Sonia Dzierzyńska-Breś

ORCID: 0000-0002-7722-4753
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

„Nowe uzależnienia” – wprowadzenie

w tematykę uzależnień behawioralnych
“New Addiction”: An Introduction to the Subject
of Behavioral Addictions

ABSTRACT
The conceptualization of the term “addiction” has been the subject of KEYWORDS
great debate for decades. Because the term is associated with drug new addictions,
behavioral
use or alcohol consumption, it is not surprising that most official defi- dependency, action
nitions focus on substances. Despite this, there is a growing trend that addiction, substance
sees a range of behaviors as potentially addictive. These “new ad- addiction, addiction
dictions” include such behaviors as gambling, playing video games,
SŁOWA KLUCZOWE
shopping, and using the Internet or social networks. The purpose of nowe uzależnienia,
the article is to discuss the definitions and understandings of the term uzależnienia
that can be found in the literature against the background of contem- behawioralne,
porary knowledge. The considerations in the article are divided into uzależnienia
czynnościowe,
three parts: the first reviews the terms and classifications related to uzależnienia od
new addictions, while the second highlights the differences and simi- substancji, nałóg
larities between activity addictions and substance addictions, and the
final part provides a brief overview of behavioral addictions.

SPI Vol. 26, 2023/2

e-ISSN 2450-5366

DOI: 10.12775/SPI.2023.2.001
Nadesłano: 25.02.2023
Zaakceptowano: 17.04.2023
Articles and dissertations Artykuły i rozprawy
 ABSTRAKT
Konceptualizacja terminu „uzależnienie” jest od dziesięcioleci przed-
miotem wielkiej debaty. Dla wielu osób pojęcie to wiąże się z zaży-
waniem narkotyków lub piciem alkoholu. Jednak w ostatnich dekadach
coraz powszechniejszy staje się nurt, który postrzega szereg zachowań
jako potencjalnie uzależniające. Do tych „nowych uzależnień” włącza
się takie zachowania jak: hazard, gry wideo, zakupy, korzystanie z in-
ternetu czy sieci społecznościowych. Celem artykułu jest przedstawienie
i omówienie dostępnych w literaturze definicji i sposobów rozumienia
pojęcia „nowe uzależnienia” na tle współczesnej wiedzy. Rozważania
zawarte w artykule zostały podzielone na trzy części. W pierwszej
dokonano przeglądu terminów i aktualnych kryteriów związanych
z nowymi uzależnieniami. Druga część dotyczy różnic i podobieństw
pomiędzy uzależnieniami od czynności a uzależnieniami od substancji.
W ostatniej zawarto krótki przegląd uzależnień behawioralnych.

Wprowadzenie
Termin „uzależnienie” powszechnie kojarzony jest z zaburze-
niami spowodowanymi używaniem substancji psychoaktywnych,
głównie alkoholu, narkotyków oraz tytoniu. Jednak w ostatnich
dekadach odnotowano pojawienie się nowych, złożonych zacho-
wań, które polegają na wykonywaniu nałogowych czynności. Swoim
przebiegiem i symptomami są podobne do mechanizmu uzależnie-
nia. Różnica polega na tym, że ich przedmiotem nie jest substancja
chemiczna. Specjaliści zajmujący się terapią uzależnień zaczęli zwra-
cać uwagę na sam proces powstawania problemu i związane z nim
zachowania (Lelonek-Kuleta 2015: 98). W literaturze pojawiły się
określenia: nowe uzależnienia (new addictions), uzależnienia beha-
wioralne (behavioral dependancy) czy też uzależnienia od czynności
(action addiction). W dużym uproszczeniu oznaczają one zachowania
nałogowe, których jednostka nie jest w stanie zaprzestać, pomimo że
zaburzają wiele obszarów jej funkcjonowania (Ogińska-Bulik 2010).
Nowe uzależnienia są terminem traktowanym potocznie, stosuje się
go po to, by podkreślić odrębność od „starych” nałogów związanych
z używaniem substancji (Guerreschi 2005). Określenie „uzależnienia
behawioralne” ma na celu podkreślenie podobieństwa do uzależnień
od substancji. Pojęcie „uzależnienie od czynności” stosowane jest

20
 Articles and dissertations Artykuły i rozprawy

rzadko, głównie po to, by zaakcentować addytywny, a jednocześnie

niepowiązany z używaniem substancji charakter grupy zjawisk (Ogiń-
ska-Bulik 2010; Habrat 2016). Ta różnorodność terminologiczna
od dawna jest przedmiotem dyskusji. W paradygmacie medycznym
postuluje się wyraźne rozgraniczenie terminów: uzależnienie i nałóg.
Wnioskuje się, by pierwszy z nich stosować jedynie w odniesieniu do
zaburzeń psychicznych wywołanych używaniem substancji psycho-
aktywnych. Paradygmat społeczny proponuje terminy: uzależnienie
behawioralne lub uzależnienie od czynności (Grzegorzewska, Cier-
piałkowska 2018: 21).
W niniejszym artykule będę posługiwała się terminem uzależnie-
nie behawioralne na określenie zaangażowania jednostki w aktyw-
ność, która skutkuje negatywnymi konsekwencjami. Zostało to
podyktowane kilkoma względami popartymi dotychczasowym sta-
nem wiedzy i ustaleniami empirycznymi (zob.: Cierpiałkowska, Sęk
2016; Grzegorzewska, Cierpiałkowska 2018). Objawy i mechanizmy
zarówno uzależnień substancjalnych, jak i behawioralnych wykazu-
ją istotne podobieństwo. Co charakterystyczne, współwystępują one
ze sobą lub też w przypadku prób utrzymania abstynencji mogą się
„wymieniać”, np. uzależnienie od środków psychoaktywnych na nało-
gową czynność. Termin uzależnienia behawioralne jest powszechnie
stosowany w piśmiennictwie naukowym oraz popularnonaukowym
i na stałe wpisał się w świadomość społeczną (zob. Grzegorzewska,
Cierpiałkowska 2018).
Nowe uzależnienia są tematem słabo opisanym w kryteriach diag-
nostycznych, a ich etiologia jest niedostatecznie rozpoznana. Stąd też
na ten moment niewiele wiadomo o skutecznych oddziaływaniach
profilaktycznych czy terapeutycznych w tym obszarze. Nie mniej zło-
żony charakter uzależnień behawioralnych oraz współwystępowanie
wraz z nimi innych problemów psychicznych są ważnym powodem,
by zająć się tym tematem. W niniejszym artykule w pierwszej kolej-
ności zaprezentowano na tle dotychczasowej wiedzy o uzależnie-
niach ustalenia definicyjne dotyczące ogólnej problematyki nowych
uzależnień, a następnie dokonano zestawienia wybranych uzależnień
behawioralnych.

21
 Uzależnienia behawioralne – ustalenia definicyjne i kryteria
diagnostyczne
Przedstawiciele nauk medycznych i społecznych toczą dyskusję
dotyczącą poprawności terminologii stosowanej w tym obszarze.
Do tej pory wyłoniły się dwa wiodące problemy. Jeden z nich doty-
czy sfery symptomatologicznej, odnoszącej się do objawów, które
pozwalają zidentyfikować daną klasę zaburzeń. Drugi związany jest
z kwestią wyjaśniania, jakie patologiczne mechanizmy prowadzą do
powstawania i podtrzymywania zaburzeń (Grzegorzewska, Cierpiał-
kowska 2018: 20). Efektem tych rozważań są obecnie trzy wiodące
stanowiska:
1. Zachowania związane z czynnościami są podobne i mogą od-
nosić się do kategorii uzależnień. Istotny nacisk spoczywa tu
na nomenklaturze i zastosowanym języku opisu. O szkodli-
wych zachowaniach myśli się zarówno w kategorii uzależnie-
nia (dependence), jak i nałogu (addiction). Termin uzależnienie
w tym rozumieniu odwołuje się do uzależnień wywołanych
przez substancje psychoaktywne. Natomiast pojęcia nałogu
używa się w przypadku zależności od czynności. W języku
polskim termin nałóg używany był w terminologii medycz-
nej, a jego rozumienie jest zbieżne z tym, jak współcześnie
wyjaśnia się definicję uzależnienia (Lelonek-Kuleta 2015: 98;
Grzegorzewska, Cierpiałkowska 2018: 21).
2. Uzależnienia behawioralne mają wspólne cechy z zaburze-
niami obsesyjno-kompulsywnymi. To, co je łączy, to funkcja
jaką spełniają podejmowane czynności. Mają one rozładować
napięcie i niepokój odczuwany przez jednostkę. Różnica po-
między nimi dotyczy tego, że te pierwsze są ukierunkowane
na cel, którego spełnienie prowadzi do przyjemności. Zacho-
wania obsesyjno-kompulsywne nie są nastawione na osiągnię-
cie konkretnych rezultatów, tylko na radzeniu sobie z nega-
tywnymi emocjami. Osoby, które kompulsywnie angażują się
w czynności, odczuwają przymus ich wykonywania i powta-
rzania. Są tym stanem przeciążone, ale nie mogą go zakończyć.
3. O uzależnieniach behawioralnych możemy myśleć w kate-
gorii zaburzeń kontroli impulsów. Podyktowane jest to prze-
de wszystkim podobieństwem objawów, mechanizmów oraz

22
 Articles and dissertations Artykuły i rozprawy

współwystępowaniem uzależnień od substancji i czynności

(Grzegorzewska, Cierpiałkowska 2018: 21–22). Na podło-
żu psychologii klinicznej uzależnienia behawioralne uznaje
się za: „stan, w którym osoba uskarża się na brak możliwości,
pomimo podejmowania prób zapanowania nad swoimi my-
ślami i zachowaniami oraz ich skontrolowania, cierpi z powo-
du różnych problemów, ekonomicznych, interpersonalnych,
zdrowotnych – wynikających z kompulsywnego powtarzania
tych czynności, a także ma poczucie bezradności i bezsilności
wobec problemu” (Cierpiałkowska, Sęk 2016: 391).
Przywołane tu stanowiska nie wykluczają się wzajemnie. Po raz
pierwszy zauważono związek pomiędzy impulsywnością a kompul-
sywnością w badaniach nad uzależnieniami od substancji (Grze-
gorzewska, Cierpiałkowska 2018: 44). Impulsywność odgrywa klu-
czową rolę w początkowych etapach procesu uzależnienia w postaci
skłonności do poszukiwania krótkoterminowych korzyści. W póź-
niejszych stadiach związanych z powtarzalnością rozwijają się kom-
pulsywne nawyki przyjmowania substancji. Podobnie ma to miejsce
przy uzależnieniach behawioralnych. Impulsywność ma role inicjują-
cą nałogowe zachowanie (np. chęć uzyskania przyjemności), a kom-
pulsywność – wspierającą jego powtarzanie (np. łagodzenie napięcia).
Niemniej zależność pomiędzy impulsywnością a kompulsywnoś-
cią jako mechanizmem uzależnień behawioralnych nadal pozostaje
w sferze poszukiwań badawczych (Grzegorzewska, Cierpiałkowska
2018).
Za autora pierwszej definicji opartej na kryteriach diagnostycz-
nych uznaje się Aviela Goodmana (Goodman 1990). Brzmi ona nastę-
pująco: „Nałóg jest procesem, w którym zachowanie będące źródłem
przyjemności lub pozwalające uciec od wewnętrznego dyskomfortu
występuje według wzorca charakteryzującego się: (1) powracającą
niezdolnością do kontrolowania zachowania (bezsilność), (2) kon-
tynuowaniem zachowania pomimo znaczących negatywnych jego
konsekwencji” (Goodman 1990: 1404). Swoje kryteria sformułował
on na podstawie DSM-3-R, bezpośrednio nawiązując do koncepcji
uzależnień, podkreślając przy tym psychiczny i behawioralny aspekt
problemu. Jego założenie, pomimo że uzyskało uznanie w praktyce,
do dziś nie posiada statusu oficjalnego narzędzia klinicznego.

23
 Tabela 1. Kryteria uzależnień behawioralnych według Aviela Goodmana
Goodman (1990)
•• Powtarzające się niepowodzenia powstrzymania impulsów do angażowania się w specyficzne
zachowania.
•• Narastające poczucie napięcia bezpośrednio przed podjęciem danego zachowania.
•• Przyjemność lub ulga w czasie wykonywania danej czynności.
•• Poczucie braku kontroli nad angażowaniem się w daną czynność.
•• Wystąpienie pięciu z następujących objawów:
ƒƒ Częste zaabsorbowanie zachowaniem lub czynnościami przygotowującymi do danego zachowania.
ƒƒ Angażowanie się w dane zachowanie (pod względem częstotliwości i czasu trwania) znacznie
przekraczające zamierzony poziom.
ƒƒ Powtarzające się próby zmniejszenia częstotliwości kontroli lub zaprzestania danego zachowania.
ƒƒ Poświęcenie coraz większej ilości czasu na aktywności związane z danym zachowaniem.
ƒƒ Coraz większe angażowanie się w dane zachowanie kosztem zaniedbywania obowiązków
domowych, zawodowych, szkolnych czy społecznych.
ƒƒ Rezygnacja lub ograniczenie ważnych działań społecznych, zawodowych i rekreacyjnych z powodu
zaangażowania w dane zachowanie.
ƒƒ Kontynuowanie danego zachowania mimo doświadczania trwałych bądź nawracających problemów
o charakterze społecznym, finansowym, psychologicznym, fizycznym wynikających z danego
zachowania lub zaostrzających się z jego powodu.
ƒƒ Tolerancja: potrzeba zwiększania częstotliwości lub intensywności danego zachowania
ƒƒ w celu uzyskania takiej samej przyjemności lub ulgi jak wcześniej.
ƒƒ Niepokój lub zdenerwowanie, gdy nie można podjąć danego zachowania.
•• Utrzymanie się symptomów dłużej niż przez miesiąc lub ich powtarzanie się w dłuższym okresie.

Źródło: Na podstawie – Goodman 1990; Lelonek-Kuleta 2015: 99.

Autorem innego, popularnego sześcioczynnikowego modelu,

którego kryteria wskazują na uzależnienie czynnościowe jest Mark
Griffiths (2004). Według niego diagnoza uzależnienia jest uwarun-
kowana wypełnieniem wszystkich z nich. Granicą pomiędzy pasją
i zaangażowaniem w daną czynność a uzależnieniem od niej jest
odizolowanie osoby uzależnionej z codziennego życia i cierpienie,
które jej to sprawia.

24
 Articles and dissertations Artykuły i rozprawy

Tabela 2. Kryteria uzależnień behawioralnych według Marka Griffithsa

Griffiths (2004)
•• Wyrazistość emocjonalnego podporządkowania – zachowanie staje się aktywnością najważniejszą
w życiu osoby. Dominuje w myśleniu, emocjach oraz zachowaniu.
•• Zmiana nastroju – dążenie do zachowania może być strategią radzenia sobie z trudnościami.
•• Tolerancja dawkowania – zachowanie musi być wykonane z coraz większą intensywnością, aby
dostarczyć pożądanej satysfakcji.
•• Objawy odstawienia – nieprzyjemnie odczucia psychiczne lub objawy fizyczne w sytuacji braku
realizacji danego zachowania.
•• Konflikty o charakterze interpersonalnym lub intrapsychicznym jako konsekwencja wykonania
zachowania.
•• Nawrót – tendencja powracania do wykonania zachowania po okresie zaprzestania lub kontrolowania
go.

Źródło: Na podstawie – Pospiszyl 2020: 243.

Lidia Cierpiałkowska na podstawie analizy opisanych w literatu-

rze przedmiotu kryteriów diagnostycznych przyjęła następujące kry-
teria operacyjne (Tabela 3). Do diagnozy uzależnienia behawioralne-
go również w tym przypadku konieczne jest wystąpienie wszystkich
pięciu objawów.

Tabela 3. Kryteria operacyjne uzależnień behawioralnych według

Ireny Grzegorzewskiej i Lidii Cierpiałkowskiej

Grzegorzewska, Cierpiałkowska (2018)

•• Podejmowanie danej aktywności w celu zmiany samopoczucia: uzyskania przyjemności, zmniejszenia
bólu, wzrostu energii, uspokojenia lub w fazie końcowej zachowania zdolności do funkcjonowania (efekt
tolerancji).
•• Wraz z upływem czasu konieczność zintensyfikowania danej czynności w celu osiągnięcia
pożądanego/akceptowanego stanu.
•• Utrata kontroli nad ilością, częstością i czasem wykonania pewnych czynności.
•• Pojawienie się symptomów odstawiennych, jeśli wykonanie danej czynności jest gwałtownie skrócone,
ograniczone lub niemożliwe do zrealizowania.
•• Nasilenie negatywnych konsekwencji wynikających z przekroczenia czasu poświęcanego na
wykonywanie danej aktywności, co jest bezpośrednim lub pośrednim wskaźnikiem utraty kontroli.

Źródło: Grzegorzewska, Cierpiałkowska 2018: 34.

W praktyce terminy związane z uzależnieniem od czynności

i próby kategoryzacji tego zjawiska pojawiają się już od dość daw-
na (Lelonek-Kuleta 2015; Habrat 2016; Grzegorzewska, Cierpiał-
kowska 2018). Biorąc pod uwagę mnogość czynności, które mogą
się stać nałogiem, wydaje się konieczne kliniczne oraz naukowe usy-
stematyzowanie uzależnień behawioralnych. Dopiero klasyfikacja

25
 DSM-5 Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (Ameri-
can Psychiatric Association 2013) uwzględniła hazard patologiczny
jako zaburzenie i nałóg niezwiązany z substancjami (non-substance
related disorder). Wprowadzenie pojęcie zaburzenia (disorder) usyste-
matyzowało naukową refleksję nad nasileniem zachowań uzależnia-
jących. Od używania normalnego, nadużywania (DSM-4), używa-
nia szkodliwego (ICD-10), do uzależnienia (zarówno od substancji,
jak i zachowań), co pozwoliło na uspójnienie tego obszaru badań
(Lelonek-Kuleta 2014: 16) – przeciwieństwie do poprzednich wydań
DSM-3 oraz DSM-4, w których hazard patologiczny zaliczono do
grupy zaburzeń impulsów. W obowiązującej w Polsce klasyfikacji
ICD-10, Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdro-
wotnych (nowa wersja ICD-11 weszła w życie 1 stycznia 2022 roku,
ale nie ma jeszcze polskiej wersji językowej, do tego momentu obo-
wiązują klasyfikacje zawarte w poprzedniej edycji), termin uzależnie-
nie behawioralne nie występował lub był ujmowany w kategorii zabu-
rzeń kontroli impulsów lub zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych.

„Nowe” i „stare” uzależnienia

Rozpatrując uzależnienia od substancji oraz uzależnienia od
czynności pod kątem podobieństw i różnic, trzeba spojrzeć na te
zagadnienia również pod kątem medycznym. Przede wszystkim, jeśli
zjawisko zalicza się do kategorii medycznej, to wypracowywane są
kryteria diagnostyczne i profilaktyczne oraz naprawcze procedury
postępowania Ma to swoje pozytywne, jak i negatywne konsekwen-
cje. Sprowadzając uzależnienie behawioralne do uproszczonych kate-
gorii fizjologicznych i psychologicznych, pomija się wielowymiarowe
ujęcie tego zagadnienia. Pod względem mechanizmów psychologicz-
nych i uwarunkowań zjawiska te są do siebie podobne. Natomiast
społeczny obraz tych zjawisk, ich spostrzeganie w środowisku, styg-
matyzowanie i wykluczenie, wystąpienie szkód społecznych (konflikt
z prawem, utrata pracy, konflikty w rodzinie itp.) czy dostępność
profilaktyki oraz leczenia znacząco się różnią. Przekłada się to na
szeroki wachlarz konsekwencji, które odczuwa uzależniona jednost-
ka i jej bliscy, a tym samym na wsparcie, które otrzymuje w procesie
zdrowienia.

26
 Articles and dissertations Artykuły i rozprawy

Z drugiej strony za ujęciem uzależnień behawioralnych od strony

medycznej przemawia fakt, że różne organy państwa kierują duże
nakłady finansowe na wdrażanie strategii naprawczych. Warunkiem
uznania danego zjawiska za zagadnienie medyczne jest fakt istnienia
czynnika patogennego. Nie ma to miejsca jednak w wypadku uzależ-
nień behawioralnych. Są one oparte na naturalnych mechanizmach
fizjologicznych. Na utrwalenie danego zachowania wpływają bodźce,
które je wzmacniają i nagradzają (przyjemność), oraz te, które warun-
kują negatywnie (brak nagrody). Jest to proces odwracalny (Habrat
2016: 21).
Wielu badaczy (np.: Ogińska-Bulik 2010; Grzegorzewska, Cier-
piałkowska 2018) podkreśla słabości i nieprawidłowości metodolo-
giczne w ujęciu pojęciowym uzależnień behawioralnych. Ponadto
trudno się oprzeć wrażeniu, że kryteria części z nich są przez analogię
naciągane do kryteriów istniejących już uzależnień od substancji. Ich
interpretacja wpisuje się bardziej w model nomotetyczny, polegający na
wyjaśnianiu głównie w zakresie poszukiwanych ogólnych praw i teorii,
niż model idiograficzny, w którym dane zjawiska są dobrze wyjaś-
nione przez potwierdzoną doświadczeniem teorię (Habrat 2016: 22).
Wraz z rozwojem wiedzy dotyczącej psychologicznych i neuro-
biologicznych mechanizmów nałogów wskazano na podobieństwa
pomiędzy uzależnieniami od substancji a nałogami behawioralnymi.
Na gruncie biologicznym zainteresowano się podstawami wyuczo-
nych zachowań. Wskazano na wspólne, neuronalne drogi rozwo-
ju uzależnień. Przede wszystkim podkreślono funkcję tzw. ośrodka
nagrody oraz potwierdzono rolę układu dopaminergicznego i opioi-
dowego w mechanizmach pozytywnego wzmacniania, a układu sero-
toninergicznego w mechanizmach protekcyjnych (Lelonek-Kuleta
2015: 101; Habrat 2016: 33). Nieliczne badania w obszarze gene-
tyki także potwierdzają, że uzależnienia od substancji i uzależnianie
behawioralne mają wspólną patogenezę, a skłonność do nich może
być dziedziczona (Lelonek-Kuleta 2015: 101).
Obecnie obowiązujące kryteria diagnostyczne termin uzależnie-
nie wyjaśniają jako sumę zachowań nałogowych (z komponentami
psychologicznymi i ich biologicznymi podstawami) oraz biologicz-
nych uwarunkowań farmakologicznych (zmieniona tolerancja i obja-
wy abstynencyjne). W ten sposób termin ten odnosi się tylko do nad-
używania substancji psychoaktywnych.

27
 Przedmiot szczególnej dyskusji w odniesieniu do uzależnień
behawioralnych stanowią objawy abstynencyjne. Symptomy, które
pojawiają się w wyniku uniemożliwienia wykonania danej czynności,
są podobne do objawów zespołu odstawiennego, ale mają niespecy-
ficzny charakter. Mogą być m.in. przejawem frustracji i występować
w postaci lęku, drażliwości czy niepokoju. Natomiast objawy ugrun-
towane w kryteriach są typowe dla odstawienia danej substancji, np.
wzmożona senność, zwiększony apetyt w przypadku uzależnienia od
kokainy (Habrat 2016: 34). Zatem w uzależnieniach behawioralnych
ograniczają się one do sfery psychicznej. W przypadku uzależnienia
od środków psychoaktywnych mają różnorodny przebieg chorobowy
zależny od przyjętej danej substancji. Wstępnym etapem w leczeniu
uzależnień chemicznych jest detoksykacja, której nie przeprowa-
dza się przy uzależnieniach behawioralnych. W efekcie klasyfikacja
DSM-5 wprowadziła kategorię zaburzeń nałogowych, które objęły:
zaburzenia używania substancji oraz zaburzenia uprawiania hazardu,
co z jednej strony podkreśla ich podobieństwo pod względem mecha-
nizmów, a z drugiej – wskazuje odrębności (osobne podkategorie).
Cierpiałkowska scharakteryzowała dwa najważniejsze nurty
traktujące o naturze uzależnień. Przedstawiciele pierwszego z nich
traktują je jako syndrom, a drugiego – jako proces (Grzegorzewska,
Cierpiałkowska 2018: 35–41). Model wieloczynnikowy jest jednym
z najpopularniejszych modeli wyjaśniania genezy rozwoju uzależ-
nień (Lelonek-Kuleta 2015: 101). Jego główne założenie opiera
się na tezie, że uzależnienia mają to samo podłoże. Z jednej strony
tworzą je złożone i zintegrowane czynniki biopsychspołeczne, z dru-
giej – konteksty neurobiologiczne i psychologiczne, które zwiększają
podatność danej jednostki na uzależnienia. Dlatego też traktowane
są jako syndrom o wielu obliczach, tak substancjalnych, jak i beha-
wioralnych. Koncepcja ta znajduje swoje odbicie w prowadzonych
badaniach i potwierdza się m.in. w pracach naukowych dotyczących
współwystępowania uzależnień ze sobą, jak i zastępowania jednego
obiektu uzależnień innym. Zarzuca się jej jednak zbytnie skoncen-
trowanie na diagnozie, przy zaniedbaniu analizy procesów psycho-
logicznych odpowiedzialnych za rozwój zjawiska (Grzegorzewska,
Cierpiałkowska 2018).
Model traktujący uzależnienia jako proces również wskazuje na
rolę uzależnień substancjalnych, które w tym przypadku są jednym

28
 Articles and dissertations Artykuły i rozprawy

z wielu czynników ryzyka skorelowanych z uzależnieniami beha-

wioralnymi. W tym podejściu jednostka w sposób celowy angażu-
je się w dane zachowanie. Jej celem jest osiągnięcie przyjemności.
Samo uzależnienie rozwija się stopniowo. Towarzyszą mu czynniki
ryzyka oraz współwystępujące z nimi sytuacje problemowe. Takie
ujęcie pozwala zidentyfikować te procesy psychologiczne, które są
specyficzne dla rozwoju konkretnego uzależnienia. Zatem umożliwia
konstruowanie interwencji opartych na dowodach naukowych, co
jest nieocenione dla efektywności terapii i oddziaływań stosowanych
w praktyce (Grzegorzewska, Cierpiałkowska 2018).
Niezależnie od tego, czy przedmiotem uzależnienia jest substan-
cja czy zachowanie, wnosi ono w życie osoby nim dotkniętej cierpie-
nie i to w zasadzie w każdej sferze życia. Co istotne, konsekwencje
uzależnienia możemy rozpatrywać zarówno w zakresie indywidual-
nym, rodzinnym, jak i szerzej – w perspektywie całego społeczeństwa
(Włodarczyk 2020: 40). Dochodzi do zrywania więzi społecznych,
utraty kompetencji społecznych, relacje zostają zaburzone, a uzależ-
niona jednostka zaczyna coraz bardziej się izolować od ludzi. Skutki
omawianego zjawiska współwystępują, tworząc nowe problemy oraz
wzmacniając się nawzajem.

Wybrane typy „nowych uzależnień”

Przemiany społeczno-kulturowe wyzwalają we współczesnym
społeczeństwie silną potrzebę posiadania i intensywnych doznań.
Mniej liczą się przeżycia, a bardziej sposób, w jaki zostaną one utrwa-
lone, np. na portalach społecznościowych. Paradoksem naszych cza-
sów jest życie w świecie pełnym dóbr i wyborów przy jednoczesnym
doświadczaniu ubóstwa relacji. Słabną więzi, tym samym osłabia się
ludzka zdolność do tolerowania różnego rodzaju stresorów. Szuka-
jąc regulacji, sposobów radzenia ze stresem, jednostka zwraca się
w stronę czynności, które pomogą jej zredukować złe samopoczucie.
W tej części artykułu omówione zostaną wybrane nowe uzależnienia.
Kryterium ich doboru zostało podyktowane formalną klasyfikacją
DSM-5. Uzależnienie od hazardu pojawiło się tu w kategorii zabu-
rzeń używania substancji i nałogów. Problemowe korzystanie z inter-
netu uznano za potencjalnie możliwe do włączenia do tej kategorii,
a uzależnienie od gier internetowych za wymagające dalszych badań.

29
 Za inne rozważane uzależnienia, w kategorii których nie znaleziono
satysfakcjonujących na ten moment dowodów, przyjęto: uzależnienie
od zakupów, seksu i ćwiczeń fizycznych (w tym artykule omówione
zostanie uzależnienie od zakupów).
H a z a rd. Po raz pierwszy został uznany za jednostkę chorobową
i pojawił się w klasyfikacji DSM-5 z 2000 roku w kategorii zaburzeń
kontroli impulsów (Panasiuk K., Panasiuk B. 2016). Hazard patolo-
giczny zdefiniowano jako postępujące i przewlekłe zaburzenie, które
obejmuje nieustanny brak zdolności do opierania się impulsom do
hazardu oraz zakłóca lub szkodzi dążeniom osobistym, rodzinnym
lub zawodowym (Kusztal, Piasecka, Nastazjak 2021: 18). Obecnie
w najnowszych kryteriach DSM-5 wprowadzonych w 2013 roku
hazard znalazł się w kategorii zaburzenia związane z substancjami
psychoaktywnymi i nałogami (Tabela 4). Zaburzenie hazardowe
traktowane jest jako kontinuum, w którym od liczby zidentyfiko-
wanych objawów zależy jego nasilenie. O łagodnym nasileniu zabu-
rzenia decyduje pojawienie się 4–5 kryteriów, umiarkowane nasi-
lenie zaburzenia: 6–7 kryteriów, nasilenie znaczne: 8–9 kryteriów.
O wczesnej remisji natomiast świadczy brak objawów przez 3–12
miesięcy, a przy utrzymującej się remisji czas ten wydłuża się powyżej
12 miesięcy.

Tabela 4. Kryteria diagnostyczne hazardu według DSM-5

Kryteria diagnostyczne DSM-5
A. Utrwalone lub nawracające problematyczne zachowania hazardowe, prowadzące do klinicznie
znaczącej szkodliwości lub negatywnego stresu, na co wskazują cztery lub więcej z niżej opisanych
zachowań przejawianych przez osobę w okresie minionych 12 miesięcy:
1. Odczuwa potrzebę grania za coraz większe sumy pieniędzy w celu osiągnięcia pożądanego
poziomu ekscytacji.
2. Jest niespokojna lub rozdrażniona, poirytowana przy podejmowaniu prób ograniczenia lub
zaprzestania grania w gry hazardowe.
3. Podejmuje nieudane próby kontrolowania, ograniczania i zaprzestania hazardu.
4. Jest pochłonięta hazardem.
5. Gra często, gdy odczuwa negatywny stres.
6. Przegrawszy pieniądze, często wraca do gry innego dnia, by wyrównać rachunki.
7. Kłamie, by ukryć stopień zaangażowania w hazard.
8. Z powodu hazardu naraża lub traci znaczące relacje, pracę, edukacyjne lub zawodowe
możliwości.
9. Popada w zależność od ludzi, od których może pozyskać pieniądze niezbędne do poprawienia
własnej sytuacji finansowej spowodowanej zaangażowaniem w hazard.
B. Zachowanie hazardowe nie jest lepiej wyjaśnione występowaniem epizodu maniakalnego.

Źródło: Na podstawie – Panasiuk K., Panasiuk B. 2016: 93.

30
 Articles and dissertations Artykuły i rozprawy

Obowiązująca w Europie klasyfikacja ICD-10 w starszej i ICD-11

w nowej wersji również odniosły się do hazardu (Tabela 5). W kla-
syfikacji ICD-10 patologiczny hazard umieszczono w grupie zabu-
rzeń psychicznych i zaburzeń zachowania, w podkategorii zaburze-
nia nawyków i popędów. Zdefiniowano go jako „częste, powtarzające
się epizody uprawiania hazardu, które dominują w życiu człowieka,
prowadzą do naruszenia norm oraz zobowiązań społecznych, zawo-
dowych, materialnych i rodzinnych” (Pużyński, Wciórka 2000: 178).
Wprowadzenie klasyfikacji ICD-11 (w Polsce do momentu tłuma-
czenia, obowiązują kryteria ICD-10) przyniosło ważną zmianę. Poja-
wił się podrozdział zaburzenia związane z używaniem substancji lub
nałogowymi zachowaniami (disorders due to substance use or addictive
behaviours), w którym rozróżniono zaburzenia spowodowane uży-
waniem substancji od tych wywołanych nałogowymi zachowaniami.
W drugiej z grup umieszczono zaburzenie używania hazardu i zabu-
rzenie związane z graniem. Zaburzenie stwierdza się w momencie, gdy
zachowania związane z hazardem i inne cechy są widoczne przez co
najmniej 12 miesięcy, chociaż czas trwania może zostać skrócony, jeśli
wszystkie wymagania diagnostyczne są spełnione, a objawy poważne.

Tabela 5. Kryteria diagnostyczne hazardu według ICD-10 i ICD 11

ICD-10
1. Wzrost napędu związanego z poszukiwaniem
środka uzależniającego.
2. Wzrost tolerancji na działanie środka (stopniowe
obniżanie przyjemności przy dostarczaniu takiej
samej dawki lub potrzeba zwiększania ilości
środka dla uzyskania podobnej przyjemności jak
na początku).
3. Kompulsywna potrzeba grania, kosztem zdrowia
i otoczenia.
4. Osłabienie woli.
5. Obsesja grania i natręctwa myślowe utrzymujące
się i nawracające nawet przy wieloletniej
abstynencji.
6. Samooszukiwanie się, stosowanie
usprawiedliwień i innych mechanizmów
obronnych ułatwiających podjęcie gry.
7. Wyniszczenie fizyczne, brak zainteresowania
środowiskiem niezwiązanym z hazardem.
8. Wypalenie emocjonalne.
ICD-11
Wzorzec uporczywych lub powtarzających się
zachowań związanych z hazardem, które mogą
być podejmowane online lub offline. Zachowania te
odznaczają się:
1. upośledzoną kontrolą nad hazardem (biorąc
pod uwagę np. początek grania hazardowego,
jego częstotliwość, intensywność, czas trwania,
zakończenie, kontekst),
2. zwiększeniem priorytetu nadanego hazardowi
w takim stopniu, że zyskał on pierwszeństwo
przed innymi zainteresowaniami życiowymi
i codziennymi czynnościami,
3. kontynuacją lub eskalacją hazardu pomimo
wystąpienia negatywnych konsekwencji.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie – Pospiszyl 2020 oraz Kusztal, Piasecka,

Nastajczak 2021.

31
 W procesie rozwoju uzależnienia od hazardu wyróżnia się naj-
częściej na trzy etapy (por. Woronowicz 2009: 468, Panasiuk K.,
Panasiuk B. 2016: 95–98, Pospiszyl 2020: 311). Pierwszy z nich okre-
ślany jest fazą zwycięstwa. Na tym etapie wygrana wywołuje uczucie
triumfu, a sam grający ryzykuje coraz większe sumy, licząc na powo-
dzenie. Punktem zwrotnym tej fazy jest wchodzenie w obsesję zwaną
„epizodem wielkiej wygranej”. Kolejny etap – faza utraty – prowadzi
do ambiwalentnego uczucia. Z jednej strony pojawia się chęć rezyg-
nacji, z drugiej myślenie życzeniowe o możliwości kolejnej wygranej.
Hazardzistę ta wizja pochłania. Gra tylko po to, by się odegrać oraz
odzyskać utracone pieniądze. Postępowanie uzależnionego zaczyna
stwarzać problemy w różnych obszarach życia (rodzinne, zawodowe
itp.). Faza trzecia – faza desperacji – rozpoczyna się w momencie,
kiedy wszystkie manipulacje i mechanizmy obronne przestają dzia-
łać. Hazardzista odczuwa konsekwencje swojego postępowania, za
które musi ponieść odpowiedzialność. Ten etap jest często momen-
tem zwrotnym – uzależniony zwraca się po pomoc.
Według badania CBOS z 2017 roku w Polsce do nałogowego
hazardu przyznało się 0,4% graczy (CBOS 2017). W tej grupie zde-
cydowanie przeważają mężczyźni, tylko 1/3 z nich to kobiety. Nie
bez znaczenia jest tu również wiek. Młodzież najczęściej wybie-
ra automaty, natomiast młodzi dorośli (20–35 lat) grę w kasynach.
Ponad połowa uzależnionych od hazardu swoją przygodę z grą roz-
poczyna pomiędzy 10 a 14 rokiem życia. Jak wynika z badań, dużą
popularnością wśród Polaków cieszy się e-hazard. Najczęstszą jego
formą są zakłady sportowe (Lelonek-Kuleta i in. 2020). Oszacowa-
nie stopnia rozpowszechnienia problemów z hazardem jest trudne,
a analiza dostępnych badań daje niejednoznaczne wyniki. Najwięcej
informacji dotyczących poziomu występowania zaburzeń związa-
nych z uprawianiem hazardu pochodzi m.in. ze Stanów Zjednoczo-
nych, Norwegii i Kanady. W zależności od miejsca badania i użytego
narzędzia diagnostycznego procent osób uzależnionych od hazardu
w populacji waha się w granicach 0.1–2 (Grzegorzewska, Cierpiał-
kowska 2018: 153).
Prob l em owe k or z y s ta ni e z i n t e r n e t u. Internet stał się
integralną częścią życia, miejscem pracy oraz źródłem gratyfikacji.
Niestety, to, co przynosi nam korzyści, może również nam szkodzić.
Problematyczne korzystanie z internetu swoim zasięgiem obejmuje

32
 Articles and dissertations Artykuły i rozprawy

wiele rożnych czynności takich jak: surfowanie po sieci, hazard w sie-

ci, cyberseks, zakupy w sieci, kompulsywne poszukiwanie informacji
oraz nadmierne korzystanie z mediów społecznościowych. Z punk-
tu widzenia wielu badaczy (por. np. Grzegorzewska, Cierpiałkowska
2018: 211) nie stanowi on źródła uzależnienia sam w sobie, ale jedynie
pośredniczy w rozwoju uzależnień od niektórych czynności. Zgodne
jest to ze współczesnym stanowiskiem, które zakłada, że określenie
„uzależnienie od internetu” jest skrótem myślowym odnoszącym się
do podejmowania w jego przestrzeni różnych ryzykownych zacho-
wań o charakterze nałogowym. Obecnie uznaje się, że szkodliwe
korzystanie z sieci obejmuje: (1) szkodliwe granie, (2) szkodliwe
zaangażowanie seksualne, (3) nadmierne i szkodliwe poszukiwanie
informacji, (4) kompulsywne zachowania, (5) nadmierne i szkodliwe
zaangażowanie społeczne (Grzegorzewska, Cierpiałkowska 2018:
211–212).
Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne rozważyło włą-
czenie diagnozy patologicznego korzystania z sieci do klasyfikacji
DSM-5. Zaproponowano uwzględnienie czterech kryteriów istot-
nych dla zdiagnozowania problemu: (1) nadmierne używanie, często
kojarzone z utratą poczucia czasu lub zaniedbaniem podstawowych
potrzeb, (2) wycofanie, w tym uczucie złości, napięcia i/lub przy-
gnębienia w przypadku braku dostępu do komputera, (3) zmiana
tolerancji, korzystanie z coraz większą częstotliwością z komputera,
w tym również manifestowanie potrzeby posiadania coraz lepszego
sprzętu komputerowego, większej liczby programów oraz dłuższego
korzystania z sieci oraz (4) negatywne następstwa obejmujące kłót-
nie, kłamanie, słabe wyniki w pracy/nauce, społeczną izolacje i zmę-
czenie (Grzegorzewska, Cierpiałkowska 2018: 212–213). Klasyfika-
cja DSM-5 z 2013 roku nie ujęła jednak uzależnienia od internetu
jako zaburzenia. Mimo braku jednostki nozologicznej w oficjalnych
klasyfikacjach, badacze proponują własne kryteria diagnostyczne.
W literaturze za jednego z pierwszych badaczy zajmujących się tym
zjawiskiem uważa się Ivana K. Goldberga. Zdefiniował on uzależnie-
nie jako sytuację, w której ludzie nadużywają internetu, co wiąże się
z wieloma negatywnymi konsekwencjami fizycznymi i psychicznymi
(Barłóg 2015). Zidentyfikował również objawy, na podstawie których
można stwierdzić wystąpienie tego problemu (Tabela 6).

33
 Tabela 6. Kryteria uzależnienia od Internetu według Ivana K. Goldberga
Goldberg
•• Tolerancja – coraz mniejszy poziom satysfakcji wynikającej z korzystania z internetu przez taką samą
ilość czasu, co prowadzi do potrzeby coraz dłuższego przebywania w sieci.
•• Zespół abstynencyjny – pojawia się już po kilku dniach od zaprzestania korzystania z sieci. O zespole
abstynencyjnym możemy mówić, gdy pojawią się przynajmniej dwa objawy z następującej listy:
ƒƒ pobudzenie psychoruchowe,
ƒƒ lęk,
ƒƒ obsesyjne myśli o internecie i tym, co się w nim dzieje,
ƒƒ obniżenie nastroju,
ƒƒ fantazje i marzenia związane z internetem,
ƒƒ dowolne bądź mimowolne poruszanie palcami w sposób charakterystyczny dla korzystania
z klawiatury komputerowej.
W celu redukcji objawów zespołu abstynencyjnego osoba zaczyna ponownie korzystać z sieci.
•• Korzystanie z sieci internetowej w czasie dłuższym od planowanego.
•• Pojawienie się potrzeby przerwania lub ograniczenia korzystania z internetu, próby te są jednak
nieudane.
•• Poświęcenie dużej ilości czasu na czynności związane z internetem (porządkowanie materiałów
internetowych, czytanie książek o internecie).
•• Zmniejszenie lub zrezygnowanie z aktywności zawodowej, społecznej lub rekreacyjnej na rzecz
korzystania z internetu.
•• Dalsze korzystanie z internetu, pomimo świadomości rozwijających się problemów fizycznych,
społecznych i psychologicznych.
O uzależnieniu możemy mówić, gdy pojawią się minimum trzy objawy z powyższej listy.

Źródło: Na podstawie – Barłóg 2015.

Fazy rozwoju uzależnienia od mediów najlepiej opisano w kon-

tekście nałogowego korzystania z internetu, jednak mogą one się
również odnosić do uzależnienia od gier internetowych. Sam pro-
ces uzależnienia podzielono na cztery fazy, z których każda wiąże się
z wystąpieniem momentu krytycznego (zob. Panasiuk K., Panasiuk
B. 2017: 69–70). Pierwszy etap zwany zaangażowaniem to okazjo-
nalne korzystaniem z internetu, które służy jakiemuś konkretnemu
celowi, np. wyszukiwaniu materiałów do nauki bądź pracy. Czas spę-
dzony na tym zadaniu jeszcze nie narusza naturalnego rytmu życia.
Kolejno następuje przejście od korzystania okazjonalnego do kolej-
nego etapu – zastępowania.
Użytkowanie sieci staje się regularne. Dzieje się tak kosztem
czasu przeznaczanego na inne zajęcia. Osoba zaczyna się izolować
społecznie, traci zainteresowanie innymi obszarami życia. Narasta-
ją problemy, które coraz trudniej będzie jej rozwiązać. Etap trzeci
to ucieczka. Pojawia się utrata kontroli. Osoba uzależniona wcho-
dzi w konflikty z bliskimi, manipuluje otoczeniem. Ucieka w świat

34
 Articles and dissertations Artykuły i rozprawy

wirtualny. Ostatni etap (desperacja) jest próbą powrotu do normalno-

ści. W wyniku okoliczności zewnętrznych osoba uzależniona nie ma
już możliwości stosowania mechanizmów ucieczkowych i zaczyna
szukać pomocy (zob. Panasiuk K., Panasiuk B. 2017: 69–70; Pospi-
szyl 2020: 303–304).
Wyniki badań dotyczące uzależnienia od internetu przedstawiają
raczej skalę samego zjawiska niż rzetelną ocenę problemu. Różnią się
znacznie w zależności od badanej kultury i społeczeństwa. Stosowa-
na metodologia nie jest jednolita. Część badań prowadzona jest na
reprezentatywnych populacjach za pomocą ankiet zamieszczonych
w sieci, część trafia w postaci kwestionariuszy do określonych grup.
Badania z 2001 roku wskazały, że 10% Europejczyków przyznaje
się do nałogowego korzystania z internetu lub uważa się za osoby
uzależnione. Należy przy tym zauważyć, że na początku XXI wieku
z internetu korzystało 17% Polaków, a w latach 2019–2020 odsetek
ten wzrósł do prawie 85% (Pospiszyl 2020: 305). Dlatego można sza-
cować, że aktualnie liczba osób uzależnionych od tego medium jest
wyższa. Niemniej patrząc na różnorodność metodologiczną, urozma-
icenie stosowanych narzędzi badawczych, kontekst społeczno-kultu-
rowy oraz dynamiczny rozwój samej sieci, wydaje się, że wskaźniki
uzależnienia mogą być zarówno przeszacowane, jak i niedoszacowa-
ne, w zależności od badanej grupy (Grzegorzewska, Cierpiałkowska
2018: 216).
Uz ale żnienie od g i er inter netowyc h. W amerykańskiej
klasyfikacji DSM-5 termin internet gaming disorder pojawił się na
określenie zaburzenia związanego z korzystaniem z gier jako prob-
lem wymagający dalszych badań (Cyrklaff-Gorczyca, Kruszewski
2018). Według propozycji zawartej w klasyfikacji DSM-5 można
wyodrębnić dziewięć kryteriów diagnostycznych uzależnienia od gier
komputerowych (Tabela 7). W przeciągu 12 miesięcy musi pojawić
się co najmniej 5 z wymienionych objawów, by można było postawić
diagnozę.

35
 Tabela 7. Prawdopodobne kryteria diagnostyczne uzależnienie od gier
komputerowych

Propozycja według klasyfikacji DSM-5

•• Zaabsorbowanie graniem.
•• Symptomy odstawienia, gdy granie nie jest możliwe.
•• Tolerancja jako potrzeba coraz większego angażowania się w granie.
•• Nieudane próby przejęcia kontroli nad graniem.
•• Utrata zainteresowań wcześniejszymi przyjemnościami i aktywnościami jako konsekwencja
nadmiernego grania.
•• Dalsze angażowanie się w gry mimo negatywnych tego konsekwencji.
•• Oszukiwanie rodziny, terapeutów oraz innych osób na temat czasu poświęconego na granie, kłamanie.
•• Granie jako sposób na ucieczkę od problemów lub na regulowanie nastroju.
•• Ryzyko utraty lub utrata relacji interpersonalnych, pracy, szkoły bądź kariery z powodu nadmiernego
grania.

Źródło: Na podstawie – Grzegorzewska, Cierpiałkowska 2018: 190.

Nowa klasyfikacja ICD-11 również uwzględniła to uzależnienie

jako gaming disorder. Znalazło się ono w podgrupie „zachowania uza-
leżniające”. Oznacza: „zaburzenie kontroli gier oraz zwiększające się
znaczenie grania nad innymi działaniami do tego stopnia, że granie
dominuje nad innymi aktywnościami codziennymi i zainteresowa-
niami, a także kontynuacją lub eskalacją grania pomimo występowa-
nia negatywnych konsekwencji, które za sobą niesie” (Cyrklaff-Gor-
czyca, Kruszewski 2018: 47). To, co decyduje o zakwalifikowaniu
danego zachowania jako uzależnienia od grania, to 12-miesięczny
okres (w przypadku poważnych objawów ramy czasowe ulegają skró-
ceniu), podczas którego następuje znaczne upośledzenie funkcjono-
wania w ważnej sferze życia.
Coraz więcej młodych osób sięga po nowe technologie także po
to, by grać. Wśród pedagogów, psychologów, nauczycieli i rodziców
rozwija się debata nad skutkami tego zjawiska. Nie ma tu prostej
odpowiedzi. Z jednej strony w literaturze wskazuje się na korzyst-
ne oddziaływanie nowych technologii, takie jak rozwój umiejętności
wzrokowo-przestrzennych, przyrost wiedzy oraz umiejętności czyta-
nia, liczenia, znajomości języków obcych, kształtowanie postaw pro-
społecznych. Z drugiej strony zauważa się zatracanie się w grze, brak
kontroli nad czasem spędzonym na graniu, przy ignorowaniu innych
aktywności oraz doświadczaniu wielu negatywnych konsekwencji
prowadzących do uzależnienia (Grzegorzewska, Cierpiałkowska
2018: 184–185). Gry mogą stanowić ucieczkę od rzeczywistości

36
 Articles and dissertations Artykuły i rozprawy

pełnej konfliktów, negatywnych emocji czy też braku poczucia włas-

nej wartości. Według badań przeprowadzonych na reprezentatywnej
grupie europejskich nastolatków (Muller i in. 2015) odsetki młodzie-
ży (14–17 lat) uzależnionej od gier komputerowych kształtują się
w poszczególnych krajach następująco: Grecja – 2,5%, Polska – 2,0%,
Islandia – 1,8%, Niemcy – 1,6%, Rumunia – 1,3%, Holandia – 1,0%,
Hiszpania – 0,6% (Muller i in. 2015).
Nał ogowe kup owa nie. Badacze nie są zgodni co do tego, do
jakiej kategorii zaburzeń psychicznych zalicza się niekontrolowa-
ne robienie zakupów. Najczęściej wymienia się tutaj cztery rodzaje
zaburzeń: zaburzenie kontroli impulsów, zaburzenie nastroju, zabu-
rzenia obsesyjno-kompulsywne oraz uzależnienia behawioralne,
z czego największą uwagę zwrócono na dwa ostatnie. Termin „nało-
gowe kupowanie” nie doczekał się jeszcze obowiązującej definicji.
Tego rodzaju czynności można określić jako „pozostający poza kon-
trolą przymus kupowania, niekorzystnie wpływający na funkcjono-
wanie jednostki” (Grzegorzewska, Cierpiałkowska 2018: 314–315).
Nałogowe kupowanie nie zostało sklasyfikowane w obowiązujących
kryteriach diagnostycznych. Natomiast według nieobowiązujących
kryteriów m.in. Helgi Dittmar (Grzegorzewska, Cierpiałkowska
2018: 316) niepohamowana potrzeba jest kluczowym symptomem
odróżniającym normalne kupowanie od patologicznego. Nałogowe
kupowanie pociąga też za sobą negatywne konsekwencje dotyczą-
ce różnych sfer życia. Z perspektywy mechanizmów uzależnienia
o nałogowym kupowaniu możemy mówić, gdy wystąpią trzy z nastę-
pujących objawów: „(1) poczucie przymusu i/lub silna potrzeba doko-
nywania zakupów, (2) upośledzenie kontroli nad powstrzymaniem
się od zakupów oraz nad długością i częstotliwością czasu poświę-
canego na zakupy, (3) doświadczanie niepokoju, rozdrażnienia czy
gorszego samopoczucia przy próbach ograniczenia możliwości doko-
nywania zakupów oraz ustępowanie tych stanów z chwilą pojawienia
się możliwości realizowania planów zakupowych, (4) spędzanie coraz
większej ilości czasu na zakupach w celu uzyskania zadowolenia lub
dobrego samopoczucia, które poprzednio osiągane było w krótszym
czasie, (5) postępujące zaniedbywanie alternatywnych źródeł przy-
jemności lub dotychczasowych zainteresowań na rzecz dokonywania
zakupów i zdobywania na nie środków finansowych, (6) kontynuo-
wanie zakupów mimo szkodliwych następstw, o których wiadomo, że

37
 mają związek z ich dokonywaniem” (Grzegorzewska, Cierpiałkowska
2018: 317).
Badania nad rozpowszechnieniem zakupoholizmu pokazują, że
w Europie problem ten dotyczy 1–10% populacji, natomiast w Sta-
nach Zjednoczonych – 6% (Grzegorzewska, Cierpiałkowska 2018).
W Polsce według analizy wyników uzyskanych przez CBOS około
4% osób powyżej 15. roku życia zmaga się z problemem kompulsyw-
nego kupowania. W większości są to osoby płci żeńskiej do 24. roku
życia (CBOS 2015). Problem ten zazwyczaj dotyka ludzi młodych,
czego przyczyn, zwłaszcza na Zachodzie, można upatrywać w boga-
tej ofercie różnego rodzaju dóbr, możliwości ich wyboru, łatwości
dostępu oraz w kulturze spędzania wolnego czasu w galeriach han-
dlowych (Ogińska-Bulik 2016).

Zakończenie
Omawiane powyżej takie terminy jak: uzależnienia behawioral-
ne, uzależnienia od czynności, nowe uzależnienia na stałe wpisały
się w literaturę przedmiotu i w praktykę. Ma to swoje pozytywne
aspekty, ogranicza bowiem kontrowersje związane ze zbyt szerokim
używaniem terminu uzależnienie oraz akcentuje negatywne kon-
sekwencje angażowania się człowieka w czynności, które pozosta-
ją poza jego kontrolą. Z drugiej strony uzależnienie jest pojęciem
budzącym negatywne, często stygmatyzujące skojarzenia. Nadmier-
ne i lekceważące stosowanie tego pojęcia w stosunku do konkretnych
form aktywności może rodzić wiele nieporozumień i patologizować
codzienne życie. Uproszczone opisy ludzkich zachowań mogą skut-
kować niedocenieniem rzeczywistych zagrożeń. Najlepiej zbadanym
zjawiskiem pod kątem uzależnień behawioralnych na ten moment
jest hazard. Przy obecnym stanie wiedzy, a zwłaszcza przy braku
zwalidowanych kryteriów diagnostycznych oraz podłużnych badań,
jest jeszcze za wcześnie, aby uznać inne uzależnienia behawioralne za
pełnoprawne, niezależne zaburzenia, a tym bardziej klasyfikowanie
ich jako podobnych do uzależnień od substancji, a nie jako zaburzeń
kontroli impulsów. Potrzebnych jest więcej dowodów naukowych, by
poszerzyć wiedzę o uzależnieniach behawioralnych do poziomu wie-
dzy o uzależnieniach od substancji.

38
 Articles and dissertations Artykuły i rozprawy

Bibliografia
American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and Statistical Manual
of Mental Disorders: DSM-5, 5th edition, Washington (DC): American
Psychiatric Publishing.
Barłóg M. (2015). Uzależnienie od Internetu i jego osobowościowe determinan-
ty, „Hygeia Public Health”, t. 50, nr 1, s. 197–202.
Cierpiałkowska L., Sęk H. (2016). Naukowe i społeczne wyzwania dla psycho-
logii klinicznej, „Roczniki Psychologiczne”, t. 19, nr 3, s. 401–436.
Cyrklaff-Gorczyca M., Kruszewski T. (2018). Uzależnienie od gier interne-
towych – opis badania i propozycja korekty postaw, „Rozprawy Społeczne”,
t. 12, nr 4, s. 46–55.
Goodman A. (1990). Addiction Definition and Implications, „British Journal
of Addiction”, t. 85, nr 11, s. 1403–1408.
Griffiths M.D. (2004). Gry i hazard. Uzależnienia dzieci w okresie dorasta-
nia, przeł. A. Sawicka-Chrapkowicz, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne.
Grzegorzewska I., Cierpiałkowska L. (2018). Uzależnienia behawioralne.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Guerreschi C. (2005). Nowe uzależnienia, przeł. A. Wieczorek-Niebielska,
Kraków: Wydawnictwo Salwator.
Habrat B. (2016). Nałogi behawioralne, [w:] B. Habrat (red.), Zaburzenia
uprawiania hazardu i inne tak zwane nałogi behawioralne, Warszawa: In-
stytut Psychiatrii i Neurologii, s. 15–83.
Kusztal J., Piasecka M., Nastazjak A. (2021). Profilaktyka uzależnienia od
hazardu oparta na dowodach naukowych. Kraków: Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Jagiellońskiego.
Lelonek-Kuleta B. (2015). Uzależnienia behawioralne na tle współczesnej
wiedzy o uzależnieniach, „Studia Społeczne”, t. 12, nr 1, s. 97–103.
Lelonek-Kuleta B., Bartczuk R., Wiechetek M., Chwaszcz J., Niewiadom-
ska I. (2020). The Prevalence of E-Gambling and of Problem E-Gambling
in Poland, „Journal of Environmental Research and Public Health”, t. 17,
nr 2, art. 404.
Muller K.W., Janikian M., Dreier M., Wolfling K., Beutel M.E., Tzavara C.,
Tsitsika A. (2015). Regular Gaming Behavior and Internet Gaming Disor-
der in European Adolescents: Results from a Cross-national Representative
Survey of Prevalence, Predictors, and Psychopathological Correlates, „Euro-
pean Child and Adolescent Psychiatry”, t. 24, nr 5, s. 565–574.
Ogińska-Bulik N. (2010). Uzależnienia od czynności. Mit czy rzeczywistość?,
Warszawa: Difin.
Ogińska-Bulik N. (2016). Kompulsywne kupowanie, [w:] B. Habrat (red.),
Zaburzenia uprawiania hazardu i inne tak zwane nałogi behawioralne,
Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii, s. 379–406.

39
 Pospiszyl I. (2020). Patologie społeczne i problemy społeczne. Warszawa: Wy-
dawnictwo Naukowe Scholar.
Pużyński S., Wciórka J. (2000). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń
zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kra-
ków: Vesalius.
Włodarczyk E. (2020). Zaburzenia związane z używaniem alkoholu – obraz
i możliwości pomocy, [w:] H. Karaszewska (red.), Człowiek w pułapce
problemów. Psychospołeczne problemy jednostki oraz instytucjonalne i poza-
instytucjonalne sposoby ich rozwiązania, Poznań: Wydawnictwo Naukowe
UAM, s. 31–59.
Woronowicz B.T. (2009). Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdro-
wia, Poznań–Warszawa: Media Rodzina, Wydawnictwo Edukacyjne
Parpamedia.

Netografia
CBOS (2015). Pracoholicy, siecioholicy, hazardziści... Uzależnienia od zacho-
wań, https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2015/K_076_15.PDF [do-
stęp: 20.02.2023].
CBOS (2017). Hazard. Komunikat z badań, https://cbos.pl/SPISKOM.
POL/2017/K_068_17.PDF [dostęp: 1.02.2023].
Lelonek-Kuleta B. (2014). Uzależnienia behawioralne – podstawy teoretycz-
ne, https://depot.ceon.pl/handle/123456789/7064?show=full [dostęp:
20.02.2023]
Panasiuk K., Panasiuk B. (2016). Patologiczny hazard – możliwości rozpozna-
nia i leczenia, https://www.colloquium.elsite.eu/images/numery/XXIII/
KP_BP.pdf&cd=1&hl=pl&ct=clnk&gl=pl&client=firefox-b-d [dostęp:
2.02.2023].
Panasiuk K., Panasiuk B. (2017). Uzależnienie od komputera i internetu – wy-
brane problemy, https://colloquium.amw.gdynia.pl/index.php/colloqui-
um/article/view/466/353 [dostęp: 2.02.2023].

ADRES DO KORESPONDENCJI
Dr Sonia Dzierzyńska-Breś
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wydział Studiów Edukacyjnych
e-mail: sonia.d@amu.edu.pl

40