See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/369479327

"The Reconstruction of Religious Thought in Islam"

Article · March 2023

CITATIONS READS
0 2,095

1 author:

Muhammad Khurram Yasin

Govt. College Women University Sialkot
19 PUBLICATIONS 0 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Muhammad Khurram Yasin on 24 March 2023.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 ** *
‫ار او‬ ‫ڈا‬ ‫و‬ ‫م‬

“‫م‬ ‫راورد‬ ‫ء ما ل ” ا‬
( ‫ى‬ ‫و‬ )
Abstract: Dr. Allama Muhammad Iqbal delivered a series of seven
English lectures under the title "The Reconstruction of Religious Thought
in Islam" for the renaissance of Muslim thought. His third lecture "The
Conception of God and the Meaning of Prayer" has in important place in
these lectures as it circles around the concept of God in Islam, method to
gain His attraction, the concept of time and space and Islamic ideology of
the universe. In this article, explanatory study of the lecture is presented
with critical point of view.

‫و‬ ‫اورا م‬ ‫د آز‬ ‫رو‬، ‫ى ةا‬ ‫ں‬ ‫ا ل‬ ‫ڈا‬

‫م‬ ‫ى‬ ‫ان‬ ‫د‬ ‫رت‬ ِ “‫م‬
” ‫تا ل‬ ‫م ۔ ان‬ ‫و دو ں ا ں‬
‫رى‬ ‫ت‬ ‫( ۔ان‬ ِ ‫ا‬
‫تا‬ ِ ) ‫ہآ ق م ت‬ ‫ان‬ ‫ا‬ ‫اور‬ ‫د‬
‫روز‬ ‫ا ل‬ ‫ت‬ ‫ى‬ ‫" ا‬The Reconstruction of Religious Thought in Islam"
‫ت‬ ‫ان‬ ‫ت‬ ‫ا م ا۔ ں‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ل د ت ا‬ ‫اور‬
‫ء‬١٩٣٠ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫۔ا ا‬ ( ‫ھاور ن) اں‬ ، ‫ رآ دد‬،‫ر‬ ،‫ ر‬،‫راس‬
‫راس‬ ‫ا‬ ‫رے‬ ‫ضو‬ ‫ت‬ ‫ان‬ ‫ا ل ب د‬ ‫ا م ا۔‬
‫ان‬ ‫اس‬ ‫اد‬ ‫ان‬ ‫۔ ں اس و‬ ‫ھ‬ ‫ اور‬،‫ رآ د‬،‫راس‬ ‫در ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫ں‬ ‫ظ‬ ‫اور‬ ‫وا‬ ‫ت د‬ ‫ان‬ ‫۔‬ ‫ن ذ‬ ‫ت‬
‫۔‬ ‫آ‬ ‫ر وا ا ن ذ‬ ‫ہ‬ ‫ِم‬
“In these Lectures, which were undertaken at the request of the Madras
Muslim Association and delivered at Madras, Hyderabad, and Aligarh, I
have tried to meet, even though partially, this urgent demand by
attempting to reconstruct Muslim religious philosophy with due regard to
the philosophical traditions of Islam and the more recent developments in
the various domains of human knowledge.” (1)
‫ آ د‬، ‫ور‬ ‫ ر‬، ‫* ا ڈىا‬
‫ ر‬، ‫ن ور‬ ‫ ر‬،‫اردو‬ ‫** آفڈ ر‬

238 _________________________________________________________________ (٢٣ ) "‫"ا س‬

 ‫وع د‬ ‫د‬ ‫ہ‬ ‫ى‬ ‫ں‬ ‫ا ن‬ ‫دو ِر‬ ‫د‬
‫اور‬ ‫ا م‬ ‫۔ در‬ ‫اور‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫وہ‬ ‫اس‬
‫ت‬ ‫ان‬ ‫م‬ ‫ت‬ ‫ا ل ان‬ ‫۔ ں‬ ‫ں د‬ ‫ا‬
‫‪:‬‬ ‫د‬ ‫ات‬ ‫ت درجذ‬ ‫۔ان‬ ‫گ‬ ‫اصاور‬
‫)‪(Knowledge and Religious Experience‬‬ ‫ہ‪/‬‬ ‫اور‬ ‫‪١‬۔‬
‫)‪(The Philosphical Test of the Revelations of Religious Experience‬‬ ‫واردات ا ف‬ ‫‪٢‬۔‬
‫م)‪(The Conception of God and Meaning of Prayer‬‬ ‫راور د‪/‬د‬ ‫ا‬ ‫‪٣‬۔‬
‫‪(The Human Ego-his Freedom and Immortality) /‬‬ ‫دى‪،‬ا آزادىاور‬ ‫‪٤‬۔ ا‬
‫روح)‪(The Spirit of Muslim Culture‬‬ ‫‪٥‬۔‬
‫ر )‪(The Principal of Movement in the Structure of Islam‬‬ ‫ا ل‪/‬‬ ‫ِما م‬ ‫‪٦‬۔‬
‫؟)?‪(Is Religion Possible‬‬ ‫ا ن‬ ‫‪٧‬۔‬
‫ط ۔‬ ‫ت‬ ‫ں‬ ‫ں اور‬ ‫ا‬ ‫اور ا م‬ ‫‪،‬‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫ت‬ ‫ان‬
‫؛ ا آ ى دو‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫‪،‬ا‬ ‫اور‬
‫اور‬ ‫رذر‬ ‫ا ں‬ ‫د‬ ‫۔اس ا‬ ‫ت ا‬
‫ز دہ‬ ‫م م‬ ‫د‬ ‫اور ا ذر‬ ‫ا ذر‬ ‫ح‬ ‫م‬ ‫د ذرا‬
‫۔دو ے‬ ‫ت‬ ‫اور اس‬ ‫رو‬ ‫ر ‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬و ان ‪،‬و ‪ ،‬رو‬ ‫۔اس‬ ‫اور و‬
‫م‬ ‫ا ں‬ ‫۔ اس‬ ‫ا از‬ ‫ا ل‬ ‫ں‬
‫ا‬ ‫ت اور‬ ‫ت( ‪ ،‬ز ن و ں‬ ‫تاور‬ ‫ت‪،‬‬ ‫)‬
‫ا‬ ‫ا ں‬ ‫۔ا‬ ‫رر‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫د اور‬ ‫ان م م‬ ‫اور‬
‫ا ا ت‬ ‫ان‬ ‫ا م‬ ‫ظِ د‬ ‫دت‬ ‫ذات‬
‫ا ں‬ ‫۔ اس‬ ‫ت” “‬ ‫“ )‪(Cosmological‬‬ ‫)‪(Ontological‬اور”و دى“)‪” (Teleological‬‬
‫ں‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫م“ آ ز‬ ‫راور دت‪/‬د‬ ‫” ا‬ ‫ے‬
‫وا‬ ‫م‬ ‫اورد‬ ‫ا‬ ‫و دو ے‬ ‫م‬ ‫مذرا‬ ‫د‬
‫ا‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ڑ‬ ‫اس‬ ‫وہا‬ ‫ے‬ ‫۔اب‬ ‫ا ش‬ ‫ا‬

‫_________________________________________________________________ ‪239‬‬ ‫‪(٢٣‬‬ ‫"ا س" )‬

 ‫اس‬ ‫۔‬ ‫ا ل ا‬ ‫ذر‬ ‫ح دتود‬ ‫اوراس‬ ‫و‬ ‫و د‬
‫ں‬ ‫ز و‬ ‫اور ا‬ ‫ت‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ت‬ ‫ا‬
‫ز نو ن‪ ،‬دى‬ ‫رو ‪،‬‬ ‫‪ ،‬ت ا‬ ‫دہوروح‬ ‫و‬ ‫ِ ت؟‬ ‫‪،‬ا م ِر ا‪،‬‬ ‫پ‬
‫۔‪٢‬‬ ‫‪ ،‬د اور ز‬ ‫آدم و ا‬ ‫و اور‬ ‫و ر‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫آ‬ ‫اور ز‬
‫و‬ ‫اور ا‬ ‫ت‪،‬‬ ‫ع‬ ‫۔ ان‬ ‫ر‬ ‫ا ل او‬ ‫ا‬
‫‪:‬‬ ‫۔اس ا‬ ‫ا ساور‬ ‫ا ل‬
‫۔“ )‪(٣‬‬ ‫ل‬ ‫ا ل ا روا‬ ‫”اس‬
‫۔‬ ‫رے ا‬ ‫رات‬ ‫اور ا ت‬ ‫آ ز‬ ‫ا ل‬
‫ور‬ ‫دى‬ ‫ا و د‪،‬‬ ‫اس‬ ‫ت د‬ ‫اوراس‬ ‫ا اس د‬ ‫رات‬
‫رے‬ ‫۔ ت‬ ‫د د‬ ‫ں‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ ،‬ل ‪ ،‬دے‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫۔‬ ‫اس رے م رواں ر‬
‫‪،‬‬ ‫د ں‬ ‫ا ل مز ہا‬ ‫۔‬ ‫اس‬ ‫روار‬ ‫ور‬ ‫ا‬ ‫م‬
‫رہ‬ ‫اور ا‬ ‫دى‬ ‫ِ‬
‫ذات رى‬ ‫و‬ ‫اس‬ ‫اور ا‬
‫وا‬ ‫و‬ ‫۔‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫“ا ”‬ ‫و د‬ ‫دى‬ ‫ا‬ ‫ا ص‬
‫رے‬ ‫۔اس دى‬ ‫را‬ ‫“ا ”‬ ‫دى‬ ‫رہا ص‬ ‫اورا‬ ‫ں‬ ‫كاور م‬
‫ا اد‬ ‫و‬ ‫او د۔ ا‬ ‫وہ‬ ‫او داور‬ ‫اوراس‬ ‫وہوا و‬ ‫ت ں‬ ‫ا‬
‫۔ رہا ص ں‬ ‫ل‬ ‫اور‬ ‫‪،‬‬ ‫ور ت‬ ‫ا‬
‫رد‬ ‫رہا ص‬ ‫ا ل‬ ‫۔‬ ‫ت ن‬ ‫دى‬ ‫ا از‬
‫‪:‬‬ ‫ن‬ ‫اس ح‬ ‫ا‬ ‫ن ۔ا‬ ‫ا اد‬ ‫دى‬
‫۔“ )‪(٤‬‬ ‫وا‬ ‫ِد‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ہ‬ ‫” رہا ص آ ت‬
‫ذات‬ ‫ت‬ ‫وہ‬ ‫ما‬ ‫ا‬ ‫ِا ل‬ ‫ا‬ ‫ن ِ‬
‫ذات رى‬ ‫و‬
‫۔ ں‬ ‫ا‬ ‫؟‬ ‫دو ر‬ ‫وہذات‬ ‫د‬ ‫و د‬ ‫ما‬ ‫ت‬ ‫؟‬ ‫اوراس‬
‫ان‬ ‫د‬ ‫اور‬ ‫و دآ ى‬ ‫۔‬ ‫وا‬ ‫رات‬ ‫ا اور ا‬
‫م ں ن‬ ‫نا‬ ‫‪:‬رواں ۔ و‬ ‫اور ا‬ ‫رو‬ ‫ا‬ ‫اوروہ‬ ‫ا را‬
‫‪:‬‬

‫_________________________________________________________________ ‪240‬‬ ‫‪(٢٣‬‬ ‫"ا س" )‬

 ‫ل‬ ‫ِ‬
‫ذات ك ا‬ ‫ا‬ ‫ے؟‬ ‫ر‬ ‫ا ن‬ ‫رے‬ ‫ِ‬ ‫”‬
‫؟“ )‪(٥‬‬ ‫رى ت‬ ‫رت‬ ‫و‬ ‫ِ‬
‫ذات‬ ‫وہا‬ ‫”ا اد “ر‬
‫اس‬
‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ں اس ر ود‬ ‫ا‬ ‫ا ن و‬ ‫ں‬ ‫ا ل‬
‫ں‬ ‫د وى‬ ‫ِ‬
‫ذات رى‬ ‫ا‬ ‫ت رو‬ ‫ى اور‬
‫۔ ل‬ ‫ورت‬ ‫رے‬ ‫)‪ (Reproduction‬و‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫اور ا ا‬ ‫۔وہ ا‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫ِ‬
‫ذات رى‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ا و ارث‬ ‫ا‬ ‫ں‪،‬ا ا نا‬
‫اور ا‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫ك ۔ اس‬ ‫“ا‬ ‫‪،‬اس ”ا‬ ‫ج‬
‫‪:‬‬ ‫ں‬ ‫ں‬ ‫ا ل‬ ‫۔‬ ‫م‬
‫‪“Individuality is a matter of degrees and is not fully realized even in the‬‬
‫)‪case of the apparently closed off unity of the human being”(6‬‬
‫ر‬ ‫و ِد رى‬ ‫درا‬ ‫و ا‬ ‫ا ل‬
‫اس‬ ‫رہ ا ص‬ ‫ا‬ ‫ورى ا‬ ‫ں‬ ‫اور‬
‫م رىو ر‬ ‫ز وآ ن‬ ‫ن‬ ‫اور اور ا‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ا ن‬
‫ودو د آزاد ۔‬ ‫‪،‬وہز نو ناور‬ ‫رے‬ ‫ى ۔وہوا و ذات‬
‫و ا‬ ‫ن ۔ا‬ ‫ا ل‬ ‫وہ‬ ‫اَ ا ق‬ ‫ا ض‬ ‫”‬
‫ں‬ ‫ںا ل‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫ا ا ار‬ ‫"‬ ‫و‬ ‫ا "‬
‫و‬ ‫ف‬ ‫اس‬ ‫ا‬ ‫اور اس‬ ‫ا ق‬ ‫ت‬
‫۔“)‪(٧‬‬ ‫د ا دو ے‬ ‫اورا اد اور د‬
‫ا اد اور‬ ‫ا‬ ‫آن‬
‫اور ِ‬ ‫ار‬ ‫لا‬ ‫ِ ل‬ ‫اس‬ ‫ا‬
‫‪:‬‬ ‫۔‬ ‫ر و‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ر رزورد اس ‪:‬و‬ ‫ا‬
‫و‬ ‫آن ك اس و‬ ‫دى و‬ ‫اس ر‬ ‫ِ‬
‫ذات ا‬ ‫”ا‬
‫و‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫اس‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ے‬
‫۔“ )‪(٨‬‬ ‫ر‬

‫_________________________________________________________________ ‪241‬‬ ‫‪(٢٣‬‬ ‫"ا س" )‬

 ‫ىو‬ ‫ان ا‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫و ةا د‬ ‫ر ِ ا‬
‫ت‬ ‫ا‬ ‫ا )‪( Gifford Lectures‬‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ان ن‬ ‫در‬
‫ا از‬ ‫در‬ ‫آ‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫آ‬ ‫وہ‬ ‫ر‬ ‫۔‬ ‫ا‬ ‫)‪(Farnell‬ان ن‬
‫ا ل‬ ‫۔‬ ‫ت‬ ‫و ةا د‬ ‫ا م‬ ‫ا‬ ‫۔ ںاس د‬ ‫د‬
‫‪:‬‬ ‫رىآ‬ ‫ا‬ ‫درجذ‬ ‫اس آ‬ ‫ض‬ ‫اس‬ ‫ر‬
‫را اتوا رض“)‪(٩‬‬ ‫”ا‬
‫رى آ‬ ‫اس و‬ ‫ز وآ ن ر‬ ‫ا‬ ‫اس‬
‫ار‬ ‫رو ا‬ ‫ادرو‬ ‫اور ر‬ ‫ر‬ ‫ا ا‬ ‫۔اس و‬
‫ت اس ا‬ ‫۔‬ ‫اور و‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬
‫ں‬ ‫ت‬ ‫اس‬ ‫ا‬ ‫ا رو‬ ‫ذاتان م بو‬ ‫ا‬ ‫۔‬
‫ز‬ ‫وا‬ ‫د د وى‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ورت‬ ‫دو ے رے)‪(Medium‬‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫اور ا‬ ‫ر‬
‫۔ ‪:‬و‬ ‫ز دہ‬ ‫وا‬ ‫ر‬ ‫ز وآ ن‬ ‫ا‬ ‫م اس ح‬ ‫۔ ںا درج آ‬
‫‪:‬‬ ‫ں‬ ‫اس و‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫او‬ ‫اس‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫” آن‬
‫رى‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫۔ ل‬
‫“۔ )‪(١٠‬‬ ‫ا‬
‫را‬ ‫ا‬ ‫اس آ‬ ‫ان‬ ‫رى‬ ‫ا ل‬ ‫ل‬
‫درجذ‬ ‫‪:‬آ‬ ‫۔‬ ‫و‬
‫وہ اغ‬ ‫اغر‬ ‫ق‬ ‫ا‬ ‫لا‬ ‫ر‬ ‫ز وآ ن ر اس‬ ‫”ا‬
‫ر ۔“)‪(١١‬‬ ‫ح‬ ‫رہ‬ ‫ا)ر ( وہ س ا‬ ‫س‬
‫‪:‬‬ ‫ر‬ ‫درج آ‬ ‫ا‬ ‫ا اد‬ ‫د‬ ‫ا لا‬
‫اد ت‬ ‫اور ا‬ ‫دى‪،‬‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ى چ‬ ‫ر‬ ‫”ذا‬
‫اور‬ ‫ر ر ر ا‬ ‫ت‬ ‫۔‬ ‫ا از‬ ‫اس‬ ‫اب‬

‫_________________________________________________________________ ‪242‬‬ ‫‪(٢٣‬‬ ‫"ا س" )‬

 ‫ر‬ ‫د‬ ‫۔‬ ‫ں‬ ‫م‬ ‫اہاس ا‬ ‫ا‬ ‫ہ ہ‬
‫م‪،‬‬ ‫اس‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫رے‬ ‫۔ ر ا‬ ‫ذات‬
‫۔“ )‪(١٢‬‬ ‫د‬ ‫اس‬ ‫ا‬
‫و‬ ‫و دا‬ ‫اور وہ‬ ‫ِع‬ ‫اور ا‬ ‫ا‬ ‫و ِد رى‬ ‫ا ں‬ ‫اس‬
‫۔ ان‬ ‫ود‬ ‫را ن‬ ‫۔ ں‬ ‫را‬ ‫ا‬ ‫رات‬ ‫ا‬ ‫ذ آ‬ ‫وا‬
‫د‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫ں ہدر‬ ‫ر‬ ‫ود‬ ‫ن‬
‫‪:‬‬ ‫ر‬ ‫۔اس‬ ‫ود د‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫و د‬ ‫اس حا‬
‫‪“The answer to this question is that God cannot be conceived as infinite in‬‬
‫‪the sense of spatial infinity. In matters of spiritual valuation mere‬‬
‫)‪immensity counts for nothing”(13‬‬
‫دے‬ ‫۔ا‬ ‫ا‬ ‫اور وہ‬ ‫رو‬ ‫‪ ،‬اس‬ ‫ج‬ ‫دى و د‬ ‫ِ‬
‫ذات رى‬
‫اور اذ ن و دى و دى‬ ‫د‬ ‫اور اس‬ ‫وط‬ ‫اور‬ ‫و د دے‬ ‫و د ت اس‬ ‫اس‬
‫وہ اس‬ ‫اس‬ ‫ا‬ ‫ں ۔ اس‬ ‫رہ‬
‫و‬ ‫ا ان اس‬ ‫آ‬ ‫۔ڈا‬ ‫ر‬ ‫ح‬ ‫د‬ ‫اس ح‬ ‫اس‬
‫‪:‬‬
‫ى او ر‬ ‫د ا‬ ‫ں‬ ‫اس‬ ‫د‬ ‫ڑ‬ ‫ت‬ ‫ذات‬ ‫”‬
‫ا ر‬ ‫ِ‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫۔‬ ‫اس‬ ‫)‪(Intensive‬‬
‫و د‬ ‫د‬ ‫ں‬ ‫وہ د ان و‬ ‫ؤ اور و‬ ‫)‪(Extension‬‬
‫“ )‪(١٤‬‬ ‫ں‬ ‫و‬
‫ت‬ ‫اس‬ ‫۔ان‬ ‫اوراس‬ ‫ا‬ ‫رو‬ ‫ا‬
‫ں ا‬ ‫ا ل‬ ‫۔‬ ‫ج‬ ‫وہان‬ ‫ج‬ ‫ا ءاس‬ ‫اور‬ ‫آ‬ ‫د آ‬
‫اوراس‬ ‫)‪ (painted‬ر‬ ‫ر ت‬ ‫ت‬ ‫وہ‬ ‫ر‬
‫ڈا‬ ‫۔اس ا‬ ‫ر‬ ‫اورا‬ ‫اوراس و‬ ‫رر‬ ‫ت‬ ‫اس‬ ‫ا ت‬
‫‪:‬‬ ‫ا ان‬ ‫آ‬
‫۔“)‪(١٥‬‬ ‫ود‬ ‫ا‬ ‫دى ا‬ ‫اور‬ ‫و د‬ ‫ا‬ ‫”‬

‫_________________________________________________________________ ‪243‬‬ ‫‪(٢٣‬‬ ‫"ا س" )‬

 ‫ا‬ ‫رى ت ا‬ ‫اس ان‬
‫‪:‬‬ ‫ا‬ ‫ط ۔ز ن و ن‬ ‫م ر‬ ‫و ت‬
‫وى ر ا ر‬ ‫رى ز ن و ن ر‬ ‫ا ت‬ ‫”ز ن و ن ا‬
‫ت‬ ‫ا‬ ‫۔ز نو نا‬ ‫را اور اس‬ ‫۔ ا‬
‫۔“ )‪(١٦‬‬ ‫ا ر‬ ‫وى ر‬ ‫رىز نو ن ر‬
‫اس‬ ‫اور‬ ‫ا ر‬ ‫ت‬ ‫اس‬ ‫ا‬ ‫ا ل‬
‫ا‬ ‫و ا‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫وہد‬ ‫۔‬ ‫ز دہ‬ ‫و‬
‫۔‬ ‫اورا‬ ‫‪ِ ، ،‬‬
‫رت‬ ‫ِ‬
‫ت‬ ‫ںن‬ ‫آن‬
‫ِ‬
‫‪“The other important elements in the Qur’anic conception of God, from a‬‬
‫‪purely intellectual point of view, are Creativeness, Knowledge,‬‬
‫)‪Omnipotence, and Eternity.”(17‬‬
‫د‬ ‫ا‬ ‫) ت(‬ ‫اور‬ ‫اور‬ ‫تا‬ ‫ت‬ ‫ا ل‬
‫رى‬ ‫اور ق دو ا‬ ‫آ زا م ۔‬ ‫د وا‬ ‫ا‬ ‫۔ان‬
‫تا‬ ‫رى‬ ‫رى‬ ‫دوم اس ل ا ر‬ ‫ا ل‬ ‫۔‬
‫۔ اس‬ ‫رت ں‬ ‫ا‬ ‫واً‬ ‫وہ‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ا اء اس‬
‫آ ى ر‬ ‫ا ا س‬ ‫اڈ‬ ‫و‬ ‫ل دو رہ ا دہ‬ ‫ا ں ا‬ ‫ں‬
‫‪:‬‬ ‫۔‬ ‫د‬ ‫ت‬ ‫ِ‬ ‫شو‬ ‫دوا‬ ‫ذ‬ ‫ا‬
‫‪“Is it too much to say that the mind’s search for permanence has created‬‬
‫)‪the world of physics?”(18‬‬
‫؟‬ ‫ح‬ ‫وہ‬ ‫درا‬ ‫۔ ا‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫ن ا ں‬ ‫اس‬ ‫ِع‬ ‫ہ‬ ‫ا‬ ‫ان‬ ‫ال اورا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫اد‬ ‫ان‬ ‫و د آ ر‬ ‫ا را‬ ‫ا‬ ‫ہ‬
‫اوراس ا‬ ‫اور نو د‬ ‫ن آ‬ ‫اور‬ ‫وہ‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫ذ‬ ‫ل‪ ،‬ر‬ ‫ى‬ ‫ان ت‬ ‫ا ل‬ ‫۔‬ ‫ا ر‬
‫۔‬ ‫ورت‬ ‫)‪(space‬‬ ‫ر اورا ا‬ ‫ں ٓ اور‬

‫_________________________________________________________________ ‪244‬‬ ‫‪(٢٣‬‬ ‫"ا س" )‬

 ‫‪“The atom in its essence, therefore, has no magnitude; it has its position‬‬
‫)‪which does not involve space.” (19‬‬
‫وہ‬ ‫ورت‬ ‫)‪(atom‬‬ ‫ا‬ ‫اس وہ ال‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫۔ ا‬ ‫ا‬ ‫اورو‬
‫وہاس اب‬ ‫ان‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫اس در ن‬ ‫دو ے‬
‫‪:‬‬ ‫ں‬ ‫وا‬ ‫اس‬ ‫ا ل‬ ‫۔‬ ‫دے‬
‫اس ح‬ ‫ر ۔ اس‬ ‫را‬ ‫ا ا‬ ‫اس ح ر‬ ‫ن‬ ‫”‬
‫ر‬ ‫ں‬ ‫ا ا‬ ‫دوران‬ ‫دو ى تز‬ ‫تز‬ ‫ا‬ ‫ن‬
‫۔“)‪(٢٠‬‬
‫دے‬ ‫روح‬ ‫ان‬ ‫اس‬ ‫ہ‬ ‫ا لا‬
‫اردےد ۔‬ ‫اس حا ں رو ت‬
‫ض ۔“ )‪(٢١‬‬ ‫ا‬ ‫رت‬ ‫وہ دہ‬ ‫روح‬ ‫م ۔‬ ‫” ا ا‬

‫ر‬ ‫ت‬ ‫ہ‬ ‫و دا ں ا‬ ‫۔اس‬ ‫رو‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ا ل‬

‫اور‬ ‫ر د‬ ‫م ا ا‬ ‫ا ں‬ ‫ان‬ ‫ا از‬
‫‪:‬‬ ‫اور‬ ‫م‬ ‫اس‬ ‫و‬ ‫و‬
‫اور‬ ‫وہ‬ ‫’‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫’‬ ‫۔‬ ‫ہ ‘‬ ‫ا‬ ‫”در‬
‫۔“)‪(٢٢‬‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫در‬
‫‪،‬‬ ‫وہ‬ ‫دو‬ ‫و‬ ‫رت‬ ‫ذ‬ ‫ا ل ا‬ ‫اس‬
‫ل اوردوما‬ ‫اول ا‬ ‫دوا ا‬ ‫ا ں‬ ‫۔ دى‬ ‫‪،‬اس‬
‫۔اس ا‬ ‫دى‬ ‫وہ‪:‬ا‬ ‫ر‬ ‫دى‬ ‫۔ا ا ن‬
‫‪:‬‬ ‫ا ل‬
‫ا ن ا‬ ‫ں‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫رے‬ ‫”‬
‫۔“)‪(٢٣‬‬ ‫ارد‬ ‫رگ‬ ‫ا ن‬ ‫آن ا‬ ‫۔ و‬

‫_________________________________________________________________ ‪245‬‬ ‫‪(٢٣‬‬ ‫"ا س" )‬

 ‫۔ ان‬ ‫اور‬ ‫ا ل ا دى‬ ‫اس م‬
‫‪ ،‬ا ا اد‬ ‫ر‬ ‫۔ ا ذات‬ ‫اور اس در ت دى در ت‬ ‫ر‬
‫“ ا ے‬ ‫ںا م‬ ‫دےاورا‬ ‫‪،‬‬ ‫۔ا‬ ‫اور اس‬ ‫ر‬
‫م‬ ‫(‬ ‫ِ‬ ‫ِ )‬ ‫” اس ِر اوراس‬ ‫ىر‬ ‫د‬
‫ا ں‬ ‫۔اس‬ ‫دى‬ ‫اورا ا‬ ‫د‬ ‫ا ف ا ت در‬ ‫۔ا ا‬
‫اور"د " ا‬ ‫۔ ز ں "د "‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫راتاور اس‬ ‫"ز ں" اس‬
‫اس د آ ت‬ ‫اس و‬ ‫ں‬ ‫زں‬ ‫ا لا ہ‬ ‫م ۔‬
‫‪:‬‬ ‫ارد ۔اس ا‬ ‫ا‬
‫‪“From this view it obviously follows that between every two individual‬‬
‫‪“nows” or moments of time, there is an unoccupied moment of time, that‬‬
‫)‪is to say, a void of time.” (24‬‬
‫در‬ ‫وہ د وى ا‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫اور‬ ‫دا‬ ‫ا‬ ‫وہو‬ ‫درا‬
‫اس‬ ‫۔وہ‬ ‫و‬ ‫اس ا‬ ‫وہاس ت‬ ‫ا‬ ‫ماوردن ں‬
‫اور‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ں آ ا‬ ‫ى‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫و‬
‫ود‬ ‫اس حاس آ زوا م‬ ‫‪:‬‬ ‫و ا‬ ‫اس‬ ‫۔‬ ‫ر ر‬
‫۔اس ا‬
‫‪“The metaphor of stream implied in this description suggests serious‬‬
‫)‪objections to Newton’s equally objective view of time.”(25‬‬
‫ب”زورا“‬ ‫د ّوا‬ ‫لا‬ ‫ان ا ں‬ ‫آ‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫زں‬
‫‪:‬‬ ‫ے ا‬ ‫ا‬
‫س رت‬ ‫وا ت ر ا‬ ‫ت ر‬ ‫”ا ز ن ا‬
‫ا ا ا‬ ‫ت ا و تد دے ۔‬ ‫دے ۔ اور ں‬ ‫آ‬
‫رر‬ ‫م ا‬ ‫ا رے ا‬ ‫ا اور‬ ‫زاد رت‬
‫۔“)‪(٢٦‬‬
‫ِر‬ ‫اور ا ۔ ں‬ ‫‪،‬‬ ‫ز ِن ا‬ ‫ق‬ ‫رے و و ز ِن ا‬
‫ا و دو‬ ‫وط‬ ‫ا و د‬ ‫۔ و‬ ‫اور ا‬ ‫اس ا اء‬ ‫۔‬ ‫ا‬
‫ا ح "اما ب" اور‬ ‫ز ںا آن‬ ‫ا ل‬ ‫۔ڈا‬ ‫مد اور‬ ‫و‬ ‫۔وہ‬
‫۔ان‬ ‫زں‬ ‫ط‬ ‫و ا ا ِز اور رى‬

‫_________________________________________________________________ ‪246‬‬ ‫‪(٢٣‬‬ ‫"ا س" )‬

 ‫ں اور‬ ‫ا‬ ‫رت‬ ‫اوراس‬ ‫ا‬ ‫ا ں‬
: ‫ا‬ ‫اوراس‬ ‫۔‬ ‫ا‬ ‫ااس‬ ‫و‬ ‫اوراس‬
“The alternative concept of Divine knowledge is omniscience in the sense
of a single indivisible act of perception which makes God immediately
aware of the entire sweep of history, regarded as an order of specific
events, in an eternal “now”(27)
(٢٨)“‫۔‬ ‫ادف‬ ‫اور‬ ، ‫ں اور‬ ‫” ا‬:
‫ر ۔‬ ‫ت ا‬ ‫م‬ ‫ں‬ ‫د‬ ‫ط‬ ‫وہ‬ ‫رے‬ ِ
‫رت‬ ‫ا‬
‫اس‬ ‫ر‬ ‫۔ا نا‬ ‫ا‬ ‫و اور‬ ‫وہ م‬
ِ
‫ت ارادى‬ ‫ا ن‬ ‫د ر ۔‬ ‫ِ ر‬ ‫دور اس‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫تآدمؑ ز‬ ‫ا ل‬ ‫۔ا‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫اور‬
‫۔ا‬ ‫ظ ا ار وا‬ ‫ان ا د‬ ‫ن دہ آ ں‬ ‫ا‬ ‫ا ل‬ ‫۔‬ ‫ن‬ ‫وا‬
‫ع‬ ‫۔ ںہ‬ ‫اور ىدو ںا ن ا ن‬ ‫آ ا‬ ‫ا ں ا‬
‫تآدم‬ِ ‫ان دى‬ ‫آدم‬
ؑ ‫ت‬ ‫درا‬ ‫ڑ‬ ‫دى‬
‫اوٹ‬ ‫ان ا‬ ‫تآدمؑ ز‬ ‫۔‬ ‫و‬ ‫دى ر ان ا دى‬ ‫د‬
‫آ ز ۔‬ ‫ز‬ ‫را‬ ‫و‬ :
“The Fall does not mean any moral depravity; it is man’s transition from
simple consciousness to the first flash of self-consciousness, a kind of
waking from the dream of nature with a throb of personal causality in
one’s own being”.(29)
‫اور‬ ‫اں دى‬ ‫با‬ ‫ا‬ ‫ا وا‬
‫و ا‬ ‫م‬ ‫د د‬ ‫اس ت‬ ‫وہ‬ ‫آ ى‬ ‫۔‬ ‫دا‬
‫ب او ى وا‬
ِ ‫ د دت‬، ‫۔ ز‬ ‫ا‬ ‫ب ر‬ ‫ا ن ا‬ ‫ا‬ ‫اور ا‬ ‫م‬
‫آ ا ان ِا ل‬ ‫۔ڈا‬ ‫ا م‬ :‫ا ں‬ ‫ا اذ‬ ‫۔د و دت ا ادىوا‬ ‫ذر‬

‫۔‬ ‫ا ا ار‬ ‫دت و ِا‬ ‫ل‬ ‫”ا ل‬

‫۔ دت‬ ‫ا ا ِر ا ا م ذر ر‬ ‫ر‬ ‫دت رو‬ ‫ام ز ں اس ت اہ‬
‫ِ اں و‬ ‫ہا ا ا‬ ‫و ا ن‬ ‫باورو ا‬
‫” اور“ا ” ا ظ زد‬ ‫ا‬ “ ‫اس ز ن‬
(٣٠)“‫۔‬

247 _________________________________________________________________ (٢٣ ) "‫"ا س‬

 :‫ت‬ ‫ا‬
1. Muhammad Iqbal, Dr., The Reconstruction of Religious Thought in Islam, Lahore: Iqbal
Academy Pakistan, Preface
٤ ٩ :‫ص‬،‫ء‬١٩٩١، ‫ ا لا د‬:‫ ر‬،‫ہ‬ ‫لا‬ ‫ ِتا‬، ‫۔‬٢
٦ ٣ :‫ص‬،‫ء‬١٩٨٨،‫ ِما ل‬:‫ ر‬،‫ِتا ل‬ ، ‫ڈا‬، ‫ا‬ ‫۔‬٣
٦٤ :‫ص‬،‫ِتا ل‬ ، ‫ڈا‬، ‫ا‬ ‫۔‬٤
٧ ١ :‫ص‬،‫ء‬٢٠١١، ِ :‫ ر‬، ِ ‫ ِا‬، ‫ و‬،‫ن‬ ‫۔‬٥
6. Muhammad Iqbal, Dr. "The Reconstruction of Religious Thought in Islam,P-50
٥٥‫ص‬،‫ء‬٢٠١٠،‫ز‬ :‫ ر‬، ‫ ا ل ت رو‬، ، ‫ا‬ ‫۔ و‬٧
١١٦ :‫ص‬،‫ء‬٢٠١٢،‫ ِما ل‬:‫ ر‬، ‫ ِ ا ٰ ِتا‬،‫زى‬ ‫۔‬٨
٤:٣٥ ٢‫ رة ر‬،‫آن‬ ‫۔ ا‬٩
٥٥‫ص‬،‫ء‬٢٠٠ ١،‫ز‬ :‫ ر‬، ‫ ا ل ت رو‬، ، ‫ا‬ ‫۔ و‬١٠
٦٩ :‫ص‬،‫ء‬٢٠١١، ‫ ا لا د‬:‫ ر‬،‫ م‬،‫ِتا م‬ ، ‫ڈا‬،‫ت‬ ‫۔ و‬١١
‫۔ ا‬١٢
13. Muhammad Iqbal, Dr. "The Reconstruction of Religious Thought in Islam, P-52
٣ ٥ :‫ص‬،‫ء‬٢٠١٠،‫ز‬ ‫ ل‬:‫آ د‬ ،( ‫ ر ااور دت م) و‬: ‫ا ل ا‬، ‫ڈا‬،‫۔ آ ا ان‬١٤
٧ ٦ :‫ص‬،‫ء‬٢٠٠٩،‫ ت‬:‫ ر‬،‫ رف ِتا ل‬، ‫ڈا‬،‫۔ آ ا ان‬١٥
٥٨ :‫ص‬، ‫۔ ا‬١٦
17. Muhammad Iqbal, Dr. "The Reconstruction of Religious Thought in Islam, P-52
18. Ibid. P-53, 19. Ibid. P-55
١ ٢ ٣:‫ص‬، ‫ ِ ا ٰ ِتا‬،‫زى‬ ‫۔‬٢٠
٢ ٩ :‫ص‬،‫ِتا م‬ ، ‫ڈا‬،‫ت‬ ‫۔ و‬٢١
٧٦ :‫ص‬،‫ء‬٢٠٠٩،‫ ت‬:‫ ر‬،‫ رف ِتا ل‬، ‫ڈا‬،‫۔ آ ا ان‬٢٢
٩ ٦ :‫ص‬،‫ِتا م‬ ، ‫ڈا‬،‫ت‬ ‫۔ و‬٣٢
24. Muhammad Iqbal, Dr. "The Reconstruction of Religious Thought in Islam, P-52
25. Ibid.
٩ ٨ :‫ص‬،‫ِتا م‬ ، ‫ڈا‬،‫ت‬ ‫۔ و‬٢٦
27. Muhammad Iqbal,Dr. "The Reconstruction of Religious Thought in Islam, P-62
٩٩ :‫ص‬،‫ِتا م‬ ، ‫ڈا‬،‫ت‬ ‫۔ و‬٢٨
29. Muhammad Iqbal,Dr. "The Reconstruction of Religious Thought in Islam, P-68
١ ٨٠ :‫ص‬,( ‫و‬ )‫م‬ ‫ر ااور دت‬ : ‫ا‬ ‫ا ل‬، ‫ڈا‬،‫ا ان‬ ‫۔ آ‬٣٠
‫٭٭٭٭٭‬

248 _________________________________________________________________ (٢٣ ) "‫"ا س‬

View publication stats