[1]

Η κριτική των απειροστών

Γηα δηάζηεκα αηώλσλ κεηά ην Λάηκπληηο, ηα απεηξνζηά αληηκεησπίδνληαλ από

ηνπο καζεκαηηθνύο σο ινγηθή αζάθεηα , όπσο πεξίπνπ ε κεηαθπζηθή ελάληηα ζην
πείξακα ηελ επνρή ηνπ hypothesis non fingo.
Οη επηζέζεηο ζηα απεηξνζηά έξρνληαλ από παληνύ, παξόιν πνπ νη καζεκαηηθέο
ηνπο εθαξκνγέο ζάξσλαλ ζηα θπζηθά απνηειέζκαηα ηεο κεραληθήο. Δπεηδή δε ηα
καζεκαηηθά ήηαλ ην θύξην εξγαιείν κε ην νπνίν ε λέα επηζηήκε εμεξεπλνύζε ηνπο
νπξαλνύο , ηελ πξνλνκηνύρα απηή πεξηνρή ηεο ζξεζθείαο , θάπνηεο από ηηο
ηζρπξόηεξεο θξηηηθέο πξνέξρνληαλ από ζξεζθεπηηθνύο εγέηεο.
Ζ πεξηζζόηεξν γλσζηή είλαη ηνπ επηζθόπνπ George Berkeley, ν νπνίνο
ραξαθηήξηζε ηα απεηξνζηά σο «θαληάζκαηα πνζνηήησλ πνπ πεζαίλνπλ» ιέγνληαο
όηη κηα πνζόηεηα είηε είλαη κεδέλ είηε όρη , δελ ππάξρεη ελδηάκεζε πεξίπησζε. Σην
έξγν ηνπ «ν αλαιύζηαο ή κηα νκηιία πξνο έλαλ άπηζην καζεκαηηθό» γξάθεη : «ηη
αθξηβώο είλαη ην απεηξνζηό; Δίλαη κεδέλ ή όρη; Αλ είλαη κεδέλ πσο επηηξέπεηαη λα
δηαηξέζνπκε κε απηό; Αλ δελ είλαη κεδέλ πσο επηηξέπεηαη λα ην παξαιείςνπκε;» Ζ
επίζεζή ηνπ πεξηείρε ην λόεκα όηη «αλ νη ζενιόγνη ιέλε αλνεζίεο όζνλ αθνξά ηα
κπζηήξηα , ην ίδην θάλνπλ θαη θάπνηνη καζεκαηηθνί».
Σηε Γαιιία εμ’ άιινπ ε νμύηαηε αληηπαξάζεζε ησλ νπαδώλ κε ηνπο πνιέκηνπο
ηεο έλλνηαο , δεκηνύξγεζε δύν παξαηάμεηο, θαη ε Αθαδεκία Δπηζηεκώλ ηνπ Παξηζηνύ
απαγόξεςε ζηα κέιε ηεο λα θάλνπλ δεκόζηεο δειώζεηο . Τειηθά ε δηακάρε
επηιύζεθε ππέξ ηεο έλλνηαο , όρη από ηε καζεκαηηθή πξαθηηθή αιιά από ηε Γαιιηθή
Βαζηιηθή Αθαδεκία Δπηζηεκώλ κε ηε κέζνδν ηεο πιεηνςεθίαο ησλ κειώλ ηεο.
Ο ζύγρξνλνο ηνπ Νεύησλα, Michel Rolle, ν νπνίνο ζπλέβαιε ζην Λνγηζκό κε ην
γλσζηό ζεώξεκά ηνπ, δίδαζθε όηη ν ινγηζκόο ήηαλ κηα ζπιινγή από επθπείο
ζνθηζηείεο.
Δθαηό ρξόληα κεηά ην Λάηκπληηο θαη ην Νεύησλα , ν Λαγθξάλδ πίζηεπε όηη ν
απεηξνζηηθόο ινγηζκόο ήηαλ ινγηθά εζθαικέλνο θαη έδηλε ζσζηά απνηειέζκαηα κόλν
γηαηί ηα ιάζε αιιεινεμνπδεηεξώλνληαλ. Καηαζθεύαζε ην δηθό ηνπ θνξκαιηζκό γηα ηε
ζεκειίσζή ηνπ αιιά ήηαλ εζθαικέλνο.
Πξνο ην ηέινο ηνπ 18νπ αηώλα ν D’ ΑLambert ζπκβνύιεπε ηνπο θνηηεηέο ηνπ
ινγηζκνύ λα ζπλερίζνπλ ηηο ζπνπδέο ηνπο, θαη ε εκπηζηνζύλε ζηαδηαθά ζα
απνθαζίζηνληαλ. Απηή δελ είλαη κηα θαθή ζπκβνπιή γηα ηνπο αξράξηνπο νη νπνίνη δελ
κπνξνύλ λα ζπιιάβνπλ εύθνια κηα δύζθνιε έλλνηα.
 [2]

Ο Euler απέξξηςε ηελ έλλνηα ηνπ απεηξνζηνύ κε ηελ έλλνηα ηεο πνζόηεηαο
κηθξόηεξεο από θάζε πξνζδηνξίζηκν κέγεζνο, θαη όκσο δηάθνξεο ηνπ κεδελόο.
Γηα ηνλ D’ Alembert ε γιώζζα ησλ απεηξνζηώλ ή ησλ δηαθνξηθώλ ήηαλ κηα
θαηάιιειε ζπληόκεπζε γηα λα απνθεύγνπκε ην βάξνο κηαο έθθξαζεο πνπ
απαηηνύληαλ κε ηε ρξήζε ησλ νξίσλ. Οπσζδήπνηε ηα απεηξνζηά δελ ήηαλ ζηαζεξέο
πνζόηεηεο.
Ο Johann Bernoulli απέδσζε ζηα απεηξνζηά κηα αληηθεηκεληθή ύπαξμε ,
γξάθνληαο ζην Λάηκπληηο:
«Αθνύ ν αξηζκόο ησλ όξσλ ζηε θύζε είλαη άπεηξνο , ηα απεηξνζηά ππάξρνπλ
“ipso facto”. Σηελ αθνινπζία ½, 1/3, ¼,… αλ ππάξρνπλ δέθα όξνη έλαο δέθαηνο όξνο
ππάξρεη, αλ ππάξρνπλ εθαηό, ππάξρεη έλαο εθαηνζηόο, άξα αλ ν αξηζκόο ησλ όξσλ
είλαη άπεηξνο ην απεηξνζηό ππάξρεη!»
Ο Cantor ηνλ 19ν αηώλα ραξαθηήξηζε ηα απεηξνζηά σο «ην βάθηιν ηεο ρνιέξαο
πνπ κόιπλε ηα καζεκαηηθά» (θάπσο ππεξβνιηθό! ) θαη ν κεγάινο Russel σο «κε
αλαγθαία ,εζθαικέλα θαη απην-αλαηξνύκελα» .
Κη όκσο ηα απεηξνζηά ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζπζηεκαηηθά από ηνπο Κέπιεξ
Cavalieri, νηθνγέλεηα Bernoulli, Barrows, de l’ Hospital, αθόκα θαη ηνπο Lie θαη
Cartan θ.α γηα ηε ζηήξημε η δ ε ώ λ θ α η α π ν η ε ι ε ζ κ ά η σ λ , πνπ αξγόηεξα
ηέζεθαλ ζε απζηεξέο ζεκειηώζεηο. Οι διαιζθηηικέρ έννοιερ είναι ηο επγαλείο ηηρ
επινόηζηρ! Αθόκα θαη έσο ζήκεξα νη θπζηθνί θαη νη κεραληθνί πνηέ δελ θαηήξγεζαλ
ηε ρξήζε ηνπο, σο κία επεξγεηηθή επηλόεζε γηα ηελ παξαγσγή νξζώλ
απνηειεζκάησλ ζηελ εθαξκνγή ηνπ απεηξνζηηθνύ ινγηζκνύ ζηα θπζηθά
πξνβιήκαηα.
Ο ίδηνο ν πξσηαγσληζηήο Λάηκπληηο επαλαιακβάλεη:
«είλαη αζθαιέο λα θάλεηο ππνινγηζκνύο κε απεηξνζηά, γηαηί ην όιν ζέκα κπνξεί
πάληα λα αλαθεξζεί πίζσ , ζε πξνζδηνξίζηκνπο αξηζκνύο.» Πξνθαλώο μερώξηδε
ηνπο πξνζδηνξίζηκνπο αξηζκνύο από ηνπο άπεηξα κηθξνύο ησλ απεηξνζηώλ. Όκσο
επεηδή δελ γλώξηδε ηε ζεκειίσζε ησλ πξαγκαηηθώλ αξηζκώλ,-απηνί αλαθαιύθηεθαλ
ύζηεξα από δύν αηώλεο -, δελ κπνξνύζε λα δώζεη κηα πεηζηηθή εξκελεία γηα ηε
δηαθνξά αλάκεζα ζηνπο πξνζδηνξίζηκνπο θαη ηνπο κε πξνζδηνξίζηκνπο θαη’ απηόλ.
Γελ κπνξνύζε λα εληάμεη ηππηθά ηα απεηξνζηά κέζα ζην αξηζκεηηθό ζύζηεκα , αιιά
επέκελε όηη ε θαηάιιειε εθαξκνγή ηνπ ινγηζκνύ ησλ δηαθνξηθώλ καο νδεγεί κε
αζθάιεηα ζε ζσζηά απνηειέζκαηα , παξά ην γεγνλόο όηη παξέκελε ε αβεβαηόηεηα
γηα ηελ αθξηβή ζεκαζία ηνπο , όπνπ εκθαλίδνληαλ ζηνπο ππνινγηζκνύο. Έιεγε όηη,
 [3]

αλεμάξηεηα αλ ηα απεηξνζηά πξνζδηνξίδνληαη , κπνξνύλ λα καο βνεζήζνπλ σο

«ρξήζηκεο επηλνήζεηο γηα λα ζπληνκεύνπκε όηαλ κηινύκε γηα ην ζύκπαλ».
Κη πξάγκαηη παξ’ όιν πνπ ν απεηξνζηηθόο ινγηζκόο ήηαλ γηα ηα καζεκαηηθά έλα
λόζν παηδί, εθαξκόδνληαλ από ηνπο καζεκαηηθνύο ειεύζεξα θαη θάπνηεο από ηηο
κεγαιύηεξεο θαηαθηήζεηο απηνύ πνπ νλνκάδνπκε αλάιπζε , βαζίζηεθαλ ζε
απηόλ(μεθάλησκα κε απεηξνζηά) . Γηαηί νη καζεκαηηθνί ηνλ πηνζέηεζαλ; Ζ απάληεζε
είλαη κάιινλ όηη θάλεθε ηόζν εθπιεθηηθά ρξήζηκνο ζηελ εμεξεύλεζε ηεο θύζεο πνπ
ηνπο άγγημε ηε ςπρή, παξ’ όιν πνπ ην κπαιό ηνπο ζηέθνληαλ θξηηηθά απέλαληη.
Όκσο θαηά ην 19ν αηώλα άξρηζε λα ππάξρεη κηα κεγάιε έληαζε αλάκεζα ζηε
ινγηθή αζπλέπεηα ησλ απεηξνζηώλ θαη ζην γεγνλόο όηη παξήγαγαλ ζσζηά
απνηειέζκαηα. Αλαπηύρζεθε κηα ηάζε γηα θνξκαιηζκό, νη αλαιύζηεο νπζηαζηηθά
επαλαιάκβαλαλ ηα παξάδνμα ηνπ Εήλσλα θαη άξρηζαλ λα απνδεηθλύνπλ όια ηα
ζεσξήκαηα απζηεξά , κε θάζε βήκα λα απαηηεί απζηεξή ζεκειίσζε, πέξα από ηε
δηαίζζεζε, ε νπνία δελ κπνξνύζε λα αληηθαηαζηήζεη ηε ινγηθή ζεκειίσζε. Τα
απεηξνζηά δελ κπνξνύζαλ λα πεξάζνπλ αιώβεηα. Όηαν κανείρ δεν μποπούζε να
ζςνδςάζει απιθμηηικά, πεπεπαζμένοςρ και άπειποςρ απιθμούρ , ζιγά-ζιγά ο λογιζμόρ
ηων απειποζηών μεηαηπάπηκε καηά ηο 19ο αιώνα ζηο λογιζμό ηων οπίων.(Edwards)
Πεξίπνπ ελάκηζε αηώλα κεηά ηε δεκηνπξγία ηνπ ινγηζκνύ , ν Augustine Louis
Cauchy (Κσζύ) έλαο εμέρσλ Γάιινο καζεκαηηθόο ηνπ 19νπ αηώλα , έδσζε ηειηθά έλαλ
νξηζηηθό θνξκαιηζκό ηεο έλλνηαο ηνπ νξίνπ θαη απνκάθξπλε ηηο ακθηζβεηήζεηο όζνλ
αθνξά ηε βαζηκόηεηα ηεο ζεκειίσζεο ηνπ Λνγηζκνύ. Ο θνξκαιηζκόο ηνπ απηόο
παξακέλεη ζε ρξήζε κέρξη ζήκεξα.
Αλαθεθαιαηώλνληαο ζα θάλνπκε κηα ηζηνξηθν-θηινζνθηθή αλαθνξά: Ο
απεηξνζηηθόο ινγηζκόο είλαη ε κεγαιύηεξε κνλαδηθή ηδέα ησλ ζύγρξνλσλ
καζεκαηηθώλ. Όκσο ζα κπνξνύζε λα έρεη ραζεί γηα καο , αλ νη καζεκαηηθνί ηεο
επνρήο ήηαλ αθνζησκέλνη ζηε ινγηθή απζηεξόηεηα. Τώξα γλσξίδνπκε όηη αθόκα θαη
ζηα καζεκαηηθά, ε δηαίζζεζε θαη ε ειεύζεξε ζθέςε είλαη πνπ παξάγνπλ ηηο κεγάιεο
ηδέεο θαη όηη ε ινγηθή ηειεηνπνίεζε απηώλ ησλ ηδεώλ κπνξεί λα έξρεηαη εθ ησλ
πζηέξσλ.
Σήκεξα έρνπκε θαηαλνήζεη όηη ε επηδίσμε ηεο απόιπηεο απζηεξόηεηαο ζηα
καζεκαηηθά είλαη κηα αηέξκνλε πξνζπάζεηα , αθνύ θηάζακε λα κειεηνύκε κήπσο θαη
ε ινγηθή καο είλαη εζθαικέλε!
Τν 1900 ζην δεύηεξν ζπλέδξην ησλ καζεκαηηθώλ ζην Παξίζη ν H.Poincare
δηεξσηάηαη «έσοςμε πια αγγίξει ηην απόλςηη ακπίβεια; Σε κάθε θάζη ηηρ ανάπηςξηρ
 [4]

ηων Μαθημαηικών , οι ππωηοπόποι πίζηεςαν όηι ηην είσαν αγγίξει. Αν όμωρ αςηοί
απογοηηεύηηκαν , γιαηί εμείρ να μην απογοηηεςηούμε απγόηεπα;»
Μήπσο αθόκα θαη ε ζρέζε ηεο δηαίζζεζεο κε ηε ινγηθή απόδεημε ηεο αθξίβεηαο
ζηα Μαζεκαηηθά , είλαη θαη όηη ε ζρέζε ηεο κεηαθπζηθήο κε ην πείξακα ζηε Φπζηθή;
Αλ αληηζηνηρήζνπκε ηε καζεκαηηθή απόδεημε κε ην πείξακα ζα δνύκε όηη νη θπζηθέο
ζεσξίεο είλαη γεκάηεο από δηαηζζεηηθν-κεηαθπζηθέο ππνζέζεηο …(Duhem, Ζ
Αξηζηνηειηθή θίλεζε θαη ε ζύγρξνλε θπζηθή, www.mpantes.gr)

….(ζπλερίδεηαη κε τα απειροστά στο έργο του Κωσύ)

Γηώξγνο Μπαληέο

Γηα ην άξζξν απηό δηάβαζα ηα

Foundation and fundamental concepts of mathematics: Howard Eves
Γεληθά καζεκαηηθά : Αλαζηαζηάδεο
Calculus and its origins : David Perkins
Modern Mathematical Analysis : Murray H.Protter, Charles B. Morrey (Adison –
Wesley Publishing Company
Mathematics and the physical World: Morris Kline, Dover