Metodologia nauk

cz ć1
Dr Sabina Cisek
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ
2015/16

Aktualizacja 2015-10-20

1
Tre ci merytoryczne przedmiotu [cz ć 1]
1) Metodologia nauki i nauk (szczegółowa). Przedmiot, zakres, problematyka,
kierunki badań. Wskazanie, jakie uj cie metodologii nauk obowiązuje w ramach
zaj ć.

2) Poj cia nauki i naukowo ci. Czym ró ni si nauka od nie-nauki? Typologia nauk,
dziedziny i dyscypliny naukowe. (Przypomnienie, zebranie i rozszerzenie tre ci z
przedmiotu Naukoznawstwo)

3) Sposoby i uwarunkowania poznawania rzeczywisto ci w nauce. Wzajemne relacje.

Hierarchizacja – wedle poziomów ogólno ci (metoda nauki w ogóle, metoda nauk
przyrodniczych i metoda nauk społecznych, metodologie/strategie, metody badań,
techniki i narz dzia badawcze). Typologia metod, w tym wedle etapów procesu
badawczego.

4) Na czym polega metoda naukowa – ogólnie? Zało enia, wytyczne, cele,

post powanie. Dwa ródła (metody?) prawomocnego poznania w nauce –
obserwacja (empiria) i rozumowanie. Problemy z empirią.

- Najwa niejsze typy rozumowań (wnioskowań) w nauce – dedukcja, indukcja i inne –

szczegółowa charakterystyka.

- Logika klasyczna w nauce jako podstawa wnioskowań. Wybrane elementy.

5) Strategie lub podej cia badawcze w naukach społecznych – ilo ciowa, jako ciowa
i mieszana.

2
Tre ci merytoryczne przedmiotu [cz ć 2]

6) Typy badań (eksploracyjne, opisowe, wyja niające). Wybrane metody w naukach

humanistycznych i społecznych. Relacja do wymienionych strategii badawczych.

7) Wybrane metody i techniki gromadzenia, porządkowania, analizowania,

syntetyzowania, wyciągania wniosków i przedstawiania wyników badań cudzych i
własnych. (Zebranie, uporządkowanie, poszerzenie umiej tno ci i wiedzy zdobytych
w ramach wcze niejszych zaj ć w Instytucie Informacji Naukowej i
Bibliotekoznawstwa UJ, wyj cie poza aspekty „instrumentalne”, wskazanie, jak
stosowanie odpowiednich metod przyczynia si do tworzenia uprawnionych
poglądów, tez i wiedzy uzasadnionej).

8) Jak opracować model albo teori ? Dwa podej cia – „teoria przed badaniami” i
„badania przed teorią”. Przydatne procedury i metody. Testowanie własnych
koncepcji i hipotez. Operacjonalizacja.

9) Podsumowanie 1Ś Proces badawczy. Projektowanie własnych badań.

10) Podsumowanie 2Ś Podstawy filozoficzne, „epistemologie” dyscyplin naukowych,

paradygmaty i metateorie. Jak zało enia natury ogólnej wpływają na badania
(metodologie szczegółowe, ramy poj ciowe) poszczególnych dyscyplin? (na
przykładzie informatologii)

3
1. Metodologia nauki i nauk
(szczegółowa). Przedmiot,
zakres, problematyka,
kierunki badań. Wskazanie,
jakie uj cie metodologii nauk
obowiązuje w ramach zaj ć

4
Co to jest metodologia?
Co mo e oznaczać słowo „metodologia”
(w nauce)?

 1) Metodologia nauki (nauk) = teoria

metody, dział filozofii
 2) Sposób poznawania wiata
akceptowany w jakiej dyscyplinie
naukowej
 3) Sposób post powania w konkretnym
projekcie badawczym, metodyka
danych badań
5
Metodologia w znaczeniu 1,
jako teoria metody
 Metodologi mo na sformułować dla
ka dej dziedziny
 Są dwie grupy metodologiiŚ te, które
dotyczą działania fizycznego i te, które
dotyczą działania duchowego (w tym –
my lenia)
◦ (Bocheński, 1992, s. 20, 21)

6
Metodologia w znaczeniu 1, jako
teoria metody [cd.]
Metodologia nauki i metodologia nauk
 Metodologia nauki (ogólna) – bada to,
co wspólne dla wielu nauk (dyscyplin
naukowych)
 Metodologia nauk (szczegółowa) –
bada osobliwo ci poszczególnych
dyscyplin

◦ (Bronk, 1992, s. 354)

7
Metodologia w znaczeniu 1, jako
teoria metody [cd.]
 Metodologia nauk,
◦ w aspekcie pragmatycznym – nauka o
metodach działalno ci naukowej i
stosowanych w nauce procedurach
badawczych;
◦ w aspekcie apragmatycznym – nauka o
elementach i strukturze systemów
naukowych, tj. o wytworach nauki w postaci
poj ć, twierdzeń (prawa nauki), teorii
naukowych [Encyklopedia PWN]

8
Metodologia nauk w znaczeniu 1 bada:
- wybrane aspekty nauki w sensie czynno ciowym

 Strategie, metody i techniki badawcze i naukowe

◦ Metoda naukowa w ogóle, co ją charakteryzuje i odró nia od innych
sposobów post powania, poznania (metodologia ogólna)
◦ Metody naukowe stosowane we wszystkich dyscyplinach bąd w
wi kszo ci dyscyplin (metodologia ogólna)
◦ Metody w poszczególnych naukach (metodologia szczegółowa)

 Pytanie – czy tylko metody wyidealizowane, tj. rozumiane jako

„przepisy”, schematy, wzorce post powania czy równie ich
konkretne realizacje
◦ Na przykład – czy tylko cechy, warto ć poznawcza, wła ciwy sposób
przeprowadzenia metody analizy i krytyki pi miennictwa jako takiej,
by była akceptowana jako ródło poznania w informatologii, czy
tak e jej konkretne realizacje (powiedzmy – czy wystarczy oprzeć
si na pi miennictwie polsko- i angloj zycznym)

9
Metodologia nauk w znaczeniu 1 bada:
- wybrane aspekty nauki w sensie
wytworowym, tj. wiedz naukową
 Starsze podej cie, m.in. Koło Wiedeńskie, 1. połowa XX
wieku – metodologia skupia si przede wszystkim na
zdaniach – hipotezach, prawach, twierdzeniach, sądachś
zdaniach obserwacyjnych i teoretycznych
◦ Stąd – metodologia traktowana jak dział logiki

 Nowsze podej cie, m.in. Kuhn, Lakatos, Quine –

metodologia skupia si na strukturach wiedzy –
modelach, teoriach, paradygmatach, programach
badawczych, cało ci wiedzy
◦ (Bocheński 1992, s. 139-142) (Grobler 2008, s. 61-91, 267-
312)

10
 Metodologia nauk w znaczeniu 1
(filozoficzna, ogólna) – przykłady
problemów
 Co to jest hipoteza, jak si potwierdza i obala hipotezy?
 Co to jest prawo nauki? Jakie ma funkcje?
 Co to jest wyja nianie?
 Czy istnieją „czyste” fakty? Jaki jest stosunek obserwacji do teorii?
 Czym jest metoda naukowa w ogóle, jakie są typy metod
ogólnonaukowych, jakie metody są specyficzne dla poszczególnych
dyscyplin etc.?
 Czym jest teoria? Dlaczego jedne teorie zast pują inne?
 Jaki jest cel nauki?
 Jakie są typy nauk? Czy nauki przyrodnicze i społeczne ró nią si z
metodologicznego punktu widzenia? Je eli tak – na czym polega ich
odmienno ć?
 Na czym polega definiowanie poj ć, terminów? Rodzaje definicji? Typy
poj ć, terminów naukowych?

11
Metodologia w znaczeniu 2
 Sposób poznawania wiata akceptowany w
danej dyscyplinie (dziedzinie) naukowej,
obejmujący m.in.Ś
 podstawy meta-teoretyczne (paradygmaty, warto ci,
zało enia explicite i implicite),
 metody badawcze,
 techniki gromadzenia danych/materiału empirycznego,
 techniki analizy zgromadzonych danych empirycznych,
 standardy tworzenia interpretacji, kategoryzacji, uogólnień,
modeli i teorii,
 formy prezentacji wyników,
 reguły uzasadniania oraz zapewniania rzetelno ci i
intersubiektywnej sprawdzalno ci badań.

12
Dlaczego warto zastanowić si nad
metodologią nauki i nauk?
 Naukowcy badają wiat, metodolog docieka
(m.in.):
◦ jak to robią,
◦ czy ich sposoby post powania poznawczego
prowadzą do uzasadnionych wyników, odkryć,
nowej wiedzy, czy „nadają si ” do badania
okre lonych obiektów, problemów, zjawisk.
 wiadomo ć uwarunkowań metodologicznych
prowadzi do podniesienia jako ci, w tym
wiarygodno ci oraz intersubiektywnej
sprawdzalno ci badań.
13
Dlaczego warto …? [cd.]
 Je eli badania nie są intersubiektywnie komunikowalne i
sprawdzalne, to nie są w ogóle naukowe (Frankfort-
Nachmias, Nachmias 2001, s. 30, 31).
 Intersubiektywna sprawdzalno ć pojawia si w wyniku
jasnego okre leniaŚ
◦ w jaki sposób doszli my do takich a nie innych stwierdzeń,
wniosków, przy u yciu jakich metod, na podstawie jakich danych
empirycznych, jakiego rozumowania i jakich zało eń, jak
rozumiemy terminy, których u ywamy, słowem – zostawiamy
„ cie k sprawdzenia”,
◦ jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski –
okre lona, wykonalna, potencjalnie – przez ka dego ch tnego,
procedura.
 Nie da si spełnić tych wymogów, gdy brakuje
samo wiadomo ci metodologicznej.

14
Na naszych zaj ciach
 MźTODOLOżIA = sposób poznawania wiata
akceptowany w nauce (ze szczególnym
uwzgl dnieniem nauk humanistycznych i
społecznych), obejmujący
◦ podstawy meta-teoretyczne (paradygmaty, warto ci,
zało enia explicite i implicite),
◦ metody badawcze,
◦ techniki gromadzenia danych/materiału empirycznego,
◦ techniki analizy zgromadzonych danych empirycznych,
◦ standardy tworzenia interpretacji, kategoryzacji, uogólnień,
modeli i teorii,
◦ formy prezentacji wyników,
◦ reguły uzasadniania oraz zapewniania rzetelno ci i
intersubiektywnej sprawdzalno ci badań.
15
2. Poj cia nauki i naukowo ci.
Czym ró ni si nauka od nie-nauki?
Typologia nauk, dziedziny i
dyscypliny naukowe

16
Co to jest nauka – trzy główne
sposoby rozumienia nauki
 1) Nauka = dziedzina ludzkiej
działalno ci, dziedzina kultury
 2) Nauka = pewien typ działalno ci, zbiór
czynno ci uczonych, praca badawcza
(uj cie czynno ciowe)
 3) Nauka = wytwór = osiągni ta wiedza
naukowa (uj cie wytworowe)

◦ (Kamiński, 1992, s. 11-19), (Szaniawski,

1994a, s. 48)

17
Nauka = dziedzina ludzkiej
działalno ci, dziedzina kultury
 Obejmuje:
◦ badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub
zbiorowych czynno ci (Nowak 1985, s. 21)
◦ budynki, narz dzia, przedmioty, systemy, rodki,
technologie,
◦ finansowanie, polityk , prawo, zarządzanie
◦ hierarchie, struktury,
◦ ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci),
◦ organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia),
◦ zgromadzone zasoby informacji i wiedzy
◦ ……
18
Nauka = dziedzina ludzkiej
działalno ci, dziedzina kultury
[cd.]
 Nauka jako dziedzina kultury powstała
i „narasta” wokół poznania
◦ Chodzi tu nie o ka de mo liwe poznanie,
ale o pewien jego rodzaj, zwany
naukowym 

19
Co to jest poznanie?
 Poznanie
◦ czynno ć = poznawanie
◦ wytwór = wiedza
 Poznanie = wprowadzenie w pole wiadomo ci informacji o
czym (Kamiński, 1992, s. 13)
 „POZNANIź (…) – nazwa czynno ci, dzi ki której podmiot
dowiaduje si czego , uzyskuje informacje czy uchwyca w
jakim aspekcie poznawany przedmiotś na ogół są to te
czynno ci, które prowadzą do uzasadnionego wydawania
sądów.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=138229
 Poznanie istniejących rzeczy – zob. Powszechna
Encyklopedia Filozofii
http://www.ptta.pl/pef/pdf/p/poznanie.pdf

20
Nauka = pewien typ działalno ci,
zbiór czynno ci uczonych, praca
badawcza (uj cie czynno ciowe)
 Nauka = obło ony swoistymi zastrze eniami
(ró nie zresztą formułowanymi w zale no ci
od poglądów epistemologicznych) sposób
poznawania, zwany naukowym oraz jego
praktyczne realizacje
 Uwaga – nauka NIź równa si wyłącznie
metodzie, potrzebna jest jeszcze twórczo ć
(Szaniawski, 1994b)

21
Nauka = wytwór = osiągni ta wiedza
naukowa (uj cie wytworowe)
 Wiedza naukowa
◦ w sensie subiektywnym – stan umysłu badacza
◦ w sensie obiektywnym (tj. – tutaj – niezale nie od
wiedzy poszczególnych uczonych) – obejmuje
 poj cia, terminy
 hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia,
tezy, twierdzenia, uogólnienia, zdania
 koncepcje, modele, teorie
 milczącą wiedz (Blackburn, 1997, s.237), wiedz
towarzyszącą i zastaną = background knowledge
(żrobler, 2008, s. 73, 74), zało enia, zasady (w tym –
nieu wiadomione, przyjmowane paradygmatycznie)

22
Co to jest wiedza? Rodzaje / typy wiedzy
 Wiedza = „ogół informacji o rzeczywisto ci wraz z
umiej tno cią ich wykorzystania” (Bojar red. 2002, s. 291)
 Wiedza = „układ wiadomo ci, które jako uznajemy i
potrafimy w pewien przynajmniej sposób uzasadnić”
(Kamiński 1992, s. 24)
 Wiedza- e (wiedza propozycjonalna) i wiedza-jak
(umiej tno ci) (żilbert Ryle, 1949)
 Wiedza jawna (explicit knowledge) i wiedza milcząca (tacit
knowledge, niejawna, ukryta) (Michael Polanyi)
◦ Wiedz jawną mo emy zwerbalizować, przedstawić w
postaci słów, liczb etc. i przekazać innym. Wiedzy milczącej
nie da si całkowicie zwerbalizować (np. wiedza o tym, jak
si je dzi na rowerze), wiemy wi cej ni potrafimy
wypowiedzieć.

23
Co to jest wiedza? Rodzaje / typy wiedzy [cd.]
 Wiedza a posteriori, którą posią ć mo emy tylko
w drodze do wiadczenia, oraz wiedza a priori, którą
posią ć mo emy niezale nie od do wiadczenia
(podział ze wzgl du na sposób pozyskania wiedzy)
 Wiedza empiryczna (dotycząca wiata empirycznego) i
nieempiryczna (np. matematyczna, filozoficzna,
religijna)
 Wiedza naukowa i potoczna (podział ze wzgl du na
szczególne metody zdobywania wiedzy)
 Typy wiedzyŚ potoczna (zdroworozsądkowa),
techniczna, przednaukowa (protonauka), naukowa,
mądro ciowa
(Bojar red. 2002, s. 291-295), (Kamiński 1992, s. 24, 25), (Hajduk 2001, s.
180, 181), (Materska 2007, s. 42-49), (Paprzycka 2013), (Wo niak-Kasperek
2011, s. 39-48)

24
Co to znaczy „wiedzieć” wg
filozofów?
 Klasyczna koncepcja wiedzy
◦ „Osoba α wie, e p, zawsze
i tylko wtedy, gdy:
 (1) α jest przekonana, e pś
 (2) to, e p, jest prawdąś
 (3) przekonanie α-y, e p, jest
uzasadnione.” (Paprzycka 2013, s. 122)

25
Co to znaczy „być naukowym”?
(w odniesieniu do nauki jako procesu i
wytworu poznania, nauki jako wiedzy)

 Są co najmniej dwa warianty tego pytania

◦ „Wielkie pytanie” = filozoficzne i naukoznawcze –
na czym w ogóle polega naukowo ć
poznania/wiedzy?
◦ „Małe pytanie” = praktyczne – jak
rozpoznać/stwierdzić, e publikacja (artykuł,
referat, ksią ka) jest naukowa?

26
Co na ten temat sądzą filozofowie
nauki?
 PrzykładyŚ
◦ naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie,
tzn. falsyfikowalneś z góry jest okre lone, w jakiej
sytuacji b dzie trzeba odrzucić hipotez , koncepcj
czy teori (Popper)
◦ naukowe jest to, co wynika z do wiadczenia
(eksperyment, obserwacja, ródła), logicznego
rozumowania i pewnych zało eń natury ogólniejszej
(folklor – „wszyscy”)
◦ naukowe jest to, co za takowe bywa uwa ane przez
społeczno ć uczonych w danym czasie (Kuhn)

27
Po co rozpoznawać naukowo ć
badania, dyskusji, publikacji,
referatu, wypowiedzi?

 Dla celów
◦ poznawczych
◦ organizacyjnych, na przykład – oceny
czasopism, instytucji, dorobku
poszczególnych naukowców

28
Jak rozpoznać naukowo ć?
(w odniesieniu do nauki jako procesu i
wytworu poznania, nauki jako wiedzy)

 Stosując kryteria
◦ wewn trzne, dotyczące metody i wiedzy
naukowej, czyli – odpowiadając sobie na pytanie
na czym polega metoda naukowa i czym cechuje
si wiedza naukowa
◦ zewn trzne, organizacyjne, np. w odniesieniu do
publikacji – recenzowanie, liczba cytowań, afiliacja
autora, zamieszczenie w wa nych czasopismach
uznanych za naukowe itp.

29
Jak rozpoznać naukowo ć – kryteria
WźWN TRZNź – cechy WIEDZY naukowej
 Wiedza naukowa jest
◦ intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna
(Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31)
◦ „obiektywna” (Szaniawski, 1994c)
◦ poszukująca (jakiego ) porządku, uogólnień
◦ samodoskonaląca si
◦ systematyczna
◦ twórcza (nowa wiedza)
◦ uporządkowana
◦ uzasadniona (empirycznie i racjonalnie)
◦ wyspecjalizowana

30
Co to znaczy „intersubiektywnie
sprawdzalna”?
 „Je eli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny mo e je
powtórzyć i porównać ze sobą dwa zbiory wyników” (Żrankfort-
Nachmias, Nachmias 2001, s. 31)
 Rozró niamy
◦ intersubiektywne komunikowanie – „wiedza naukowa powinna być
zrozumiana przez ka dego badacza posiadającego odpowiednie
kwalifikacje”
◦ intersubiektywną sprawdzalno ć – „wiedza naukowa poddaje si
kontroli” (Żrankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31, przypis)
 Powinno być jasno powiedziane
◦ w jaki sposób doszli my do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków,
przy u yciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych,
jakiego rozumowania i jakich zało eń, jak rozumiemy terminy, których
u ywamy , słowem – zostawiamy „ cie k sprawdzenia”,
◦ jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – okre lona,
wykonalna, potencjalnie – przez ka dego ch tnego, procedura

31
Co to znaczy „obiektywna”?
 Trzy znaczenia terminu „obiektywno ć nauki”Ś
„bezstronno ć – jako przeciwstawienie
tendencyjno ciś intersubiektywna sprawdzalno ć –
jako niezb dny warunek społecznej kontroliś
neutralno ć aksjologiczna – jako zabezpieczenie
przed dowolno cią ocen. W adnym z tych znaczeń
obiektywno ć nie jest cechą w pełni osiągalną (…)”
(Szaniawski 1994c, s. 17)
◦ O poj ciach neutralno ci i bezstronno ci – zob. równie
(Kołakowski 2000)

 Obiektywny – mo e te znaczyć – niezale ny od

podmiotu poznającego

32
Jak rozpoznać naukowo ć – kryteria
WźWN TRZNź – cechy METODY naukowej

 Zobacz rozdział 4 w niniejszej prezentacji

33
Jak rozpoznać naukowo ć – kryteria
ZźWN TRZNź, organizacyjne, społeczne
 Najwa niejszym zewn trznym kryterium naukowo ci jest
jako zorganizowana społeczna akceptacja, np. poprzez
recenzowanie (peer review), cytowania, przyj cie artykułu
do druku w czasopi mie naukowym albo referatu na
konferencj
◦ Zob. m.in. Journal Citation Reports, Komunikat Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wy szego w sprawie wykazu czasopism naukowych

 Czy to jest nadal sprawnie działający system?

Kontrprzykłady
◦ afera Sokala, the Sokal Hoax http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawa_Sokala,
http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/
◦ Andrew Wakefield, szczepionki i autyzm – sfałszował czy nie wyniki badań?
◦ http://nauka.newsweek.pl/diederik-stapel--kanciarze-z-tytulami-
naukowymi,84437,1,1.html

34
Jak rozpoznać naukowo ć – kryteria
ZźWN TRZNź, organizacyjne,
społeczne [cd.]

 Są tu co najmniej dwa wa ne pytaniaŚ

◦ Na ile w ogóle stosowanie kryteriów
zewn trznych jest usprawiedliwione?
◦ Je eli tak – jaka społeczno ć ma
akceptować i w jakiej formie?

35
Podział / typologia nauk
 Mo e być oparty na kryteriach
wewn trznych bąd zewn trznych
wobec poznania naukowego (wiedzy
naukowej)

 A co to jest typologia? Zob. nast pny

slajd.
◦ Kompendium wiedzy o klasyfikacji, typologii i podziałach
nauk stanowi ksią ka Barbary Sosińskiej-Kalaty pt.
Klasyfikacja (Sosińka-Kalata 2002)

36
Typologia
 Typologia „polega na grupowaniu elementów zbioru w
zespoły elementów pod pewnym wzgl dem do siebie
podobnych. Dla ka dego takiego zespołu zdefiniowany
jest tzw. element wzorcowy (idealny, typowy). Elementy
zbioru zakwalifikowane do poszczególnych zespołów
nie są jednorodne, ale łączy je pewien (zwykle ró ny)
stopień podobieństwa do wybranego elementu
wzorcowego. Wyodr bnione w ten sposób zespoły
nazywa si typami, a całą struktur porządkującą zbiór
– wła nie typologią. (…) Zespoły elementów
wyodr bnione w typologii, czyli typy, niekiedy nie są
rozłączne, albowiem mo e si zdarzyć, ze pewne
elementy spełniają warunek podobieństwa wobec
wi cej ni jednego elementu wzorcowego.” (Sosińska-
Kalata 2002, s. 19)
37
Podział nauk wg kryteriów
„wewn trznych”
 Nauki aprioryczne (formalne,
dedukcyjne)
 Nauki empiryczne (realne)
◦ Nauki humanistyczne
◦ Nauki przyrodnicze
◦ Nauki społeczne
◦ Nauki techniczne

38
 Podział nauk (albo badań w ramach
nauk) wg kryteriów „wewn trznych” [cd.]
 Badania/nauki idiograficzne i nomotetyczne (nomologiczne)
(Rickert)
◦ nauki idiograficzne – poznanie i indywidualizujący opis
jednostkowych przypadków, rzeczy, zdarzeń
◦ nauki nomologiczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw
dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywisto ci

 Badania/nauki nomotetyczne i typologiczne (Oppenheim)

◦ nauki nomotetyczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw
dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywisto ci
◦ nauki typologiczne – ustalają typy i konstruują typologie badanych
rzeczy/zdarzeń jednostkowych (Sosińska-Kalata 2002, s. 121)

 Badania/nauki podstawowe („czyste”) i stosowane

39
 Podział nauk (albo badań w ramach
nauk) wg kryteriów „wewn trznych” [cd.]
• Podział wg kryterium dominującego typu
wyja niania:
 nauki dedukcyjne (wyja nianie przez dowód),
 przyrodnicze (wyja nianie przyczynowe),
 o yciu (wyja nianie przyczynowe i funkcjonalne),
 społeczne (wyja nianie funkcjonalne i
intencjonalne),
 o zachowaniu (wyja nianie przyczynowe i
intencjonalne),
 interdyscyplinarne (ró ne rodzaje wyja niania)
 [Grobler 2008, s. 251]

40
Podział / typologia nauk wg
kryteriów „wewn trznych” [cd.]
 Badania / nauki interdyscyplinarne
 Nauki
◦ interdyscyplinarne
◦ transdyscyplinarne
◦ multidyscyplinarne
◦ pluradyscyplinarne
◦ syndyscyplinarne
(Sosińska-Kalata 2002, s. 145)
41
Podział / typologia nauk wg
kryteriów „zewn trznych”

 Struktur nauki współczesnej okre la

Rozporządzenie Ministra Nauki i
Szkolnictwa Wy szego z dnia 8
sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów
wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz
dyscyplin naukowych i artystycznych.
Dz.U. 2011 nr 179 poz. 1065.

42
3. Sposoby (metody) i uwarunkowania
poznawania rzeczywisto ci w nauce.
Wzajemne relacje. Hierarchizacja –
wedle poziomów ogólno ci (metoda
nauki w ogóle, metoda nauk
empirycznych, strategie badawcze,
metody badań, techniki i narz dzia
badawcze). Typologia metod, w tym
wedle etapów procesu badawczego.

43
Co to jest metoda – ogólnie
 Metoda = sposób post powania –
◦ okre lony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne
◦ powtarzalny, systematyczny,
◦ stosowany celowo i wiadomie,
◦ zawierający element normatywny, warto ciujący (jak
nale y post pować) (Hajduk, 2001, s. 104-107)

 Metoda = „okre lony, powtarzalny i wyuczalny

sposób – schemat lub wzór – post powania,
wiadomie skierowanego na realizacj pewnego
celu poprzez dobór rodków odpowiednich do
tego celu” (Nowak, 1985, s. 19)

44
Co to jest metoda naukowa?
 Metoda naukowa = „sam tok operacji
przy stawianiu zagadnień, ich
rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i
systematyzowaniu odpowiedzi, bąd
tak e zespół zało eń przyj tych jako
ramy lub wytyczne badania (…), bąd
wreszcie ogół czynno ci i rodków
zastosowanych do sprawnego
osiągni cia rezultatów badania”
(Kamiński 1992, s. 202)
45
Co to jest metoda jakiej nauki
szczegółowej, dyscypliny
naukowej?
 Metody danej nauki = „ogólnie
pojmowane schematy poszczególnych
czynno ci badawczych – bąd
faktycznie stosowane w jakiej nauce,
bąd w niej zalecane” (Nowak 1985, s.
21)

46
Co to jest technika naukowa,
technika badawcza?

 „Technika naukowa dotyczy wyboru i

wykorzystania szeroko rozumianych
rodków” (Hajduk, 2001, s. 199)

47
Hierarchia metod w nauce – uj cie 1

 Metoda nauki w ogóle

 Metody charakterystyczne dla głównych typów nauk

◦ Nauki dedukcyjne i empiryczne
◦ Nauki przyrodnicze i społeczne
◦ Nauki nomotetyczne i idiograficzne
◦ Nauki dedukcyjne, przyrodnicze, o yciu, społeczne, o
zachowaniu (podział wg kryterium dominującego typu wyja niania,
Grobler 2008, s. 251)

 Metody specyficzne dla poszczególnych dyscyplin

(Kamiński, 1992, s. 200-214) (Grobler, 2008, s. 209-256)

48
 Hierarchia metod w nauce – uj cie 2
 Ogólnonaukowe postulaty metodologiczne, w tym – postulaty
falsyfikowalno ci, intersubiektywnej sprawdzalno ci, prostoty,
rzetelnego uzasadniania …
 Paradygmaty (wizje rzeczywisto ci, zało enia ogólne) i
metodologie (w liczbie mnogiej) lub strategie badawcze, w tym
(a) strategie teorii przed badaniami i badań przed teorią
(Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 61-63), (b) ilo ciowa,
jako ciowa i mieszana
 Metody badań, metody naukowe (albo plany badawcze,
procedury badawcze, strategie badawcze – w w szym sensie)
 Techniki badawcze lub metody w w szym sensie
◦ techniki gromadzenia danych empirycznych
◦ techniki analizy i opracowania danych empirycznych
 Instrumenty, narz dzia, pomoce naukowe

(Kamiński 1992, s. 202), (Krajewski 1998, s. 86-87) i wiele innych

49
 Hierarchia metod (procedur poznawczych) w nauce – uję ie 3
Metoda nauki w ogóle
↓
Metoda nauk empirycznych. Ma dwa warianty – etodę i duk yj ą i etodę
hipotetyczno-deduk yj ą.
↓
Metodologie albo strategie w auka h hu a isty z y h i społe z y h. Są trzy:
iloś iowa, jakoś iowa i mieszana.
↓
Metody adań (albo pla y adań , p. a aliza i krytyka piś ie i twa, ada ia
długookresowe dy a i z e longitudinal research , ada ie w działa iu action
research), etnografia (jako metoda), metoda biograficzna, metoda historyczna, metoda
porów aw za, so daż diag osty z y ada ia so dażowe , studiu przypadku
↓
Techniki badawcze, w tym techniki gromadzenia danych (np. ankieta, dokumenty,
obserwacja, wywiad) i techniki analizy danych p. a aliza doku e tów, a aliza treś i
lu zawartoś i, iągła a aliza porów aw za, tworze ie ap poję iowy h
↓
Narzędzia i po o e aukowe, p. azy da y h, oprogra owa ie służą e ada io
naukowym, wyszukiwarki naukowe w Internecie etc.

Róż i a iędzy etoda i a te h ika i adań ie zawsze jest o zywista.

50
Uporządkowanie metod w nauce – uj cie 4
Etapy badania naukowego, fazy procesu
badawczego

 Zobacz slajdy w prezentacji „Metodologia nauk cz ć

2”, rozdział 9

51
Etapy badania naukowego, procesu
badawczego – metody naukowe i metody
badawcze
 „Czynno ci składające si na przebieg procesu badawczego
mo na – z pewnym uproszczeniem – podzielić na czynno ci
związane z zadawaniem pytań, tj. formułowaniem problemów
naukowych, i czynno ci związane z udzielaniem odpowiedzi na te
pytania. Tak te mo na by podzielić zalecane czy faktycznie
stosowane schematy ich realizacji – metody.
 Te ostatnie nazwiemy metodami badawczymi w sensie w szym.
(…) Metody badawcze to zalecane lub faktycznie stosowane w
danej nauce schematy czynno ci słu ących do udzielania
odpowiedzi na formułowane w niej pytania. W naukach
empirycznych metody badawcze to przede wszystkim typowe i
powtarzalne sposoby zbierania, opracowania, analizy i
interpretacji danych empirycznych, słu ące do uzyskiwania
maksymalnie (lub optymalnie …) uzasadnionych odpowiedzi na
stawiane w nich pytania.” (Nowak, 1985, s. 21-22)

52
4. Na czym polega metoda
naukowa – ogólnie? Zało enia,
wytyczne, cele, post powanie. Dwa
ródła (metody?) prawomocnego
poznania w nauce – obserwacja
(empiria) i rozumowanie. Problemy
z empirią.

53
 Hierarchia metod (procedur poznawczych) w nauce
Metoda nauki w ogóle
↓
Metoda nauk empirycznych. Ma dwa warianty – etodę i duk yj ą i etodę
hipotetyczno-deduk yj ą.
↓
Metodologie albo strategie w auka h hu a isty z y h i społe z y h. Są trzy:
iloś iowa, jakoś iowa i mieszana.
↓
Metody adań (albo pla y adań , p. a aliza i krytyka piś ie i twa, ada ia
długookresowe dy a i z e longitudinal research , ada ie w działa iu action
research), etnografia (jako metoda), metoda biograficzna, metoda historyczna, metoda
porów aw za, so daż diag osty z y ada ia so dażowe , studiu przypadku
↓
Techniki badawcze, w tym techniki gromadzenia danych (np. ankieta, dokumenty,
obserwacja, wywiad) i techniki analizy danych p. a aliza doku e tów, a aliza treś i
lu zawartoś i, iągła a aliza porów aw za, tworze ie ap poję iowy h
↓
Narzędzia i po o e aukowe, p. azy da y h, oprogra owa ie służą e ada io
naukowym, wyszukiwarki naukowe w Internecie etc.

Róż i a iędzy etoda i a te h ika i adań ie zawsze jest o zywista.

54
Metoda, poziom 1 (najogólniejszy)

Metoda auki w ogóle

55
Metoda nauki – w ogóle
 Zdaniem niektórych jest tylko jedna metoda
naukowa, wspólna dla wszystkich dyscyplin, która
obejmuje cało ć czynno ci badawczych (Hajduk
2001, s. 105-106, 198-201)
 „Metoda naukowa jest to metoda stosowana w
nauceś wraz ze zmianą koncepcji nauki zmienia
si te i metoda” (Hajduk 2001, s. 106)
 Metody naukowej nie da si zalgorytmizować, z
ró nych przyczyn, zwłaszcza dlatego, i
nieodzownym jej składnikiem jest twórczo ć
(Szaniawski 1994b), a tak e z powodu problemu
indukcji.
 Metoda naukowa ≠ technika uprawiania nauki

56
Szeroko rozumiana metoda naukowa
obejmuje m.in.:
 Akceptowane ródła poznania – przede
wszystkim w sensie metodologicznym, czyli –
skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana w
nauce wiedza (Ajdukiewicz 1983, s. 44-75).
Obecnie są toŚ
◦ do wiadczenie, empiria
◦ rozumowanie logiczne, wnioskowania
◦ „niestety” tak e – czasem u wiadomione i
przemy lane, czasem nie – przesądy i zało enia
ró nego rodzaju

57
Szeroko rozumiana metoda naukowa
obejmuje m.in.: [cd.]
 Okre lone postawy i warto ci –
◦ akceptacja dwu filarów nauki współczesnej –
powtarzalnych i wyuczalnych metod badawczych z
jednej strony i twórczo ci – z drugiej,
◦ dą enie do obiektywno ci (w tym –
przywiązywanie wagi do intersubiektywnej
sprawdzalno ci),
◦ dą enie do ustawicznego poszerzania wiedzy,
lepszego uzasadniania (prawdy?),
◦ krytycyzm (my lenie krytyczne)
◦ tolerancja (Kołakowski 2000, s. 144)
58
 Szeroko rozumiana metoda naukowa
obejmuje m.in.: [cd.]
 Okre lone reguły i wskazówki dotyczące post powania
badawczego oraz jego etapów, w tym m.in. postulaty
metodologiczne, tj. wytyczne mające podstawowy charakter,
niewynikające ani z do wiadczenia, ani z praw logiki,
charakterystyczne dla całej nauki, w tymŚ
◦ postulat bezstronno ci (Kołakowski 2000, s. 144) (? – nie wszyscy
si z tym zgadzają, zob. niektóre wypowiedzi metodologii
jako ciowej)
◦ postulat prostoty (Krajewski, 1998, s. 86-87)
◦ postulat rzetelnego uzasadniania
◦ postulat sprawdzalno ci, w tym – empirycznej sprawdzalno ci
◦ przestrzeganie reguł logicznych (Kołakowski 2000, s. 144)

 Zało enia dotyczące wiata i mo liwo ci jego poznania

(zało enia epistemologiczne i ontologiczne) przyjmowane
explicite i implicite, po cz ci tak e bezrefleksyjnie
59
Metoda nauki – współczesne postawy
 Krytycyzm, my lenie krytyczne
◦ „Stawiaj pytania, wyra aj zdziwienie
◦ Okre l problem
◦ Sprawd dowody
◦ Bąd ostro ny wobec prze wiadczeń i tendencyjno ci
◦ Unikaj argumentacji emocjonalnejŚ „Skoro tak czuj , musi to
być prawda”
◦ Unikaj uproszczeń
◦ Rozwa aj inne interpretacje
◦ Zaakceptuj brak pewno ci” (Tavris, Wade 1999, s. 30-35)

 Dą enie do obiektywizmu, intersubiektywna

sprawdzalno ć

60
Metoda nauki – niektóre współczesne
zało enia
 W wiecie wyst pują jakie powtarzalne wzorce,
regularno ci, prawidłowo ci, struktury, typy etc.
 Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne
przyczyny, uwarunkowania
 wiat jest przynajmniej w pewnym stopniu i
zakresie poznawalny
 Nic nie jest dowiedzione samo w sobie
 Wiedza opiera si na do wiadczeniu, empirii
 Wiedza naukowa, chocia niepewna, odwołalna i
wzgl dna, przewy sza ignorancj (Frankfort-
Nachmias, Nachmias, 2001, s. 20-23)

61
Dwa ródła (metody) prawomocnego
poznania w nauce – obserwacja
(empiria) i rozumowanie
 Wła ciwie to są trzy 
◦ do wiadczenie, empiria (eksperyment,
obserwacja, ródła) [zob. slajd Metoda nauk
empirycznych – podstawa i nast pne]
◦ rozumowanie (w tym logiczne), wnioskowania
[zob. slajd Co to jest rozumowanie i nast pne]
◦ zało enia ró nego rodzaju, explicite lub nie
[zob. slajd Metoda nauki – niektóre
współczesne zało enia]
62
Metoda, poziom 2

Metoda nauk apriorycznych

i metoda nauk empirycznych

63
Metoda nauk apriorycznych –
metoda dedukcyjna
 Związana jest z budowaniem i badaniem poprawno ci
systemów dedukcyjnych, systemów aksjomatycznych
(Hajduk, 2001, s. 108-115) (Bocheński, 1992, s. 76-101)
 Odnosi si przede wszystkim do nauk apriorycznych,
dedukcyjnych, formalnych – logiki i matematyki. Ale – równie
w naukach społecznych próbowano konstruować teorie
aksjomatyczne w oparciu o metod dedukcyjną (Żrankfort-
Nachmias, Nachmias, 2001, s. 57-59).
 Metoda dedukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym
co wnioskowanie dedukcyjne jako rodzaj rozumowania.
Rozumowanie dedukcyjne wyst puje we wszystkich
dyscyplinach naukowych, metoda dedukcyjna – raczej nie.

64
Metoda nauk empirycznych –
podstawa
 Nauki empiryczne odwołują si do do wiadczenia, empirii
(zob. m.in. Bocheński, 1992, s. 106-111). Jednak e – co
to wła ciwie znaczy?
◦ e muszą mieć interpretacj empiryczną (żrobler, 2008, s.
142)
◦ e opierają si na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o
faktach, zdaniach o fenomenach.
 „Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle nast pujące daneŚ
współrz dne czasowe, współrz dne przestrzenne, okoliczno ci, opis
fenomenu” (Bocheński, 1992, s. 106-107)
◦ e, w uproszczeniuŚ „To, co stoi w sprzeczno ci ze zdaniami
obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co słu y
wyja nieniu tych zdań, musi być przyj te” (Bocheński, 1992,
s. 109)

65
 Metoda nauk empirycznych –
podstawa [cd.]
 Co to jest do wiadczenie?
 „źmpirycy (..) mówiąc o do wiadczeniu mają na my li
do wiadczenie zmysłowe, w którym są dane rzeczy i
zjawiska fizyczne, albo introspekcj , w której są dane
zjawiska psychiczne” (Ajdukiewicz 1983, s. 67)

 Co to znaczy, e termin (wyraz, wyra enie) ma sens

empiryczny?
 Sens empiryczny „dostarcza nam (..) metody, wedle której,
opierając si na do wiadczeniu (na wiadectwie zmysłów),
mo emy si przekonać, czy dany przedmiot mo na tym
wyrazem nazwać, czy te nie” (Ajdukiewicz 1983, s. 54)

66
Metoda nauk empirycznych – podstawa
– istotne problemy
 Nie istnieje „czysta” obserwacja – zob. teza o uteoretyzowaniu obserwacji.
 Ten sam materiał empiryczny mo e być podstawą nieskończenie wielu
hipotez, koncepcji itd. Zob. teza o niedookre leniu teorii przez dane
empiryczne.
 żeneralizacje, hipotezy, prawa, tezy nauki nie powstają w wyniku
„prostego” uogólnienia zdań obserwacyjnych, poniewa pojawia si w nich
nowa tre ć – „element teoretyczny”, tj. nowe poj cia, przyczyny, związki,
które wymy lamy, tworzymy, by wyja nić, to co zaobserwowali my.
 adnego uniwersalnego prawa nauki nie da si całkowicie i z pewno cią
potwierdzić za pomocą empirii, obserwacji, mo na jedynie próbować je
obalić, a i to stwarza problemy.
 Je eli jakie zdanie obserwacyjne jest niezgodne z hipotezą, prawem,
teorią naukową (tzn. jest inaczej ni hipoteza lub teoria przewiduje), to
niekoniecznie dana hipoteza (prawo, teoria) musi zostać odrzucona. Zob.
problemy z falsyfikacją, teza Duhema-Quine’a.

67
Metoda nauk empirycznych
– dwa warianty
 „Klasyczna” metoda indukcyjna, podej cie
indukcjonistyczne (starsze, kojarzone z
pozytywizmem i neopozytywizmem)
 Metoda hipotetyczno-dedukcyjna,
podej cie hipotetyczno-dedukcyjne
(Popper), (Hajduk, 2001, s. 142-144)

◦ Metoda indukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym

co rozumowanie indukcyjne, chocia oczywi cie w du ej
mierze si na nim opiera.

68
Metoda indukcyjna
 Metoda indukcyjna opiera si na intuicji, i im
wi cej ró norodnych przypadków potwierdza daną
hipotez , tym bardziej jest ona prawdopodobna i
mo emy jej ufać, do tego stopnia, e staje si
prawem nauki.
◦ Ale – nie udało si jak dotąd ustalić – jak rozumieć i obliczać
to prawdopodobieństwo (zob. żrobler, 2008, s. 33-61)
 W innym sformułowaniu – im wi cej mamy
potwierdzonych jednostkowych zdań o faktach,
zdań obserwacyjnych, tym bardziej ich
uogólnienie, zdanie teoretyczne, tj. hipoteza jest
wiarygodne.

69
Metoda indukcyjna [cd.]
 Dzisiaj ju chyba nikt nie uwa a praw, stwierdzeń, uogólnień
uzasadnionych na drodze indukcji (niezupełnej i eliminacyjnej)
za pewne, lecz jedynie za w jakim stopniu potwierdzone.
◦ Z poj ciem potwierdzania te jest problem (zob. żrobler, 2008, s.
55-61)
 „W praktyce metodą indukcji mo na posługiwać si jedynie w
sposób bardziej swobodny, porównując poszczególne
przypadki pod wzgl dami uznanymi za istotne w danym
kontek cie badawczym. Do odró nienia czynników istotnych od
nieistotnych trzeba mieć uprzednio zaakceptowane hipotezy.”
(Grobler, 2008, s. 33)
 „ wiadectwo empiryczne w jaki sposób przyczynia si do
dyskryminacji hipotez, … przemawia na korzy ć jednych i
niekorzy ć drugich” (żrobler, 2008, s. 33)

70
… im wi cej ró norodnych przypadków

 „Prawdopodobieństwo wniosku uzyskanego w

drodze indukcji niezupełnej, głoszącego, e
przedmiot klasy a (którą w pewien sposób
obierzemy) ma cech b, b dzie tym wi ksze,
po pierwsze, im wi cej przedmiotów danej
klasy przebadamy i stwierdzimy, e wszystkie
one mają t samą cech , po drugie, im
bardziej ró norodne b dą te przedmioty, po
trzecie, im bardziej b dą si ró niły warunki, w
których dokonujemy obserwacji” (Krajewski,
1998, s. 79)

71
Metoda indukcyjna – problemy
 Z jednej strony:
◦ „Rozumowanie indukcyjne polega zasadniczo na
projekcji, czyli rzutowaniu, wyników obserwacji na
przypadki dotąd niezaobserwowane” (żrobler,
2008, s. 58)
◦ „Nawet najbogatsze, lecz z natury rzeczy
skończone wiadectwo empiryczne nie mo e
wystarczyć do wyczerpującego uzasadnienia
adnej hipotezy uniwersalnej” (żrobler, 2008, s.
33)
 Na marginesie – nie zawsze interesują nas
hipotezy ci le uniwersalne, zwłaszcza w naukach
humanistycznych i społecznych

72
Metoda indukcyjna – problemy [cd.]

 Z drugiej strony:
◦ Teza o niedookre leniu teorii przez dane
empiryczne (Quine) – zebrany materiał
empiryczny mo e być podstawą
nieskończenie wielu hipotez (żrobler, 2008,
s. 27, 58-59)
 paradoks doboru krzywej, paradoks
„zielbiesko ci”

73
Metoda indukcyjna – problemy [cd.]
 Teza o uteoretyzowaniu obserwacji
(Popper)
◦ „nie sposób niczego zaobserwować bez wcze niejszych
oczekiwań ukształtowanych przez posiadane przez nas
teorie”,
◦ „tre ć obserwacji zale y od licznych, mniej lub bardziej
wyrafinowanych, zało eń”,
◦ „zarówno w przypadku wiedzy potocznej jak i naukowej (…)
nie ma ani jednego zdania, które mo na byłoby przyjąć na
podstawie samej obserwacji. I chocia nie byłoby nauki bez
obserwacji, to nie obserwacja poprzedza teori , lecz
przeciwnie teoria poprzedza obserwacj ”,
◦ „teorie uznawane przez obserwatora determinują jego
reakcje na otoczenie” (żrobler, 2008, s. 70-72, 90-91)

74
Metoda indukcyjna – problemy [cd.]

 Teza o uteoretyzowaniu obserwacji

◦ Nie tylko obserwacja jako taka jest
uteoretyzowana, lecz tak e identyfikacja sytuacji
obserwacyjnej jest uteoretyzowana – decyzja co
obserwować – równie w sensie dosłownym –
tak e wynika z akceptowanych teorii i zało eń
(Grobler, 2008, s. 91)

75
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna,
metoda falsyfikacji, metoda krytyki hipotez
 Karl Raimund Popper – najwa niejsza metoda nauki lub nauk
empirycznych = stosowanie zasady krytycyzmu = metoda
hipotetyczno-dedukcyjna (Grobler, 2008, s. 63-64)
 „Polega na wysuwaniu hipotez, wyprowadzaniu z nich
wniosków dedukcyjnych na temat wyników projektowanych
eksperymentów, a nast pnie konfrontowaniu ich z faktycznymi
wynikami eksperymentalnymi” (żrobler, 2008, s. 63-64)
 Falsyfikacjonizm – w naukach empirycznych nie mo na dowie ć
prawdziwo ci adnej hipotezy, nie mo na hipotezy ostatecznie i
całkowicie potwierdzić, czasami natomiast da si wykazać, e
jaka hipoteza jest fałszywa
◦ Dlaczego? Zobacz slajdy Metoda indukcyjna – problemy
 Wszystkie tezy nauki przyj te są „na prób ” i mogą zostać
odwołane.

76
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – jak to si robi?
 Identyfikacja faktów wymagających wyja nienia (problem – co to jest
fakt – na razie pomijamy)
 Sformułowanie miałej hipotezy albo wielu miałych hipotez ( miałe =
wysoce informacyjne, tj. „du o mówiące” o wiecie, o szerokiej
dziedzinie odniesienia, mocno nara one na obalenie)
 Wyprowadzenie – drogą dedukcji – z tych e hipotez konsekwencji
empirycznych, tj. jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych
 Poddanie tych e zdań obserwacyjnych rzetelnym testom
empirycznym, poprzez eksperymenty i obserwacje (zwłaszcza w
naukach społecznych, gdzie nie zawsze da si przeprowadzić
eksperyment)
◦ Testowanie jest rzetelne, gdy odbywa si w zró nicowanych sytuacjach, na
ró ne sposoby, poza tym – terminy wyst pujące w hipotezie i zdaniach
obserwacyjnych nie powinny być wieloznaczne
◦ Przed rozpocz ciem testowania empirycznego nale y dokonać
operacjonalizacji terminów teoretycznych wyst pujących w hipotezie, tj.
„przetłumaczyć” je na terminy obserwacyjne
 Te hipotezy, które nie zostaną sfalsyfikowane mogą „na razie” zostać
uznane, ale trzeba pami tać, e to „nie na zawsze”.
◦ (Grobler, 2008), (Krajewski, 1998, s. 92-101)

77
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – problemy

 Problem z falsyfikacją – „na tej podstawie, e wynik

eksperymentu jest niezgodny z przewidywaniem,
nie mo na wnioskować, e badana hipoteza jest
fałszywa” (żrobler, 2008, s. 70)
 Dlaczego? Bo fałszywe mogą byćŚ
◦ zdanie obserwacyjne opisujące warunki początkowe
eksperymentu
◦ zdanie obserwacyjne opisujące wyniki eksperymentu
◦ zało enia, w tym –
 explicite i implicite akceptowane prawa, teorie (uteoretyzowanie
obserwacji)
 oczekiwania i przesądy
 wiedza towarzysząca i zastana = background knowledge, folklor
dyscypliny

78
4a. Najwa niejsze typy
rozumowań (wnioskowań) w
nauce – dedukcja, indukcja i
inne – szczegółowa
charakterystyka
4b. Logika klasyczna w nauce
– jako podstawa wnioskowań.
Wybrane elementy
79
 Co to jest rozumowanie?
 „w najszerszym znaczeniu oznacza prac umysłową
(przeciwieństwo pracy fizycznej)ś
 w znaczeniu w szym to rozmaite czynno ci umysłowe z
wyłączeniem obserwowania (do wiadczenia)ś
 w filozofii i logice rozumowanie to przechodzenie od jednych sądów
do innych - w tym sensie rozumowanie to dobieranie nast pstwa do
racji lub racji do nast pstwa.
 Przyjmuje si podział rozumowań na dedukcyjne i redukcyjne;
rozumowanie dedukcyjne przebiega od racji do nast pstwa,
redukcyjne przebiega od nast pstwa do racji.
 Rozumowanie dedukcyjne dzieli si na wnioskowanie (dobieranie
nast pstwa do racji uprzednio uznanej za prawdziwą) i
sprawdzanie (dobieranie do racji nast pstwa, skądinąd uznanego
za prawdziwe);
 rozumowanie redukcyjne dzieli si na tłumaczenie (dobieranie racji
do nast pstwa, skądinąd uznanego za prawdziwe) i dowodzenie
(dobieranie do nast pstwa racji, uprzednio uznanej za prawdziwą).”
http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=100447

80
Co to jest rozumowanie? [cd.]
 „Ka dy proces, w którym wnioski wyprowadza
si z pewnego zbioru przesłanek, mo emy
nazwać procesem rozumowania. (…)
rozumowania mogą być dobre lub złeś są
dobre, gdy przesłanki wspierają czy nawet
pociągają za sobą wniosekś są złe, gdy nie
udzielają wnioskowi adnego wsparcia.”
(Blackburn, 1997, s. 352)

◦ O rozumowaniach – zob. (Hajduk 2001, s. 71-98),

tak e (Bocheński 1992, s. 78-80, 102-106, 117-
124) i (Krajewski 1998, s. 74-84)

81
Podstawowe sposoby
rozumowania w nauce
 Dedukcja
 Indukcja

 Poza tym są jeszczeŚ abdukcja,

idealizacja, redukcja, wnioskowanie
przez analogi

82
Podstawowe sposoby rozumowania w
nauce [cd.]
 „Indukcja to rozumowanie „od szczegółu do ogółu”, a
dedukcja – „od ogółu do szczegółu”.
 (…) indukcja to przechodzenie od stwierdzenia
jednostkowych faktów, pojedynczych wypadków jakiej
prawidłowo ci do jej ogólnego sformułowania. (…)
 Dedukcja za , (…) to, na odwrót, przechodzenie od
ogólnych prawidłowo ci do jej pojedynczych
wypadków. (…) Dzisiejsza logika rozumie dedukcj
szerzej: jako wszelkie rozumowanie oparte na
wynikaniu logicznym, czyli rozumowanie od racji
logicznej do jej nast pstwa. (…) Nast pstwo mo e być
nie mniej ogólne ni racja.” (Krajewski 1998, s. 74-75)

83
Dedukcja. Wnioskowanie dedukcyjne.

 Rozumowanie dedukcyjne wyst puje i jest

akceptowane we wszystkich dyscyplinach
naukowych (oczywi cie w ró nym
zakresie).
 Jest rozumowaniem niezawodnym, tzn.
gdy przesłanki są prawdziwe, to wniosek
tak e jest z konieczno ci prawdziwy.

84
Indukcja. Rozumowanie indukcyjne

 Indukcja, z wyjątkiem indukcji

enumeracyjnej zupełnej, jest
rozumowaniem zawodnym (Hajduk, 2001,
s. 80-82) (Krajewski, 1998, s. 76-84)

 Indukcja enumeracyjna
◦ zupełna
◦ niezupełna
 Indukcja eliminacyjna
85
Indukcja. Rozumowanie indukcyjne

 Dla zainteresowanych – o indukcji z

filozoficznego punktu widzenia mo na
przeczytać w Powszechnej
Encyklopedii Filozofii
http://www.ptta.pl/pef/pdf/i/Indukcja.pdf

86
Metoda, poziom 3

Metodologie albo strategie w

naukach humanistycznych i
społe z y h.
Są trzy: iloś iowa, jakoś iowa i
mieszana.

87
5. Strategie lub podej cia
badawcze w naukach
społecznych – ilo ciowa,
jako ciowa i „mieszana”
(mixed methods research)

88
Zobacz
 Metodologia jako ciowa w badaniach
współczesnej nauki o informacji
(prezentacja) oraz tu (pełny tekst)

 "Metodologia mieszana" w badaniach

nauki o informacji i bibliotekoznawstwa
(prezentacja) oraz tu albo tu (pełny
tekst)
89
Bibliografia
zob. prezentacja „Metodologia
nauk cz ć 2”

90