ههیـــه و لهســـهر خوانـــی‬
‫نانخـــواردن دادهنرێـــت‪.‬‬
‫سه‌وزه‌‌دوو‌جۆری‌هه‌یه‌‪:‬‬
‫‪‌-1‬سهوزهی هاوینه‬
‫ئــهو بهروبوومانــه دهگرێتــهوه كــه لــه وهرزی‬
‫هاوینــدا پــێ دهگــهن‪ ،‬وهك (تهماتــه‪ ،‬بامیــه‪،‬‬
‫خهیــار (ئــاروو)‪ ..‬هتــد‪.‬‬
‫بــهاڵم لــه كاتــی ئێســتادا بههــۆی پێشــكهوتنی‬
‫زانســتی‪ ،‬ههندێــك بهروبــووم لــه ههمــوو‬
‫وهرزهكانــی ســاڵ لــه خانــووی (پالســتكی) دا‬
‫بیبــهر‪ ،‬باینجــان ‪....‬هتــد)‪.‬‬
 ‫زانیاری‬
‫خانــووی پالســتیكی‪ :‬شــێوازێكی نوێــی چاندنــه بــۆ‬
‫چاندنــی چهنــد جۆرێكــی ســهوزه و میــوه لــه نــاو خانووی‬
‫پالســتیكی‪ ،‬كــه دهیپارێزێــت لــه ڕهگهزهكانــی كــهش و‬
‫هــهوای نالهبــار (ســاردی و گهرمــی) و دابینكردنــی بــڕی‬
‫ئــاوی پێویســت‪ ،‬لــه وهرزی جیــاوازدا‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت‪ /‬داوا لــه قوتابییــان بکــه چهنــد جۆرێــك لــه ســهوزه و میــوه لــه پــۆل‬
‫ئامــاده بكــه بــه گوێــرهی وهرزهكانیــان پۆلێنیــان بكــهن‪ ،‬ههروههــا ئامــاژه بــه ســوودهكانیان بكــهن‬
‫و گڤتوگــۆی لهســهر بکرێــت‪ .‬مامۆســتا لهگــهڵ قوتابییهكانــی ســهردانی كێڵگهیهكــی كشــتوكاڵی‬
‫یاخــود نهمامگهیهکــی خانــووی پالســتیكی بــكات لــه نزیــك شــوێنهكهی خۆیــان بــۆ زیاتــر‬
‫ســوودوهرگرتن و ئاشــنابوونیان بهشــێوهی پراكتیكــی ( كــرداری) لهســهر ئــهو بهروبوومــه‪.‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬

‫نیشانهی ڕاست و ههڵه دابنێ ههڵهکانیش ڕاست بکهرەوە‪:‬‬

‫‪-1‬سهوزە بهروبوومێکی گرنگه لهپێش دانهوێڵه دادهنرێت‪.‬‬
‫‪- 2‬مزرەمهنی له کوردستان ناچێندرێت‪ ،‬چونکه ئاوو ههواو خاکهکهی گونجاو نییه‪.‬‬
‫‪-3‬چهوەندەر بهروبوومێکی هاوینهیه‪.‬‬
‫‪-4‬سهوزە دوو جۆری ههیه یهکهم سهوزەی زستانه‪ ،‬دووەم سهوزەی هاوینه‪.‬‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫قوتابیــی ئازیــز‪ /‬بههاوكاریــی ماڵــهوه‪ ،‬لــهو ســهردەمهدا ههمــوو میــوەکان دەســت دەکــهون بههــۆی‬
‫خانــووی پالســتیکییهوه‪ ،‬ئایــا کارێکــی باشــه یاخــود نــا؟ بۆچوونهكانــت بــه چهنــد خاڵێــك ڕوون‬
‫بكــهوه‪ .‬نموونــه تاڕادەیــهک باشــه‪ ،‬بــهاڵم لهههمــان کاتــدا ســوودێکى تــهواوى نییــه‪ ،‬چونکــه لــه وەرزى‬
‫خــۆى بهرهــهم نههاتــووە‪.‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬
‫‪-٥‬‬

‫‪120‬‬
 ‫ئه‌و‌به‌روبوومانه‌ی‌‌ده‌چنه‌‌‬
‫وانه‌ی‌سێیهم‪:‬‬
‫بواری‌پیشه‌سازییه‌وه‌‪.‬‬

‫‪ .3‬ئهو بهروبوومانهی كه دهچنه پیشهسازییهوه‪.‬‬

‫مهبهست لهو بهروبوومانهیه که وهك كهرهستهیهكی خاو له پیشهسازیدا بهكار دههێنرێن‪ ،‬وهك ‪:‬‬

‫أ‪ -‬لۆكه‬
‫بهروبوومێكـــی هاوینهیـــه‪ ،‬لـــه بهرههمـــه نهختینهییـــه‬
‫گرنگـــهكان دهژمێردرێـــت و چاندنـــی لـــه مانگـــی ئـــازار و‬
‫نیســـان دهســـت پێدهكات و له ســـهرهتای پایز دهدورێتهوه‪.‬‬
‫گرنگیـــی ئابـــووری ههمهالیهنـــهی ههیـــه‪ ،‬له پیشهســـازی‬
‫ڕســـتن و چنینـــدا بـــهكار دههێندرێـــت‪ ،‬دهنكهكهشـــی‬
‫دهگوشـــرێت‪ ،‬ڕۆنی لـــێ دهردههێنرێت‪ ،‬قهد و گهاڵكهشـــی‬
‫بۆ ئالیكـــی ئـــاژهڵ بهكاردههێنرێت‪ .‬پارێـــزگای كهركووك به‬
‫بهرههمهێنانـــی لۆكـــه بهناوبانگـــه‪.‬‬

‫ب‪ -‬گوڵهبهڕۆژه‬
‫بهرههمێكــی هاوینهیــه‪ ،‬بــهزۆری لــه دهشــتهكانی بیتوێــن‬
‫و پشــدهر و ناوچــه جیاجیاكانــی تــری ههرێمــی كوردســتان‬
‫دهچێنرێــت‪ .‬گرنگیــی گوڵهبــهڕۆژه لــه پیشهســازیی ڕۆنــی‬
‫ڕووهكــدا بــهكار دههێنرێــت و پاشماوهكهشــی بــۆ ئالیكــی‬
‫ئــاژهڵ ســوودی لــێ وهردهگیرێــت‪.‬‬

‫ج‪ -‬كونجی‪:‬‬
‫بهروبوومێكــی هاوینهیــه‪ ،‬بــۆ زۆر مهبهســت بهكاردێــت‬
‫وهك خــواردن و دروســتكردنی شــیرینی و دهرهێنانــی ڕۆن‪،‬‬
‫ههروههــا دروســتكردنی تهحین(ڕاشــی) ‪.‬‬

‫‪ .4‬بهروبوومهكانی ئالیك‪:‬‬
‫وێنجــه و ســێپهڕه بــۆ ئالیكــی ئــاژهڵ بــهكار دههێنرێــن‪ ،‬لــه‬
‫ناوچــه بــهراوهكان دهچێنرێــن‪ ،‬بهتایبهتــی لــه دهوروبــهری‬
‫شــارهكان‪ .‬بێجگــه لهمانــه (جــۆ)ش وهك ئالیــك بــۆ ئــاژهڵ‬
‫بــهكار دههێنرێــت‪.‬‬

‫‪121‬‬
 ‫زانیاری‬
‫بهرههمــه نهختینهییــهكان ئــهو بهرههمانــهن كــه بــه مهبهســتی قازانجكــردن دهچێنرێــن‪،‬‬
‫ئــهم زاراوهیــهش بــۆ جیاكردنــهوه لــه كشــتوكاڵی خۆبژێــوی بهكاردێــت‪ ،‬لــه گرنگتریــن‬
‫بهروبوومــه نهختینهییــهكان (برنــج و گهنــم و زهیتــوون و لۆكهیــه)‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت‪ /‬بــه وێنــه یاخــود بابهتــی بهرجهســته بهقوتابییــان پیشــان بــدە‬
‫تایبــهت بهوانهکــه‪ ،‬بــۆ نموونــه (لۆکــه‪ ،‬تووتــن‪ ،‬کونجــی)‪ ،‬یاخــود قوتابــی دەســت نیشــان بکــه‬
‫بهشــێوازی نوانــدن بــۆ ئــهو بهروبوومانــهی دەچنــه پیشهســازییهوە باســیان بکــهن و دواتــر‬
‫گفتوگــۆ بکــهن ‪.‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬

‫‪-1‬لۆکه بهروبوومێکی گرنگه‪ ،‬لهکام وەرز دەچێنرێت ؟ (هاوین‪ ،‬زستان‪ ،‬پایز‪ ،‬بههار)‬
‫‪-2‬گوڵهبهڕۆژە لهدەشتهکانی کوێ دەچێنرێ ؟ (ههولێر‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬کهرکووک‪ ،‬بیتوێن)‬
‫‪-3‬ڕووەکێکی گرنگه بۆ ئالیکی ئاژەڵ ‪( .‬وێنجه و سێپهڕە‪ ،‬تۆڵهکه‪ ،‬کهنگر‪ ،‬ڕێواس)‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫قوتابیــی ئازیــز ‪ /‬ئایــا ههرێمــی کوردســتان لــه ڕووی پیشهســازییهوە پێشــکهوتووە‪ ،‬یاخــود‬
‫نا؟ وەاڵمهکــهت بــه (‪)4‬دێــڕ بنووســه‪.‬‬

‫‪122‬‬
 ‫سامانی‌ئاژه‌ڵ‬ ‫وانه‌ی‌چوارەم‪:‬‬

‫ئه‌و‌ئاژ ‌هڵانه‌ی‌له‌‌هه‌رێمی‌كوردستان‌به‌خێو‌ده‌كرێن‪:‬‬

‫ســلێمانی و دهــۆك بــۆ بهخێوكردنــی مــهڕ‬ ‫‪ .1‬مهڕ‬

‫به ناوبانگــن‪.‬‬ ‫لــه ئاژهڵــه گرنگهكانــی ههرێمــی كوردســتانه‪،‬‬
‫مــهڕی كــوردی بــه ڕهنگــی ســپی و خوریــی‬
‫‪ .2‬بزن‬ ‫درێــژ و زبــر ناســراوه‪ ،‬ســوود لــه شــیرهكهی‬
‫ئاژهڵێكــه دهتوانێــت لــه دهشــت و شــاخ و‬ ‫وهردهگیرێــت و دهكرێتــه چهندیــن جــۆر‬
‫لهوهڕگــهی كــهم گیــا بژیــت‪ ،‬چونكــه توانــای‬ ‫بهرهــهم وهك (ماســت‪ ،‬پهنیــر‪ ،‬كــهره‪ ،‬ســهرتوو‪،‬‬
‫جوڵــهی خێــرای ههیــه و خۆراكــی خــۆی پهیــدا‬ ‫‪...‬هتــد) و ســوود لــه گۆشــت و خوریهكهشــی‬
‫دهكات‪ ،‬بهرگــهی نهخۆشــیی دهگرێــت‪ ،‬ســوود لــه‬ ‫وهردهگیرێــت‪.‬‬
‫شــیر و گۆشــت و مووهكــهی وهردهگیرێــت‪.‬‬ ‫دهشــتهكانی ههولێــر و حهمریــن و ناوچهكانــی‬

‫‪123‬‬
‫‪123‬‬
 ‫‪ .3‬مانگا (ڕهشهواڵخ)‬
‫مانــگا لــهو ئاژهاڵنهیــه کــه ســوود لــه شــیر و گۆشــت و پێســتهكهی وهردهگیرێــت‪ ،‬ههرێمــی كوردســتان‬
‫شــوێنێكی لهبــاری ههیــه بــۆ بهخێوكردنــی مانــگا‪ ،‬بــه تایبهتــی لــه دهشــت و دۆڵــی ناوچــه شــاخاوییهكان‪،‬‬
‫چونكــه گژوگیــای درێژ و چــڕی زۆره‪.‬‬

‫‪124‬‬
‫نهخشهی سامانى ئاژەڵ له ههرێمى کوردستان ‪124‬‬
 ‫زانیاری‬
‫لــه ههرێمــی كوردســتان چهندههــا كارگــهی گــهورهی پیشهســازی دامــهزران بــۆ بهرههمهێنانــی‬
‫بهروبوومــی ســپیایی بــه ههمــوو جۆرەکانــی وەک ماســت ‪ ،‬پهنیــر ‪ ،‬دۆ و ‪...‬هتــد‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت‪ /‬نهخشــهی دابهشــبوونی ســامانی ئــاژەڵ لــه ههرێمــی کوردســتان‬

‫بــۆ قوتابییــان ئامــادە بکــه‪ ،‬لهپاشــان قوتابییــان بهســهر ســێ گــرووپ دابــهش بکــه‪ ،‬هــهر‬
‫یــهک لــهو گرووپانــه زانیــاری لهســهر جۆرێــک لــه ئاژەڵــهکان و شــوێن و بهخێوکردنــی‬
‫بنووســن‪ ،‬لهدوایــدا وێنــهی ئاژەڵهکــه بکێشــن و لــه وایــت بــۆرد بــدهن‪ ،‬قوتابییــان بهشــدار بــن‬
‫لــه گفتوگۆکــردن ‪ .‬بــۆ زیاتــر ئاشــنابوون‪ ،‬چهنــد بهروبوومێكــی ســپیایی خۆماڵــی لــه پــۆل‬
‫ئامــاده بكــهن‪ ،‬دواتــر كاریگهریــی لهســهر ئابووریــی كوردســتان بخهنــه ڕوو‪.‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬

‫قوتابییان پرسیار دروست بکهن و ئاراستهی یهکتری بکهن؟‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫قوتابیــی ئازیــز‪ /‬ههرێمــی کوردســتان تــا چهنــد توانیویهتــی گرنگیــی بــه بهخێوکردنــی ئــاژەڵ‬
‫بــدات بــۆ بهرههمهێنانــی ســپیایی؟ بــه هاوكاریــی یهكێــك لــه ئهندامانــی خێزانهكــهت‪،‬‬
‫وهاڵمــی ئــهم پرســیاره بــدهوه‪ :‬بهبۆچوونــی تــۆ پێویســته حکوومهتــی ههرێمــی کوردســتان‬
‫چــی بــکات کــه نهیکــردووە؟ ڕەخنــه و پێشــنیارەکانت بهچهنــد دێڕێــک بخــهڕوو‪.‬‬

‫‪125‬‬
 ‫به‌ندی‌هه‌شته‌م‪/‬‬
‫‌سامانی‌كانزا‌و‌پیشه‌سازی‌له‌‌هه‌رێمی‌كوردستان‬
‫‌سامانی‌كانزا‌و‌پیش‬

‫وانهی یهكهم‪ :‬سامانی كانزا‬

‫وانهی دووهم‪ :‬پیشهسازی‬

‫ئامانجی‌فێربوون‪:‬‬
‫‪ -١‬له مانای سامانی کانزا تێ بگات ‪.‬‬
‫‪-٢‬پیشهسازییهکانی ههرێمی کوردستان بزانێت‪.‬‬
‫‪-٣‬لێکدانهوە بۆ گرنگیی سامانی نهوت و گازی سروشتی بکات‪.‬‬

‫‪-٤‬کێڵگه نهوتییهکان پۆلێن بکات ‪.‬‬

‫‪126‬‬
‫‪126‬‬
 ‫‌‌‌‌سامانی‌كانزا‪‌:‬‬ ‫وانه‌ی‌یهکهم‪:‬‬

‫ههرێمــی كوردســتان لــه ڕووی بوونــی ســامانی كانــزاوه دهوڵهمهنــده و جۆرههــا كانــزای تێدایــه‪.‬‬
‫ههندێكیــان ســوودیان لێوهرگیــراوه و ئێســتا بــهكار دههێنرێــن‪ ،‬ههندێكــی تــر ســوودیان‬
‫لێوهرنهگیــراوه‪ ،‬چونكــه تاوهكــو و ئێســتا دهرنههێنــراون‪.‬‬

‫گرنگترین‌سامانه‌‌كانزاییه‌كانی‌هه‌رێمی‌كوردستان‌ئه‌مانه‌ن‪:‬‬

‫تهقتــهق‪ ،‬خورمهڵــه لــه پارێــزگای ههولێــر‪.‬‬ ‫أ‪‌/‬نه‌وت‪:‬‬

‫‪ .4‬كێڵگــهی نهوتــی (تاوكــێ) لــه زاخــۆ‪ ،‬لــه‬ ‫هــهر لــه زووهوه لــه ههرێمــی كوردســتان‬
‫پارێــزگای دهــۆك‪.‬‬ ‫دۆزراوهتــهوه و ناســـویانه‪ ،‬لــه ســاڵی (‪1927‬ز)‬
‫لــه باباگوڕگــوڕی شــاری كهركــووك دهســت‬
‫ب‪/‬گازی سروشتی‪:‬‬ ‫بهدهرهێنانــی كـــاوه بـــ مهبهســتی بازرگانــی‬
‫گازی سروشــتی لــه ناوچــه نهوتییــهكان ههیــه‬ ‫(ناردنــه دهرهوه)‪.‬‬
‫و لهگــهڵ نــهوت دهردههێنرێـــ‪ ،‬ئهمــه جگــه لــه‬
‫ههنــدێ كێڵگــهی تایبــهت بــه دهرهێنانــی گازی‬ ‫كێڵگه‌‌نه‌وتییه‌كانی‌هه‌رێم‌بریتین‌له‌‪:‬‬
‫سروشــتی کــه لــه ههرێمــی كوردســتاندا ههیــه‪،‬‬ ‫‪.1‬كێڵگهكانــی (بابــا گوڕگــوڕ‪ ،‬بــای حهســهن‪،‬‬
‫وهك كێڵگــهی گازی كۆرمــۆر لــه شــارهدێی‬ ‫چهمهبـــر) لــه پارێــزگای كهركــووك‪.‬‬
‫قادركــهرهم لــه شــارۆچكهی چهمچهمــاڵ‪.‬‬ ‫‪ .2‬كێڵگهی نهوتی (نهوتخانه) له خانهقـن‪.‬‬
‫‪ .3‬كێڵگهكانــی نهوتــی (شـواشـــك) لــه‬

‫‪127‬‬
‫‪127‬‬
‫نهخشهی نهوت و سامانه سروشتییهكانی ههرێمی کوردستان‬

‫‪128‬‬
 ‫وێنــهی وێســتگهی كارهبــای‬
‫پیــرداود (ههولێــر)‬

‫زانیاری‬
‫كانــزا‪ :‬هــهر ماددهیــهك كهلــه ناوجهرگــهی زهوی یــان لهســهر ڕووی زهوی دهربهێنرێــت بــۆ‬
‫مهبهســتی كهڵــك وهرگرتــن پێــی دهگوترێــت كانــزا‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت ‪/‬نهخشــهی کێڵگــه نهوتییهکانــی ههرێمــی کوردســتان ههڵبواســه‪،‬‬

‫لهدواییــدا قوتابییــان دابــهش بکــه بهســهر چهنــد گرووپێــک‪ ،‬ههرگرووپــه و زانیاری لهســهر کێڵگه‬
‫نهوتییــهکان کــۆ بکهنــهوە و لــه پارچــه کاغــهز بینووســن و لــه نهخشــهکهی بــدهن‪ .‬زانیارییــهکان‬
‫بخهنــهڕوو دواتر ڕۆڵــی ســامانی كانــزا لــه بــهرهو پێشــبردنی ئابووریــی كوردســتان بخهنــه ڕوو‪،‬‬
‫چــۆن دهتوانرێــت ئــهم كهرتــه بهرهوپێــش بچێــت؟ بهخــاڵ دیــار بكــهن‪.‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬
‫وەاڵمى ڕاست ههڵبژێرە‪:‬‬ ‫أ‪-‬‬
‫‪ -1‬کام لهمانــه یهکێــک نییــه لــه کێڵگــه نهوتییهکانــی کهرکــووك ؟ (بابهگوڕگــوڕ‪ ،‬بــای حهســهن‪،‬‬
‫ســهرمهیدان‪ ،‬چهمهبــۆر)‬
‫‪ -2‬کێڵگهی نهوتی (تاوکێ )له کوێیه ؟ (دهۆک‪ ،‬زاخۆ‪ ،‬کهرکووک‪ ،‬نهینهوا)‬
‫ب ‪ -‬پێناسهی کانزا بکه‪.‬‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫قوتابیــی ئازیــز ‪ /‬ههرێمــی کوردســتان کــه خاوەنــی ئــهم ههمــوو کێڵگــه نهوتییهیــه‪ ،‬ئایــا وەک‬
‫پێویســت ســوودی لــێ بینیــوە؟ وەاڵمهکــهت بــه (‪)٥‬دێــڕ بنووســه‪.‬‬

‫‪129‬‬
 ‫پیشه‌سازی‌‬ ‫وانه‌ی‌دووەم‪:‬‬

‫پیشهســـازی‪ :‬بریتییـــه لـــه كـــرداری گۆڕینـــی‬

‫كهرهســـتهی خـــاو بـــۆ كهلوپهلـــی دروســـتكراو‪،‬‬
‫گرنگیـــی پیشهســـازی لهوهدایه كـــه دهبێته هۆی‬
‫زیادبوونـــی داهاتـــی گشـــتی و بهرزكردنـــهوهی‬
‫ئاســـتی بژێویی دانیشـــتوان و خۆشـــگوزهرانیان‬
‫ههروەهـــا بهشـــداره له بهكارخســـتنی دهســـتی‬
‫كار و پێشـــكهوتنی چاالكییـــه ئابوورییـــهكان‬
‫وهك(كشـــتوكاڵ‪ ،‬گواســـتنهوهو گهیانـــدن)‪.‬‬
‫لهبـــهر گرنگیی كهرتـــی پیشهســـازی حکوومهتی‬
‫ههرێمـــی كوردســـتان بایهخێكـــی گرنگیـــی بهم‬
‫كهرتـــه داوه‪ .‬چهندههـــا كارگـــه و پیشهســـازیی‬
‫گـــهوره له ههرێمی كوردســـتان دامـــهزراوه‪.‬‬

‫کارگهی شیش له ههولێر‬

‫گرنگترین‌دامه‌زراوه‌‌پیشه‌سازییه‌كانی‌‬
‫هه‌رێمی‌كوردستان‌بریتین‌له‌‪:‬‬
‫‪ .1‬كارگــهی چیمهنتــۆی تاســڵوجه و بازیــان‪ ،‬گــهچ‬
‫و خشــتهی ســووركراو لــه پارێــزگای ســلێمانی و‬
‫چهندەهــا کارگــهی تــر ‪.‬‬
‫‪ .2‬پیشهســازیی پااڵوتنــی نــهوت و ڕســتن و چنیــن‬
‫لــه پارێــزگای كهركــووك و چهندیــن کارگــهی‬
‫تــر‪.‬‬
‫‪ .3‬كارگــهی خواردنــهوه گازییــهكان‪ ،‬بهروبوومــی‬
‫ســپیایی‪ ،‬كارگــهی چیمهنتــۆ و شیشــی كار و‬
‫مــاس‪ ،‬لهگــهڵ كارگــهی پترۆکیمیــاوی النــاز و‬
‫چهندیــن كارگــهی تــر لــه پارێــزگای ههولێــر‪.‬‬
‫‪ -4‬كارگــهی بهروبوومــی دانهوێڵــه لــه ڕۆڤیــا‬
‫(دهــۆک ) کارگــهی بهروبوومــی پهلــهوەر و‬
‫چیمهنتۆی تاسلوجه‬ ‫گۆشــت و چهندەهــا کارگــهی تــر‪.‬‬

‫‪130‬‬
 ‫زانیاری‬
‫دامهزراندنــی پیشهســازی لــه هــهر ناچهیــهك پێویســتیی بهچهندیــن هــۆكار ههیــه‪ ،‬كــه پێیــان‬
‫دهوترێــت (بنهماكانــی پیشهســازی) گرنگترینیــان كهرســتهی خــاو‪ ،‬ســهرچاوهی وزه‪ ،‬بــازاڕ‪ ،‬ســهرمایه‪،‬‬
‫دهســتی كار و هاتوچــۆ و گواســتنهوه‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت ‪ /‬نهخشــهی ناوچــه پیشهســازییهکانی ههرێمــی کوردســتان ئامــادە‬

‫بکــهو بــه ڕێــگای نهخشــهی هــزری لهســهر وایــت بــۆرد بیکێشــه‪ ،‬قوتابییــان گرنگتریــن‬
‫دامــهزراوە پیشهســازییهکانی لهســهر بنووســن و لهدواییــدا گفتوگــۆی لهســهر بکــهن‪.‬‬

‫گرنگترین دامهزراوە پیشهسازیهکان‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬
‫أ ‪-‬وەاڵمى ڕاست و چهوت دیاری بکه‪:‬‬
‫‪-1‬کارگهی ئۆتۆمبێل دروستکردن لهشاری (سلێمانی)یه‪.‬‬
‫‪-2‬پااڵوگهی نهوت له شاری کهرکووکه ‪.‬‬
‫‪-3‬کارگهی ئاوی کانزایی له ههڵهبجه و دهۆک ههیه‪.‬‬
‫ب‪-‬پێناسهی پیشهسازی بکه‪.‬‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫قوتابیــی ئازیــز ‪ /‬دروســتکردنی ئۆتۆمبێــل بــه کهرتێکــی گرنگــى پیشهســازی دادەنــرێ‪ ،‬ئایــا هــۆکارى‬
‫چییــه تــا ئێســتا لــه ههرێمــی كوردســتان پیشهســازیى ئۆتۆمبێــل نییــه؟ بــه چهنــد دێڕێــک هــۆکار و‬
‫ڕەخنهکانــت بنووســه؟ نموونه ‪:‬‬
‫به پێى پێویست پاڵپشتیى کهسانى داهێنهر نهکراوە‪.‬‬

‫‪131‬‬
 ‫به‌ندی‌نۆیه‌م‌‬
‫گه‌شتوگوزار‌و‌بازرگانی‌و‌گواستنه‌وه‌‬

‫‌‌‌وانه‌ی‌یه‌كه‌م‪‌:‬گه‌شتوگوزار‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌وانه‌ی‌دووه‌م‪‌:‬بازرگانی‌و‌گواستنه‌وه‌‬

‫‌‌‌‌‌‌‌‌ئامانجی‌فێربوون‪:‬‬

‫‪-1‬بتوانێت پێناسهی گهشتوگوزار بکات ‪.‬‬

‫‪-2‬بهراورد له نێوان شوێنه گهشتیارییهکاندا بکات ‪.‬‬
‫‪-3‬ههڵسهنگاندن بۆ گرنگیی بازرگانی و ڕێگای گواستنهوە بکات‪.‬‬
‫‪-4‬شیکردنهوە بۆ بنهماکانی پهیدابوونی بازرگانی بکات‪.‬‬
‫‪ -٥‬جیاوازیی له نێوان شێوازەکانی گواستنهوەدا بکات ‪.‬‬

‫‪132‬‬
‫‪132‬‬
 ‫‌گه‌شتوگوزار‬ ‫وانه‌ی‌یهکهم‪:‬‬

‫بهتایبهتــی و دانیشــتوانی ناوچهكانــی تــری‬ ‫ئاووهــهوا و سروشــتی ههرێمــی كوردســتان و‬

‫عێــڕاق بهگشــتی‪ ،‬كــه ســااڵنه گهشــتیاران‬
‫لــه ههمــوو الیهكــی واڵت ڕووی تــێ دهكــهن‪،‬‬
‫بــۆ كات بهســهربردن و پشــوودان‪ ،‬چهندیــن‬
‫شــوێنی گهشــتیاریی هاوینــه و زســتانه لــه‬
‫ههرێمــی كوردســتان هــهن‪.‬‬
‫دیمهنــی سهرنجڕاكێشــی شــاخ و دۆڵ و كانــی‬
‫و ســهرچاوه و تاڤگــه و مهڵبهنــده ئایینــی‬
‫و شــوێنه دێرینــهكان‪ ،‬هــۆكاری ســهرهكین‬
‫بــۆ ئــهوهی ههرێــم ببێتــه ناوچهیهكــی‬
‫گهشــتیاریی گرنــگ بــۆ دانیشــتوانی ناوچهكــه‬

‫نهخشهی گهشتوگوزار له ههرێمی كوردستان‬

‫‪133‬‬
 ‫زانیاری‬
‫گهشــتیاری زســتانه لــهم ســااڵنهی دواییــدا پــهرهی ســهندوهو ژمارهیهكــی بهرچــاو لــه‬
‫خهڵكــی ههرێمــی كوردســتان و عێــڕاق ڕووی تــێ دهكــهن وهك ( پــڕۆژهی گهشــتیاریی چیــای‬
‫كــۆڕهك) لــه ههولێــر‪( ،‬چیایــی زاوا) لــه دهــۆك و ( ئهزمــهڕ) لــه ســلێمانی‪.‬‬

‫ناوچه‌كانی‌گه‌شتوگوزار‌له‌‌هه‌رێم‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌دابه‌ش‌ده‌كرێن‪:‬‬

‫یهكهم‪‌/‬هاوینهههوارەكان‌‬

‫‪ .1‬ناوچه گهشتیارییهكانی پارێزگای ههولێر‪:‬‬

‫(شهقاڵوه‪ ،‬گهلی عهلی بهگ‪ ،‬بێخاڵ‪ ،‬جوندیان‪ ،‬كۆڕهك‪ ،‬شنگلبانه‪ ،‬سهكران‪...‬هتد)‪.‬‬

‫گهلی عهلی بهگ‬

‫‪134‬‬
‫‪134‬‬
 ‫سهرچنار‬

‫‪‌.2‬ناوچه‌‌گه‌شتیارییه‌كانی‌پارێزگای‌سلێمانی‪:‬‬
‫(سهرچنار‪ ،‬دوكان‪ ،‬دهربهندیخان‪ ،‬قهرهداغ و ئهزمهڕ ‪...‬هتد)‪.‬‬

‫‪ .3‬ناوچه گهشتیارییهكانی پارێزگای ههڵهبجه‪:‬‬

‫(ئهحمهداوه‪ ،‬تهوێڵه‪ ،‬بیاره‪ ،‬ئاوێسهر‪ ،‬سهرچاووگ ‪...‬هتد)‪.‬‬

‫ئهحمهداوه له ههڵهبجه‬

‫‪135‬‬
‫‪135‬‬
 ‫پردی دەالل له زاخۆ‬

‫‪ .4‬ناوچه گهشتیارییهكانی پارێزگای دهۆك‪:‬‬

‫(سهرسهنگ‪ ،‬سوارهتووكه‪ ،‬زاوێته‪ ،‬سۆالڤ‪ ،‬ئاشاوه و ئانیشكێ ‪ ...‬هتد)‪.‬‬

‫دووهم‪ /‬شوێنه دێرینهكان‬

‫قــهاڵ و منــارهی چۆلــی (مزهفهرییــه) لــه ههولێــر‪( ،‬ئهشــكهوتی شــانهدهر و ئهشــكهوتی ههزارمێــرد‪،‬‬
‫كــه پاشــماوهی مرۆڤــی نیاندەرتالیــان لــێ دۆزراوهتــهوه)‪ ،‬قهاڵی شــێروانه لــه كــهالر و ههڵكهندراوهكانی‬
‫خنــس لــه شــێخان و گونــدی چهرمــۆ لــه چهمچهمــاڵ و شــوێنهوارهكانی بهكــراوه لــه ههڵهبجــه و‬
‫دهیــان شــوێنهواری تــر‪ ،‬ههرێمــی كوردســتانیان كردۆتــه ناوچهیهكــی گهشــتیاریی گرنــگ‪.‬‬

‫‪136‬‬
‫‪136‬‬
 ‫سێیه‌م‪‌/‬مه‌ڵبه‌ندە‌ئایینییه‌كان‬

‫لـــه كوردســـتان گهلێ مـــهزاری‬

‫پیاوچـــاكان و پهرســـتگا و‬
‫شـــوێنی ئایینیـــی جیاجیا ههیه‪،‬‬
‫هاوواڵتیان ســـهردانیان دهكهن‪،‬‬
‫وێنهی قهاڵی ئامێدی‬ ‫وهكـــو مزگهوتـــی گـــهورهی‬
‫ســـلێمانی (كاكه ئهحمهدی شێخ)‪،‬‬
‫پهرســـتگای (اللـــش) مـــهزاری‬
‫(شێخ ئادی) كه شـــوێنی پیرۆزی‬
‫ئێزدییهكانـــن‪( .‬دێرمارمهتـــی) له‬
‫چیـــای مهقلـــووب‪( ،‬دێـــر ڕهبهن‬
‫بۆیـــه) لـــه شـــهقاڵوه‪( ،‬مـــهزار‬
‫مهریهمانـــه لـــه عهنـــكاوه) و‬
‫(دانیال پێغهمبهر) لـــه كهركووك‬
‫و (پیر شـــالیار) لـــه ههورامان و‬
‫چهنـــدان مهڵبهنـــدی تـــر‪.‬‬
‫مزگهوتی گهورهی سلێمانی‬

‫(دانیال پێغهمبهر) له كهركووك‬ ‫اللش‬

‫‪137‬‬
 ‫زانیاری‬
‫گهشــتوگوزار‪ :‬بریتییــه لــهو چاالكییــهی مــرۆڤ ئهنجامــی دهدات بهگهشــتكردن بــۆ ماوهیهكــی‬
‫كاتــی كــه ڕۆژێــك یــان چهنــد ڕۆژێــك زیاتــر دهخایهنێــت بهمهبهســتی كات بهســهربردن و خۆشــی‬
‫یــا وهرزشــكردن یــان خوێندن‪....‬هتــد‪.‬‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتاى خۆشهویســت داوا لــه قوتابییــان بکــه هێڵكاریــهک بکێشــن لهســهر وایــت بــۆرد و ناوچــه‬
‫گهشــتو گوزارییــهکان لــه ههرێمــی کوردســتان بهپێــی پارێــزگاکان دابــهش بکــهن و گفتوگــۆى‬
‫لهســهر بکهن چهنــد وێنهیهكــی ناوچــه گهشــیارییهكان‪ ،‬شــوێنه دێرینــهكان‪ ،‬یاخــود مهڵبهنــده‬
‫ئایینییهكانــی ههرێمــی كوردســتان كــۆ بكهنــهوه‪ ،‬لهگــهڵ زانيــارى و بیكــهن بــه دیواربهند(نشــره)‪.‬‬

‫ناوچهکانی گهشتوگوزار له پارێزگاکان له ههرێمی کوردستان‬

‫ناوچەگەشتیارییەکانى‬
‫پارێزگاى هەولێر‬

‫شوێنه دێرينهکانی كوردستان‬ ‫هاوينهههوارەکان‬

‫هاوينهههوارەکانی كوردستان‬ ‫اللش‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬
‫وەاڵمى ئهم پرسیارانهى خوارەوە بدەوە ؟‬
‫‪ _1‬گهشتوگوزار چییه؟‬
‫‪......................... -2‬ناوچهیهکــی گهشــتیاریی گرنگــه لــه پارێــزگای ســلێمانی؟ (ســهرچنار‪ ،‬ســهکران‪ ،‬ئهنیشــكێ‪،‬‬
‫وهرتێ)‬
‫‪-3‬کوردستان گهلێ مهزارگه و مهڵبهندی ئایینی لێیه وەك ‪.....................‬؟ (اللش‪ ،‬قهاڵ‪ ،‬پردی دەالل‪ ،‬شانهدەر)‬
‫‪ _4‬چۆن دهتوانرێت ناوچه گهشتیارییهكان بپارێزین؟‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫قوتابیــی ئازیــز‪ /‬ههرێمــى کوردســتان خاوەنی چهندین شــوێنی گهشــتیاريیه‪ ،‬ئایا بۆ ئهوهی گهشــتیاری‬
‫زیاتــر ڕوو لــه ههرێمهکهمــان بکــهن‪ ،‬چــی بکرێــت؟ بــه هاوكاریــی خێزانهكــهت پێشــنیارەکانت بــه (‪)٥‬‬
‫خــاڵ بنووســه‪ .‬نموونه‬

‫‪-2‬‬ ‫‪ -1‬دابینکردنى ڕێگاى هاتووچۆى گونجاو ‪.‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬

‫‪-٥‬‬
‫‪138‬‬
 ‫بازرگانی‌و‌گواستنه‌وه‌‬
‫خــۆی دهبهســت بــۆ گواســتنهوه و باركردنــی‬
‫ئــهو كهلوپهالنــهی كــه پێویســتی بــوو‪ ،‬دواتــر بــه‬
‫تێپهڕبوونــی كات‪ ،‬ههندێــك ئاژهڵــی بهكارهێنــا‬
‫بــۆ گواســتنهوه‪ ،‬پاشــان دووچهرخــه و ڕهوڕهوی‬
‫داهێنــا‪ ،‬ئهمــهش بــووه هــۆی دهركهوتنــی‬
‫گالیســكه‪ ،‬كــه ئــاژهڵ ڕایدهكێشــا‪ .‬لــه ســهدهی‬
‫نۆزدهههمــی زایینــی مــرۆڤ ئامێــری بزوێنــهری‬
‫داهێنــا كــه بههێــزی ههڵــم كاری دهكــرد و دواتــر‬
‫ئــهو بزوێنهرانــهی كــه بــه ســووتهمهنی نهوتــی‬
‫و كارهبایــی كاریــان دهكــرد‪ ،‬ئهمــهش بــووه‬
‫هــۆی دهركهوتنــی كهشــتی و شــهمهندهفهر و‬
‫ئوتۆمبیــل و فڕۆكــه‪ .‬پێشــكهوتنی ئــهو ئامرازانــه‬
‫بــووه هــۆی خێرایــی لــه گواســتنهوهی مــرۆڤ‬
‫و بڕێكــی گهورهتــر لهكهلوپــهل‪ .‬كهرتــی‬
‫گواســتنهوه بهشــداره لــه پێشــوهچوونی ئابــووری‬
‫و كۆمهاڵیهتیــی دهوڵــهت‪.‬‬
‫وێنهی گالیسكه‬
‫‪139‬‬
‫‪139‬‬
‫وانه‌ی‌دووەم‪:‬‬
‫بازرگانــی بریتییــه لــه كــرداری كڕیــن و فرۆشــتنی‬
‫شــمهك و خزمهتگــوزاری لــه ناوخــۆ‪ ،‬یــان لــه‬
‫نێــوان واڵتانــدا‪.‬‬
‫بنه‌‌ماكانی‌په‌یدابوونی‌بازرگانی‪:‬‬
‫‪ /1‬جیاوازیی له دهرامهتی سروشتی‪.‬‬
‫‪ /2‬جیاوازیی له چڕیی دانیشتوان‬
‫‪ /3‬جیاوازیــی لــه ئاســتی داهــات و بژێویــی‬
‫دانیشــتوان‪.‬‬
‫‪ /4‬پلهی پهرهسهندن و پێشكهوتنی ئابووری‬
‫‪ /٥‬ئاسانی هاتوچۆ و گواستنهوه‬
‫گواستنهوه ‪:‬‬
‫گواســتنهوه بریتییــه لــه گواســتنهوهی شــمهك و‬
‫خهڵــك لــه شــوێنێكهوه بــۆ شــوێنێكی تــر‪.‬‬
‫مــرۆڤ لــه كۆنــدا پشــتی بــه هێــز و بــازووی‬
 ‫گرنگیی‌گواستنه‌وه‌‪:‬‬

‫‪ /1‬لــهڕووی ئابوورییــهوه‪ :‬گواســتنهوی كهرهســتهی خــاو و بهســتنهوهی واڵتــان‬

‫بهیهكترییــهوه‪ ،‬چونكــه بازنهیهكــی ســهرهكی پێكهوهبهســتنهوهی مهڵبهندهكانــی‬
‫بهرههمهێنــان و بازاڕهكانــه‪ ،‬جگــه لــه ڕهخســاندنی ههلــی كار‪.‬‬

‫‪ /2‬لــهڕووی كۆمهاڵیهتییــهوه‪ :‬لــه ڕێــگای زیادكردنــی كارلێكردنــی كۆمهاڵیهتــی و ڕۆشــنبیری‬

‫لــه نێــوان تاكهكان لــه نــاوهوه و دهرهوهی واڵت ‪.‬‬

‫جۆره‌كانی‌گواستنه‌وه‌‪:‬‬

‫گواستنهوه دابهش دهكرێت بۆ چوار جۆری سهرهكی كه ئهمانهن‪:‬‬

‫‪ /1‬گواستنهوهی وشكانیی‪.‬‬
‫‪ /2‬گواستنهوهی ئاویی‪.‬‬
‫‪ /3‬گواستنهوهی ئاسمانیی‪.‬‬
‫‪ /4‬گواستنهوه بههۆی بۆڕی‪.‬‬

‫وێنه‌ی‌كه‌شتی‬

‫‪140‬‬
‫‪140‬‬
 ‫زانیاری‬

‫بازرگانــی كردارێكــی گرنگــه بــۆ بــه بازاڕكردنــی بهروبوومــی زیــادهی كشــتوكاڵی و پیشهســازی‬
‫و خزمهتگــوزاری و ئاڵوگــۆڕی كااڵ و بهرههمــه جیــاوازهكان‪ ،‬لهناوخــۆی واڵت و دهرهوهدا‪،‬‬
‫بۆیــه بازرگانــی دهكرێتــه دوو جــۆر‪ :‬بازرگانیــی ناوخــۆ و بازرگانیــی دهرهوه‪.‬‬

‫لۆریی گهوره بار‬

‫چالاكیی‌ناوپۆل‪:‬‬

‫مامۆســتای خۆشهویســت‪ /‬قوتابییــان دابهشــی ســهر چهنــد گرووپێــک بکــه‪ ،‬بــاس لــه‬
‫بنهماکانــی بازرگانــی و ڕێگاکانــی گواســتنهوە بکــهن‪ ،‬وێنهیهكــی قۆناغێــك لــه قۆناغهكانــی‬
‫پێشــكهوتنی هۆیهكانــی گواســتنهوه ئامــاده بكــهن و لــه کاغــهزی ڕەنگاوڕەنگ زانياريیــهكان‬
‫بنووســن و لــه فایلێکــی بــدهن‪ ،‬بــه شــێوهی ڕیزبهندیــی مێژوویی و دواتــر نوێنــهری گرووپهکه‬
‫بــاس لهزانیارییــهکان بــکات و پاشــان لهســهر دیــوار ههڵیبواســن و بــه هاوكاریــی مامۆســتای‬
‫بابــهت گفتوگــۆی لهســهر بكــهن‪.‬‬

‫‪141‬‬
 ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪:‬‬

‫أ‪ -‬وەاڵمى ڕاست ههڵبژێرە ؟‬

‫‪-1‬یهکێکــه لــه بنهماکانــی پهیدابوونــی بازرگانــی؟ (دەرامهتــی سروشــتی‪ ،‬چڕیــی دانیشــتوان‪،‬‬
‫ئاســانی هاتووچــۆ و گواســتنهوە‪ ،‬ههموویــان ڕاســتن)‪.‬‬

‫‪-2‬جۆرێکــی بازرگانییــه لــه نــاوەوەی واڵت دەکرێــت؟ (بازرگانیــی ناوخــۆ‪ ،‬بازرگانیــی دەرەوە‪،‬‬
‫بازرگانیــی ناوخــۆ و دەرەوە ‪ ،‬هیچیــان)‪.‬‬

‫ب – پێناسهى گواستنهوە بکه‪.‬‬

‫چالاكیی‌ماڵه‌وه‌‪:‬‬

‫قوتابیــی ئازیــز‪ /‬بهبۆچوونــی تــۆ ههرێمــی کوردســتان دەتوانــێ هۆیهکانــى گواســتنهوەی‬

‫ســهردەمیانه بــهکار بهێنێــت؟ بــۆ نموونــه (میتــرۆ)‪ ،‬بیرۆکهکانــت بخــه ڕوو و شــێوازێکی ئــهم‬
‫ڕێگایــه بــه وێنــه بکێشــه و پێداویســتییهکانی ئامادەکردنــی بنووســه‪ .‬بۆ نموونــه شــهمهندەفهر‪.‬‬

‫‪142‬‬
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

143
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

144