I.

Tìm hiểu chung tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông
1. 1. Tác giả Hoàng Phủ Ngọc Tường
- Hoàng Phủ Ngọc Tường là một trí thức yêu nước, một nhà văn trưởng thành
trong thời kì chống Mĩ.
- Ông là cây bút uyên bác, tài hoa, chuyên viết bút kí nói về cảnh sắc, con
người Việt Nam, nhất là viết về xứ Huế.
- Phong cách nghệ thuật đặc sắc ở sự kết hợp giữa chất trí tuệ và tính trữ tình,
giữa nghị luận sắc bén và suy tư đa chiều được tổng hợp từ vốn kiến thức
phong phú về nhiều mặt; lối hành văn hướng nội, súc tích, mê đắm và tài hoa.
- Năm 2007 được tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật.
- Tác phẩm tiêu biểu: Ngôi sao trên đỉnh Phu Văn Lâu, Ai đã đặt tên cho dòng
sông?, Hoa trải quanh tôi...
2. 2. Tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông
3. a. Hoàn cảnh sáng tác bài Ai đã đặt tên cho dòng sông

- “Ai đã đặt tên cho dòng sông?” được viết tại Huế vào 1/1981, in trong tập bút
kí cùng tên. Đây là tác phẩm tiêu biểu cho phong cách văn chương Hoàng Phủ
Ngọc Tường: tri thức phong phú, xúc cảm sâu lắng, văn phong tao nhã.
- Bài bút kí có ba phần, đoạn trích thuộc phần thứ nhất.
* Chủ đề:
Cảm nhận và miêu tả sông Hương ở nhiều góc độ, nhà văn bộc lộ tình yêu tha
thiết say đắm với thiên nhiên và con người xứ Huế qua cái tôi trữ tình tài hoa,
uyên bác, giàu tình cảm và trí tưởng tượng phong phú.

1. b. Ý nghĩa nhan đề

- Dùng câu hỏi để đặt tên cho bài kí, nhà văn không chỉ lưu ý người đọc về cái
tên đẹp của dòng sông mà còn gợi lên tình yêu sâu nặng và lòng biết ơn với
những người đã khai phá vùng đất ấy.
Phần II. Hướng dẫn thân bài phân tích tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông
II. Tìm hiểu văn bản

1. 1.Vẻ đẹp của sông Hương

2. a. Sông Hương trong vẻ đẹp của thiên nhiên

a.1. Sông Hương ở thượng nguồn

- Trong đại ngàn Trường Sơn, Sông Hương được so sánh “là một bản trường
ca của rừng già” với nhiều cung bậc: “rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn, mãnh
liệt vượt qua ghềnh thác, cuộn xoáy như cơn lốc vào những đáy vực bí ẩn,...
dịu dàng và say đắm giữa những dặm dài chói lọi màu đỏ của hoa đỗ quyên
rừng”.
-> Dùng nhiều động từ, tính từ kết hợp so sánh, nhịp điệu dồn dập phù
hợp miêu tả vẻ đẹp vừa mạnh mẽ vừa trữ tình của dòng sông nơi thượng
nguồn.
- Sông Hương còn được ví “như một cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại”.
Hình ảnh so sánh này cho ta thấy một sông Hương phóng khoáng, tự nhiên như
nó vốn có, chưa hề có bàn tay cải tạo của con người – một vẻ đẹp ít người biết
đến của sông Hương.
=> Với những so sánh, liên tưởng, nhân hóa, ngôn từ tinh tế, ấn tượng, tác giả
cho ta thấy sông Hương vùng thượng lưu toát lên vẻ đẹp của một sức sống
mãnh liệt, hoang dại, đầy cá tính. Những nhận xét và cảm xúc của nhà văn đậm
chất sử thi đem lại cho người đọc sự ngạc nhiên về kho kiến thức mới mẻ và lí
thú.
a.2. Sông Hương ở ngoại vi thành Huế
- Sông Hương nhanh chóng chuyển mình mang một nét đẹp dịu dàng và trí tuệ
“trở thành người mẹ phù sa của một vùng văn hóa xứ sở”. Câu văn không chỉ
ngợi ca vẻ đẹp mà còn đề cao giá trị của sông Hương.
- Sông Hương được ví như một người con gái đẹp “nằm ngủ mơ màng giữa
cánh đồng Châu Hóa đầy hoa dại”. Khi thức dậy, sông Hương đổi dòng liên
tục, tìm kiếm có định hướng như một người con gái trước tình yêu. Sông
Hương khi chảy theo hướng nam bắc, lúc tây bắc rồi đông bắc:
+ “vòng giữa khúc quanh đột ngột”
+ “uốn mình theo những đường cong thật mềm”
+ “vẽ một hình cung thật tròn”
+ “ôm lấy chân đồi Thiên Mụ”
- Tác giả dùng nhiều động từ diễn tả sống động thủy trình sông Hương qua các
địa danh. Sông Hương như một cô gái được đánh thức, bừng lên sức trẻ, khao
khát tình yêu.
- Sông Hương quyến rũ với sắc nước “xanh thẳm”
- Sông Hương vừa mạnh mẽ vừa dịu dàng “mềm như tấm lụa”
- Sông Hương phản quang nhiều màu sắc, biến đổi kì ảo “sớm xanh, trưa vàng,
chiều tím” nên người dân xứ Huế gọi sông Hương là dòng sông đa sắc.
- Khi qua những lăng tẩm đền đài trong rừng thông u tịch, với giấc ngủ nghìn
năm của vua chúa nhà Nguyễn, sông Hương mang vẻ đẹp trầm mặc - một thần
thái rất riêng của cố đô Huế.
- Khi gặp tiếng chuông chùa Thiên Mụ, sông Hương bừng sáng tươi tắn, trẻ
trung.
=> Hai bút pháp kể và tả được kết hợp nhuần nhuyễn và tài hoa trong đoạn văn
làm nổi bật một sông Hương đẹp bởi sự phối cảnh kì thú và hài hòa giữa nó với
thiên nhiên Huế phong phú, hài hòa.
Xem thêm: Gia sư dạy môn Ngữ Văn
a.3. Sông Hương giữa lòng thành phố Huế
- Như tìm đúng đường về, sông Hương vui tươi hẳn lên. Không đổi dòng liên
tục nữa, sông Hương “kéo một nét thẳng thực yên tâm theo hướng tây nam –
đông bắc”. Ở cuối đường thẳng đó, sông Hương gặp cầu Tràng Tiền “nhỏ nhắn
như những vành trăng non”. Sông Hương và cầu Tràng Tiền tạo chất thơ cho
Huế, Huế đẹp như bức tranh trăng nước hữu tình.
- Sông Hương uốn một cánh cung rất nhẹ sang Cồn Hến. “Đường cong này
làm cho dòng sông mềm hẳn đi như tiếng “vâng” không nói ra của tình
yêu”. Dòng sông giống như một cô gái bằng lòng với tình yêu của mình.
- Giống như sông Xen của Pa-ri, sông Đa-nuýp của Bu-đa-pet, sông Hương
cũng nằm ngay giữa lòng thành phố thân yêu của mình. Nhưng khác với những
dòng sông này, sông Hương cùng với Huế, trong tổng thể vẫn giữ được nguyên
dạng một đô thị cổ. Sông Hương mang vẻ đẹp cổ kính.
- So với sông Nê-va của Lê-nin-grat chảy quá nhanh thì lưu tốc dòng nước
“sông Hương khi qua thành phố đã trôi đi chậm, thực chậm, cơ hồ chỉ còn là
một mặt hô yên tĩnh”.
- Vừa tả thực vừa so sánh với giọng văn hào hứng, nhà văn bộc lộ niềm tự hào
về con sông quê hương.
- Trong cách biểu đạt tài hoa của tác giả, sông Hương được cảm nhận ở nhiều
góc độ:
+ Bằng con mắt hội họa, sông Hương và những chi lưu của nó tạo những
đường nét tinh tế làm nên vẻ đẹp cổ kính của cố đô.
+ Qua cách cảm nhận âm nhạc, sông Hương đẹp như “điệu slow” chậm rãi, sâu
lắng, trữ tình dành riêng cho Huế.
+ Với cái nhìn say đắm của một trái tim đa tình, sông Hương là người tình dịu
dàng và chung thủy “ngập ngừng như muốn đi muốn ở… như những vấn
vương của một nỗi lòng”.
=> Quả là tài tình trong sử dụng ngôn từ, sâu sắc trong suy nghĩ và tinh tế
trong cảm nhận, nhà văn đem đến cho ta những hiểu biết phong phú và
mới lạ về sông Hương.
a.4. Sông Hương từ biệt Huế để ra biển
- Sông Hương mang vẻ đẹp “mơ màng như sương khói… đi giữa màu xanh
biếc của tre trúc, những vườn cau vùng ngoại ô Vĩ Dạ”, “Và rồi như sực nhớ
lại một điều gì chưa kịp nói, nó đột ngột đổi dòng”. Đó là một sự gắn bó không
thể thiếu của sông Hương và Huế. Sông Hương cho Huế đẹp hơn, Huế khiến
sông Hương thêm sống động.
- Đã đi rồi còn quay trở lại, đó là nỗi vương vấn của sông Hương khi phải xa
Huế. Tác giả so sánh sông Hương với Huế như mối tình Thúy Kiều, Kim
Trọng: “Sông Hương đã chí tình quay trở lại tìm Kim Trọng của nó, để nói một
lời thề trước khi về biển cả”.
=> Với cái nhìn say đắm, dạt dào cảm xúc yêu mến và tự hào, tác giả miêu
tả sông Hương như một cô gái dịu dàng, chung thủy. Đó cũng là biểu
tượng tấm lòng chung thủy của người dân xứ Huế với quê hương đất
nước.

1. b. Sông Hương trong vẻ đẹp văn hóa

b.1. Sông Hương là dòng sông của âm nhạc

- “Sông Hương đã trở thành một người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya”. Đó là
một vẻ đẹp dịu dàng, thanh thoát, uyển chuyển đầy quyến rũ.
- Tác giả khẳng định: Toàn bộ nền âm nhạc cổ điển Huế được sinh thành trên
mặt nước sông Hương. Phải đến với Huế, vào một đêm khuya trên dòng sông
Hương lắng nghe tiếng nước vỗ mạn thuyền, tiếng mái chèo khua, “tiếng nước
rơi bán âm của những mái chèo khuya” thì hiểu được âm nhạc cổ điển của
Huế. Phải thưởng thức nhạc Huế trên sông Hương mới thấy hết giá trị của nó.
=> Tác giả cảm nhận vẻ đẹp của sông Hương bằng nét văn hóa của Huế.
b.2. Sông Hương là dòng sông thi ca
- Nếu nhìn ở phương diện thi ca thì sông Hương là “dòng sông không bao giờ
tự lặp lại mình trong cảm hứng của các nghệ sĩ”:
+ Trong thơ Tản Đà, sông Hương là “dòng sông trắng lá cây xanh”.
+ Trong thơ Cao Bá Quát, sông Hương có vẻ đẹp tha thướt, mơ màng mà hùng
tráng “như kiếm dựng trời xanh”.
+ Trong thơ Bà Huyện Thanh Quan, sông Hương đẹp với bóng chiều bảng lảng
từ nỗi quan hoài vạn cổ.
+ Trong thơ Tố Hữu, sông Hương mang vẻ đẹp sức mạnh phục sinh của tâm
hồn. Đặc biệt nhà văn nhận xét: “Sông Hương quả thực là Kiều, rất Kiều trong
cái nhìn thắm thiết tình người của tác giả Từ ấy”.
-> Lời nhận xét có nhiều ý nghĩa: “Kiều” chỉ những người con gái làm
nghề ca kĩ trên sông Hương, gợi lại một nỗi đau, một tấm chân tình trong
“Tiếng hát sông Hương” của Tố Hữu. Mặt khác,“Kiều” cũng chính là vẻ
yêu kiều của một dòng sông hội đủ cả vẻ đẹp của thơ ca, nhạc, họa.
+ Sau này, nhà thơ Thu Bồn cũng viết về sông Hương rất hay:
“Con sông dùng dằng, con sông không chảy
Sông chảy vào lòng nên Huế rất sâu”
=> Có thể nói sông Hương đã khơi nguồn cảm hứng bất tận cho thi ca. Với
mỗi nhà thơ sông là một khám phá, một tuyệt tác riêng.

1. c. Sông Hương trong vẻ đẹp của lịch sử

- Thời các vua Hùng, sông Hương là dòng sông biên thùy xa xôi của đất nước.
- Trong sách Dư địa chí của Nguyễn Trãi, sông Hương mang tên Linh Giang
(dòng sông thiêng) có sứ mệnh bảo vệ biên giới phía Nam của Đại Việt.
- Ở thế kỉ XVIII, sông Hương vẻ vang soi bóng kinh thành Phú Xuân của
người anh hùng Nguyễn Huệ.
- Thế kỉ XIX, sông Hương sống hết lịch sử bi tráng của những cuộc khởi nghĩa.
- Nó chứng kiến Cách mạng tháng Tám và bao chiến công rung chuyển của
cuộc chiến tranh vệ quốc sau này.
=> Sông Hương là dòng sông với những chiến công hùng tráng, qua bao
thăng trầm của lịch sử, nó là niềm tự hào, kiêu hãnh của Huế.

1. d. Sông Hương đẹp trong tưởng tượng tài hoa của tác giả

- Có lúc sông Hương đẹp như “một cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại”.
- Có khi sông Hương như một thiếu nữ dịu dàng, sâu sắc, kín đáo và rất chung
tình.
- Cũng có lúc sông Hương như một cô dâu Huế trong màu áo điều lục “cũng
chính là màu của sương khói trên sông Hương”.
Tóm lại: Sông Hương không chỉ đẹp trong sự phối cảnh kì thú với thiên
nhiên xứ Huế mà sông Hương còn đẹp bởi sự gắn bó của nó với lịch sử,
 văn hóa và cuộc sống đời thường của nhân dân. Sông Hương không chỉ là
niềm tự hào của Huế mà còn là niềm tự hào của con người Việt Nam.

Phần III. Hướng dẫn kết bài phân tích tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông
III. Tổng kết

1. 1. Nội dung:

- Sông Hương như là công trình tuyệt vời của tạo hóa, một vẻ đẹp rất thơ, khơi
nguồn cho cảm hứng thơ ca và gắn liền với nền âm nhạc cổ điển của Huế, tạo
nên bề dày lịch sử, văn hóa Huế.
- Nhờ ngòi bút tài hoa của Hoàng Phủ Ngọc Tường, sông Hương trở thành
dòng sông bất tử, chảy mãi trong trí nhớ và tình cảm của người đọc.
-Tác phẩm bồi đắp cho tình cảm đối với quê hương đất nước ở mỗi người thêm
đậm đà, sâu sắc

2. 2. Nghệ thuật

- Thể kí (bút kí) mang màu sắc cá nhân rõ nét. Nhà văn dùng cảm quan của
mình để kể, tả, thuyết minh về đối tượng.
- Sự kết hợp trí tuệ và trữ tình, sự am hiểu sâu sắc địa lí, lịch sử, thơ ca và cảm
xúc tha thiết bắt nguồn từ tình yêu quê hương đất nước.
- Giọng văn hướng nội tài hoa, ngôn ngữ giàu chất thơ, có những liên tưởng kì
diệu.
- Cái nhìn đa chiều, phát hiện vẻ đẹp sông Hương trên nhiều phương diện...