ΛΙ N O T Π Ο Λ Ι Τ Η

ΙΣΤΟΡΙΑ
ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ
ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ' ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
Π ρόεδρος Σ τέλιος Π. ΙΙ λνλγοιιοι λος , Α ντιπρόεδρος Μ ανολιις
Χ ατ ζηδακης , Iενική ς Γ ραμματέας Α ιίςτοηογλος Μ ανεςης , Ταμίας
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ
Γ ιώργος Δ ε ρτι λι ις , Μέλη Σ ι ιιρ ο ς Λ οξιαλιις , Δ . Ν. Μ αρωνιτμς ,

Γ. Π. Σ αμιιιδιις , Ν ικος Σ ιιορώνος , ΙΙας . Ha . Σ φγροερας /·” Ε Κ Δ Ο ΣΗ

Δ ιευθυντή ς τ ο ύ Ίδρχίματος Κ. X. ΚΑΣΔΑΓΛΗΣ

ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΙΙΕΖΙΙΣ

Α Θ Η Ν Α 1989
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Σνμφίονα μ ι ι nr /un'or/n/tn n or l.ynincn mv roti Μ ορφω τικού 'Ιδρύμ α τος

11'.Ονιπη , Tin ι:ν' η ;, ιό κι t/iii’n, π ροτού παραΐίοΟτ,ϊ σ το τνπογηαφπ ϊο, το
λιιίβαο'ΐ ή η rn ηγιΐ rij·; ιια ; Ιί. / / . 1 [α π α νοϋτσος
Τό βιβλίο αυτό κυκλοφόρησε πρώ τα στα άγγλικά, «Λ H istory
o f M odern Greek L iteratu re», ’ Οξφόρδη, C la ren don P ress (1 η
έκδ. 1973, ανατύπω ση με διορθώσεις 1975). Π ροηγουμένως είχε
κυκλοφορήσει μ ια πολύ συντομότερη έκδοση,με τον τίτλο a Ιστο­
ρία τής νέας ελληνικής λογοτεχνίας. Σ υνοπτικό διάγραμμα. Β ι­
βλιογραφ ία», Θ εσσαλονίκη ( 1η έκδ. 1968, 2η έκδ. συμπληρω ­
μένη 1972, 3η έκδ., μέ προσθήκες και βελτιώ σεις και με αλλαγ­
μένο τον τ ίτ λ ο : «Σ υνοπτική ιστορία τής νέας ελληνικής λογο­
τεχνίας. Β ιβλιογραφ ία. ’Ε πίμετρο», 1977). "Οπως το δήλωνα
από την π ρώ τη έκδοση, ατό συνοπτικό αυτό διάγραμ μ α απ οτελεί
μ ια σύνοψη πολύ π εριληπ τική μ ια ς έκτενέστερης 'Ιστορίας πού
ετοιμάζω , καθά>ς καί των μαθημάτω ν πού παρέδιδα επί πολλά
χρόνια με τον γενικό τίτλο Σ ταθμοί τής νεοελληνικής λογοτε­
χνίας». Ε ίναι ένα πρόχειρο βοήθημα, πού θεώρησα σκόπιμο νά
δώσω γ ια τούς φοιτητές, πολύ συμπυκνω μένο : ή κυρίως ιστορία
εκτείνεται σε 68 μόνο σελίδες, καί ακολουθεί μ ιά βιβλιογραφ ία-
άναγραφή τέϋν εκδόσεων των έργων, καθώς καί ένα Ε π ίμ ετρο
στο τέλος π ού περιέχει ένα γενικό βιβλιογραφ ικό βοήθημα γ ιά
τή νεοελληνική γλώ σσα καί φιλολογία.

Τό Δ ιοικητικό Συμβούλιο τοΰ Μ ορφωτικού 'Ιδρύματος ’Εθνι­

κής Τραπέζης, ϋστερ’ άπό εισή γ η ση τοΰ Γ ενικού Γ ραμματέα,
θεώρησε χρήσιμ ο νά συμπεριλάβει στή Β ιβλιοθήκη Γενικής
Π αιδείας πού εκδίδει, καί τήν εκτενέστερη (('Ιστορία» μου.
’Ε πειδή ή αρχική έκδοση άπευθυνόταν κυρίω ς στον άγγλο καί
γενικότερα στον ξένο άναγνώ στη, χρειάστηκε στήν ελληνική έκ­
δοση νά γίνουν άρκετες αλλαγές. Τό κείμενο έτσι Αναθεωρήθηκε
ολόκληρο, κ α ί ακόμη προσαρμόστηκε στις νεώτερες άπόψεις καί
1li I , /mona : τά συμ περάσμ ατα οπού είχε καταλήξει στό μ εταξύ ή επ ιστημ ο­
"Ι.ν.. ■ι·:η , . ·Λ(ΐ;;ντ I'.178 νική έρευνα ( γ ιά τ ό χρόνο π .χ. δπου άποδείχτηκε πώς έζησαν ό
ζ'
 ΙΠΌΛΟΓΟΣ
Σ αχλίκης καί ό Φ αλιέρος), καί φ-υσικιι ένημεριόΟηκε στα σημε­
ρινά δεδομένα, καί στά σώ μα τού βιβλίο» καί στη βιβλιογραφ ία.
’Εκείνο πού εχει ρ ιζικ ά αλλάζει είναι το τελευταίο κεφάλαιο γιά
τη μεταπ ολεμική π ο ίη σ η και πεζογραφ ία. Σ την πρώ τη του μορ­
φή] τι) κεφτίλαιο αυτό ήταν αρκετά εκτεταμένο, οι άγγλοι εκδό­
τες υμιος θειάρησαν πέος δεν π αρείχε τόσο ενδιαφέρον γ ιά το κοι­
νά προς το όποιο απευθυνόταν το βιβλίο, καί έτσι συμπτύχθηκε
σέ ένα 'Ε πίμετρο πέντε μόνο ιτελίδιον. Τι) περίεργο είναι πέος οι
περισσότερες κ ρ ιπ κ ές π εριορίστηκαν στο επίμετρο κ α ί καταλό­
γισαν ιυς έλλειψη τού βιβλίου τά ότι ήταν στο σημείο αυτά τόσο
σνντο/ιο. Tòma τά κει/ ιίλιιιο ξαναγράφ τηκε άπά την αρχή, πήρε
τήν άνόλογη έ κ ια σ η καί τί]ν κανονική τον θέση στο τέλος τον
βιβλίου ιος 17ο κεφιίλαιο.
'Ιστορίες τής νεοελληνικής λογοτεχνίας έχουν γρ α φ τεί αρκε­
τές, τά τ ελεεί aia χρόνια μ ά λ ισ τα έχουν εντυπω σιακά π ληθύνει.
"Λν εξαιρέσουμε ι ίς πολύ παλιές ( τον I. Ρ ίζου Νερουλού, τον
Λ. Ρ . Ρ αγκαβή ή ιού Λ. D ie.lerich), χρήσιμες μένουν πάντα, άπά
τις ξένες, τον I). ( /It-sseling (1920), τού Β. K n ós (1962), τόϋ
Μ. Villi ( 1971, ελλ. έκδ. 197Η), καί οι σύντομες τού A. M iram -
bel ( 1956) καί του 11ε. L m 'ugnini ( 3η έκδ. 1969)· άπά τις ελλη­
νικές, τον Λ. Κ αμπάνη ( 1925, 5η έκδ. 1948) καί οι συντομότε­
ρες τον II. II. ΙΙουι ιεοίδη ( 1933) καί τού I. Μ. Π αν αγιοττ ύπου­
λου (1938). Ί δ ια ίιε ρ η θέση κατέχει, βέβαια, ή μεγάλη συνθε­
τικ ή « Ι σ τ ο ρ ία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας» τοϋ Κ . Θ. Δη-
μαρά (1948, πολλές ι'.ίιιιί κδιίατις) , ή πληρέστερη κ α ί ή π ιο υ­
πεύθυνη ιος τέιριι ειαοουσίαση.
Τά βιβλίο α ύ ιά όιγείλΐΊ πολλά σε όλες τις παραπάνω συνθέ­
σεις, τ lì περισσιίι in a ιίσφ·ιιλως σ ιά βιβλίο τον Λ. θ . Δ ημαρά' ό
δεσμός μου α λλιοσιε μ ι ι ι)ν συγγραφ έα είναι στενάς κ α ί μακρο­
χρόνιος καί οί ιιπ ο ψιτ ς /ιιις γιά ιή Οειάρηση των π ρα γμ ά τω ν σε
π άρα πολλιί ση/ι.εια ι α υ ιό ο ημι ς. 11ροοςιέιθησα κιίθε φορά νά ση­
μειώ νω όπου δανείζομαι μ ιά ιδέα ιο υ ή /inι διατύπω σή του ( ιδίω ς
σ τά κεψ'ΐίλαιa γιά ιά διαι/'ωι ιο/ιά ή ιά ρο/ιανι ισ/ιό, θέματα πού
τά έχει ό ίδιος έ ξα ν ιλ η ι ικά ini υνήοι ι ), θέι υπάρχουν όμω ς ασφα­
λώς καί ση μ εία ίσιου ιά όριο όνιίμι σα σ ιή ν ενσυνείδητη οφειλή
καί στην ασυνείδητη ιινά/ινηση ή καί ιή ν ι αυι ότη τιι το ύ στοχα­
σμού vii μήν είναι π ιίν ιο ιε ι ΰκολο νίι ζι χωρίσουν. "Αν, δίπ λα στη
δική του rΙστορία, παρουσιάζω ( υ σ ιιιέ άπά εριιίντα χρόνια ) στά
έλλ.ηνικά κοινά καί ιή δική μ ο υ , ο' α ύ ιά μ ί παρακίνησε τά ότι
Ί 0'
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
σέ ορισμένα ση μ εία ( όπως π .χ. γ ιά τήν παλαιότερη φάση τής λο­
γοτεχνίας μ α ς ) ή στις επιμέρους τομές, ο ί απόψεις μας δεν συμ ­
π ίπ τουν απόλυτα, καί ό τι θά ήταν χρήσιμ ο νά υπάρχει μ ιά έκθεση
άπά διαφ ορετική προοπτική.
Π ολλά οφείλει επ ίσης τά βιβλίο στις προηγούμενες επιμέρους
εργασίες κ αί έρευνες —ιδιαίτερα στά κεφ άλαια πού δεν άποτέ-
λεσαν πεδίο δικών μου ερευνών ή Οεωρήαευτν. Γ ιά τις εργασίες
τού Κ. Θ. Δ ημαρά γιά τά διαφ ω τισμό κ αί τά ρομαντισμό, μ ίλ η σ α
ήδη. Σ τά κεφάλαιο γιά τά δημοτικό τραγούδι στη ρίχ τη κ α προ­
πάντω ν σ τις μελέτες τι»ν Γ. Μ Α π ο σ το λ ά κ η , Σ τ. II. Κ υριακίδη
κ α ί S. B a u d -B o v y γ ιά τον Κ αβάφ η ατά β ιβ λία τιών Τ. Μ αλά­
νου, Σ τρ. Τ σίρκα, F. Μ. P on ta n i, Γ. II. Σ αββίδη- γ ιά τάν Κ α-
ζαντζά κ η στάν 11. Π ρεβελάκη. Γ ιά τά τρία τελευταία κεφάλαια,
πού άφοροΰν τή σύγχρονη εποχή, καί όπου ή κριτικ ή άπ οτίμ ηση
κ α ί δυσκολότερη είναι καί μ ο ιρ α ία π ιο υποκειμενική, θεώρησα
πέος έπρεπε περισσότερο νά στηριχτώ) στις άπόψεις τών εγκυρό­
τερων κριτικώιν. ’Έ τσι, εκτός άπά τά σχ ετικ ά β ιβλία πού ανα­
φέρω στη βιβλιογραφ ία, διάβασα όλες τις κριτικές πού γράφ τη­
καν σ τά φ ιλολογικά περιοδικά, κυρίω ς στη «Νέα Ε σ τία » , «Κ ρι­
τ ικ ή » , ιέ Ε ποχές», κ.ά. ( κριτικές Α. Κ αραντώ νη γ ιά τήν π οίη ­
ση, Γ. Χ ατζίνη, Α. Σ αχίνη κ.ά. γ ιά τήν πεζογραφ ία, Μ.'Λνα-
γνω στάκη, Νόρας Ά ναγνω στάκη, Τ. Σ ινόπουλου κ.ά. γ ιά τή με­
τα π ολεμ ικ ή π οίηση)· σέ ορισμένα μ ά λ ισ τα σ η μ εία δέ δίστα σα νά
κρατήσω ακόμη καί αυτούσια μ ιά επιτυχημένη διατύπ ω ση, άφοΰ
ή πρόθεσή μ ο υ ήταν νά δώσω άκριβώις τις απόψεις τής κριτικής.
Σ τήν Ε ισαγω γή, γ ιά τά σχ ετικ ά μέ τήν ελληνική γλώ σσα ή δια­
π ρ α γμ ά τευ ση έγινε μέ β άση τή «Σ ύντομη ιστορία» τοϋ Γ. Ν.
Χ ατζιδάκι, τήν « Ι σ τ ο ρ ικ ή εισαγω γή» τοϋ Μ. Τ ριανταφνλλίδη
κ α ί τά « B erich t» τοϋ Σ τ. Γ. Καψωμένου.
’Εκείνο ποέ) προσπάθησα ήταν νά δώσω μ ιά συνοπτική κ α ί όσο
γίνετα ι άντικειμενική παρουσίαση τής ιστορίας τής νεοελληνικής
λογοτεχνίας άπά τις πρώ τες αρχές μ έσα στή βυζαντινή εποχή ώς
τις μέρες μας. ’Αλλά μ ιά ιστορία μόνο ως ένα ορισμένο σημείο
μ π ο ρ ε ί νά είναι αντικειμενική· θά έλεγα μ ά λ ισ τ α πώ ς μ ιά από­
λυτα αντικειμενική θεώρηση, κ α ί κατορθωτέ] αν ήταν, δέ θά είχε
ενδιαφέρον. ’Έ τσι μπ ορεί, στήν ιδιαίτερη τοποθέτηση ορισμένων
συγγραφ έω ν ή έργων έ) στάν τυχόν π αραμ ερισμό άλλων, νά δια-
φ αίνεται κάπ οια π ροτίμ ηση υποκειμενικέ]. Ό συγγραφ έας ώ στό-
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ

σο γενικά άπέφυγε να κάνει έργο λογοτεχνικού κριτικού καί θέ­ πού πήρε. Σ έ δλη τή διάρκεια τής συγγραφής μ οϋ στάθηκε κοντά
λησε να τονίσει, δσο το μπορούσε, τη θέση τοΰ καθενός μ έσ α στην μ έ τή συνεχή ηθική της ενίσχυση καί μέ τήν ουσιαστικότερη
ιστορική εξέλιξη. Το κ α τά πόσο ή εξέλιξη αυτή, όπως παρουσιά­ βοήθειά της, ή γυναίκα μου. Τέλος οί ευχαριστίες μου άπευθύ-
ζεται, είναι σω στή, αυτό δεν μ π ο ρ ε ί να το κρίνει ο ίδιος. ’Ίσω ς νονται στον διευθυντή τού 'Ιδρύματος κ. E. X. Κ άσδαγλη κ α ί
ό ένας να θεωρήσει πώ ς δόθηκε περισσότερο βάρος στην καθαρή στήν κυρία Ειρήνη Μ εϊτάνη γιά τις φροντίδες τους γ ιά τήν κ α ­
λογοτεχνία καί λιγότερο στην Ιστορία τω ν ιδεών, ό άλλος πώ ς λύτερη παρουσίαση τού βιβλίου.
δε συνδέθηκε αρκετά ή λογοτεχνική μ ε τήν π ολιτική ιστο ρ ία ή
μ ε τις κοινωνικές δομές τής κάθε εποχής, και οί κρίσεις αυτές Σεπτέμβριος 1978 Λ.Π.
μ π ο ρ ε ί κα τά ένα μέρος να είναι σω στές. Α λλά ό συγγραφ έας
είνα ι φιλόλογος, κ α ι μ έσ α άπό τις δυνατότητες τής επ ιστή μ η ς
του θεώρησε πώ ς εκείνο πού μπορούσε να επ ιζη τή σει ήταν προ­
πάντω ν ή φ ιλολογική τεκμηρίω ση κ α ι άκρίβεια.
Π άντως το βιβλίο θέλησε ν' απευθυνθεί σ ’ ένα ευρύτερο ανα­
γνω στικό κοινό, σέ δσους ένδιαφέρονται κ α ι άγαποΰν τή λογο­
τεχνία μα ς καί επιθυμούν να γνω ρίσουν κάπω ς υπεύθυνα τήν
ισ το ρ ία της· φ υσικά έλπίζιο νά είναι χρήσιμο καί γ ια τον σπου­
δαστή κ α ί για τον εκπαιδευτικό. Τά π ρά γμ α τα , στα τριάντα χρό­
νια πού πέρασαν άπό τότε πού άρχισα νά διδάσκω τή νεοελληνι­
κή φ ιλολογία στο Π ανεπιστήμιο τής Θ εσσαλονίκης, έχουν αλλά­
ξει αρκετά. 'Η νεοελληνική λογοτεχνία έχει πάρει σήμερα πολύ
π ιο σημ αντική θέση κ α ί στή Μ έση ’Ε κπαίδευση καί στα Πανε­
π ισ τ ή μ ια , καί ή εκπ αιδευτική μεταρρύθμιση τον 1976 ανοίγει
νέες εντελώς π ροοπτικές γ ιά το μ άθημ α τώ ν νέων ελληνικών καί
γ ιά τις νεοελληνικές σπουδές γενικότερα. Θά ήμουν ευτυχής αν
το βιβλίο μπορούσε νά βοηθήσει στο γενναίο αυτό β ή μ α πού
συντελεϊτ αι.
☆

Ε υχαριστώ θερμά το Μ ορφωτικό "Ιδρυμα τής ’Εθνικής Τράπε­

ζας, πού αποφ άσισε νά συμπεριλάβει το βιβλίο στή Β ιβλιοθήκη
Γ ενικής Π αιδείας τώ ν εκδόσεών του, μ ιά σειρά πού έγινε ήδη
δεκτή μέ ικανοποίηση άπό το ευρύ αναγνω στικά κοινό. ’Ιδ ια ί­
τερα ευχαριστώ τον συνάδελφο κ. Γ. Π. Σ αββίδη γ ιά τις χρή­
σιμ ες υποδείξεις του ιδίω ς στα τελευταία κεφάλαια. Ε ιδικά γιά
τά 17ο κεφάλαιο ση μ α ντικ ή στάθηκε ή βοήθεια πού μ ο ϋ πρό-
σφεραν, μ έ τή συγκέντρω ση τού υλικού κ α ί τις κριτικές παρα­
τηρήσεις τους, ο ί π α λα ιο ί μαθητές μου, π α νεπ ιστη μ ια κ οί βοηθοί
κ.κ. Π. Π ίστας καί Γ. Κ εχαγιόγλου. Χωρίς τήν πρόθυμη αυτή
προσφορά τους τά κεφάλαιο δέ θά μπορούσε νά πάρει τή μορφ ή
ια
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος..................... ζ -ια
Εισαγωγή ................ 1-22
(ΗJ Οί αρχές. Περίοδοι . . . . 1
^ >Νέα έλληνική γλώσσα . . 4
TÒ γλωσσικό ζήτημα . . 11
Νεοελληνική στιχουργική 18

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ΑΡΧΕΣ
ΩΣ ΤΟΝ ΔΕΚΑΤΟ ΟΓΔΟΟ ΑΙΩΝΑ
1. 'Η λογοτεχνία πριν άπο την "Αλωση (11ος-15ος
α ί . ) ................................................................................ 25-46
Τί> έπος τοϋ Διγενή Ά κ ρ ιτ α ............................. 27
Στην αύλή των Κομνηνών................................... 30
Ή Φραγκοκρατία. 'Ιπποτικά καί αλλα μυθιστο­
ρήματα.............................................................. 32
Άλληγορικά καί άλλα........................................... 41
Σαχλίκης καί Φαλιέρος....................................... 44

2. Μετά την "Αλωση (15ος-17ος α ί . ) ................... 47-64

Ή λογοτεχνία στα φραγκοκρατούμεναμέρη . . . 47
Ποίηση τής ’Αναγέννησης στην Κρήτη ........... 49
Πετραρχισμός στην Κ ύπ ρ ο ................................. 52
Ή πνευματική κίνηση στή Διασπορά καί στον
τουρκοκρατούμενο έλληνισμό. Δημοτική πε­
ζογραφία .......................................................... 54
Ό δέκατος έβδομος αιώνας ............................... 60
 ΠΕΡΙΕΧΟΜ ΕΝ Α
3. 'Η λογοτεχνική ακμή στήν Κρήτη (1570-1669)
Κρητικό θέατρο ....................................................... 65
Τραγωδίες ............................................................... 68
Κ ω μ ω δίες................................................................. 70
Ποιμενική ποίηση..................................................... 72
Θυσία τοϋ ’Αβραάμ καίΈ ρω τόκριτος............. 75
4. 'Ο δέκατος ογδοος αιώνας. Νεοελληνικός
διαφω τισμ ός.............................................................
Πρώτη περίοδος: 1669-1770/80 ....................... 84
Δεύτερη περίοδος: 1770-1820. ΊΙ άκμή τοϋ δια­
φωτισμού. Τό γλωσσικό ζ ή τ η μ α ................... 94
Α. Κοραής ............................................................ 98
5. Το δημοτικό τραγούδι.............................................
Ή τεχνική .............................................................. 114
Οί σ υλλο γές............................................................ 118
ΔΙΙΠ 'ΙϋΌ Μli ΙΌΣ
Δ Κ Κ Λ Τ Ο Σ ΚΝ ΛΤ Ο Σ
Κ Α Ι ΚΙ Κ Ο Σ Τ Ο Σ Α ΙΩ Ν Α Σ
6. Οί δεκαετίες πριν άπο τήν ’ Κπανάσταση. Ρήγας.
Χριστόπουλος. Πηλαράς .........................................
7. Σολωμός ....................................................................
8. 'Ο Κάλβος. 'II ' Κφτανησιώτικη σχολή καί ό
Β α λαω ρίτης................................................................
Α. Κάλβος ............................................................ 152
Έφτανησιώτικη σ χ ο λ ή ......................................... 156
Α. Βαλαωρίτης .................................................... 164
9. Το έλληνικό κράτος. ( )ί Φαναριώτες καί ή ’Α­
θηναϊκή σχολή. 'Κλληνικός ρυμαν: ισμ.υς . . . .
Τό έλληνικό κράτος ........................................... 168
ΠΕΡΙΕΧΟ ΜΕΝΑ
65-82 Ελληνικός ρομαντισμός ...................................... 170
Πεζογραφία καί θέατρο .................................... 180
10. Ή γενιά τοϋ 1880. Νέα ’Αθηναϊκή σχολή. Κω-
στής Παλαμας ......................................................... 184-199
Ή δεκαετία 1870-1880 ...................................... - 184
Ή γενιά τοϋ 1880. Παρνασσισμός .................. 186
Κωστής ΙΙαλαμάς................................................. 192
83-100
11. Ή πεζογραφία μετά το 1880. Το ήθογραφικό
διήγημα. Τό γλωσσικό ζήτημα καί ό Ψυχάρης 200-218
Τό ηθογραφικό διήγημα .................................... 200
Τό γλωσσικό ζήτημα καί ό Υυχάρης ............ 208
Νεώτεροι πεζογράφοι. Γρ. Ξενόπουλος.............. 214
101-119 Τό θέατρο ........................................................... 217
12. 'Η ποίηση γύρω καί ύστερα άπο τον Παλαμά 219-226
13. Καβάφης, Σικελιανός. 'Η ποίηση ως τά 1930 227-250
Κ. Π. Καβάφης..................................................... 227
Α. Σικελιανός .................................................... 235
Ή ποίηση ώς τό 1930 ....................................... 244
14. Οί πρώτες δεκαετίες τοϋ αιώνα μας. 'Η πεζο­
123-137 γραφία μετά τον Ί'υχάρη. Ν. Καζαντζάκης. . 251-279
Οί πρώτες δεκαετίες τοϋ αιώνα μας .............. 251
138-151 Ή πεζογραφία στα χρόνια 1900-1920 ............ 254
Τό θέατρο ........................................................... 261
Ή κριτική .......................................................... 265
152-167 Ν. Καζαντζάκης................................................... 269
15. Ή γενιά τοϋ 1930. Ποίηση ............................... ζ}80-301
Γ. Σεφέρης........................................................... 280
'Υπερρεαλισμός καί νεώτεροι ............................ 290
168-183 16. 'Η γενιά τοϋ 1930. Π εζογραφία........................ 302-332
Τό θέατρο καί ή κριτική ................................... 325
ιε'
 ΠΕΡΙΕΧΟ ΜΕΝΑ
333-367 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
17. Μεταπολεμική ποίηση καί πεζογραφία
'Η π ο ίη σ η .......................................................... 335
Ή πεζογραφία.................................................... 346
Το θέατρο καί ή κριτική ............................... 362

Συγκριτικοί χρονολογικοί Πίνακες 369-390

Εκλογή βιβλιογραφίας 391-419 ΟΙ ΑΡΧΕΣ. ΠΕΡΙΟΔΟΙ

423-446 "Ενα άπο τά πρώτα θέματα πού έχει ν’ αντιμετωπίσει ό ιστο­

Ευρετήριο ρικός τής νεοελληνικής λογοτεχνίας είναι το πότε άκριβώς τοπο­
θετούνται οί αρχές τής νέας αύτής ελληνικής λογοτεχνίας. Πολύ
συχνά, στο εξωτερικό ιδίως, γίνεται λόγος γιά βυζαντινή (ή με­
σαιωνική) καί νέα ελληνική λογοτεχνία σαν για ένα αδιάσπαστο
σύνολο. ’Αλλά πότε αρχίζει ή νέα έλληνική νά άποχωρίζεται άπο
\ τή βυζαντινή, πότε αρχίζει ό νεοελληνικός πολιτισμός γενικό­
τερα ν’ άποκτά δική του υπόσταση καί νά διαφοροποιείται άπο
τον βυζαντινό; Καί πότε ό βυζαντινός παύει πιά νά υπάρχει;
”Αν άποβλέιύουριε στά ιστορικά γεγονότα καί uòvo, τότε βέ­
βαια μ,ιά σαφής τομή είναι τ&_1453. Μέ τήν άλωση τής Κωνσταν­
τινούπολης καί τήν πτώση του βυζαντινού κράτους, σταματά ου­
σιαστικά καί ή βυζαντινή ιστορία, έπομένως καί ό βυζαντινός
πολιτισμός. Στήν ιστορία όμως —καί πιο πολύ στήν ιστορία τήν
πνευματική— τέτοιες άπότομες καί αυθαίρετες τομές δεν υπάρ­
χουν ’U ρουμάνος ιστορικός jo rg a μίλησε γιά «Byzance après
B yzan ce»,1 καί οί επιστήμονες συχνά χρησιμοποιούν τον δρο
«μεταβυζαντινός». ’Έ τσι άλλωστε συμβαίνει πάντα στις μετα­
βατικές περιόδους: το παλιό συνυπάρχει με το καινούριο —ή καί
αντίστροφα, προσθέτουμε, το καινούριο έχει κάμει κιόλας τήν
παρουσία του δίπλα στο παλιό. Είναι, δπως θά δούμε, ή περί­
πτωση γιά τή νέα έλληνική λογοτεχνία.
Δεν μοΰ άρέσει νά χρησιμοποιώ γιά τή μετά τήν "Αλωση
λογοτεχνία τον δρο «μεταβυζαντινός». ’Αντίθετα άπ’ δ,τι συνέ­
βηκε πιθανώς σέ άλλους τομείς (δπως π.χ. στή ζωγραφική),γττή.
λογοτεχνία τά βυζαντινά κατάλοιπα, άν υπάρχουν, είναι έλά-
χίστα. Αντίθετα, στούς τελευταίουε αιώνες τού Βυζαντίου πα-
ρ’ό ϋσίαζονται ορισμένα στοιχεία με εκδηλο χαρακτήρα, μπορούμε

1. Ν. Jorga, Byzance après Byzance, Βουκουρέστι 1935.

ις' 1
 ΕΙΣΛΓΩ ΓΙΙ
άφοβα νά πούμε, «νεοελληνικό». 'Όταν έπεσε ή Πόλη, ό λαός
θρήνησε τήν~πτώση της μ’ ένα τραγούδι όπου είναι κιόλας δια­
μορφωμένοι οί εκφραστικοί τρόποι καί ή τεχνική, πού τούς συ­
ναντούμε υστέρα αύτούσιους στο κλέφτικο τραγούδι τού 18ου
αιώνα. Τά ’ίδια αύτά χαρακτηριστικά τά συναντούμε όμως και
σέ τραγούδια προγενέστερα, τής βυζαντινής άσφαλώς έποχής,
όπως π.χ. τά άκριτικά ή άλλα. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρεΐται
καί στην έντεχνη λογοτεχνία- τά Έ η αηοπ αίγνια π.χ. (γραμμένα
την έποχή τής Ά λώσεως) έχουν τά ίδια χαρακτηριστικά μέ τά
ποιητικά δείγματα τά πριν άπό την "Αλωση, καί οδηγούν φυ­
σιολογικά στήν ποίηση τού δεύτερου μισού τού 15ου αιώνα. ’Από
τον Διγενή ώς τον ’Ε ρωτόκριτο υπάρχει ενότητα καί έξέλιξη
οργανική, άδιάσπαστη, ώστε μιά τομή στά 1453, πού θά χώ­
ριζε τή λογοτεχνία σέ «βυζαντινή» καί σέ «μεταβυζαντινή», θά
ήταν αύθαίρετη καί θά έβίαζε τήν πραγματικότητα. Τή βυζαν­
τινή «δημώδη γραμματεία»,2 άκριβώς έπειδή άναγνώρισε τή συ­
νοχή της, τή συνέχισε ό Knirribacher ώς τά Ϊ869ήως τήν πτώση
δηλ. τής Κρήτης. "Αλλοι μελετητές, για” νά οικονομήσουν τά
πράγματα, μίλησαν γιά «ύστερομεσαιωνική» ή «πρωτονεοελ­
ληνική» λογοτεχνία.3 Φυσικότερο —καί συμφωνότερο μέ τά
πράγματα— είναι νά παραδεχτούμε πώς το νεοελληνικό στοι­
χείο φανερώνεται, κάτω άπό το λόγιο βυζαντινό έπίστρωμα, άπό
τά βυζαντινά άκόμη χρόνια, καί νά θεωρήσουμε πώς ή «δημώ­
δης γραμματεία» τής τελευταίας βυζαντινής έποχής —το_ πιο
ζωντανμ'τμήμα τής βυζαντινής λογοτεχνίας, μέ τ ά στοιχεία τής
μελλοντικής έςέλιςης μέσα του— αποτελεί τήν άρχή τής κα­
θαυτό νέαε ελληνικής λογοτεχνίας.
Μιά διάκριση πού θά ήταν αποφασιστική στο κρίσιμο αύτό
σημείο, είναι βέβαια ή γλώσσα. 11ραγματικά, στον Διγενή κιό­
λας, καί σέ μεγαλύτερο βαθμό στά μυθιστορήματα τού 14ου αιώ­
να, θά συναντήσουμε τις πρώτες προσπάθειες νά χρησιμοποιηθεί
στον έντεχνο λόγο ή όμιλουμένη, λαϊκή, δηλ. νεοελληνική γλώσ­
σα. Τό τεκμήριο όμως τής γλώσσας δέν έχει τόση βαρύτητα
2. Κ. Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Literatur, 2η
έκδ., Μόναχο 1897, § 328 κ.έ., σσ. 787 κ.έ. Βλ. καί μετάφραση Γ. Σω-
τηριάδη, ’Αθήνα 1900, τόμ. 3, σσ. 1 κ.έ.
3. Ε. Κριαρας, 'Η μεσαιωνική ελληνική γραμματεία. (Τά όρια, μερικά
χαρακτηριστικά) [’Αθήνα 1950] (ανάτυπο άπό την Άγγλοελληνική Ε π ι­
θεώρηση 5 (1950-52), σσ. 92-96).
2 3
ΕΙΣΛΓΩΓΙΙ
όπως έχει στις λογοτεχνίες των άλλων ευρωπαϊκών εθνών.
11ρώτα γιατί ή έλληνική γλώσσα είναι άπό τή φύση της συντη-
ρητική καί άργή στήν εξέλιξή της (πράγμα πού δυσκολεύει τις
σαφείς διακρίσεις), κυρ!ως”όμως γιατί τό Βυζάντιο κυριαρχεί-
ται, καθώς θά δούμε, άπό έναν γλωσσικό αρχαϊσμό, πού φέρ~νει
εμπόδια —άκόμα καί στα δημιουργήματα τής δημώδους λογο­
τεχνίας— στή χωρίς περιορισμούς ή προσμείξεις χρησιμοποίηση
άνόθευτης τής όμιλουμένης γλώσσας. Γι’ αύτό τά στοιχεία πού
άναφεραμε παραπάνω (όπως τών έκφραστικών τρόπων τού δη­
μοτικού τραγουδιού), στοιχεία χαρακτηριστικά «νεοελληνικά»,
είναι περισσότερο άποφασιστικά άπό τό γλωσσικό τεκμήριο
μονάχα.
"Ετσι, ενώ μερικές παλαιότερες —άλλά καί νεώτερες— ιστο­
ρίες τής νέας ελληνικής λογοτεχνίας άρχίζουν τήν έξιστόρηση
άπό τό 1453 (κάποτε καί άργότερα, άπό τήν κρητική λογοτε­
χνία), οί νεώτεροι μελετητές είναι σύμφωνοι πώε ή άονή τήε
νεοελληνικής λογοτεχνίας πρέπει νά τοποθετηθεί στό έπος τού
- ^Υενη Άκ^ϊΤταΆγραμμένο πιθανότα-ρτ στό πρώτο μισό τοΰΤϊου
αιώνα, που είναι τό πρώτο λογοτεχνικό (γραπτό) κείμενο, όπου
χρησιμοποιείται ή νέα ελληνική γλώσσα. ’ Απορρέει άλλωστε τό
επικό αύτό ποίημα, κατά ένα μεγάλο ποσοστό, άπό τά ακ ττιτικ ίι
δημοτικά τραγούδια τού ίδιου έπικοΰ κύκλου, καί έντάσσεται
στό ’ίδιο επικό πνεύμα πού διατρέχει εκεΤνη τήν εποχή τή Δύση
καί τήν ’Ανατολή καί μαρτυρεί τό πρώτο σκίρτημα μιας νέας
συνείδησης έθνικής.
Δέ χρειάζεται νά δηλώσουμε έδώ εισαγωγικά τις περιόδους
στις όποιες χωρίζεται ή ιστορία τής νέας έλληνικής λογοτεχνίας.
Τά κεφάλαια τού βιβλίου αύτοΰ δίνουν στον άναγνώστη μιάν
άρκετά σαφή εικόνα γ ι’ αύτό. Συνοψίζοντας μόνο μπορούμε νά
πούμε πώς υπάρχει μιά πρώτη φάση, πού τελειώνει οργανικά
οχι (καθώς είπαμε) μέ τήν άλωση τής Πόλης, άλλά μέ τήν πτώση
τής Κρήτης στά 1669. Ό 18ος αίώναε. αΐώναε (όπωε καί στή
Δύση) άντίποίητίκοε. χαρακτηρίζεται ·π-Γρι.<τσότρρ« άπό τήν έν-
τονη πνευματική δραστηριότητα καί τήν άνάπτυξη τής παιδείας,
κυρίως ~με~τήν επίδραση τού ευρωπαϊκού διαφωτισμού. Κέντρο
τώρα είναι οι παραδουνάβιε^ ήγεμονίεε ύπό τ ούς "Ελληνεε ήγε-
4. "Ολες οί νεώτερες Ιστορίες τής νεοελληνικής λογοτεχνίας άρχίζουν
μέ τον Αιγενή ’Ακρίτα, π.χ. Κ. Θ. Δημαράς (Μ948), Λ. Mirainbel (1953),
Hr. Lavagnini (1955), Β. Knós (1962), Μ. Vitti (Μ971).
 Κ ΙΣ ΛΓ Π ΙΊΙ
μόνες των. Ά πό τίς τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα, με,
την ανάπτυξη της παιδείας καί. την τάση του έθνους προς την
ενότητα καί τήν απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό, άρχίζει
ή νεώτερη εποχή. Ή ’Επανάσταση τοϋ 1821 καί ή δημιουργία
του νέου έλληνικο'ΰ κράτους άποτελοΰν άποφασιστικύ σταθμό.
Τϊστόσο για πολλα~γρόνια ακόμη η λογοτεχνία είναι μοιρασμένη
,σέ δύο δΙΗκεκρίμενα γεύματα.-...ή σχολές, στά Εφτάνησα (ως
τ α _1Β66 υπό αγγλική κατοχή) ή^ Έφτανησιώτικη σχολή καλ­
λιεργεί τή δημοτική γλώσσα καί συνεγίζει το κομμένο νήμα τής
'παραδοσης^της κργιτικηςάίογοτεγνίας καί, σε απώτερη αναλυση,
τής δημώδους βυζαντινής. Στο ελεύθερο ελληνικό κράτος και
στήν~πρωτεύόΰσα (την ’ Αθήνα) έπιζεί ή φαναριωτικη.λ^αγ.ια.πα­
ράδοση τής Τουρκοκρατίας καί οί π οιητές (ρομαντικοί στήν τε­
χνοτροπία]^ γράφουν στήν καθαρεύουσα. Γύρω στά_1880 η νεω-
τερη γενιά (τοϋ Παλαμά, τοϋ Ψυχάρη) εισάγει οριστικά τή δη-
*μοτική" στηλογοτεχνία καί φέρνει τή συγχώνευση των δύο παρα-
δοσεών. Είναι τά~γρονια μιας γενικότερης εξόρμησης, που πολ­
λές φορές θ’ αναστέλλεται εϊτε άπό κινήματα αντιδραστικά είτε
άπό τίς πολιτικές εξελίξεις (Βαλκανικοί καί Α' Παγκόσμιός
Πόλεμος, Μικρασιατική καταστροφή 1922). Οί λογοτέχνες τής
γενιάς τοϋ 1930 (άνάμεσά -^>υς καί ό Σεφέρης) εισάγουν- μια
ΐ^νου^ριαΠϊέρίδδόνπού, ένισχυμένη άπο τή νεώτερη. μεταπολε­
μικέ!, γενιά...συνεχίζεται ώς τ ίς “μέρές~μας.
ΝΕΑ ΕΛΛΙ1ΝΙΚΙΤ ΓΛΩΣΣΑ
"Αν στή λογοτεχνία λείπει μια σαφής τομή ανάμεσα στή με­
σαιωνική καί στή νέα ελληνική περίοδο, τοΰτο ισχύει ακόμα πε­
ρισσότερο για τή γλώ σσα. ”11δη ό Κοραής, και πιο συγκεκρι­
μένα ό μεγάλος ελληνας γλωσσολόγος Γ. Ν. Χατζιδακις επι-
σήμαναν τήν ένότητα τής ελληνικής γλώσσας καί τή συνεχή της
έξέλιξη μέσα στο χρόνο. ’ Ιδίως άπό το τέλος τοϋ 4ου π.Χ. αιώνα,'
όταν, μέ τίς κατακτήσεις τοϋ Μεγάλου Αλεξάνδρου, επερχεται
μια ενοποίηση τοϋ ελληνισμού, ή ελληνική γλωσσά, μοιρασμένη
προηγουμένως σέ πολλές_ διαλέκτους (αττική, δωρική, ιωνική
κτλ.) ενοποιείται στήν ελληνιστική (όπως λέμε) Κ οινή (βλ. πα-
ρακάτω). Σε όλη~τή μακριά αύτή_ περίοδο των 2.300 ετών (300
π.Χ. έως σήμερα) <^γλωσσολόγοι._ ά_ντικρίζαυγ_τήν. ελληνική
γλώσσα σάν ένα σύνολο οργανικό, καί. ξεχωρίζουν, μέσα στο
4
ΕΙΣΑΓΩΓΙΙ
ρύνολο αύτό^ δύο ή τρεις περιόδους: τήν έλληνιστική Κοινή (300
π.Χ .-550 μ.Χ.), τή μεσαιωνική 1550-1453). καί τή νέα έλλη­
νική γλώσσα (1453 έως σήμερα). Τά όρια άνάμεσα στις δύο τε­
λευταίες περιόδους είναι περισσότερο δυσδιάκριτα, γ ι’ αύτό καί.
πολλοί τίς λογαριάζουν σάν μία ενιαία περίοδο. ’Άλλοι πάλι το­
ποθετούν τά όρια άνάμεσα στήν Κοινή καί στή μεσαιωνική γλώσ­
σα στά 330 μ.Χ.
Ή μεγάλη άκιχή ταίς άττικΐϊε λογοτεχνίαν στον 5ο καί στον
4ο αιώνα π.Χ, ειγε ήδη καταστήσει τήν άττική διάλεκτο κοινή
γλώσσα ελληνική. 'Π άπώλεια τής αύτονομίας των άρχαίων ελ­
ληνικών πόλεων, ή ρωμαϊκή κατάκτηση, ή δημιουργία μεγάλων
άστικών κέντρων στήν εξελληνισμένη ’Ανατολή, καί άλλοι άκόμ^
παράγοντες συνετέλεσαν ώστε, μέ βάση τήν άττική διάλεκτο,
νά σχηματιστεί μιά ένιαία έλληνική γλώσσα, αυτή πού οί γλωσ­
σολόγοι τήν ονομάζουν ελληνιστική Κ οινή. Είναι ή γλώσσα στήν^
όποια γράφτηκε ή Καινή Διαθήκη. Είναι καί ή γλώσσα άπό τήν
οποία, άμεσα προήλθε πρώτα ή μεσαιω νική καί ύστερότερα ή νέο£
έλληνική γλώσσα.
' Σύμφωνα μέ τον Γ. Ν. Χατζιδάκι —ό όποιος πρώτος, άνα-
σκευάζοντας παλαιές άνεπιστημονικές γνώμες καί προκαταλή­
ψεις, διατύπωσε τή θεωρία αύτή—^.έ τήν κατίσνυση τής άττικής
οί παλαιές έλληνικέε διάλεκτοι χ ά θη κ α ν όλότελα, καί ή Κοινή
'σχηματίστηκε μέ βάση τήν άττική καί με πρόσμειξη πολλών ιω ­
νικών στοιχείων (γι’ αυτό ονομάζεται καί άττικοϊωνική Κοινή])5
Από τίς άρχαιες διαλέκτους ή μόνη πού έπέζησε είναι ή λακω­
νική, πού διατηρήθηκε στά σημερινά τσακώνικα (σέ μιά περιο­
ρισμένη περιοχή τής ΝΑ ΙΙελοποννήσου, άνάμεσα στον ΙΙάρ-
νωνα καί τή θάλασσα). Νεώτερες ωστόσο γλωσσολογικές έρευ­
νες έπισήμαναν τήν ύπαρξη δωρικών κυρίως καταλοίπων σέ πολ­
λές νεοελληνικές διαλέκτους καί κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι
στήν εποχή τής Κοινής ορισμένα δωρικά στοιχεία —στις νότιες
ιδίως περιοχές— άντιστάθηκαν στήν άττικοϊωνική ίσοπέδωση
τής Κοινής. Τό τελευταίο σημείο τής άντίστασης στάθηκε ή
περιοχή τής Τσακωνιάς.
Γνωρίσματα τήε Κοινήε (πού βέβαια δέν παρουσιάστηκαν όλα
συγχρόνως) είναι τά εξής: ΣΧή^ρωνητικ?^ γάνεται ή προσωδία
5. Γ. Ν. Χατζιδακις, Einleitung in die neugriechische Grammatik,
Λιψία 1892. Του ίδιου, Μεσαιωνικά καί νέα ελληνικά, 2 τόμοι, Α θήνα
1905-07.
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
(ή διάκριση δηλ. μακρόχρονων καί βραχύχρονων φοονηέντων),
οΐ δίφθογγοι at, ο ι, καί ει γίνονται μονόφθογγοι (ai> e καί ει,
οι> ί), το η συμπίπτει μέ τ ο ι, τό »_τών διφθόγνω
άκούγεται σάν f η ν ’)/τα μέσα (β, γ, 3) και τά δασέα (φ, χ, θ)
σύμφωνα χάνουν την παλαιά τους στιγμιαία προφορά (b. g, d,
fili /-/..) καί γίνονται εξακολουθητικά, όπως καί σήμερα. Στο
{τυπικρίπολλοί τύποι άπλοποιοϋνται κατ’ άναλογία) ή τρίτη κλίση
των ουσιαστικών έχει την τάση νά / αΠεΐ. εξαφανίζεται ό δυϊ-
κός ff.pi.Hji.nr κ αί ή εύκτική αχρηστεύεται’ τά_ρήμ.ατα εις -μ ι
κλίνονται κατά τ ά είς -ω , καί γενικά πολλές άνωμαλίες ές,ομα-
λύνονται καί ή γλώσσα γίνεται ευκολότερη. ' Η ^ύνταξτργΐνεται
έπίσης αναλυτικότερη, τόύόείμλογ^Δάνανεώνεται σε μεγάλο βαθ­
μό, πολλές λέξεις αλλάζουν, σημασία (ιδίως μέ την έπίδραση
τοϋ χριστιανισμού: εκκ λη σία, άγγελος) καί άλλες παραμερίζον­
ται άπό τά παράγωγα ή τά ύποκίοφ>ιστφκά_γτους. (ονς> ω τιον)'
παράλληλα πολιτογραφοΰνται πολλές ξένε; λέξεις. ίδιως άπο τα
λατινικά καί τά εβραϊκά. ’Έ τσι ή Κοινή έγινε «πολύ μάλλον ο­
μοιότερα προς την νέαν ημών γλώσσαν ή προς την άρχαίαν. . .
Ή μεταβολή άρα τής αττικής είς κοινήν δύναται κατά τινα
τρόπον νά θεωρηθή άμα καί ώς μεταβολή τής γλώσσης ημών
άπο άρχαίας είς νέαν».6
Ή Κοινή ήταν γλώσσα όμιλουμένη καί γραφομένη (μετά­
φραση τών Έβδομήκοντα, Καινή Διαθήκη, καί κυρίως οί πο-j,
λυάριθμοι πάπυροι). ’Αλλά στά χρόνια τού Χριστού παρατηρεΐται
μιά περίεργη τάση νά άνασταλεΐ ή φυσική αυτή εξέλιξη καί ή
γλώσσα νά γραφτεί σύμφωνα μέ τούς κανόνες τής άρχαιας ατ-
τικής. Το φαινόμενο αύτό, γνωστό ώς α τ τ ικ ισ μ ό ς 7 δημιουργεί
Τ0__£ρώτο σημαντικό σγίσμα ανάμεσα στη γραφόμενη καί τήν
όμιλουμένη γλοισσα. ’Από τότε, μπορούμε νά πούμε, αρχίζει τό
φαινόμενο τής διγλω σσίας, ή οποία τόσα κακά προξένησε σέ όλη
τή μεταγενέστερη έξέλιξη.
'Ο κυριότερος θεωρητικός τού άττικισμ,οϋ είναι ό Φρύνιγος
άπό τή Βιθυνία (2ος αί. μ.Χ.), αύτός πού περισσότερο τόν έφάρ-
G. Γ. Ν. Χατζιδάκις, Σύντομος ιστορία τής ελληνικής γλώσσης, ’Α ­
θήνα 1915, σ, 71.
7. Τό σημαντικότερο βιβλίο για τον άττικισμό είναι τοϋ W. Schmid,
Ber Attizismus in seinen Hauptvertretern, 4 τόμοι, Στουτγάρδη 1887-
97. Βλ. άκόμη: Μ. Τριανταφυλλίδης, Τά Ευαγγέλια καί ό άττικισμός
(1913), τώρα στα "Απαντα, τόμ. 4, σσ. 111-118 .
6 7
Ε ΙΣΑΓΩ ΓΉ
μοσε είναι ό περίπου σύγχρονός του ΑΡ,ιογ ’ Αριστείδης, ρή­
τορας καί σοφιστής, μαθητής τού Ηρώδη τού ’Αττικού. Χαρα­
κτηριστικές είναι ορισμένες λέξεις ή έκφράσεις, πού ό Φρύνιχος
τις καταδικάζει ώς βάρβαρες, «άποδοκιμαστέες», «τών αμα­
θών», καί πού ώστόσο τις συναντούμε αυτούσιες στά Ευαγγερ
λια: « σκ ίμ π ονς λέγε άλλά μή κράββατος» ·—>«άρον τόν κραβ-
βατόν σου» (Ίωάνν.) — «ε μέλλον γράιραι, έσχάτως βάρβαρος
ή σύνταξις» «—»«τής γυναικός τής μελλονσης τεκεΐν» (Άποκαλ.)
— αγρηγορώ ' τών άμαθών, γράφε έγρήγορα» >«μείνατε ώδε
καί γρ η γ ο ρ εϊτε» (Μάρκ.).8
Τό βυζαντινό κράτος είναι συνένεια τοϋ ρωμαϊκού, και η επί­
σημη γλωσσά στούς πρώτους αιώνες ήταν σέ όλες τις κρατικές
εκδηλώσεις ή λατινική. Γι’ αύτό καί ,ή λατινική άσκησε τη με­
γαλύτερη επίδραση στή διαμόρφωση τή; νεώτερης γλώσσας (και
οι 'Έλληνες στά μεταγενέστερα χρόνια ονομάζονταν Ρ ω μ αίοι και
Ρ ω μ ιοί). ’Αλλά κιόλας άπό τήν έποχή-.χοΰ.2-Ιουστινιανο1ί- (527-
565) τ ά έλληνικά είσάγονται. στή νομοθεσία (στις Νεαρες τοϋ
’Ιουστινιανού, γραμμένες έλληνικά, «τη κοινή τε και έλλάδι φω­
νή»), καί σέ λίγους αιώνες ολοκληρώνεται, γλωσσικά και πολι­
τιστικά) ò εξελλήνΐστΙος~~τοιΓϋφατοΰς7~Σε~ολη όμως την υπερ-
χιλιοχρονη περίοδο τού μεσαιωνικού ελληνισμού παρατηρεΐται
τό φαινόμενο τής διγλωσσίας. ' II γραπτή γλώσσα τωλλογιων
είναι προσκολλημένη στήν άττικη διάλεκτο καί μέ τόν συγκεν­
τρωτισμό τού βυζαντινού κράτους ή Κωνσταντινούπολη γίνεται
κέντρο τού γλωσσικού έξαρχαϊσμοΰ καί τής άττικιστικής παι­
δείας. Παράλληλα όμως υπάρχει καί ή ζ ω ν τ α ν ή , όμιλουμένη
γλώσσα, ή οποία, χάρη κι εδώ στήν ύπαρξη τού ισχυρού κέν­
τρου τής πρωτεύουσας, διαμορφώνεται, σέ jir.à ε·Μΐαία_προφορικη
κοινή.
’Από τήν^ΐροφοφική αύτή (πολίτικη) κοινή ελάχιστα δείγματα
μάς έχουν σωθει κάτω άπό τό παχύ στρώμα τής γρα.φομενη;
λόγιας γλώσσας. Τέτοια είναι π.χ. μερικοί σκωπτικο^ί_στιχοιγτου
λαού (απο τον~6ο ώς τόν 11ο ;ιωνα), κι ακόμα μερικά κάπως
δημωδέστερα κείμενα, όπως ή Χρονογραφία τοϋ Μαλαλα. Συ-
 ΕΙΣΑΓΩΓΙΙ
ρου έξελληνισμένου (6ος αί.), μερικοί βίοι άγιων, τά έργα πού
γράφτηκαν μέ τήν παρακίνηση. του Κωνσταντίνου Πορφυρο-
γεννήτου (ΪΟος αί.), το Σ τρα τηγικόν του Κεκαυαένου (11ος αί.)
καί μερικά άλλα. ’Από τόν_11ο καί 12ο αιώνα, τά κείμενα τά
γραμμένα σέ δημωδέστερη γλώσσα πληθαίνουν καί ή όμιλου-
μενη χρησιμοποιείται πιά_μέ πρόθεση καθαρά λογοτεχνική. Εΐ-
ναι τά κείμενα της «δημώδους λογοτεχνίας», πού άποτελοϋν, ό­
πως είπαμε, καί την αρχή τής νέας ελληνικής λογοτεχνίας. Το
ότι ή λογοτεχνική αύτή καταξίωση τής όμιλουμένης δυναμώνει
κατά τήν περίοδο τής Φραγκοκρατίας καί εύδοκιμεί περισσό­
τερό στα φραγκοκρατούμενα μέρη, μακριά δηλ._ άπο τή γλω σ­
σική επίδραση καί το συγκεντρωτισμό τής πρωτεύουσας, δεν
είναι χωρίς σημασία.
’Αντίθετα, στη γραπτή λόγια γλώσσα παρατηρούμε στά χρό­
νια των Κυμνηνών καί των ΙΙαλαιολόγων (11ος-15ος αί.) μια
ένταση τού αρχαϊσμού, πού δεν είναι άσχετη μέ μιά καλλιέρ­
γεια των ουμανιστικών γραμμάτων, ιδίως στήν παλαιολόγειο
εποχή. 'II ’Άννα Κομνηνή (12ος αί.) γράφει έναν άκρατο άττικι-
στικύ λόγο καί ό Λαόνικος Χαλκοκονδύλης (15ος αί.) έχει πρό­
τυπο γλώσσας καί ύφους τον Θουκυδίδη. Πολλές φορές τά γρα­
πτά των βυζαντινών λογιών είναι στρυφνότερα καί πιο δυσκο-
λονόητα άπο τά αρχαία.
Ί Ι νέα έλληνική γλώσσα είναι ήδη σχεδόν τέλεια διαμορφω­
μένη στούς τελευταίους βυζαντινούς αιώνες, στά κείμενα τής
((δημώδους» λογοτεχνίας. Ά πο τότε έχουν, φαίνεται, κιόλας ξε­
χωρίσει άπο τή μεσαιωνική κοινή καί έχουν σχηματιστεί οί διά­
φορες νεοελληνικέ, διάλ.κιοι (βλ. παρακάτω). ξΗ εξέχιξη στά
κατοπινά χρόνια συντε/.ειται μέ πολύ βραδύ ρυθμό. 'Ο Φλόριος
π.χ. ή ή Ά χιλλψ'^, ι ή : εποχής λίγο πριν άπο τήν 'Ά λωση, έλα-
χιστα διαφέρουν γλωσσικά άπο ένα νεώτερο δημοτικό τραγούδι.
"Ο .τιχαρακτηρίζει τή νέα έλληνική γλώσσα καί τήν ξεχωρίζει
άπο τήν αρχαία (καί : ή μεσαιωνική) είναι: Στή φωνητική ή
άπλοποίηση πολλών συμφωνικών συμπλεγμάτων., η τροπή των
κτ, </(), αχ, κ ι λ . σέ χ ι, </ι, ακ κτλ.. ή έ'κπτωση τού τελικού νι
(ξύλο), ή έμφάνιση καινούριο»/ διφθόγγων (ιΊ -οαι-δα). Στο(ΐυπι-,
^ο)άπλοποιειται ή κλίση τ(»ν ονομάτων, οί πτ(»σεις μένουν μονο
τέσσερις μέ τήν τάση να χαθεί καί ή γενική (ιδίως τού πληθυν­
τικού) καί να συρ πέσουν οί λοιποί πτοιτικοί τύποι. Στο ρήμα
έμειναν μόνο δύο φοινές, καί ή κλίση του γίνεται μέ βάση δύο
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
μόνο χρονικά θέματα, τού ενεστώτα καί τού αορίστου. ',0 μέλ-
λωιη δ παρακείμενος καί ο υπερσυντέλικος σχηματίζονται περι­
φραστικά, απαρέμφατο δέν υπάρχει, ή μετοχή, στις πιο πολλές
περιπτώσεις, _εγινε_ακλιτη, ή συλλαβική αύξηση, όταν δέν τονί­
ζεται, χάθηκε. Ά πο τίς_ προθέσεις χτολλές χάθηκαν, καί όσες
έμειναν συντάσσονται πιά μόνο μέ αιτιατική._
Τδ (λεξιλογιμ τής νέας έλληνικής προέρχεται κατά τδ μεγα­
λύτερο μέρος άπο τήν άρχαία' υπάρχουν λέξεις πού έ’μειναν έν-
τελώς ίδιες (γάλα, ξύλο, γράψω), άλλες, οί περισσότερες, προ­
σαρμόστηκαν φωνητικά καί τυπολογικά (πατήρ> πατέρας, π α ϊς
>παιδί). Ά πδ τήν επιμειξία μέ τούς άλλους λαούς ή νέα γλώσσα
πλουτίστηκε μέ πολλές ξένες λέξεις, ή Κοινή κιόλας, καθώς εί­
δαμε, μέ λέξεις λατινικές καί έβραϊκές, στά ύστερότερα χρόνια
μπήκαν πολλές ιταλικές καί τουρκικές (άπδ τή γλώσσα των κα-
τακτητών)· έλάχιστες είναι οί σλαβικές, άρβανίτικες καί βλά­
χικες. Στδν 19ο αιώνα, αέ τήν άποκατάσταση τού κράτουε. πολ-
λές άπδ τις τουρκικές λέξεις παραμερίζονται ή άπαρχαιώνονται,
ενώ είσάγοντΰα-πολλέε_λέ£εΐί: λόγιες καί νέοι οροί επιστημονικοί·
παράλληλα, άπδ τήν πολλαπλή επικοινωνία μέ τή δυτική Εύ-
ρωπη, πολιτογραφεΐται στή γλώσσα ένα νέο στρώμα άπδ ξένες
λέξεις, τού ίιλινοϋ ή τοΓι πνρυμιν-ρνσΰ πολιτισμού.
Γενικά ή νέα ελληνική είναι άπλή στή φωνητική της, δέν
έχει ούτε δασιά σύιαφωνα_(όπως τά sk, tch, d j) ούτε κλειστά
(όπως τά γαλλικά u, eu κτλ.).
Λείπει επίσηε ή διαφορά ανάμεσα σέ μακρά καί βραχέα φωνήεν-
τα, η προφορά είναι ομοιόμορφη καί καθαρή, άφθονοΰν οί πολυ-
σύλλαβες_λέξεις, καί κάθε λέξη έχει, σέ μιά ορισμένη συλλαβή
έναν σαφή τονισμό (πού καθιστά τή συλλαβή ελαφρώς μακρύ-
τερη)·
Έ ξετάζονταα-πήν-ε£έλιξ.η-χήε γλώσσαε στδ σύνολό της δια-
πιστώνουμε ότι ή έλλτφνική-εΐναι. γΑώσσα_καχ’_έξοχήν συντηρη-
τική. ΊΤ προφορά διαφέρει βέβαια σημαντικά άπδ τήν κλασική
εποχή, δέν άλλαξε όμως καί πολύ άπδ τήν εποχή τής Κοινής.
Τδ τυπικδ έπίσης δέν παρουσίασε ριζική άνανέωση, ενώ τδ λεξι­
λόγιο, μέ όλα τά καινούρια στοιχεία πού προσεταιρίστηκε, φύ­
λαξε βασικά τήν παλιά κληρονομιά. ι\1ιά στατιστική έδειξε ότι
άπδ τις 4.900 περίπου λέξεις τής Καινής Διαθήκης οί μισές
σχεδδν λέγονται καί σήμερα στδν κοινό προφορικδ λόγο. « Ί Ι
έκφραση "κόρη τής άρχαίας γλώσσας” είναι για τή νέα γλώσσα
 ΕΙΣΑΓΩ ΓΗ
μεταφορά άστοχη καί. άπατηλή. Είναι, ή ίδια ή αρχαία, πού ά-
διάκοπα μιλημένη άπό το ελληνικό έ'θνος για χιλιάδες χρόνια,
άπύ χείλη σέ χείλη καί άπο πατέρα σέ παιδί, άλλαξε με το
να μιλιέται. . . ώσπου πήρε τή σημερινή μορφή τής μητρικής
γλώσσας, άφετηρία καί αυτή γιά νέα εξέλιξη».9
Οί αρχαίες διάλεκτοι είχαν χαθεί, όπως είδαμε (μέ τήν εξαί­
ρεση μόνο των τσακωνικών), στήν εποχή τής Κοινής. Κατά το
τέλος ίσως του Μεσαίωνα ξεχώρισαν_πάλι, άπο τή μεσαιωνική
πολίτικη κοινή, μερικές διάλεκτοι.10 Οί γλωσσολόγοι έπιχεί-
ρησαν μιά κατάταξη των νεοελληνικών διαλέκτων, καί στηρι-
ζόμενοι στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους ξεχώρισαν άλλοι έξι
βασικές διαλέκτους (Χατζιδάκις) καί άλλοι λιγότερες ή περισσό­
τερες. Μπορούμε επίσης νά διακρίνουμε ομάδες κάπως συμπα­
γέστερες, π.χ. μιά ομάδα δυτική καί μιά άνατολική, ή —μέ άλλα
κριτήρια— μιά βόρεια καί μιά νότια. Μιά άλλη διάκριση είναι:
α) ένας κύριος κορμός πού περιλαμβάνει διαλέκτους μέ στενή
συνάφεια μεταξύ τους (Στερεά Ελλάδα, Πελοπόννησος καί γύ­
ρω νησιά)’ αύτές αποτελούν καί τή βάση τής κοινής νεοελλη-
(τής όμιλουμένης καί τής λογοτεχνικής), καί β). μερικές
διάλεκτοι τής περιφέρειας του -ελληνισμού, μέ χαρακτηριστικές
ιδιοτυπίες. Είναι οί διάλεκτοιτών. Ελλήνων—τής ,Μ—.’Ασίας
(ΓΓοντος καί Καππαδοκία), καί στήν άντίθετη εντελώς περιοχή,
των ελληνόφωνων τής Κάτω ’Ιταλίας (Ότραντο καί Μπόβα).
ΣΤ αυτές μπορούν νά προστεθούν καί τά τσακώνικα. Οί δια­
φορές, στις κεντρικέ; διαλέκτους, είναι κυρίως λεξιλογικές- στή
σύνταξη, στή φωνητική καί τή μορφολογία οί διαφορές δέν είναι
πολλές, έτσι πού ή νέα γλώσσα έχει, καί άπο τήν άποψη αύτή,
μεγάλη συνοχή.
Στα λογοτεχνικά κείμενα, ώς τον 15ο αιώνα είναι δύσκολο νά
ξεχωρίσουν κάτω άπύ τή μεσαιωνική κοινή στοιχεία ιδιωματικά.
Α λλά στήν Κύπρο χρησψor-oiί·ί)τ>κε κοίλα; πολύ νωρίς ή ντόπια
διάλεκτος στο γραπτό λόγο (’. Ισιι>:ς, 14ος αί., Μαχαιράς, 15ος
αι.), και στον J <>ο αιώνα δοκιμάστηκε μέ άπόλυτη επιτυχία στήν
ποίηση (Κυπριώτικα ερωτικά). Λωδεκανησιακά (ροδίτικα) στοι­
9. Μ. Τριανταφυλλίδη;, Κιιιιλλιμ'ΐκι) Γιιιι/ιματική, 'Ιστορική Είοα-
γ ΐ ’ίγι'ι, σ. Γ)(>.
10. Καλή pip/ '/.γρν/ή,Ί γιά τ ΐ; νεοελληνικές διαλέκτους βλ. στου Σ τ.
Γ . Κ αψωμένου, ìh c η n erh iseh e Sftrarhr zn’isehcn K om c and N cu grie-
chisr.h , Μόναχο I9ÓH, cscs. IO-19.
10
ΕΙΣΛΓΩΓΙΙ
χεία υπάρχουν επίσης σέ ποιήματα τού 15ου αιώνα (πιθανόν
στά ’Ε ρω τοπαίγνια, άσφαλώς στον Γεωργιλλα), άλλά εκεί όπου
το ντόπιο ιδίωμα καταξιώθηκε ώς γλώσσα λογοτεχνική, είναι
στήν Κρήτη, Έπου ή κρητική διάλεκτος γράφτηκε ανόθευτη καί
καθαρή στά μεγάλα έργα τής κρητικής λογοτεχνίας (16ος-17ος
αί.). Στά νεώτερα χρόνια ή Έ φτανησιώτικη σχολή βασίστηκε
σέ οιεγάλο σημείο στο έφτανησιώτικο ιδίωμα- καί στά πρώτα
χρόνια τού ψυχαρικοϋ δημοτικισμού (τέλος 19ου αί.) μερικοί
π£ζογράηκκ.-χρησψΛποίησαν-.αιτερεοελλαδίιικους ιδιωματισμούς
στά~-διηγήματά--τ©υς. Α λλά τό υ.εγάλο άπλωμα.τ ή ς . δημιουρ
γςκής -λογοτεχνίας στις αρχές τού αίώνα-μ^χς—έφερε μιά. πλήρη
ένατεαίηση-τής--γραφαμέ-νης .λογοτεχνικήμγλώσσας^. Στον περι­
φερειακό μόνο χώρο, μερικοί κυπριώτες ποιητές έγραψαν στή
διάλεκτο τού τόπου τους, καί σήμερα μερικοί Πόντιοι (στήν Α ­
θήνα καί στή Θεσσαλονίκη) παριστάνουν θεατρικά έργα στήν
ποντιακή διάλεκτο. Αύτά όμως άποτελοΰν εξαιρέσεις.
ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΙ1ΤΗΜΑ
Μιλώντας γιά τήν ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας δέν μπο­
ρούμε ν’ αγνοήσουμε εναν παράγοντα πού παίζει ρόλο καθορι­
στικό οχι μόνο στή λογοτεχνία, άλλα καί σε πολλά φαινόμενα
τής πνευματικής, άκόμα καί τής πολιτικής ζωής τού τόπου. Ε ί­
ναι τό ιδιότυπο φαινόμενο πού είναι γνωστό ώς « γλωσσικό ζή­
τημα». Σέ όλα τά πολιτισμένα έθνη υπάρχει κάποια διαφορά
ανάμεσα στή γραφομένη καί στήν όμιλουμένη γλωσσά, άλλα
κράτη αντιμετωπίζουν τό πρόβλημα δύο ή περισσότερων έθνικών
γλιοσσών, ενώ οί εύρωπαϊκές λογοτεχνίες πέρασαν στο τέλος
τού Μεσαίωνα άπό τό στάδιο τής αναμέτρησης τών νέων εθνι­
κών γλωσσών μέ τή λατινική. Τό ελληνικό γλωσσικό ζητημα
δέ μοιάζει μέ καμιά άπό τις περιπτώσεις αύτές. _Στήν_ *Ελλάδα
ΰπάςχ-Ουν .σνΑΐεςα δύο γλώ σσες.ίάε πούμε καλύτερα δύο τύποι
γλωσσικοί), πού διαφέρουν μεταξύ τους σέ ολα τά σημεία όσα
συναπαρτίζουν τή δομή κάθε γλώσσας: τό λεξιλόγιο, τή φωνη­
τική. τό τυπικό, τη σύνταξη. Ή μία είναι ή κοινή νεοελληνική,
ή δημ ο τ ικ ή πού μιλιέται άπό όλους τούς "Ελληνες και γραφεττι
άπό πά^ος. πολλούς- είναι έπίσης ή καθιερωμένη γλώσσα τής λο­
γοτεχνίας. 'Π άλλη είναι ru<nOnof-->v)vaa, , πού δε μιλιέται απο
κανέναν (τουλάχιστον στον κοινό προφορικο λόγο), άλλα ήταν
11
 ΕΙΣΑΓΩ ΓΗ
ώς χτες ακόμα ή επίσημη γλώσσα, τοϋ κράτους, καί ως πριν
άπο bu-t)0 χρόνίϋΤη κοινή γραφομένη, καί διατηρείται καί σή-
μερα ώς γραφομένη σέ πολλούς άκόμα τομείς. Είναι περίεργο
καί άρκετοΓκωμικό ότι σήμερα, άν σ ’ έναν φιλικό κύκλο μιλήσει
κανείς στήν καθαρεύουσα, θά γίνει ασφαλώς καταγέλαστος, το
πράγμα όμως δέ φαίνεται αφύσικο αν ή καθαρεύουσα άκουστεϊ
σέ δημόσια ομιλία ή σέ πανεπιστημιακό μάθημα' τό ίδιο, ένα
γράμμα φιλικό ή οικογενειακό σέ καθαρεύουσα θά ήταν όλότελα
γελοίο, οχι όμως άν τό γράμμα δημοσιευτεί σέ μιά έφημερίδα.
'Η παράδοξη αύτή δ ιγλ ω σ σ ία , πού είναι βέβαια άκατανόητη για
τούς ξένους (όπως καί για κάθε λογικά σκεπτόμενο άνθρωπο)
καί πού οφείλεται σέ λόγους ιδιαίτερους ιστορικούς καί εθνολο­
γικούς, έπαιξε άποφασιστικό ρόλο στήν όλη διαμόρφωση του νέου
έλληνισμοΰ, καί οί συνέπειες της στάθηκαν πάντα, καί είναι
καί σήμερα άκόμη, σημαντικές. "Αν δέ .φταίει.- αύτή για όλες
τις κακοδαιμονίες μας (όπως μέ κάποιαν άφέλεια υποστήριζαν
οί πρώτοι δημοτικιστές), δέν είναι όμως άνεύθυνη για τήν όλέ-_
θρια πραγματικότητα πώς ό απόφοιτος τοϋ ελληνικού Γυμνα­
σίου δέν είναι σέ θέση (σήμερα άκόμη) νά γράψει σωστά κ α ινά
έκφραστει μέ σαφήνεια στή γλώσσα του (είτε στή δημοτική είτε
στήν καθαρεύουσα). Τό ζήτημα έχει καί φανερές προεκτάσεις
πολιτικές καί κοινωνικές. Οί φιλελεύθερες καί δημοκρατικές κυ­
βερνήσεις, άρχίζοντας άπό τήν κυβέρνηση τοϋ Ελευθερίου Βε-
νιζέλου τό 1917, εύνόησαν πάντοτε τή δημοτική καί προχώ- .
ρησαν, μέ τό πνεϋμα αυτό, σέ μεταρρυθμίσεις στήν έκπαίδευση,
ένώ τά συντηρητικά καί άντιδραστικά καθεστώτα (μέ εξαίρεση
τόν ’Ιωάννη Μεταξά) προσπαθούσαν νά άναστείλουν τήν πρόοδο
καί νά κατοχυρώσουν τήν καθαρεύουσα, μέ άποκορύφωση τόν
συστηματικό διωγμό τής δημοτικής στά χρόνια τής τελευταίας
δικτατορίας.
Ή άργή τής διγλωσσίας βρίσκεται, είδαμε, στό κίνημα τοϋ
άττικισμοΰ καί διατηρήθηκε σέ όλη τή χιλιόχρονη ιστορία τοϋ
Βυζαντίου. 'Ωστόσο γλω σσικό ζή τη μ α θά ήταν λάθος νά ποΰμε
πώς γνώρισαν οί Βυζαντινοί.11 'Ο πρώτος πού συνειδητοποιεί
τ ό πρόβλημα καί άντιλαμβάνεται τή γενικότερη σημασία τής
11. Βλ. γιά τό ζήτημα αυτό 10. Κριαρας, Diglossie des derniers
siècles de Byzance: Naissance de In Uuéralnre néo-hellénique, ’Οξ­
φόρδη 1966 (Thirteenth International (loacross of Ity/.antine Studies,
Alain Papers IX).
12
ΕΙΣΑΓΩ ΓΗ
καλλιέργειας τής λαϊκής γλώσσας, είναι στις αρχές τοϋ 16ου
αιώνα 6 λόγιος ούμανιστής Νικόλαος Σοφιανός" τό κήρυγμά του
έμεινε ωστόσο χωρίς συνέχεια.- Σέ ολη-τήν περίοδο τής Τουρκο-
κρατίας οί λόγιοι γράφουν, όπως καί οί βυζαντινοί πρόδρομοί
τους, στήν άρχαία. 'Η δημοτική περιορίζεται στή λογοτεχνία
(πού άκολουθεΐ άνεξάρτητη παράδοση), σέ μερικά βιβλία προο­
ρισμένα γιά τό λαό καί στά εκκλησιαστικά κηρύγματα.
Το ζήτημα,-.στον προβληματισμό του, προβάλλει καί πάλι
οξύ στις τελευταίες δεκαετίες τοϋ 18ου αιώνα, όταν,.,μ,έ τήν επί­
δραση τοϋ εύρωπαϊκοΰ διαφωτισμού, έπιζητείται ό πνευματικός
φω τισμός τοϋ έθνους και η μεταφορά στήν Ελλάδα τών νέων
ιδεών καί τής προοδευμένης επιστήμης τής δυτικής Εύρώπης.
Οί συντηρητικοί κατάλληλο όργανο γιά τή μεταφορά αύτή θεω-
ροΰν τήν άρχαία, μιά γλώσσα έτοιμη κιόλας καί διαμορφωμένη"
μιά μικρή ομάδα προοδευτικών λογίων, άντίθετα, επιζητεί, γιά
τό σκοπό αύτό, τήν καλλιέργεια τής κοινής. ’Ανάμεσα στούς
άρχαΐστές καί στούς δημοτικιστές, ό Κοραής (1804), ζήτησε τή
«μέση οδό»: μιά γλώσσα στηριγμένη στή λαϊκή, άλλα «διορθω­
μένη» καί «καλλωπισμένη» πάνω στό πρότυπο τής άρχαίας. ’Έ ­
γινε έτσι ό πρώτος διαμορφωτής τής ακαθαοενονσας». Οί συζη­
τήσεις καί οί διαμάχες κράτησαν τριάντα καί παραπάνω χρόνια
(1789-1821). Στό τέλος ύπερίσχυσε ή μέση λύση καί ό ορθο­
λογικός ρεαλισμός τοϋ Κοραή. “Ισως ή εποχή νά ήταν άκόμα
πρώιμη.γιά μιά οριστική επικράτηση της δημοτικής (μέ τό μέ­
ρος τής οποίας τάχθηκαν άνεπιφύλακτα οί ποιητές: ό Χριστό-
πουλος, ό Βηλαράς, καί προπάντων ό Σολωμός). Κέρδος ότι πα-
ραμερίστηκαν, γιά τότε τουλάχιστον, οί άρχαΐστές. ’
ΑΤετά τη^δημ7ουργίοι..το,ΰ ελληνικού κράτους ή καθαρεύουσα
τοϋ Κοραή καλλιεργήθηκε άπό τούς λογοτέχνες (μέ εξαίρεση
τούς Έφτανησιώτες) καί καθιερώθηκε ώς γλώσσα τής πολι­
τείας καί όλων τών έκδηλώσεων τής πνευματικής ζωής. ΤΙ έπι-
βολή της ήταν στήν άρχή καθολική" σιγά σιγά όμως οί άρχαϊ-
στικές τάσεις τής προεπαναστατικής εποχής άονίζουν νά άνα-
βΐωνουν;~το γενικό άλλωστε πνεϋμα πού κυριαρχεί είναι ένα
πνεϋμα άρχαιστικό καί τό όνειρο τής επιστροφής στήν άρχαία
δόξα. ’Έ τσι, άκόμα καί ή μετρημένη καί καλαίσθητη καθαρεύου­
σα τοϋ Κοραή μετατρέπεται σιγά σιγά σέ μιά όλο καί πιό ά­
κρατη άρχαΐζουσα. 'Ο γλωσσικός αύτός άρχαϊσμός φτάνει μέ
τόν Κ. Κόντο στό κορύφωμά του γύρω στό 1880.
13
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
'Η υπερβολή ό|ΐως αυτή, γέννα γόνιμες αντιδράσεις· στά δέκα
χρόνια ανάμεσα στά 1876 καί στά 1886 το γλωσσικό πρόβλημα
γίνεται καί πάλι άπό τά πράγματα οξύ και επίκαιρο. καί παίρνει
αποφασιστική τροπή μέ τήν εμφάνιση τής ηγετικής μορφής, τού
Ψ υγάρη (βλ. κεφ. 11). 'Η δημοτική διεκδικεΐ καί πάλι τά δι-
καιώματά της, καί το κήρυγμα του Έυχάρη (ό_«δημοτικισμός»)^.,
παίρνει ιδιαίτερη έκταση καί καθορίζει όλη τή νεώτερη πνευμα­
τική ιστορία. 'Ύστερ’ άπο τις άντιδράσεις τής πρώτης αρχής,
το κίνημα άπλώνεται ολοένα καί σέ εύρύτερους κύκλους (καί
σ’ αύτό συντελεί δίχως άμφιβολία καί ή μαχητικότητα του ίδιου
του Ψυχάρη)" τά χρόνια ώς το 1917 τάόνόμασαις του « ορμητι­
κού δημοτικισμοΰ»._Δίπλα στά μαχητικά άρθρα καί φυλλάδια
τόΐΓΥυχάρη (πού ζοϋσε στο Παρίσι), οί οπαδοί του στήν Ε λ ­
λάδα οργανώνουν έπίσης τον άγώνα, εκδίδουν δικό τους περιο^
δικό (τον Ν ουμα)ι ιδρύουν σωματεία γιά τή γλώσσα.. Ό πιο
σημαντικός σταθμός ήταν άσφαλώς ή_ιδβυση τοϋ_.«.Έκπαιδευί·
τικοϋ 'Ομίλου» (1610) καί ή συσχέτιση έτσι του γλωσσικού μέ
το εκπαιδευτικό πρόβλημα (((εκπαιδευτικός δημοτικισμός»). Στο
μεταξύ καί οί οπαδοί τής καθαρεύουσας οργάνωναν τον άγώνα
τοΰςΓ~’ό ί“φό’ιτητές δημιουργούσαν' ταραχές στούς δρόμους τής
Αθήνας, τό 191 1 ένα άρθρο στο νέο Σύνταγμα, πού ψήφισε ή
’Αναθεωρητική Βουλή καθιέρωνε τήν καθαρεύουσα ώς έπίσημη
γλώσσα τοϋ κράτους.
Σημαντική νίκη του δημοτικισμού στάθηκε ή εκπαιδευτική
μεταρρύθμιση τού 1917, ή όποια έμπαζε γιά πρώτη φορά τή
μητρική γλώσσα στις τρεις πρώτες τάξεις τού δημοτικού σχο-
λείου. Στά εξήντα χρόνια πού πέρασαν άπο τότε ό δημοτικι­
σμός, σαν κίνημα προοδευτικό (καί ιδιαίτερα ό εκπαιδευτικός
δημοτικισμός), γνώρισε πολλές άναστολές, οπισθοδρομήσεις,
καινούριες κατακτήσεις, άλλα καί κρίσεις εσωτερικές. Οί κυβερ­
νήσεις καί τά καθεστώτα πού διαδέχονταν τό ένα το άλλο έ­
παιρναν θέση, θετική ή άρνητική, άπέναντι στο ζήτημα, καί αυ­
τές οί μεταλλαγές δέν ήταν βέβαια ωφέλιμες γιά τήν παιδεία.
Τή Σύνταγμα τού 1952 διατήρησε τήν αναχρονιστική διάταξη
τού Σΐυντάγματος τού ΗΠΙ^έτσι τά πρώτα μεταπολεμικά χρό­
νια πέρασαν χωρίς καμιά ούσιαστική πρόοδο. 'Ένας σημαντικός
σταθμός ήταν ή έκπαιδευτική μεταρρύθμιση τού 1964 (μέ πρω­
θυπουργό καί υπουργό παιδείας τόν Γ. Παπανδρέου καί γενικό
γραμματέα τού 'Υπουργείου τόν Ε. Π. Παπανούτσο), ή οποία
14 * 15
ΕΤΣΛΓΩΓΙΙ
όριζε στό σχολείο τήν ισοτιμία ανάμεσα στήν καθαρεύουσα καί
τή δημοτική. ’Αλλά ή μεταρρύθμιση αύτή στάθηκε εφήμερη, καί
τό πραξικόπημα τής 21 ’Απριλίου 1967 έφερε καί έδώ, όπως
καί σέ τόσα άλλα θέματα, μιά οδυνηρή οπισθοδρόμηση: τό «Σύν­
ταγμα» τού 1968 πρόσθετε πώς ή καθαρεύουσα είναι όχψ μόνο
ή έπίσημη γλώσσα τού...κράτους^αλλά καί τής παιδείας, καί ό
Α.Ν. 129 τού 1967 τήν καθόριζε ώς αποκλειστικό όργανο έκ-
φράσεως, γραπτής καί προφορικής, διδασκόντων καί διδασκο-
μένων, άπό τήν Δ' Δημοτικού ώς τις άνώτερες σχολέε.
Μέ τή μεταπολίτευση τού 1974 ή κατάσταση άλλαξε ριζικά.
’ ΗρςαθαρΓ.ύουΓτα (πού είχε ιδιαίτερα κακοποιηθεί στούς λόγους
καί στά διαγγέλματα τής δικτατορίας) δέν ήταν π ιά ανεκτή·
σχεδόν όλες οί εφημερίδες (ακόμα καί οί πολιτικά συντηρητικές)
χρησιμοποίησαν άποκλειστικά τή δημοτική’ τό ραδιόφωνο καί
ή τηλεόραση τήν είσήγαγαν σ’ όλες τις έκπομπές τους. Καί τό
σημαντικότερο: ή Βουλή τών Ελλήνων, μέ τήν πρωτοβουλία
τού πρωθυπουργού Κ. Καραμανλή καί μέ τήν εισήγηση τού υ­
πουργού Παιδείας Γ. Ράλλη, έψήφισε παμψηφεί τόν νέο εκπαι­
δευτικό Νόμο 309 τής 30.4Π976, μέ τόν όποιο ή δημοτική-^κα-
Οιερώνεται σέ όλες τις βαθμίδες τών σχολείων τής Γενικής Έ κ-
παιδεύσεως. "Ενα άποφασιστικό βήμα παραπέρα ήταν ή~Έγ-
κυκλιος τού 'Υπουργείου Προεδρίας τής Κυβερνήσεως τής 8 Δε­
κεμβρίου 1976 γιά τή χρησιμοποίηση τής δημοτικής στά επί­
σημα δημόσια έγγραφα..__
~^Όλα αυτά είναι γεγονότα μέ εξαιρετική σημασία. Δέ ση­
μαίνουν ίσως άκόμη τήν οριστική λύση τού γλωσσικού ζητή­
ματος, καί ή καθαρεύουσα δέν μπορεί βέβαια νά πάψει νά υ­
πάρχει άπό τή μιά στιγμή στήν άλλη. ’Αλλά ή δύναμη τών πραγ­
μάτων είναι τέτοια, ώστε καί οί λίγες έστίες άντιστάσεως, πού
κρατεί άκόμη (είτε άπό άθεράπευτη άντιδραστική νοοτροπία είτε
απλώς άπό τή συνήθεια στά καθιερωμένα), νά υποχωρήσουν καί
νά έξουδετερωθοΰν άργά ή γρήγορα. Τό πρόβλημα πού προ­
κύπτει σήμερα είναι περισσότερο έσωτερικό: πώς, ξεπερνώντας
άστοχες υποκειμενικές αύθαιρεσίες, ή δημοτική, ώς γλώσσα γρα-
φομένη, θά οργανωθεί σέ πανελλήνιο γλωσσικό όργανο μέ συ­
νέπεια καί συνοχή, ικανό νά έκφράσει μέ άπλότητα καί ζωντάνια
τις σκέψεις καί τά αισθήματα τού καθενός, στή λογοτεχνία, στήν
επιστήμη, στόν κρατικό οργανισμό.
 ΕΙΣΑΓΩ ΓΗ
ΠΡΟΦΟΡΑ ΚΑΙ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ
'Ό τι οί άρχαΐοι "Ελληνες δέν πρόφεραν τά ελληνικά δπως τά
προφέρουν οί "Ελληνες οί σημερινοί, είναι άλήθεια έπιστημονική,
γνωστή άπό τον καιρό τοϋ ’Εράσμου (1528). Στο μακροχρόνιο
διάστημα άπο τήν άρχαιότητα ώς σήμερα οί φθόγγοι τής γλώσ­
σας, σέ μια εξέλιξη φυσιολογική, άλλαζαν κάθε τόσο προφορά.
Οί πιο ουσιώδεις, διαιρορές είχαν ήδη συντελεστεΐ στά χρόνια
τής Κοινής (βλ. σ. 6)' το πιο χαρακτηριστικό φαινόμενο είναι ο
ιω τακισμός, ή προφορά δηλ. των αρχαίων φωνηέντων η, ν, ι,
καί των διφθόγγων ει, οι, υι, σάν γιώτα (ί). Ά ν όμως άλλαξε
ή προφορά, ή^όρθογραφία έμεινε ή ΐδια" άπό φ ω ν η τ ι κ ή δηλ.
εγΐνΐέ ι σ τ ο ρ ι κ ή , με τό βάρος_ μάλιστα μιας πολύ μακριάς
ιστορίας. Οί νέοι "Ελληνες γράφουν π.χ. ποικίλη, φ ιλειρηνικοί
καΓ"προφέρουν pikili, filiriniki. Αύτό δημιουργεί άφάνταστες
δυσκολίες, στις όποιες έ'ρχονται να προστεθούν καί οί δυσκο­
λίες των τόνων καί των πνευμάτων, πού δέν τά είχαν οί άρχαΐοι
καί τά έπινόησαν οί άλεξανδρινοί γραμματικοί για να δηλωσουν
τή μ ο υ σ ι κ ή προφορά, δταν πιά είχε χαθεί. Σήμερα τόνοι
καί πνεύματα έ'χουν μόνο ιστορική (ή διακοσμητική) σημασία.
Οί τυπογράφοι δμως είναι άναγκασμένοι νά χρησιμοποιούν 24
άλφα, τά παιδιά τού δημοτικού σχολείου νά ταλαιπωρούνται
μαθαίνοντας τις «δασυνόμενες λέξεις», καί ό πιό μορφωμένος
(γιατί στήν Ελλάδα ή έννοια τής μόρφωσης έ'χει συμπέσει πε­
ρίπου με τήν έννοια τής ορθογραφίας) νά συμβουλεύεται τό
λεξικό, γιά νά σιγουρευτεί τί τόνο παίρνει 6 κρίνος ή τί πνεύ­
μα ό αδρός.
Πρέπει ωστόσο νά παρατηρηθεί πώς ένώ γιά έναν, τόν ΐδιο,
φθόγγο ή νεοελληνική ορθογραφία χρησιμοποιεί πλήθος ψηφίων
(δπως π.χ. στήν περίπτωση τού ί) όσο άσφαλώς καμιά άλλη
ευρωπαϊκή γλώσσα, άντίθετα, σε κάθε ψηφίο άντιστοιχ^ΐώπάν-
τοτε ένας καί μόνο φθόγγος" δέ συμβαίνει δηλ. τό φαινόμενό
(δπώς σΰμ^αΐ^ στά άγγλικά) ένα ψηφίο νά
π ροφέρεται πότε με τόν έναν καί πότε με τόν άλλο τροπο. (Μο­
ναδική, καί μηδαμινή έξαίρεση, τό σίγμα, πού έμπροψαπό ορι­
σμένα σύμφωνα άκούγεται σάν ζήτα: σβήνω -ζ,νίτιο, και το ύ­
ψιλον στις διφθόγγους αν καί ευ, πού άκούγεται πότε σάν f
καί πότε σάν ν : αύτός-aftos, αΰρα-avra).
Στά 1814 ό Βηλαράς έξψδωσε ενα βιβλίο _.δπου Ιφάρμοσε τή
16
ΕΙΣΑΓΩ ΓΗ
φωνητική ορθογραφία, καί ό Σολωμός στά ιδιωτικά του γραφτά
εφάρμοζε επίσης ένα είδος φωνητικής γραφής. Ιΐροηγουμένως,
στόν 17ο αιώνα, στά βενετοκρατούμενα μέρη είχε επικρατήσει
νά γράφονται τά ελληνικά με λατινικά στοιχεία" τό σύστήμα
χρησιμοποιήθηκε καί άπό τήν παπική προπαγάνδα^γιά τούς "Ελ­
ληνες καθολικούς των νησιών («φραγκοχιώτικα»)12 —δπως καί
πρόσφατα στή Σοβιετική "Ενωση γιά τούς "Ελληνες τού Καυ-
κάσου. Τέτοιες ακραίες λύσεις δμωε ούτε επιθυμητές είναι ούτε
καί_π£ακτι_κά εφαρμόσιμες- "Ο.τι άποτελεΐ επιτακτική άνάγκη
(καί άμεση, προπάντων γιά τήν εκπαίδευση), είναι μιά δσο γί-
νεται μεγαλύτερη απλοποίηση τής ορθογραφίας, στά πλαίσια
πάντοτε τής ιστορικής άρχής. Τέτοιες- απλοποιήσεις είσήγαγε
ό εκπαιδευτικός δημοτικισμός, καί οί απλοποιήσεις αύτές κω-
δικοποιήθηκαν στή Γρα μ μ α τική της Νεοελλ/ηνικης (1941) τού
Μανόλη Τριανταφυλλίδη.13 Μέ βάση τούς εύχρηστους κανόνες
τής Γραμματικής θά μπορούσαν νά λείψουν οί πιό πολλές δυσκο­
λίες καί νά μπει μιά τάξη στό ορθογραφικό χάος. ’Αλλά οί Έ λ ­
ληνες είμαστε δυστυχώς πολύ άτομικιστές, καί ό καθένας μας
έχει καί στήν ορθογραφία τις δικές του άτομικές προτιμήσεις.
Τις μισές τουλάχιστον άπό τις ορθογραφικές δυσκολίες θά
τις εξουδετέρωνε μιά άποφασιστική τονική μεταρρύθμιση, ή κα­
τάργηση δηλ. τών τριών διαφορετικών τόνων καί τών πνευμά­
των καί ή διατήρηση ενός μόνο τόνου (πού αυτός είναι άπαραί-
τητος). Μιά τέτοια μεταρρύθμιση, ένώ δέ θά άλλοίωνε τήν οπτική
εικόνα τών λέξεων, καί άνώδυνη θά ήταν καί θά μπορούσε άμέ-
σως νά εφαρμοστεί. ’Αλλα φαίνεται πώς τά διαβολικά αύτά ση-
μαδάκια τών άλεξανδρινών γραμματικών είναι ένα είδος ταμπ ού
12. Βλ. Eug. Dallegio, «Bibliographic analytique d’ouvrages reli-
uicux en grec imprimés avcc dcs caractères latins», Μικρασιατικά
Χρονικά 9 (1961), 385-499.
13. Έκτος άπό τή μεγάλη Γραμματική, έκδοση ΟΕΣΒ, 1941, ό Μ.
Τριανταφυλλίδης έξέδωσε μιά σύντομη καί εύχρηστη Μικρή νεοελληνική
γραμματική, Α θήνα 1949, ή οποία έπανεκδόθηκε, με ορισμένες τροπο­
ποιήσεις καί βελτιώσεις, άπο τό ’Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσ­
σαλονίκη 1975. Καί τελευταία, μέ τή φροντίδα τού Κέντρου Έκπαιδευ-
ιικών Μελετών καί Έπιμορφώσεως (KE.V1E) τοϋ 'Υπουργείου Παιδείας,
κυκλοφόρησε, βασισμένη στή Γραμματική Τριανταφυλλίδη (μέ ορισμένες
ακόμη περισσότερες άπλουστεύσεις στήν ορθογραφία) ή επίσημη κρατική
Γραμματική γιά τά σχολεία: Νεοελληνική Γραμματική. ’Αναπροσαρμογή
ιι/.; Μικρής Νεοελληνικής Γραμματικής τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη,
ι ΈΛΒ, ’Αθήνα 1976 (άνατύπωση 1977).
17
 Ε ΙΣ Α ΓΩΓΉ ΕΙΣ ΑΓΩ ΓII

καί κανείς δεν τολμά νά κάνει, το αποφασιστικό βήμα. Ό καθη­ τόνοι πού πραγματικά άκούγονται καί όχι όλοι όσοι γράφονται,
γητής I. Θ. Κακριδής, άπό τούς κορυφαίους έλληνες φιλολό­ πού πολλές φορές (ιδίως στά άρθρα) είναι εικονικοί.
γους, βρέθηκε (στα χρόνια τής Κατοχής) υπόδικος στο πειθαρ­ Παραδείγματα
χικό συμβούλιο του Πανεπιστημίου ’Αθηνών έπειδή είχε έκδώ-
σει βιβλία του χωρίς τόνους, καί απολύθηκε για τό λόγο αύτόν βαριά βροντούν, π ικ ρά βαρούν
άπο τό Πανεπιστήμιο.1415 ’Ά ς ελπίσουμε πώς σήμερα πιά, μέ , W—, W—, W— (ίαμβος)
τό προοδευτικό πνεύμα πού επικράτησε στη νέα έκπαιδευτική
μεταρρύθμιση, θά ξεκινήσει μιά πρωτοβουλία, ιδιωτική ή κρα­ στο ρημοκλήσι τού Δηροϋ
τική, γιά τήν κατάργηση των τόνων καί τήν εφαρμογή τού μο- W , W— »
νοτονικου συστήματος.10 φύσα βοριά, φύσα Θρακιά
—w , W—, —w , W— »
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΤΙΧΟΤΡΓΙΚΗ
Λενθεριά, γ ιά λίγο πάψε
’ Η_νεοελληνική_στιχουργία —όπως καί των περισσότερων νεώ- ν ν νν,— —νν , —W (τροχαίος)
τερων γλωσσών— στηρίζεται στον δυναμικό τονισμό. Ή κανο­
νική εναλλαγή των ,τονοονώάημιουργεΐ τό ρυθμό, τό μέτρο. Τά τώ ρα σίμ ω σε κ αί κλάψε
δυο βασικά μέτρα είναι ό ία μ βος (τόνος στις άρτιες συλλαβές: — —νν,νυ ^ , ^ »
w —) καί ό τροχαίος (τόνος στις περιττές συλλαβές: —w ).16 τά τραγούδια μου τά "λεγες δλα
Αύτά είναι και τά μόνα μέτρα τής δημοτικής ποίησης. 'Η νν W—, W W—, WW—, W
έντεχνη ποίηση, άπό τήν έπίδραση τής ξένης (ή καί τής άρ- (άνάπαιστος)
χαίας) μετρικής, χρησιμοποιεί καί τά ακόλουθα τρία μέτρα: Ή Λόξα δεξιά συντροφεύει
τόν άνάπ αιστο ( ικ w —) τώε_δάκ,τΐ'λα (—w w ) καί τόν ά μφ ί- —w , ^ (άμφίβραχυς)
βραγυ ( w —^ ) . Στον ίαμβο καί στον τροχαίο δέν τονίζονται ξέρω μ ιά λύρ’ ακριβότατη
"όλες οί άρτιες (ή όλες οί περιττές) συλλαβές- καθώς μάλιστα
οί περισσότερες λέξεις τής νεοελληνικής γλώσσας είναι πολυσύλ­ — νν W ,— W , — W (δάκτυλος)
λαβες, τό φαινόμενο αύτό είναι αρκετά συνηθισμένο" ωστόσο αν
μείνουν άτονες πεβΐσσότερες_03Ε0..τέσσερις συλλαβές, δημιουρ- Φαινόμενο συνηθέστατο καί κατ’ εξοχήν χαρακτηριστικό τής
γεϊται κάποια χαλάρωση τού ρυθμού. Συχνά επίσης μπορεί νά νεοελληνικής μετρικής είναι ή συνίζηση, ή συμπροφορά δηλ.
τονιστεΐ στόν ίαμβο μιά περιττή συλλαβή (ή —άλλά σπανιό­ στό στίχο δύο φωνηέντων (πού ανήκουν σε δύο συνεχόμενες λέ­
τερα— στόν τροχαίο μιά άρτια). Φυσικά υπολογίζονται μόνο οί ξεις) σέ_ ε ν α χρόνο: ή α υγή , νύχτά ήταν. (Σέ ε ν α χρόνο προ-
φέρονται κανονικά καί οί —σημερινοί, οχι άρχαΐοι— δίφθογγοι:
14. Βλ. Ή δίκη τών τόνων. (Ή πειθαρχική δίωξις τον καθηγητον κ. όιμέ, νεράιδα —ακόμα π ιάνω , ποιος). Π.χ.:
I. Θ. Κακριδή), Α θήνα 1942. Πρβ. καί: Ί Ι αντιδικία τών τόνων (εκ τών
συνεδριάσεων τής Φιλοσ. Σχολής τον Πανεπιστ. ’Αθηνών), ’Αθήνα 1944. Τον π α τέρα σου δταν έλθεις νν w — νν — ι.j — w
15. Το ’Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών ('Ίδρυμα Μανόλη Τριαντα-
φυλλίδη) τής Θεσσαλονίκης καθιέρωσε ήδη τό μονοτονικό σύστημα στην δεν θά ίδείς π αρά τόν τάφο, —w —kj w w —KJ
άλληλογραφία καί τά δημοσιεύματα του. Ή ΕΔΗΚ, τό κόμμα της άξιω- ε ίμ α ι όμπρός τον καί σοϋ γράφω —w —w νν w —w
ματικής άντιπολιτεύσεως, τό Μάιο τοϋ 1977 υπέβαλε στη Βουλή πρόταση
γιά τήν καθιέρωση τοϋ μονοτονικού. μέρα π ρώ τη τού Μ αγιού. —w —w w —
16. Συμβατικά άποδίδουμε τήν άτονη συλλαβή μέ \^j καί τήν τονι­
σμένη μέ —. (Σολωμός)

18 19
 Ε ΙΣΛΓΩ1ΊΙ ΕΙΣΛΓΩΓΙΙ

' 0 tuo συνηθισμένος νεοελληνικός στίχος είναι όβαμβικός δε- ’Από τούς υπόλοιπους ιαμβικούς στίχους συχνός (καί στά δη­
καπεντασύλλαβοα. Με σταθερή τομή ύστερ’ άπό την 8η συλλαβή μοτικά τραγούδια) είναι ό αχτασν2λαβος' στήν ε'ντεγνη ποίηση
μοιράζεται σε δύο περίπου ΐσα ημιστίχια (8-7 συλλαβές): πολλές φορές σέ συνδυασμό μέεφτασύλλαβο ή (σπανιότερα) μέ
έννεασύλλαβο. Τον μικρό πάλι καί εϋπλαστο πεντασύλλαβο τον
Σ ημαίνει 6 Θιός, σημαίνει η γης, jj σημαίνουν τα επουράνια (α)
(δημοτικό) χρησιμοποίησαν καί οί φαναριώτες στιχουργοί (Χριστόπουλός,
Τοϋ κύκλου τά γ υ ρ ίσ μ α τα ] π άνεβοκατεβαίνον (β) Βηλαράς) καί ό Σολωμός" μέ πολλή δεξιοτεχνία τον χρησιμο­
(Έρωτόκριτος) ποίησε καί ό ΙΙαλαμάς (συλλογή 01 π εντασύλλαβοι).
Το πρώτο ήμιστίγιο μπορεί νά είναι οξύτονο (α) ή προπαροξύ­ Π ουλάκι ξένο
τονο (β). ξενιτεμένο
Τ>"δεκαπεντασύλλαβος είναι ό πιο συνηθισμένος στίχος των (Βηλαράς)
δημοτικών τραγουδιών επίσης, ολη ή πο.ίηση_η,πρίν μιαΟμμετά Καί ό τοοχαΐκόα ό γ τα σ ύλλαβοο φαίνεται πώς είναι πολύ πα­
την "Αλωση (άπο τον Διγενη Ά κ ρ ιτ α ), εκτός άπο ελάχιστες λιός· τον βρίσκουμε σέ σκωπτικά ^βυζαντινά λαϊκάηιραγούδια
εξαιρέσεις, είναι γραμμένη στον δεκαπεντασύλλαβο. ’Απο το β' καί σέ ένα εκτενέστερο ποίημα (Π τωχολέων). Στή νεώτερη έ-
μίσο~ του 14ου αιώνα (όταν είσάγεται ή ομοιοκαταληξία) συν ποχη τον χρησιμοποίησαν οί Φαναριώτες καί ό Σολωμός, κυ­
δΰαζεται κανονικά σέ δίστιχα, καί ή δεκαπεντασύλλαβη δίστιχη ρίως_σ§_συνδυασμό μέ τόν εφτασύλλαβο! ~
ενότητα είναι ή κύρια στιχουργική μορφή της κρητικής λογο-
τ εχνίας. Είναι ένας στίχος εύπλασχος καί μπορεί νά πάρει με­ Σ ε γνω ρίζω από τήν κόψη —cv
γάλη ποικιλία μορφών στά χέρια αδέξιων στιχουργών γίνεται τοϋ σπαθιού τήν τρομερή ευ ευ—cv ευ w —
(Σολωμός)
κουραστικός καί μονότονος, άλλα οί κορυφαίοι ελληνες ποιητές
του έδωσαν βάθος καί μουσικότητα. Ό Σολωμός τον καλλιέρ­ Οί ρομαντικοί τής ’Αθηναϊκής σχολής μέ το συνδυασμό δύο ο­
γησε ιδιαίτερα, ιδίως στά μεγάλα του συνθέματα τής ώριμης χτασύλλαβων^ έπλασαν έναν κάπως δύσκαμπτο τροχαϊκό δεκατ
περιόδου, ό Γίαλαμας ζήτησε νά τον άνανεώσει στή μορφή' τήν εξασύλλαβογ.
τελευταία δημιουργική καλλιέργεια τή γνώρισε μέ το Σικελιανό
θόλωσε κ α ι μαύρη τρέχει, ![ 'Ο δοιπόρε, ή ζωή σου
καί το Σεφέρη.
Ό ιταλικός έντεκασύλλαβος μπήκε στή νεοελληνική μετρική —cv w νυ — νυ — νυ ]| ευ *-υ— νυ νυ— νυ
άπο επίδραση τής ιταλικής' τον βλέπουμε για πρώτη φορά στο: (Π. Σοϋτσος)
Κυπριώτικα ερωτικά τοϋ 16ου αιώνα, καί ύστερα στήν κρητικη Ό Σολωμός χρησιμοποίησε τόν άναπ αιστικό δεκασύλλαβο,
ποίηση (Β ο σ κ ο π ο ύ λ α ,χ ορικά τού κρητικοΰ θεάτρου). Στή νεόϋ- άπό επίδραση τής ιταλικής στιχουργίας, κυρίως σέ ποιήματα
τερη εποχή τόν καλλιέργησαν ποιητές θρεμμένοι μέ τήν ιταλική ελεγειακά (Φ αρμακωμένη)' τό ίδιο καί τόν άμφ ιβραχικό έννεα­
ποίηση, όπως ό Σολωμός (Λ άμπρος) καί ό Μαβίλης.^Αύτοί ξέ­ σύλλαβο :
ρουν νά τον χρησιμοποιούν με τους τονισμούς (ή παρατονισμους)
στην 3η ή τήν 7η συλλαβή (dantesco), ποη σπάζουν τόν ιαμβικό 'Η Λόξα δεξιά συντροφεύει
ρυθμό, άλλα δημιουργούν μια ιδιαίτερη ένταση. 11.'/. νυ— νυ, w — νυ, ε υ — νυ

Κ αθαρότατου ήλιο έπρομηνοϋσε Τό άμφιβραχικό μέτρο τό προτίμησαν πολλοί ποιητές γιά τόν
w —w W — w w w — νυ (Σολωμό;) λικνιστικό του ρυθμό. ’Αντίθετα ό δάκτυλος δύσκολα προσαρμό­
ζεται στήν ελληνική γλώσσα, γ ι’ αύτό καί δσοι επιχείρησαν νά
Φ υσάει τ αεράκι μ άνάλαφρη φόρα μεταφέρουν στή νέα γλώσσα τόν άρχαΐο ομηρικό έξάμετρο δέν
'V — V-V — ευ w — ν u — ευ (Μαβίλης) είχαν έπιτυχία. "Ο,τι κυρίως εμποδίζει τή χρησιμοποίησή του
20 21
 ΕΙΣΛΤΩΓ11

είναι ή έλλειψη στη νέα γλώσσα μακρόχρονων συλλαβών, ώστε ΠΡΩΤΟ Μ E Ρ ΟΣ

να μην μπορεί νά χρησιμοποιηθεί ο σπονδείος (------).
’Ιδιότυπη μετρική ακολούθησε ό Κάλβος. Οί ωδές του είναι ΑΠΟ Τ ΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ΑΡΧΕΣ
όλες γραμμένες σ’ ένα σύστημα πεντάστιχων στροφών, μέ τέσ­
σερις στίχους έφτασύλλαβους καί τον τελευταίο πεντασύλλαβο. ΩΣ Τ Ο Ν Δ Ε Κ Α Τ Ο Ο Γ Δ Ο Ο Α Ι Ω Ν Α
'Ο Κάλβος, πού μαθήτευσε στους ΐταλούς κλασικιστές, θέλησε
μέ τον τρόπο αύτο νά μιμηθει αρχαίες σαπφικές ή άλκαϊκες
στροφές:
"Ας μ η βρέξει π ο τέ w —w w —]
το σύννεφον, και ό άνεμος w —υ υ υ —] w w
σκληρός ας μη σκορπίσει w —νυ—νυ— ] w
το χώ μα το μακάριον yy —w w w —] w νυ
που σάς σκεπάζει. w w —] w
'Ο Κάλβος κρατά ένα σταθερό τόνο στην προτελευταία (6η)
συλλαβή, καί τοποθετεί τούς άλλους τόνους (κατά τά ιταλικά
πρότυπα) άδιάφορα σε άρτιες ή σέ περιττές συλλαβές. ’Επίσης
οί στίχοι του (έκτος άπό τον πεντασύλλαβο τοΰ τέλους) είναι
άδιάφορα οξύτονοι, παροξύτονοι ή προπαροξύτονοι (μέ έξι, εφτά,
ή οχτώ συλλαβές).

22
 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ

(11ος - 15ος ΑΙΩΝΑΣ)

ϋ ί χρόνοι πριν άπο το 1000 αποτελούν το κέντρο καί το κορύ­

φωμα της μεσαιωνικής ιστορίας, καί στον δυτικό καί στον άνα-
τολικύ κόσμο. Το Βυζάντιο τήν πιο λαμπρή του άκμή τή γνω ­
ρίζει κατά τήν περίοδο τής Μακεδονικής δυναστείας κυρίως, μέ
τούς τρεις μεγάλους της αύτοκράτορες, τον Νικηφόρο Φωκά,
τον ’Ιωάννη Τσιμισκή καί τον Βασίλειο Β'. Ό Νικηφόρος στέ­
φεται αύτοκράτορας το 963 (άφοΰ είχε διώξει τούς ’Άραβες από
τήν Κρήτη καί είχε ιδρύσει τή μονή Μεγίστης Λαύρας στο
Ά γιο ν ’Όρος), ένα χρόνο μετά τή στέψη του ’Όθωνος Α' ώς
αύτοκράτορα του Ά γιου Ρωμαϊκού Κράτους. Το 1071 το άνα-
τολικύ κράτος ύφίσταται δύο θανατηφόρα χτυπήματα καί χάνει
οριστικά τις ανατολικές επαρχίες τής Μ. ’Ασίας μέ τήν ήττα
στο Μαντζικέρτ, καί συνάμα τήν κυριαρχία στήν ’Ιταλία μέ
τις νίκες τού Ροβέρτου Γυσκάρδου, πέντε μόλις χρόνια μετά
τή μάχη τού Hastings. Δύση καί ’Ανατολή βαδίζουν παράλ­
ληλα- άπο το τέλος τού 11ου αιώνα, μέ τήν πρώτη σταυρο­
φορία, οί δύο κόσμοι θά έρθουν σέ σύγκρουση, άλλά καί σέ
στενότερη έπαφή.
Είναι μιά εποχή κρίσιμη, εποχή άνακατατάξεων, συγκρού­
σεων των λαών, δημιουργίας νέων εθνικών συνειδήσεων, άλλά
καί εποχή κορύφωσης τού μεσαιωνικού πνεύματος, τής πίστης
καί τού ίπποτισμοΰ. Μιά οθωνική εκκλησία είναι βέβαια δια­
φορετική άπο το Δαφνί ή τή Νέα Μονή τής Χίου, καί ένας
φράγκος ιππότης δέ βρίσκει το άνάλογό του σ’ έναν βυζαντινό
πολεμιστή, το θρησκευτικό όμως ή το άγωνιστικο πνεύμα είναι
τά ίδια. Ξέρουμε πώς το άγωνιστικο πνεύμα, ιδίως στήν άνα-
μέτρησή του μέ ξένους, άλλόφυλους λαούς, γέννησε θρύλους γύ­
ρω άπο ορισμένες έξέχουσες μορφές, πραγματικές ή φανταστι­
κές, καί πώς οί θρύλοι αύτοί άποτέλεσαν σιγά σιγά μιά επική
όλη, πού συμπυκνώθηκε ύστερα σέ συγκεκριμένες ποιητικές δη-
25
 1. II Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α ΠΡΙΝ’ Λ Π Ο ΤΗΝ' Λ Λ Ω Σ Ι ί
μιουργίες —στήν ’ Γσπανία αίφνης στο έπος του Citi ή του Ρο-
λάνδου.
Καί στήν άλλη άκρη του δυτικού κόσμου (το Βυζάντιο είναι
κι αύτό «Δύση»), οί Βυζαντινοί είχαν ν’ άναμετρηθοΰν μέ τον
ίδιο επικίνδυνο εχθρό, τούς ’Άραβες. ’Εκεί, στα ανατολικά σύ­
νορα τής αυτοκρατορίας (πού δεν ήταν πάντοτε σταθερά, καί στον
8ο ως τον 10ο αιώνα κυμαίνονταν άνάμεσα στήν Καππαδοκία
καί στον Ευφράτη), τις «άκρες» τού κράτους τις έφύλαγαν οί
«ακρίτες». Δεν αποτελούσαν ιδιαίτερα σώματα στρατιωτικά, ή
κεντρική διοίκηση τούς παραχωρούσε γαϊες, κι έτσι σιγά σιγά
δημιουργήθηκε στις άκριτικές αυτές περιοχές μιά ισχυρή στρα­
τιωτική φεουδαρχία, κάτι παρόμοιο μέ τούς «μαρκήσιους» στή
Δύση. Ιίολεμοΰσαν οί άκριτες μέ τούς ’Άραβες, πιο πολύ με
τούς τοπικούς άρχοντες, τούς άμιράδες, άλλά πολεμούσαν καί
μέ τούς «άπελάτες», ένα είδος παράνομων καί ληστών, πού δια-
κρίνονταν κι αύτοί γιά τήν παλικαριά τους καί είχαν τήν ίδια
πολεμική τακτική καί τον ίδιο κώδικα ηθικής μέ τούς άκριτες.
Γύρω άπό τά κατορθώματα των άκριτων άρχισαν νωρίς νά
πλάθονται κι έκεϊ διάφοροι θρύλοι καί νά σχηματίζεται ένας κύ­
κλος άπό δημοτικά τραγούδια (μπαλάντες) επικής μορφής' ένα
σχόλιο τού Άρέθα, τού λόγιου μαθητή τού Φωτίου (άρχές 10ου
αιώνα) μάς δίνει τή ρητή μαρτυρία πώς τραγουδιστές άπό τον
ΙΙόντο καί τήν Καππαδοκία («κατάρατοι Παφλαγόνες») τρα­
γουδούσαν «προς οβολόν» τά κατορθώματα των άκριτων.1 'Ο
επικός αυτός κύκλος, τά «άκριτικά» δημοτικά τραγούδια, σώ­
θηκαν στις ίδιες αύτές περιοχές, τόν Πόντο καί τήν Καππαδοκία
(άλλά καί στήν Κύπρο, στήν Κρήτη καί άλλοΰ), μέ τήν προφο­
ρική παράδοση καί τραγουδιούνται ώς τις μέρες μας (ή ώς χτές).
’Έψαλλαν τήν παλικαριά καί τή σχεδόν ύπερφυσική σωματική
δύναμη των άκριτων, τά ήρωικά κατορθώματα τού ’Ανδρόνικου,
τού Άρμούρη, τού Σκληρόπουλου. Θά μιλήσουμε γιά τά τρα­
γούδια αύτά σέ άλλο κεφάλαιο (βλ. κεφ. 5).
Βασισμένος κυρίως στά τραγούδια αύτά καί στούς θρύλους,
άλλά καί σέ άλλες, καθώς θά δούμε, λογιότερες πηγές, ένας ποιη­
1. «Τούς άγείροντας λέγει, ήτοι άγύρτας, ών νϋν δείγμα οί κατάρατοι
Παφλαγόνες ώδάς τινας συμπλάσαντες πάθη περιεχούσας ενδόξων άνδρών
καί προς οβολόν άδοντες καθ’ έκάστην οικίαν», ύλ/όλιυ τού Ά ρέθα στον
Βίο ’Απολλώνιου τον Φι/.οστράτον, βλ. Σ. Β. Κουγέας, «Α ί έν τοΐς σχο-
λίοις τού Άρέθα λαογραφικαί ειδήσεις», Λαογραφία 4 (1914) 239.
26
ΤΟ Ε Π Ο Σ T O T « Δ Ι Ι Έ Ν Ι Ι Α Κ Ρ Ι Τ Α »
τής συνέθεσε ένα εκτενές ποίημα, τό έπος τού Διγενή ’Α κρίτα,
τό πρώτο γραπτό μνημείο τής νέας ελληνικής λογοτεχνίας. Γιά
ποιό λόγο ή άρχή τής νέας ελληνικής λογοτεχνίας (τής λογο­
τεχνίας τής γραμμένης στή λαϊκή, όμιλουμένη, δηλ. νεοελληνική
γλώσσα) πρέπει νά τοποθετηθεί σέ χρόνια τόσο πρώιμα, στά
χρόνια τής κορύφωσης τού βυζαντινού κόσμου, δηλώθηκε στην
εισαγωγή. Δέν είναι άλλωστε μόνο ώς πρός τή γλώσσα του ό
Διγενής κείμενο «νεοελληνικό», εκφράζει κι αύτός —όπως καί
τά άλλα άντίστοιχα επικά ποιήματα τής Δύσης (καί τής ’Ανα­
τολής)— τό πρώτο, άς είναι άχνό άκόμα, φανέρωμα μιας και­
νούριας συνείδησης εθνικής, πού μπορούμε, στήν περίπτωσή μας,
νά τήν πούμε, άκριβώς, νεοελληνική.
ΤΟ ΕΠΟΣ TOT ΔΙΓΕΝΗ ΛΚΠ ΤΛ
"Ως τό 1875 τίποτα δέν ήταν γνωστό γιάτό έπος τού Διγενή Ά ­
κριτα. Τή χρονιά εκείνη δύο βυζαντινολόγοι, ό Κ. Ν. Σάθας καί
ό E. Legrand, δημοσίευσαν άπό ένα χειρόγραφο στήν Τραπε-
ζούντα μιά πρώτη παραλλαγή τού έπους. Σάν νά είχε δοθεί τό
σύνθημα, τρεις άλλες παραλλαγές άνακαλύπτονταν μέσα στά πέν­
τε επόμενα χρόνια (στήν Άνδρο, στήν έλληνόρρυθμη μονή τής
G rottaferrata κοντά στή Ρώμη, καί στήν ’Οξφόρδη), γιά νά
προστεθούν, γύρω στά 1900, δυό άλλες, μία στό Έσκοριάλ και
μία (πεζή αύτή) πάλι στήν Άνδρο. 'Υπάρχει τέλος καί μιά άλλη
διασκευή σέ ρωσική γλώσσα, θ ά δούμε παρακάτω ποια είναι
ή σχέση τών παραλλαγών αύτών μεταξύ τους.
Κεντρικός ήρωας τού έπους είναι ό Βασίλειος Διγενής ’Α­
κρίτας. 'Ωστόσο τά τρία πρώτα βιβλία (τό ποίημα διαιρείται σε
οχτώ ή σέ δέκα) περιέχουν τήν 'ιστορία τού πατέρα του, τού άμιρά
τής Συρίας Μουσούρ, δηλαδή τήν αρπαγή άπό αύτόν τής κόρης
ενός έλληνα στρατηγού, τήν καταδίωξή του άπό τούς πέντε
άδερφούς της, τή μονομαχία του μέ τόν νεώτερο καί τήν ήττα
του, τόν προσηλυτισμό του στό χριστιανισμό καί το γάμο του
μέ τήν κόρη. Γιος άπό τό γάμο αύτόν («διγενής», άπό δύο γένη,
τό αραβικό καί τό ελληνικό) είναι ό ήρωας τού έπους, καί τά
υπόλοιπα βιβλία εξιστορούν τά κατορθώματά του: τά κυνήγια
του τών άγριων θηρίων, τήν έρωτική του ιστορία (μιά αρπαγή,
άλλά μέ τή συγκατάθεση τής κόρης), τήν άναχώρηση στις άκρες,
όπου γίνεται άκριτης, καί τέλος τό θάνατό του. Σύμφωνα με
27
 1. II Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Π Ρ Ι Ν Α Ι Ι Ο Τ Η Ν Α Λ Ω Σ Ι Ι
την παλιά επική τεχνική, κεντρική θέση έχει κι έδώ ή έξιστό-
ρηση των κατορθωμάτων του ηρώα άπό τον ίδιο (5ο καί 6ο
βιβλίο στήν παραλλαγή τής G rottaferrata, 6ο καί 7ο στις άλ­
λες): οί μάχες του μέ τούς αρχηγούς των άπελατών καί κυρίως
ή μονομαχία του μέ τήν αμαζόνα Μαξιμώ —τύ ωραιότερο καί
«έπικότερο» επεισόδιο ολόκληρου τοΰ ποιήματος.
'Ένα κείμενο τοσο πρώιμο, στηριγμένο σέ παραδόσεις καί γε­
γονότα ιστορικά, μέ ποικίλες έπιδράσεις, καί παραδομένο σέ τό­
σες παραλλαγές, φυσικό ήταν νά γεννήσει πλήθος προβλήματα,
στα περισσότερα απο τα όποια ή φιλολογική έρευνα, μολονότι
εντατικά τήν απασχόλησαν, δέν μπόρεσε νά δώσει ακόμα ορι­
στική λύση. Στα χρόνια 1930-40 οί γοητευτικές αλλά καί τολ­
μηρές καί τελικά απίθανες θεωρίες τοΰ Henri Grégoire2 πλά­
τυναν πολύ τον ορίζοντα τής έρευνας, άλλα καί τήν έβγαλαν άπο
τα φυσικά της δρια. ’Αντίθετα άπο τήν, ιστορική περισσότερο
καί λαογραφική, έρευνα των παλαιότερων, ή νηφαλιότερη καί ορ­
θόδοξα φιλολογική άντιμετώπιση των προβλημάτων άπο τον
John Mavrogordato (1956) έδωσε, κατά τή γνώμη μου, άπο-
κρίσεις περισσότερο ικανοποιητικές.
Καμιά άπο τις παραλλαγές δέ μας παραδίδει άσφαλώς το
πρωταρχικό κείμενο τοΰ έπους. Ό Grégoire, στηριγμένος στά
ιστορικά γεγονότα, πού κατά τή γνώμη του καθρεφτίζονται στο
έπος, τοποθετούσε τήν άρχική μορφή άνάμεσα στά 928 καί στά
944. 'Η χρονολογία αύτή είναι χωρίς άλλο πολύ πρώιμη. Ό
Μαυρογορδάτος τοποθετεί το άρχικό κείμενο στά ειρηνικά χρό­
νια τοΰ Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου (1042-54), τοΰ τελευ­
ταίου βασιλιά τής «έπικής» Μακεδονικής δυναστείας. Αύτό πάλι
είναι ΐσως πολύ άργά. "Ενας σταθερός terminus ante quem
είναι οπωσδήποτε τά μέσα τοΰ 11ου αιώνα, δταν ή νέα δύναμη
των Σελτζούκων έξετόπιζε διαδοχικά τούς Βυζαντινούς άπο τά
άνατολικά σύνορα τοΰ κράτους, γιά νά τούς δώσει το τελειωτικό
χτύπημα στο Μαντζικέρτ (1071). ’Ίσως ή πιο πιθανή χρονο­
λόγηση νά είναι τά χρόνια τοΰ τέλους τοΰ 10ου καί των άρχών
τοΰ 11ου αιώνα, τά χρόνια τής άκμής τής Μακεδονικής δυνα­
στείας, μέ τούς συνεχείς πολέμους προς όλες τις κατευθύνσεις,
χρόνια τόσο πρόσφορα γιά τήν επική διαπραγμάτευση.
2. Έκτος άπο τά πολυάριθμα άρθρα του, ιδίως στο περ. Byzantion,
ό Grégoire έξέθεσε συνοπτικά τις θεωρίες του στο βιβλίο Ό Διγενής ’Α ­
κρίτας, Νέα 'ϊόρκη 1942 (βλ. Βιβλιογραφία).
28
ΤΟ Ε Π Ο Σ T O T « Δ Ι Γ Ι Ϊ Ν Η Α Κ Ρ Ι Τ Α :
’Αλλά τό άρχικό αύτό κείμενο, όπως είπαμε, δέ μάς έχει σω­
θεί. Οί διάφορες παραλλαγές ποιά σχέση έχουν μέ τό άρχικό
κείμενο, καί άκόμα, ποιά σχέση άναμεταξύ τους: 'Η παραλλαγή
τής G rottaferrata παρουσιάζει στή γλώσσα πολλά στοιχεία λο­
γιότερα καί άρχαϊκά καί παρέχει τό ικανοποιητικότερο κείμενο.
Οί παραλλαγές τής Τραπεζούντας καί τής "Ανδρου προέρχονται
φανερά άπό τής G rottaferrata, ένώ ή παραλλαγή τοΰ Έσκοριάλ
είναι έντελώς ιδιότυπη: τό κείμενο πού μάς παραδίδει είναι τό
χειρότερο καί εξαιρετικά συντομευμένο, ένώ ή γλώσσα του πολύ
περισσότερο δημοτική. Οί παλαιότεροι μελετητές είχαν πιστέψει
πώς ή παραλλαγή τοΰ Έσκοριάλ σώζει τό αύθεντικό κείμενο,
τό όποιο, κατά τή θεωρία τους, ήταν γραμμένο σέ γλώσσα λαϊ­
κότερη καί «μεταφράστηκε» ύστερότερα σέ λογιότερη, αυτή
πού μάς παραδίδουν οί άλλες παραλλαγές. 'Η νεώτερη έρευνα
φαίνεται μάλλον νά άποδεικνύει τό άντίθετο: κοντότερα στο αρ­
χικό κείμενο βρίσκεται ή παραλλαγή τής G rottaterrata' ή γλώσ­
σα της, μολονότι βασικά άρχαίζει, πλησιάζει πολύ τήν όμιλου-
μένη τής εποχής, μέ πολλά, βέβαια, άκόμα στοιχεία τής λόγιας
γραφομένης. Οί μεταγενέστεροι διασκευαστές προσάρμοζαν ολο­
ένα τή γλώσσα τους πρός τόν νεωτερικότερο τύπο τής εποχής
τους. Καί τά λαϊκότερα στοιχεία τής γλώσσας τοΰ Έσκοριάλ
(αύτά πού είχαν γοητεύσει τούς παλαιότερους μελετητές) δέν
είναι λείψανα τής άρχικής μορφής τοΰ κειμένου, άλλά προσθήκες
νεώτερες, όφειλόμενες στήν οικείωση τοΰ διασκευαστή με τη
δημοτική ποίηση τοΰ καιροΰ του.:ί
Καί γιά τή σχέση τοΰ γραπτού έπους μέ τά δημοτικά τρα­
γούδια τοΰ άκριτικοΰ κύκλου, διχασμένες είναι οί γνώμες τών
μελετητών. "Οτι τά άκριτικά αύτά τραγούδια προϋπήρχαν απο
τό έπος πρέπει νά θεωρηθεί βέβαιο' καί ότι άποτέλεσαν μια,
καί τή σημαντικότερη, πηγή του, επίσης. ’Από τήν άλλη μέρια
δέν μπορεί ν’ άποκλειστεΐ τό γεγονός ότι τό έπος, μέ τή διά­
δοση πού πήρε, γέννησε μέ τή σειρά του έναν ιδιαίτερο κύκλο
3. Βλ. Λ. Πολίτη, «L ’épopée byzanline de Digenis Akrilas. Pro-
lilòmes de la tradition dii texte et des rapports aver les chansons
akritiques», στό: Atti del Convegno Internazionale sul tema: La
poesia epica e la sua formazione, Ρώμη, Accademia Nazionale dei
Lincei, 1970, σσ. 551-581. (’Ανατύπωση στό: Linos Politis, Paléo-
graphie et, littérature byzantine et néo-grecque. Recueil d’ètudes, Λον­
δίνο, Variorum Reprints, 1975). Καί γιά τή σχέση τοΰ έπους μέ τά ά-
κριτικά δημοτικά τραγούδια βλ. A. Periusi, αύτ. σσ. 481-544.
29
 1. Π Λ Ο Γ Ο Τ Κ Χ Ν Ι Λ Π Ρ Ι Ν Λ Ι Ι Ο ΤI ! Ν Α Λ Ω Σ II
τραγουδιών. Τέτοια πρέπει νά είναι το δίχως άλλο δσα μνη­
μονεύουν ρητά τον ήρωα μέ τ ’ δνομά του' δεν είναι άλλωστε
πολλά, τραγουδούν το θάνατό του καί επιχωριάζουν προπάντων
στην Κύπρο καί στην Κρήτη, οπού πολλές είναι καί οί λαϊκές
παραδόσεις πού άναφέρονται στον Διγενή.
Τα άκριτικά αυτά τραγούδια φτάνουν πολλές φορές σέ άλη-
θινό ποιητικό ύψος, καί αύτό είναι πού έκαμε τούς παλαιότε-
ρους μελετητές νά υποτιμήσουν τό γραπτό έπος καί νά τό θεω­
ρήσουν κατασκεύασμα ενός σχολαστικού καλόγερου. 'Ωστόσο,
άν ό ποιητής τού Διγενή δέν είναι τόσο μεγάλος όσο ό ποιητής
τού C hanson de R o la n d , τό έργο του δέν είναι στερημένο άπό
ποιητικές άρετές καί άποδίδει πιστά τό ηρωικό πνεύμα τής ε­
ποχής καί τού περιβάλλοντος δπου γεννήθηκε. 'II αναμφισβή­
τητη λογιοσύνη τού ποιητή καί ή τάση του για εποικοδομητικές
παραινέσεις (άν δέν οφείλονται σέ μεταγενέστερες επεμβάσεις),
δέν πρέπει νά μάς κάνουν νά παραβλέπουμε τις γνήσιες επικές
σκηνές των τριών πρώτων βιβλίων π.χ. ή των άγώνων μέ τούς
άπελάτες καί τή Μαξιμώ. ΙΙολλές φορές ή έκθεση είναι μόνο
περιγραφική ή άπλά διηγηματική, στό σύνολό του δμως τό ποίη­
μα δέν είναι, νομίζουμε, ούτε μυθιστόρημα ούτε έπος αύλικό.
Είναι ένα ήρωικό έπος, άνάλογο μέ τά ήρωικά έπη τής ίδιας
έποχής στήν ’Ανατολή καί στή Δύση. ’Ίσως ό έπικός αυτός χα­
ρακτήρας νά ήταν έμφανέστερος στήν πρώτη γραφή. Δέν πρέπει
νά ξεχνούμε καί κάτι άλλο: πώς ό άγνωστος ποιητής, πού ζοΰσε
μακριά άπό τό λόγιο περιβάλλον τής βασιλεύουσας, κοντά στούς
άκριτες καί τήν πολεμική ζωή τους, στόν Πόντο ή στήν Καππα­
δοκία (δπου στις έκκλησιές τις πελεκημένες στό βράχο —αύτές
πού μάς άποκάλυψε ό Pére Jerphanion καί ό Γιώργος Σεφέ-
ρης— άναγνωρίζουμε στις αγιογραφίες μέ τις ανορθόγραφες επι­
γραφές ένα στύλ ρεαλιστικότερο καί λαϊκότερο), ό ποιητής αύτός
είναι ό πρώτος πού χρησιμοποίησε τή λαϊκή γλώσσα γιά μιά
δημιουργία ποιητική. Τού χρωστούμε τό πρώτο κείμενο στή
λαϊκή (δηλ. τή νεοελληνική) γλώσσα.
ΣΤΗΝ ΛΤΛΗ ΤΩΝ ΚΟΜΝΙΙΝΩΝ
Σέ όλότελα διαφορετικό κλίμα, μέσα στή βασιλεύουσα, στήν
αύλή τών Κομνηνών, γύρω στά μισά τού 12ου αιώνα, βρισκό­
μαστε μέ μιά ομάδα ποιημάτων πού έρχόμαστε τώρα νά έξε-
30
«Π ΡΟ ΔΡΟ Μ ΙΚ Α ». «Σ Π Α Ν Ε Λ Σ ». ΓΛΤΚΛΣ
τάσουμε. Τά πιό σημαντικά είναι τά Π ροδρομικά, έτσι ονομα­
σμένα άπό τόν Θεόδωρο Πρόδρομο, στόν όποιο τά άποδίδουν
τά χειρόγραφα. "Ολα δμως τά φαινόμενα πείθουν πώς τά ποιή­
ματα, γραμμένα σέ μιά πολύ έντονη δημώδη γλώσσα τής έπο­
χής, δέν έχουν τίποτα νά κάμουν μέ τόν γνωστό λόγιο ποιητή
καί πολυγράφο. Είναι ένα είδος αιτήσεις πρός τόν αύτοκράτορα,
τόν ’Ιωάννη ή τό γιό του Μανουήλ Κομνηνό, ή πρός άλλα μέλη
τής βασιλικής οικογένειας, καί ζητούν τή βοήθειά τους. Καί
καθώς ό Θεόδωρος Πρόδρομος ήταν άρκετά γνωστός γιά πα­
ρόμοια αίτητικά ποιήματα, ό άγνωστος (ή οί άγνωστοι;) συγ­
γραφέας βάζει τά λόγια του στό στόμα τού Προδρόμου.
Στό πρώτο άπό τά τέσσερα συνολικά ποιήματα (κατά τήν
άρίθμηση τών νεώτερων έκδοτων, τών Hesseling-Pernot), ό
« ΙΙτωχοπρόδρομος» παραπονιέται γιά τή φτώχεια του καί γιά
τήν γκρίνια τής γυναίκας του, ένώ στό δεύτερο έχει νά λέει γιά
τά βάσανα τού πολυφαμελίτη καί γιά τά δεκατρία στόματα πού
έχει νά θρέψει. Τό τρίτο, άρκετά διαφορετικό, άποτελεΐ κάτι
πολύ άγαπημένο στό Μεσαίωνα, μιά σάτιρα κατά τών ήγουμέ-
νων: τά πλούσια καί λαχταριστά φαγητά πού τρώνε αύτοί καί
τά βρεγμένα κουκιά καί τό τσάι άπό κύμινο πού δίνουν στούς
άλλους. Τό τελευταίο πάλι είναι τό αίούνιο παράπονο τού «γραμ­
ματικού», τού δασκάλου, γιά τή φτώχεια πού τόν δέρνει καί γιά
ι ό πόσο καλύτερα θά περνούσε άν είχε μάθει όποιαδήποτε άλλη
ιί/νη. 'Ο στίχος έμεινε παροιμιώδης: Α νάθεμα τά γράμ ματα,
Χοιοτέ, κα'ι όπου τά θέλει !
Κρύβεται έ ν α ς ποιητής κάτω άπό τόν ψευδο-Πτωχοπρό-
Α|/ομυ αύτόν, ή περισσότεροι; Τά ποιήματα έχουν μελετηθεί
ιιυλύ ώς τώρα, περισσότερο άπό τή γλωσσική καί τή λαογρα-
μ.κή πλευρά (άποτελοΰσαν άλλωστε, ως τήν άνακάλυψη τού α-
.μκιικοϋ έπους, τό παλαιότερο μνημείο τής νέας ελληνικής), καί
/’ ,'ότερυ άπό τήν καθαρά φιλολογική. ’Αλλά καί ή πλευρά τους
.«■Τή δέν είναι λιγότερο ένδιαφέρουσα. Σαν τά «Carm ina Bu-
ι .ιιι.ιχ ή τά ποιήματα τού Francois Villon (μέ τά όποια τά
ί /(.έβαλαν)1 δίνουν μιά εικόνα τής κοινωνίας τής έποχής των,
I*έ πολλή ένάργεια καί χιούμορ, άλλά καί μέ διάθεση σατιρική.
I ο θέμα βοηθά έξάλλου τόν ποιητή στή χρησιμοποίηση λέξεων
<, καθημερινής ζωής καθώς καί δραστικών εκφράσεων, καί
ϊ >κκμία ’ Λντωνιάδη,· « IΙτωχοπροδρομικά», στο Melanges offerts à
ι ι leer ri Melpn Meritar, τόμ. 1, ’Αθήνα 1953, σσ. 13-23.
 1. II Λ ΟΓΟ ΤΕΧΝ ΙΑ 11PIN ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΩΣ II
όλ’ αύτά δίδουν στο σύνολο έναν έντονο, ζωηρό χρωματισμό. Κά­
ποτε (χωρίς βέβαια να ξέρουμε αν αύτό ήταν μέσα στις προθέ­
σεις των) άγγίζουν καί τά δρια τής κοινωνικής σάτιρας.
Τά άλλα δύο ποιήματα, πού είναι συνδεδεμένα άμεσα μέ τήν
αυλή των Κομνηνών, δέ φτάνουν στή σημασία τά ΓΙροδρομικά.
Ό Σπανέας, κατά το πρότυπο τού Θέογνη, είναι συμβουλές πού
απευθύνει ένας γεροντότερος αύλικός, ’ίσως μέλος του αύτοκρα-
τορικοϋ οίκου, προς κάποιον νεώτερο πρίγκιπα: ένας ύποτυ-
πώδης κώδικας αύλικής ήθικής καί έθιμοτυπίας. Στην αρχική
του μορφή ίσως νά γράφτηκε άπό τον ’Αλέξιο, γιο του αύτο-
κράτορα ’Ιωάννη Κομνηνοϋ, πού πέθανε το 1142 πριν άπό τον
πατέρα του, καί ό νέος πρίγκιπας στον όποιον άπευθύνεται νά
είναι ό γιος τής αδερφής του καί του Σικελοϋ «καίσαρα» Ιω ά ν­
νη Ρογήρου. 'Ο αρχικός αυτός πυρήνας γρήγορα εξογκώθηκε
άπό διάφορες παραπανίσιες συμβουλές πού πρόσθετε ό κάθε άντι-
γραφέας· άπό τά μέσα του 16ου αιώνα κυκλοφορούσε μάλιστα
καί ώς έντυπη φυλλάδα. Τού άλλου ποιήματος ό συγγραφέας
μάς είναι σίγουρα γνωστός· είναι ό Μιχαήλ Γλύκας, γνωστός
λόγιος τής εποχής των Κομνηνών, άπό τόν όποιο έχουμε θεο-
λογικά έργα, μιά χρονογραφία καί άλλα (γραμμένα φυσικά στήν
άρχαία γλώσσα των βυζαντινών συγγραφέων). Σέ μιά γλώσσα
μάλλον άνάμεικτη (μέ κατάσπαρτα όμως πολλά δημοτικά στοι­
χεία) άπηύθυνε τό μοναδικό του αύτό δημοτικό ποίημα πρός τόν
Μανουήλ Α' Κομνηνό άπό τή φυλακή όπου τόν έκλεισαν οί δια-
βολές, όπως λέει, κάποιου γείτονα. Τό ποίημα γράφτηκε ίσως
τό 1159" τό δραστικό του ύφος πλ.ησιάζει στις καλύτερες στιγμές
τά Π ροόρομικά. 'Η γλώσσα του χρωματίζεται πολλές φορές δη-
μοτικοτερα χάρη στις λαϊκές παροιμίες τις όποιες άρέσκεται ό
Γλυκάς νά παρεμβάλλει στο λόγο του. ’Ανάμεσα στά λόγια έργα
του ήταν άλλωστε καί μιά συναγωγή καί θεολογική έρμηνεία
λαϊκών παροιμιών.
Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ.
ΙΠΠΟΤΙΚΑ ΚΑΙ Α Λ Λ Α ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ
Τό 1204 οί φράγκοι σταυροφόροι έμπαιναν κατακτητές στήν
Κωνσταντινούπολη καί κατέλυαν τό βυζαντινό κράτος· θά μεί­
νουν στήν πρωτεύουσα ώς τό 1261 μονάχα, άλλά. τά διάφορα
32
ΤΟ «ΧΡΟΝΙΚΟΝ TOT ΜΟΡΕΩΣ»
μικρά κρατίδια καί πριγκιπάτα, πού ίδρυσαν καί πού οργάνωσαν
μέ τόν δυτικό φεουδαρχικό τρόπο, θά έχουν μιά μακρότερη ζωή,
πού γιά τά περισσότερα θά διατηρηθεί ώς τή δεύτερη άλωση
τής Πόλης τό 1453, ή καί πέρα άπό τή χρονολογία αύτή. Οί
φράγκοι κατακτητές ήρθαν φυσικά σέ βίαιες συγκρούσεις μέ
τόν ντόπιο πληθυσμό, καί πολλές είναι οί μάχες πού άναγκά-
στηκαν νά δώσουν, ιδίως μετά τήν άποκατάσταση τού βυζαν­
τινού κράτους στά 1261. ’Αλλά ήρθαν καί σέ επαφή ειρηνική
καί σέ πολιτιστικές άνταλλαγές, πού στάθηκαν έξαιρετικά γό­
νιμες, καθώς έτσι γνωρίζονταν άπό πιό κοντά δύο λαοί καί δύο
πολιτισμοί πού είχαν πίσω τους μιά μεγάλη καί τόσο διαφο­
ρετική παράδοση. 'Η Δύση στόν πρώιμο αύτό 13ο αιώνα βρι­
σκόταν σέ μιά στιγμή δημιουργικής άνόδου καί άκμής (τήν έπο-·
χή οπού χτίζεται ή μητρόπολη τής Chartres καί όπου ή ποίηση
στις έθνικές λογοτεχνίες γνωρίζει μιά έξαίρετη άνθηση), ό πο­
λιτισμός τους ήταν νεώτεοος καί πιό σφριγηλός" τό Βυζάντιο
είχε διαγράψει πιά τό μεσουράνημά του, άλλά καί ή έξοχη χάρη
καί αβρότητα τής παλαιολόγειας τέχνης κρατούσε άκόμα πολλή
άπό τήν παλαιότερη αίγλη. Οί Φράγκοι έδωσαν πολλά, άλλά
δέν πήραν καί λίγα. Οί γοτθικές έκκλησίες στήν ’Ανδραβίδα ή
στήν Κρήτη, ό πλαστικός διάκοσμος στή βυζαντινή Παρηγορή-
τισσα τής ’Άρτας μαρτυρούν άκόμα καί σήμερα γιά τήν έπικοι-
νωνία αύτή. ' Η έντονη δυτική επίδραση άποτυπώνει τή σφραγί­
δα της καί στά λογοτεχνικά κείμενα τού 13ου καί τών δύο έπό-
μενων αιώνων.
Ά π ό τούς Φράγκους πού μόνιμα εγκαταστάθηκαν στά ελλη­
νικά μέρη, πολλοί, στή δεύτερη ιδίως καί στήν τρίτη γενιά, άφο-
μοιώθηκαν γλωσσικά" άλλοι πάλι ήταν «γασμούλοι», γιοι Φράγ­
κων άπό μητέρες Έλληνίδες. 'Ένας άπό τούς γλωσσικά έξελ-
ληνισμένους αυτούς Φράγκους (οχι άναγκαστικά «γασμούλος»)
έγραψε γύρω στά 1300 ένα χρονικό στά ελληνικά σέ 10.000 πε­
ρίπου δεκαπεντασύλλαβους στίχους, τό Χρονικόν τον Μορέως.
Είναι ή έξιστόρηση, άπό τή μεριά τών κατακτητών, καί μέ πνεύ­
μα σαφώς άντιελληνικό καί άντιορθόδοξο, τής κατάκτησης τής
Πελοποννήσου (τού Μορέως) άπό τούς Φράγκους καί τής κα­
τοχής τής χερσονήσου άπό τούς διάφορους αύθέντες ή πρίγκιπες.
Τό μεγαλύτερο μέρος τό καταλαμβάνει ή άφήγηση τών γεγονό­
των στά χρόνια όπου κυβερνά ό Γουλιέλμος Β' Βιλλαρδουίνος
(1246-1278), πού ό συγγραφέας τόν θαυμάζει καί τόν παρου-
33
 1. Η Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Π Ρ Ι Ν Λ Π Ο Τ Η Ν Λ Λ Ω Σ Ι Ι
σιάζει ώς πρότυπο ίπποτικής άρετής. 'Η έξιστόρηση των γεγο­
νότων φτάνει ως το 1292.
Τό έργο μας έχει σωθεί σέ αρκετά έλληνικά χειρόγραφα καί
σέ τρεις ξενόγλωσσες διασκευές, μία γαλλική, μία ιταλική καί
μία άραγονική. Αυτό —καί μερικές άλλες πετυχημένες παρα­
τηρήσεις— έκαμαν τον έκδοτη τού έργου John Schm itt (1904)
να θεωρήσει ώς αρχικό πρωτότυπο κείμενο τήν έλληνική δια­
σκευή, άπο τήν οποία προήλθαν οί ξενόγλωσσες. Ε ντελώ ς πρό­
σφατα ή άποψη αύτή άμφισβητήθηκε, καί ύποστηρίχτηκε πώς
ή αρχική παραλλαγή είχε γραφτεί στά γαλλικά’5 αμφιβάλλω
για τήν ορθότητα τής νέας θεωρίας. Το έργο είναι ένα πρώτης
τάξεως ιστορικό, γεωγραφικό, άλλα καί γλωσσικό μνημείο, κα­
θώς μάλιστα ό έξελληνισμένος αύτός Φράγκος είναι τελείως άνε-
πηρεαστος άπο τήν κλασική καί τήν έκκλησιαστική έλληνική
παράδοση καί γράφει γνησιότερα τήν όμιλουμένη τοϋ καιρού
του. Λογοτεχνικές ή ποιητικές άρετές δέν είναι δυνατόν βέβαια
να περιμένουμε’ αλλά δέν είναι αύτές μονάχα πού δίνουν το εν­
διαφέρον σ’ ένα παλαιότερο φιλολογικό έργο.
Το Χρονικόν τον Μορειος ανήκει βέβαια στήν ιστορία τής νέας
ελληνικής λογοτεχνίας, άφοΰ γράφτηκε στά έλληνικά (καί μά­
λιστα σε στίχους, όπως θά έκανε ένας 'Έλληνας, καί πού θά
ήταν αδιανόητο για εναν Γάλλο)’ άλλα δέν εκφράζει τίποτα άπο
το πνεύμα τοϋ νέου ελληνισμού, όπως έκφράστηκε γιά πρώτη
φορά στο έπος του Διγενή Α κρίτα. Τή συνέχεια τοϋ άρχικοΰ
εκείνου ξεκινήματος σέ μια ώριμότερη καί μεταγενέστερη φάση,
και παραλληλα τήν ισχυρή έπίδραση τοϋ δυτικοΰ πνεύματος θά
τα δοΰμε σε μια σειρά άπο μυθιστορήματα, πού καλύπτουν τούς
δυο τελευταίους βυζαντινούς αιώνες, άπο τά μέσα τοϋ 13ου ώς
τα μέσα τοϋ 15ου. Τά ονομάζουμε έρωτικά ή ίπποτικά, καί οί
ονομασίες αυτές είναι καί οί δύο σωστές. Έρωτικά, γιατί ή
ιστορία πού διηγούνται είναι πάντα ή ιστορία ένός ζευγαριού,
πού χωρίζει (συνήθως ΰστερ’ άπο τήν ένωσή του) καί περνά βά-
5. Βλ. G. Spadaro, «Studi introduttivi alla Cronaca di Morea»,
Siculorurn Gymnasium, 1959-61. H. Lurier, Crusaders and Conque­
rors, Νεα Υορκη και Λονδίνο 1964. Πρβ. όμως Γ. Κεχαγιόγλου, 'Ελληνι­
κά 27 (1974) 254-267 καί, συμπληρωματικά, 28 (1975) 420-425 καθώς
καί Μ. J. Jeffreys, Byz. Zeitschr. 68 (1975) 304-350, οί όποιοι άν’τικρού-
ουν πειστικά τις απόψεις για τήν προτεραιότητα τής γαλλικής διασκευής.
34
ΕΡΩ ΤΙΚ .Α-ΙΙΙΠ Ο ΤΙΚ Α Μ Υ Θ ΙΣ Τ Ο Ρ Η Μ Α Τ Α
,τανα καί περιπέτειες ώσπου νά ξανασμίξει καί νά φτάσει στο
,ιοθητό τέλος. 'Ιπποτικά, γιατί έκδηλη είναι σ’ αύτά η επίδραση
ιοΰ δυτικοΰ μεσαιωνικού ίπποτισμοΰ με τον άντρα υποτελή («λι-
ζιο») στον ’Έρωτα, μέ τις μονομαχίες, τά κονταροχτυπήματα,
καί άκόμα τήν άγάπη γιά περιπέτειες σέ χώρες μακρινές. Πα­
ράλληλα ισχυρότατο είναι στά μυθιστορήματα αύτά καί τό στοι­
χείο τοϋ παραμυθιού, τού υπερφυσικού καί τού μαγικού (μαγε­
μένα παλάτια, δράκοι πού κρατούν φυλακισμένες βασιλοπούλες,
μαγικά δαχτυλίδια κ.ά.).
’Αντίθετα άπο το έπικό ξεκίνημα τού Διγενή, άντιπροσωπευ-
ουν τά μυθιστορήματα αύτά μιά λυρικότερη καί ρομαντικότερη
στροφή τού νέου ελληνισμού. 'Ο ήρωας μπορεί να είναι αν­
δρείος, άλλά δέν πολεμά μέ τούς Σαοακηνούς ή τούς άπελατες,
άλλά μέ το δράκο πού βασανίζει τή βασιλοπούλα ή μέ τον ξένο
βασιλιά πού έκλεψε τή γυναίκα του. 'Η φαντασία, ή περιπέτεια,
ή άφηγηματική περιγραφή έχουν άντικαταστήσει τις επικες ανα­
μετρήσεις. Καί κυρίαρχο υπάρχει παντού το ερωτικό στοιχείο,
ή έρωτική μελαγχολία καί καταδυνάστευση, άλλά καί ή αισθη­
σιακή ολοκλήρωση. 'Ένας κόσμος διαφορετικός, γοητευτικός,
άνάλογος μ’ έκεϊνον πού παρουσιάζει το γαλλικό «roman cour-
fois» καί οί μπαλάντες τού κύκλου τού Αρθούρου.
Δέν είναι μόνο ή φραγκική έπίδραση πού συνιστά τά με­
σαιωνικά αύτά μυθιστορήματα. Αύτή είναι άναμφισβήτητα ή πιο
μόνιμη καί ή πιο κυριαρχική’ άλλά στήν άγάπη γιά τις περι­
πλανήσεις καί τις περιπέτειες, στήν έκταση πού έχουν, όπως
είδαμε, στοιχεία καθαρά τού παραμυθιού, πρέπει ασφαλώς να α­
ναγνωριστεί μιά ισχυρή έπίδραση άπο τήν Ανατολή’ δέν έστρεψε
άλλωστε άπότομα ό ελληνισμός τό πρόσωπό απο την Ανα­
τολή προς τή Δύση, καί ή έρευνα εξακρίβωσε σέ πολλά σημεία
επιδράσεις άπο τις Χίλιες και μ ία ννχτες π.χ. ή απο παρα­
μύθια νεοελληνικά. 'Ένα τρίτο στοιχείο, σέ ορισμένα μυθιστο­
ρήματα άρκετά έντονο, είναι ή έπίδραση τής λόγιας βυζαντινής
παράδοσης’ ας έγραφαν στή δημώδη γλώσσα τής εποχής και
ας επηρεάζονταν άπο τά άντίστοιχα μυθιστορήματα τής δυτικής
ιπποσύνης, οί ποιητές τών έργων αύτών δέν έπαυαν νά είναι
Βυζαντινοί καί νά δέχονται τήν έπίδραση τής βυζαντινής λογιο­
σύνης. ’Ήξεραν (όπως τά ήξερε καί ό ποιητής τού Διγενή) τά
μυθιστορήματα τής δεύτερης σοφιστικής, ήξεραν σίγουρα και τα
βυζαντινά λόγια μυθιστορήματα, έργα σχολαστικά καί άνούσια
35
 1. II Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Π Ρ Ι Ν Α Π Ο Τ Ι Ι Ν Α Λ Ω Σ II
πού γνώρισαν μιά παράδοξη άκμή μέσα στον 12ο αιώνα. Κοινό
μέ αύτά έχουν τις «εκφράσεις», τις έκτενεΐς δηλ. ρητορικές πε­
ριγραφές: ένύς κάστρου, ενός έργου τέχνης, ενός κήπου ή καί
ένύς προσώπου ακόμα. Καί τέλος ένα τέταρτο, πολύ ισχυρό στοι­
χείο, ή μάλλον τό έδαφος πάνω στο όποιο άναχωνεύονται δη­
μιουργικά όλες οί άλλες επιδράσεις, είναι τό στοιχείο τό νεο­
ελληνικό, ή γνήσια λαϊκή, δημοτική αίσθηση, πού τή συναντούμε
εδώ πολύ περισσότερο προχωρημένη από τόν Διγενή. Σέ μερικά
μυθιστορήματα βρίσκουμε μάλιστα παρέμβλητα αυτούσια, φαί­
νεται, δημοτικά τραγούδια τής εποχής («καταλόγια»).
Πέντε είναι τά κυρίως ερωτικά ίπποτικά μυθιστορήματα πού
μάς έχουν σωθεί. Τό μεγαλύτερο καί τό πιό χαρακτηριστικό,
ασφαλώς κι εκείνο πού θά ήταν τό περισσότερο διαδεδομένο (μάς
έχει παραδοθεί μέ πέντε χειρόγραφα) είναι ό Λ ίβιστρος καί Ρ ο-
δάμνη. Ή ύπόθεση είναι άρκετά περίπλοκη- όλο τό μυθιστό­
ρημα τό διηγείται έ'νας νέος, ό Κλιτοβός, στή φίλη του τή Μυρ-
τανη. Περπατούντας κάποτε θλιμμένος συνάντησε έναν άλλο
θλιμμένο νέο" ήταν ό Λίβιστρος, εύγενής Λατίνος, πρίγκιπας
τήζ χωράς τού Λιβάνδρου. Καί αύτός τού διηγείται τήν ιστορία
του: πώς ΰστερ’ άπό ένα άλληγορικό όνειρο έφυγε άπό τή χώρα
του, έφτασε στό ’Αργυρόκαστρο καί έρωτεύτηκε τήν κόρη τού
βασιλιά, τή Ροδάμνη. Πολύ χώρο καταλαμβάνουν στή διήγηση
τά «πιττάκια» (τά γράμματα) πού τής έστελνε ό Λίβιστρος στήν
ταράτσα τού πύργου, καρφώνοντάς τα στά βέλη του. Οί δυο
νέοι παντρεύονται στό τέλος, άλλά ΰστερ’ άπό λίγο καιρό ό βα­
σιλιάς τής Αΐγύπτου Βερδερίχος μέ τή βοήθεια μιάς μάγισσας
καταφέρνει νά κλέψει τή Ροδάμνη, καί ό Λίβιστρος γυρίζει τόν
κόσμο γιά νά τή βρεί. (Τότε συναντά καί τόν Κλιτοβό). Οί δυό
φίλοι εξακολουθούν μαζί τήν αναζήτηση, βρίσκουν τή μάγισσα
πού είχε βοηθήσει στήν άπαγωγή, αύτή τούς προμηθεύει μαγικά
άλογα καί μ’ αύτά περνούν τή θάλασσα, βρίσκουν τή Ροδάμνη
καί έπιστρέφουν ευτυχισμένοι στή χώρα τους.
’Επάνω σέ ανάλογο καμβά πλέκονται καί τά άλλα μυθιστορή­
ματα. Στόν Λ ίβιστρο ή διήγηση ρέει πλατιά καί άνετα, όπως
ταιριάζει σέ παραμύθι, χωρίς νά γίνεται ποτέ άνιαρή. ’Εξάλλου
ή περίπλοκη τεχνική (τά δυό ζευγάρια τών έρωτευμένων, ή διή­
γηση έν μέρει τών περιπετειών τού ηρώα άπό τόν ίδιο στό φίλο
του καί άπό αύτόν πάλι στή φίλη του) μαρτυρεί τόν έμπειρο
36
Ε Ρ Ω Τ 1 Κ Λ -ΙΠ Π 0 Τ 1 Κ Λ Μ ΪΒ Ι Σ Τ Ο Ρ Η Μ Λ Τ Λ
δημιουργό. Τό μυθιστόρημα άλλωστε έχει πολλές άρετές ποιη­
τικές, μιά διάθεση καθαρά λυρική, κι άκόμα μιά αίσθηση μεσο­
γειακή (ή άνατολίτικη) τής φύσης, τού υπαίθρου καί τού τρα­
γουδιού, όπως π.χ. στά τραγούδια πού τραγουδούν ή Ροδάμνη
μέ τις άκόλουθές της καθώς βγαίνουν τή νύχτα στό δώμα (τόν
ηλιακό) τού πύργου:
Καί αργά βραδύ, δταν έψεξε καί έξεβην το ψ εγγίτσιν,
έβγαίνουν εις τόν ηλιακόν τής κόρης οι κανχίτσες,
νά στέκουν καί νά λέγουσιν, φίλε μου, κ α τα λ όγ ι:
’Ά γουρος ποθοαιχμάλοττος, άπό τά γονικά του
εις τό έμνοστοαναλίβαδον ήλθε καί κατουνεύεΐ'
αυγή π οτέ ου κοιμίζει τον, νύκτα ού καταπ ονεί τον. . .β
'II γλώσσα, ό στίχος, είναι πολύ περισσότερο δημοτικά, νεο­
ελληνικά- έχουν μιά ποιότητα καί μιά θερμότητα πού δέν τή
γνωρίσαμε ώς τώρα. "Ενα έργο άξιόλογο, δημιούργημα οχι κοι­
νού ποιητή, πού εκφράζει εγκυρότερα τό προχωρημένο στάδιο
τής νεοελληνικής αίσθησης, γιά τό όποιο έγινε λόγος. Γιά τον
ποιητή φυσικά δέν ξέρουμε τίποτα. Καί ή χρονολογία τών μυθι­
στορημάτων, γενικά, δέν είναι άκόμη πιστοποιημένη μέ άκρί-
βεια. Μερικές ενδείξεις τοποθετούν τό έργο μέ άσφάλεια μέσα
στον 14ο αιώνα, άλλά άν στό πρώτο ή στό δεύτερο μισό, είναι
άκόμη άβέβαιο. ΙΙροσωπικά θά προτιμούσα τήν πρωιμότερη
χρονολόγηση. Καί γιά τό πού γράφτηκαν τά έργα δέν έχουμε
ενδείξεις. Βέβαια κάπου όπου ή φραγκική επίδραση ήταν διαρ­
κέστερη καί εντονότερη, ίσως στήν Κρήτη ή στήν Κύπρο- ο
γλωσσικός τύπος, μιά πρώιμη άκόμη, κοινή δημοτική (άλλά καί
ή κακή παράδοση τών κειμένων) δέ βοηθούν στο σημείο αυτό.
Στόν Κ αλλίμ αχο καί Χρυσορρόη τά στοιχεία τού παραμυθιού
άφθονοΰν περισσότερο. Άκόμα, ή φραγκική έπίδραση είναι λι­
γότερο έκδηλη καί ή γλώσσα κάπως λογιότερη. Αύτό έκαμε πολ­
λούς νά θεωρούν τό μυθιστόρημα τούτο άρχαιότερο, μέσα στον
13ο κιόλας αιώνα. Ά λλά τά άρχαϊστικά γλωσσικά στοιχεία
σ’ ένα βυζαντινό έργο δέν μπορεί νά είναι καθοριστικά για τη
χρονολόγησή του. Μιά έμμεση μαρτυρία μάς οδηγεί στήν υπό­
θεση, πού είναι πολύ πιθανή, πώς συγγραφέας είναι ό Άνδρόνι-
6. 'Ερμηνεύουμε τις πιο σπάνιες λέξεις: βραδύ: βράδυ, ψεγγίτσιν:
φεγγάρι, κανχίτσες·. άκόλουθές, καταλόγι: τραγούδι (δημοτικό, ερωτικό),
εμνυστοαναλίβαδυ: όμορφο λιβάδι, κατοννενει: κατασκηνώνει.
37

1. Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΊΑ ΙΙΙΊΝ ΛΙΙΟ Τ1ΙΝ ΑΛΩΣΗ
κος Ιίαλαιολόγος, γιος του σεβαστοκράτορα Κωνσταντίνου καί
πρωτεςαδερφος του Ανδρονίκου Β '.' Αύτό θά τοποθετούσε τή
συγγραφή του στα χρόνια 1310-1340, καί θά μπορούσε να δι­
καιολογήσει. καί τή λογιότητα τής γλώσσας.
Το έργο έχει τή μισή έκταση άπό το Λ ίβιστρο καί μας έχει
παραδοθεΐ σέ ένα μόνο χειρόγραφο. Είναι άμφίβολο αν είχε κά­
ποια διάδοση. Συντομότερο άκόμα (1.350 στίχοι), παραδομένο
κι αυτό μέ ένα μόνο χειρόγραφο, είναι ό Βέλθανόρος καί Χρν-
σάντζα. 'Υπάρχουν πολλές αναλογίες καί όμοια μοτίβα μέ τα
άλλα (όπως π.χ. το Έρωτόκαστρο), άλλα καί·άρκετές διαφορές'
δεν υπάρχει π.χ. εδώ το υπερφυσικό στοιχείο του παραμυθιού,
ο έρωτας παίρνει χρώμα έντονότερα αισθησιακό, ενωμένο μέ τήν
αίσθηση τής φύσης καί τής νύχτας, όπως στον Λ ίβιστρο. Ή
γλωσσά καί ό στίχος φαίνονται περισσότερο προχωρημένα προς
τό δημοτικό καί τό νεοελληνικό. Καί οί άλλες ενδείξεις μας οδη­
γούν σέ μιά προχωρημένη χρονολογία, ίσως πια στό πρώτο μισό
τού 15ου αιώνα.
Τά δύο άλλα άπό τά έρωτικά-ίπποτικά μυθιστορήματα είναι
καθαρές διασκευές (γιά νά μήν πούμε μεταφράσεις) άπό γνωστά
καί πολύ διαδεδομένα δυτικά πρότυπα. 'Ο Ί μ π έριος κ α ί Μ αρ-
γαρόνα είναι διασκευή τού γαλλικού P ierr e d e P ro v en ce et la
belle M a gu elon e, πού ή πρώτη του επεξεργασία άνάγεται στό
τέλος τού 12ου αιώνα. 'Η γνωστή ιστορία θυμίζει σέ πολλά ορι­
σμένες λεπτομέρειες τών γνήσιων βυζαντινών μυθιστορημάτων
πού είδαμε (ή γνωριμιά μέ τή βασιλοπούλα τής Άνάπολης, τό
κονταροχτύπημα μέ τόν Άλαμάνο)· λείπει όμως τό στοιχείο τού
παραμυθιού, λείπουν καί οΐ τυπικές βυζαντινές «εκφράσεις». 'II
άφήγηση είναι νηφαλιότερη καί τό κεντρικό επεισόδιο (ό άετός
που άρπάζει τό φυλαχτό άπό τήν κοιμισμένη Μαργαρόνα) μάς
οδηγεί μέ τό ρεαλισμό του άπό τό μυθιστόρημα στό πεζό διή­
γημα —τή novellistica πού θά άκμάσει άργότερα στήν ’ Ιτα­
λία. Τό έργο άγαπήθηκε, φαίνεται, πολύ άπό τόν έλληνικό λαό
καί είχε μεγάλη διάδοση. Μας έχει σωθεί σέ τέσσερα χειρό­
γραφα, άλλά καί άργότερα διασκευάστηκε σέ ρίμα (όπως καί
πολλά άλλα, καθώς θά δούμε), καί άπό τά μέσα τού 16ου αιώνα
κυκλοφορούσε σέ λαϊκές εκδόσεις τής Βενετίας.
7. Βλ. Bòrje Knòs, «Qui est ta ille u r chi rornan de Callimaque
et de Chrysorrlioò?», 'Ελληνικά 17 (1962) 274-295.
38
Α Λ Λ Α Μ VC-)IΣT Ο P II MAT A
'Ο Φλόριος καί ΤΙλατζιαψλόρα είναι κι αύτό διασκευή άπό
γνωστό γαλλικό μυθιστόρημα, τόν F lo ire et B la n ch efleu r (ή
άρχική διασκευή είναι κι έδώ τού 12ου αιώνα). Ό έλληνας
διασκευαστής άντλεΐ άμεσα άπό μιά έμμετρη τοσκανική δια­
σκευή τών άρχών τού 14ου αιώνα (σέ όχτάβες), Il C antare d i
F iorio e B ia n cifio re. Πολλοί κοινοί μεσαιωνικοί τόποι υπάρ­
χουν κι έδώ: ή μονομαχία μέ τήν έννοια τής θεοδικίας, ό ξένος
βασιλιάς πού κρατά, αιχμάλωτη τή βασιλοπούλα, οί περιπέτειες
τών χωρισμένων ώσπου νά ξαναενωθοΰν. ’Αλλά υπάρχουν καί
πολλά στοιχεία πού σάν νά. προμηνοΰν ένα καινούριο πνεύμα:
μιά στενότερη ψυχική συγγένεια ενώνει τούς δυό ήρωες, ό έ-
ρωτάς τους είναι αγνός καί νεανικός, ό Φλόριος μάς συγκινεί
οχι μέ τήν άνδρεία του, άλλά μέ τήν εύγένεια καί τήν άφοσίωσή
του προς τήν κόρη πού άγαπά. 'Ο έλληνας διασκευαστής παρα­
φορτώνει τή νηφάλια άφήγηση τού προτύπου μέ «λυρικές» εκ­
φράσεις δανεισμένες άπό τό δημοτικό τραγούδι, πού ηχούν όμως
άρκετά κενές. Βρισκόμαστε κι έδώ άσφαλώς σέ άρκετά προχω­
ρημένη έποχή, ίσως λίγο πριν άπό τά μέσα τού 15ου αιώνα.
Στήν άγάπη τής έποχής γιά μυθιστορίες καί περιπέτειες καί
στήν έκμετάλλευση τών ξένων προτύπων χρωστούμε καί άλλα
μυθιστορήματα έκτος άπό τά έρωτικά-ίπποτικά. ’Έ τσι ή Διή-
γη σ ις ’Α πολλώνιου τον Τυρίου διασκευάζει ενα μυθιστόρημα δυ­
τικό' στό χειρόγραφο πού μάς τό έσωσε δηλώνεται ρητά «με-
ταγλώττισμα άπό λατινικόν (δηλ. φράγκικο) εις ρωμαίικον». Τό
άπώτερο όμως πρότυπο είναι ένα ελληνιστικό σοφιστικό μυθι­
στόρημα τού 3ου ή τού 4ου μ.Χ. αιώνα, χαμένο σήμερα, πού
είχε μεταφραστεί νωρίς στά λατινικά καί είχε μεγάλη διάδοση
ολον τό Μεσαίωνα στή Δύση, ή H istoria A pollon ii B eg is
T yrii.HΉ υπόθεση δέν έχει τίποτα τό κοινό μέ τά έρωτικά-ίππο­
τικά καί θυμίζει πολύ τά μυθιστορήματα τού Ξενοφώντα τού
Έφέσιου ή τού Ά χιλλέα Τατίου: ό ’Απολλώνιος, ή γυναίκα του
καί ή κόρη του περνούν διάφορες περιπέτειες, χωρίζονται, νο­
μίζουν ό ένας τόν άλλο νεκρό, καί στό τέλος ξανασμίγουν εύτυ-
χισμένοι: 'Η δράση διαδραματίζεται στις ελληνικές χώρες τής
’Ανατολής: ’Αντιόχεια, Κυρηναϊκή, ’Έφεσο, Ταρσό, Μυτιλήνη.
8. Έ χει έκδοθεΐ άπό τον A. Rios, 2η εκδ., Λιψία 1893 (Bibliotheca
Teubnoriana). Βλ. Ε. Rohde, l)er grieehische Roman und seine Vor-
laufer, 3η εκδ., Λοφία 1911, σσ. 435-453.
39
 1. Η Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Π Ρ Ι Ν Α Ι Ι Ο Τ Η Ν Α Λ Ω Σ Η
’Ίσως αύτό νά είναι πού παρακίνησε τον ελληνα διασκευαστή
νά το «μεταγλωττίσει» άπό το «λατινικόν».
Μετάφραση άπό το γνωστό γαλλικό R om an d e T roie του
Benoit de Sam te-M aure (του 12ου αιώνα) είναι καί ό μακρο-
σκελεστατος και αρκετα αδέξιος στην έκφραση /1d/j-iioq της
Τρωαδος. Μάς έχει σωθεί σε πολλά χειρόγραφα, πράγμα πού
άποδεικνύει τη διάδοση πού είχε. Κανένας νεώτερος φιλόλογος
δεν είχε ως τώρα το κουράγιο νά τον έκδώσει.9 Ό ΙΊρέσβνς
Ιπ πότης (που, αντίθετα, μας εχει σωθεί σέ ένα μ,όνο χειρόγρα­
φο) είναι μια συντομευμένη, ξερή διασκευή σέ λόγια' γλώσσα
ενός μέρους του γαλλικού μυθιστορήματος Gi/ron le Co urto is.
'Η διάκριση τού Krumbacher σέ μυθιστορήματα «μέ υπό­
θεση εθνική», μολονοτι, καθώς θα δούμε, οχι οργανική, είναι
αρκετα βολική για την καταταξη. Τα μυθιστορήματα είναι άνό-
μοια μεταξύ τους. It Λιηγγ/οις τον Λλεζάνδρον είναι μιά έμμε­
τρη διασκευή σέ άρχαΐζουσα γλώσσα, χρονολογημένη στα 1888,
τού γνωστού ελληνιστικού μυθιστορήματος τού ψευδο-Καλλι-
σθένη,ή οποία άντλεϊ άπευθείας άπό το άρχαΐο κείμενο. Δύσκολα
μπορεί νά μπεί στά πλαίσια των έ'ργων πού εξετάζουμε. Ά λλα
τού λόγιου αύτοΰ κειμένου έχουμε άργότερα μιά ομοιοκατάληκτη
παραλλαγή στή συνηθισμένη πιά δημοτική γλώσσα, πού έκδί-
δεται συχνά, άπό τό 1529 καί ύστερα, άπό τά τυπογραφεία τής
Βενετίας. Εχουμε ακόμη μια πεζή διασκευή τής ίδιας εποχής
ή λίγο προγενέστερη ^(γύρω στά 1500), πού οχι σωστά χαρα-
κτηριζεται συνήθως ως «βυζαντινή» ή «μεσαιωνική ελληνική»,
και σώζεται σε διάφορες παραλλαγές καί χειρόγραφα- καί άργό­
τερα ακόμη μια δεύτερη πεζή διασκευή, δημοτικότερη καί στο
ύφος καί στη γλώσσα, τήν περίφημη Φυλλάδα του Μ εγαλεξαν-
τρον, εξαιρετικά αγαπητό λαϊκό αναγνωσμα, πού κυκλοφορούσε
σέ φτηνές λαϊκές εκδόσεις άπό το 1680 περίπου ως τις μέρες
μας με το αναγνωσμα αυτό η μορφή τού Μακεδόνα βασιλιά
περασε στη σφαίρα τής λαϊκής μυθολογίας καί διατήρησε γύρω
στο πρόσωπό του τίς πιο περίεργες καί θαυμαστές διηγήσεις.10
9. Ό κ. Μ. ΙΙαπαθωμόπουλος, καθηγητής τοϋ Πανεπιστημίου Ίωαν-
νίνων, κ α ίή κυρία Ε. Μ. Jeffreys (Cambridge) έχουν ετοιμάσει κριτική
έκδοση τοϋ έργου γιά τή «Βυζαντινή καί Νεοελληνική Βιβλιοθήκη».
10. Βλ. Georg Veloudis, Der neugriechische Alexander. Tradition
in Bewahrung und Wandel, Μόναχο 1968 (Miscellanea Byzantina
Monacensia 8). The Tale of Alexander, The rhymed Version, κριτική
40
A Λ Λ Α Μ Τ Θ I Σ Τ Ο Ρ 11 Μ A Τ Λ
Θρύλους καί φανταστικές διηγήσεις γύρω άπό ένα ιστορικό
πρόσωπο, το στρατηγό τού Ίαυστιανιανοΰ Βελισάριο, εκμεταλ­
λεύεται καί ή Αιήγησι,ς τοϋ Β ελισαρίου. Οί θρύλοι αύτοί είχαν
άρχίσει, φαίνεται, νά δημιουργούνται άρκετά νωρίς. Ή Δ ιήγηση
μάς τον παρουσιάζει στόχο τού φθόνου των αύλικών, οι οποίοι
κατορθώνουν νά πείσουν τον αύτοκράτορα νά τον βάλει στη φυ­
λακή καί τελικά νά τον τυφλώσει. 'Η άρχική διασκευή δέν μπορεί
νά είναι προγενέστερη άπό τον 15ο αιώνα" ύπάρχει μια άλλη
πού οφείλεται στον Ρόδιο Γεωργιλλά (βλ. σ. 48), και μια τρίτη
σέ ομοιοκατάληκτους στίχους. (Οί γνωστές δυτικές διασκευές
τοϋ θέματος τού Βελισαρίου τοϋ Rotrou καί τοϋ Marmontel
είναι άνεξάρτητες άπό τον βυζαντινό Βελισάριο).
'II Δ ιήγησις τοϋ ’Α χιλλέως ή *Α χιλληίς, τοϋ 15ου αιώνα
κι αύτή, έχει άλλο εντελώς χαρακτήρα. Είναι ένα ερωτικό μυ­
θιστόρημα, πάνω στ’ άχνάρια των γνωστών πού είδαμε, μόνο που
ό ποιητής πήρε για ήρωά του τό μυθικό Ά χιλλέα. 'Ο Ά χ ιλ-
λέας αύτός είναι βέβαια γιός τοϋ βασιλέα των Μυρμιδόνων, έχει
κι ένα φίλο πού τόν λένε Πάντρουκλο ( ! ), άλλά τίποτα άλλο δέν
τόν συνδέει μέ τόν ήρωα τής Ί λ ιά δα ς, πού είναι ζήτημα άν ό
συγγραφέας τήν ήξερε. 'Ο δικός του Άχιλλέας είναι ντυμένος
φράγκικα καί είναι ήρωας μιάς ιστορίας έρωτικής, σαν τόν Βέλ-
θανδρο ή τόν Ίμπέριο. ΙΙολλές είναι οί άντιστοιχίες μέ τά δυό
αύτά μυθιστορήματα, σημαντική όμως είναι μιά άλλη διαπί­
στωση, ή στενή εξάρτηση τού μυθιστορήματος άπό τόν Διγενή
’Α κρίτα. Ό Άχιλλέας, σαν τό Διγενή ή σαν τόν πατέρα του
τόν Μουσούρ, κλέβει τήν άγαπημένη του καί τόν κυνηγούν τά
πέντε άδέρφια της, γιά νά καταλήξουν τελικά στή συμφιλίωση
καί στό γάμο. ’Ίσως ή εξάρτηση αύτή νά δίνει στό μυθιστόρημα
κάποιο χρώμα άκραιφνέστερα ελληνικό. 'Η άποκλειστικη επί­
δραση άπό τά δυτικά πρότυπα φανερώνεται χαλαρωμένη- θα
βρισκόμαστε στό τέλος πιά τού βυζαντινού μεσαιωνα, λίγο πριν
άπό τά μέσα τού 15ου αιώνα.
ΛΛΛΙΙΓΟ ΡΙΚΑ ΚΑΙ Α Λ Λ Α
Πολύ συνηθισμένη καί αγαπητή στάθηκε πάντα στό Μεσαίωνα
ή διδακτική, καί άκόμα ή άλληγορική ποίηση, μέ κορυφαίο πα-
έκδοση David Holton, Θεσσαλονίκη 1974 (Βυζαντινή καί Νεοελληνική
Βιβλιοθήκη 1).
41
 1. II Λ Ο Γ Ο Τ Κ Χ Ν Ι Λ Π Ρ Ι Χ ΛΙ Ι Ο Τ Η Χ Λ Λ Ω Σ Ι Ι
ράδειγματό περίφημο R om an d e la R ose. Στον ίδιο αύτό κύκλο
πρεπει νά εντάξουμε το σύντομο σχετικά ποίημα (756 στίχοι)
μέ τον τίτλο Λόγος π αρηγορητικός περί Δ υστυχίας καί Ευτυχίας.
'Ένας νέος βασανισμένος άπό τή Δυστυχία πορεύεται προς το
κάστρο της. Στο δρόμο συναντά το Χρόνο, μπαίνει μέσα στο
κάστρο τής Δυστυχίας καί άπό εκεί οδηγείται στο κάστρο νής
αδερφής της, τής Εύτυχίας, πού μ’ ένα «πιττάκι» (έπίσημο έγ­
γραφο, κανονικά σφραγισμένο καί ύπογραμμένο) τον λυτρώνει
άπό τά δεινά. Οί προσωποποιήσεις έχουν βέβαια κάτι το τε­
χνητό, ωστόσο ή δλη άφήγηση δέν είναι χωρίς ενδιαφέρον. Ό
Λόγος είναι φανερά επηρεασμένος άπό τά μυθιστορήματα πού
γνωρίσαμε, ίσως μάλιστα ειδικότερα νά παρακολουθεί άπό πιο
κοντά τον Λ ίβιστρο. ’Ανήκει άκόμα μέσα, στον 14ο αιώνα.
Εξίσου παλαια, ίσως μάλιστα καί παλαιότερη, πιθανόν καί
πριν άπό τή Φραγκοκρατία, είναι ή 'Ιστορία τού Π τωχολέοντος.
Και η στιχουργική μορφή στον δχι καί τόσο συνηθισμένο τρο­
χαϊκό οχτασύλλαβο δέν άποκλείεται νά είναι κάποιο ίχνος πα-
λαιοτητας. Απώτερο πρότυπο είναι άσφαλώς κάποια άνατολική
(ίσως ινδική) διήγηση: ό πλούσιος καί σοφός γέροντας πού σέ
καποια επιδρομή κουρσάρων χάνει δλη του τήν περιουσία, τόν
άγοράζουν σκλάβο στό παλάτι καί έκεΐ έχει πολλές εύκαιρίες
να δείξει τή σοφία του —άκόμα καί ν’ άποκαλύψει τή νόθη κα­
ταγωγή τοϋ ίδιου του βασιλέα. Τό ίδιο μοτίβο τό άπαντοϋμε
καί στον E racle (τόν βυζαντινό αύτοκράτορα Η ράκλειο!) τοΰ
Gautier d’Arras (12ος αιώνας), σ ’ iva. ρωσικό τραγούδι (τοϋ
Ιβάν) καί σ’ ένα τουρκικό παραμύθι.
^ παΡΧουν καί μερικά άλλα έλάσσονα ποιήματα μέ ποικίλο
χαρακτήρα καί με άκαθόριστη χρονολόγηση. Ή ΓΑ μαρτωλού
παρακλησις προδίδει στούς λίγους στίχους της γνήσια συγκί­
νηση- σατιρική (τοϋ τύπου των Π ροδρομικών) είναι ή λιγόστιχη
Φ ιλοσοφία τοΰ κ ρασοπ ατέρα, καί πολύ κοντά στή λαϊκή αίσθη­
ση για τήν ξενιτιά (στά καλύτερα σημεία του) τό ποίημα Πε­
ρί ξενιτειας, πού ορισμένα γλωσσικά στοιχεία μάς έπιτρέπουν
νά τό τοποθετήσουμε στήν Κρήτη τόν 15ο αιώνα.
’Από τόν Αίσωπο ως τόν La Fontaine, οί διηγήσεις γιά τά ζώα
στάθηκαν πάντα άγαπητές, είτε σέ μορφή λαϊκότερων εύτρά-
πελων διηγήσεων είτε σέ λογιότερες διασκευές μέ χαρακτήρα
διδακτικό καί έποικοδομητικό. Ή Λ ιήγησις παιδιόφιραστος περ'ι
42
Α Λ Λ Ι 1 Γ 0 Ρ Ι Κ 1 Ι ΚΛ Ι ΔΙ ΛΛΚ. ΤΙ ΚΙ Ι ΓΙ ΟΙ ΗΣΙ Ι
των τετραπόδω ν είναι άρκετά εκτεταμένη καί άκριβώς χρονολο­
γημένη (τό 1364). Τό παιδιόφ ραστος πρέπει νά σημαίνει γραμ­
μένη «χάριν παιδιάς», παιχνιδιάρικη, εύτράπελη- μερικά χειρό­
γραφα, πού δέ φαίνεται δμως ν’ άκολουθοΰν τή σωστή παρά­
δοση, παραδίδουν τόν τύπο πεζόφραστος, δηλ. γραμμένη σέ πεζή,
άπλή γλώσσα. Τό ποίημα, σέ περισσότερους άπό χίλιους στί­
χους, διηγείται μέ πολύ χιούμορ μιά σύναξη όλων των ζώων,
καθαρών καί αίμοβόρων, ύστερα άπό πρόσκληση τοΰ Λέοντα τοϋ
βασιλέα. Ά φοΰ ορκιστούν φιλία άνάμεσά τους άρχίζει νά μιλά
τό κάθε ζώο χωριστά καί νά λέει τά καλά τά δικά του καί τά
ψεγάδια τοΰ άλλου. Στό τέλος ό Λέων ορίζει ξαφνικά νά λυθεί
ή φιλία, καί ή συνέλευση καταλήγει σέ ομηρική μάχη καί άλλη-
λοφάγωμα. Δέν υπάρχει άμφιβολία πώς ίσως στήν πρόθεση τοΰ
συγγραφέα νά υπήρχε καί κάποιος διδακτισμός, μιά άπόπειρα
γιά ενα λαϊκό εγχειρίδιο ζωολογίας. ’Αλλά δλος αύτός ό «άγων
λόγων» τών τετραπόδων ξεπερνά πολύ τήν άρχική αυτή πρό­
θεση" έχει νεϋρο καί πηγαίο χιούμορ, κάποτε μάλιστα πολύ π ι­
περάτο καί έλευθερόστομο. Γό κωμικό καί το ευτράπελο κυ­
ριαρχούν περισσότερο άπό τό περιγραφικό καί τό διδακτικό.
'Υψηλή ποιότητα έχει καί ό Π ουλολόγος, τό άντίστοιχο τής
Δ ιηγήσεως τών τετραπόδονν έφαρμοσμένο στά πουλιά. Ή άντι-
στοιχία αύτή δέν είναι άπαραίτητο νά σημαίνει εξάρτηση τοϋ
Π ουλολόγου άπό τή Δ ιήγηση' καί τό άντίστροφο είναι πολύ π ι­
θανό. ’ Εδώ ό ’Αετός, «ό μέγας βασιλεύς απάντων τών ορνέων»
κάνει κάλεσμα γιά τούς γάμους τοΰ γιοΰ του. J α πουλιά πα­
ρουσιάζονται δυό δυό καί λένε (όπως καί τά ζώα στή Δ ιήγηση)
τούς επαίνους καί τούς όνειδισμούς. Στό τέλος ό Ά ετος τους
καλεί νά πάψουν τις λογομαχίες καί νά φάνε καί νά πιοϋνε στη
χαρά του. Κι εδώ συναντούμε τό χιοΰμορ τής Δ ιήγησης στήν πιό
καλή στιγμή, οί χαρακτηρισμοί καί οί όνειδισμοί τών ζώων είναι
πετυχημένοι, καί ή σάτιρα καί ή διατύπωση εύστοχότατες, η
γλώσσα περισσότερο δημοτική καί έντονη. Ιδού π.χ. τί λέει τό
τρυγόνι στήν κουρούνα:
Είπε μοι, κακομονσουρε κουρούνα, ϊντα /,έγεις;
Π ικρόφωνε, κακόΟωρε, μνριοατυχισμένη,
Λ ίγύπ τισσα με τό μανδίν, Γιλλού μέ τό καρκάλιν.11
11. Αίγιίπτατσα: Γύφτισσα, 1'ιλλοή (άρχ. 1'ελλώ): κακό δαιμόνιο,
στρίγγλα (πού αρπάζει κυρίως τά παιδιά), καρκάλιν: μανδύας.
43

1. II Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α ΙΙΡΤΝ Λ Π Ο T I I N Λ Λ Ω Σ Ι Ι
ΙΙάντω ς ον λέγω ψέματα, ήξεύρονν πόΟεν ε ίσ α ι,
γυναίκα καρβοννάρισσα άπό το Μαϋρον ’Ό ρος.
Περιορισμένο στά τρία πιο άγαπημένα ζώα, το λύκο, τήν
αλεπού και το γαιδαρο, είναι και το Σνναξάριον τον τιμημένον
γαδαρου, τοΰ τέλους κι αύτό της βυζαντινής εποχής. 'Ο τίτλος
είναι μια ευτράπελη παρωδία, με το «συναξάριον» πού σημαίνει
κυριολεκτικά το βιο ενός άγιου. Το σύντομο αύτό στιχούργημα
την τύχη να το διασκευάσει σε ρίμα κατά τις αρχές τοΰ
16ου αιώνα ένας άξιος κρητικός στιχουργός- γ ι’ αύτό καί το εξε­
τάζουμε^ στο επόμενο κεφάλαιο. 'Υπάρχει άκόμα ένας ΙΙω ρικο-
λόγος σε πεζό, μιά παρωδία τής επίσημης γλώ σσας τής βυζαν­
τινής αυλής: «Βασιλεύοντος τοΰ πανενδοξοτάτου Κυδωνίου καί
ηγεμονευοντος του περίβλεπτου Κίτρου, συνεδριάζοντος δέ Ρω­
διού τοΰ επικέρνη, Ά πιδίου τοΰ πρωτονοταρίου, Μήλου τοΰ λο­
γοθέτου, Νεραντσίου τοΰ πρωτοβεστιαρίου. . . ». Το έργο άρεσε
και διαδόθηκε πολύ, με χειρόγραφα, λαϊκές εκδόσεις, άκόμα καί
με την απομνημόνευση. Ο Ψ αρολόγος είναι μιά μίμηση τοΰ
Π ωρικολόγου, πολύ λίγο πετυχημένη. Παρωδία τοΰ έκκλησια-
στικοΰ τυπικού είναι καί ή ’Α κολουθία τον σπανόν, μέ πολλές
κι αυτή βενετικες εκδόσεις, με δραστικό καί πετυχημένο χιοΰ-
μορ, αλλα και με μια ελευθεροστομία (ή κοπρολογία) πού ξε­
περνά κάθε όριο.
ΣΑΧΛΙΚΗΣ ΚΑΙ ΦΑΛΙΕΡΟΣ
Ο ρισμένα απο τά έργα πού γράφτηκαν πριν άπό τήν "Αλωση,
οπως^ ό Λ ίβιστρος ή το Περί ξενιτείας, είδαμε πώς υπάρχει
πολλή πιθανότητα να έχουν δημιουργηθεΐ στην Κρήτη. ’Αρχεια­
κές και φιλολογικές ερευνες μάς άποκάλυψαν τελευταία τά ονό­
ματα τριών ποιητών πού δροΰν στήν Κρήτη το δεύτερο μισό
τοΰ 14ου καί το πρώτο τοΰ 15ου αιώνα. Ό πρώτος είναι ό Λι-
νάρδος Ντελλαπόρτας12* (περ. 1350-1410/20) άπό τον Χάνδα-
12. Τα ποιήματα του σώζονται σ’ ένα μοναδικό χειρόγραφο στή μονή
Παντοκρατορος τοΰ Αγιου^’Όρους, οπού τά άνακάλυψε ό Μ. I. Μανού-
σακας που ετοιμάζει έκδοσή τους. Βλ. τήν άνακοίνωσή του «Περί αγνώ­
στου ποθητού προ της Αλωσεως. Ό Λεονάρδος Ντελλαπόρτας καί το
εργον αυτου», Πρακτικά 'Ακαδημίας ’Αθηνών 29 (1954) 32-44' πρβ. καί
Ετιετ. Εταιρ. Βυζ. Σπονδών 27 (1957) 340-369 (όπου καί δημοσίευση
μερικών στίχων). ' τή σύντομη ανακοίνωση στά Θησανρισματα 12 (197ο) 366-367.
44
ςλχλγκιις και φλλιερος
κα· είχε πλούσια δράση, δικηγόρος στήν πατρίδα του καί τέλος
άπεσταλμένος τής Βενετίας στον δεσπότη τοΰ Μυστρά (Θεόδωρο
Λ' Ιίαλαιολόγο, στον σουλτάνο Μουράτ Α', στον σουλτάνο τής
Τυνησίας καί στον άμιρά τής Μιλήτου. Στα γεραματα του φυ­
λακίστηκε, κι έκεϊ, στή φυλακή, έγραψε ένα μακρύ ποίημα, σε
μορφή διαλόγου άνάμεσα στον ποιητη και στην Αλήθεια,^ με
πολλά στοιχεία αύτοβιογραφικα, αλλα και με έντονη την επί­
δραση τών μυθιστορημάτων και προπάντων τοΰ Λ ιβιστρον. Ε­
χει γράψει καί τρία ποιήματα μικρότερα.
Ό δεύτερος ποιητής είναι ό Στέφανος Σαχλικης, που τον το­
ποθετούσαμε ώς τώρα στο τέλος τοΰ 15ου αιώνα, πρόσφατες
όμως έρευνες στά άρχεία τής Βενετίας απο τον Μ. I. Μανουσακα
καί τον A. vari Gemerti3 έφεραν σέ φως πλήθος στοιχεία που
άποδεικνύουν κατά τρόπο άδιαμφισβήτητο πώς έζησε στο δεύ­
τερο μισό του 14ου. Ο Σαχλικης είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα
προσωπικότητα. Πολλά άπό τα ποιήματα του έχουν χαρακτήρα
αύτοβιογραφικό, κι έτσι μαθαίνουμε πολλές λεπτομερειες για την
άσωτη ζωή του: τις φιλονεικιες του με την εταίρα Κουταγιω-
ταινα, πώς πέρασε άρκετό καιρό στη φυλακή, πώς εςησε ύστερα
στά χτήματά του στήν έξοχή ή δικηγόρος στο Κάστρο (την πρω­
τεύουσα τοΰ νησιοΰ). Παρόλο πού η έκφραση είναι ακόμη πρώι­
μη, ό στίχος του έχει νεΰρο καί χιοΰμορ, είτε στα κομμάτια τα
καθαρά αύτοβιογραφικά (’Αφ>ιγησις παράξενος), είτε όταν σα-
τιρίζει τις «πολιτικές» καί περιγράφει πολύ πιπεράτα μιά «σύ­
ναξή» τους, ή τέλος όταν συμβουλεύει έναν νεο του φίλο να
μή γυρίζει έξω τή νύχτα, νά μήν παίζει τά ζάρια, καί προπάν­
των νά μή συχνάζει στις «πολιτικές» —πραματα που τα ήξερε
όλα πολύ καλά ό ίδιος. Στά ποιήματά του γευόμαστε κάτι άπό
τήν πολύβουη ζωή τοΰ κόσμου καί τοΰ υπόκοσμου σ’ ένα μεγάλο
λιμάνι, μακρινή άποικία τής Βενετίας. Χαριτωμένος είναι όταν
περιγράφει τόν άγροίκο δεσμοφύλακα του και παραθετει τά βε-
νετσιάνικα λόγια του- άλλά τόν καλύτερο εαυτό του τον βρίσκει
πάντα όταν μιλά γιά τις «πολίτικες». Κάτι αναμεσα στον Fran­
cois Villon καί στον Άρετίνο.
Σέ διαφορετική σφαίρα κινούνται τα ποιήματα τοΰ τρίτου
13. Τά πορίσματα τών νεώτερων έρευνών για τον Στέφανο Σαχλικη
είναι ακόμη ανέκδοτα. Πρόδρομη ανακοίνωση έκαμαν οι δυο ερευνήτες σ ,ο
4ο Κρητολογικο Συνέδριο στο 'Ηράκλειο τόν Αύγουστο του 1976. Βλ. και
45
 1. Η Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Π Ρ Ι Ν Α Π Ο ΤΙΙΝ Λ Λ Ω Σ Ι Ι
ποιητή άπό τήν Κρήτη, του Μαρίνου Φαλιέρου. Λεν έχει καμιά
σχέση μέ τον κακοφημισμένο δόγη τής Κενετίας, άλλα ανήκει
στην εξελληνισμένη κρητική οικογένεια των ομώνυμων βενετσιά-
νων εύγενών. Ά πο τις αρχειακές πηγές γνωρίζουμε δύο Μαρί-
νους Φαλιέρους, τον παππού (περ. 1396-1474) καί τον έγγονό
(περ. I470-11)28). "Ως τώρα ταυτίζαμε τον ποιητή μέ τον νεώ-
τερο, ή φιλολογική όμως έρευνα άνέτρεψε καί έδώ τή χρονολο­
γία και έδειρε πώς πρέπει να ταυτιστεί μέ τον παλαιότερο, τον
παππού.14 Ά πο τά πέντε ποιήματα πού μας έχουν παραδοθεϊ μέ
τ ονομα του, τά δύο είναι παραινετικά ή παρηγορητικά (όπως
τά άντίστοιχα τοΰΣαχλίκη)· ένα άλλο ξεφεύγει έντελώς άπο τά
καθιερωμένα, είναι σύντομο καί άποτελεϊ κάτι σάν δραματοποί­
ηση τής σταύρωσης τού Χριστού —ένα ύποτυπώδες «μυστή­
ριο». Μεγαλύτερη σημασία έχουν τά δύο έρωτικά του ποιήματα,
πολύ συγγενικά το ένα μέ τ ’ άλλο: Ό ποιητής βλέπει στ’ όνειρό
του ( Ιστορία κ α ι όνειρό επιγράφεται το ένα) τήν αγαπημένη
του, μαζί με τη Μοίρα καί μέ τήν ΠοΟούλα (προσωποποίηση
τού έρωτα). Το έντονο καί κάπως ρεαλιστικό ερωτικό στοιχείο,
μαζί μέ τήν άλληγορική διάθεση καί τήν άφήγηση τού ονείρου,
δίνουν στά ποιήματα αύτά κάτι το έντελώς ξεχωριστό καί εύ-
χάριστο.
14. Βλ. τις εργασίες τοϋ νεώτερου έκδοτη A. vati Gemer! στη Βι­
βλιογραφία.
46
ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ
(15ος - 17ος ΑΙΩΝΑΣ)
Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΤΑ ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΟΤΜΕΝΑ ΜΕΡΙΙ
Το πέσιμο τής Πόλης ήταν μιά εθνική συμφορά. Τστερα απο
χίλια καί παραπάνω χρόνια ό ελληνισμός έμενε χωρίς κρα­
τική συγκρότηση καί χωρίς πολιτική ήγεσία. Οί λόγιοι κατα­
φεύγουν στή Δύση (στήν ’Ιταλία κυρίως), κι εκεί θα αναπτυξουν
τον 15ο καί τον 16ο αιώνα άξιόλογη δράση ως δάσκαλοι τών ελ­
ληνικών γραμμάτων καί διορθωτές καί εκδότες κλασικών κει­
μένων (βλ. σ. 54 κ.έ.). Ό λαός δμως, χωρίς ήγεσία πνευματική,
θά μείνει άβοήθητος, καί στους δύο πρώτους αιώνες τής Τουρκο­
κρατίας πολύ λίγα θά είναι τά δείγματα κάποιας δραστηριότητας
πνευματικής. Τό μόνο παρήγορο σημείο είναι πώς τώρα, ύστερα
άπό τούς τελευταίους βυζαντινούς αιώνες, ή έθνική, ή νεοελλη­
νική συνείδηση, έχει πιά απόλυτα ώριμάσει, κι αυτό είναι που
συνέχει τό λαό στή δοκιμασία του. Τούς καημούς του θα τους
έκφράσει μέ τό δημοτικό τραγούδι, πού έχει διαμορφώσει πια
τήν ιδιαίτερη γλώσσα του' τό τραγούδι πού θρηνεί για το πέ­
σιμο τής Πόλης τελειώνει καί μέ τόν παρήγορο λόγο: ΓΙαλι μ ε
χρόνια, μ ε καιρούς, π άλι δικά μας είναι.
Γιά τήν άνάπτυξη τής έντεχνης λογοτεχνίας τά πρώτα αυτα
χρόνια, ούτε ό τουρκοκρατούμενος ελληνισμός ούτε οί ξεριζω­
μένοι λόγιοι τής διασποράς άποτελούσαν τό κατάλληλο έδαφος.
Στά μέρη δμως πού έμειναν στήν κυριαρχία τών Φράγκων καί
μετά τό 1453 (κυρίως τά παράλια καί τά νησιά), ή λογοτεχνική
παραγωγή συνέχισε τό δρόμο της, χωρίς, θά ’λεγες, νά έχει επη­
ρεαστεί άπό τή μεγάλη συμφορά. Ά πό τά τελευταία βυζαντινά
μυθιστορήματα τοϋ 15ου αιώνα περνούμε χωρίς αισθητή δια­
κοπή στά λυρικά τραγούδια τοϋ δεύτερου μισού τού 15ου και
τών άρχών τού 16ου, δημοτικά ή έντεχνα. Μερικά χειρόγραφα
μάς έχουν σώσει συλλογές μέ τέτοια τραγούδια έρωτικά. Στα
έκφραστικά τους μέσα βρίσκονται πολύ κοντά στά δημοτικά τρα­
γούδια τής άγάπης (πού διαμορφώνονται κι αύτά τά ίδια χρονιά
47
 2. M U T A Τ Η Ν Λ Λ Ω Σ Η ( 1 5 ο ς - 17ος Α Ι Ω Ν Α Σ )
στά ίδια μέρη), ωστόσο γνήσια δημοτικά δεν μπορούμε νά τα
ποϋμε· μερικά άνάμεσά τους βρίσκονται στο ίδιο κλίμα μέ τά
υστερομεσαιωνικα καταλόγια, μερικά μάλιστα ίσως ν’ άνήκουν
ακόμη σ’ εκείνη τήν εποχή, σέ άλλα πάλι αρχίζει νά φαίνεται
ή καινούρια δροσιά τής ιταλικής ’Αναγέννησης. ’Αρχαιότερη, καί
σημαντικότερη, είναι ή συλλογή ένός χειρογράφου στο Βρετανικό
Μουσείο τοϋ Λονδίνου (γνωστή μέ το όνομα πού τής έ'δωσαν οί
έκδοτες: ’Ε ρω τοπαίγνια). Συναγωγή στίχων αύτόχρημα δημο­
τικών ή έργα πρωτότυπα ενός λόγιου ποιητή; Πιθανότερο φαί­
νεται^ το δεύτερο- άλλά ό λόγιος αύτός ποιητής βρίσκεται τόσο
κοντά στο λαό πού δέ διστάζει νά δανειστεί αύτούσιους λαϊκούς
στίχους για νά έκφράσει τά δικά του αισθήματα, χωρίς νά μα­
ραίνει τήν άδολη δημοτική τους χάρη. Με τή δεύτερη συλλογή,
ένός χειρογράφου στή Βιέννη, φτάνουμε στο τέλος τοϋ 15ου ή
στις αρχές τοϋ 16ου αιώνα. Υπάρχουν εδώ ορισμένα στοιχεία
πιο προχωρημένα, όπως π.χ. η εμφάνιση τής ομοιοκαταληξίας,
ένω ό χαρακτήρας άνάμεσα στο δημοτικό καί το λόγιο διατη­
ρείται.
Απο τα τέλη τοϋ 15ου αιώνα έχουμε νά σημειώσουμε μερι­
κούς, περισσότερο ή λιγότερο σημαντικούς ποιητές, πού τούς
ξερουμε με τα ονοματα τους και πού δρουν στά νησιά ή στήν
’Ιταλία. Ό ’ Εμμανουήλ Γεωργιλλάς, άπό τή Ρόδο (ή οποία
εμεινε στα χέρια των Ιπποτών του 'Α γ. Ίωάννου ως τό 1520),
σ ενα έμμετρο χρονικό θά έξιστορήσει τήν πανούκλα πού χτύ­
πησε^ το νησί του στα 1498. Οι στίχοι είναι μέτριοι- γίνονται
θερμότεροι όταν μιλά γιά τις άρχόντισσες τής Ρόδου καί περι­
γράφει μέ λεπτομέρεια τά φορέματα πού φορούσαν. Θρησκευ­
τικό, έποικοδομητικό χαρακτήρα, στ’ άχνάρια άνάλογων έργων
μεσαιωνικών, έχει τό Πένθος θανάτου τοϋ Γιούστου Γλυκύ άπο
τη βενετοκρατουμενη Κορώνη, ενα απο τά πρώτα λογοτεχνικά
έργα που τυπώνονται στη Βενετία (1524)" έργο άνισο, πού είχε
όμως μεγάλη διάδοση και που ο αντίλαλός του φτάνει ως τήν
Έ ρωφίλη καί^ τον Έ ρω τάκριτο. Καί ό Κερκυραΐος ’Ιάκωβος
Τρ^ιβώλης, πού ζεί στή Βενετία, τυπώνει έκεΐ, γύρω στά μισά
τοϋ 16ου αιώνα, δύο έργα άνόμοια μεταξύ τους. Το ένα είναι
μιά έξύμνηση, σέ λαϊκότροπους μικρούς οχτασύλλαβους στί-
χους, τοϋ βενετοΰ ναυάρχου Ταγιαπιέρα" το άλλο, ή 'Ιστορία
τοϋ ρε τής Σ κ οτσια ς μ ε τη ρ η γισ σ α τή ς Ί γγλιτέρας, παρά τον
τίτλο του δεν εχει καμία σχέση με κανένα βασιλιά τής Σκοτίας
48
Η ΛΟΓΟ ΤΕΧ Ν ΙΑ ΣΤΑ ΦΡΛΓΚΟ ΚΡΑΤΟΤΜ ΕΝ Α ΜΕΡΗ
ή βασίλισσα τής ’Αγγλίας- είναι μιά διήγηση άρκετά σκανδα-
λιστική, παρμένη—άπό ποϋ άλλου;— απο τον Βοκακιο ή απο
κάποιον μιμητή του. Οί ομοιοκατάληκτοι δεκαπεντασύλλαβοι
κυλούν έδώ μέ περισσότερη άνεση- μέ όλες τις άτέλειες του το
ποίημα δέν είναι χωρίς ένδιαφέρον.
ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ
’Αλλά το νησί πού παρουσιάζει τά πιο πολλά δείγματα μιας
λογοτεχνικής άκμής, είναι ή Κρήτη. Οί Βενετοί κατέλαβαν το
νησί άμέσως μετά τήν Δ' Σταυροφορία καί ή κυριαρχία τους
σ’ αύτό εδραιώθηκε κιόλας το 1211 και διηρκεσε ως το 1669,
γιά 450 καί παραπάνω χρόνια- σέ όλη τή μακριά^αύτή περίοδο
ή Κρήτη άποτέλεσε βασικό κέντρο τοϋ άποικιακου κράτους τής
Βενετίας καί γνώρισε μέ τον καιρό άξιόλογη έμπορική και οι­
κονομική ανάπτυξη. Στούς δυο πρώτους αιώνες τής βενετικής
κυριαρχίας οί "Ελληνες κάτοικοι προσπάθησαν έπανειλημμενα
μέ αιματηρές επαναστάσεις νά άποτινάξουν τό βενετικό ζυγό, απο
τον 15ο αιώνα όμως, καί ιδίως μετά το 1453, τά πράγματα οδη­
γούν σέ μιά ειρηνική συνύπαρξη των δύο στοιχείων και γι αυτό
σέ μιά βαθύτερη καί ούσιαστικότερη διείσδυση τοϋ δυτικού πο­
λιτισμού —πού είναι τώρα ό πολιτισμός τής ’Αναγέννησης στο
μεγάλο νησί τοϋ Νότου. Παράλληλα, πολλοί απο τους βυζαντι­
νούς λογίους κατέφυγαν τότε στήν Κρήτη, καί καλλιέργησαν ε­
κεί τά ελληνικά γράμματα, συνδέοντας έτσι τήν τελευταία ου­
μανιστική άκμή τού Βυζαντίου με την ανάπτυξη τών ελληνι­
κών γραμμάτων στή Δύση. ^ ^ r
Ό Γεώργιος Χούμνος, πού άκμάζει στο β' μισό τοϋ^ΐυου αι­
ώνα στον Χάνδακα, όπου είναι πιθανότατα νοτάριος, ανήκει α­
κόμη στον μεσαιωνικό κόσμο. "Εχει γράψει ένα μακρύ ποίημα σέ
2.800 στίχους μέ τόν τίτλο Κ οσμογέννησις, πού είχε, φαίνεται,
άρκετή διάδοση καί μας έχει παραδοθεί σέ άρκετά χειρόγραφα
(τό ένα χρονολογημένο 1493). Θέμα του είναι η ιστορία των δυο
πρώτων βιβλίων τής Ιίαλαιάς Διαθήκης (Γένεσις καί ’Έξοδος)^,
ό Χούμνος όμως δέν αντλεί απευθείας άπό τή Βίβλο, άλλά άπό
ένα βυζαντινό πεζό κείμενο, την Ιστορία τον Π αλαιόν, που πε­
ριέχει λαϊκές μεσαιωνικές παραδόσεις. ’Έ τσι καί η γλωσσά του
είναι, παρ’ όλο τό βιβλικό θέμα, καθαρα λαϊκή και ανεπιτήδευτη,
όπως καί τό ύφος. Στά ίδια χρονιά θα ζεί και ο Μανόλης Σκλα-
49
 2. M E T A T U N Α Λ Ω Σ Η ( Ι ό ο ς - 17ος Α Ι Ω Ν Α Σ )
βος, για τον οποίο δεν ξέρουμε τίποτα έξω άπό το σύντομο ποίη­
μα του (που σώθηκε σε ένα μοναδικό χειρόγραφο) γιά τη «Συμ­
φορά τής Κρητης», δηλαδή γιά τον καταστρεπτικό σεισμό στις
29-30 Μαίου του 1508.
Κατα πολύ σημαντικότερο άπο τα μέτρια αύτά στιχουργήμα­
τα είναι ο Ά πόκοπ ος του Μπεργαδή, πού μας δίνει καί τήν
πρώτη γεύση τής πρώιμης ’Αναγέννησης στήν κρητική λογοτε­
χνία.. Ο περίεργος τίτλος οφείλεται στον πρώτο στίχο (Μιαν
απο κοπον νύσταξα), καί γιά τον ποιητή δεν ξέρουμε τίποτα,
ούτε καν το βαφτιστικό του όνομα" ξέρουμε μόνο πώς το ποίημα
πρωτοτυπωθηκε στη Βενετία το 1519, καί θά γράφτηκε επο­
μένως λίγο πιο πριν" είναι το πρώτο νεοελληνικό λογοτεχνικό
βιβλίο πού γνωρίζει τον τύπο. Ό ποιητής (ή ό άνθρωπος πού
αφηγεΐται) βλεπει ένα περίεργο όνειρο" πώς κυνηγάει μια ελα­
φίνα, πώς βρίσκεται ξαφνικά άνεβασμένος σ’ ένα δέντρο, καί
στο τέλος βρίσκεται στον Ά δη. Οι πεθαμένοι τον ρωτούν πώς
βρεθηκε εκεί «συψυχος καί συζώντανος», άλλα άπ’ όλους ξεχω­
ρίζουν δυο νέοι, πού μέ άγωνία ζητούν νά μάθουν ειδήσεις γιά
τον έπάνω κόσμο,
αν είναι κήπ οι κ α ί δεντρά, πουλιά νά κελαδοϋσι
κι άνέ μυρίζουν τά βουνά κ α ι τά δεντρά ν’ άθοΰσι,
αν εϊν λιβάδια δροσερά, φ υσά γλυκύς άέρας,
λαμπουσι τ’ άστρα τ’ ουρανού κ α ί αυγερινός αστέρας;
Καί οι ζωντανοί θυμούνται εμάς τούς πεθαμένους; Ό ποιητής
σωπαίνει χαρακτηριστικά" καί όταν μέ τή σειρά του τούς ρωτά
για εκείνους, οι δύο νέοι τού διηγούνται τήν ιστορία τους, τήν
εύγενική τους γενιά, μέ κάθε λεπτομέρεια το άρμάτωμα ενός
καραβιού γιά το ταξίδι, το ναυάγιο πού τούς κόστισε τή ζωή,
καί τέλος τή συνάντησή τους στον Ά δ η μέ τήν άδερφή τους,
που είχε πεθάνει κι αυτή τήν ίδια ώρα μ’ εκείνους.
Ό ποιητής ξεκίνησε γιά νά γράψει ένα ποίημα διδακτικό, πα­
ραινετικό, ένα memento mori, σύμφωνα μέ τή συνήθεια τής επο­
χής. Α λλά ò τόνος περίεργα έχει αλλάξει καί ό ποιητής, αντί
για το σκοτάδι τού "Αδη μάς μιλά γιά τή χαρά τής ζωής" οί
στίχοι του είναι γεμάτοι φώς καί άνοιξη. Κι άκόμα, άντί νά
αναλωθεί σέ συμβουλές καί παραινέσεις έποικοδομητικές, συγ­
κεντρώνεται σ ένα σημείο καί μάς παραθέτει αύτή τήν παράξενη
50
1ΙΟΙΗΣ1-Ι Τ Η Σ Α Ν Λ Γ Ε Ν Ν Π Σ Ι Ι Σ Σ Τ Η Ν Κ Ρ Η Τ Η . « Α Ι Ι Ο Κ Ο Π Ο Σ »
ιστορία τών δύο νέων μέ τήν αινιγματική της γοητεία" ή αγάπη
του γιά τή λεπτομέρεια καί οί θερμοί καί χρυσοί τονοι τής πε­
ριγραφής του μάς θυμίζουν πίνακες τής πρώιμης ’Αναγέννησης
(ενός Benozzo Gozzoli π.χ. ή τού Melozzo da Forlì). Ό Ά π ό-
κοπος (μαζί μέ τά Κυπριώτικα έρωτικά) είναι το ποιητικότερο
έργο τού 16ου αιώνα. ’Από το λαό διαβάστηκε καί άγαπήθηκε
πολύ, όπως δείχνουν οί επανειλημμένες εκδόσεις του ως τον
19ο αιώνα. Στήν Κρήτη πολλοί στίχοι του έγιναν δημοτικοί καί
τραγουδιούνται άκόμη σαν μοιρολόγια.
’Αντίθετα ό ’Ιωάννης Γίικατόρος άπο το Ρέθυμνο, μολονότι
πραγματεύεται το ίδιο θέμα, μια κατάβαση στον "Αδη, καί ίσως
μιμείται τον Ά πόκοπο, δέν έχει καμιά άπο τις άρετές του. Δέν
είχε άλλωστε φαίνεται το έργο καί μεγάλη διάδοση (μάς^ δια­
σώθηκε σέ ένα μονάχα χειρόγραφο). 'Ο θρησκευτικός καί πα­
ραινετικός του χαρακτήρας είναι πολύ έντονος" οί τόνοι που κυ­
ριαρχούν, άντίθετα άπο τον Ά πόκοπο, είναι ζοφεροί καί οί στί­
χοι του σπάνια ξεπερνούν τή μετριότητα.
Σέ λυρικότερη άτμόσφαιρα βρισκόμαστε με τη Ρ ιμαδα κόρης
καί νιοΰ (La Séduction de la Jonvencelle τήν ονόμασε ό
Legrand). Tò τραγούδι διακρίνεται γιά την αφηγηματική του
χάρη καί τή γνήσια δημοτική του έκφραση, και ακόμα για εναν
αισθησιακό ρεαλισμό, πού δέ χάνει ποτέ μια δροσιά και μια ευ­
γένεια, καί πού το άντίστοιχό του το βρίσκουμε σε μερικά δημο­
τικά τραγούδια τής άγάπης. Μερικοί —ίσως γι αυτό το λογο
θεώρησαν εσφαλμένα το τραγούδι δημοτικό.
Ποιότητα λογοτεχνική παρουσιάζει κι ένα άλλο έργο, που είχε
κι αύτύ πολλή διάδοση καί πρωτοτυπώθηκε (στή Βενετία παν-
τα) είκοσι χρόνια μετά τον Ά πόκοπο, το 1539. Κιναι η Γα-
δάρον, Λύκον κι Ά λονπονς διήγησις χαοίεις, ή όπως τήν έλεγε
ό λαός «'11 Φυλλάδα τού Γαϊδάρου». ’Ανάγεται στο πολύ α γα ­
πητό είδος τών διηγήσεων γιά τά ζώα, καί στο προηγούμενο
κεφάλαιο (σ. 44) μιλήσαμε γιά το άμεσο πρότυπό του, τό υστε­
ροβυζαντινό Σνναξάριον τον τιμημένου γαδάρου. 'Ο ποιητης
διασκευάζει το πρότυπό του στους ομοιοκατάληκτους στίχους,
πού είναι τώρα πιά ή μόδα τής έποχής" είναι σ’ αύτό μαστορης
έπιδεξιότατος, καί στά χέρια του ή ρίμα, βάσανο καί τροχο­
πέδη γιά άλλους διασκευαστέε, γίνεται όργανο έκφρασης ποιη­
τικής:
51
 2. M E T A T I I X Α Λ Ω Σ Η (15ος-17ος ΑΙΩΝ ΑΣ)
νά φας το μαρονλόφυλλον εκείνο χώ ρις ξίδι —
καί πώ ς δεν έπνιγήκαμε σε τούτο το τ α ξ ίδ ι!
Τποθεση είναι το πάθημα τοΰ Αύκου και τής ’Αλεπούς (έ­
χουν γίνει φίλοι καί «σύντεκνοι»), πού ενώ ήθελαν νά κοροϊ­
δέψουν το Γάιδαρο καί νά τον φάνε, στο τέλος αύτός βγαίνει νι­
κητής. Είναι ένα ποίημα καθαρά λαϊκό, μέ λαϊκή θυμοσοφία καί
με ένα χιούμορ πού δε φοβάται το χοντροκομμένο καί άσεμνο
άκόμα (υγιές όμως πάντοτε) χωρατό. Αύτό, όπως καί ό κά­
ποιος συμβολισμός τοΰ απονήρευτου γαϊδάρου πού βγαίνει στο
τέλος νικητής, εξηγούν, δίπλα στην άνώτερη λογοτεχνική ποιό­
τητα, γιατί υπήρξε τόσο άγαπητό.
"Ολα τα παραπάνω έ'ργα, κρητικά καί άλλα, άνήκουν στο πρώ­
το μισό τοΰ 16ου αιώνα. Στο δεύτερο μισό, άλλά προς το τέλος
του, θά κορυφωθεϊ στήν Κρήτη ή λογοτεχνική άκμή καί θά διαρ­
κέσει ώς το 1669, τή χρονιά πού θά πέσει το νησί στούς Τούρ­
κους (βλ. το έπόμενο κεφάλαιο). Στά ένδιάμεσα χρόνια δέν έ­
χουμε τίποτα το αξιόλογο. Μόνο μιά άπλή μνεία θά κάνουμε
ενός έ'μμετρου χρονικού, πού περιγράφει σε είκοσι κεφάλαια καί
σε 2.500 στίχους τήν πολιορκία τής Μάλτας άπό τούς Τούρκους
στά 1565, όταν το νησί το κατείχαν οί Ίωαννίτες ιππότες διωγ­
μένοι άπο τή Ρόδο στά 1520. Γραμμένο άπο τον Ρεθεμνιώτη
’Αντώνιο Άχέλη έκδόθηκε στή Βενετία το 1571 καί δέν είναι
άλλο άπο μιά διασκευή τοΰ χρονικού πού συνέθεσε ό Pietro
Gentile de Vendóme, πού ό ’Αχέλης το γνώρισε άπο τήν έκ-
δοση τοΰ Marino Fracasso πού το παρουσίασε γιά δικό του.1
Το ξένο χρονικό είναι φυσικά σέ πεζό" ή έμμετρη διασκευή του
άπο το ιταλικό πρότυπο δείχνει πώς ό στίχος έξακολουθεΐ νά
είναι και τά χρόνια αύτά στή νεοελληνική λογοτεχνία- ή πιο
άβίαστη έκφραση.
ΠΕΤΡΑΡΧΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ
Στά ίδια όμως χρόνια στήν Κύπρο, καί συγκεκριμένα λίγο πριν
άπο τήν κατάληψή της άπο τούς Τούρκους το 1571, έχουμε μιά
σειρά ποιήματα ερωτικά, άσφαλώς άπο τά ωραιότερα λυρικά
δείγματα όλης τής πρωιμότερης νεοελληνικής λογοτεχνίας. Είναι
1. Βλ. G. Spadaro, «Sulle fonti dell’assedio di Malta di Antonio
Achelis», Ό Έρανιστής 4 (1966) 80-116.
52
Π ΕΤΡΑΡΧΙΣΜ Ο Σ ΣΤΠ Ν Κ ΪΙΙΡΟ
γραμμένα στο έντονα χαρακτηρισμένο τοπικό ιδίωμα τού νη­
σιού καί οχι στον καθιερωμένο λαϊκό δεκαπεντασύλλαβο, αλλα
στον ιταλικό έντεκασύλλαβο καί στις ποικίλες στιχουργικες μορ­
φές πού ξέρουμε άπό τήν ’Αναγέννηση: σονέτα, όχτάβες, τερ-
τσίνες, άλλά καί καντσόνες, σεστίνες, μπαλάντες, μπαρτσελετες
κτλ. Γενικά έντονη είναι στά ποιήματα ή ιταλική επίδραση- αρ­
κετά πιστοποιήθηκαν ώς άμεσες μιμήσεις τοΰ Πετράρχη ή άλ­
λων πετραρχικών ποιητών (τοΰ J. Sannazaro καί τοΰ Ρ. Bem­
bo)- άλλά καί τά άλλα, καί όσα άκόμη δέν μπορεί να είναι μι­
μήσεις, βρίσκονται άπόλυτα μέσα στό πνεΰμα τό πετραρχικό.
Ό ποιητής μεταφέρει στά έλληνικά (στό τοπικό του ιδίωμα,
πού τό υψώνει σέ γλώσσα λογοτεχνική) τή γλώσσα, τούς εκ­
φραστικούς τρόπους, τά στιχουργικά σχήματα τών πετραρχι­
κών προτύπων, κινείται μέ άνεση στον ίδιο ποιητικό κοσμο.
ΤΙ λέξη του δέν έχει βαρύνει άκόμη, καί ό ποιητής χαίρεται
νά παίζει μαζί της, σέ μιά τεχνικά δουλεμένη διαλεκτική- οΐ
λέξεις δημιουργούν άνταποκρίσεις ή άντιθέσεις, όπως στή μου­
σική ή στούς χορούς τής εποχής. ’Απ’ όλα τά στιχουργικά σχή­
ματα. έκεΐ όπου πετυχαίνεται ή πιό εύτυχισμένη συναίρεση τοΰ
ξενόφερτου μέ τό προσωπικό ίσως νά είναι στις όχτάβες- μέσα
στό περιορισμένο σχήμα τους τό παιχνίδι τών έννοιών γίνεται
πιό άνετα, πότε πάνω σέ μιά μόνο λέξη, ποτέ σε δυο, που άλλοτε
άπωθοΰνται καί άλλοτε συμπλέκονται (όπως έδώ άνάμεσα στις
έννοιες φ ω τιά, ζέστη — κρύο, χιόνι).
Δίδει τη βραστήν στο λαμπρόν ή φύση,
στο χιόνιν δίδει κρυότην, δίδει ά σ π ρ ά δα ν
λαμπρόν αχ τό λαμπρόν να β γ ε ι έναι χρήση,
τό χιόνιν πάλε βγάλλει μαργω μάδαν.
Μ πορεί τό χιόνιν τό λαμπρόν νά σβήσει,
καλά κι αν διώ χνει τό λαμπρόν τήν κρυάδα'
κ ι έμεναν τό λαμπρόν μου δε μ π υ ρ ίζ ει:
βγιαίνει ’πού μ ιαν ή π οια π άντα χιονίζει.2
Τά έρωτικά ποιήματα τής Κύπρου είναι ένα απο τα πιο
2. Δίνει ή φύση τή ζέστη στή φωτιά, στο χιόνι πάλι δίνει τήν ψυχρά
καί τό άσπρο χρώμα- φυσικό είναι άπό τή φωτιά νά βγαίνει φωτιά, το
χιόνι πάλι φυσικό είναι νά βγάζει παγωνιά. Μπορεί το χιόνι νά τή σβήσει
τή φωτιά, δσο κι αν διώχνει ή φωτιά τήν ψύχρα- καί μόνο έμένα ή φω­
τιά δέν καίει: βγαίνει άπό μιά πού πάντα είναι παγωμένη.
53
 2. Μ Ε Τ Α Τ Η Ν Α Λ Ω Σ Η (15ος - 1 7 ο ς Α Ι Ω Ν Α Σ )
υψηλά δείγματα οπού εφτασε η λογοτεχνία της ’ Αναγέννησης
στην Ελλαδα, στην πιο καθαρή της μορφή. Μέ την πτώση τής
Κυπρου στους Γουρκους εμεινε δυστυχώς χωρίς συνέχεια.
Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΑΣΙΙΟΡΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ
ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΟ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟ
ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
Μετά την άλωση τής Κωνσταντινούπολης, ή διατήρηση από τον
κατακτητη του Πατριαρχείου καί τής εκκλησιαστικής ιεραρ­
χίας είχε αποφασιστική σημασία για τον ελληνισμό, ιδιαίτερα
τον τουρκοκρατούμενο, που τον ενίσχυσε στη θρησκευτική του
πίστη και στο εθνικό του αίσθημα. Στα τουρκοκρατούμενα όμως
αυτα μέρη, που αποτελούσαν και το κύριο σώμα του ελληνι­
σμού, κανένας λογος δεν μπορεί νά γίνει ούτε για λογοτεχνική
παραγωγή ούτε καί για πνευματική κίνηση, τουλάχιστο για ε­
κατό και παραπανω χρονιά. Η λογοτεχνική δραστηριότητα πε­
ριορίστηκε αποκλειστικά στα φραγκοκρατούμενα μέρη καί πήρε
τη μεγαλύτερη ακμή της στήν Κρήτη καί στήν Κύπρο. ’Εξη­
γήσαμε το γιατί.
Οσο για το τρίτο τμήμα, στο όποιο κατατμήθηκε ό έλλη-
νισμος μετά την Αλωση, τον ελληνισμό τής διασποράς, ή ξε­
νιτιά δεν ήταν το κατάλληλο έδαφος για νά καλλιεργηθεί ή δη­
μιουργική λογοτεχνία' ωστόσο παρατηρεΐται έκεΐ μια κίνηση
πνευματική, ιδιαίτερα στήν ’Ιταλία, όπου πολλοί λόγιοι βρήκαν
καταφύγιο, άλλοι πριν απο τήν "Αλωση άκόμη, πολύ περισ­
σότεροι ΰστερ απο αυτήν. Εκεί διοχετεύτηκε ό πρώιμος ού-
μανισμος, που τοσο πλούσια είχε εκδηλωθεί στα τελευταία βυ­
ζαντινά χρόνια.
Γο ποσο συνεβαλαν οι Ελληνες αυτοί λόγιοι στήν ιταλική
’Αναγέννηση, είναι γνωστό. ’Ό χι βέβαια πώς αύτοί δημιούρ­
γησαν το πνευματικό αυτό κίνημα, ή σχέση είναι αντίστροφη:
επειδή υπήρχε το κίνημα, γ ι’ αύτό κατέφυγαν οί λόγιοι έκεΐ
καί όχι άλλου. ’Αλλά στή Δύση, πού ανακάλυπτε τώρα τήν ελ­
ληνική αρχαιότητα, προσφεραν οί βυζαντινοί αύτοί πρόσφυγες
κάτι ανεκτίμητο: τή γνώση τής άρχαίας ελληνικής, τά συγ­
γράμματα τα ίδια των αρχαίων συγγραφέων, πού —άγνωστα στή
Δύση— τά είχαν συντηρήσει τόσους αιώνες καί ήξεραν νά τά
εξηγούν καί νά τά σχολιάζουν.
54
Δ Ι Λ Σ Π Ο Ρ Α . ΟΙ Λ Ο Γ Ι Ο Ι Σ Τ Η Δ ΐΣ ΙΙ
Γι’ αύτό καί οί περισσότεροι έδρασαν στήν ξένη γή, που τους
δέχτηκε πρόθυμα, είτε ως εκδότες κλασικών κειμένων, είτε ώς
διδάσκαλοι τής ελληνικής γλώσσας. Πολλοί γνώρισαν σημαντι­
κές τιμές κοντά στούς λόγιους ούμανιστές καί τούς φιλότεχνους
άρχοντες, πήραν αξιώματα καί άνέλαβαν διπλωματικές αποστο­
λές. Στά πρώτα χρόνια μάλιστα δεν ήταν λίγοι οσοι κινήθηκαν
μέ τήν ελπίδα νά οργανωσουν μια σταυροφορία για την απελευ­
θέρωση τού σκλαβωμένου έθνους.
'Ο σημαντικότερος ασφαλώς απο τους λογιους αυτους τής
διασποράς είναι ό Βησσαρίων. Γεννημένος κατά τα τέλη τού
14ου αιώνα στήν Τραπεζούντα, μαθητέυσε κοντά στον Γεμιστό
στήν Πελοπόννησο, άλλά νωρίς ήρθε στην Κωνσταντινούπολη,
όπου διακρίθηκε μέσα στούς κύκλους τής Εκκλησίας. Γυρω^στα
1437-39 άκολούθησε τον αύτοκράτορα καί τήν πολυπληθή άπο-
στολή στή σύνοδο τής Φεράρας καί τής Φλωρεντίας (πού κήρυξε
τήν ένωση τής ανατολικής με τη δυτική εκκλησία) και τάχθηκε
ανεπιφύλακτα μέ το μέρος τών ενωτικών. ’Εγκαταστάθηκε στήν
’ Ιταλία, όπου πήρε άπο τον πάπα καί το αξίωμα τού καρδινα­
λίου, καί συγκέντρωσε γύρω του πολλούς μαθητές, Ελληνες αλ­
λά καί ξένους, όπως π.χ. τον Φίλελφο. Παράλληλα κατήρτισε
μιά πλουσιότατη βιβλιοθήκη, πού τή χάρισε μετά τό θάνατό
του (τό 1472 στή Ραβέννα) στή Μαρκιανή Βιβλιοθήκη τής Βε-
νετίας.
Μαθητής τού Βησσαρίωνα είναι ό Ίανός Λασκαρις (1445-
1535), πού ή δράση του δέ στάθηκε λιγότερο σημαντική. ’Έζησε
καί δίδαξε στή Φλωρεντία κοντά στον Lorenzo Mediaci, στη
Poi μη, καί στή Γαλλία κοντά στούς βασιλείς Λουδοβίκο ΙΒ'
καί Φραγκίσκο Α'. Μαθητής του στάθηκε ό Κρητικός Μάρκος
Μουσοΰρος (1470-1517), καθηγητής στήν Πάντοβα καί συνερ-
γάτης του ’ Αλδου Μοινουτιου* πολλοί είναι οι αρχαίοι συγγρα­
φείς πού έκδόθηκαν μέ τήν επιμέλεια του* πιο σημαντική η έκ­
δοση του Πλάτωνα στην Aldino, του 1513, οπού και προτάσσει
μιά (άρχαιόγλωσση, φυσικά) έμπνευσμένη ωδή στον Πλάτωνα
καί προτρέπει τον πάπα Λέοντα I' νά ελευθερώσει τήν Ελλαδα.
Τέτοια ποιήματα, πιο πολύ επιγράμματα σέ μέτρο ελεγειακό,
ήταν συνηθισμένη λογοτεχνική άπασχόληση τών έλλήνων λο­
γιών, όπως ήταν καί τών ουμανιστών τής Αναγέννησης και
δέν είναι χωρίς ενδιαφέρον όταν π.χ. ό Ίανός Λάσκαρις συντάσ­
σει ένα τέτοιο επίγραμμα γιά τό θάνατο τού Ραφαήλ (1520)
55
 2. Μ Ε Τ Α Τ Η Ν Α Λ Ω Σ Η (15ος - 17ος Α Ι Ω Ν Α Σ )
ή ό Φραγκίσκος Πόρτος γιά το θάνατο τοΰ Καλβίνου (1564). 3
’Ανάμεσα στους άρχαιόγλωσσους αύτούς ούμανιστές τής ’Ανα­
γέννησης μια ιδιαίτερη θέση κατέχει ό Νικόλαος Σοφιανός άπό
την Κέρκυρα, που δρά στη Βενετία την ίδια εποχή, το πρώτο
μισό τοΰ 16ου αιώνα. ’Ιδιαίτερη θέση, γιατί ένώ ανήκε κι αύτός
αναμφισβήτητα στον ίδιο κύκλο των λόγιων ούμανιστών, θρεμ­
μένος με το ίδιο κλασικιστικό ιδανικό, δείχνει παράλληλα (κάτι
πού συμβαίνει γιά πρώτη φορά) ένδιαφέρον για τή νέα έλληνική
γλώσσα καί γιά την παιδεία τοΰ σκλαβωμένου λαού. "Ετσι έ-
γραψε μια Γραμματική τής νεοελληνικής γλώσσας (πού δεν τυ­
πώθηκε τότε),4 καί —άκόμα πιο σημαντικό— αποβλέποντας
σε σκοπούς παιδαγωγικούς (στο φωτισμό τοΰ γένους) ζήτησε
να μεταφράσει τούς άρχαίους έ'λληνες κλασικούς στη νέα γλώσ­
σα. Το 1544 έξέδωσε στη Βενετία μέ τον τίτλο Π αιδαγω γός
τη μετάφραση τοΰ ψευδοπλουτάρχειου Περί παίδω ν αγω γής.
Το φωτεινό καί φιλόκαινο πνεΰμα του τό μαρτυροΰν, έκτος άπό
τά παιδαγωγικά, καί τα ένδιαφέροντά του γιά τή γεωγραφία
καί τις φυσικές επιστήμες: έσχολίασε τή Γεω γραφία τοΰ Πτο­
λεμαίου καί τύπωσε (στ’ αρχαία ελληνικά) μιά μελέτη «περί κρι-
κωτοΰ άστρολάβου», πού τήν άφιέρωσε στον πάπα Παΰλο Γ'.
Στή Βενετία γύρω στο Σοφιανό είχε συγκεντρωθεί ένας μι­
κρός κύκλος λογίων πού τούς ένωναν, φαίνεται, τά ίδια ένδια-
φέροντα (άνάμεσά τους αναφέρει ό ίδιος π.χ. τόν ’Ιάκωβο Τρι-
βώλη πού τόν γνωρίσαμε ως ποιητή). ’Ίσως νά μήν είναι τυ­
χαίο πώς τήν ίδια έποχή στή Βενετία θά συναντήσουμε καί τά
πρώτα πεζά έργα γραμμένα στή λαϊκή γλώσσα. Είναι ή πρώτη
φορά πού συναντούμε πεζογραφία δημοτική, νεοελληνική. Σέ όλη
τή βυζαντινή περίοδο ή πεζογραφία έμεινε άποκλειστικός χώρος
τής λόγιας άρχαιόγλωσσης φιλολογίας, άκόμα καί όταν έπρό-
κειτο γιά έργα άπό τή φύση τους «λαϊκά», όπως π.χ. τό μυθι­
στόρημα τοΰ Β αρλαάμ καί Ί ω σαφ ά τ καί τό Μ υθολογικόν Σ υν-
3. Τα^έπιγραμματα τοΰ Ιανοΰ Λασκαρι έκδόθηκαν συγκεντρωμένα τό
1527. Νεώτερη κριτική έ'κδοση άπό τήν Anna Meschini (βλ. Βιβλιογρα­
φία). Τά δύο επιγράμματα πού μνημονεύονται στο κείμενο έχουν δημοσι­
ευτεί στήν Ποιητική ’Ανθολογία μου, τόμ. 2, 2η εκδ., Εκδόσεις Δωδώ­
νη, σσ. 143 καί 150.
' 4. Έκδόθηκε γιά πρώτη φορά άπό τόν E. Legrand, Παρίσι 1870.
Δεύτερη έκδοση από τόν ίδιο στό Collection des monuments, Nouvelle
sèrie, τόμ. 2, Παρίσι 1874.
56
ΔΗ Μ Ο ΤΙΚ Η Π ΕΖΟΓΡΑΦ ΙΑ
τ ίπ α του φιλοσόφου. Μόνο στήν περιφέρεια, καί μέ συνθήκες
εντελώς ειδικές, καλλιεργήθηκε στή βυζαντινή έποχή ή λαϊκή
γλώσσα στον πεζό λόγο.
Τέτοιοι περιφερειακοί χώροι ήταν κατ’ έξοχήν ή Κάτω ’Ιτα­
λία καί ή Κύπρος. ’Από τήν Κάτω ’Ιταλία δέν έχουμε παρά μόνο
έγγραφα σέ λαϊκή γλώσσα, στήν Κύπρο όμως εσωθηκαν μνη­
μεία περισσότερο ένδιαφέροντα. Οί Ά σιζες πρώτα πρώτα, η
νομοθεσία δηλ. τοΰ Βασιλείου τής Κύπρου, πού χρειάστηκε νω ­
ρίς νά μεταφραστεί στήν ντόπια κυπριακή διάλεκτο για να την
καταλαβαίνει ό λαός. Τό κείμενο πού μας εχει σωθεί είναι τοΰ
14ου αιώνα" τό πρώτο έκτενέστερο πεζό κείμενο στη νεα ελλη­
νική γλώσσα. Περίεργο, άλήθεια, πού πρόκειται γιά κείμενο
νομικό.
Στήν κυπριακή διάλεκτο (στήν ίδια πού τήν είδαμε στο δεύ­
τερο μισό τοΰ 16ου αιώνα νά γίνεται όργανο έκφρασης ποιητι­
κής άπό τόν άνώνυμο ποιητή τών Κυπριώτικων ερωτικών) γρά­
φει καί τή Χρονογραφία του, μέ τόν τίτλο Έ ξήγησις τής γλυκ εί­
ας χώρας Κ ύπρου, στό πρώτο μισό του 15ου αιώνα, ο Λεοντιος
Μαχαιράς, πού είχε κάποια θέση στήν αύλή τών βασιλέων Lusi-
gnan καί έγραψε τήν ιστορία τοΰ νησιοΰ του καί τών χρόνων του.
’Αντίθετα άπό τούς συγχρόνους του βυζαντινούς ιστορικούς, πού
προσπαθούσαν νά μιμηθοΰν τή γλώσσα τοΰ 'Ηρόδοτου καί τοΰ
Θουκυδίδη, ό κυπριώτης χρονογράφος γράφει στήν άπλή γλώσσα
καί σ’ ένα ύφος άπέριττο καί παρατακτικό, σάν άφήγηση λαϊκή,
πάντοτε όμως στά πλαίσια τής άκριβολογημένης έξιστόρησης
τών γεγονότων. Τό ότι γράφει σέ πεζό καί όχι σέ στίχους —όπως
τόσα άλλα άνάλογα χρονικά— ίσως νά μήν είναι άσχετο μέ τή
μεγάλη παράδοση τών γάλλων χρονικογράφων, πού δέ θα ήταν
άγνωστη στή γαλλοκρατούμενη Κύπρο" χρονολογικά ό Μαχαι-
ράς βρίσκεται άνάμεσα στόν Froissart καί στόν Commines.
’Αλλά αύτό στάθηκε μιά μεμονωμένη παρένθεση. 'Η λαϊκή γλώσ­
σα άρχίζει πραγματικά νά χρησιμοποιείται γιά πρώτη φορά
στήν πεζογραφία τώρα μόλις, στό πρώτο μισό τοΰ 16ου αιώνα
στή Βενετία, άσφαλώς σέ κάποια συνάρτηση μέ τή φωτισμένη
προσπάθεια τοΰ Σοφιανοΰ. Τά πρώτα αύτά έργα δέν είναι βέ­
βαια λογοτεχνικά, γράφονται στή λαϊκή γλώσσα έπειδή άπευ-
θύνονται στό λαό, καί είναι κατά κύριο λόγο θεολογικά (ή έκ-
λαΐκευση τής χριστιανικής διδασκαλίας, λόγοι έκκλησιαστικοί)
57
 2. Μ Ε Τ Α Τ Η Ν Α Λ Ω Σ Η (15ος - 17ος Α Ι Ω Ν Α Σ )
V] TcpocxTtxot.. Ετσι, ο Κερκυραϊος Ιωαννίκιος Καρτάνος (συντο-
πίτης καί σύγχρονος τοΰ Σοφιανού) εκδίδει το 1536 στη Βενε­
τία την Π αλαια τε χαι \< <ι Αιαθηχη, το ’Άνθος χολ άναγχαϊον
αυτής. Ο ^Δαμασκηνός Στουδιτης, κληρικός, άργότερα άρχιε-
ρεύς, στενάς δεμένος με το Πατριαρχείο, έκδίδει, μέ τον τίτλο
Θησαυρός, έκκλησιαστικές ομιλίες σε γλώσσα καί ύφος άπλού-
στερα, ^καί μεταφράζει στη νέα έλληνική τον Φ υσιολόγο. Στην
προσπάθεια του κηρύγματος στή λαϊκή γλώ σσα ακολουθεί τον
Δαμασκηνό ο Κερκυραΐος επίσης Αλέξιος Ραρτοΰρος (Αιόαχαί,
1560), ένώ ένας άλλος Κερκυραΐος, ό Νίκανδρος Νούκιος, με­
τέφρασε τούς Μύθους τοΰ Αισώπου (1543). Δίπλα σ’ αύτά ας
μνημονευτεί και η Α ογαριαστιχη (1568) του Χιώτη.’Εμμανουήλ
Γλυζώνιου —μιά πρακτική άριθμητική για το λαό. Φυσικά, όλα
αύτά τά έργα τυπώνονται στά τυπογραφεία τής Βενετίας, πού
αναπτύσσουν τώρα μιά έντονη δράση έκδοτική.
_Μέ πολλά άπό τά παραπάνω έργα περάσαμε στο δεύτερο μισό
τοΰ ^αίώνα. Το σκλαβωμένο έθνος άρχίζει τώρα σιγά σιγά νά
συνέρχεται άπό τον πνευματικό λήθαργο, ξένοι, Γερμανοί, ίδί-
ως ^προτεσταντες, αρχίζουν να ενδιαφερονται για τον νέο ελληνι­
σμό, τη γλωσσά του και την παιδεία του. Καί το Πατριαρχείο,
πού^ επικεφαλής του βρίσκεται ένας άξιος ιεράρχης, ό Ιερεμίας
ό Β' (ό «τρανός», 1572-1595), αρχίζει διάλογο μαζί τους, κα­
θώς μάλιστα πιέζεται άπό πολλές αντίξοες συνθήκες καί κυρίως
απο την καθολική προπαγάνδα. Ό Μαρτίνος Crusius, καθηγη­
τής στήν Τυβίγγη, αλληλογραφεί με δύο λόγιους τοΰ Πατριαρ­
χείου, τ ο ν ’Ιωάννη καί το γιό του Θεοδόσιο Ζυγομαλά, πού τοΰ
στέλνουν άφθονο πληροφοριακό υλικό, άκόμη καί χειρόγραφα έρ­
γων στή νέα γλώσσα. 'Ο Crusius θά τά ενσωματώσει στά οχτώ
βιβλία τής T u rcogra ecia , πού έξέδωσε στή Βασιλεία τό 1584.
Η προσωπικότητα τοΰ Ν. Σοφιανοΰ άκτινοβολεΐ προς πολλές
πλευρές. ’Ίσως ή πιο σημαντική νά είναι ή παιδεία. Ά πό τά
γραφτά του φαίνεται καθαρά πώς είχε συλλάβει ένα εύρύ πρό­
γραμμα γλωσσοεκπαιδευτικό, πού άποσκοποΰσε στή διαπαιδα­
γώγηση τοΰ σκλαβωμένου γένους καί ξεκινούσε άπό τή σπουδή
τής λαϊκής γλώσσας καί τή μετάφραση των κλασικών —«επειδή
εις τέτοιαν κακήν τύχην κατήντησε τό πάλαι ποτέ μακαριστόν
γένος ημών των Γραικών, ότι μόλις εύρίσκεται τώρα διδάσκα­
λος οπού να ’ναι ικανός νά διδάσκη τούς νέους καν τήν γραμμα­
58
II ΤΙ ΑΙΔ ΚΙ Α
τικήν τέχνην . . . » .’’ Τά λόγια τοΰ Σοφιανού δεν είναι υπερβο­
λικά. Τό Πατριαρχείο φρόντισε βέβαια αμέσως μετά^ την Α­
λωση νά ιδρυθεί κοντά του ένα υποτυπώδες σχολείο για τη μόρ­
φωση τοΰ κλήρου, αλλά στόν άλλο υποδούλο χώρο, για τα εκατό
τουλάχιστον πρώτα χρόνια, σχολεία σχεδόν δεν υπαρχουν, και
μόνο οι παπάδες μαθαίνουν καμία φορά τα γραμματα στα παιδια
άπό τά βιβλία τής εκκλησίας (ό θρύλος θά μιλήσει άργότερα γιά
τό «κρυφό σκολείο»).
Οί πρώτες προσπάθειες γιά παιδεία νεοελληνική αρχίζουν και
πάλι άπό τή Δύση. Μέ τήν παρακίνηση τοΰ Ίανοΰ Λάσκαρι ό
πάπας Αέων Γ 'ίδρυσε στή Ρώμη ένα Ελληνικό 1 υμνασιο, και
εφερε παιδιά άπό τήν Ελλάδα γιά νά σπουδάσουν^ εκεί. 11
ζωή τοΰ Γυμνασίου αύτοΰ στάθηκε ολιγόχρονη, απο το 1ο13
ώς τό 1521 (ώς τό θάνατο τοΰ Δέοντος), η δράση του όμως αξιό­
λογη, καί ή πρόθεση τοΰ ιδρυτή, τοΰ τελευταίου παπα τής Α ­
ναγέννησης, υπήρξε φαίνεται εύγενική καί άνυστεροβουλη. Αντι-
θετά, καθαρά προσηλυτιστικό χαρακτήρα είχε ή ίδρυση άπο τον
πάπα Γρηγόριο ΙΓ' (μέ βούλα τοΰ 1577) τοΰ^Ελληνικοΰ Κολ-
λεγίου τοΰ 'Αγίου ’.Αθανασίου (πού λειτουργεί άκόμα στήν Via
del Babbuino)· έμόρφωσε όμως καί αύτο ένα πλήθος ελλη-
νων λογίων καί κληρικών, αφοσιωμενων βέβαια στην παπική
έκκλησία, πού διέπρεψαν ωστοσο στα γραμματα και βοήθησαν,
μ,έ τον τρόπο τους, στον φωτισρ-Ο του γένους. ^ ^
'Ο Λέων Άλλάτιος άπό τή Χίο (1588-1669) είναι πολυΐστωρ
καί πολυγράφος, μέ παιδεία ολοτελα δυτική, αλλα και με εν­
διαφέρον πάντοτε γιά τά ελληνικά πραγματα συνεχεία τοΰ λό­
γιου ούμανιστή τής Αναγέννησης αποτελεί πιο πολύ ο ^Αθη­
ναίος Λεονάρδος Φιλαρας (ή! 673), που έδρασε κοντα^ στον Bi-
ehelieu, καί είναι γνωστός καί για τις σχεσεις του με τον Milton,
μέ τόν όποιο γνωρίστηκε προσωπικά στο Λονδίνο το γραμμα
μάλιστα τοΰ τελευταίου πρός αυτόν (το 1654), αποτελεί την πιο
αυθεντική πηγή γιά τήν τύφλωση του. Ο Φιλαρας έγραψε
κι αύτός ένα πλήθος άρχαιογλωσσα επιγράμματα ιδιαίτερα μάς
συγκινοΰν τέσσερις στίχοι του νεοελληνικοί που τους έστειλε στη
μητέρα του μαζί μέ την εικόνα του, οπού ποζάρει με ρούχα
Louis treize.e
5. Ά π ό τόν επίλογο τής Γραμματικής, Legrand, Collection, a. 84a.
6. Γιά τον Φιλαρα βλ. Ε. Legrand, Bibliographic hellénigue du
X VU t siècle, τόμ. 3, σσ. 407-416. Tò γράμμα τοΰ Milton προς αύτόν,
59

2. M U T A Τ Η Ν Α Λ Ω Σ Η (15ος - 1 7 ο ς Α Ι Ω Ν Α Σ )
^Στην προσπάθεια αυτή του καθολικισμού φυσικό ήταν νά
εκδηλωθεί ή αντίδραση. Το 1593 ή έλληνική κοινότητα τής Ιίε-
Vc, . ιας ιδρύει ελληνικό σχολείο, πού ή ζωή του στάθηκε εφήμερη.
II Βενετία είναι ^σημαντικό κέντρο για τον ελληνισμό. ’Από
τα τέλη κιόλας τού 15ου αιώνα είχε δημιουργηθεΐ εκεί μια ση­
μαντική ελληνική παροικία, μέ τή δική της συνοικία καί την
εκκλησία της, τον San Giorgio dei Greci. 'Η κυριαρχία τής
Βενετίας στα περισσότερα ελληνικά νησιά καί ή γνωστή της
άνεξιθρησκεία βοήθησαν στήν ανάπτυξη τής κοινότητας αύτής
και στην εμπορική καί τήν πνευματική της ακμή. Είδαμε τον
λογιο κύκλο του ’Άλδου Μανούτιου, τή συντροφιά τοΰ Σοφιανού,
τα λαίκα βιβλία που τυπώνονταν στα εκεί τυπογραφεία. Το 1648
ό κερκυραΐος δικηγόρος Θωμάς Φλαγγίνης ίδρυσε μέ τή δια­
θήκη του ένα ελληνικό σχολείο (καί σεμινάριο) γιά Ελληνόπου­
λα, σαφές αντίρροπο τοΰ Κολλεγίου τής Ρώμης. "Ενας άλλος
λογιος, ό Τωάννης Κωττούνιος (f 1658) έκαμε το ίδιο στήν
Παντοβα, όπου είχε διατελέσει καθηγητής. Το «Φλαγγινιανό
Ελληνομουσεΐο» λειτούργησε χωρίς διακοπή ώς το 1797 καί
έπαιξε, όλο αύτο το μακρύ διάστημα, σημαντικότατο ρόλο. (Στο
μπαρόκ κτίριο του τού 17ου αιώνα στεγάζεται σήμερα το Ε λλη­
νικό Ινστιτούτο βυζαντινών καί μεταβυζαντινών σπουδών).
Ο ΔΕΚΑΤΟΣ ΕΒΔΟΜΟΣ ΑΙΩΝΑΣ
Αλλα και στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, άπό τα μέσα ή τά
τέλη τοΰ 16ου αιώνα, αρχίζει σιγά σιγά νά χαράζει κάποιο φώς
πνευματικό. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει στο σημείο αυτό ή
Εκκλησία, που βαλλόμενη απο πολλές πλευρές, αγωνίζεται νά
διατηρήσει τον εθνισμό και τήν ορθοδοξία καί επιζητεί νά ένι-
σχυσει το γένος με την παιδεία. "Ενας «θρησκευτικός ούμανι-
σμος»,^όπως εύστοχα χαρακτηρίστηκε. Είδαμε κιόλας τή ση­
μαντική προσωπικότητα τού πατριάρχη 'Ιερεμία Β'. Έξέχουσα
μορφή είναι ό Μάξιμος Μαργούνιος (1530-1602), Κρητικός,
πού σπούδασε στήν Πάντοβα καί έδρασε στή Βενετία. Τό έργο
του αποτελείται βέβαια από βιβλία θεολογικά καί άρχαιόγλωσσα"
ιδιαίτερα όμως αξιοσημείωτο είναι δτι μετέφρασε και βίους ά-
αυτ^, σσ. 412-415. Βλ. καί Λ. Πολίτη, «John Milton καί Λεονάρδος Φι-
Μο-ηπ’ σΤ° :Ιτ τ 'ίίοΤα Της λοΎ°ΤεΧνίας μας, Δεύτερη σειρά, Θεσσαλονίκη
Liy/oj, σσ. 177-184.
60
ΔΕΚΑΤΟΣ ΕΒΔΟΜΟΣ ΑΙΩΝΑΣ
γιων καί έγραψε λόγους έκκλησιαστικούς στήν άπλή^ γλώσσα.
Φίλος καί συμπατριώτης του είναι ο Μελέτιος ΙΙηγάς (1535-
1602), άπό τούς πιο φωτισμένους κληρικούς πού ανεδειξε την
εποχή αύτή ή ορθοδοξία. Σπουδασμένος κι αυτός στην Παντοβα,
έδρασε περισσότερο στήν Ελλάδα (στήν Κρήτη καί στήν Πόλη),
καί τό 1590 έγινε πατριάρχης ’Αλεξάνδρειάς. Αναμεσα στα
άρχαιόγλωσσά του συγγράμματα θά ξεχωρίσουμε κή εδώ τούς
εκκλησιαστικούς του λόγους σε μια ζωντανή δημοτική. Η καλ­
λιέργεια αύτή τής έκκλησιαστικής ρητορείας στή ^δημοτική, που
ξεκινά άπό τόν Στουδίτη και τον Ραρτοΰρο, θα εχει, καθώς θα
δούμε, σημαντική έξέλιξη' στήν περίπτωση τοΰ Μαργουνίου καί
τοΰ ΙΙηγα, δεν μπορεί νά μην άσκησε καποια επίδραση η πα­
ράλληλη καλλιέργεια τής δημοτικής στην ποίηση στην Κρητη
(είναι καί οί δύο σύγχρονοι τοΰ Χορτατση). __ ^ (
Μαθητής καί φίλος τους, και πιο πολύ τοΰ Πηγά, είναι ο
Κύριλλος Λούκαρις (1572-1638), ασφαλώς ή^έπιφανέστερη μορ­
φή τοΰ «θρησκευτικού ούμανισμοΰ». Κρητικός κι αυτός, επίσης
σπουδασμένος στήν Πάντοβα, διαδέχτηκε τόν^ ΓΙηγά στόν πα­
τριαρχικό θρόνο τής ’Αλεξάνδρειάς, και απο το 1620 προχειρί­
στηκε πατριάρχης στήν Κωνσταντινούπολη· οί καιροί είναι τα­
ραγμένοι, ό Λούκαρις θά κρατήσει τήν πατριαρχεία τρεις φορές
μέ διακοπές, ώς τό 1638 πού τόν έξετέλεσαν οί^ Τούρκοι (είναι
ό πρώτος πατριάρχης πού ύφίσταται την τύχη αυτή). Είχε πάν­
τως τήν εύκαιρία νά αναπτύξει μια έντονη δράση, ^που ξεσήκωσε
όμως ζωηρή καί τήν αντίδραση, ιδίως για τις επαφες του με
τούς διαμαρτυρομένους, οί όποιες κατεληξαν στην υπογραφή
μιας «ομολογίας» (ή γνησιότητά της είχε παλαιότερα άμφισβη-
τηθεΐ, χωρίς όμως, καθώς φαίνεται, ισχυρά τεκμηριαή Αλλά
ό,τι ένδιέφερε κυρίως τόν Λούκαρι ήταν νά διαφυλάξει τήν ^ορθο­
δοξία άπό τόν πιο επίφοβο άντίπαλο, τον καθολικισμό. Και αυτό
τό πέτυχε* μετά τόν Λούκαρι η καθολική προπαγάνδα έγκατα^
λείπει τό" σχέδιο τοΰ ομαδικού προσηλυτισμού τών Ελλήνων καί
περιορίζεται σέ μ.εμ.ονωρ.ενες περιπτώσεις. ^
'Ο Λούκαρις είναι προοδευτικός' στό Πατριαρχείο ^ίδρυσε τυ­
πογραφείο (τό πρώτο μέσα στον υποδουλο ελληνισμό), ευνόησε
τή μετάφραση τοΰ Εύαγγελίου στη δηματικη (1638), και κυρίως
άνακαίνισε τήν πατριαρχική Σχολή θέλοντας να την καταστήσει
άνώτερο παιδευτήριο. ’Έ τσι κάλεσε εκεί ως διδάσκαλο τον πιο
σημαντικό φιλόσοφο τοΰ καιρού του, τον Θεόφιλό Κορυδαλεα
61

2. Μ Ε Τ Α Τ Η Ν Α Λ Ω Σ Η (15ος - 17ος Α Ι Ω Ν Α Σ )
(1560-1645), πού είναι ό κυριότερος έκπρόσωπος στήν Ελλάδα
τού «αριστοτελισμού» τής σχολής τής Πάντοβας, οπού είχε μορ­
φωθεί. Το έργο του άποτελεΐται σχεδόν αποκλειστικά άπό υπο­
μνήματα στά έργα του ’Αριστοτέλη, πού άποτέλεσαν για δλη
την Τουρκοκρατία τά κυριότερα διδακτικά σχολικά βιβλία (άλλα
τυπωμένα, τά περισσότερα χειρόγραφα). 'Ο ίδιος ό Κορυδαλεύς
έδίδαξε σέ πολλά σχολεία, τά όποια τώρα αρχίζουν νά ιδρύονται
σέ πολλές ελληνικές πόλεις καί ν’ άναπτύσσουν μάλιστα μιά
άμιλλα μεταξύ τους. Τά σχολεία αύτά θά πληθυνθοϋν στον επό­
μενο αιώνα, τον κυρίως αιώνα τού «διαφωτισμού».
'Ο «κορυδαλισμός», μέ τή φιλοσοφία του άλλα καί μέ τον
αναμφισβήτητο σχολαστικισμό του, άσκησε μεγάλη επίδραση.
Τά υπομνήματα στον ’Αριστοτέλη είχαν πολλούς μιμητές. Μάλ­
λον άνταγωνιζόμενος προς τον Κορυδαλέα έγραφε υπομνήματα
στά ’ίδια σχεδόν έργα τού ’Αριστοτέλη ό σύγχρονός του Ζακυ-
θινύς Νικόλαος Κούρσουλας, καί ύστερότερα δ Γιαννιώτης Γεώρ­
γιος Σουγδουρής —χειρόγραφα των υπομνημάτων τους βρίσκου­
με άφθονα στις βιβλιοθήκες.
Μιά συμπαθητική μορφή άνάμεσα στούς μαθητές τού Κο­
ρυδαλέα, πολύ δεμένος καί μέ τον Λούκαρι, είναι ό Εύγένιος
Γιαννούλης ό Αίτωλός, πού συνδυάζει το φιλοσοφικό καί επι­
στημονικό πνεύμα τού κορυδαλισμοΰ μέ τήν ορθόδοξη εύλάβεια
καί τήν ασκητική διάθεση. Μετά τό θάνατο τού Λούκαρι άπο-
σύρθηκε στήν πατρίδα του, τήν ’Ακαρνανία, καί δίδαξε σ’ ένα
μικρό χωριό, τά Βρανιανά. Σημαντικές είναι οί επιστολές του,
πολλές γραμμένες στή δημοτική, όπου «θαυμάζει κανείς τήν
άπλότητα, τή γλύκα, πού συνδυάζονται όμως μέ πολλή φυσική
μεγαλοπρέπεια καί μέ μιάν ασκητική σκληρότητα καί άλυγι-
σιά».7 Ζωηρό είναι καί τό ένδιαφέρον τού Εύγενίου γιά τήν
ίδρυση σχολείων στήν ύπαιθρο' ένας πλούσιος γουναράς άπό τήν
Καστοριά, πού ξοδεύει άφειδώλευτα γιά τήν ίδρυση σχολείων,
ό Μανολάκης Καστοριανός, χαρακτηριστικός έκπρόσωπος των
καιρών πού άλλαξαν, ακολουθεί τις υποδείξεις του.
Τά έργα τού Κορυδαλέα είναι φυσικά γραμμένα στήν αρχαία'
και άρχαιόγλωσση θά μείνει ή άναγεννώμενη παιδεία, πού κύριος
σκοπός της θά είναι ή γλωσσική έρμηνεία των αρχαίων, μέ τήν
7. Κ. Θ. Δημαράς, 'Ισ τορία τή ς νεοελληνικής λογοτεχνίαν. 6η έκδ.,
Α θήνα 1975, σ. G2.
62
Η ΔΗ Μ Ο ΤΙΚ Η Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Ω Σ ΤΟ
1 fc>t>9
οξύμωρα ονομαζόμενη «ψυχαγω γικής μέθοδο Τ ' ^ ^ ^ σ τ ό π ί
παραθέσεως συνωνύμων. Παράλληλα όμως, και
ριθώριο, θά εξακολουθήσει τόν 17ο^ αιώνα
ή λαϊκή γλώσσα —όχι παντα καθαρή όπως σ .ο
έογα πού κυρίως απευθύνονταν στο λαο. ,,
[ TÒ 1631 έκδόθηκε γιά πρώτη φορά στή Β ε ν ^ ^ ™
ιστορικόν, δηλ. μια χρονογραφία συμπιλημενη , τούε βυ­
ζαντινά καί μεταγενέστερα χρονικά, που αρχιξε!· » ς Ρ ,
ζαντινούς χρονογράφους) άπό τή δημιουργία ^ γ λ ώ σ ^ ε ίν α ί
φτάνει ώς τό τέλος περίπου του 16ου αιώνα. ' A
αρκετά άπλή, όχι καθαρά δημοτική, ώς συγγραψ® , εΐ ^ . ° γ ^ Γ
ζεται ό μητροπολίτης Μονεμβασίας Δωρόθεος, ' Λ α, ^
πρόσωπο άνύπαρκτο! Τό Χρονικό αύτό τού ψευδο-Δωροθεου είχε
εξαιρετική διάδοση στό λαό, πού του ι κ α ν ό - ώ
γιά θαυμαστές διηγήσεις άλλα και για τη ν ισ τό έρευνα έ'γει
νάμεσα στις πηγές των χρονικών αυτών η νεω τοΰ ρ &(^ 0
έπισημάνει καί ιστορικά έργα ιταλικά, όπως ,■ ~
Giovio.8 "Ενα άλλο ιταλικό έργο, τά A nnali. ■
Sansovino, τό έχουμε σέ μιά μετάφραση άπο^τα
αιώνα'9 ό άνώνυμος αύτός διασκευαστης γ ρ α φ -γ .. _
θευτη καί εύχάριστη δημοτική, άπό τά σπάνια 3ε γμ λαϊκής
γλώσσας πού έχουμε. , , ~ χρονογραφίας)
Δίπλα στην ιστορία (στη λαικη μορφή τηζ Ar ' V
καί ή θρησκευτική φιλολογία γιά τό λαό χρ ή σιμ ο ί - η οημο-
n JyS L ». 4™ , άρ»™ γνωστό τό
ιερέα Ίωάννου Μορεζήνου, ο όποιος γύρω στα · όπω '
μιά έξοχη δημοτική καί αύτός, ένα εκτενέστατο * J ^
νεται άπό τά πολλά χειρόγραφα που σωθήκαν, πο ^ υ σμενο
έργο, κεφάλαια θεωρητικά άφιερωμένα στόν ,^ ^ ό ρ η σ η διαφό-
γίας, πού συνοδεύονται απο την αντίστοιχη =-γ' » , '
ρων θαυμάτων (τά τελευταία άπό τά όποια άνη>/-°λυ 1 ‘ επ°Χό
του). Ό Μορεζήνος άντλεΐ καί αύτός άπό δ υ τ ικ ή : W ζ, απο
τά διάφορα βιβλία θαυμάτων του τέλους τού Μ εσ 1 ι0υ
8. ’Ελισάβετ Ζαχαριάδαυ, «Μια ιταλική πηγη qq·}) 46-59
γιά τήν ιστορία των ’Οθωμανών»), ΓΙελοποννησιακα » \ ^ τοι',ρκων σουχ_
9. Έκδόθηκε άπό τον Γ. Θ. Ζωρα, Χ ρονικόν περ ,’ qj |958. β>
τά νω ν κ ατά το ν βαρβερινήν ελληνικόν κωόικα 111, ' ν χΤάνων , .
καί ’Ελισάβετ Ζαχαριάδου, Το Χρονικόν τω ν Τούρκο 1Ια0^ρτημα
Ιταλικό τ ο » πρότυπο, Θεσσαλονίκη 1960 {Ε λ λ η νικ ά ,
63
 2. Μ Ε Τ Α Τ Η Ν Α Λ Ω Σ Η (15ος-17ος ΑΙΩ Ν ΑΣ)
16ου αιώνα.11’ Πολύ περισσότερο γνωστό είναι έ'να άλλο ανά­
λογο έργο, ή Α μαρτω λώ ν σω τηρία τοΰ ’Αγαπίου Λάνδου (1η
έκδ. 1641), Κρητικού πού έμόναζε στο "Αγιον ’Όρος, ό όποιος,
καθώς άποδεικνύεται, στηρίχτηκε πολύ στον Μορεζηνο, άλλά
και σε^ ιταλικές πήγες. Η γλώσσα του είναι άπλή, ρέπει όμως
αρκετα προς τη λόγια, η αφήγηση άπλή καί φυσική. Το έργο
αγαπήθηκε πολύ από το λαό καί ήταν άνάγνωσμα εποικοδομη­
τικό ως τις μερες μας. ’Από τον ί'διο έχουμε καί άλλα έργα
θρησκευτικά, καί έ'να δροσερότατο Γεωπονικόν (1η έκδ. 1643),
ένα είδος λαϊκού γεωργικού εγχειριδίου.
Τη λαϊκή γλωσσά χρησιμοποίησε, όπως ήταν φυσικό, καί ή
καθολική εκκλησία για τήν προπαγάνδα της. ’Ανάμεσα στά πολ-
λα τέτοια δημοσιεύματα ξεχωρίζουν τά έργα τού Νεόφυτου Ρό­
δινου από τήν^ Κύπρο (περ. 1570-1659). ’Ορθόδοξος μοναχός
στην αρχή (και βοηθος τοΰ Μαργουνίου), μπήκε άρκετά μεγά­
λος στο^Κολλεγιο τής Ρώμης και άνέλαβε πολλές αποστολές στά
μέρη τής Ανατολής (ως την Πολωνία καί τή Ρωσία), όπου
συχνά κίνησε ^ζωηρη την αντίδραση γιά το φανατικό ζήλο του.
Ως^ συγγραφέας είναι γονιμότατος, τά πολυάριθμα έ'ργα του
εκδιδονταν απο το γραφείο τής καθολικής προπαγάνδας στη Ρώ­
μη: Πανοπλία^ π νευμ α τικ ή, ’Ά σκησις πνευματική κ.ά.π. 'Η
γλωσσά του είναι πέρα ως πέρα λαϊκή, χωρίς καμιάν ανάμειξη
λογιών στοιχείων, καθώς ο Ροδινος έμεινε τελείως ανεπηρέαστος
απο την παράδοση τής ορθόδοξης εκκλησίας.
Β λ . Ε λένη Δ . Κ α κο υλιδ η , « Ο ’Ιω ά ν ν η ς Μ ορεζήνος κ α ί το εογο
τ ο υ » , Κ ρητικά Χ ρονικά 22 (1970) 7 -7 8 κ α ί 3 8 9 -5 0 6 .
64
Τ Ρ ΙΤ Ο Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ
Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΑΚΜΗ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ
(1570-1669)
Κ Ρ Η Τ ΙΚ Ο Θ Ε Α Τ Ρ Ο
"Τστερ’ από τήν πτώση καί τής Κύπρου στούς Τούρκους (1571)
—καί ξέρουμε από τήν ιστορία τί έσήμαινε αυτη^η απώλεια για
όλη τήν Εύρώπη— τά μόνα σχεδόν ελληνικά μέρη που ^μένουν
ύπό τήν κυριαρχία των Βενετών είναι η Κρητη και τα Εφτά­
νησά. Θά παίξουν καί τά δυο σημαντικό ρολο στη λογοτεχνία,,
ή Κρήτη άμέσως, τά Εφτάνησα αργότερα. Στην Κρητη, ^στα
εκατό χρόνια πού μεσολαβούν άπό το 1571 ως το 1669 (όπου
έπεσε κι αύτή στούς Τούρκους), θα ολοκληρωθεί η λογοτεχνική
άκμή πού τήν είδαμε άρχινισμένη κιόλας από την^ προηγούμενη
περίοδο καί θά φτάσει σέ μιά κορύφωση θαυμαστή^. Η κρητικη
λογοτεχνία τοΰ τέλους τοΰ 16ου καί τοΰ 17ου αιώνα είναι μια
χρυσή περίοδος στήν ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας.
Είναι μαζί καί ή κορύφωση τής λογοτεχνίας τής Αναγέννη­
σης στήν Ελλάδα. Καί το πιο ουσιώδες χαρακτηριστικό^ της,
ότι, έξω άπό τήν πρώιμη Β οσκόπουλα και απο το ωριμότερο
έργο, τον Έ ρωτάκριτο, όλα τά έργα τής περιόδου αυτής είναι
έργα θεατρικά. Τούτο έχει βασική σημασία- γιατί καθώς το θέ­
ατρο είναι άπό όλα τά είδη τής λογοτεχνίας το περισσότερό κοι­
νωνικό, εκείνο πού προϋποθέτει απαραίτητα ένα κοινο στο^ ο­
ποίο απευθύνεται, ή άνάπτυξη αύτή τοΰ θεάτρου τα χρονιά “ξ1™
στήν Κρήτη σημαίνει πώς είχαν άκριβώς δημιουργηθεϊ έκεΐ οί
κοινωνικές συνθήκες πού προϋποθέτουν καί ευνοούν ένα τέτοιο
φαινόμενο. ^ ,, „
Το δράμα, γεννημένο στήν ’Αττική τον 5ο π.Χ. αιώνα, άρ­
χισε σιγά σιγά νά παρακμάζει, και επαψε ουσιαστικά να υπάρ­
χει μέ το τέλος τής άρχαιότητας. Παρ’ ολα όσα γράφτηκαν κατά
καιρούς, στο Βυζάντιο θέατρο δέν υπήρξε ποτέ. ’Αλλά δεν υ­
πήρξε καί στο δυτικό Μεσαίωνα (εξω απο το ιδιοτυπο^ειδος^των
«μυστηρίων» ή των «sacre rappresentazioni», πού έντοπίζον-
ται όμως στο τέλος τής εποχής). Το θέατρο προϋποθέτει συγ-
65

:s. η λογ ο τε χνι κή λκμι ι στην κρειτιι
κρούση χαρακτήρων, το αίσχυλικό «πάθος» καί «μάθος»' προϋ­
ποθέτει. άτομο έλεύθερο, λυτρωμένο άπό το μύθο ή το δόγμα.
Γετοιο δεν ήταν το άτομο (ό άνθρούπινος τύπος) τον 7ο χίούνα
π.Χ. ή το Μεσαίωνα. Μόνο το ξαναγύρισμα στά ίδια ιδανικά
κατά τήν Αναγέννηση θά φέρει καί πάλι στην Ευρώπη το θέατρο.
IIρώτα, φυσικά, στήν ’Ιταλία —όσο κι αν δεν πήρε εκεί τήν
ανάπτυξη πού θά περιμέναμε' ούτε ό ΙΙετράρχης ούτε ό Άριόστο
ή ό Τάσσο ασχολήθηκαν μέ το θέατρο, παρά μόνο επεισοδιακά.
Α λλά το θέατρο, ξεκινημένο άπο τήν ’ Ιταλία, θά φτάσει σέ μια
έξοχη άκμή στις άλλες χώρες τής Εύρώπης, τη Γαλλία, τήν
’Ισπανία, τήν 'Αγγλία. —καί τελικά καί στήν Ελλάδα, τουλά­
χιστο στο μέρος τής Ελλαδας πού δεν είχε πέσει ακόμη στήν
ασιατική κυριαρχία. Ό Γεώργιος Χορτάτσης, εισηγητής τού θε­
άτρου στήν Κρήτη, είναι περίπου σύγχρονος μέ τον Σαίξπηρ.
Κι ένα άλλο χαρακτηριστικό τής κρητικής λογοτεχνίας τού
17ου αιώνα πρέπει νά υπογραμμίσουμε: τή λογοτεχνικά καθαρή
και υψωμένη γλώσσα. Οί ποιητές τής περιόδου αύτής χρησιμο­
ποιούν τήν όμιλουμένη κρητική διάλεκτο, εντελώς καθαρμένη από
μεσαιωνικά καταλοιπα ή άλλα λόγια στοιχεία' τό ντόπιο ιδίωμα
υψώνεται σε μια γλωσσά λογοτεχνική, κομψή, ικανή νά απο­
δώσει τις πιο λεπτές αποχρώσεις τού ποιητικού στοχασμού. Μια
γλώσσα διαμορφωμένη μέ βούληση καλλιτεχνική. ’Ίσως ποτέ
άλλοτε ή δημοτική δέ γράφτηκε μέ τόση καθαρότητα καί μέ τόση
συνέπεια στή νεοελληνική λογοτεχνία.
Η ποιητική προσωπικότητα πού βρίσκεται στο ξεκίνημα τής
άκμής αύτής, αύτός πού είσήγαγε τό θεατρικό είδος στήν Κρήτη
και που αναμφισβήτητα, μέ τήν άνούτερη ποιητική του αίσθηση,
διαμόρφωσε και ύψωσε το ντόπιο γλωσσικό ιδίωμα σέ γλούσσα
λογοτεχνική, είναι ο Γεώργιος Χορτάτσης. Σύγχρονος, όπως εί­
παμε, με τον Σαιξπηρ, είναι καί σύγχρονος μέ έναν άλλο κορυ­
φαίο συντοπίτη του, τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Σήμερα ξέ­
ρουμε θετικά πως εγραψε τρία θεατρικά έργα, τήν Έρ(,οφίλη,
τον Κ ατζοϋρμπο και τήν ίΐα νώ ρ ια ' τα έγραψε γύρω στά 1585-
1600, όταν θα βρισκόταν στήν πλήρη του ωριμότητα, 35-50
χρονών και το γεγονός ότι αύτά αντιπροσωπεύουν τρία διαφο­
ρετικά θεατρικά ειόη, τήν τραγωδία, τήν κωμωδία καί τό ποι-
μενικο δραμα (αυτά ακριβώς πού καλλιεργούσαν τότε στήν ’Ι­
ταλία), όέν μπορεί βέβαια νά είναι τυχαίο.
66
ΚΡΗΤ ΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ
11ρόσφατες ανακαλύψεις καί έρευνες μάς έκαμαν νά είμαστε
σήμερα σέ θέση νά ξέρουμε κάτι περισσότερο για τή ζωή καί
τό έργο τού Χορτατση. Οί έρευνες ειδικά τού Σπύρου Εύαγγε-
λάτου στά βενετικά άρχει/1 έφεραν σέ φως έναν Γεώργιο Χορ-
τάτση πού συγκεντρώνει όλα τά στοιχεία πού κάνουν εξαιρετικά
πιθανή τήν ταύτισή του μέ τον ποιητή. Ό Χορτάτσης αύτός δέν
είναι εύγενής, αλλά ανήκει στήν άνώτερη άστική τάξη, είναι
μορφωμένος (γραμματικός στά νιάτα του τού Ματθαίου Καλ-
λέργη), καί έχει αξιόλογη κοινωνική θέση καί οικονομική άνεση.
(-)ά γεννήθηκε στά μισά περίπου τού 16ου αιώνα καί πέθανε τό
1610' τά χρόνια του δηλαδή συμπίπτουν μέ τά χρόνια τής άκμής
τού ποιητή. Ό ποιητής Χορτάτσης είχε, καθώς φαίνεται άπο
τά έργα του, μόρφωση όχι τυχαία. Ξέρει τούς άρχαίους συγ­
γραφείς (περισσότερο βέβαια τούς Λατίνους), τόσο πού είναι σέ
θέση νά παραθέτει χωρία άπό τις κωμωδίες π.χ. τού Τερέντιου,
καί έχει πολλή οικειότητα μέ τή σύγχρονη ιταλική λογοτεχνία,
ιδίως τό θέατρο, καί αντλεί τά πρότυπά του άπό άξιόλογους ποιη­
τές τού καιρού του. Μια μόρφωση, είναι ή άλήθεια, ίταλού πε­
ρισσότερο λογίου. Πού πήρε τή μόρφωση αύτή ό Χορτάτσης;
"Αν ήταν κι αύτός για έ'να διάστημα, όπως οί περισσότεροι άπό
τούς συγχρόνους του, τρόφιμος τού φημισμένου Πανεπιστημίου
τής Πάντοβας, είναι μάλλον άμφίβολο. Φαίνεται όμως πώς θά
είχε οπωσδήποτε ταξιδέψει στήν ’Ιταλία, στή Βενετία, καί θά
είχε γνωρίσει εκεί άπό κοντά τό θέατρο. Στά βιογραφικά στοι­
χεία πού μάζεψε ό Σπύρος Εύαγγελάτος γιά τον γραμματικό
Γεώργιο Χορτάτση, υπάρχει ένα άρκετά μεγάλο κενό, άπό τό
1577 ώς τό 1596" άν ό γραμματικός ταυτίζεται μέ τον ποιητή,
ίσως στά χρόνια αύτά νά έ'καμε κάποιο ταξίδι ή καί νά έμεινε
γιά μακρύτερο διάστημα στήν Ιταλία.
Ό Χορτάτσης είναι θεατρικός συγγραφέας καί ποιητής πρώ­
της γραμμής. "Ο στίχος του διακρίνεται γιά μια ιδιαίτερη αβρό­
τητα καί ευγένεια- συνάμα όμως καί γιά κάποια λογιότερη ψυ­
χρότητα. ΙΙαρ’ όλη τήν πέρα ώς πέρα δημοτική γλώσσα, οί δε­
καπεντασύλλαβοί του δέ συμπίπτουν στον εσωτερικό ρυθμό με
τούς στίχους τού δημοτικού τραγουδιού, καί κάνει π.χ. κατά­
χρηση τού μετρικού διασκελισμού, πού είναι άγνωστος στή δη­
μοτική ποίηση. Στά χορικά τής Έ ρωφίλης χρησιμοποιεί άκόμη
1. Σπ. Α. Εύαγγελάτος, «Γεώργιος ’Ιωάννη Χορτάτσης (ci. 1545-
1610), θησανρίαματα 7 (1970) 182-227.
67
 3. Π Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Κ Ι Ι Λ Κ Μ Η ΣΤ 11 Ν K P I I T H
τον εντεκασυλλαβο, στη μορφή τής δαντικής τερτσίνας, κάτι πού
τον απομακραινει ακόμη περισσότερο άπό το δημοτικό στίχο
και τον φερνει κοντότερα στον ποιητή των Κυπριώτικων τρα-
γουδιών.
ΤΡΑΓΩΔΙΕΣ
Το αριστούργημά του είναι ή Έ ρωφίλη, τραγωδία κλασικι-
στικη, στ αχναρια των ανάλογων ιταλικώ ν το άμεσο πρότυπό
της έχει άλλωστε πιστοποιηθεί καί είναι ή O rbecche του G.
B attista Girai di (1547, ή πρώτη ιταλική κλασικιστική τρα­
γωδία). Ό ποιητής παρακολουθεί τήν υπόθεση στις γενικές
γραμ,μες, αλλά διαρθρώνει τήν ύλη του με άπόλυτη πρωτοτυπία,
καί έχει ακόμη απαλλάξει το έ'ργο του άπό πολλά στοιχεία φρί­
κης και αίματος, πού τόσο τ ’ άγαποΰσε ή τραγωδία τής έποχής.
Φυσικά τηρούνται καί οί τρεις ψευτοαριστοτελικές ένότητες. Οί
δύο κεντρικοί ήρωες είναι ή Έρωφίλη, κόρη τού βασιλιά Φιλό-
γονου, καί ό Πανάρετος, άξιος στρατηγός· έχουν παντρευτεί κρυ­
φά, καί ο βασιλιάς δταν το μαθαίνει άφήνει νά ξεχυθεί δλη του
ή όργή^γιά τον παράταιρο γάμο' θά σκοτώσει με μαρτυρικό θά­
νατο τον Πανάρετο καί καμώνοντας πώς τή συγχωρεί θά χά­
ρισες στην κόρη του, τάχα γιά δώρο τού γάμου, σέ μιά χρυσή
λεκάνη, τά κομμένα μέλη τού αγαπημένου της· ή Έρωφίλη θά
αυτοκτονησει μοιρολογώντας, άλλά καί τά κορίτσια τού Χορού
θα σκοτώσουν στο τέλος τον ακαρδο βασιλιά. Προλογίζει ό
Χάρος καί εμφανίζεται στή σκηνή το φάντασμα τού αδερφού
τού βασιλιά —πού αύτός τον είχε σκοτώσει γιά νά τού πάρει
το θρόνο— όργανο τώρα τής θείας Δικαιοσύνης.
Οι αρετες τού έργου είναι πολλές· καθαρά λογοτεχνικές πρώ­
τα πρώτα, γλώσσα υψηλή, στίχος έντεχνος, καί μιά λογοτεχνική
«μαστοριά» που μάς φέρνει ξαφνικά πολύ πιο πέρα άπό τήν
κοινή στάθμη τών έργων τού πρώτου μισού τού αιώνα. Ά λλά,
άν αφησουμε κατά μέρος τά κοινά έλαττώματα τών τραγωδιών
τής εποχής, δεν είναι λίγες καί οί καθαρά θεατρικές άρετές τού
έργου: ο ποιητης ξερει νά δημιουργεί θεατρική φαντασίωση καί
νά πυκνώνει ολοένα καί περισσότερο όσο προχωρεί ή δράση το
δραματικό ενδιαφέρον. Ή μεγάλη σκηνή τής Δ' πράξης, όπου
βρίσκονται αντιμέτωποι η Έρωφίλη καί ό πατέρας της, φέρνει
σε σύγκρουση καί τούς δυο αντίθετους κόσμους τού έργου καί
68
KPIJTIKO ΘΕΑΤΡΟ: ΤΡΑΓΩΔΙΕΣ
είναι γεμάτη άπό έντονο δραματικό πάθος. ΙΙαραλληλα, σε άλ
λες σκηνές (όπως π.χ. στο μοιρολόγι τής Έρωφίλης^ή τής Νέ-
νας) κυριαρχεί μιά άνώτερη αίσθηση λυρική. Ά π αύτη τήν
άποψη ιδιαίτερη θέση κατέχουν τά τέσσερα χορικά μέ τις θαυ­
μάσια σμιλευμένες δαντικές τερτσίνες.
Ανάμεσα στις πράξεις παρεμβάλλονται τέσσερα Ίντερμέδια,
μέ θέμα όλότελα διαφορετικό: μιά δραματοποίηση τού επεισο­
δίου τού Ρινάλντου καί τής Άρμίντας άπό τήν G erusalem m e
L iberata τού Torquato Tasso. Έδώ γίνεται ένας περίτεχνος
καί άπόλυτα πετυχημένος συνδυασμός ποίησης, μουσικής καί
χορού, πού δημιουργεί μιά ιδιαίτερη γοητεία (γοητεία και στην
κυριολεκτική σημασία, σάν αύτή μέ τήν οποία έχει σαγηνεύσει
τον γενναίο ιππότη ή άνατολίτισσα μάγισσα). Γό χέρι είναι χέρι
μάστορα καί δεν υπάρχει άμφιβολία πώς καί τά Ίντερμέδια προ­
έρχονται άπό τον ίδιο τον Χορτάτση. Ξέρουμε άλλιοστε και άλ­
λες δυο σειρές άπό τέσσερα Ίντερμέδια, γραμμένα άσφαλώς απο
τον ίδιον, πιθανότατα γιά τά άλλα δύο θεατρικά του έργα. Αυτά
δέ φτάνουν ωστόσο τήν ποιότητα τών Ίντερμέδιων τής Ερω-
ψίλης.
Οί άλλες δύο τραγωδίες πού μάς έχουν σωθεί, μεταγενέ­
στερες άπό τήν Έ ρωφίλη, είναι υποδεεστερες στην ποιητικ/] α­
ξία. 'Ο Βασιλεύς Ροδολίνος γράφ τηκε άπό τον Ιωάννη Ανδρεα
Τρωίλο άπό το Ρέθυμνο καί τυπώθηκε στή Βενετία τίΆ 6 47 .
Γιά πρότυπό του έχει τον B e 1 orrism on d o, το όψιμο δραμα­
τικό έργο τού Tasso (1587), καί θέμα τη σύγκρουση τού ήρωα
ανάμεσα, στο αίσθημα τής φιλίας καί τού έρωτα. 11 τραγωδία,
έχει κάποιες άπό τις λογοτεχνικές αρετες τής Ερωφιλης (απο
τήν οποία είναι φανερά έπηρεασμένη), ιδίως στόν τρόπο που
μεταχειρίζεται τή γλώσσα και το στίχο. Αξίζει κι εδώ να ση­
μειωθούν τά χορικά, δύο άπό τά όποια είναι γραμμένα στή μορφή
τού σονέτου. _ ,
' [1 τρίτη τραγωδία, ο Ληνόj v , ζητημα είναι άν μπορ-ί πια
νά θεωρείται κρητική. 'Ο Σπόρος Ινύαγγελατος (που είναι φι­
λόλογος μαζί καί σκηνοθέτης) άπέδειξε τελευταία πολύ πειστικά
πώς τό έργο γράφτηκε καί παραστάθηκε στή Ζάκυνθο στά 1682-
83.2 Ά λλά άν ό άγνοιστος ποιητής είναι καί Ζακυθινος (όπως
είναι τό πιθανότερο) ή Κρητικός, μένει άκόμα νά πιστοποιηθεί.
2. Σ π . Α . Ε ύ α γ γ ε λ ά τ ο ς, «Χ ρ ο νο λό γη σ η , τό π ο ς σ υ γ γ ρ α φ ή ς τ ο υ ψ 'Ζ ή ­
ν ω ν ο ς ” κ α ί ερ ευνά γ ιά τον π ο ιη τ ή τ ο υ » , Θ ησαΐ’ρίπμιιτα ο (1 9 6 8 ) 1 ; /-20.1,
69
 : ì . ίι λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ ή λκμιι ì; γ ι ι λ
ΊΓ τραγωδία είναι μίμηση τή; ομώνυμη; λατινικής τραγο>δίας
του άγγλου Ιησουίτη Joseph Simon. ~ου τυπώθηκε στη Ρώ­
μη το 1648, καί άκολουθεΐ άκριβώς τούς κανόνες πού ήταν προ­
διαγεγραμμένοι γιά τά δραματικά έργα των ’Ιησουιτών, πού τά
έγραφαν για νά. τά παίζουν στα σεμινάριά τους. 'Υπόθεση είναι
οί δολοπλοκίες τού βυζαντινού αύτοκράτορα τού 5ου αίούνα Ζή­
νωνα καί τού έξαδέλφου του Αογγίνου, γιά νά κρατήσουν τύ
θρόνο, και ή τελική τους· τιμωρία. Το έργο, όπως καί το πρό­
τυπό του, είναι ζοφερό, μιά. πραγματική τραγωδία φρίκης καί
αίματος, χωρίς κανένα σημείο φωτεινό, μέ πνεύμα φιλοκληρικό
καί μισαλλόδοξο —μέ άλλα λόγια ενα έργο προπαγανδιστικό.
"Αν έχει κάποιες αρετές, αύτες είναι μιά στιχουργική τελειότητα
καί μερικά μέρη λυρικά, καθώς καί ή -ένωση τής θεατρικής πρα­
κτικής καί τής σκηνογραφίας, πού δείχνει ό συγγραφέας σέ ορι­
σμένα σημεία.
ΚΩΜΩΔΙΕΣ
'Ο Χορτάτσης έ’γοαψε καί την καλύτεοη από τις τοεΐς κωμω
δίες τού κρητικοΰ θεάτρου πού μάς έχουν σωθεί, τον Κ ατζονρμπο
(ίσως καί ΚατΖάραπο), σίγουρα χρονολογημένη στα 1505-1600,
πού είναι καί το ωριμότερο έργο του. Καί οί τρεις κωμωδίες
έχουν υπόθεση παραπλήσια, που στρέφεται γύρω άπό τύ πολύ
συνηθισμένο τήν εποχή εκείνη θέμα τού άναγνωρισμοΰ των χα­
μένων παιδιών. Στον Κατςονρμττο δυο νέοι, ό Νικολός καί ή
Κασσάντρα, αγαπιούνται, αλλά ή ψυχομάνα τής νέας, ή ! Iου
λισένα, θέλει, γιά. νά κερδίσει χρήματα, νά τήν παραδώσει στο
γέρο Άρμένη. Στο τέλος φανερώνεται πώς ή Κασσάντρα είναι
ή κόρη του. πού τήν είχαν άρπάξει Τούρκοι, καί ή κωμωδία
τελειώνει μέ το γάμο των δύο νέων. Αλλά, πέρα άπό τήν υπο­
τυπώδη αύτή υπόθεση, στη σκηνή κινείται ένα πλήθος άπό τύ­
πους κωμικούς, οί οποίοι τής δίνουν καί τύ ιδιαίτερο χρώμα:
ό μπράβος Κουστουλιέρης (ό φαφλατάς στρατιωτικός), «πολι­
τικές», «ρουφιάνες», ό Δάσκαλος που ανακατώνει τά ελληνικά,
τά. ιταλικά, καί τά. λατινικά, δημιουργώντας έτσι σωρό παρε­
ξηγήσεις, καί διάφοροι δούλοι, πού άλλος είναι φαγάς (ό τύπος
τού παράσιτου), άλλος πονηρός καί κλέφτης, καί άλλος αστείος
(«ριδικολόζος» όπως αναγράφεται στον πίνακα των ποοσώπων).
Γιά. όποιον είναι κάπως οικείο τό ιταλικό θέατρο τής Ά να-
70
κγμιτιι ΚΡΙΙΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ: ΚΩΜΩΔΙΕΣ
γέννησης, δέν είναι δύσκολο ν’ άναγνωρίσει πώς ή κωμωδία έχει
γιά πρότυπο τις άνάλογες ιταλικές κωμωδίες τού 16ου αιώνα,
ιδιαίτερα τό είδος πού είναι γνωστό ώς commedia erudita.
Τό κύριο θέμα τού άναγνωρισμοΰ των χαμένων παιδιών, αλλα
καί οί κωμικοί τύποι, μάλλ,ον τυποποιημένοι χαρακτήρες, πα­
ρουσιάζονται όμοιοι καί έκεί. Το δεύτερο είδος τής ιταλικής
κωμωδίας, αυτό πού θά γνωρίσει τή μεγάλη έξάπλωση και τήν
επιτυχία στον 17ο αίούνα, ή commedia dell’arte, δέ φαίνεται
νά είναι ακόμα γνωστή στήν Κρήτη' λείπουν άκριβώς τα πιο
χαρακτηριστικά της στοιχεία: ή μάσκα καί ό αυτοσχέδιασμος.
’ Αλλά ό Χορτάτσης νέος βρισκόταν, καθώς είδαμε, κατά πασα
πιθανότητα, στή Βενετία τά χρόνια άκριβώς όπου έκεί τρείς
ποιητές μέ ταλέντο (πού ήταν συγχρόνως καί ηθοποιοί), ό Ruz­
zante, ό Calmo καί ό Giancarli, άνανέωναν καί έδιναν μιά και­
νούρια ζωντάνια στο τυποποιημένο σχήμα τής commedia eru­
dita. Καί έτσι δέν πήρε μόνο τό παλιό σχήμα στήν κωμωδία
του, άλλά μπόρεσε ν’ άξιοποιήσει καί πολλά άπό τά καινούρια,
άνανεωτικά στοιχεία.
'Όπως καί ή Έ ρωφίλη, έτσι καί ό Κ ατζοϋρμπος είναι έργο
κορυφαίο" έχει γοργή δράση, κωμικά ευρήματα, γνήσια αίσθηση
τού κωμικού, δημιουργία θεατρικής άτμόσφαιρας, κι άκόμα λαμ­
πρό, γεμάτον νεύρο στίχο, καί γλώσσα καλλιεργημένη, ποιητική,
πού δέν πέφτει ποτέ στήν πλαδαρότητα —άρετές λογοτεχνικές,
άλλά καί σκηνικές, θεατρικές.
Ά πό τις άλλες κρητικές κωμωδίες, τού Στάθη δέν ξέρουμε
τόν ποιητή, ούτε καί μέ άκρίβεια τό χρόνο πού γράφτηκε" οι
νεώτερες όμως έρευνες εντοπίζουν άκριβέστερα τή συγγραφή
πρός τά τελευταία χρόνια τού 16ου ή τά πρώτα τού 17ου αιώνα,
καί τείνουν άκόμη νά παραδεχτούν πώς καί τού Σ τάθη ποιητης
πρέπει νά είναι ό Χορτάτσης. 3 'Η κεντρική υπόθεση είναι και
εδώ πάνω κάτω ή ίδια, μόνο πού έχουμε δυό ζευγάρια ερωτευ­
μένων, πού άγαπιοΰνται κάπως περίεργα: ή Φαίδρα αγαπά το
νέο Χρύσιππο, αυτός όμως αγαπά τή Λαμπρούσα, ενώ τή Φαί­
δρα τήν αγαπά ό ΙΙάμφιλος. 'Υπάρχει κι εδώ ό γέρος (πού είναι
3. Βλ. Σπ. Α. Εύαγγελάτος, «Χρονολόγηση τοΰ Στάθη», Πεπραγμένα
Γ' Διεθνούς Κρητολογικον Σννεόρίον, τόμ. 2, ’Αθήνα 1972, σσ. 84-93.
Lidia Martini, Εισαγωγή στήν έκδοση τοΰ Στάθη (βλ. Βιβλιογραφία),
σσ. 23-35. 'Ο πρώτος καθορίζει ώς χρονολογικά όρια τά χρόνια 1585-
1592' ή δεύτερη θεωρεί πιθανότερο το έργο νά γράφτηκε μετά τό 1604.
71
 3. Η Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Κ Η Α Κ Μ Η Σ Τ Η Ν Κ Ρ Η Τ Ι Ι
Ντοτόρες, δικηγόρος), άλλα στο τέλος θά έρθει ό άναγνωρισμός
του χαμένου παιδιού και ο διπλός γάμος των ερωτευμένων νέων.
Πολλά στην εξελιξη του μυθου είναι δυσκολονόητα, κι αύτό γιατί
το έργο το εχουμε, καθώς φαίνεται, σέ μια μεταγενέστερη δια­
σκευή (καί συντόμευση) σέ τρεις πράξεις. "Αν τήν είχαμε όλό-
κληρη, ή κωμωδία θά ήταν ίσως ισάξια μέ τον Κ ατζοϋρμπο.
Τον Φορτουνάτο, τήν τρίτη κρητική κωμωδία, τήν έχουμε
στο αύτόγραφο του ποιητή, τοΰ Μάρκου ’Αντώνιου Φόσκολου.
'Ο ποιητής, πού κατέχει σημαντική θέση στήν κοινωνία τής Κρή­
της, πέθανε (όπως άποδείχτηκε πρόσφατα)4 το 1662· ή κωμω­
δία του πρεπει να τοποθετηθεί στα λίγο προγενέστερα χρόνια.
Είναι φανερά εξαρτημένη άπό τον Κ ατζοϋρμπο, πού τον μι­
μείται και στο σύνολο, άλλα καί πιο άμεσα σε ορισμένες σκηνές.
Η βασική υπόθεση είναι ή ίδια- ύπάρχει το ζευγάρι των έρω-
τευμένων νέων, ό γέρος ξεκουτιάρης (πού συνδυάζει έδώ καί τύν
κωμικό τύπο του γιατρού), καί ό άναγνωρισμός τοΰ χαμένου
παιδιού στο τέλος. Ο Φόσκολος φαίνεται λαϊκότερος, ή κωμω­
δία είναι πιο άθυρόστομη άπο τις άλλες δυό, άλλα (περιέργως)
παρουσιάζει λιγότερη έκλυση των ήθών. ’Ίσως νά θέλησε να
ξεφύγει άπο τή θεατρική σύμβαση τής ιταλικής κωμωδίας καί
να δώσει μιά πιστότερη εικόνα τής κοινωνίας τής έποχής του.
"Αν ήταν ένας προικισμένος ποιητής, αύτύ θά μπορούσε νά στα­
θεί άφορμή γιά μιά δημιουργική άνάπλαση τής Κωμωδίας.
ΠΟΙΜΕΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
Εκτος απο μια τραγωδία καί μιά κωμωδία ό Χορτάτσης έ­
γραψε, όπως είπαμε, καί ένα έργο τού τρίτου δραματικού εί­
δους, ενα δραμα ποιμενικό, τήν Π ανώρια (πού παλαιότερα ήταν
γνωστή ως 1 υπαρης). Είναι μάλιστα, κατά πάσα πιθανότητα,
το πρωιμοτερο απο τα τρία έργα του, γραμμένο γύρω στα 1585-
1590. ’Αλλά τής ποιμενικής ποίησης έχουμε κι άλλο ένα δείγμα
στην Κρητη, τη Β οσκοπούλα. Δεν ξέρουμε ούτε το δνομα τοΰ
συγγραφέα ούτε πότε ακριβώς γράφτηκε. Το 1627 πού πρωτο-
τυπωθηκε φαίνεται πως ήταν κιόλας άρκετά γνωστό- ίσως νά
είναι σύγχρονο με την Π ανώρια ή πιθανόν καί λίγο προγενέ-
4. A. L. Vincent, «Ό ποιητής τοΰ "Φορτουνάτου”», Θησανρίσματα
4 (1967) 53-84. Τοΰ ίδιου, «Νέα στοιχεία γιά το Μάρκο ’Αντώνιο Φώ-
σκολο», αύτ. 5 (1968) 119-176.
72
ΠΟΙΜΕΝΙΚΗ Π Ο ΙΗ Σ Η
στερο. Το έργο δεν είναι δράμα, άλλα σύντομο ποίημα αφηγη­
ματικό. 'Η υπόθεση είναι άπλή, μπορείς νά πεις απλοϊκή: ^Ε­
νας βοσκός βλέπει μιά βοσκοπούλα καί λιποθυμά χτυπημένος
άπο τήν ομορφιά της. Πηγαίνουν μαζί στο σπήλαιο όπου εκείνη
κατοικεί καί χαίρονται ήμέρες καί νύχτες γεμάτες^ έρωτα. Ο
βοσκός δμως είναι άνάγκη νά φύγει, δίνει τήν υπόσχεση πως
θά γυρίσει σ’ ένα μήνα, μιά αρρώστια ωστοσο τον κρατά στο
κρεβάτι καί τόν εμποδίζει νά τηρήσει τήν υπόσχεσή του- κι δταν
επιστρέφει, μαθαίνει άπο τόν πατέρα τής άγαπημένης του πώς
έκείνη πέθανε άπό τόν καημό της. Ες,ισου απλοϊκή μεστήν υπό­
θεση είναι καί ή άφήγηση καί τό ύφος- ό στίχος δεν είναι^ό δο­
κιμασμένος λαϊκός δεκαπεντασύλλαβος, αλλα ένας απλοικος εν-
τεκασύλλαβος συνταιριασμένος σέ ρίμα ζευγαρωτή.^ I ενικά η
γλώσσα καί τό ύφος προδίδουν μια αδεξιότητα, η οποία,^ στη
γνησιότητά της, δίνει στό ποίημα την απλοϊκή του γοητεία.
’Άλλοτε πίστευαν πώς ή Βοσκοπον?.a είχε ύποθεση πραγμα­
τική" λάθος' δεν υπάρχει άμφιβολία πώς τό έργο έχει για πρό­
τυπό ένα άπό τά άναρίθμητα ιταλικά ((ειδύλλια» τής Αναγέν­
νησης. Μόνο πού ή απλοϊκή κρητική βοσκοπούλα θα ήταν εκεί
κάποια νύμφη καί ό βοσκός κάποιος ήρωας μέ θεϊκή καταγωγή,
ένώ ή δράση σίγουρα θά ήταν έντοπισμένη στήν αρχαϊκή ’Αρ­
καδία. Τό σπήλαιο δπου κατοικεί ή βοσκοπούλα είναι ασφαλώς
κατάλοιπο άπό τό πρότυπο’ δπως καί οί μέρες και οι νύχτες οι
γεμάτες έρωτα, μοτίβο πού δύσκολα ταιριάζει κι αυτό με τα
ήθη τής κρητικής υπαίθρου τόν 16ο αιώνα. Γενικά όμως το ιτα­
λικό πρότυπο είναι φανερό πώς έχει πάθει ριζική μετατροπή.
Τούτο τό βλέπουμε καθαρότερα στήν περίπτωση τής Π α­
νώριας. Τό θέμα άκολουθεί τό τυπικό σχήμα τών άναρίθμητων
ποιμενικών ιλαροτραγωδιών (tragicommedie pastorali) τής
’Ιταλίας, μέ τή χαρακτηριστική ιδιοτυπία πώς έχουμε να κά­
νουμε μέ δύο ζευγάρια βοσκών: ό Γύπαρης άγαπά τήν Πανώρια
καί ό Ά λέξης τήν ΆΟούσα, οί βοσκοποΰλες όμως δεν καταδέ­
χονται τόν έρωτά τους καί θέλουν νά ζοΰν έλεύθερες, κυνηγών­
τας στα βουνά καί στά δάση. Μάταια προσπαθούν να μετατρε-
ψουν τόν άνυπόταχτο χαρακτήρα τους ό γερο-Γιαννουλης, πα­
τέρας τής Πανώριας, καί ή γριά Φροσύνη, πρόσωπα και τα δυο
μάλλον κωμικά. Στό τέλος οί βοσκοί θά ικετεύσουν τη θεα Α ­
φροδίτη, καί ό γιός της ό ’Έρωτας θά τις χτυπήσει με το τοςο
του καί θά φέρει έτσι τήν αίσια λύση.
73
 3. II Λ Ο Γ Ο Τ Κ Χ Χ Ι Κ Π ΛΚΜΙ1 Σ Τ Η Ν ΚΡΗΤΗ
Αντίθετα άπό τή Β οσκοπονλα, στην Π ανιόρια έχει πιστο­
ποιηθεί. το άμεσο πρότυπο"1 είναι La C alisto. «novra favola
pastorale di Luigi Grolo cieco d’ A dria». 'Ο ποιητής του,
ó Luigi Groto, ó «τυφλός άπο τον Ά δρία», είναι σήμερα όλό-
τελα λησμονημένος, ήταν όμως αρκετά γνωστός καί τιμημένος
στην εποχή του. Το θέμα του δράματος, πού πρωτοτυπώθηκε
στή Βενετία το 1583, είναι ολόκληρο παρμένο άπο τήν άρχαία
μυθολογία (άπο τις Μ εταμορφώσεις του ’Οβιδίου). Ή Καλλιστώ
είναι ή κόρη του Λυκάονα’ τήν ερωτεύεται ό Δίας, καί για νά
την κατακτήσει μεταμορφώνεται σέ ’Άρτεμη καί παίρνει μαζί
του καί τον Έρμη, μεταμορφωμένου κι αύτόν σέ νύμφη. Πολλές
κωμικές παρεξηγήσεις δημιουργοΰνται άνάμεσα στους μεταμ­
φιεσμένους θεούς, στις νύμφες καί στους δυο βοσκούς πού τις
άγαποϋν, τον Gemulo καί τον Silvio. Οί θεοί, πονηροί καθώς
είναι, δέν άργοΰν νά πετύχουν αυτό πού γυρεύουν άπο τις δυο
νύμφες, την Καλλιστώ και τη συντρόφισσά της τή Selvaggia,
<0t β°σκ0!· πιστεύουν πώς ή μεταστροφή των νυμφών
(οι οποίες μετά, το πάθημά τους, κάνοντας τήν άνάγκη φιλο­
τιμία, συγκλίνουν στον έρωτα τους) οφείλεται στήν ικεσία πού
έχουν κάνει στήν ’Αφροδίτη. Το βασικό θέμα άναγνωρίζεται το
ίδιο στα δυο έργα, ιδιαίτερα μάλιστα με τά μοτίβα των διπλών
ζευγαριών τών βοσκών καί τής επίκλησης στήν ’Αφροδίτη, πού
δεν είναι συνηθισμένα. Αλλα ριζικές είναι καί οί διαφορές, καί
κυρίως όπως και στή Β οσκοπονλα— ή τέλεια εξαφάνιση τής
μυθολογικής σκηνογραφίας: ούτε θεοί μεταμορφωμένοι, ούτε
νύμφες, ούτε ’Αρκαδία. Οί νύμφες έγιναν απλές κρητικές βο-
σκοποϋλες κι έχασαν άκόμη τά συμβατικά τους άρχαϊστικά ονό­
ματα καί πήραν ονόματα κρητικά, λαϊκά. Καί ή δράση γίνεται
στήν Κρήτη. Μοναδικό άρχαϊστικό υπόλοιπο έμεινε, άναγκαστι-
κα, ή Αφροδίτη καί ή επίκληση σ’ αύτήν.
πράγμα έχει βέβαια ιδιαίτερη σημασία. Ή ποιμενική
ποίηση στήν ’Τταλία, γεννημένη άπο μίμηση κλασικιστική, πολύ
λίγο νοιαζόταν ν’ άποδίδει πιστά το ύπαιθρο καί τήν πραγματι­
κότητα τών βοσκών· ήταν πολύ περισσότερο μιά φυγή άπο τήν
πραγματικότητα, μιά καταφυγή προς τήν ονειρεμένη αύτή «ει­
δυλλιακή» Αρκαδία, όπου σοφιστευμένοι θεοί καί ήρο^ες κι­
νούνταν μέσα σέ μιά σκηνογραφία άρχαϊστική. Ί’ό εξεζητημένο
5. Λ. ΙΙολίτης, «La poesie pastorale eri Créte κτλ.» (3λ. HiSXo -
γραφια). r IΙαρ’ ολη τή δραματική της πλοκή καί τις συγκρούσεις τών
74
TI OI MKNI K 11 110111 x: 11
ποιητικό ύφος έβρισκε ανταπόκριση στο ύπερεκλεπτυσμένο κοινο
μέσα στις αύλέε τής Φεράρας ή τής Μάντοβας. Αλλά το κοινο
στήν Κρήτη ήταν ολότελα διαφορετικό’ καί η ύπαιθρος και οι
βοσκοί τή ς'Ί δ α ς βρίσκονταν πολύ πιο κοντά τους, ήταν οντα
πολύ πραγματικά, γιά νά μπορέσουν νά γίνουν συμβατικά σχη-
αατα. ’Έ τσι τά κρητικά ποιμενικά έργα, είτε ή απλοϊκή Βο­
σκοπονλα. ε'ίτε ή πιο περίτεχνη J /ανώρια, μολονότι μιμούνται
τά ιταλικά πρότυπα, τα. απαλλάσσουν απο τη μυθολογική σκη­
νογραφία καί φέρνουν στή συμβατική καί εξεζητημένη αύτή ποί­
ηση μιά καινούρια και άναπαντεχη δροσιά και απλό.ητα. Η
νύμφη του ιταλικού «ειδυλλίου» ασφαλώς δε θα μας κινούσε . η
συμπάθεια όσο μάς τήν κινεί η άδολη απλοϊκότητα τής κρητι-
κής βοσκοπουλας’ και η επέμβαση τής Αφροδίτης, πρόσχημα
μόνο στό ιταλικό έργο, φέρνει πραγματικά στο ελληνικό τήν
αίσια λύση καί μας κάνει τις βοσκοπουλες του Κυρ . α . ση πολύ
πιο άνθρούπινες καί συμπαθητικές άπό τις συντρόφισσές τους
στό έογο του (/roto.
ΘΥΣΙΑ ΤΟΥ ΛΒΙΆΛ.Μ Κ Λ 1 Ε ΡΩ ΤΟ Κ ίΊΤΟ Σ
Ιδιαίτερη εντελώς θέση μέσα στο κρητικο θέατρο κα^εχ^ι η
θ υ σ ία τον ’Λ βοαάμ, μιά δραματοποίηση τού γνωστού επεισο­
δίου τής 11. Διαθήκης. Ή δράση αρχίζει μέ τήν εμφάνιση τού
Αγγέλου στον κοιμισμένο ’Αβραάμ, άκολουθοΰν δραματικοί διά-
λ.ογοι μέ τή Χαρρα, ή πορεία προς τη θυσία, και το αίσιο τελο_.
"Ι ό έργο πρέπει νά γοάφτηκε το 11>3.υ. τυπώθηκε για πρώτη
φορά τό 1691). καί άπό τότε έγινε αγαπητότατο ανάγνωσμα στο
λαό. καθώς μά.ς δείχνουν οι αλλεπάλληλες εκδόσεις του. ^
'Ο ποιητής έχει εκμεταλλευτεί με πολλή επιτυχία τη δρα-
ματικύτητα τής πλοκής’ έχει σχεδιάσει με πειστικότητα τούς
άνθρώπινους χαρακτήρες τού πατέρα, τής μητέρας και τού παι­
διού, τή θερμή άγάπη που τούς ενώνει αλλά και τις εντονες συγ­
κρούσεις σ τις’ όποιες τούς φέρνει ή άδυσώπητη μοίρα. Έξοχα
δοσοιένο είναι το τρυφερό ήθος του Ισαακ, κι α.κομα και οι
δευτεραγωνιστές (οι δούλοι, οι δούλες) είναι χαρακτήρας ολο-
κληρωμένοι. "Ορισμένα σημεία, οπ(ος τα μοιρολογια τής Σαρ-
ρας η το ξύπνημα του Μσαακ δονούνται απο μια λυρική συγκί­
νηση εντελών πολίτης γραμμής.

3. ΤΙ Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Κ Ι Ι Λ ΚΜ ΙΓ Σ Τ II Ν Κ Ι Ί Γ Τ Ι Ι
χαρακτηρουν, τη θ υ σ ία δεν μπορούμε νά την πούμε τραγωδία"
μας εμποδίζει το αίσιο τέλος της. Δεν είναι όμως βέβαια καί
«μυστήριο», όπως τη χαρακτήριζαν άλλοτε (καί ίσως τή χαρα­
κτηρίζουν καί σήμερα)' μέ τις στατικές αυτές ύστερομεσαιωνικές
αναπαραστασεις επεισοδίων τής Γραφής δεν έχει τίποτα κοινό
το τοσο φορτισμένο άπό δραματική ένταση έργο. Ή Θ υσία είναι
αναμφισβήτητα δράμα, έ'να δράμα θρησκευτικό. Ξέρουμε καί το
άμεσο πρότυπό του, το δράμα Lo Isa ch του ίδιου του Luigi
Groto,6 πού τον συναντήσαμε καί παραπάνου. Το ελληνικό έργο
ειναι^από κάθε άποψη άνώτερο άπό το ασήμαντο ιταλικό. Α λλά
δέν είναι μόνο ή ποιότητα στήν οποία διαφέρουν. Ή Θ υσία έχει
μερικες ιδιοτυπίες πού την ξεχωρίζουν οχι μόνο άπό το πρό­
τυπο της, αλλα και απο ολα τα άλλα κρητικά δραματικά έργα.
Δέ χουρίζεται π.χ. σέ πράξεις καί σκηνές καί δέν τηρεί τις κα­
θιερωμένες ενότητες- ή δράση αρχίζει στο σπίτι τοΰ ’Αβραάμ,
τα πρόσωπα ξεκινούν, περπατούν τρεις ολόκληρες μέρες ώσπου
να φτάσουν στο βουνό τής θυσίας, κι υστέρα επιστρέφουν πάλι
στο σπίτι τού Αβραάμ. Δέν υπάρχουν έπίσης χοροί καί χορικά,
όπως στ’ άλλα δραματικά έργα —καί όπως ύπάρχουν στο άμεσο
πρότυπο, τον h a c k τοΰ Luigi Groto.
ΓΙαλαιότερα την περίεργη αύτή μή προσαρμογή τής Θ υσίας
στα καθιερωμένα σχήματα τήν εξηγούσαν ώς πρωτογονισμό" σή­
μερα πού ξέρουμε καλύτερα τα πράγματα —καί γνωρίζουμε καί
το πρότυπό— ή εξήγηση αύτή δέν εύσταθεί. Τό έργο δέν είναι
πρωτόγονο' άντίθετα, είναι φανερό πώς έχουμε νά κάμουμε μέ
κάτι ολοτελα καινούριο, μέ μια ιδιότυπη καί τολμηρή ποιητική
προσωπικότητα, πού για τό μήνυμά της γυρεύει «νέους ασκούς»,
καί δέ διστάζει γ ι’ αυτό νά καταργήσει κάθε θεατρική (έστω
καί αναγκαία) σύμβαση. ’Έ τσι τά πρόσωπα άποκτοΰν μια θερ­
μότητα περισσότερό ανθρώπινη καί έρχονται λές πιο κοντά μας.
Ο Πανάρετος, ή Πανώρια, καί μέ όλη τους τήν αλήθεια, ήταν
παντα τύποι θεατρικοί- ύπάρχουν πάντα άνάμεσα σ’ έκείνους καί
σ’ έμας τα φώτα τής ράμπας. Στή Θ υσία ή ράμπα έχει καταρ-
γηθει καί ό Ισαάκ καί ή Σάρρα μάς συγκινοΰν μέ τήν ανθρώπινη
αποκλειστικά παρουσία τους. Π ΙςροΜρίλ,τ; είναι περισσότερο
θέατρο, η Θ υσία λιγότερο θέατρο καί περισσότερο δράμα.
(). Ο πρώτος που αναγνώρισε το πρότυπο ήταν ό .1 ohn Mavrogordalo
Journal of Hellenic Studies 48 (1928) 243 (A Postscript.) — βχ. .Βι­
βλιογραφία.
76
ΤΙ « Θ Ϊ ’ ΣΓΛ T O T Α Β Ρ Α Α Μ
Μιά θερμή πνοή χαρακτηρίζει οχι μόνο τα πρόσωπα, αλλα
καί τή γλώσσα" πνοή θερμή καί λαϊκότερη. Κκεί που ο Χορ-
τάτσης, όπως είδαμε, είναι εύγενικότερος καί λογιότερος, ό ποιη­
τής τής Θ υσίας πλησιάζει πολύ περισσότερο τον γνήσιο λαϊκό
στίχο. Ό μετρικός διασκελισμός περιορίζεται στό ελάχιστο, τά
μοιρολόγια τής Σάρρας είναι όμοια μέ μοιρολόγια δημοτικά.
’Εννιά μήνες σ’ εβάσταξα, τέκνο μου κανακάρη,
’ ς τοϋτο τό κακορίζικο και σκοτεινά κ ουφ άρι. . .
κ α ί τώ ρα, πέ μου, π οια χαρά βούλεσαι νά μου δώ σεις;
σαν αστραπή καί σά βροντή Οές νά χαθείς, να λιώσεις.
Ή θερμότητα αύτή τής γλώ σσας καί τοΰ στίχου παρουσιά­
ζεται άπαράλλαχτη καί στο κορυφαίο έργο τής κρητικής ^λογο­
τεχνίας, τόν ’ Ε ριοτόκριτο. Και δεν είναι αυτό μοναχα που φέρ­
νει κοντά τά δύο έργα" όμοιοι είναι και οι εκφραστικοί τροποι,
καί άκόμη συναντούμε στα δυό έργα στίχους πανομοιότυπους.
Ή φιλολογική επιστήμη έπισήμανε απο νωρίς τις ομοιότητες
αύτές καί κατέληξε στό συμπέρασμα (πού τό δέχονται σήμερα
οί πιό πολλοί ερευνητές) πώς ό ποιητής τής Θ υσίας είναι ό ποιη­
τής τού ’Ε ρωτόκριτου, ό Βιτσέντζος Κορνάρος.7 Το δραματικό
έργο είναι ποίημα τής νεότητάς του" έτσι έξηγεΐται η^τολμη
του καί ή έπαναστατικότητά του. 'Ο ’Ε ρωτοκριτος είναι το ποίη­
μα τής ωριμότητας.
«Ποίημα ερωτικόν» ονομάζει τόν ’Ε ρωτόκριτο ο πρώτος έκδο­
της. Μερικοί νεώτεροι μελετητές, άποβλέποντας στήν έκτασή
του καί μόνο, τό ονομάζουν αβασάνιστα «έπος»" σωστότερο είναι
νάτό ονομάσουμε άφηγηματικό ποίημα, ή έμμετρο μυθιστόρημα.
Στό προοίμιό του ό ποιητής μάς λέει πώς θά μιλήσει για «τού
έρωτα τις μπόρεσες» καί γιά «τών άρμ-άτων τις ταραχές». Ίό
ποίημα περιστρέφεται πραγματικά γύρω απο αυτους τους δυο
αιώνιους καί πάντα αγαπητούς πόλους: τόν έρωτα και την πα-
λικαριά, καί μάς διηγείται (σέ πέντε μέρη καί σέ πάνω άπό
7. 'Ο Στέφανος Ξανθουδίδης ήταν ό πρώτος πού κατέληξε στύ (τολ­
μηρό για τήν εποχή πού έγραφε) συμπέρασμα αύτό, στήν εισαγωγή του
στήν έκδοση τού ’Ερωτάκριτον (1915). Βλ. Λ. Πολίτης, « Ο /.υοιτοκοιτυς
καί ή θνσ ία τού Βιτσέντζου Κορνάρου», στο Αφιέρωμα στη μνημη τον
Μανόλη Τριανταφνλλίόη, ’Αθήνα 1960, σσ, 357-371.
77
 I. II ΛΟΓΟΤΚΧΝΙΚΙΙ Λ Κ Μ 11 V I ’ Ι Ι Ν ΚΙΉ ΤΗ
10.000 στίχους) τήν ερωτική ιστορία τού Έρωτόκριτου καί τής
Αρετούσας, τις δυσκολίες καί τα βάσανά του;, ως το τελικό
Αίσιο τέλος. Σαν άνθρωπος τής ’Αναγέννησης, άλλα καί σάν
' Έλληνας, ό ποιητής τοποθετεί τή δράση στήν αρχαία εποχή
καί στήν Αθήνα. ' Κ Άρετούσα είναι ή μοναχοκόρη του βασι­
λιά 'Ηρακλή, ό Έρωτόκριτος ό γιος τοΰ συμβούλου του. 'Ο
Ερωτόκριτος αϊσθανεται εναν παράςενο καί αταίριαστο, για τήν
κοινωνική διαφορά, έρωτα προς τήν Άρετούσα, καί στο Λ'
μέρος παρακολουθούμε πώς το ίδιο αίσθημα ωριμάζει σιγά σιγά
καί σ’ εκείνην. Ό ποιητής, πού συμπαθεί ιδιαίτερα τήν ήρωίδα
του (πού έχει τά χρόνια τής Ίουλιέτας, 13-14 χρόνων), μας
δείχνει με θαυμαστό τροπο το λουλούδιασμα αύτό καί τή βαθμι­
αία μεταμόρφωση τού άθώου παιδιού σέ γυναίκα πού κατέχεται
ολόκληρη άπό τό αίσθημά της. Τό Η' μέρος αποτελεί τήν περι­
γραφή τοΰ κονταροχτυπήματος, πού τό οργάνωσε ό βασιλιάς
γιά νά διασκεδάσει τήν κόρη του. I Ιαλικάρια άπ’ όλα τά έλληνικά
μέρη παρελαύνουν καί παίρνουν μέρος στο άγριο αύτό παιγνίδι.
Νικητής θά είναι φυσικά ό Έρωτόκριτος- ιδιαίτερα όμως έξαί-
ρονται ό γιος τού ρήγα τού Βυζάντιου (τής Κωνσταντινούπολης),
τό ρηγοπουλο τής Κυπρου καί ό Κρητικός. Χαρακτηριστικό μά­
λιστα είναι τό παρέμβλητο επεισόδιο τής μονομαχίας τού Κρη­
τικού μέ τόν (’Ανατολίτη) Καραμανίτη, «οπού χεν οχτρητα
πολλή με το νησί τσή Κρητης». ΟΙ δυό ερωτευμένοι καταφέρ­
νουν νά συναντιούνται τά μεσάνυχτα, μπρος σ’ ένα σιδερένιο
παράθυρο τοΰ παλατιού, εκείνος άπ’ έ'ξω, εκείνη άπό μέσα. Α λλά
όταν τό μαθαίνει ό βασιλιάς, έ'ξω φρένων στέλνει τόν Έρωτό-
κριτο εξορία καί κλείνει τήν Άρετούσα στή φυλακή (Γ' μέρος).
Αλλα στο μεταξύ πόλεμός έχει ξεσπάσει ανάμεσα στούς Α ­
θηναίους και τούς Βλάχους* ό Έρωτόκριτος, μαύρος στήν όψη
καί αγνώριστος μ ενα μαγικό υγρό, βοηθά τό βασιλέα του, καί
στο τέλος νικά στήν άποφασιστική μονομαχία τόν Ά ριστο, ά-
νεψιό τοΰ Βλάχου βασιλιά (Δ' μέρος). Τό τέλος είναι πια κοντά:
ο βασιλιάς Ηρακλής θά δώσει τήν κόρη του καί τό βασίλειό
του στο άγνωστο παλικάρι που τόν έσωσε, κι αύτός, ύστερα
όμως άπο πολλές έπί μέρους περιπέτειες, θά φανερωθεί στο
τέλος ποιος είναι.
Ό ποιητής είναι πρώτ’ άπ’ όλα ένας λαμπρός αφηγητής. "Ολη
αυτή την υπόθεση, πού καθώς θά δούμε τήν παίρνει άπό ένα
γαλλικό ιπποτικό μυθιστόρημα, μάς τήν άφηγείται μέ μιαν ά­
78
«ΚΡίΙΤΟΚΡΓΓΟ
νεση πού γοητεύει μέ τήν ίδια της τήν πλατιά ροή, πού συνδυά­
ζεται μέ περιγραφική ακρίβεια καί μέ τήν επιμονή στό αντικεί­
μενο καί στό συγκεκριμένο* μάς γοητεύει ακόμα καί με τις επα­
ναλήψεις πού ξαναφέρνουν τό ίδιο θέμα σέ μιά διαδοχή παραλ­
λαγών μέ ανεξάντλητη έφευρηματική φαντασία. Κι αύτό σε όλο
τό έργο* μπορείς ν’ ανοίξεις στήν τύχη τό βιβλίο, δεν υπάρχει
ποτέ φόβος νά πέσεις σ’ ένα σημείο ανιαρό ή λιγότερο ένδια-
φέρον ό ποιητής διατηρεί παντού τήν ανώτερη διάθεση του που
πηγάζει άπό πλούσιο απόθεμα εσωτερικό. Κατέχει άλλωστε τήν
τέχνη νά μήν περιορίζεται στήν άπλή αφήγηση, άλλά νά τή ζων­
τανεύει (ασφαλώς κατά τά θεατρικά πρότυπα) μέ τις στιχομυ­
θίες τών ίδιων τών προσούπων, πού δείχνουν έτσι εναργέστερα
τά πάθη τους καί τά αισθήματα τους. Ξέρει άκόμα νά παρεμ­
βάλλει συχνά παροιμίες καί γνωμικά, καταστάλαγμα τής πεί­
ρας του άπό τή ζωή, ή ακόμα καί ν’ απευθύνει τό λόγο στους
ήραιές του: « ’Άδικον είν’, Ρωτόκριτε, ετούτα νά τά κάνεις. . .)>,
ή «Φροσύνη κακορίζικη. . . ». Ή αφηγηματική αύτή άνερη συμ­
βαδίζει μέ μιαν απόλυτη γλωσσική καί εκφραστική σιγουριά.
«Πουθενά κανένα ίχνος γλωσσικού πληθωρισμού, κανένα είδος
ρητορείας, όπως λέμε», παρατηρεί ό Σεφέρης.8 Οί στίχοι του
είναι άπό τούς πιό μελωδικούς δεκαπεντασύλλαβους που έχουμε
στή νεοελληνική λογοτεχνία, καί είναι άκομη χρωματισμένοι
με μιά λυρική απόχρωση, πού δέ γίνεται όμως ποτέ αισθηματο­
λογία. Είναι τεχνίτης τού λόγου, μέ άπόλυτη άλλωστε συναί­
σθηση τής δύναμής του, καθώς μάς τό εξομολογείται έμμεσα
ό ίδιος στούς ακόλουθους στίχους του:
Ά π ο,τι κάλλη 'έχει άθρωπος, τά λόγια ’χουν τή χάρη
νά κάνονσι κάθε καρδιά π αρηγοριά νά πάρει,
κι όπου κατέχει νά μ ιλ ε ϊ μέ γνώ ση καί μ έ τρόπο,
κάνει και κλαΐσιν και γελοϋ τά μ ά τ ια τών άθρώποο.
(Α 887-90)
ΙΙοιός είναι ό ποιητής μάς τό φανερώνει ό ίδιος στον ωραίο
επίλογό του: «Βιτσέντζος είν’ ό ποιητής καί στή γενιά Κορ-
νά ρ ο ς...»* πατρίδα του ή Σητεία τής άνατολικής Κρήτης,
'ίΐστόσο πέρα άπό τό σκέτο αύτό όνομα τίποτα περισσότερό
δέν ξέρουμε γιά τόν ποιητή καί γιά τήν προσωπικότητα του.
8. Γ. Σεφέρης, «Έρωτόκριτος», στις ίοκιμές, 3η έκδ., ’Αθήνα 1974,
τόμ. 1, σ. 269.
79
 3. IL Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Κ Η Α Κ Μ Η Σ Τ Ι Ι Ν Κ Ρ Η Τ Η
Οί πρώτοι μελετητές προσπάθησαν νά τον ταυτίσουν με κάποιο
μέλος των Κορνάρων (ή Corner), τής γνωστής μεγάλης οικο­
γένειας των βενετών άρχόντων, χωρίς νά καταλήξουν σέ τίποτα
σίγουρο" ό Στέφανος Ξανθουδίδης μάλιστα, άπό τούς εγκυρότε­
ρους μελετητές τοΰ έργου, έτόνισε πώς είναι εντελώς άπίθανο
το ποίημα αύτό μέ τή γνήσια του ελληνική αίσθηση νά το έχει
γράψει ένας ξένος, ενώ, άπο τήν άλλη μεριά, υπάρχουν μαρτυ-
ρημένοι πολλοί Κορνάροι (καί Βιτσέντζοι) "Ελληνες, χωρίς κα­
μιά σχέση μέ τούς βενετούς άρχοντες. Τά τελευταία χρόνια ή
δημοσίευση τής διαθήκης ένός Άνδρέα Κορνάρου, μέλους τής
άρχοντικής οικογένειας καί σημαντικού λογίου τής έποχής, έ­
φερε καί πάλι στο προσκήνιο το ζήτημα. 'Ο Άνδρέας έχει ά-
δερφό Βιτσέντζο, καί πολλοί θέλησαν νά ταυτίσουν τον Βιτσέντζο
αυτόν μέ τον ποιητή τού Έ ρω τόκριτου. 'Ωστόσο, σύμφωνα μέ
τις άρχειακές πηγές, ό Βιτσέντζος αυτός πεθαίνει τό 1613, γε­
γονός πού θά άνέβαζε τή συγγραφή τού ποιήματος σέ εποχή
πολύ πρώιμη, άσυμβίβαστη μέ όλες τις άλλες χρονολογικές εν­
δείξεις.9
Καί για τήν άκριβή χρονολογία δέν είμαστε άπόλυτα βέβαι­
οι. Ά ν είναι ωριμότερο έργο τοΰ ποιητή, όπως υποθέσαμε
(σ. 77), τότε θά πρέπει νά τοποθετηθεί μετά τή Θ υσία τοΰ ’Α­
βραάμ, πού γ ι’ αύτήν έχουμε μαρτυρημένη χρονολογία τό 1635,
αλλά καί πριν άπό τό 1645, χρονιά δπου άρχισε ό βενετοτουρ-
κικός πόλεμος, ή έστω τό 1648, όταν άρχισε ή πολιορκία τοΰ
Μεγάλου Κάστρου —χρόνια πού δέν προσφέρονταν γιά τή συγ­
γραφή ενός ποιήματος σάν τόν Έ ρω τόκριτο. ’Αλλά ό ποιητής
δέ θά έπαψε νά επεξεργάζεται τό ποίημα, καί στή δεύτερη αύτή
επεξεργασία θά οφείλεται τό παρέμβλητο (καθώς φαίνεται) επει­
σόδιο τοΰ Καραμανίτη μέ τόν Κρητικό, πού δέν μπορεί νά ύπο-
δηλώνει άόριστα τήν άντίθεση Ελλήνων καί Τούρκων, άλλά θά
άναφέρεται συγκεκριμένα στον πόλεμο, πού είχε κιόλας άρχίσει,
καί θά γράφτηκε μέσα στό Κάστρο, δπου πιθανότατα είχε κατα-
φύγει ό ποιητής μετά τήν καταστροφή τής ιδιαίτερης πατρίδας
του, τής Σητείας, τό 1646.
'Ένα άλλο θέμα πού άπασχόλησε πολύ τούς μελετητές ήταν
τό ζήτημα τών π η γώ ν οί περισσότεροι (δπως ήταν φυσικό) ζή­
τησαν τά πρότυπα στόν Άριόστο ή στον Τάσσο. Σήμερα τό
9. Βλ. για ολα αύτά τήν εισαγωγή μου στην 3η έκδοση τοΰ Έρωτό-
κριτου (έκδ. οίκος Ά στήρ, ’Αθήνα 1976), ιδίως στις σσ. 9-12, 28, 56.
80
«ΕΡΩΤΟ ΚΡΙΤΟΣ
πρότυπο έχει πιστοποιηθεί" είναι τό μεσαιωνικό γαλλικό μυθι­
στόρημα τοΰ Pierre de la Cypède, P a ris et V ienne, «ό Παρί­
σης καί ή Βιέννα».10 'Ο έλληνας ποιητής, πού άντλεί άπό ιτα­
λικές μεταφράσεις τοΰ μυθιστορήματος, πού είχαν κι αυτές ε­
ξαιρετική διάδοση, άκόμη καί άπό μιά έμμετρη ιταλική δια­
σκευή, άκολουθεΐ τή βασική πορεία τής ύπόθεσης, άλλά καί τήν
τροποποιεί ριζικά σέ καίρια σημεία" δλος ό πόλεμος τών ’Α­
θηναίων καί τών Βλάχων είναι δικό του εφεύρημα. Καί τό σπου­
δαιότερο: άπό τό μεσαιωνικό κόσμο τοΰ γαλλικοΰ μυθιστορήμα­
τος δέν έχει μείνει σχεδόν τίποτα, τό έλληνικό έργο άναπνεει
μέσα στόν κόσμο τής ’Αναγέννησης, έχει τήν ίδιαν άνεση, τήν
ίδια εύγένεια καί άνθρώπινη άξιοπρέπεια. Ά ν ό καμβάς τής
ύπόθεσης είναι τοΰ Pierre de la Cypède, τό πνεΰμα είναι σί­
γουρα τοΰ Άριόστο.
Ά λλά συνάμα είναι καί τό πνεΰμα τής ελληνικής δημοτικής
μυθολογίας. Είδαμε, μιλώντας καί γιά τή Θ υσία τον Α β ραάμ ,
πού άποδείχτηκε έργο νεανικό τοΰ Κορνάρου, πόσο ό ποιητης
είναι λαϊκότερος, πιό κοντά στό στίχο καί στά εκφραστικά μέσα
τοΰ δημοτικοΰ τραγουδιού. Τά στοιχεία αύτά τά συναντοΰμε
κι έδώ, άλλά πολύ περισσότερο έντονα. Ό ποιητής έχει απόλυ­
τα κυριεύσει τά έκφραστικά του μέσα καί προχωρεί μέ άνετότε-
ρο, μακροσκελέστερο βηματισμό" έχει πείρα ζωής καί σοφία,
καί παρακολουθεί τούς πολύ νέους ήρωές του μέ τή συμπάθεια
τοΰ ώριμου ανθρώπου, πού «γινώσκει οίος ρυσμός άνθρωπους
έχει»11 καί πιστεύει μέ αισιοδοξία στό αίσιο τέλος. 'Ο Έροττά­
κριτος είναι τό άριστούργημα τής κρητικής λογοτεχνίας" είναι
συνάμα καί ένα έργο κορυφαίο τής νεοελληνικής ποίησης ολό­
κληρης, ένα έργο ορόσημο. Είναι ή άκραία κατάληξη όλης αυτής
τής πρώτης φάσης τής νεοελληνικής ποίησης πού τήν είδαμε
νά ξεκίνα στά βυζαντινά χρόνια μέ τόν Λιγενή. Μετά τόν Έ -
ρω τόκριτο άκολουθεΐ ενάμισης αιώνας ποιητικής παρακμής.
Ilabent sua fata libelli. 'Η πτώση τής Κρήτης έκαμε ώστε
τό έργο ν’ άργήσει νά τυπωθεί" πρώτη του έκδοση έχουμε στή
10. Τήν ταύτιση πιστοποίησε πρώτος ό Ν. Cartojan, «Poema ere tana
Erotocrit», Βουκουρέστι 1935 (Academia Romàna, .Vlemor. Sect, liter.,
Sor. Ili, τόμ. 7, 1). Τοΰ ’ίδιου, «Le modòle frangais de TErotocritos»,
Revue de litLérature comparée, 1936. Πρβ. καί E. Κριαρας, Μελετήμα-
τα περί τάς πηγάς τον ’ Ιίροίτοκρίτου, Α θήνα 1938.
11. ’Αρχίλοχος, άπ. 67a Diehl.
81
 3. ΤΙ Λ Ο Γ Ο Τ Κ Χ Ν Ι Κ Ι Ι ΛΚΜΤ Ι Ì I T I I X ΚΡΤΤΤΙΙ
Βενετία το 1713. ’Αλλά από τότε το έργο γνοόρισε αλλεπάλλη­
λες επανεκόόσεις καί έγινε γρήγορα βιβλίο λαϊκό. "Ως τις άρχές
τοΰ αιώνα μας ό γυρολόγος πού γύριζε στά χωριά, μαζί μέ τις
άλλες του πραμάτειες πουλούσε καί τή φυλλάδα τού Ρωτόκρι-
του. Φυσικά το ποίημα περισσότερο διαδόθηκε στήν Κρήτη, όπου
ο λαός αποστήθιζε κομμάτια ολόκληρα, καί τα βράδια μαζεύον­
ταν οί συντροφιές καί απάγγελλαν στίχους του —μάλλον τούς
τραγουδούσαν (καί τούς τραγουδούν άκόμη) σ’ ένα είδος ρετσι­
τατίβο, που παραλλάζει ελαφρά στις διάφορες περιοχές. ’Από
τα χαρακτηριστικά παραδείγματα ενός έργου τής έντεχνης λογο-
τεχνιας, πού άφομοιώθηκε άπο το λαό καί έγινε σχεδόν δημοτικό
τραγούδι.
82
ΤΚΤΛΡΎΟ ΚΚΦΛΛΛΙΟ
Ο ΔΕΚΑΤΟΣ ΟΓΔΟΟΣ ΑΙΩΝΑΣ
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ
' U κατάκτηση τής Κρήτης άπο τούς Τούρκους το 166!) (ύστερα
άπο είκοσι δύο χρόνια πού κράτησε ή πολιορκία τοΰ Μεγάλου
Κάστρου) σημειώνει καί το τέλος τής κρητικής λογοτεχνίας.
Α ποτελεί συνάμα καί μιαν άπο τις πιο καίριες, μιά οργανική
τομή στήν ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. ) στερ απο
τή Λαμπρή άνθηση στήν Κρήτη βρισκόμαστε μετά το 1669 σε
μιά κατάσταση ποιητικής έρημίας. ’ Αλλά καί άπο γενικότερη
άποψη το 1669 είναι μιά σημαντική ιστορική στιγμή. Πολλές
ανακατατάξεις έχουν έπέλθει μέσα στον ελληνικό χώρο στους
δύο αιώνες πού ακολούθησαν τήν άλωση τής I Iόλης. Ούσιαστικά
βέβαια ό ελληνισμός μένει ακόμα εθνικά άσυγκρότητος καί
μοιρασμένος στις τρεις διακεκριμένες ενότητες (τουρκοκρατού­
μενη, οραγκοκρατουμενη, διασπορά), άλλα τά φραγκοκρατου-
μενα (βενετοκρατούμενα τώρα) μέρη έχουν περιοριστεί, ιδίως
μετά την άπώλεια τής Κύπρου καί τής Κρήτης, μόνο στά Κ-
φτάνησα (θά υπάρξει μιά σύντομη παρένθεση, μιας δεύτερης
Βενετοκρατίας στήν Πελοπόννησο άπο τό 1684 ως το 1ί14),
και ή τουρκική κατάκτηση έχει απλωθεί σχεδόν σέ όλο τον ελ­
ληνικό νώρο. 'Ύστερα, οί ενότητες αύτές δεν έχουν πιά τήν αυτο­
τέλεια πού είχαν στούς πρώτους αιώνες καί έχουν μεταβάλει χα­
ρακτήρα. Ανάμεσα στά Εφτάνησα καί τή Βενετία (τό σημαντι­
κότερο κέντρο τού ελληνισμού τής διασποράς) ύπαρχει τώρα
πολύ περισσότερη επαφή από πρίν, τόσο πού ν αποτελούν μια
ξεχωριστή ενότητα. Α λλά καί ό τύπος τού 'Έλληνα τής όια-
σποράς είναι τώρα διαφορετικός' στον Iί)ο αιοόνα οι Κλληνες
πήγαιναν στή Δύση γιά νά διδάςουν, τώρα πηγαίνουν για να
διδαχτούν. Τά πανεπιστήμια τής ’ Ιταλίας (τής Πάντοβας κυ-
ρί(υς) εκπαιδεύουν ένα πλήθος νέων, όχι πια μόνο απο τα βενε­
τοκρατούμενα μέρη, άλλα καί άπο τήν υπόλοιπη ' Ιολλαδα, οι
όποιοι έπιστρέφοντας στην πατρίδα μεταδίδουν τά οσα έμαθαν.
83
 Ί. Δ Γ Κ Λ Τ Ο Σ Ο Γ Δ Ο Ο Σ Λ Ι Ω Χ Λ Σ
^Ζ°λεία είδαμε ;,ως είχαν αρχίσει, νά ιδρύονται, καί πριν άπό
το 1669 σε διάφορες πόλεις τής 'Ελλάδας, τώρα ή παιδεία παίρ­
νει πολύ μεγαλύτερο άπλωμα, ή πνευματική ζωή ουσιαστικό­
τερη υπόσταση. 'II ζ<υηρή αυτή κίνηση μέσα στον ελληνικό χώρο
έχει το επίκεντρο στήν Κωνσταντινούπολη, στον κύκλο του Πα-
τριαρχειου καί των «Φαναριωτών»- αργότερα 0ά μεταφερθεί
στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, στις αύλές των Ελλήνων ηγε­
μόνων. Είναι χρόνια κρίσιμα καί αποφασιστικά για τον ελλη­
νισμό, ο οποίος βαθμιαία στήν αρχή, μέ σταθερότερο βήμα ύστε-
ροτερα, διαγράφει τήν πορεία του πρός τή σύνθεση των διασκορ­
πισμένων μελών καί τήν αποκατάσταση —αυτήν πού θά συν-
τελεστει τελικά μέ τήν εξόρμηση του 1821.
Με γνωμονα τά στοιχεία αυτά μπορούμε νά διαιρέσουμε τά
150 χρόνια πού χωρίζουν το 1669 άπο τό 1821 σέ δύο κυρίως
χρονικές περιόδους, τή μία ώς τά 1770-80 περίπου, τή δεύτερη
άπό τή δεκαετία αύτή ώς τό 1821. Γύρω στά 1770-80 ή κατά­
σταση εχει μεταβληθεί ριζικά, ή ρωσοτουρκική συνθήκη τού
Κιουτσουκ-Καίναρτζι τό 1774 έδωσε ιδιαίτερα προνόμια στούς
' Ελληνες μέσα στήν τουρκική επικράτεια καί εξασφάλισε έτσι
μια υλική άκμή καί τήν άνοδο μιας νέας άστικής τάξης. Στήν
επόμενη πεντηκονταετία σέ όλους τούς τομείς, καί φυσικά καί
στον πνευματικό, παρουσιάζεται ένας εντονότερος παλμός, πού
οδηγεί μέ γοργότερο ρυθμό πρός τό τέρμα.
ΙΙΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 1669-1770/80
Με τήν πτώση τής Κρήτης σβήνει, είδαμε, απότομα ή έξοχη
άνθηση τής κρητικής λογοτεχνίας. 'Ωστόσο τό ιστορικό γεγονός
ίσως να μή στάθηκε ή μοναδική άφορμή γ ι’ αύτό. 'II κρητική
λογοτεχνία είχε διαγράψει τήν τροχιά της, ό Έ ρω τάκριτος, ση­
μείο κορυφιυσης, αποτελούσε συνάμα καί μιά κατάληξη (βλ.
καί σ. 81). I ό ίδιο ά.λλωστε συμβαίνει καί στις ά,λλες ευρωπαϊκές
λογοτεχνίες, μέ τις οποίες ή νεοελληνική βάδισε σχεδόν παράλ­
ληλα. Καί έκει έχουμε στήν ποίηση μιά πρώτη φάση, πού αρ­
χίζει με έναν επικό κύκλο καί καταλήγει σέ κορυφαίες δημιουρ­
γίες στό τέλος τού 16ου ή στον 17ο αιώνα: ας θυμηθούμε τά
ονόματα τού Torquato Tasso, τού Ρακίνα καί τού Μολιέρου,
τών Ελισαβετιανών καί τού Milton. "Ο,τι άκολουθεΐ στήν ποίη­
ση είναι πτώση. 'Ο 18ος αίούνας είναι σέ όλη τήν Ευρώπη αίώ-
Ι Ι Ρ Ω Τ Ι Ι Π Κ Ρ Ι Ο Λ Ο Σ : 16 6 9 - 1 7 7 0 / 8 0
νας αντιποιητικός. Καί μόνο πρός τό τέλος του καί στις αρχές
τού 19ου θ’ αναβιώσει ό λυρισμός, ένας λυρισμός όμως όλότελα
διαφορετικός άπό τό λυρισμό τής πρώτης ποιητικής φάσης, πε­
ρισσότερο υποκειμενικός, απομονωμένος στήν άτομική εύαισθη-
σία, οίκειότερος, εσωτερικότερος. Ά ς θυμηθούμε πάλι τά ονό­
ματα τού Holderlin, του Keats, τού Shelley. Δεν είναι δια­
φορετική καί ή έξέλιξη στήν Ελλάδα. Ό Σολωμός θά είναι ό
πρώτος γνήσιος εκπρόσωπος τού καινούριου αύτοΰ λυρισμού’ ό
Βιτσέντζος Κορνάρος ήταν ό τελευταίος τής πρώτης ποιητικής
φάσης.
'Ένα ρεύμα προσφυγιάς άκολουθεΐ τό 1669, όπως άκολούθησε
καί τό 1453. ’Αδιάφορο αν καί οί Βενετοί ήταν ξένοι, οί Κρη­
τικοί ένιωσαν τήν τουρκική κατάκτηση σάν πραγματική σκλα­
βιά, πολέμησαν γενναία πλάι στούς Βενετούς καί πολλοί έφυ­
γαν μαζί τους υστερ’ άπό τήν καταστροφή πρός τά Ίόνια νησιά
καί τή Βενετία. ’Έφερναν μαζί τους τήν παράδοση τής λογο­
τεχνίας τους καί —κάτι πιό χειροπιαστό— τά χειρόγραφα τών
ποιητικών έργων. Τό 1713 θά τυπωθεί γιά πρώτη φορά στή
Βενετία ό Έ ρω τόκριτος, «ποίημα παλαιόν, οπού τόσον έπαινεΐ-
ται καί τιμάται εις τάς νήσους τού Άδριακοΰ», καθώς θά γράψει
ό έκδοτης. Στά 1725 ό λόρδος Edward H arley άγοράζει στήν
Κέρκυρα τό μοναδικό γνωστό χειρόγραφο τού Έ ρω τόκριτον,
γραμμένο 15 χρόνια πιό πριν σέ κάποιο άπό τά Ε φτάνησα.1
Ή παράδοση λοιπόν τής κρητικής λογοτεχνίας μεταφυτεύε­
ται μετά τό 1669 στά Εφτάνησα. Διατηρείται έκεΐ, άλλά δε
συνεχίζεται. Τήν κρατούν τά πρώτα χρόνια οΐ Κρητικοί πρόσφυ­
γες" άργότερα περνά στά χέρια τών Έφτανησιωτών. Τό 1681
ό Μαρίνος Τζάνες Μπουνιαλής άπό τό Ρέθυμνο έκδίδει στή Βε­
νετία ένα μακροσκελέστατο έμμετρο χρονικό γιά τόν πόλεμο καί
τήν πτώση τής Κρήτης- τό περίεργο είναι ότι άντιγράφει τό
άνάλογο χρονικό ένός Κεφαλλονίτη, τού ’Άνθιμου Διακρούση.
'Ως στιχουργός ό Μαρίνος είναι άρκετά άδέξιος, όπως δείχνει
καί ένα άλλο φυλλάδιό του μέ θρησκευτικούς στίχους (Βενετία
1684). ’Αδερφός του είναι ό ’Εμμανουήλ Τζάνες, έφημέριος τής
έκκλησίας τού 'Αγ. Γεωργίου στή Βενετία, στιχουργός άδέξιος
κι αύτός, άλλά άγιογράφος άπό τούς σημαντικότερους τής «Κρη­
τικής σχολής».
1. Χειρόγραφο Βρετανικού Μουσείου, Harleian 5644. Στό πρώτο φύλ­
λο: Αρχή τον Ροτόκριτου: 1710.
85
 Ί. Λ Κ Κ Λ Τ Ο Σ Ο Γ Δ Ο Ο Ι Λ1ΩΝΛ1'
Στενές επαφές ανάμεσα στην Κρήτη καί στά Εφτάνησα εί­
χαν δημιουργηΟεΐ καί πριν άπό το 166!». Το 1646 ό Ζακυθινός
Ηεοδωρος Μοντσελέζε ές,έδωσε ένα περίεργο, καί ασήμαντο, θε­
ατρικό έργο, τήν Εύγένα, φανερά επηρεασμένο άπό τα Κρητι­
κά δράματα, τό 1658 ο Ζακυθινός επίσης Μιχαήλ Σουμμάκης
μετέφρασε τον Π ιστό βοσκό {Pastor F ido), τό φημισμένο ποι-
μενικό δράμα του G. Β. Guarirli, σέ δεκαπεντασύλλαβους στί­
χους πού κρατούν πολύ άπό την ποιότητα των κρητικών. Τό
ίδιο έ’ργο τό είχε μεταφράσει στις άρχες τού αιώνα ένας ανώ­
νυμος Κρητικός, πού ζοΰσε, φαίνεται, στη Βενετία, αποξενω­
μένος άπό τή λογοτεχνική πράξη τού νησιού του. '11 μετάφρασή
του έμεινε ανέκδοτη εω : πρόσφατα.2 Μέ πολύ μεγάλη πιθανό­
τητα επίσης ύποθέσαμε πώς ό ποιητής τού Ζήνωνα, πού παί­
χτηκε στή Ζάκυνθο τό 1682-83 (βλ. σ. 69), ήταν κι αυτός
Ζακυθινός
Από τά υπολείμματα τού τραπεζιού τής κρητικής άκμής θρέ­
φεται καί ό Κεφαλλονίτης Πέτρος Κατσα'ίτης. 'Ένας καθυστε­
ρημένος επίγονος μέ πολύ άμφίβολη άξια. Τά έργα του μάς έσώ-
θηκαν σ’ ένα μοναδικό χειρόγραφο" είναι ένα έμμετρο χρονικό,
σέ ομοιοκατάληκτους έντεκασύλλαβους, γιά τήν άλωση τής Πε-
λοποννήσου άπό τούς Τούρκους τό 1715, μετά τή δεύτερη Βενε-
τοκρατία (Κ λαθμός Π ελοπόννησον, 1716) καί δύο τραγωδίες:
Ιφ ιγ ένε ια καί Θ υέστης, κακέκτυπα τής ^Εριοφίλης. '(_) νεώτερος
εκδότης κ. Ε. Κριαράς εξακρίβωσε πώς προέρχονται άπό άμεση
μίμηση των όμώνυμοιν τραγωδιών τού Lodovico Dolce. ΙΙε-
ρίεργο είναι ότι στήν Ιφιγένεια —κάτι πού δέ συμβαίνει στο
πρότυπό— εισάγονται ξαφνικά στήν τελευταία πράξη πρόσωπα
καί καταστάσεις κωμικές καί τό έργο μεταβάλλεται απότομα’
σέ ιλαροτραγωδία.
Μεμονωμένη εμφάνιση, χωρίς συνοχή καί χωρίς συνέχεια,
είναι τά ’Άνθη ενλαβείας {«έκχυθέντα εις τήν πανένδοξον μετά-
στασιν τής θεομήτορος Μαρίας»), ένα μικρό φυλλάδιο πού έξέ-
δωσαν τό 1708 ο! «τρόφιμοι καί σπουδαίοι» (δηλ. οί σπουδα­
στές) τού Φλαγγινιανοΰ Έλληνομουσείου τής Βενετίας (βλ. σ.
60). 'Ένα λεύκωμα σχολικό, μέ άρχαιόγλωσσα καί λατινικά
επιγράμματα, σαπφικές ούδές καί ιταλικά σονέτα —άλλά καί
ποιήματα καί πεζά νεοελληνικά. Μακριά άπό τή λόγια παρά-
2. Π. Ίωάννου. Ό πιστικός βοσκός, Βερολίνο 1962 —βλ. Βιβλιο­
γραφία.
86
Ι Π Ώ Τ Ι Ι ΙΓΚΡΙ ΟΛΟΣ: 1B1Ì9-1 770/80
δόση των Φαναριοιτών τής Πόλης, οί μαθητές τού σχολείου τής
Βενετίας, μέ τήν επιστασία των δασκάλων τους, γράφουν ρητο­
ρικές καί ποιητικές δοκιμές κ α ί στή νέα γλούσσα. ’Ιδιαίτερα
άξίζει νά σημειωθεί πώς τέσσερα άπό τά ποιήματα είναι σο­
νέτα —τά τρίτα πού συναντούμε υστέρα άπό τά Κυπριώτικα
ερωτικά καί τά χορικά τού Ροδολίνον. Φυσικά δέν υπάρχει
καμιά εξάρτηση και καμιά συνέχεια" ή ιταλική έπίδραση ση­
μειώνεται άνεξάρτητα σέ τρεις διαφορετικούς χούρους καί σέ
τρεις διαφορετικές έποχές: στήν Κύπρο τό 1570, στήν Κρήτη
τό 1647, στή Βενετία τό 1708.
Ά ν όμως στά Εφτάνησα καί στο χώρο τής διασποράς η ποί­
ηση άντιπροσωπεύεται τόσο πενιχρά, 0’ άναπτυχθεΐ. άκριβώς
μετά τό 1669, ένα άλλο είδος τού λόγου, ή έντεχνη πεζογρα­
φία στή λαϊκή γλώσσα. Τά πρώτα πεζά έργα στή δημοτική
τά συναντήσαμε καί πριν άπό τό 1669 (βλ. σ. 63-64)" δέν ήταν
όμως αύτά πεζογραφία έντεχνη. ’ Ηταν έργα προορισμένα γιά
τό λαό (ό Χρονογράφος, ή ’Αμαρτωλών σω τηρία), καί γ ι’ αύτό
γραμμένα σέ γλόισσα άπλούστερη καί πιό κατανοητή. Τώρα ό­
μως ή γλούσσα θά χρησιμοποιηθεί ώς όργανο έκφραστικό καί
λογοτεχνικό, καί όχι στή λαϊκή χρονογραφία ή στή θεολογική
εποικοδομητική συγγραφή, άλλά σ’ ένα είδος άνώτερο, τήν εκ­
κλησιαστική ρητορική.
Τό ξεκίνημα τό είδαμε κιόλας νωρίτερα, στή Βενετία και
στήν Κρήτη, μέ τούς λόγους τού Μαργουνίου καί τού Πήγα.
Κρητικοί επίσης, λίγο μεταγενέστεροι, είναι καί ο Γεράσιμος
Βλάχος, πού γίνεται τό 1679 στή ίάενετία «μητροπολίτης Φι­
λαδέλφειας», καί ό ’ Αθανάσιος Βαρούχας ( f i 708), που μετά
τήν πτώση τής Κρήτης κατέφυγε στά Εφτάνησα" και οι δυο,
δίπλα στ’ άλλα τους θεολογικά καί άρχαιόγλωσσα έργα, γρα­
φουν καί «Διδαχές» σέ φροντισμένη γλώσσα λαϊκή. Ιό ίδιο και
ό Κρητικός επίσης Γεράσιμος Παλλαδάς, που είναι στα χρονιά
1677-1699 Πατριάρχης ’Αλεξάνδρειάς.
’Αλλά, εκείνος πού κατ’ εξοχήν άνέπτυξε την εκκλησιαστική
ρητορική, καί πού στά χέρια του ή γλούσσα μπόρεσε ν άντα-
ποκριθεί στις υψηλές άπαιτήσεις του έντεχνου ρητορικού λόγου,
είναι ό Φραγκίσκος Σκούφος (1644-1697). ΊΙταν παιδί ενός
χρόνου όταν οί Τούρκοι πήραν τά Χανιά καί έφυγε μέ τούς δι­
κούς του γιά τήν Ιταλία" σπούδασε στό Κολλέγιο τής Ριυμης
87
 4. Δ Ε Κ Α Τ Ο Ι ] Ο Γ Δ Ο Ο Σ Α Ι Ω Ν Α Σ
καί. έδρασε στήν ’Ιταλία καί στά Εφτάνησα, άφοσιωμένος στην
καθολική εκκλησία. Το 1670 έξέδωσε στή Βενετία ένα «Λόγο
πανηγυρικό)) στο γενέθλιο του Προδρόμου. Το κυριότερο έργο
του είναι ή Τέχνη ρητορικής (1681), ένα εγχειρίδιο δηλ. δπου
αναφέρονται ένα ένα όλα τα ρητορικά σχήματα καί παραθέτον-
ται για το καθένα παραδείγματα (παρμένα άπό λόγους δικούς
του). 'Ο Σκούφος είναι τεχνίτης καί έχει απόλυτη συνείδηση τής
τέχνης του. Την τέχνη αύτή τήν έμαθε στήν Ιταλία (τα πρώτα
μαθήματα σίγουρα στο Κολλέγιο τής Ρώμης), οπού ιδιαίτερα
καλλιεργούσαν, καί μάλιστα στους κύκλους τής καθολικής εκ­
κλησίας, τήν έκκλησιαστική ρητορική. (Ό σημαντικότερος εκ­
πρόσωπός του είδους στον 17ο αιώνα, ό ’Ιησουίτης Paolo
Segneri είναι σχεδόν σύγχρονος μέ τον Σκούφο). Το ύφος τού
Σκούφου είναι περίτεχνο καί διανθισμένο δπως των ίταλών δα­
σκάλων στήν περίπτωσή του μπορούμε νά μιλούμε γιά νεοελ­
ληνικό «μπαρόκ». Ά λλα το ύφος αύτό, εφαρμοσμένο σέ μιά
γλώσσα πού χρησιμοποιόταν γιά πρώτη φορά στον έντεχνο πεζό
λόγο, δεν έχει τή ρουτίνα καί τήν ύπερβολή τού ιταλικού 1 7ου
αιώνα. Διατηρεί πολλή δροσιά καί φρεσκάδα, δπως παρατηρήσα­
με καί στήν ποιμενική ποίηση τής Κρήτης. Είναι ή δροσιά τής
απλής γλώσσας πού δεν καταστρέφεται άπό το περίτεχνο ύφος.
Τή γραμμή πού χάραξε ό Σκούφος άκολουθεϊ ό Έφτανησιώ-
της Ή λίας Μηνιάτης. Γεννήθηκε το 1669 στο Ληξούρι τής Κε­
φαλληνίας άπό πατέρα πρωτοπαπά καί έφοίτησε στο Φλαγγι-
νιανύ Έλληνομουσεΐο- ή δράση του καλύπτει τά Εφτάνησα καί
τή Βενετιά, αλλά καί τήν Κωνσταντινούπολη, δπου άνακηρύ-
χθηκε άπό τον πατριάρχη «ίεροκήρυξ τής Μεγάλης ’Εκκλησίας».
’Αποτελεί το ορθόδοξο άντίρροπο τού λατινόφρονα Σκούφου.
Προς το τέλος τής ζωής του τον βρίσκουμε στή βενετοκρατού-
μενη Πελοπόννησο, δπου το 1711 γίνεται επίσκοπος Κερνίκης
καί Καλαβρύτων πέθανε το 1714 σχετικά νέος στήν Πάτρα.
'Ο Μηνιάτης άπόχτησε δσο ζοΰσε μεγάλη φήμη. Στο Ναύ­
πλιο έτρεχαν νά τον άκούσουν καί οί Βενετσιάνοι- στήν ιδιαίτερη
πατρίδα του, καθώς μαρτυρεί ένας μεταγενέστερος, «πολλοί τών
ιδιωτών άπαγγέλλουσιν έκ στήθους πολλά τεμάχια» άπό τούς
λόγους του.3 Ά ν καί δεν είχε ποτέ άμεσο δάσκαλο το Σκούφο,
μπορεί δμως άσφαλώς νά χαρακτηριστεί μαθητής του- σ’ έναν
3. ’Άνθιμος Μαζαράκης, Ή λία Μηνιάτη Αιδαχαί, 2η έκδ., Βενετία
1870, Εισαγωγή, σ. κα'.
88
ΙΙΡΩΤΗ Π Ε Ρ ΙΟ ΔΟ Σ: Π Ε ΖΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ
νεανικό του λόγο το 1688, τρόφιμος άκόμη τού Φλαγγινιανοΰ,
κάνει στο τέλος μιά συγκινητική άποστροφή στή Θεοτόκο γιά
τήν άπελευθέρωση τού ελληνικού έθνους, άποστροφή πού τήν ξα­
ναβρίσκουμε αύτούσια σχεδόν στήν (τυπωμένη κιόλας τότε) Ρ η­
τορική τού Σκούφου. Λογοκλοπή ; "Η ίσως ρητή δήλωση εξάρ­
τησης, άκόμα καί τιμής; Δέν το ξέρουμε. Ά πό τήν άλλη μεριά,
το ύφος τού Μηνιάτη είναι το ίδιο μέ τού Σκούφου, κάπως μά­
λιστα άκόμα πιο προχωρημένο στο πνεύμα τού «μπαρόκ», πιο
περίτεχνο καί πιο σοφά υπολογισμένο. 'Η γλώσσα του μενει
ωστόσο πάντοτε δημοτική, εντονότερη άλλά καί θερμότερη άπο
τού Σκούφου. 'Η θερμότητα τού λόγου γενικά είναι ίσως το κυ­
ριότερο χαρακτηριστικό τών διδαχών του, το μυστικό τής γοη­
τείας του. Κάτω άπό το περίτεχνο οικοδόμημα, το σοφά διαρ­
θρωμένο καί στερεωμένο, σώζεται μιά θερμότητα λεκτική πού
άντανακλά καί μιά θερμότητα τής πίστης, πίστης θρησκευτικής
μαζί καί ήθικής.
'Η καλλιέργεια αύτή τής δημοτικής στήν έντεχνη πεζογραφία
δέν είχε τήν άνάλογη συνέχεια. Στον τουρκοκρατούμενο έλλη-
νισμο το κλίμα θά εύνοήσει περισσότερο τή λογιότερη γλώσσα.
Στά Εφτάνησα δμως ή παράδοση τού Σκούφου καί τού Μηνιάτη
δέ θά σβήσει όλότελα. Ό Κερκυραϊος Πέτρος Κασιμάτης έκδί-
δει το 1718 Σ τ ό χάσες ω φελιμότατες διά τήν άπόκτησιν τον
φόβου τον Θεοΰ διαμοιρασμένες εις κάθε ημέραν τής έβδομά-
δος. . ., ένώ οί λόγοι πού εκφωνεί στά 1745-55, στήν Κέρκυρα
καί στή Βενετία, ό Κερκυραϊος επίσης άρχιμανδρίτης Σπυρίδων
Μήλιας, άκολουθοΰν τ ’ άχνάρια τού Μηνιάτη. 'Ένας ζωγράφος,
ό Παναγιώτης Δοξαράς, άπό τήν Πελοπόννησο, πού έζησε δ­
μως καί έδρασε στή Ζάκυνθο (1700-1752) και ζωγράφιζε με
τήν καινούρια, έντελώς ίταλιανίζουσα τεχνοτροπία, μετεφρασε
τήν Τέχνη ζω γραφιάς του Leonardo da Vinci καί έγραψε ένα
πρωτότυπο έργο Περί ζω γραφιάς σέ μιά απλή καί ρέουσα δη­
μοτική. Καί ό Κεφαλλονίτης Βικέντιος Δαμοδός (1700-1752),
σπουδασμένος στο Φλαγγινιανο καί στήν Πάντοβα, προσπάθησε
νά σπάσει τήν επιρροή τού «κορυδαλισμοϋ» (άν και υπομνημα­
τίζει κι αύτύς Αριστοτέλη) καί έγραψε τά φιλοσοφικά του εγ­
χειρίδια σέ άπέριττη δημοτική γλώσσα.
Ά πό τά τέλη κιόλας τού 16ου αιώνα, καθώς είδαμε σέ προη­
γούμενο κεφάλαιο, είχε άρχίσει νά δημιουργεϊται στήν Πόλη,
89
 4. Λ Κ Κ Λ Τ Ο Σ Ο Γ Δ Ο Ο Σ Λ1Ω.ΝΛΣ
γύρω άπό το Πατριαρχείο, μία κίνηση πνευματική, πού έφτασε
σε ιδιαίτερη ακμή μέ τον Κύριλλο Λούκαρη. Τότε περίπου (το
1G03) καί το Πατριαρχείο εγκαταστάθηκε στο μυχό τού Κερα­
τίου κόλπου, στη συνοικία του Φαναριού, όπου βρίσκεται άκόμα
και σήμερα. Εκεί συγκεντρώθηκαν οί κληρικοί πού ύπηρετοϋ-
σαν στο Πατριαρχείο καί οί κοσμικοί, στούς οποίους αύτό άπέ-
νεμε τίτλους καί αξιώματα. Οί «Φαναριώτες» αυτοί θά παί­
ξουν τώρα σημαντικότατο ρόλο στήν πολιτική άλλα καί στην
πνευματική ζωή. Θά αρχίσουν άκόμη ν’ άναδεικνύανται καί νά
παίρνουν σημαντικές θέσεις καί τίτλους κοντά στήν 'Τψηλή Πύ­
λη. κυρίως τή θέση τού μεγάλου διερμηνέα, πού σχεδόν κρα­
τούσε στά χέρια του τήν εξωτερική πολιτική. Πολλά ειπώθηκαν
καί υπέρ καί εναντίον τής τάξης αύτής, πού μέσα στούς κόλπους
της συναντούμε δίπλα δίπλα δείγματα ύψηλοφροσύνης καί πο­
ταπότητας, γενναίες πράξεις καί ταπεινές δολοπλοκίες. Είναι
δύσκολο γιά μάς σήμερα νά μπούμε στήν ιδιαίτερη ψυχολογία,
αλλά καί στήν παράδοξη θέση των άνθρώπων αύτών, πού ήταν
υποδουλοι καί ομο/ς είχαν τόσο ίσχύουσες θέσεις κοντά στον
κατακτητή —καί πού κινδύνευαν νά χάσουν το κεφάλι τους στο
πρώτο νεύμα εκείνου. Είναι ένας ιδιαίτερος κόσμος, πού δίνει
τη σφραγίδα του σέ όλο τον 18ο αιώνα —τον «αιώνα των Φανα-
ριωτών» όπως εύστοχα τον ονόμασαν.
Πρώτος "Ελληνας πού πήρε το άξίωμα τού μεγάλου διερ­
μηνέα ήταν ό Παναγιώτης Νικούσιος (ήταν δίπλα στον Καπου-
δάν-πασά όταν οί Βενετοί τού παρέδωσαν τήν Κρήτη!)' διά­
δοχός του ό Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, άπό τή Χίο (1641-
1709), γενάρχης τής μεγαλύτερης φαναριώτικης οικογένειας, πού
είχε διδάξει στήν Πατριαρχική ’Ακαδημία, όπου είχε διαδεχτεί
τον Κορυδαλέα. 'Ο γιός του Νικόλαος (1670-1730) είναι ό πρώ­
τος "Ελληνας ηγεμόνας στις παραδουνάβιες ήγεμονίες τής Βλα­
χίας καί τής Μολδαβίας —όπου μετατοπίζεται τώρα ή δράση
τών Φαναριωτών καί όπου γιά έκατό χρόνια (ως το 1821) οί
αυλές τών 'ΓΑλήνων ηγεμόνων θ’ άποβοϋν κέντρα ελληνικής
παιδείας καί πνευματικής άκτινοβολίας.
Τό φαναριωτικό κλίμα είναι λόγιο καί άρχαιόγλο/σσο, άσχετο
με τό κλίμα τής Βενετίας καί τών Ίονίων νήσων. Οί Μαυρο-
κορδάτοι γράφουν τά. έργα τους στήν έπίσημη γλούσσα καί τά
ενδιαφέροντά τους στρέφονται γύρω άπό τή νέα πολιτική τους
εμπειρία: Φ ροντίσματα π ολιτικά , Θέατοον πολατικόν. Οί μελε-
90
Φ Λ ΥΛ Ρ Η Π ΊίΣ. ΑΡΧΗ ΝΚΟΚΛΛΙΙΝΙΚΟΪ· Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Υ
τντε: τής εποχής αύτής ςεχωρίζουν τα Φιλοθεοί) πάρεργη του
Νικολάου Μαυροκορδάτου (γραμμένα τό 1718, άλλα τυπωμένα
μόλις τό 1800). ένα είδος μυθιστόρημα, όπου άντικατοπτρίζεται
πιστά το προοδευτικό εύρωπαΐκό πνεύμα τής εποχής, διοχετευ­
μένο στούς φωτισμένους αύτούς ηγεμόνες διά μέσου τής Γαλ­
λίας καί τής γαλλικής γλώσσας, ή όποια ιδιαίτερα τώρα δια­
δίδεται καί έπηρεάζει τήν παιδεία. 'Π άρχή του νεοελληνικού
διαφιοτισμού.
Ό πιό' έγκυρος μελετητής τού νεοελληνικού διαφωτισμού, ό
κ. Κ. (9. Δημ,αράς, διακρίνει τρεις χρονικές περιόδους τού κινή­
ματος, αντίστοιχες πρός τις περιόδους τού γαλλικού διαφοκτι-
σμοΰ. 4 Ί1 πρώτη, προδρομική, εντάσσεται στή χρονική περίοδο
πού εξετάζουμε (έύς τό 1774) καί κυβερνάται άπό τήν κυριαρ­
χική επίδραση τού στοχασμού του Βολταιρου. Κύριος φορέας
τού πνεύματος αύτοΰ είναι ό Εύγένιος Βουλγαρης, απο την Κέρ­
κυρα, πού πέρασε όμως τή μακριά καί ανησυχη ζωη του (1716-
1806) στό χώρο τού υπόδουλου ελληνισμού, και απο το 17/0
στήν αύλή τής Αικατερίνης I > τής Ρο/σιας. Προοδευτικός και
θαυμαστής τού Βολταίρου στά νεανικα του χρονιά, διαγράφει
τήν καμπή άπό τήν πρόοδο πρός τή συντήρηση πού χαρακτη­
ρίζει τήν πνευματική έςέλιξη τών χρόνο/ν αυτών, ιδίως στα χρο­
νιά μετά τή Γαλλική ’Επανάσταση. '11 μορφή του κυριαρχεί
μέσα σέ όλο τόν 18ο αιώνα καί ή δράση του καί ή διδασκαλία
του έχει προεκτάσεις πρός όλες τις μεριές. 'Π νεοελληνική παι­
δεία έπιτελεΐ μέ τόν Βούλγαρη ένα άποφασιστικό βήμα. Τά
πολυπληθή έργα του είναι φυσικά όλα άρχαιογλωσσα' ν.'/ζ μά­
λιστα ρητά καταδικάσει τήν προσπάθεια τού Δαμοδοΰ να γρα­
φτούν εγχειρίδια φιλοσοφικά στή λαϊκή γλούσσα. Δίπλα στη
φορτισμένη προσέγγιση πρός τό προοδευτικό πνεύμα τής ευρω­
παϊκής φιλοσοφίας, ένας άτεγκτος γλορσσικός άρχαϊσμος, το ιδα­
νικό τής έπανόδου στην αρχαία.
Ό 18ος αιώνας είναι ό αιώνας τού στοχασμού, τών πνευματι­
κών άνακατατάξεορν. Γής λογοτεχνίας το μερίδιο είναι ελάχι­
στο. Στον φαναριωτικό χώρο ή ποιητική έρημία είναι άκόμα
4. Δ η μ α ρ α ς, Ιστο ρ ία , 4ο μέρος, σσ. 142 κ .έ . Τ ο ϋ ’ί δ ιο υ , Ό ελληνικός
Δ ια φ ω τισ μ ό ;, ’Αθήνα 1964, σσ. 28-25, ά ν α τ υ π ω μ έ ν ο τ ώ ρ α σ τό : Κ. (ή.
Δ η μ α ρ α ς. Λ ι ο/ λληι'ικο^ Δ ια φ ω τισμ ό ς, ’ Α θήνα 1977 (Έ ρ μ η ς, Ν εο ελλη νικ ά
Μ ε λ ετ ή μ α τ α 2 ), σσ. 1 -2 2 .
91
 4. Δ Ε Κ Α Τ Ο Σ Ο Γ Δ Ο Ο Σ ΑΙΩΝ ΑΣ
πιο αποκαρδιωτική άπό δ,τι στά Εφτάνησα. ’ Εδώ λείπει καί
ή ανάμνηση έστω τής κρητικής παράδοσης, πού έδινε εκεί μέ
την καλλιεργημένη γλωσσά της κάποια δροσιά στ'ις ποιητικές
δοκιμές. Έδώ ή γλώσσα δεν έχει περάσει άπο αύτή την καλ­
λιέργεια" είναι είτε λογιότερη καί ψυχρότερη, είτε πλαδαρή καί
ακαλλιέργητη, στο επίπεδο τής καθημερινής ομιλίας, πολλές
φορές καί μέ ανάμειξη πολλών τουρκικών λέξεων, πού είχαν
μπει στήν κοινή συνήθεια.
Καί το περιεχόμενό φυσικά δέν είναι διαφορετικό" ούτε ή
σύντομη σχετικά Σ τοιχειομ α χία (1746) του ’Ιωάννη Ρίζου Μα-
νέ, ούτε ή έπηρεασμένη άπο αύτήν άπεραντολόγος Β οσπ ορομα-
χία (1766) τού ξένου Μομάρς, γιατρού καί διερμηνέα τού αυ­
στριακού πρεσβευτή στήν Πόλη, έχουν καμιά, ποιητική ή άλλη,
αξία. ΓΙιό ενδιαφέρων είναι ό Κωνσταντίνος, καί ώς μοναχός
Καισάριος Δαπόντες άπο τή Σκόπελο, πού έμόνασε άπο το 1757
στή μονή Ξηροποτάμου τού 'Αγίου ’Όρους καί εκεί πέθανε το
1784. Πολυγράφος άπο τούς λίγους. Το τί γράφει είναι άφάν-
ταστο" ό,τι είδε, ο,τι ακούσε, δ,τι διάβασε το μετατρέπει σέ
στίχους, χιλιάδες στίχους άφάνταστα πρόχειρους, πλαδαρούς,
πλατειάζοντες. Πολλά άπο τα έργα του τυπώθηκαν δσο ζοΰσε
καί θαυμάστηκαν καί άγαπήθηκαν άπο τούς συγχρόνους του
(Κ αθρέπτης γυναικώ ν 1766, Χ ρηστοήθεια 1770, Τράπεζα πνευ­
μ α τικ ή 1770), άλλα έκδόθηκαν μετά το θάνατό του (Κ ήπος Χα-
ριτιον 1881), μένουν κι άλλα πού είναι άνέκδοτα άκόμη. Δέν
πρόκειται βέβαια γιά ποίηση, άλλα ούτε κάν για στοιχειώδη
λογοτεχνική καλλιέργεια. 'Ωστόσο στήν άτέλειωτη αύτή ροή
των στίχων μάς σταματά πότε πότε μιά οξυδερκής παρατήρηση,
μιά άκριβολόγος περιγραφή καί τις περισσότερες φορές μιά πη­
γαία διάθεση χιούμορ καί μιά θυμοσοφία πού βρίσκεται συχνά
σέ πολύ καλή στιγμή, δπως π.χ. στις παρωδίες του άπο τά
εκκλησιαστικά τροπάρια. Καί δέν είναι χωρίς κάποια έκπληξη
όταν μέσα στήν αυστηρή αύλή τού άγιορείτικου μοναστηριού,
στή μεγάλη μαρμάρινη φιάλη τού αγιασμού πού τήν έφερε ό
Δαπόντες άπο τή Χίο, διαβάζουμε τεχνικά σκαλισμένους τούς
άκόλουθους πολύ λίγο καλογερίστικους στίχους του:
Χ ιώ τισσα είμ α ι, Χ ιώ τισσα, τ ί μ ε ρω τάς, π α π ά μου,
γ ια τούτο ε ίμ α ι, ώς θωρεϊς, εύμορφη, δέσποτά μου.
Καί ή πεζογραφία, μέ τήν έννοια τής λογοτεχνικά καλλιερ­
92
Φ Λ ΝΑ ΡΤΩ ΤΕ Σ . ΛΡΧ1Ι Ν ΕΟ ΕΛ Λ Η Ν ΙΚ ΟΙ" Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Ι'
γημένης γλώσσας, πού γνωρίσαμε στά Εφτάνησα καί στο χώρο
τής διασποράς, είναι σχεδόν άνύπαρκτη στον έλλαδικό χώρο.
Οί λόγιοι γράφουν στήν άρχαία —το είδαμε στούς Μαυροκορ-
δάτους. ’Ασφαλώς άπό τόν άμβωνα οί ιεροκήρυκες θά χρησιμο­
ποιούσαν άπλούστερη γλώσσα γιά νά γίνονται κατανοητοί" στις
βιβλιοθήκες βρίσκουμε πολλά χειρόγραφα τέτοιων λόγων, ανώ­
νυμων το πιό πολύ. Δέν έχουν καμιά σχέση μέ τήν παράδοση
τού Σκούφου καί τού Μηνιάτη" αν υπάρχει κάτι μέ τό όποιο
μπορούν νά συσχετιστούν, αύτό είναι μάλλον τό άκαλλιέργητο
καί λαϊκότερο ύφος τού Δαπόντε.
Αύτό τό άκαλλιέργητο λαϊκό ύφος, όταν είναι γνήσιο καί
άνόθευτο, μπορεί νά έχει κάποτε ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Τέτοια
ή περίπτωση τού Χρονικού τον Γ αλαξιδίου. 'Η μικρή κωμό­
πολη τής Ρούμελης, στον Κορινθιακό κόλπο, γνώρισε άλλοτε
κάποια άκμή μέ τό ναυτικό της" τό 1703 ένας Ευθύμιος ιερο­
μόναχος έγραψε στήν άπλή, λαϊκή γλώσσα του τό χρονικο τής
πατρίδας του. 'Η μόρφωσή του δέν είναι μεγάλη, ό λόγος του
άνόθευτα λαϊκός-δημοτικός. Ή πρόθεση τού Εύθυμίου είναι κα­
θαρά ιστορική" μελέτησε, δπως λέει, «παλαιά χειρόγραφα με-
βράινα, σιτζίλια καί χρυσόβουλα αύθεντικά», πού βρήκε στο
μοναστήρι του, καί δέν έχουμε λόγο νά μήν τόν πιστέψουμε.
’Αλλά στή λαϊκή του φαντασία τά ιστορικά περιστατικά ανα­
κατεύονται μέ θρύλους, θαύματα καί φανταστικές διηγήσεις, πού
τά διηγείται δλα μέ τήν ίδια άκρίβεια καί τήν πίστη στήν πραγ­
ματικότητα: «Καί έκεί έφανερώθηκε ό άγιος Εύθύμιος και τους
έπαρηγόρησε καί τούς ε ίπ ε. . . ». Βρισκόμαστε στο κλίμα τής
λαϊκής μυθολογίας.
Στό ίδιο κλίμα μάς οδηγεί, πρός τό τέλος τής περιόδου,
ένας άλλος άνθρωπος. Δέν είναι άπαίδευτος σάν τόν Εύθύμιο
ιερομόναχο, ούτε έχει τήν ίδια εύπιστία μ’ εκείνον" έχει όμως
τήν ίδια πίστη. Είναι ό Κοσμάς ό Αίτωλός. Γεννημένος τό
1714 σ’ ένα χωριό τής Αιτωλίας, μαθήτευσε, φαίνεται, κοντά
στόν Βούλγαρη, καί άπό τό 1760 γύριζε δλα τά μέρη τής Ε λ ­
λάδας κηρύττοντας τό λόγο τού Θεού. Τόν βρίσκουμε κυρίως
στή Ρούμελη καί στή Μακεδονία, άλλά καί στήν ’Ήπειρο και
στά 'Εφτάνησα καί στή Θράκη. « ’Ενθυμήσεις» σέ παλαιά βι­
βλία καί χειρόγραφα μαρτυρούν γιά τήν καταπληκτική εντύπωση
πού άφηνε τό πέρασμά του στούς απλούς άνθρώπους στους ο­
ποίους άπευθυνόταν. Τά χρόνια ήταν τότε ιδιαίτερα δύσκολα
93
 A ΔΕΚΑΤΟΣ ΟΓΔΟΟΣ ΑΓΩΝΑΣ
■{Λ
’ τον ελληνισμό- στον πληθυσμό τής υπαίθρου στις απομα­
κρυσμένες καί τις ορεινές περιοχές συχνά παρουσιαζόταν το φαι­
νόμενο του έξισλαμισμοΰ. Ό Κοσμάς ό Αίτωλός τονώνει τούς
πληθυσμούς αύτούς στή χριστιανική τους πίστη καί τούς προ­
τρέπει στήν ίδρυση σχολείων. Τις διδαχές του δέν τις έγραφε,
φαίνεται, τις αύτοσχεδίαζε καί τις κατέγραφαν ύστερα άπό μνή-
μης αφοσιωμένοι ακόλουθοί του- γ ι’ αύτό έχουν καί το αύθόρ-
μητο καί το ανεπιτήδευτο τού προφορικού λόγου, χωρίς κοσμή­
ματα λογοτεχνικά ή ρητορικά' μια τραχύτητα καί μια εύθύτητα
δωρική, ρουμελιώτικη, πού κλείνει μέσα της αφάνταστη δύναμη.
Ο Κοσμάς συνδυάζει σέ μια υψηλή σύνθεση τό πνεύμα τού δια­
φωτισμού καί τής παιδείας μέ τή θρησκευτική πίστη καί τήν
εθνική συνείδηση. Στο δρόμο γιά τήν άφύπνιση τού γένους μπο­
ρεί νά θεωρηθεί πρόδρομος, όπως καί ό Ρήγας. Είχαν καί τό
ίδιο τέλος- τό 1779 οί τουρκικές άρχές τον συνέλαβαν καί τον
έξετέλεσαν.
Ο Κοσμάς ό Αίτωλός καί το Χρονικό τοϋ Γ αλαξιδίου μάς
οδήγησαν σ’ έναν άλλο χώρο, έξω καί άπό τον λόγιο των Φανα-
ριωτών καί τής λογοτεχνικής καλλιέργειας των Ε φτανήσω ν
είναι ό χώρος τής υπαίθρου, ό κορμός, μπορούμε νά πούμε, τοϋ
ελληνισμού. Στερημένος άπό παιδεία ή άλλη καλλιέργεια, έ'χει
διαμορφώσει τό δικό του κόσμο, καί στον κόσμο αύτόν έδωσε
έκφραση μέ ένα δημιούργημα έξαιρετικό, τό δημοτικό τραγούδι.
Γο δημοτικό τραγούδι παίρνει τούρα, τήν εποχή άκριβώς αύτή
καί ιδίως στο χώρο αύτόν τής Στερεάς, μια ιδιαίτερη έξαρση
με τό «κλέφτικο» τραγούδι. Θά μιλήσουμε γ ι’ αύτό καί γιά
τό δημοτικό τραγούδι γενικότερα στό αμέσως έπόμενο κεφά­
λαιο. ΙΙροηγουμένως είναι ανάγκη νά παρακολουθήσουμε τήν
παραπέρα εξέλιξη τού νεοελληνικού διαφωτισμού.
ΔΕΥΤΕΡΙΙ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 1 770-1820
Π ΑΚΜΙΙ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ. ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ
Ο ελληνικός διαφωτισμός, σύμφωνα μέ τή διαίρεση πού είδαμε
παραπάνω (σ. 91), ΰστερ’ άπό τήν πρώτη του, «προδρομική»
φάση, περνά στις τελευταίες δεκαετίες τού αιώνα στήν περίοδο
τής ακμής. ' Η γαλλική παιδεία, καί ιδιαίτερα ό κύκλος τών
Εγκυκλοπαιδιστών, τον επηρεάζει άποφασιστικά. Χαρακτηρι­
στική είναι τώρα μια μεγαλύτερη πνευματική ώρίμανση, ή ό­
94
ΛΕΤΤΕΡΙΙ Π ΕΡΙΟΔΟΣ: 1770-1820
ποια οδηγεί ολοένα καί σταθερότερα προς τήν ενότητα καί τήν
αποκατάσταση.
Ό Ίώσηπος Μοισιόδαξ (περ. 1730-1790) ήταν μαθητής τού
Βούλγαρη, σπούδασε όμως καί στό έξωτερικό καί δίδαξε στις
ηγεμονικές σχολές στό Βουκουρέστι καί στό ’ Ιάσιο- ή δράση του
πέφτει πιό πολύ στήν προηγούμενη περίοδο, τόν διακρίνουν ό­
μως ιδέες προοδευτικές, ιδίως σχετικά μέ τή γλώσσα, πού τόν
συνδέουν περισσότερο μέ τήν περίοδο πού εξετάζουμε. Τό 1761
μεταφράζοντας τό έργο ένος ιταλοΰ φιλοσοφου αντιμετώπισε
τό γλωσσικό ζήτημα καί μίλησε γιά τό «κοινόν ύφος», που το
θεωρούσε, κατάλληλα καλλιεργημένο, αρμόδιό για κάθε ύλη.
Ένδιαφέρθηκε γιά τά μαθηματικά καί τις φυσικές επιστήμες,
άλλα καί γιά τά αρχαία γράμματα- ιδιαίτερη όμσις μνεία αςιςει
τό ενδιαφέρον του γιά τά προβλήματα τά παιδαγωγικά. ' Η ft a i -
δαγαιγία του, τυπωμένη στή Βενετία τό 1779, είναι άμεσα εςαρ-
τημένη άπό τό Thoughts Concerning Education, τού Locke.
'II αύξηση τών πνευματικών ένδιαφερόντων, ή ζωηρη κίνηση
τών ιδεών καί ή ολοένα πιό πυκνή κυκλοφορία τών βιβλίων που
παρατηρείται τήν περίοδο αύτή, έθετε αναγκαστικα και πάλι
καί έκανε επίκαιρο τό γλωσσικό ζήτημα. Μέ ποιο όργανο γλωσ­
σικό θά γίνει ό «φωτισμός τού γένους» ; 'Η καθιερωμένη αντί­
ληψη (τού Βούλγαρη καί τών οπαδών του) ήταν πως το αρμόδιο
όργανο ήταν ή άρχαία" ό Μοισιόδαξ πρόβαλε «το κοινον ύφος».
Στα 1789 δυό λόγιοι, στό Βουκουρέστι καί οί δυό, ό ένας σχο-
λάρχης στήν ’ Ακαδημία, ό άλλος άνώτερος δικαστικός, διατυ­
πώνουν σέ μιά άλληλογραφία μεταξύ τους τις δυο διαμετρικά
άντίθετες άπόψεις.5 Ό άρχαϊστής είναι ό σχολάρχης, ό .Λάμ­
προς Φωτιάδης, καί ό «δημοτικιστής» ό Δημήτριος Καταρτζης.
Γιά τρεις δεκαετίες, ώς τό 1821, ό άγώνας γιά τή γλοόσσα θα
διατηρηθεί σέ όλη τήν ένταση.
'Ο Λ. Καταρτζής (περ. 1729-1800) κατέχει κεντρική θέση
στον αγώνα, καί γενικά σέ όλη τήν περίοδο αύτή τοϋ διαφωτι­
σμού, όπου ακολουθεί τήν προοδευτική γραμμή τού Μοισιό-
δακα. Οί μεταγενέστεροι ξέχασαν τή διδασκαλία του, ή τήν ά-
5. Οί επιστολές δημοσιεύτηκαν άπό τον Νεόφυτο Δούκα, II κατ επι­
τομήν Γ ραμματική Ί'ερψιθέα, 8η έκδ., Βιέννη 1812, σσ. 53-84, καί ςανα-
δημοσιεύτηκαν άπό τον Κ. \ . Σάθα, Νεοελληνικής (Ι>ιλολογιας ΙΙαραρ-
τημα, ’Αθήνα 1870, σσ. 154-176. ’Αποσπάσματα στοϋ Λ. Ε. Μέγα, Ι ­
στορία το ϋ γλ ω σσ ικ ού ζη τή μ α το ς , τόμ. 2, Α θήνα 1027, σσ. 23-88.
95
 4. Δ Ε Κ Α Τ Ο Σ Ο Γ ΔΟ Ο Σ Α ΙΩΝ ΑΣ
φησαν νά ξεχαστεΐ. Τά περισσότερα έργα του έμειναν άτύπωτα"
ένα άλλο δημοσιεύτηκε «μεταφρασμένο» σέ λόγια γλώσσα. Οί
νεώτερες έρευνες (του Κ. Θ. Δημαρά κυρίως)6 μάς τον αποκα­
λύπτουν ώς μιά προσωπικότητα εξαιρετική, άπό τις πιο ση­
μαντικές τής προεπαναστατικής έποχής. Στο γλωσσικό ζήτημα
οι αντιλήψεις του είναι ριζικές καί σαφείς, στον μακροσκελέ-
στατο τίτλο του έργου του Σχέδιο δτι κτλ. το λέει ρητά πώς ή
«ρωμαίικια γλώσσα. . . είναι κατά πάντα καλύτερ’ άπ’ όλες τ'ις
γλώσσες καί ότι ή καλλιέργειά της καί ή συγγραφή βιβλίων
σ αυτήνα είναι γενική καί όλική άγωγή του έθνους». ’Έγραψε
ακόμα καί Γραμματική τής αρχαίας (στα νεοελληνικά), Γραμ­
ματική τής νεοελληνικής καί Νεοελληνική στιχουργική.
Αλλά πέρα άπο τον γλωσσικό μεταρρυθμιστή, ό Καταρτζής
είναι ο άνθρωπος μέ τον πυκνό στοχασμό καί τό προοδευτικό
βλέμμα, εκπρόσωπος τής εύεργετικής επίδρασης τοϋ διαφωτι­
σμού στην παιδεία καί στήν αφύπνιση του λαού. Χαρακτηρι­
στικός είναι ό τίτλος ενός δοκιμίου του: ’Ε γκώ μιο τον φ ιλό­
σοφον, μακαρισμ ός τον ορθοδόξου, ψόγος τον άθεου, τα λά νισμ α
τον δεισιδαίμω ν. Συστηματικότερα εξέθεσε τό φιλοσοφικό του
σύστημα στό δοκίμιό του Γνώθι σαντόν. Ό Καταρτζής έγραψε
τή λαϊκή γλώσσα (όπως μιλιόταν στους κύκλους τής Πόλης)
χωρίς κανένα συμβιβασμό πρός τή λόγια παράδοση, καί μ’ έναν
τροπο αρκετα ιδιότυπο καί προσωπικό, καί τήν έγραψε μέ σύ­
στημα καί μέ επιμονή. ’Ίσως νά είχε προτρέξει άπό τήν έποχή
του- ϋστερ άπό οχτώ χρόνια άναγκάστηκε νά παραδεχτεί μιά
γλωσσά άνάμεικτη, «αιρετή», άντί γιά τή «φυσική» πού έ­
γραφε ώς τότε. Μιά υποχώρηση τακτική, όπως χαρακτηρίστη-
κε, όχι ήττα. ’Ά λλωστε ό κύριος σκοπός του ήταν πιό υψηλός:
«νά ώφελήσει τό γένος».
Ό Καταρτζής, αν ξεχάστηκε άπό τούς μεταγενέστερους, ά­
σκησε σημαντική επίδραση στούς συγχρόνους του. Ά πό τό ά­
μεσο περιβάλλον του καί επηρεασμένοι άπό τις ιδέες του βγήκαν
προσωπικότητες άξιόλογες στον ένα ή στον άλλο τομέα. Ό εξο­
χότερος είναι άναμφισβήτητα ό Ρήγας. Οί μαρτυρίες πού έχουμε
είναι ρητές, πώς ό Καταρτζής, γοητευμένος άπό τά προτερή­
ματα του νεαρού Ρήγα, τόν άγάπησε πατρικά καί τόν συνέδραμε
μέ τή σοφία του καί τις πολιτικές του γνώσεις. Τό 1791 δύο
6. ’Έχει γράψει πολλές μονογραφίες γιά τον Καταρτζή καί έξέδωσε
τελευταία τά Ιΐνριηκόμενα —βλ. Βιβλιογραφία.
96
ΑΚΜ Η Τ Ο Ϊ ΔΙΑΦ ΩΤΙΣΜ ΟΥ. Κ Α Τ Α Ρ Τ Ζ Η Σ
λόγιοι άπό τή Θεσσαλία, ό Γρηγόριος Κωνσταντάς καί ό Δα­
νιήλ Φιλιππίδης, έξέδωσαν μιά Γεω γραφία νεω τερική, όπου
Ικδηλη είναι ή έπίδραση τοϋ Καταρτζή, οχι μόνο στή γλώσσα
αλλά καί στό πνεύμα γενικά, στήν ορθολογιστική καί ρεαλιστική
άντιμετώπιση των προβλημάτων, στή γνωριμιά πού έπιζητεΐται
μέ τό άμεσο περιβάλλον. Ά πό τόν κύκλο τού Καταρτζή είναι
βγαλμένος καί ό ’Αθανάσιος Χριστόπουλος. Τή θέση του στή
νεοελληνική ποίηση θά τήν εξετάσουμε σ’ ένα επόμενο κεφά­
λαιο" άξιόλογη όμως στάθηκε καί ή συμβολή του στή διαμάχη
τή γλωσσική. Τό 1805 (έξι χρόνια πριν άπό τά Λ υρικά) τ ά σ ­
σετα ι μέ τούς οπαδούς τής δημοτικής μέ τή Γ ραμ ματική τής
αίολοδω ρικής (ή «όμιλουμένης τωρινής των Ελλήνων γλώσ­
σας»). Ή θεωρία του είναι πώς ή σημερινή, νεοελληνική γλώσ­
σα, είναι μιά άπό τις διαλέκτους τής άρχαίας, αιολική καί δω­
ρική μαζί, έχει επομένως τήν ίδια εύγένεια μέ τήν αττική πού
θέλουν νά γράψουν οί άρχαϊστές. Ή θεωρία είναι φυσικά όλό-
τελα σφαλερή καί άντιεπιστημονική, έτόνωσε όμως τις τάξεις
των «δημοτικιστών» καί γιά πολύ καιρό τά «αίολοδωρικά»
χρησιμοποιούνταν ώς συνώνυμα μέ τά «νεοελληνικά» (ή «ρω-
μαίικα» όπως τά έλεγαν παλαιότερα). ’Αργότερα, μαζί μέ τά
Λ υρικά του, τυπώθηκε καί ένα πεζό, τό « ’Όνειρο», ένα είδος
διαλόγου άνάμεσα στό συγγραφέα καί δυό γυναίκες άσχημες
καί φτιασιδωμένες, πού είναι ή «μιξοβάρβαρη γλώσσα» καί ή
ορθογραφία. Τό έργο, πού σατιρίζει πιό πολύ τις θεωρίες τού
Κοραή, είναι γραμμένο σέ θερμή, ζωηρή γλώσσα καί έχει πολ­
λές λογοτεχνικές άρετές, δέν είναι όμως τού Χριστόπουλου, όπως
θεωρήθηκε άπό πολλούς, άλλά θά πρέπει νά έχει κάποια σχέση
μέ τό περιβάλλον του.7 Ά λλα άνάλογα, λογοτεχνικά ή σατιρικά
έργα, πού έντάσσονται κι αύτά στις οξείες γλωσσικές διαμάχες
τής προεπαναστατικής τριακονταετίας, είναι ό Λ ογιότατος τ α ­
ξιδιώ της τού Βηλαρά8 καί ή κωμωδία 7α Κ ορακ ίστικ ά τού
Φαναριώτη Ίακωβάκη Ρίζου Νερουλού (1813), γραμμένη μέ
πολύ κέφι καί αίσθηση θεατρική, μέ σαφή κι έδώ τή σάτιρα
εναντίον τού Κοραή.
7. Τελευταία τή γνησιότητα τοϋ «’Ονείρου» υποστήριξε ό V. Rotolo,
Folia Neohellenica 1 (1975) 125-142. Τά επιχειρήματα του ωστόσο δέν
μπόρεσαν νά μέ πείσουν.
8. Δημοσιεύτηκε μετά τό θάνατό του στήν πρώτη έκδοση τών έργων
του (Κέρκυρα 1827).
97
 *. Δ Ε Κ Α Τ Ο Σ Ο Γ ΔΟ Ο Σ ΑΙΩΝ ΑΣ
Δίπλα στο Χριστόπουλο καί τό Βηλαρά πρέπει νά μνημονευ-
σουμε καί έναν άλλο σημαντικό λόγιο, ύπέρμαχο καί αύτόν τής
δημοτικής γλώσσας, Άν ’Αθανάσιο Έαλίδα άπό τα Γιάννινα
'1767-1829). Ά φοϋ ξενιτεύτηκε πρώτα στην Πολτάβα τής Ού-
κρανίας, εζησε άπό τό 1787 ως το 1795 στή Βιέννη, οπού σπου­
δάζει ιατρική, φιλοσοφία, μαθηματικά καί πειραματική φυσική.
Ε κ εί στά 1795 δημοσιεύει άνώνυμα τά Κ αλοκινηματα, όπου
έλέγχει τή Λ ογική τού Εύγενίου Βούλγαρη. Στο τέλος του ίδιου
χρόνου επιστρέφει στην πατρίδα του καί θά μείνει εδώ γιά 24
χρόνια, άρχιδιδάσκαλος στή Σχολή των Ίωαννινων. ως τό 1820,
όταν, μαζί μέ τό Βηλαρά, θά καταφυγει στα Ζαγοροχώρια, γιά
νά περάσει έπειτα στά Εφτάνησα. Πεθαίνει στή Λευκάδα τό
1829. 'Ως διδάσκαλος απέκτησε πολλούς άφοσιωμένους μαθη­
τές (άνάμεσά τους τόν X. Φιλητά καί τον Κ. Άσώπιο) καί είχε
σημαντική ακτινοβολία. ’Έγραψε πολλά, ιδίως διδακτικά εγ­
χειρίδια που έμειναν ωστόσο ανέκδοτα (μιά Γ εω γραφία του
μάς παραδίδεται σε πολλά χειρόγραφα), καί είχε ζωηρή ανά­
μειξη στά κινήματα γιά την απελευθέρωση, καί όταν ήταν ακόμα
στη Βιέννη, καί άργότερα στά Γιάννινα και στά Εφτάνησα. Εί­
ναι φίλος τοϋ Βηλαρά (ό όποιος τοϋ αφιερώνει τή Ρ ω μ αίικη
Γ λώσσα), αλληλογραφεί συχνά μαζί του καί συμμερίζεται τις
ιδέες του, εφαρμόζει μάλιστα σέ μερικά άπό τά γραφτά του
τό ορθογραφικό σύστνμ.κ τοϋ Βηλαρά. Τό 1821 σχεδιάζουν νά
εκδώσουν μαζί (στο ’Άμστερνταμ ή ίσως κάπου άλλου στο εξω­
τερικό) ένα βιβλιαράκι μέ επιστολές τους, όπου αναπτύσσουν τις
ιδέες τους για το γλωσσικό ζήτημα —κάτι σάν συνέχεια τής
Ρ ω μαίικης Γλώσσας.
A. ΚΟΡΑΗΣ
Τό όνομα τοϋ Αδαμάντιου Κοραή μνημονεύτηκε ήδη στις προ­
ηγούμενες σελίδες. Στή γλωσσική διαμάχη μπήκε ο Κοοαής
μόλις τό 1805, εκθέτοντας τή θεωρία του στον πρόλογο ενός βι-
9. Βλ. τή λαμπρή μελέτη τοϋ Λ. Βοανούση, «Κείμενα καί χειρόγραφα
τοϋ Βηλαρά καί τοϋ ’Τ’αλίδα». Νέα 'Εστία 94 (Χριστούγεννα 1973'! σσ.
07-86. Γιά τον Ταλίδα βλ. ακόμα Τοϋ ίδιου. Ό 'Αθανάσιος Ψαλίόας,
Ιωάννινα 1952. καί Χρ. II. Φράγκου. «Ή συμβολή τοϋ ’Αθανασίου 9 ’α­
κίδα στή δημιουργία επαναστατικού πνεύματος στην "Ηπειρο)), ,ίωόώνη
1 (19721 87-108 —όπου 'υποστηρίζεται ή άποψη οτι ό Τ’αλίδας είναι καί
ό συγγραφέας τοϋ 'Έρωτος αποτελέσματα και τής Ελληνικής Νομαρχίας.
Α Δ Α Μ Α Ν Τ Ι Ο Σ Κ Ο Ι>Λ 11Σ
βλίου·10 και ίσχυσε ή εμφάνισή του. γιά νά πάρει αμέσως ή δια­
μάχη μιά νέα τροπή. Στις δυο μερίδες, τών «δημοτικιστών» (ή
«χυδαϊστών» όπως τούς έλεγαν περιφρονητικά) καί τών «άρχαϊ-
στών», προστίθεται τώρα ό Κοραης μέ τή «μέση οδό», καί συγ­
κεντρώνει τά πυρά και άπό τις δύο παρατάξεις.
Ό Κοραης εζησε ογδόντα πέντε χρόνια καί καταλαμβάνει ένα
μεγάλο και σημαντικό μέρος μέσα στήν ιστορία τής νεοελλη­
νικής παιδείας. ' Κ προσωπικότητά του καθορίζει την τρίτη φά­
ση τοϋ νεοελληνικού διαφωτισμού στις δύο προεπαναστατικές
δεκαετίες (1800-1820). Ά πό καταγωγή χιώτικη, γεννήθηκε στή
Σμύρνη στά 1748 κι εκεί έμαθε τά πρώτα γράμματα: ύστερ' άπό
λίγα χρόνια πού έμεινε στο "Αμστερνταμ, όπου βοηθούσε τόν
πατέρα του στο εμπόριο, πήγε στή Γαλλία, σπούδασε ιατρική
στό Μ itpellier, καί άπο το 1788 έγκαταστάθηκε οριστικά στό
ΙΙαοίσι. Ζεϊ άπο κοντά τή Γαλλική Έπανασταση και ποτίζεται
πέρα ως πέρα άπό τις φιλελεύθερες ιδέες της, ενδιαφέρεται ζωηρά
γιά -ήν απελευθέρωση τής πατρίδας του καί τυπώνει άνώνυμα
φυλλάδια με υποδείξεις πολιτικές (1798-1803), παοάλληλα ό­
μως αφιερώνεται στο κύριο έργο του, τις φιλολογικές σπουδές
και τήν έκδοση έργων αρχαίων συγγραφέων. Ί Ι Έπανασταση
τόν βρίσκει στήν προχωρημένη ηλικία τών 73 ετών, και μολο­
νότι δεν ήταν απόλυτα σύμφωνος μέ τήν έκρηξη τοϋ κινήματος,
παρακολουθεί μέ φλογερή, νεανική άφοσιωση τις τύχες τής πα­
τρίδας του καί δεν παύει ν άπευθύνει συμβουλές ώς τό θάνατό
του στά 1833.
Ό Κοραής είναι πρώτ’ άπ’ ίλα φιλόλογος· ό πρώτος έλλη-
νας φιλόλονος με εύρωπαϊκό κύοος, πού εντάσσεται άπόλ,υτα
μέσα στή μεγάλη άνθηση τής φιλολογικής επιστήμης καί τής
αρχαιογνωσίας πού σημειώνεται στήν Ευρώπη στην έποχη του,
φίλος τού V illoison και άλλων εύρωπαίων σοφών. Εκδίδει καί
υπομνηματίζει άρχαιους συγγραφείς, μελετά τή νέα γλώσσα, που
τή βλέπει, σωστά, σαν την τελευταία φάση μιας, τής ίδιας,
γλώσσας, από τήν άρχαιότητα ώς σήμερα. Ά λλα ή σημασία τοϋ
Κοοαή γιά τον νέο ελληνισμό δεν περιορίζεται έκεΐ. Μέ τήν
ισχυρή του προσωπικότητα και τό μεγάλο του κύοος επηρέασε
και χαρακτήρισε μιά ολόκληρη περίοδο τών νεοελληνικών γραμ­
μάτων. Στό δρόμο πρός την ενότητα πού πορεύεται τα χρόνια
10. Ποόόρομος Ελληνικής Βιβλιοθήκης, Παρίσι 1805.
99
 4. Δ Ε Κ Α Τ Ο Σ Ο Γ ΔΟ Ο Σ ΑΙΩΝ ΑΣ
αυτά ό νέος ελληνισμός, ό Κορχής αποτελεί μια πρώτη σύνθεση.
Θά ήταν λάθος νά δούμε τον Κοραή σάν το σοφό πού απομο­
νώνεται. στο γραφείο του" τον εΐδαμε άλλωστε πόσο στενά καί
πόσο έντονα συμμετείχε σε όλα τά κινήματα τού καιρού του.
Είναι ιδιοσυγκρασία κατά βάθος ορμητική καί φλογερή, ή κλα­
σική του όμως παίδευση, ή πείρα τής ζωής, καί οί φιλελεύθερες
καί δημοκρατικές του ιδέες τον οδηγούν προς τη «μεσότητα»
καί τού δημιουργούν μιά πνευματική ισορροπία. 'Η λύση πού
προτείνει στο γλωσσικό ζήτημα, ή «μέση οδός», είναι κι αύτή
μιά λύση δημοκρατική, σύμφωνα μέ τις ιδέες του. Το νά (απο­
μακρύνεσαι από την κοινή είναι «τυραννικόν», άλλα καί το νά
«χυδαΐζεις» είναι «δημαγωγικόν». ’Ανάμεσα στους «ολιγαρχι­
κούς» καί τούς «οχλοκρατικούς» ό Κοραής τάσσεται με την κα­
λώς εννοούμενη «δημοκρατία». "Ολα τά μέλη τού έθνους πρέ­
πει νά μετέχουν στή γλώσσα «μέ δημοκρατικήν ισότητα».
"Ετσι, στήν πράξη, για βάση τής γραφομένης γλώσσας παίρ­
νει οπωσδήποτε τήν κοινή, τήν όμιλουμένη· άλλά τά έθνη, λέει,
τότε μόνο μπορούν νά ονομάζονται φωτισμένα «όταν φέρωσι
τήν γλώσσαν αύτών εις τελειότητα». Καί αύτύ θά γίνει μέ τον
«καλλωπισμό», τον «κτένισμά καί στολισμό τής γλώσσης». “Ως
έδώ δέ θά είχε κανείς αντίρρηση- όλο το δεύτερο μέρος τού περί­
φημου «Διαλόγου» τού Σολωμοΰ, τή θεωρία ίσια ίσια αυτού
τού «καλλωπισμού» καί τής γλωσσικής καλλιέργειας άναπτύσ-
σει. ’Αλλιώς όμως άντικρίζει τή γλώσσα ό ποιητής καί αλλιώς
ό γραμματικός, όσο βαθύς καί όσο ζωντανός κι άν είναι. ’Ενώ
ό Σολωμός άποζητα ένα βάθεμα κι ένα πλούτεμα έσωτερικό,
ό καλλωπισμός τού Κοραή είναι γραμματικός μονάχα καί περιο­
ρίζεται στήν αποκατάσταση τών λαϊκών λέξεων στούς άρχικούς
όσο γίνεται τύπους (μάτι-όμ μάτω ν, ψάρι-όψάριον. θέλω κα τα ν-
τήσειν κτλ.). 'Ωστόσο μένει πάντα ή γλώσσα τού Κοραή πολύ
περισσότερο κοντά στήν κοινή, καί εκείνοι πού τούς χτύπησε
περισσότερο καί πού τον χτύπησαν περισσότερο ήταν οί «μι-
ξοβάρβαροι» άρχαϊστές. ’Απάνω στήν κοραϊκή γλώσσα μορ­
φώθηκε ή «καθαρεύουσα» τών πρώτων χρόνων του ελληνικού
κράτους. ’Αλλά καί ή «λύση» τού Κοραή δέν οδήγησε σέ πραγ­
ματική λύση. Ή βάση της ήταν πολύ τεχνητή, γραμματική-
κι έξω άπ’ αύτό, όσο περνούσαν τά χρόνια οί λόγιοι τού έλευθε-
ρωμένου κράτους έγκατέλειπαν ολοένα καί πιο πολύ τις μετριο­
παθείς αρχές τού Κοραή καί έπέστρεφαν προς τον άρχαϊσμό.
100
11ΕΜ1ΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ
Το δημοτικό τραγούδι κατέχει μιά ξεχωριστή θέση στή νέα ελ­
ληνική λογοτεχνία καί στή νεοελληνική πνευματική ιστορία γενι­
κότερα. Κι αύτύ όχι μόνο γιά τήν αναμφισβήτητη ποιοτική καί
ποιητική του υπεροχή, πού το τοποθετεί πολύ ψηλότερα άπό το
συνηθισμένο λαϊκό τραγούδι τού χωριού καί τής πόλης, άλλά
καί γιατί βρισκόταν πάντοτε κοντά στήν έντεχνη, προσωπική
ποίηση, ασκούσε ισχυρή επίδραση σ’ αυτήν καί καθόριζε πολλές
φορές τούς εκφραστικούς της τρόπους. Είδαμε πόσο στενά δε­
μένο μέ τά «άκριτικά» δημοτικά τραγούδια ήταν το πρώτο μνη­
μείο τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, το έπος τού Διγενή Ά κ ρ ιτα ,
παρακολουθήσαμε τή συνεχή παρουσία τού δημοτικού τραγου­
διού στά ίπποτικά μυθιστορήματα ή στά «καταλόγια», καί το­
νίσαμε το δημοτικό χαρακτήρα τής κρητικής ποίησης, μέ τήν
έννοια ότι πλησίαζε τήν έκφραση καί το στίχο της προς τούς
καθιερωμένους τρόπους τού δημοτικού τραγουδιού —λιγότερο ό
Χορτάτσης, πολύ περισσότερο ό Κορνάρος. 'Ο Σολωμός πάλι
θά δώσει καινούρια ώθηση στήν ποίησή του μαθητεύοντας στο
δημοτικό τραγούδι- τή συνεχή αύτή παρουσία καί τήν έπίδραση
τού δημοτικού τραγουδιού θά μπορέσουμε νά τήν παρακολου­
θήσουμε ως τούς ποιητές τής εποχής μας. Δέν είναι υπερβολή
νά πούμε πώς ή πορεία τών ποιητών γιά τήν κατάκτηση τής
νεοελληνικής έκφρασης είναι μιά πορεία αδιάκοπης καί ολοένα
άνανεούμενης προσαρμογής προς τούς εκφραστικούς τρόπους τού
δημοτικού τραγουδιού.
Είναι ακόμα το δημοτικό τραγούδι δίχως αμφιβολία το μέσο
μέ το οποίο ό λαός έδωσε τήν εγκυρότερη έκφραση στον κόσμο
του καί στο πρόσωπό του. "Ο,τι συνηθίζουμε νά ονομάζουμε
ψυχή ένος λαού, τήν ψυχοσύνθεσή του, τούς καημούς καί τούς
πόθους του, άκόμα καί τις ιστορικές του περιπέτειες, θά τά
βρούμε στήν άποκρυσταλλωμένη άνώτερη ποιητική έκφραση τού
10 1
 ,Γ> ΤΟ Δ Ι Ι Μ Ο Τ Ι Κ Ο Τ Ρ Α Γ Ο Υ Δ Ι
τοαγουδιοϋ. Φυσικό είναι νά προκαλεΐ το θαυμασμό όσων το
πλησιάζουν, άπό τον Fauriel, πού πρώτος το έκαμε γνωστό
στο δυτικό κόσμο, ως τις μέρες μας. Σ’ ένα γράμμα προς τό
γιο του στα 1815 ό I καίτε άνέφερε τα νεοελληνικά δημοτικά
τραγούδια ώς «τό πιό έξοχο πού ξέρουμε άπό τήν πλευρά τής
λυρικής-δραματικής-έπικής ποίησης)*.1 'Ο ϊδιος μετέφρασε καί
ένα άπό τα ωραιότερα ελληνικά δημοτικά τραγούδια:
'Ο ’Ό λυμπος κι ό Κ ϊσσαβος, τά òvò βουνά μαλώνουν.
’Αποτελεί λοιπόν τό δημοτικό τραγούδι μια παράλληλη δια­
χρονική παρουσία, πού δέν μπορεί νά ένταχθεΐ σέ μια συγκεκρι­
μένη περίοδο τής λογοτεχνικής ιστορίας. Τό βρίσκουμε, μέ τά
«άκριτικά», πριν ακόμη άπό τό πρώτο μνημείο τής έντεχνης
λογοτεχνίας —’ίσως μάλιστα. καθώς θά δούμε, οί ρίζες του νά
είναι άκόμα παλαιότερες— καί συνεχίζεται καί τραγουδιέται ώς
τις μέρες μας. Μέ μιά βέβαια διαφορά: πώς τό δημοτικό τρα­
γούδι ζεΐ άκόμα σήμερα, άλλα ζεί μέ τήν έννοια τού συντηρείται,
σάν μιά «πράξη κατά παράδοση» μέ τή λαογραφική έννοια.
Τραγουδιέται σέ γάμους καί σέ πανηγύρια ή σέ άλλες περιστά­
σεις τής κοινωνικής ζωής, πιό πολύ σέ άπομακρυσμένες περιο­
χές καί σέ μικρές επαρχιακές πόλεις (γιά πόσο άκόμα, ή για
πόσο άκόμα γνήσιο καί όχι άλλοιωυ,ένο άπό ξένες επιδράσεις
ή τήν τουριστική προβολή, είναι άλλο ζήτημα)' άλ.λά δέ ζεΐ
δημιουργικά, δέν πλάθονται καινούρια τραγούδια, έξω ίσως απο
μερικά απλά δίστιχα στα νησιά ή άλλου. Τήν τελευταία του δη­
μιουργική άνθηση τό δημοτικό τραγούδι τή γνώρισε μέ τό «κλέ­
φτικο» τραγούδι, τόν 18ο αιώνα καί στις παραμονές τής ’Επα­
νάστασης, καί κυρίως στή Στερεά Ελλάδα, εκεί άκριβώς πού
είδαμε τό Χρονικό τοΰ 1 'αλαςιδίου καί τόν Κοσμά τόν Αίτωλό,
Γι’ αύτό καί κρίναμε σωστότερο στό σημείο αύτό νά τοπο­
θετήσουμε τήν εξέταση τοΰ δημοτικού τραγουδιού στό σύνολό
του. ’Αποτελεί μιά άποκορυφωση στό τέλος μιας μακριάς εξέ­
λιξης' καί συνάμα εκφράζει τό αδρό καί πολεμικό πνεύμα των
1. Σέ γράμμα του προς τό Υιό του τον Αύγουστο, στις 5 ’Ιουλίου 1 815:
«Ein Freund der Nougriechen war bei mir, der Lieder dieses Volkes
mil sich fiihrt. das Kostlichste in dem Sinne der lyrisch-dramatisch-
epischen Poesie, was wir kcnnen». Γιά τις μεταφράσεις του βλ. Κ.
Dieterich, «Goethe urid die neugriechische Volksdic.htunpr», Hellas-
Jahrbuch 1929, σο. 61-81. (ΓΙρβ. Σ. R . Κουνέας, Νεα ' Ε στία 11 (1932)
621 κ.έ.).
10 2
ΚΥΡΙΩΣ Α ΣΜ Α ΤΑ
βουνίσιων κατοίκων τής ’ Ηπείρου καί τής Στερεάς, πού ώς
«κλέφτες» ή «αρματολοί» είχαν κάνει συνήθεια τής ζωής τους
τ ’ άρματα καί άποτελοΰσαν, μέσα στήν τάση γιά ενοποίηση καί
αποκατάσταση τού ελληνισμού, τό ένα μέρος, καί τό μέρος ’ί ­
σως τό πιό σημαντικό' γιατί βέβαια καί ή λογιοσύνη τού Κο-
ραή, καί ή πολιτική πείρα τών Φαναριωτών καί οί τόσοι καί
τόσοι άλλοι παράγοντες ένούθηκαν όλοι μαζί καί έδωσαν τό ευ­
φρόσυνο άποτέλεσμα τής άποκατάστασης. άλλά τό βάρος τοΰ
πολέμου τό κράτησαν οί τραχείς αύτοί καί εμπειροπόλεμοι βου­
νίσιοι, αύτοί πού τραγουδούσαν καί αύτούς πού τραγουδούσε τό
κλέφτικο τραγούδι: ό Καραισκάκης, ό Κολοκοτρώνης, ό Μακρυ-
γιάννης. Ό τελευταίος, κλεισμένος στήν ’Ακρόπολη, θά δώσει έκ­
φραση στή λύπη του αυτοσχεδιάζοντας ένα κλέφτικο τραγούδι:
Ό ήλιος εβασίλεψε —"Ελληνά μου, βασίλεψε—
καί τό φεγγάρι έχάΟη,
κι ό καθαρός αυγερινός που πάει κοντά στήν π ο ύ λ ια . . . 2
Δέν έχουν βέβαια όλα τά τραγούδια τήν άνώτερη αύτή ποιότη­
τα. Είναι μάλιστα πολλά πού δέν ξεπερνούν τή συνηθισμένη
στάθμη εκείνων πού τραγουδά ό λαός σ’ όλα τά μέρη. Σωστά
ή επιστήμη τής λαογραφίας ξεχώρισε δύο μεγάλες κατηγορίες
τραγουδιών: τά «κυρίως άσματα», πού «συνοδεύουν όλες τις εκ­
δηλώσεις τού βίου καί τών κατά φύσιν καί τών προηγμένων στον
πολιτισμό λαών», καί τά «διηγηματικά» ή «έπύλλια» (ballades),
πού «προϋποθέτουν άρκετή ποιητική προπαρασκευή, ωριμότητα
καί ποιητική παράδοση καί τέχνη».3 Ό λαός τά τελευταία τά
ονομάζει « παραλογές». καί αύτά είναι τά λογοτεχνικά άρτιό -
τέρα καί τά περισσότερο ενδιαφέροντα.
Τά πιό υποτυπώδη άπό τά «κυρίως άσματα»4 είναι τά ερ­
γατικά, όσα κρατούν το ρυθμό σέ μιά εργασία τού άνθρώπου
(άλεστικά π.χ. ή κωπηλατικά), καθώς καί όσα συνδέονται μέ
διάφορες εορτές καί έθιμα λαϊκά, όπως π.χ. τά κάλαντα. ’Εν­
διαφέροντα είναι τά «χελιδονίσματα», πού τά ψάλλουν τήν 1η
Μαρτίου μικρά παιδιά άπό πόρτα σέ πόρτα κρατώντας στό χέρι
2. Στρατηγόν Μακρυγιάννη Απομνημονεύματα, έκδοση Γ. Βλαχο-
γιάννη, 2η έκδ., Α θήνα 1947, τόμ. 1, σ. 285.
ο. Στ. Π. Κυριακίδης, 'Ελληνική Λαογραφία, τόμ. 1, Τά μνημεία τοΰ
λόγου, 2η εκδ., ’Αθήνα 1965. σ. 48-49
4. Γιά τή διαίρεση τών «κυρίως άσμάτων» βλ. αύτ., σσ. 52-99.
10 3
 5. Τ Ο Δ 1 Ι Μ Ο Τ Ι Κ Ο Τ Ρ Α Γ Ο Υ Δ Ι
ένα ομοίωμα χελιδονιού. 'Η συνήθεια έμεινε άπό τήν άρχαιότητα"
ένα «χελιδόνισμα» πού μας διέσωσε ό Άθήναιος είναι όμοιο
μ’ αυτά πού ψάλλονται σήμερα:
Ή λθ’ ήλθε χελιδών Ή ρθε, ήρθε χελιδόνα
καλάς ώρας άγουσα ήρθε κι δλ,λη μελιηδόνα,
κ α ί καλούς ενιαυτούς κάθισε καί λάλησε
κ α ι γλυκά κελάδησε.
( Ά θ ή ν . 8, 60)
Μιά μεγάλη κατηγορία τέτοιων τραγουδιών είναι τα παιδικά,
όσα τραγουδούν τά ’ίδια τά παιδιά ή όσα τραγουδούν οί μεγά­
λοι γ ι’ αύτά" τέτοια τά «ταχταρίσματα» (πού τά λένε οί μα­
νάδες όταν χορεύουν στά χέρια τους το μωρό) ή τά «ναναρίσμα-
τα»· άπό αυτά μερικά διακρίνονται γιά το λυρισμό τους:
Κ οιμήσου άστρί, κοιμήσου αυγή, κοιμήσου νώ φ εγγάρι,
κοιμήσου πού νά σε χαρει ό νιος πού θά σε πάρει.
Κ οιμήσου πού π αράγγειλα στην Π όλη τά χρυσά σου,
στη Βενετιά τά ρούχα σου και τ ά διαμαντικά σου,5
Στά κυρίως άσματα τάσσονται καί όσα είναι δεμένα μέ τά
πιο σημαντικά περιστατικά στη ζωή τού άνθρώπου, τον έρωτα
καί το γάμο, το θάνατο, κι άκόμα τήν ξενιτιά, πού ό ελληνικός
λαός τή θεωρούσε πάντοτε μεγάλη συμφορά. Τά τραγούδια τού
γάμου (τά «νυφιάτικα») είναι στενότερα δεμένα μέ τήν εθιμική
τάξη- άλλά στά τραγούδια τής άγάπης ξεχύνεται ελεύθερος ένας
πηγαίος λυρισμός πού μάς ξαφνιάζει μέ τή φρεσκάδα του καί
τήν ποιότητά του. Συχνά περιορίζονται σέ δίστιχα μονάχα, λ ια ­
νοτράγουδα ή αμανέδες, πατινάδες, μαντινάδες (matinades)· αλ­
λά πολλά είναι καί τά μακρότερα καί τά συνθετότερα, πού λίγο
παραλλάσσουν άπό τά διηγηματικά.
’Ανώτερο λυρισμό καί γνήσιο πάθος δείχνουν καί τά τραγού­
δια γιά τό θάνατο άγαπημένων προσώπων, τά μοιρολόγια (ή
λέξη είναι ήδη βυζαντινή), «τό πλουσιότερο τμήμα μέσα στή
νεοελληνική δημοτική ποίηση».6 Τό μοιρολόγι συνηθίζεται σέ
όλους τούς λαούς. Στήν άρχαία Ελλάδα τό βρίσκουμε εύρύτατα
5. Ν. Γ . Π ο λ ίτη ς, Έκλογαί, άρ. 1 5 3 .
6. C. F a u rie l, Chants populaires de la Grece moderne, τ ό μ . 1 , Π α ­
ρ ίσ ι 1 8 2 4 , Ε ισ α γ ω γ ή , σ. C X X V .
10 4
Μ Ο ΙΡ ΟΛΟΓΙΑ
διαδεδομένο, στήν Ί λιάδα (Ω 719) δίπλα στό νεκρό 'Έκτορα
βάζουν νά καθίσουν ειδικοί «άοιδοί θρήνων έξαρχοι», πού τό
τραγούδι τους τό ακολουθούν μέ τά κλάματά τους οί γυναίκες,
κάτι άντίστοιχο μέ τις σημερινές μοιρολογήτρες. 'Ο λαός φύ­
λαξε στά μοιρολόγια του τήν άρχαία έλληνική αίσθηση, τελείως
άνεπηρέαστη άπό τή χριστιανική έσχατολογία. Δέν υπάρχει διά­
κριση άνάμεσα στήν Κόλαση καί στόν Παράδεισο- οί νεκροί πάνε
(P a s so w , άρ. 3 0 7 )
στόν «Κάτω κόσμο», πού είναι μαύρος κι άραχνιασμένος, καί
δέ χαίρονται πιά τόν «άπάνω κόσμο» μέ τις χαρές καί τις ο­
μορφιές του- πολλά άπό τά μοιρολόγια, καθώς θρηνούν τό χαμό
τού νεκρού, ψάλλουν τις ομορφιές τής άνοιξης καί τής φύσης:
Δε σδπρεπε, δέ σδμοιαζε στή γ ή κρεβατοστρώ ση,
μόν σδπρεπε, μδν σδμοιαζε στοΰ Μάη τό περιβόλι,
άνάμεσα σε δυο μηλιές, σε τρεις νεραντζοπον λες,
νά πέφτουν τ ’ ανθ’ άπάνω σου, τά μήλα στήν ποδιά σου,
τά κρεμεζογαρούφαλα τριγύρω στά λα ιμ ό σου?
Τό ίδιο καί στό συμπυκνωμένο αύτό δίστιχο πού λέγεται πως
τό τραγούδησε καί ό ’Αθανάσιος Διάκος καθώς τόν οδηγούσαν
στό μαρτύριο:
Γ ιά ίδες καιρόν πού διάλεξε ό Χάρος νά σε πάρει,
τώ ρα π ’ ανθίζουν τά κλαριά καί βγάζει ή γης χορτάρι.8
Μιά ιδιαίτερη κατηγορία μοιρολογιών, «τού Κάτω κόσμου
καί τού Χάρου» όπως τά είπαν, κινείται γύρω άπό τό Χάρο,
τήν τραγική προσωποποίηση τού θανάτου πού έπλασε ό λαός
άπό τόν Χάρωνα, τόν πορθμέα των άρχαίων. 'Ο λαός τόν φαν­
τάζεται πελώριο στό άνάστημα, άδάμαστο, μαυροφορεμένο τις
περισσότερες φορές, καί καβαλάρη, πού σέρνει τούς πεθαμένους
στ’ άλογό του καί σκορπίζει παντού τή φρίκη:
Γ ια τί είναι μαύρα τ ά βουνά καί στέκουν βούρκο)μένα;
Μήν άνεμος τά πολεμά, μήνα βροχή τά δέρνει;
Κ ι ούδ’ άνεμος τά πολεμά, κ ι ουδέ βροχή τά δέρνει,
μόνε διαβαίνει ό Χάροντας με τούς άποθαμένους.
Σέρνει τούς νιούς από μπ ροστά, τούς γέροντες κατόπι,
τά τρυφερά παιδόπουλα στή σέλα άραδιασμένα.9
7. Π ο λ ίτη ς , Έκλογαί, άρ. 1 9 6 . 9 . P a s s o w άρ. 4 0 9 ,
8 . Α ύ τ ., άρ. 2 1 2 . Π ο λ ίτ η ς άρ. 2 1 8 .
10 5

ΤΟ Δ Η Μ Ο Τ Ι Κ Ο Τ Ι ' Λ Γ Ο Τ Δ ί
Είναι άτεγκτος, κουφός στα παρακάλια των ζωντανών. Ή λαϊκή
φαντασία τον φαντάζεται νά δειπνάει με τή γυναίκα του τή
Χαρόντισσα καί νά τούς κερνά μια νέα κοπέλα, τού έδωσε άκόμα
και μιά μάνα, που συμπονά τούς πεθαμένους και μάταια παρα-
καλεί" το γιό της να τούς λυπηθεί. 'Ένα άπύ τά ωραιότερα καί
τά πιο διαδεδομένα τραγούδια, τής λυγερής πού «παινεύτηκε
πώς Χάρο δέ φοβάται», φτάνει στήν τελειότητα των διηγημα-
τικών τραγουδιών καί σ’ ένα βάθος αύτόχρημα τραγικό: ό Χά­
ρος, σάν εκπρόσωπος τής άδυσώπητης μοίρας, τιμωρεί την «ύ ­
βρη» τής νέας γυναίκας.10
’Ιδιαίτερα καλλιεργήθηκε τό μοιρολόγι στη Μάνη, όπου από­
κτησε εναν ιδιόρρυθμο χαρακτήρα. Το τραγουδούν έπαγγελμα-
τιες μοιρολογήτρες μέ μιά αυστηρά καθιερωμένη εθιμοτυπία, καί
ό στίχος δεν είναι ό κοινός δεκαπεντασύλλαβος, άλλα ο μικρό­
τερος οχτασύλλαβος. 'Η Μάνη, άπότομη καί άπομονωμένη, πο­
λεμική περιοχή, κράτησε σέ πολλά μιά ιδιορρυθμία καί μιά αύ-
στηρότητα στήν κοινωνική καί τήν οικογενειακή ζωή, πού διέ-
πεται απο τούς δικούς της κανόνες (καί άπό τό έθιμο τού «γδι-
κιωμοϋ», τής «βεντέτας»). Τά μανιάτικα μοιρολόγια δέν έχουν
τη λυτρωτική κάθαρση των άλλων ελληνικών μοιρολογιών είναι
βαρια, καταθλιπτικα, δύσκολα ξεφεύγουν άπό τήν έξιστόρηση
τού περιστατικού. « Ό ,τ ι ξεχωρίζει τό μανιάτικο μοιρολόγι (γρά­
φει ο Γ. Άποστολάκης)11 είναι ή πλημμύρα άπό συναισθήματα
καί ή έλλειψη άπο φαντασία. 'Ο Μανιάτης πορεύεται στή ζωή
του με τά γεγονότα γυμνά καί αστόλιστα καί ή ωμή, θά έλεγα
υλιστική έκφρασή του είναι τό φυσικό ξεθύμασμα». Μιά ιδιαί­
τερη περιοχή μέ τό δικό της ενδιαφέρον.
Πολλά κοινά σημεία συνδέουν τά μοιρολόγια μετά κλέφτικα
τραγούδια, πολλές φορές ένα μοιρολόγι μάς παραδίδεται ώς κλέ­
φτικο ή καί άντίστροφα' είναι καί τά δύο τά πιό λυρικά άπό τά
δημοτικά τραγούδια. Γιά τά κλέφτικα θά γίνει λόγος παρακάτω.
Απο τά ύπόλοιπα μή διηγηματικά ας σημειωθούν τά σατιρικά
(χαριτωμένα πολλές φορές γιά τό λαϊκό τους χιούμορ), τά γνω-
μικά. καί προπάντων τά ιστορικά. Κι αυτά πολλές φορές πλη­
σιάζουν στήν έκφραση τά μοιρολόγια (όπως τό γνωστό «Τής
Ά γιά-Σ οφιας» γιά τήν άλωση τής Πόλης), άλλα μνημονεύουν
10. Δημοτικό τραγούδι πολύ διαδεδομένο, μέ πολλές παραλλαγές:
P a s s o w άρ. 4 1 3 - 4 1 9 , Πολίτης άρ. 2 1 7 .
1 1 . Γ . Μ. Ά π ο σ τ ο λ ά κ η ς , Τό κλέφτικο τραγούδι, Α θ ή ν α 1 9 5 0 , σ .1 0 3 .
10 6
ΔΓ11ΤΙI Μ A T I ΚΛ ' Π Ά Γ Ο Γ Δ Ι Λ
τα πεοιστατικα μέ στίχους λίγο ή πολύ τυποποιημένους. I α
παλαιότερα προέρχονται άπο τά βυζαντινά άκόμα χρόνια, για
γεγονότα στον Πόντο στις άρχές τού 13ου αιώνα, γιά τήν άλωση
καί τή λεηλασία («τό κρούσος») τής Αδριανουπολης το 136]’
μιά ολόκληρη ομάδα ύμνεί τούς αγώνες των Σουλιωτών με τον
Ά λή πασά- αυτά είναι καί τά τελευταία πού έχουν ενδιαφέρον.
Τά τρανούδια γιά τό Είκοσιενα είναι άσήμαντα, καί τα μετα­
γενέστερα πολύ κατώτερα. Κάποτε τό τραγούδι πλ.αταινει σε
ένα έμμετρο χρονικό μισοδημοτικό-μισολόγιο, ιδίως στήν Κύπρο
καί στήν Κρήτη, όπου σώζεται καί ιδιαίτερη κατηγορία τέ­
τοιων ποιητών, οί «ποιητάρηδες». 'Ένα τέτοιο ποίημα, στιχουρ-
γημένο άπό τον Κρητικό Παντζελιο, έξιστορεί τή δράση και το
βίαιο Οανατο τού Δασκαλογιάννη. αρχηγού μιάς επανάστασης
στήν Κρήτη μετά τά Όρλωφικά (1771). Βρισκόμαστε πιά στά.
όρια ανάμεσα στή λαϊκή και στήν προσωπική ποίηση.
Στήν ανώτερη βαθμίδα τών δημοτικών τραγουδιών έτάξαμε τά
«διηγηματικά». Μπορούμε νά τά μοιράσουμε σέ δύο κατηγο­
ρίες, στά «-/κριτικά» και στά κυρίως διηγηματικά. αυτά που ο
λαός ονομάζει παραλογές. Τις πρώτες άρχές τών διηγηματι-
κών αύτών τραγουδιών ό Στ. II. Κυριακίδης12 μπόρεσε μέ ισχυ­
ρά επιχειρήματα νά τις άνιχνεύσει ώς τά χρόνια τής ύστερης
αρχαιότητας. 'Π ίδια ή λέξη τραγονόι μάς οδηγεί άλλωστε στήν
αρχαιότητα, καί ξερουμε ότι κιόλας άπό τον Ιο μ.Χ. αιώνα η
λέξη τοα γω δϊα έσήμαινε τό άσμα. Αλλά καί ή λέςη παραλογή
(καί ή μεσαιωνική καταλόγι) έχουν επίσης αρχαία τήν προέ­
λευση. Στο τέλος τής αρχαιότητας τό άνωτερο, καί τό συνθε­
τότερο, δημιούργημα τού κλασικού κόσμου, ή τραγωδία, είχε
άποσυντεθεΐ στά στοιχεία πού τήν άποτελοΰσαν. Οί υποκριτές
παρίσταναν τά διαλογικά μέρη μόνο, κι αύτά όχι ολόκληρα, άλ­
λοι έψαλλαν μονο τα άσματικα μέρη (άδειν τραγω δίαν ή τρα-
γιοόεϊν κατάντησε νά σημαίνει «τραγουδώ»). ’Εκτός όμως απο
τή διάσπαση αύτή στά διαλογικά. καί τά άσματικά μέρη, έπήλθε
καί μιά άλλη διάσπαση, ανάμεσα στο άσμα καί στήν ήθοποιία.
Τόν ύποκριτή αντικατέστησε σιγά σιγά, ό gesticulator. ο οποίος
εκφραζόταν μόνο μέ κινήσεις. Στούς τελευταίους αιώνες, τέ­
τοιου είδους βουβές θεατρικές παραστάσεις είχαν μεγάλη διά-
12 . Σ τ ή ν ε ξ α ιρ ε τ ικ ή μ ε λ έ τ η τ ο υ : Λί ιστορικάί άρχαί τής δημιόδοι·;
νεοελληνικής ποιήσειος, Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 3 4 ' 2η έκδ ., 1 9 5 4 .
10 7
 5. ΤΟ ΔΠΜΟ'ΓΙΚΟ ΤΡΛΓΟΓΛΙ ΛΚΙΊΤΙΚΛ

δόση' είναι ό «τραγικός παντόμιμος», μέ υπόθεση τις πιο πολ­ στά έμπ α του χίλιονς έκοψε, στα ξέβγα δυο χιλιάδες,
λές φορές παρμένη άπό τη μυθολογία. Την παράσταση τη συ­ καί στο καλό τι) γύρισμα κανένα δεν άψήνει.1*
νόδευε ένα άσμα, ειδικά γραμμένο καί προσαρμοσμένο στις α­ Τό υπερφυσικό στοιχείο υπάρχει παντού- ό πολεμιστής συνο­
νάγκες τοϋ παντομίμου, το όποιο φυσικά θά εξιστορούσε, θά μιλεί μέ τ ’ άλογό του, τά άλογα, (σύντροφοι τού πολεμιστή)
«έτραγωδοϋσε» τά περιστατικά τοϋ μύθου. Τά ορχηστικά αύτά υψώνονται κι αύτά σέ μιά σφαίρα εύγενική καί ηρωική. Γά τρα­
άσματα είχαν γίνει πολύ δημοφιλή καί τά τραγουδούσαν (μάς γούδια γεννήθηκαν σ’ ένα περιβάλλον ανθρώπων πού είχαν για
λέει ό Λιβάνιος, 4ος αιώνας μ.Χ.)13 τά παιδιά (οί μικροί υπη­ άποκλειστικό τους έργο τόν πόλεμο- τό περιβάλλον τής Ί λ ιά -
ρέτες) στά σοκακια πηγαίνοντας νά ψωνίσουν, ενώ τούς ορχη­ δας. Καμιά απαλότερη νότα δέ γλυκαίνει τόν τραχύ τους βιο.
στές τούς καλοϋσαν στά σπίτια, στά συμπόσια καί στούς γά- Ό έρωτας δεν παίζει κανένα ρόλο- ή γυναίκα άνήκει κι αύτή
μους, πράγμα γιά το όποιο δεινά ψέγει τούς χριστιανούς ό Ι ω ­ στό ’ίδιο πολεμικό περιβάλλον, κάποτε είναι καί ή ίδια «άν-
άννης ό Χρυσόστομος. Στά ορχηστικά αύτά άσματα έχουν τήν τρειωμένη λυγερή», όπως ή Μαξιμώ τού έπους. Θά γεννήθηκαν
απώτερη αρχή τους οί δημοτικές παραλογές, αύτό είναι το στήν ηρωική εποχή τού Βυζαντίου, τόν 9ο καί τόν 10ο αιώνα,
συμπέρασμα τής θεωρίας τοϋ Στ. Π. Κυριακίδη. Καί σημαντι­ καί στή Μικρά ’Ασία, άπ’ όπου εξαπλώθηκαν σ’ όλη τήν Ε λ ­
κή είναι ή παρατήρηση πώς τις παραλογές έως τά τελευταία λάδα καί στούς γειτονικούς σλαβικούς λαούς. Ί ά πιό γνωστά
χρόνια τις τραγουδούσαν κυρίως στούς γάμους ώς τραγούδια είναι τού Άρμούρη, των γιων τού ’Ανδρονίκου, τού Πορφύρη,
χορευτικά. τού Κάστρου τής 'Ωριάς (αύτό σέ στίχο δωδεκασύλλαβο) καί
’Από τά διηγηματικά τραγούδια πού ψάλλει ακόμα ό λαός, τά τραγούδια τού κύκλου τού θανάτου τού Διγενή- τά τελευ­
μερικά διακρίνονται γιά τήν τραγικότητα τού μύθου καί δυνα­ ταία πήραν, φαίνεται, τήν τελική διατύπωσή τους στήν Κύπρο.
μώνουν έτσι καί άπο άλλη πλευρά τή θεωρία τού Κυριακίδη. Στά ίδια χρόνια καί στό ίδιο μέρος, τή Μ. ’Ασία, τοποθετεί
’Αλλά πότε διαπλάστηκαν πραγματικά καί πότε πήραν τή μορφή ό Baud-Bovy καί δυό άπό τά πιό γνωστά, διαδεδομένα σέ
μέ τήν οποία μάς τά έσωσε ή προφορική παράδοση, αύτό είναι όλη τήν Ελλάδα, διηγηματικά τραγούδια: Τού γεφυριοΰ τής
άλλο ζήτημα. Θά ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρον άν μπορούσε νά ’Άρτας καί Τού νεκρού άδερφοΰ.15 Κυριαρχεί καί σ’ αύτά ό
πιστοποιηθεί ό χρόνος καί ό τόπος όπου πλάστηκε γιά πρώτη ίδιος αρρενωπός καί άδυσώπητος κόσμος, όπως και στα ακρι-
φορά το κάθε τραγούδι, καθώς καί ό δρόμος πού ακολούθησε τικά, μέ πολλή άνάμειξη τού υπερφυσικού άλλά καί τού τρα­
στή διάδοσή του. Αύτό επιχείρησε ό Ελβετός Samuel Baud- γικού στοιχείου, καθώς καί ή παρουσία μιας άτεγκτης μοίρας.
Bovy στή λαμπρή μελέτη του γιά τό 'Ελληνικό δημοτικό τρ α ­ Ά ν τό πρώτο τραγούδι είναι περισσότερο γνωστό ώς «Τού γε-
γούδι τής Δωδεκάνησον (1936), καί τά συμπεράσματά του είναι φυριοΰ τής Ά ρ τας», τό πράγμα δέν έχει σημασία- οί γνησιό­
πειστικά καί διαφωτιστικά. τερες παραλλαγές τό ονομάζουν «Τής Τρίχας τό γεφύρι» καί
προέρχονται άπό τή Μ. ’Ασία- είναι ή τραγική ιστορία τής γυ­
’Έ τσι, τά αρχαιότερα διηγηματικά τραγούδια πού μάς έχουν ναίκας τού πρωτομάστορα, πού πρέπει νά θυσιαστεί για νά
σωθεί πρέπει νά θεωρηθούν τά γνωστά μας «άκριτικά». ’Ανα­ στεριώσει τό γεφύρι. Τό τραγούδι τού νεκρού άδερφοΰ είναι α­
γνωρίζονται άμέσως γιά τήν παλαιότητά τους, τή μνεία ’Α­ κόμα πιό συνταρακτικό στήν τραγικότητά του: είναι η υπερ­
ράβων καί Σαρακηνών, καί προπάντων γιά τό ήρωικό καί επικό φυσική ιστορία τής «Μάνας μέ τούς εννιά της γιους καί μέ τή
τους περιεχόμενο. Βρισκόμαστε σ’ ένα περιβάλλον άγώνων καί μιά της κόρη» καί τού νεκρού άδερφοΰ πού τόν σηκούνουν άπό
άτομικών άνδραγαθιών, ό,τι έξαίρεται είναι ή άνδρεία καί ή τό μνήμα οί κατάρες τής μητέρας, γιά νά έκπληρώσει τήν υπό-
σωματική ρώμη των άκριτων, πού φτάνει ώς τό ύπερφυσικό: 1 4 . Π ο λ ίτη ς άρ. 7 0 , σ τ . 3 7 - 3 8 .
13. Λ ιβ α ν ιο ύ , προ ς Ά ρ ισ τ ε ίδ η ν ύ π έ ρ τ ω ν ο ρ χ η σ τώ ν 8 7 , εκδ. F o e rs te r, 1 5 . S . B a u d - B o v y , Ι,α chanson grecque, σ σ . 1 6 3 - 1 7 4 . Π ο λ ίτη ς άρ.
τ ό μ . 4 , σ. 4 9 3 (T e u b n e r). 9 2 κ α ί 8 9 . Β λ. κ α ί Γ . Α . Μ έγ α ς, Die Ballade von der Arta-Brucke, Θ εσ ­
σ α λ ο νίκ η 1 9 7 6 .

10 8 10 9
 :>. L’O Λ Η Μ Ο Τ 1 Κ Ο Τ Ρ Λ Γ Ο Ι ' Λ Γ
σχέση του, να τής φερει πίσω την παντρεμένη στά ξένα κόρη
της —θέμα αναλογο μέ τή γνωστή «μ—αν,άντα τής Λεονώοας»
των ευρωπαϊκών λαών. ’Από τή Μ. Ά σϊα. οπού άρχικα πλά­
στηκε, τό τραγούδι διαδόθηκε σ’ όλη τήν Ελλάδα και. όπως
άπέδειξε ή ερευνά, πέρασε ύστερα στους σλαβικούς καί τους
άλλους Λαούς.
Μιαν άλλη πολύ γνωστή και διαδεδομένη παραλογή, «Γοϋ
Χαρτζιανή» (ή «Τής Λιογέννητης»)16 τή διαπνεει ένα πνεύμα
διαφορετικό. Εδώ) κάνει για πρώτη φορά τήν εμφάνισή του τό
ερωτικό στοιχείο, ενωμένο όμως μέ το στοιχείο τού δόλου" ό
ήρωας, για να κατακτήσει τή γυναίκα πού αγαπά, ντύνεται γυ­
ναικεία καί τής παρουσιάζεται σαν ξαδέρφη της. Είναι χαρα­
κτηριστικό πώς καμιά παραλλαγή δέ μάς έχει σωθεί άπό τή
Μ. ’Λσία" ό Baud-Bovy τοποθετεί τό τραγούδι στον 12ο αιώ­
να και στά Δωδεκάνησα.
"Εδ(ύ. στα Δωδεκάνησα καί στά νησιά τού Αιγαίου γενικό­
τερα, έχουν επίσης τήν άρχή τους μια ολόκληρη σειρά άπό τρα­
γούδια, πολύ διαφορετικά στο πνεύμα άπό τά προηγούμενα.
Είναι κυρίως τραγούδια «τής αγάπης», μέ κεντρικό πρόσωπο
τή νέα κόρη και με κύριο συναίσθημα τον έρωτα: Γής άπολη-
σμονημενης, Τής κουμπάρας πού έγινε νύφη, κτλ.17 Ανήκουν
στά χρόνια τής Φραγκοκρατίας, άπό τόν 13ο ως τόν 15ο αιώ­
να, στήν εποχή των εοωτικών-ίπποτικών αυΟιστοonμάτων. μέσα
στά όποια είδαμε και πολλά άναλογα «καταλόγια». ίΤ φραγκι­
κή επίδραση είναι κι εδώ έντονη και εύκολοδιάκοιτη, ό κυρίαρ­
χος τόνος είναι 6 λυοικός, καί άκομα μια γλυκύτητα που ται­
ριάζει με τό κλίμα των νησιών καί μέ τό ήθος των ανθρώπων
τους —ό ίδιος τονος που αντικατοπτρίζεται καί στα Έ οω το-
τιαίγνια.
Ανάμεσα στα τραγούδια «τής άγάπης» ό Baud-Bovy ξεχω­
ρίζει μιά ομάδα, όπου το κεντρικό πρόσωπο είναι επίσης μια
κόρη, όχι όμως ό τύπος τής κόρης-παρθένου, άλλα τής κόρης-
έρωμένης ή τής άπιστης συζύγου. Τά τραγούδια αυτά προδίδουν
μια χαλάρωση τών ηθών και ενα περιβάλλον περίπου σάν αυτό
πού γνωρίσαμε στα ποιήματα τού Σαχλίκη" ή πατοίδα τους
πρέπει να είναι ή Κρήτη, από τόν ΐ3ο καί τόν 14ο (τά παλαιό-
16. « Γ η ς Λ ιο γ έ ν ν η τ η ς » , I lo Λ ιτή ς άρ. 74 .
1 7 . « Γ η ς ’ Λ π ο λ η σ μ ο ν η μ έ ν η ς » , « Γ ή ς κ ο υ μ π ά ρ α ς π ο γ ινε ν ύ φ η » ,
λ ίτ η ς άρ. 8 2 , 83 .
110
[ΙΛΡ ΛΛ Ο ΓΕΣ
τέρα) ώς τόν 16ο αιώνα. ’'Αλλα πάλι, ανάμεσα στά όποια καί
τά λιγοστά ναυτικά (Τού κύρ Βοριά, Κόρη ταξιδευτρια),18 προ­
έρχονται άπό νησιά, όπου τόν 17ο και τόν 18ο αιώνα αναπτύ­
χθηκε ακμαία δύναμη ναυτική. ' Τπάρχει μια αξιοσημείωτη με­
τακίνηση τών κέντρων τού δημοτικού τραγουδιού άπό τ’ ανατο­
λικά στά δυτικά" στο τέρμα τής πορείας αυτής, στήν ηπειρω­
τική Ελλάδα, μπορούν νά εντοπιστούν επίσης μερικά διηγημα-
τικά τραγούδια, όπως τό γεμάτο τοαγικότητα Τής μάνας τής
φόνισσας19 (παλαιότερο από τόν 16ο αιώνα). ’ Αλλά έδώ θ’ ανα­
πτυχθεί, τόν 18ο αιώνα κυρίως, ένα έξοχο είδος τού δημοτικού
τραγουδιού, πού θά είναι συνάμα και τό τέρμα τής δημιουργικής
του εξέλιξης, τό «κλέφτικο» τραγούδι.
Κατά τή διάρκεια τής Τουρκοκρατίας ή δυστυχία τών ορει­
νών κυρίως πληθυσμών έκανε πολλούς άπό τούς κατοίκους νά
καταφεύγουν στα βουνά καί νά γίνονται «κλέφτες», νά προβαί­
νουν δηλ. σέ πράξεις ληστείας. Οί «κλέφτες» αυτοί λεηλατούσαν
αδιάκριτα Τούρκους καί χριστιανούς. Γιά νά εμπεδώσει την
τάξη στήν ύπαιθρο, ή οθωμανική εξουσία δημιούργησε τό θεσμό
τών «αρματολών», σώματα δηλ. άπό εντοπίους ελληνικούς πλη­
θυσμούς στρατιωτικά οργανωμένα, πού αποστολή τους ήταν νά
επιτηρούν τις ορεινές διαβάσεις καί νά προστατεύουν τους κα­
τοίκους άπό τις επιδρομές τών κλεφτώ»/. Κιόλας πριν άπό τήν
"Αλωση ό σουλτάνος Μουράτ Β' άναγκάστηκε να δημιουργήσει
-π) πρώτο αρματολίκι στήν περιοχή τών Άγραφων, τήν επι­
κίνδυνη ορεινή περιοχή τής δυτικής Στερεάς. Το δεύτερο αρμα­
τολίκι φαίνεται πώς ήταν τού Όλύμπου, καί τελικά ό θεσμός
διαδόθηκε σέ όλη τήν ηπειρωτικά Ελλάδα.
Γύρω στά τέλη τού 17ου αιώνα μια σημαντική άλλαγή πα-
ρατηρείται στό θεσμό τών αρματολών.20 με τον εξισλαμισμό
τών ώς τότε χριστιανών Αλβανών, που ή οθωμανική διοίκηση
τους χρησιμοποιεί τώρα γιά τη φύλαξη τών δερβενίων. Οί πα­
λιοί έλληνες αρματολοί χάνουν πια τό μονοπώλιο τού άξιώ-
18 . « Τ ο ϋ κύρ Β ο ο ιά», Π ο λ ίτη ς άρ. 8 8 . «Κ ό ρ η τ α ξ ιδ ε ύ τ ρ ια » , F a u rie l,
τό μ . 2, 9 5 . P a s s o w άο. 4 7 6 (πρβ. B a u d - B o v y , La chanson grecque,
σ σ . 2 6 6 , 2 5 8 ).
19. P a s s o w άρ. 16 2 , 4 6 3 , Π ο λ ίτη ς άρ. 4 1 .
8 0 . Α κ ο λ ο υ θ ώ έδ ώ τ ή ν έ κ θ ε σ η το ύ ’ Α λ έ ς η Π ο λ ίτη σ τ ή ν ε ισ α γ ω γ ή
σ το β ιβ λ ίο : Τό δημοτικό τραγούδι, Κλέφτικα. Ε π ιμ έ λ ε ια Ά λ έ ς η ς Π ο­
Πο­ λ ίτ η ς , Α θ ή ν α 1 9 7 3 (Έ ρ μ η ς , Ν έα Ε λ λ η ν ικ ή Β ιβ λ ιο θ ή κ η 2 5 ), πού ξ ε κ α ­
θ α ρ ίζ ε ι, ν ο μ ίζ ω , μ έ σ α φ ή ν ε ια τά π ρ ά γ μ α τ α .
ill
 5. ΤΟ Δ Η Μ Ο Τ Ι Κ Ο Τ Ρ Α Γ Ο Τ Δ Ι
ματος καί έρχονται σέ σύγκρουση μέ τούς νεοδιορισμένους άρ-
βανίτες δερβεναγάδες. Οί διαμάχες αύτές δημιουργούν στους
έλληνες αρματολούς μιά ισχυρή εθνική συνείδηση καί παράλ­
ληλα τή συνείδηση πώς αύτοί ήταν οί φυσικοί πολεμικοί ήγέτες
των Ελλήνων. Συχνά ό άρματολός, δταν τού έπαιρναν τα προ­
νόμια, περνούσε στήν επίθεση καί γινόταν «κλέφτης». ’Έ τσι
σιγά σιγά ή σημασία τής λέξης άπλώθηκε καί περιέλαβε καί
τούς άρματολούς' άπύ τά μέσα περίπου τού 18ου αιώνα τις δύο
αύτές λέξεις τις θεωρούσαν ταυτόσημες.21 Τά «κλέφτικα» τρα­
γούδια δημιουργήθηκαν γιά να υμνήσουν όχι τούς παλαιούς
ληστές, άλλά τούς άρματολούς πού γίνονταν κλέφτες καί πολε­
μούσαν μέ τούς ’Αρβανίτες πού δυνάστευαν τούς κατοίκους.
Αύτό θά έγινε όχι πριν άπύ τις αρχές ή το πρώτο μισό τού 18ου
αιώνα, καί το «κλέφτικο» τραγούδι άπλώθηκε στις περιοχές
άκριβώς όπου έδρασαν άρματολοί: στή Στερεά Ελλάδα, τή
Θεσσαλία, τήν ’Ήπειρο καί τή δυτική Μακεδονία.
Ά π ύ κάποια άποψη οί συνθήκες πού έχουν δημιουργηθεϊ τώρα
είναι ανάλογες μέ τις συνθήκες μέσα στις όποιες δημιουργήθη-
καν τά άκριτικά τραγούδια. Το κλέφτικο τραγούδι είναι όμως,
στο πνεύμα του καί στή μορφή του, τελείως διαφορετικό από
το άκριτικό. Δέν είναι διηγηματικό, ανήκει στήν κατηγορία
των «κυρίως άσμάτων». Δέν έκθέτει διηγηματικά τά περιστα­
τικά, άλλα ούτε καί οί κλέφτες έπιτελοΰν σ’ αυτά πράξεις υπερ­
φυσικές καί άπίστευτες. "Αν τούς άκριτες τούς διέκρινε ή σω­
ματική ρώμη, οί κλέφτες ξεχωρίζουν γιά τήν ψυχική τους έν­
ταση, γιά τήν «εύψυχία», όπως εύστοχα παρατήρησε ό πιο έγ­
κυρος μελετητής τού κλέφτικου τραγουδιού, ό Γ. Άποστολά-
κης: «ό δημοτικός ποιητής δέ θεμελιώνει το τραγούδι του στά
δεδομένα χρόνου, τόπου, ψυχολογίας, παρά στήν έξαιρετική ψυχή
τού ηρώα καί πιο σωστά άκόμη στή σύλληψη τού άνθρώπου».22
Δημιουργημένο σέ μιά εποχή προετοιμασίας γιά τήν άπελευ-
θέρωση, άποτελεϊ συνάμα «το άδρό σχεδίασμα τής καινούριας
μορφής τού "Ελληνα»,23 αυτής πού θά δημιουργήσει το 1821.
Τήν έσωτερική συνέχεια τού κλέφτικου τραγουδιού δέ θά τή
βρούμε, κατά τον Άποστολάκη, στά άσήμαντα ιστορικά τρα­
γούδια γιά τήν ’Επανάσταση, άλλά στον "Υμνο εις τήν ’Ελευθε­
ρία τού Σολωμοϋ.24
2 1 . Α . Π ο λ ίτη ς, ο .π ., σ. λδ\ 2 3 . Α ύ τ . σ. 9 6 .
2 2 . 7 ο κλέφτικο τραγούδι, σ. 1 0 6 . 2 4 . Α ύ τ . σ. 1 4 5 .
112
ΚΛΕΦ ΤΙΚΑ
Γι’ αύτό καί το κλέφτικο τραγούδι στή γνησιότερη μορφή
του είναι κατ’ έξοχήν λυρικό. « Βαθιά συγκίνηση θεμελιώνει τή
σύλληψη τού τραγουδιού»25 καί ή συγκίνηση αύτή παίρνει μορφή
μέ μέσα λυρικά. Συχνό μέσο είναι ό διάλογος ανάμεσα στούς
πρωταγωνιστές ή σέ άλλα πρόσωπα, τό μοτίβο των άστοχων
ερωτήσεων, τά βουνά ή τά σύννεφα ή τά πουλιά πού μιλούν
καί συμμετέχουν στο ψυχικό κλίμα:
Τί έχουν τής Ζ ίχνας τ ά βουνά καί στέκουν μ αραμ ένα;
Μήνα χαλάζι τά βαρεϊ, μήνα βαρύς χειμώ νας;
Ουδέ χα λάζι τά βαρεϊ, ουδέ βαρύς χειμώνας,
ό Ν ικοτσάρας πολεμάει με τρία β ιλαέτια .26
7ο λεν οι κοΰκκοι στά κλαδιά κι οι πέρδικες σ τά πλάγια,
το λένε κι οί Π λαγιώ τισσες το μαύρο μοιρολόγι 27
"Ενα έντελώς ιδιαίτερο μοτίβο, λυρικό εύρημα άπό τά πιο γνή­
σια, πού έγινε τυπικό μοτίβο τής αρχής των περισσότερων κλέ­
φτικων τραγουδιών, είναι καί τό μοτίβο των τριών πουλιών
πού ρωτούν γιά τόν κλέφτη ή τόν μοιρολογούν:
Τρία πουλάκια κάθονταν στή ράχη, στο λημέρι,
τό ’να τηράει τον 'Α λμυρό, τ’ άλλο κατά τό Βάλτο,
τό τρ ίτο τό καλύτερο μοιριολογάει καί λ έ ε ι. . . 28
’Ανάλογη είναι καί ή μουσική τού κλέφτικου τραγουδιού, σέ
στροφές λυρικές μέ έντελώς ελεύθερο ρυθμό' γ ι’ αύτό καί τρα­
γουδιούνται καθιστά (είναι τραγούδια «τής τάβλας») καί ποτέ
δέ χορεύονται.
Σέ γενικές γραμμές τά κλέφτικα τραγούδια μπορούμε νά
τά χωρίσουμε σέ δύο μεγάλες κατηγορίες' σ’ έκείνα πού άνα-
φέρονται ειδικά σέ ένα πρόσωπο (τού Ζίδρου, τού Στουρνάρη,
τού Γυφτάκη) ή σέ ένα περιστατικό, καί σ’ έκείνα πού μιλούν
γενικά γιά τή ζωή τών κλεφτών, τις δυσκολίες της ή τά καλά
της. Γνήσια, δηλ. γεννημένα σύγχρονα καί μέ ζωηρή τήν α ί­
σθηση τών περιστατικών, θεωρούσε ό Άποστολάκης29 μόνο τά
πρώτα' τά δεύτερα πλάστηκαν σέ μιά μεταγενέστερη έποχή, ό­
ταν πιά ή κλέφτικη ζωή δέν ήταν άμεση πραγματικότητα, άλλά
2 5 . Α ύ τ . σ. 1 1 1 . 2 8 . F a u rie l, τ ό μ . 1, σ. 4,
2 6 . P a s s o w άρ. 7 8 - 7 9 . Ι ίο λ ίτ η ς άρ. 4 9 .
2 7 . P a s s o w άρ. 1 2 0 κ .ά . 2 9 . "Ο.π. σ. 88 κ .έ.
113
 5. ΤΟ Δ Η Μ Ο Τ Ι Κ Ο Τ Ρ Λ Γ Ο Τ Δ Ι
απόμακρο καί ωραιοποιημένο ιδανικό ζωής, άπό άνθρούπους πού
δεν ήταν πιά οί ίδιοι ήρωικοί.
Η Τ Ε Χ Ν ΙΚ Η
'Ο πιο συνηθισμένος στίχος τοΰ δημοτικού τραγουδιού είναι ό
δεκαπεντασύλλαβος, αύτός πού τον είδαμε να τον χρησιμοποιεί
σχεδόν χωρίς εξαίρεση καί ή προσωπική ποίηση. ’Άλλα μέτρα
(μερικά, φαίνεται, άρκετά αρχαία) είναι ό ιαμβικός καί ό τρο­
χαϊκός δωδεκασύλλαβος, καί ό ιαμβικός καί τροχαϊκός οχτασύλ­
λαβος. Στούς άκατάληκτους στίχους (όπως είναι ό ιαμβικός ο­
χτασύλλαβος καί δωδεκασύλλαβος) τό τέλος τοΰ στίχου είναι
αδιάφορα οξύτονο ή προπαροξύτονο, πράγμα πού δείχνει τή στε­
νή σχέση ποίησης καί μουσικής: ό μουσικός τόνος κάνει ανί­
σχυρο τό γραμματικό τόνο. 'Ομοιοκαταληξία δεν υπάρχει στό
δημοτικό τραγούδι παρά μόνο σέ σπάνιες εξαιρέσεις, κι αύτές
είναι τις πιό πολλές φορές πολύ μεταγενέστερες. Μόνο σ’ ένα
είδος χρησιμοποιήθηκε ή ομοιοκαταληξία, αύτή μάλιστα στά­
θηκε ή αιτία πού γεννήθηκε τό είδος: στά δίστιχα ή λιανοτρά­
γουδα, απλωμένα σέ δλο τόν έλληνικό χώρο, άλλα πιό πολύ
στά νησιά καί στην Κρήτη, όπου ζοΰν άκόμα ώς σήμερα καί
πλάθονται δημιουργικά. Μέ τή συμπυκνωμένη τους μορφή εκ­
φράζουν μέ επιγραμματική λιτότητα τό νόημά τους- άρκετά εί­
ναι γνωμικά, τά περισσότερα ερωτικά:
'Απού ’ναι νιος καί δεν π έτα με τοϋ βορρά τά νέφη,
ιντα τη θέλει τη ζω ή στον κόσμο νά την έχει !
Νά ’σουν στον κάμπο λεϊμονιά, κ ι εγώ στά ορη χιόνι,
νά λιώνω νά ποτίζουνται οί δροσεροί σου κλέονοι.
’ Κμίσεψες κ α ί μ ’ άφησες σαν παραπονεμένη,
σαν έκκλησιά άλειτούργητη σέ χώ ρα κουρσεμένη.30
'Η μακραίωνη καλλιέργεια καί παράδοση τοΰ δημοτικού τρα­
γουδιού δημιούργησε ορισμένα τυπικά μοτίβα, ορισμένους τρό­
πους έκφραστικούς, μια ιδιαίτερη γλώσσα μέ τούς νόμους καί
τούς κανόνες της. "Ενας άπό τούς βασικότερους είναι καί ή
30. Π ο λ ίτη ς άρ. 233 γ', 135 μς', νβ'.
114
Π ΤΕΧΝΙΚΗ
άρχή τής ίσομετρίας ή συμμετρικής αντιστοιχίας μορφής καί
περιεχομένου (Κυριακιδης),u άρχή πού επικρατεί άλλωστε σε
όλες τις μορφές των λαϊκών δημιουργημάτων: κάθε νοηματική
ενότητα άνταποκρίνεται απόλυτα σέ μιά ενότητα μορφική. Τό
φαινόμενο τού μετρικού διασκελισμού είναι άγνωστο στό δημο­
τικό τραγούδι. Καί επειδή ό δεκαπεντασύλλαβος, ό πιό συνη­
θισμένος δημοτικός στίχος, χωρίζεται σέ δύο ημιστίχια (8-7
συλλαβές), ή άρχή τής ίσομετρίας καθορίζει καί τή σχέση άνά-
μεσα στά δύο αύτά ημιστίχια' έχουμε μιά ταλαντευση, ένα
ίσοζύγισμα τοΰ ενός μέ τό άλλο:
Τής νύχτας οί αρματολοί καί τής αυγής οί κλέφτες —
Θέλετε δέντρα ανθίσετε, θέλετε μαραθείτε.
Σέ πολλούς στίχους μάλιστα μπορούμε νά έχουμε καί μια παρα­
πέρα διαίρεση τού προύτου ήμιστίχιου (4-1-4), ώστε ό στίχος
νά μοιράζεται στά τρία:
Μ άνα λωλή, μάνα τρελή, μάνα ξεμυαλισμένη —
Β αρεϊ δεξιά, βαρεϊ ζερβιά, βαρεϊ μ π ροστά καί πίσω .
Συνήθως τήν ταλαντευση αύτή άνάμεσα στά δυό ήμιστίχια έρ­
χεται νά τή συμπληρώσει μιά τρίτη ενότητα, πού άπλώνεται
σ’ έναν ολόκληρο στίχο, άποκαθιστοόντας έτσι τή μετρική καί
τή νοηματική ισορροπία:
Φέρνει τ ’ άλάφια ζωντανά, τ α γρίμ ια μερωμένα,
φέρνει κι ένα λαφόπουλο στη σέλα του δεμένο —
Βάλε τον ήλιο πρόσω πο καί τό φ εγγάρι στήθος
καί τοΰ κοράκου τό φτερό βάλε γαϊτανοφρύδι.
Στις περιπτώσεις αύτές λειτουργεί καί ένας άλλος νόμος τής
λαϊκής δημιουργίας, ό γνωστός «νόμος τών τριών».
Πολλές φορές στό δεύτερο ημιστίχιο έχουμε μιάν άπλή πα-
ραπλήρωση πού δέν προσθέτει τίποτα, τις περισσότερες όμως
φορές ή προσθήκη εύρύνει τήν εικόνα καί οδηγεί πλησιέστερα
στό ποιητικό κέντρο:
31. Σ τ. Π. Κ υ ρ ια κ ιδ η ς , Ί ] γένεσις τοΰ δίστιχου καί ή άρχή τής ίσο­
μετρίας, Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η I ί 7.
113
 5. ΤΟ ΔΗΜ ΟΤ ΙΚΟ Τ Ρ Α Γ Ο Υ Δ Ι
Έ χάραξεν ή Α νατολή καί ρόδισεν ή Δύση
ή έχουμε ένα βαθμιαίο δυνάμωμα στήν ένταση:
Κ α ι μ ια γιορτή, μ ια Κ υριακή, μ ια π ίση μ η ν ήμερα
ή στήν εκφραστική ένάργεια:
Τρία τουφέκια τοϋ ’ρίζαν, τα τρ ία άράδα άράδα,
τό ’να τον παίρνει στο πλευρό κ α ί τ ’ άλλο στο κεφάλι,
το τρίτο το φαρμακερό άνάμεσα ατά μάτια.
Καμιά φορά ή δυναμική κορύφωση έρχεται απλώς καί μέ τήν
έναλλαγή τοϋ χρόνου τοϋ ρήματος (άόριστος-ένεστώτας):
μοιρολογούσαν κι έλεγαν, μοιρολογούν καί λέγουν.
Ή γλώσσα των δημοτικών τραγουδιών διακρίνεται για τή
φραστική της δύναμη καί ένάργεια, ή φράση είναι «άπλή, νευρώ­
δης καί άπερίστροφος».32 Καίριες είναι κι έδώ οί παρατηρήσεις
του Άποστολάκη, πώς το δημοτικό τραγούδι οΐκοδομεϊται κυ­
ρίως απάνω στο ούσιαστικό καί στο ρήμα, στον στέρεο δηλ.
κόσμο τών πραγμάτων καί οχι στή φανταχτερή έπιφάνεια πού
είναι το επίθετο. «Το χαρακτηρισμό τοϋ πραγματικού, τή μετα­
βολή πού γίνεται σ’ αύτό, ό,τι τέλος απόλυτα κι έξω χρόνου
εκφράζει το επίθετο, ό δημοτικός ποιητής το εκφράζει μέ το
ρήμα συγκεκριμένα και μέσα στο χρονο».
Το δημοτικό τραγούδι (δεν πρέπει νά το ξεχνούμε) δεν είναι
«ψιλή ποίηση», άλλά αναπόσπαστα δεμένο μέ τή μουσική,
γ ι’ αύτό καί πάντοτε τραγουδιέται. Οί μουσικολόγοι έχουν μιλή­
σει διεξοδικά για τά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τής ελληνικής
λαϊκής μουσικής, πού τήν ξεχωρίζουν άπύ τήν εύρωπαική, άλλά
καί άπύ τήν τυπικά ανατολίτικη, μολονότι βέβαια περισσότερο
ανήκει στήν άνατολική μουσική οικογένεια- υπάρχουν άλλωστε
καί ζωηρές έπιμέρους διαφορές άνάμεσα σ’ ένα ρουμελιώτικο
καί σ’ ένα νησιώτικο ή σ’ ένα κρητικό π.χ. τραγούδι. Οί μου­
σικοί τρόποι δέν είναι μόνο οί δύο καθιερωμένοι στή δυτική μου­
σική, ό μείζων καί ό έλάσσων, καί τά τονικά διαστήματα είναι
κατά ένα έλάχιστο μικρότερα ή μεγαλύτερα άπύ το ημιτόνιο"
32. Fauriel, ο.π., τόμ. 1, σ. CX X XII.
33. Άποστολάκης, δ.π., σ. 171.
116
Η ΤΕΧΝΙΚΗ
οί ειδικοί μιλούν γιά τεταρτημόρια ή άλλα κλάσματα τόνου"
γ ι’ αύτό καί δέν υπάρχει χειρότερη νόθευση τής λαϊκής μουσικής
άπύ τή συνοδεία μέ το πιάνο. Στο σημείο αύτό ή λαϊκή μουσική
ταυτίζεται μέ τή βυζαντινή, πού κι αύτή κληρονόμησε τά συστα­
τικά τής αρχαίας έλληνικής. Καί οί ρυθμοί είναι διαφορετικοί"
δέν είναι οί συνηθισμένοι, «πολλαπλασιαζόμενοι», τής δυτικής
μουσικής (2/4, 3/4, β/8 κτλ.), άλλά ιδιότυποι κι έδώ, «άλογοι»,
«αθροιζόμενοι» (δ/8, 7/8). Ό ρυθμός τών 7/8 (ό ρυθμός τοϋ
χοροΰ «συρτοΰ καλαματιανού») είναι ό πιο συχνός καί ό πιο
διαδεδομένος σέ δλο τον έλληνικό χώρο" πρόκειται γιά ένα
ρυθμό τρίσημο, μέ τήν πρώτη θέση παρεστιγμένη: J. J J ή
—w .
Το μακρύ δμως τής πρώτης θέσης δέν ίσοδυναμεϊ μέ δυο
βραχέα, άλλά μέ ένάμισι. Ό Θρ. Γεωργιάδης31 έδειξε πώς τέ­
τοιος ήταν, κατά τούς άρχαίους θεωρητικούς τής μουσικής, καί
ό ρυθμός τοϋ ομηρικού έξαμέτρου" ή σχέση τοϋ μακροΰ μέ τά
δύο βραχέα ήταν κι έκεϊ «άλογη» δηλ. οχι 2 :2 , άλλά 1 */2 : 2.
Τά περισσότερα τραγούδια δχι μόνο τραγουδιούνται, άλλά
καί χορεύονται. Λίγα είναι δσα δέ χορεύονται, άνάμεσά τους,
καθώς είδαμε, τά κλέφτικα. Τά κλέφτικα τραγουδιούνται καί
κατά ένα ιδιόρρυθμο ατροφικό σύστημα, τήν «κλέφτικη στρο­
φ ή » :35 ό τραγουδιστής ψάλλει τον πρώτο (δεκαπεντασύλλαβο)
στίχο καί προχωρεί καί στο πρώτο ήμιστίχιο τοϋ δεύτερου" ύ­
στερα ξαναπιάνει δλον τον δεύτερο καί το ημιστίχιο τοϋ τρίτου,
καί ουτω καθεξής, μέ τις ένότητες αύτές (τις στροφές) τοϋ ένά-
μιση στίχου. Ά λλά καί στά άλλα τραγούδια συχνά απάνω στο
τραγούδι ό τραγουδιστής σπάζει το στίχο, ή παρεμβάλλει μι­
κρότερες ένότητες, τά λεγάμενα «γυρίσματα» ή «τσακίσματα»,
πού δίνουν αφάνταστη ποικιλία καί έλαστικότητα στο τραγούδι.
"Οπως καί τών τραγουδιών, μεγάλη είναι καί ή ποικιλία τών
χορών. Ά π ύ τούς πιο συνηθισμένους ό «συρτύς-καλαματιανύς»
πού εί'δαμε. Βαρύς, δωρικός, άρρενωπύς είναι ό έξοχος «τσά­
μικος» μέ τον τρίσημο ρυθμό του πού άνταποκρίνεται στον άρ-
χαΐο ίαμβο ( w —), ιδιαίτερη λεβεντιά έχουν οί χοροί τής Μακε­
δονίας καί τοϋ Μόρια, γυναικεία άβρότητα καί χάρη οί νησιώ-
3 4 . T h r. G e o rg ia d e s , Der neugriechische Rhythmus, ’Α μ β ο ύ ρ γ ο
19 4 9 , σσ. 9 8 -12 1.
3 5 . Β λ . S . B a u d - B o v y , « S u r l a s tr o p h e d e l a c h a n s o n c le ftiq u e » ,
Mélanges H. Grégoire, τ ό μ . 2 , Β ρ υ ξ έλ λ ες 1 9 5 0 , σ σ . 5 3 - 7 8 .
117
 ΤΟ Δ Η Μ Ο Τ Ι Κ Ο Τ Ρ Α Γ Ο ΓΛΙ ΟΙ Σ Τ Λ Λ Ο Γ Ε Σ

τικοι. καί εντελώς ξεχωριστοί, μέ μιάν αφάνταστη σβελτέτσα κείμενο, «ούδέν το ίδιον, όπως γράφει, ούδέ λέξιν, ουδέ γράμμα
οί κρητικοί, ένώ τής Μικράς ’Ασίας καί του Πόντου, ένόπλιοι καν παρεμβάλλων». ’Αλλά καί ή φιλολογικά εύσυνείδητη αύτή
πολλές φορές, έχουν μια δυναμικότητα πού καταπλήσσει. Οί μέθοδος δέν ήταν ή ένδεδειγμένη προκειμένου γιά ένα είδος τόσο
περισσότεροι έλληνικοί χοροί είναι «συρτοί», χορεύονται δηλ. ιδιότυπο όπως το δημοτικό τραγούδι, καθώς έδειξε ή κριτική
στη σειρά, καί όχι κατά ζεύγη, μέ τον πρωτοχορευτή νά «σέρ­ τοΰ Άποστολάκη.38 Οί στίχοι άπό τις διάφορες παραλλαγές
νει» το χορό. 'Ο όρος είναι αρχαίος' σέ μιά επιγραφή τού 1ου μπορεί, μεμονωμένοι, νά είναι γνήσιοι, αύθαίρετα όμως συνε­
μ.Χ. αιώνα από τή Βοιωτία άναφέρεται γιά κάποιον γαιοκτή­ νωμένοι άπό τον έκδοτη δέν αποτελούν οργανικό σύνολο, άλλα
μονα πώς «καί τήν των συρτών πάτριον όρχησιν θεοσεβώς επε- άθροισμα έξωτερικό. Τά διάφορα «ισοδύναμα μοτίβα» πού χρη­
τέλεσεν».36 Μόνο σέ νησιά πού γνώρισαν ισχυρά τή φραγκική σιμοποιούν οί παραλλαγές γιά νά έκφράσουν τά ίδιο ή παρα­
έπίδραση μερικοί χοροί (ό «μπάλος» π.χ.) χορεύονται κατ’ έξαί- πλήσιο νόημα, χάνουν τήν αύτοτέλειά τους καί συμφύρονται
ρεση ζευγαρωτοί. στις Ε κλογές. Μέ τον τρόπο αύτό μπορεί νά κρατιέται ή νοη­
ματική ακολουθία, νοθεύεται όμως ή αισθητική συνοχή τοΰ
ΟΙ ΣΤΑΛΟΓΕΣ τραγουδιού.
Τό πρόβλημα τής έκδόσεως δέν έχει λυθεί άκόμη. Ά πό τις
Κατά τή διάρκεια τής Ελληνικής ’Επανάστασης, αποτέλεσμα νεώτερες συλλογές, μόνο οί συλλογές τοΰ Δ. Πετρόπουλου καί
τοΰ φιλελληνικοΰ άλλα καί τού ρομαντικού κινήματος, ό Fauriel τής ’Ακαδημίας ’Αθηνών έλαβαν ύπόψη τήν κριτική τοΰ Ά π ο ­
ένδιαφέρθηκε γιά τά δημοτικά τραγούδια καί τά έξέδωσε σέ δύο στολάκη καί προσπάθησαν νά δώσουν λύση στό πρόβλημα.
τόμους (1824-25)' τήν ίδια εποχή συνέλεγε τραγούδια καί ό
38. Γ . Ά π ο σ τ ο λ ά κ η ς , 7 ο δημοτικό τραγούδι, 1. Ο ί σ υ λ λ ο γ έ ς , ’Α θ ή ν α
Γερμανός Werner von Ilaxthausen, άλλά παραιτήθηκε όταν 19 2 9 , σσ. 13 4 -2 7 3 .
έμαθε τήν πρόθεση τού Fauriel' ή συλλογή του δημοσιεύτηκε
μόνο πριν άπό λίγα χρόνια.37 ’Από τον κύκλο των Εφτανήσων
καί τού Σολωμοΰ προέρχονται οί συλλογές τοΰ Α. Μανούσου
(1850) καί τού Σπ. Ζαμπέλιου (1852). Συγκεντρωτική καί μέ
τά εκδοτικά κριτήρια τής φιλολογικής επιστήμης είναι ή συλλο­
γή τοΰ Γερμανού A. Passow (1860). Συλλογές δημοτικών τρα-
γουδιών κατά τόπους υπάρχουν άπειρες.
Κατά πόσο μπορούμε νά έχουμε εμπιστοσύνη στήν ακρίβεια
των συλλογών αύτών; Οί παλαιότερες καί οί τοπικές μάς παρα­
δίδουν ίσως τά κείμενα γνησιότερα' οί συγκεντρωτικές αλλοιώ­
νουν πολλές φορές το κείμενο μέ κριτήρια έντελώς υποκειμενικά,
αισθητικά καί αύθαίρετα. Τυπικό παράδειγμα ή συλλογή τοΰ
Ζαμπέλιου. Μέ απόλυτη εύσυνειδησία φιλολογική είναι άπαρ-
τισμένες οί ’Εκλογές άπό τά τραγούδια τον ελληνικόν λαόν τοΰ
Ν. Γ. Πολίτου (1η έ'κδ. 1914). Ό εκδότης συνέκρινε τις παραλ­
λαγές τοΰ κάθε τραγουδιού καί άποκαθιστοΰσε άπό αυτές το
3 6 . 1. G . 7, 2 7 1 2 , σ τ . 6 6 κ.έ.
3 7 . W e r n e r v o n I la x t h a u s e n , Neugriechische Volkslieder, Urtexl
und Vbersetzung, h e ra u s g e g e b e n v o n K a r l S c h u lte K e m m in g h a u s e n
u n d G u s t a v S o y t e r , M u n s te r i. Wr. 193E .

118 119
 Δ Ε Τ Τ Ε Ρ Ο ΜΕΡΟΣ

ΔΕΚΑΤΟΣ ΕΝΑΤΟΣ
ΚΑΙ Ε Ι Κ Ο Σ Τ Ο Σ Α Ι Ω Ν Α Σ
 Ε Κ Τ Ο Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ

ΟΙ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ
ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
ΡΗΓΑΣ. ΧΡΙΣΤΟΠΟΤΛΟΣ. ΒΗΛΑΡΛΣ

'Η τελευταία δεκαετία του 18ου αιώνα καί οί δύο πρώτες του
19ου είναι χρόνια πολύ κρίσιμα καί πολύ σημαντικά γιά τον νέο
ελληνισμό. 'Όλα δείχνουν πώς το σκλαβωμένο καί διαλυμένο
έθνος προχωρεί σιγά σιγά άλλά σταθερά προς μιά καινούρια
σύνθεση καί τελικά προς την απελευθέρωση. Οί πολιτικές καί
οί κοινωνικές συνθήκες άλλάζουν ριζικά καί βελτιώνονται, ιδίως
ΰστερ’ άπό τον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1787-92 (αδιάφορο
άν ή αποτυχία του κινήματος του Όρλώφ έφερε, προπάντων
στην Πελοπόννησο, τρομερές καταστροφές.) Στις παραδουνάβιες
ηγεμονίες γύρω άπό τούς φαναριώτες πρίγκιπες έχει δημιουρ-
γηθεΐ μιά έλληνική διαφωτισμένη άριστοκρατία, ή παιδεία α­
πλώνεται ολοένα καί σέ μεγαλύτερα στρώματα, νέα σχολεία
ιδρύονται (όπως στις Κυδωνιές καί άλλου) ή τα παλιά άνανεώ-
νονται σύμφωνα μέ νέες άρχές. ’Εμπορικές συντροφιές οργα­
νώνουν το έξαγωγικό έμποριο, ιδρύουν άντιπροσωπείες στο εξω­
τερικό καί συγκεντρώνουν άξιόλογο πλούτο- τό 1771 κιόλας, ό
Κοραής θά πάει στο ’Άμστερνταμ άντιπρόσωπος τού εμπορικού
οίκου τού πατέρα του. Τά ναυτικά νησιά (ή Χίος, ή "Γδρα, οί
Σπέτσες) δημιουργούν ολόκληρο έμπορικό στόλο, άλλες εμπο­
ρικές συντροφιές καί συνεταιρισμοί στή Θεσσαλία καί στη βό­
ρεια Ελλάδα συνδέονται άπευθείας μέ τη Βιέννη καί άπλώνουν
τή δραστηριότητά τους σέ όλη τήν περιοχή τής αύστροουγγρικής
αυτοκρατορίας. Στις μικρές πόλεις τής δυτικής Μακεδονίας (τή
Σιάτιστα, τήν Καστοριά), στά θεσσαλικά Άμπελάκια, στήν "Τ-
δρα, στις Σπέτσες, χτίζονται άρχοντόσπιτα, πού έξωτερικά μοιά­
ζουν σάν πύργοι, άλλα εσωτερικά διακοσμούνται μέ μιά ιδιαί­
τερη καλαισθησία, όπου το ευρωπαϊκό τελευταίο μπαρόκ συν­
δυάζεται εύχάριστα μέ στοιχεία ντόπιας λαϊκής τέχνης. Οι­
κονομική εύημερία, άνοδος τής μεσαίας τάξης, άπλωμα των έν-
123
 6. ΟΙ Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Ε Σ Π Ρ Ι Ν Α Π Ο ΤΟ 1821
διαφερόντων, δίψα για παιδεία —καί παράλληλα βαθύτερη συ­
νείδηση εθνική καί πόθος γιά άπελευθέρωση.
Αύτόν τον πόθο για την άπελευθέρωση, όχι μόνο άπό τον
τουρκικό ζυγό, άλλά καί άπο κάθε είδους κοινωνική ή άλλη κα­
ταπίεση, εκφράζει ένα σημαντικό κείμενο πού έκδόθηκε άνώ-
νυμα το 1806 («έν ’Ιταλία παρά ’Ανωνύμου του Έλληνος» ά-
ναγράφεται στον τίτλο), ή '’Ελληνική Ν ομαρχία, άφιερωμένο
στή μνήμη του Ρήγα. 'Ο συγγραφέας είναι ποτισμένος άπο τίς
ιδέες τής Γαλλικής Επανάστασης, καί άποκρούοντας τήν «ά-
ναρχία» καί τή «μοναρχία», θεωρεί ιδανική διοίκηση τή «νο­
μαρχία», έκεϊ δηλ. όπου άρχουν οί νόμοι (πού «είναι εις τήν
διοίκησιν ώς ή ψυχή εις το σώμα»), Μέ πολύ έ'ντονη γλώσσα
καταφέρεται έναντίον των τούρκων τυράννων, άλλά καί εναν­
τίον των προεστών, των άρχιερέων καί του κλήρου, καί κατη­
γορεί έπίσης τούς πλούσιους καί τούς εμπόρους, πού άποζητών-
τας μόνο το κέρδος δέ σκέφτονται πώς θά ωφελήσουν τήν πα­
τρίδα. Το έργο δείχνει πώς ό συγγραφέας είναι άνθρωπος φω ­
τισμένος, καί, παρ’ όλες τίς κάποιες υπερβολές καί τίς νεανικές
ίσως άδεξιότητες, έκφράζει το διάχυτο πνεύμα τής έποχής, δε­
καπέντε χρόνια πρίν άπο τήν ’Επανάσταση. Ποιος είναι ό συγ­
γραφέας δέν κατόρθωσε άκόμη ν’ άποκαλύψει ή ερευνά- ενα άπο
τα ονόματα πού προτάθηκαν, μέ σοβαρά έπιχειρήματα, είναι
καί τού ’Αθανασίου Ψαλίδα.1
Στο ίδιο επάνω κάτω κλίμα κινείται καί μια έ'μμετρη σάτι­
ρα πού κυκλοφορούσε χειρόγραφη (δέν έχει διαπιστωθεί έκδο­
σή της) τά ίδια περίπου χρόνια (τήν πρώτη δεκαετία τού αιώ­
να), ό Ρ ω σσαγγλογάλλος. 'Ο άνώνυμος (καί άδέξιος) στιχουρ-
γός διατυπώνει τήν άγανάκτησή του έναντίον τών άνώτερων
κληρικών, τών φαναριωτών ήγεμόνων, τών εμπόρων καί τών
κοτζαμπάσηδων, πού όλοι τους τά έχουν καλά μέ τούς Τούρ­
κους, άλλά καί τήν άπογοήτευσή του άπο τούς ξένους, στούς ο­
ποίους δέν πρέπει νά έλπίζει το έθνος γιά τήν άπελευθέρωσή
του. Δέ φαίνεται νά έχει γνωρίσει τήν 'Ε λληνική Ν ομαρχία, ένώ
είναι φανερά επηρεασμένος άπο τά πρώτα άνώνυμα φυλλάδια
τού Κοραή. 'Ο Κ. Θ. Δημαράς, πού μελέτησε καί έξέδωσε το
1. Βλ. Χρ. Π. Φράγκου, «Ή συμβολή τοϋ ’Αθανασίου Ψαλίδα στή
δημιουργία έπαναστατικοϋ πνεύματος στήν "Ηπειρο (Ό ’Αθανάσιος Ψα-
λίδας καί ή Ελληνική Νομαρχία)», Δωδώνη 1 (1972) 87-108.
124
ΡΠΓΛΣ
έργο, σέ τελευταίο του δημοσίευμα το συνάπτει μέ μεγάλη π ι­
θανότητα μέ τον Έαλίδα καί τον κύκλο του.2
Σάν μιά συνισταμένη όλων τών τάσεων τού έλληνισμοΰ τά χρό­
νια αύτά, προβάλλει ή φλογερή προσωπικότητα τού Ρήγα, πού
ή δράση του καλύπτει τήν τελευταία δεκαετία τού 18ου αιώ­
να. Γεννημένος, πιθανόν τό 1757, σ’ ένα μικρό χωριό τής Θεσ­
σαλίας, τό Βελεστίνο (Βελεστινλής ονομάζεται πάντα ό ίδιος"
τό Φ εραΐος είναι έξαρχαισμός τών μεταγενέστερων), σπούδα­
σε τά εγκύκλια γράμματα στά σχολεία, τής ιδιαίτερης πατρί­
δας του- γύρω στά είκοσι του χρόνια πηγαίνει στήν Κωνσταν­
τινούπολη, γραμματικός στον άρχοντικό οίκο τού 'Τψηλάντη,
καί άπό έκεΐ στή Βλαχία, γραμματικός άλλου ηγεμόνα, τού
Μαυρογένη (1786-1790), καί έπαρχος (καϊμακάμης) σέ μιά μι­
κρή περιοχή. Τό 1790/91 κατεβαίνει στή Βιέννη όπου τυπώνει
τά πρώτα βιβλία του, ξαναγυρίζει στή Βλαχία (όπου είχε, φαί­
νεται, κτηματική περιουσία) καί επιστρέφει στή Βιέννη τό 1796.
’Εδώ άναπτύσσει τώρα μιά έντονη πολιτική καί εθνική δράση,
τυπώνει τίς περίφημες «χάρτες» του (κυρίως τή μεγάλη «Χάρτα
τής Ελλάδος»), καί μιά εικόνα τού Μεγάλου ’Αλεξάνδρου, μετα­
φράζει Μεταστάσιο καί abbé Barthélem y καί δημοσιεύει επα­
ναστατικά φυλλάδια καί τραγούδια (τό Σ ύνταγμ α τής 'Ελλάδος
καί τόν Θούριο). "Ολ’ αύτά φαίνονται ύποπτα στις αύστριακές
άρχές, οί όποιες καί τόν συλλαμβάνουν στήν Τεργέστη, άπ’ όπου
έτοιμαζόταν νά κατέβει στήν Ελλάδα, καί υστέρα άπό εξονυ­
χιστικές άνακρίσεις τόν παραδίδουν στόν τοΰρκο έπαρχο στό
Βελιγράδι, όπου ό Ρήγας καί άλλοι εφτά σύντροφοί του στραγ-,
γαλίστηκαν μυστικά στις 24 ’Ιουνίου 1798 καί τά πτώματά
τους πετάχτηκαν στό Δούναβη. ’Έ τσι ό Ρήγας σφραγίζει τήν
έθνική του δράση μέ τή θυσία. ’Επισημαίνει τό γεγονός, τόν
ίδιο κιόλας χρόνο, ό Κοραής, δέκα χρόνια μεγαλύτερος άπο το
Ρήγα, στό προτρεπτικό του φυλλάδιο ’Α δελφική διδασκαλία'
δυό μήνες πιό πρίν, τόν Απρίλιο τού 1798, έβλεπε τό φώς στή
Ζάκυνθο ό Διονύσιος Σολωμός.
2. Κ. Θ. Δημαράς, «Δύο άκόμη άθησαύριστα άπόγραφα τοϋ Ρωσσαγ-
γλογάλλου», Ό ’Ερανιστής θ (1965) 1-11. Πρβ. Αδήλου ((Ρωσσαγγλο­
γάλλος», Έκδοση καί σχόλια Κ. Θ. Δημαρά, Άγγλοελληνική 'Επιθεώ­
ρηση 3 (1948), καί Τοϋ ίδιου, «Το κείμενο τοϋ Ρωσσαγγλογάλλου», ’Ελ­
ληνικά 17 (1962) 188-201.
125
 (i. ΟΙ Λ Ε Κ Λ Ε Τ Τ Ε Σ Π Ρ Ι Ν ΑΓΙΟ ΤΟ 1821
Ό Ρήγας είναι, ό πρόδρομος καί ό πρωτομάρτυρας τής ελ­
ληνικής ελευθερίας. ’Έ τσι, σωστά, τον τοποθέτησε ή υ,εταγε-
νέστερη ιστοριογραφία καί ή συνείδηση του έθνους. « Σ π έρμ α τ’
έλευθερίης ο Φεραΐος σπεΐρεν άοιδός», κατά το άρχαιόγλωσσο
επίγραμμα κάτω άπό τον ανδριάντα του μπρος άπό το Πανεπι­
στήμιο ’Αθηνών. Ή σημασία του στήν εθνική ιστορία είναι ά-
πείρως μεγαλύτερη άπό δ,τι στήν ιστορία τή φιλολογική. ’Αλλά
ό Ρήγας είναι μιά προσωπικότητα πολύπλευρη καί δυναμική'
οί περιγραφές των συγχρόνων του καί οί προσωπογραφίες του
πού μάς έχουν σωθεί μάς τον παρουσιάζουν σάν έναν άνθρωπο
ζωηρό, πληθωρικό, γεμάτον κέφι για τή ζωή, μέ πλούσιο συναι­
σθηματικό κόσμο' ήταν χαριτωμένος στούς τρόπους του, μι­
λούσε πολλές γλώσσες καί τραγουδούσε ό ίδιος τά τραγούδια
του μέ τή συνοδεία μουσικών οργάνων. Φύση τέτοια πληθωρική,
ό Ρήγας ήταν, όπως είπαμε, σάν νά συναιρεί μέσα του όλες
τις τάσεις τού τότε ελληνισμού' έτσι καί ή συγγραφική καί ή
λογοτεχνική του δράση πρέπει νά ένταχθοΰν στήν εθνική του
δραστηριότητα.
Τό πρώτο έργο τού Ρήγα είναι τό ΣχολεΙον τών ντελικάτω ν
εραστώ ν, τυπωμένο στή Βιέννη τό 1790, μιά συλλογή άπό έξι
διηγήματα (τά πρώτα διηγήματα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας),
μέ υπόθεση ερωτική, πού ή νεώτερη έ'ρευνα έδειξε πώς είναι
μεταφράσεις άπό έναν Ράλλο οχι σημαντικό συγγραφέα, τόν
R estii de la B reto n n c3 στον πρόλογο ό μεταφραστής δηλώνει
πώς μέ τό έργο αύτό θέλει «νά ήδύνει καί νά ωφελήσει». Καί
πραγματικά χύτες οί ιστορίες, μέ τή γοητεία τού κοσμικού Πα­
ρισιού πού μετέδιδαν, γραμμένες σέ μιά γλώσσα άκαλλιέργητη
λογοτεχνικά, ωστόσο άπλούστερη καί ευκολονόητη, είχαν άρ-
κετή έπιτυχία. Δυό χρόνια μετά, τό 1792 στή Βιέννη πάλι, ένας
άγνωστος συγγραφέας τυπώνει ένα παραπλήσιο βιβλίο, τά ’Έ­
ρω τος αποτελέσματα, «προς εύθυμίαν καί έγλεντζέν τών εύγε-
νών νέων», όπως δηλώνεται στόν τίτλο. Τρία διηγήματα, πρω­
τότυπα αύτή τή φορά, μέ ήρωες ελληνες «τσελεμπήδες» καί
«κοκκώνες» τής Πόλης καί τής Βλαχιάς, πού άντικατέστησαν
τούς «μουσιού» καί τις «δάμες» τού Σχολείου. Ό άγνωστος συγ­
3. I. Θωμόπουλος, L’originai de l’ «Ecole des amante délicats» de
Rhigas Veleslinlis, ’Αθήνα 1949. Βλ. τώρα τήν εισαγωγή στή νέα έκ­
δοση άπό τον II. Πίστα: Ρήγας, ΣχολεΙον τών ντελικάτοιν εραστών, ’Α­
θήνα 1971 (Έρμης, Νέα 'Ελληνική Βιβλιοθήκη 8).
126
ΡΙΙΓΛ Σ
γραφέας,4 σέ πολύ μεγαλύτερο βαθμό άπό τό Ρήγα, παρενέβαλε
στα διηγήματά του διάφορα ποιηματάκια, λαϊκά τής έποχής,
πού διαδίδονταν είτε μέ τή μουσική είτε καί μέ χειρόγραφες
άνθολογίες" είναι άντιπροσωπευτικά για τό γούστο τού ευρυ-
τερου κοινού, καί κάπως περίεργα καθώς συνδυάζουν τήν ανα­
τολίτικη ήδυπάθεια καί μελαγχολία μ’ έναν πρώιμο καί άξεκα-
θάριστο ρομαντισμό.
Τόν ίδιο χρόνο μέ τό ΣχολεΙον, τό 1790, στή Βιέννη πάντα,
εκδίδει ό Ρήγας καί ένα εγχειρίδιο φυσικής (Φ υσικής απάνθι­
σμα), συνερανισμένο άπό γαλλικά καί γερμανικά βιβλία. ’Αγ­
γέλλει επίσης ότι θά τυπώσει μιά μετάφραση τού E sprit d es
Lois τού Montesquieu. Τό πνεύμα τού γαλλικού διαφωτισμού
καί ή εκλαϊκευμένη επιστήμη προσφερμένα στήν υπηρεσία τού
έθνους. ' Η παράλληλη δημοσίευση επιστημονικών έργων καί λο­
γοτεχνικών μεταφράσεων θά εξακολουθήσει καί κατά τή δεύτερη
παραμονή του Ρήγα στή Βιέννη' μόνο πού τώρα θά προστεθούν
οί χάρτες καί τά έπαναστατικά φυλλάδια. Ά πό όλη αύτή τή
γόνιμη παραγωγή, ένα έργο πρωτότυπο πρέπει ιδιαίτερα νά τρα­
βήξει τήν προσοχή μας: ό Θούριος, ή έμμετρη επαναστατική
προκήρυξη τού Ρήγα:
"Ως π ότε παλικάρια νά ζοΰμεν στα στενά
μονάχοι σάν λιοντάρια στες ράχες, σ τά βουνά
Κ άλλιο ’ναι μ ιας ώρας ελεύθερη ζωή
π αρά σαράντα χρόνοι σκλαβιά καί φυλακή !
Μέ τά συνηθισμένα μέτρα τής ποιητικής δέν μπορεί βέβαια νά
κριθεΐ ό Θούριος. Σέ μιά τέτοια κρίση δέν άντέχεί' άλλά καί
θά ήταν λάθος μας νά τόν κρίνουμε έτσι. 'Ο Θούριος είναι μιά
έπαναστατική φωνή, βαλμένη σέ μέτρα ποιητικά, φωνή όμως
πού προδίδει έναν πύρινο ενθουσιασμό καί μιά ψυχή πού πραγ­
ματικά φλέγεται. Ποίημα δέν είναι, άλλα καί δέν είναι απλό
4. Πολλές προσπάθειες έγιναν άπό τούς έρευνητές για ν’ άνακαλύψουν
τόν συγγραφέα τοϋ βιβλίου. Πολλοί, χωρίς σοβαρά επιχειρήματα, υπέ­
θεσαν τον Ρήγα' άλλοι άλλους. Τις μεγαλύτερες πιθανότητες έχει ή άπό-
δοση στον ’Αθανάσιο Ταλίδα, πράγμα για τό όποιο υπάρχουν καί άξιό-
λογες μαρτυρίες τής έποχής καί τεκμήρια εσωτερικά. Γιά το ζήτημα βλ.
κυρίως Γ. Τ’. Λαδά - Α. Δ. Χατζηδήμου, 'Ελληνική Βιβλιογραφία τών
ετών 1791-1795, ’Αθήνα 1970, σσ. 128-136. Βλ. καί εδώ παραπάνω (σ.
98, σημ. 9).
12 7
 G. ΟΙ Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Ε Σ Π Ρ Ι Ν Α Π Ο ΤΟ 1821
μανιφέστο' ή θερμή πνοή πού τον διαπέρνα υψώνει τήν άπλή
ρητορική σέ μιάν άνώτερη σφαίρα, πού κάποτε άγγίζει καί τά
δρια τής ποίησης. Συγκινητικός είναι καί ό τρόπος μέ τον όποιο
διαδίδονταν: ό Ρήγας καλοϋσε τούς φίλους του στο δωμάτιό του,
τούς έπαιζε σέ φλογέρα το σκοπό καί τούς μάθαινε νά τόν τρα­
γουδούν' ή στή Βιέννη στα καφενεία άποζητοΰσε τούς "Ελληνες
καί τούς μοίραζε κρυφά τό κείμενο, κι αύτοί, έμποροι οί πιο
πολλοί άπό τή Βιέννη, τό Σεμλίνο, τό Τριέστι, τό διέδιδαν ύ­
στερα στά Εφτάνησα καί σ’ δλη τήν Ελλάδα. 'Ο μαρτυρικός
θάνατος τού ποιητή έδωσε στό Θούριο τήν καθιέρωση τής θυ­
σίας.
'Ο Fauriel, δημοσιεύοντας στόν 2ο τόμο των Δ ημοτικών
τραγονδιώ ν5 καί τό Θ ούριο, διηγείται τήν άκόλουθη ιστορία:
Κάποιος φίλος του ταξίδευε μέ άλλους μαζί τό 1817 στή Μα­
κεδονία' σ’ ένα χωριό, στό φούρνο (πού ήταν καί τό χάνι), συ­
νάντησαν ένα νέο παιδί, ψηλό καί όμορφο, άπό τήν ’Ήπειρο,
πού δούλευε στό φούρνο. Τούς κοίταξε δλους προσεχτικά, καί
ύστερα ρώτησε τόν ταξιδιώτη: «Ξέρεις γράμματα;», κι δταν
τού είπε ναι, τόν παίρνει παράμερα καί εκεί βάζει τό χέρι στόν
κόρφο καί βγάζει κάτι πού τό είχε κρεμασμένο σάν φυλαχτό'
ήταν ένα βιβλιαράκι μέ τά τραγούδια τού Ρήγα. Τόν παρακαλεΐ
νά τού διαβάσει, ό ξένος τό κάνει πρόθυμα, άλλά δταν σέ λίγο
σηκώνει τά μάτια του βλέπει τόν άλλον νά έχει αλλάξει όλότελα:
ή όψη του φλέγεται ολόκληρη, τά χείλη του τρέμουν, καί δάκρυα
κυλούν άπό τά μάτια του. «Πρώτη φορά σοΰ διαβάζουν τό βι­
βλιαράκι αύτό;», ρωτά ό ταξιδιώτης. « ’Ό χι' πάντα παρακαλώ
τούς ταξιδιώτες νά μοΰ διαβάζουν κάτι' τά ’χω ακούσει πολλές
φορές». «Κι έτσι συγκινεΐσαι πάντα;» — «Πάντα» άπάντησε
τό νέο παιδί.
’Ανάμεσα στά χαρτιά πού ή αύστριακή άστυνομία κατέσχε στά
χέρια τού Ρήγα, ήταν καί μιά ιδιόχειρη επιστολή του πρός
τόν Βοναπάρτη, πού πολεμούσε τότε στήν ’Ιταλία, δπου τόν
παρακινούσε νά απελευθερώσει τό ελληνικό έθνος. Είναι άφάν-
ταστη ή ακτινοβολία πού ασκούσε τότε στούς "Ελληνες ό νεαρός
αρχιστράτηγος, φορέας τών ιδεών τής Γαλλικής ’Επανάστασης,
καθώς πλησίαζε στά ελληνικά εδάφη. Τό Μάιο τού 1797 ή χι­
5. Τόμ. 2, σσ. 18-19.
128
ΕΦΤΑΝΗΣΑ
λιόχρονη άριστοκρατική δημοκρατία τής Βενετίας είχε κατα-
λυθεΐ, καί τόν έπόμενο μήνα γαλλικά στρατεύματα έφταναν ως
τήν Κέρκυρα, φύτευαν τό δέντρο τής ελευθερίας καί υπόσχονταν
στά νησιά τού Ίονίου τήν απελευθέρωση. Τά νησιά αύτά, τό
μόνο μέρος τής ελληνικής γής πού αιώνες ολόκληρους είχε μεί­
νει, καθώς είδαμε, κάτω άπό τή δυτική κυριαρχία, εμπλέκονται
έτσι άμεσα στή δίνη τών γεγονότων πού ακολούθησαν στήν Ευ­
ρώπη τή Γαλλική ’Επανάσταση. Μέ τή συνθήκη τού Campo-
formio (’Οκτώβριος 1797) προσαρτώνται επίσημα στή Γαλλία,
άλλά ένα χρόνο ύστερότερα, τό φθινόπωρο τού 1798, οί Ρώσοι
καί οί Τούρκοι τά παίρνουν στήν κατοχή τους καί άποκαθιστοΰν
τό παλαιό καθεστώς καί τά προνόμια τών εύγενών. Τό 1800
οργανώνονται σέ ένα μισοανεξάρτητο κράτος, τήν «Ίόνιο Πο­
λιτεία», τό 1807 καταλαμβάνονται καί πάλι από τούς Γάλλους,
αύτοκρατορικούς αυτή τή φορά, τό 1809 άπό τούς ’Άγγλους,
καί ή άναστάτωση δέ θά τελειώσει παρά τό 1815, ύστερα άπό
τό Συνέδριο τής Βιέννης, όταν ιδρύεται τό «Ένωμένον Κράτος
τώ ν Ίονίων Νήσων» ύπό τήν προστασία τής ’Αγγλίας, πού
άσκεΐ τή διοίκηση μέ έναν Λόρδο Μεγάλο Αρμοστή, ένώ υ­
πάρχει βουλή καί γερουσία άπό "Ελληνες. Τό καθεστώς αύτό,
πού ό Σολωμός θά τό όνομάση «ψεύτρα έλευθεριά», θά διατηρη­
θεί ώς τό 1864, όταν ή ’Αγγλία, μετά τήν έκθρόνιση τού Ό -
θωνα, θά προσφέρει τά Εφτάνησα στόν νέο βασιλέα Γεώργιο
Α ' καί θά ένσωματωθοΰν στό έλληνικό κράτος.
Ή δραματική αύτή ιστορία τών Εφτανήσων πού κράτησε
είκοσι περίπου χρόνια (1797-1815) έχει τόν άντίχτυπό της στήν
πνευματική ιστορία —δπως είχε άντίχτυπό ή ύποταγή τους γιά
τόσους αιώνες στή Βενετία, καί δπως θά έχει, στήν επόμενη
περίοδο, τό γεγονός ότι δέ θά άνήκουν άκόμη στό έλληνικό
κράτος. Ή περιοχή αύτή είναι πάντοτε νευραλγική μέσα στήν
πνευματική καί τή λογοτεχνική ιστορία τής Ελλάδας. Γύρω
στήν κατάληψη τών νησιών άπό τούς Γάλλους καί στά γεγο­
νότα πού επακολούθησαν γράφονται, κυρίως σέ ένα άπό τά νη­
σιά, στή Ζάκυνθο, διάφορα στιχουργήματα, ύμνοι καί παραινέ­
σεις, πού άντικατοπτρίζουν τήν πολιτική καί κοινωνική κατά­
σταση. Ξέρουμε πολλούς άπό τούς ποιητές· θά μνημονεύσουμε
τήν ξεχωριστή προσωπικότητα τού ’Αντώνιου Μαρτελάου (1754-
1818). ’Αριστοκράτης άπό καταγωγή, άλλά φανατικός οπαδός
τών δημοκρατικών ιδεών, γράφει τό 1797 έναν "Υμνο εις την
129
 6. ΟΙ Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Ε Σ Π Ρ Ι Ν Α Π Ο ΤΟ 1821
περίφημον Γαλλίαν, τον αρχιστράτηγον Βοναπάρτην καί τον
στρατηγόν Γεντίλλην (τον γάλλο στρατηγό Gentilly πού κατέ­
λαβε τά Εφτάνησα). ’Αργότερα μέ τον ’ίδιο ενθουσιασμό θά
χαιρετίσει την 'ίδρυση τής Ίονίου Πολιτείας, τούς Γάλλους αύτο-
κρατορικούς καί τούς ’Άγγλους" ένας ακράτητος πόθος γιά ε­
λευθερία περισσότερο παρά γιά συνειδητή πολιτική ή κοινωνική
τοποθέτηση. Φυσικά ό Μαρτελάος δεν είναι ποιητής (λιγότερο
καί άπό το Ρήγα), είναι πιο πολύ λόγιος. Μιά άτεκμηρίωτη πλη­
ροφορία τον φέρνει δάσκαλο του Σολωμοΰ" ήταν σίγουρα του
Ugo Foscolo. Στήν αρχή του δημοκρατικού του "Υμνου βρί­
σκουμε τήν ίδια αναφορά στα «κόκαλα των Ελλήνων» όπως
καί στον "Υμνο τού Σολωμοΰ.
Μιά άλλη, εντελώς διαφορετική, προσωπικότητα είναι ό λίγο
πρεσβύτερός του Νικόλαος Κουτούζης (1741-1813). Εύγενής
κι αύτός, σπουδασμένος στή Βενετία, ζωγράφος άπό τούς πιο
άντιπροσωπευτικούς τής καινούριας ϊταλιανίζουσας σχολής, δέ
συμμετέχει στον επαναστατικό οργασμό. "Ο,τι κυρίως τον χα­
ρακτηρίζει είναι ή σάτιρα, το σκώμμα —μιά σάτιρα πού δεν
ήξερε τον οίκτο καί μιά γλώσσα πού δεν είχε χαλινάρι. Μαζί
μέ τήν άνελέητη σάτιρα συνεδύαζε καί μιαν άφάνταστη βωμο­
λοχία" «ηγεμόνα τών αισχρών σατιρικών» τον χαρακτηρίζει ένας
βιογράφος του.6 Το πιο περίεργο είναι πώς ό Κουτούζης ήταν
παπάς, εφημέριος σε μιάν άπό τις πιο όνομαστές (καί τις πιο
όμορφες) εκκλησίες τής Ζακύνθου, τή Φανερωμένη. Δέκα χρόνια
μετά το θάνατό του, όταν ό Σολωμός θά θελήσει νά χτυπήσει
έναν τοκογλύφο, θά περάσει τήν καυστική σάτιρα στο στόμα τού
Κουτούζη.
Αύτή ή διάθεση τής σάτιρας, τού κωμικού, έφερε, τά ίδια
πάνω κάτω χρόνια, στή Ζάκυνθο, μια καινούρια άνάπτυξη τής
κωμωδίας. Βέβαια, θά ζοΰσε έκεΐ ή ανάμνηση τού κρητικοΰ
θεάτρου καί θά παίζονταν ακόμη τά κρητικά δράματα καί οί
κωμωδίες. Παράλληλα ξέρουμε πώς τις ’Αποκριές ή σέ άλλες
περιστάσεις δίνονταν υπαίθριες θεατρικές παραστάσεις, οί «ο­
μιλίες». Τις πιο πολλές φορές είναι υποτυπώδη έργα θεατρικά
ή μεμονωμένες σκηνές άπό τά παλιά κρητικά έργα. Υπάρχουν
όμως καί πιο σημαντικά. Ό Σαβόγιας Ρούσμελης (ή Σουρμε-
λής) αίφνης, έγραψε, κατά το 1745, μιά σατιρική κωμωδία, τούς
6. Γρ. Ξενόπουλος, «Ή ζακυνθινή ποίησις», στό: I. Τσακασιάνος,
"Απαντα, τόμ. 1, ’Αθήνα 1926, σ. 22.
13 0
ΕΦΤΑΝΗΣΑ
Γιαννιώτες, όπου κοροΐδευε τούς έμπειρικούς γιατρούς άπό τά
Γιάννινα —μιά κωμωδία ηθών λοιπόν, μέ σύγχρονα πρόσωπα"
τού ίδιου μάς μαρτυρείται μιά άλλη κωμωδία, μέ περιεχόμενο
περισσότερο κοινωνικό, οί Μ οραΐτες. 'Ένα φτωχό παιδί άπό
το Μόριά έρχεται υπηρέτης στό σπίτι ένός πλούσιου ζακυθινοΰ
κάντε" μέ τή φιλεργία του προκόβει, άνοίγει ένα μαγαζάκι καί
κινεί το φθόνο τών παιδιών τού άλλοτε άφεντικοΰ του —ή και­
νούρια τάξη τών άστών πού άνεβαίνει. ’Έχουμε πληροφορίες
πώς το έργο παίχτηκε το 1798 άπό έναν όμιλο ερασιτεχνών,
άλλά γέννησε βίαιες άντιδράσεις, τόσο πού άνακατεύτηκε ή ά-
στυνομία καί έγιναν άνακρίσεις" άπό αύτές άρυόμαστε καί τις
πληροφορίες γιά τό έργο.
Ή πιό σημαντική όμως κωμωδία είναι δίχως άμφιβολία ό
Χάσης τού Δημητρίου Γουζέλη. Ό συγγραφέας του, μιά γενιά
νεώτερος άπό τούς παραπάνω (1773-1842), ήταν άνεψιός τού
Μαρτελάου. "Οπως είναι φυσικό, μετέχει κι αύτός στό δημο­
κρατικό πυρετό τού 1797/98, καί ζεΐ μιά ζωή γεμάτη περι­
πέτειες, πολεμά μέ τόν Ναπολέοντα, υστέρα στήν Ελληνική
Επανάσταση, αιχμαλωτίζεται, φυλακίζεται, μεταφράζει Τάσσο
καί γράφει ήρωικά έπη καί πατριωτικά δράματα. "Ολα αύτά
όμως δέν έχουν μεγάλο ένδιαφέρον τό μόνο πού άξίζει πραγμα­
τικά είναι ή νεανική του κωμωδία, ό Χάσης, γραμμένη άκόμα
τήν έποχή τής Βενετοκρατίας, τό 1795. Ό επώνυμος ήρωας τού
έργου είναι ό τύπος τού μπράβου, τού λιονταρή στά λόγια καί
δειλού κατά βάθος, ένας τύπος πολύ γνωστός βέβαια στή φιλο­
λογική παράδοση τής κωμωδίας, πού έδώ όμως φαίνεται πως
είκονίζει ένα πρόσωπο πραγματικό. Υπάρχουν κι άλλοι τύποι,
παρμένοι κι αύτοί άπό τήν πραγματικότητα: ένας γιός τού Χάση
τεμπέλης καί άπρόκοφτος, τό πονηρό θηλυκό πού τά παίζει καί
μέ τόν πατέρα καί μέ τό γιό, στρατιώτες τής βενετσιάνικης
φρουράς τού νησιού πού μιλούν τά βενετσιάνικα καί δημιουρ­
γούν κωμικές παρεξηγήσεις κ.ο.κ. Ή γλώσσα είναι έντονα ιδιω­
ματικά χρωματισμένη —ή ζακυθινή γλώσσα όπως άκριβώς μι­
λιόταν— καί ή στιχουργία είναι τό δεκαπεντασύλλαβο κρητικό
δίστιχο: κάτι πού μάς δείχνει αν οχι τήν άμεση έξάρτηση άπό
τά κρητικά πρότυπα, πάντως τήν υπαγωγή του στήν ίδια πα­
ράδοση.
Στή Ζάκυνθο λοιπόν υπάρχει στά είκοσι αύτά χρόνια τών
πολιτικών άναβρασμών μιά πλειάδα στιχουργών μιά έντονη
131
 G. 0 1 Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Ε Σ ΙΊΡ1Ν Λ Ι Ι Ο TO 1821
απασχόληση μέ το στίχο πού αξίζει ιδιαίτερα νά την έπισημά-
νουμε, γιατί τα χρόνια αύτά είναι καί τα παιδικά χρόνια τοϋ
Σολωμοϋ στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Μπορούμε νά πούμε πώς
είναι οί τοπικοί του πρόδρομοι, καί είδαμε ήδη κάποια σχέση
πού τον συνδέει μέ τον Μαρτελάο ή μέ τον Κουτούζη. Κανένας
όμως από τούς ντόπιους αύτούς στιχουργούς δέν υψώθηκε σέ
προσωπικότητα ποιητική. Τούς πραγματικούς προδρόμους τού
Σολωμοΰ πρέπει νά τούς αναζητήσουμε άλλοΰ, σέ μιά περιοχή,
πού την κρίσιμη αύτή γιά τον έλληνισμύ ώρα είχε πολύ μεγα­
λύτερη σημασία άπύ τήν έπαρχιακή Ζάκυνθο: στο Φανάρι. Ε ­
κεί, στην Πόλη καί στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, θ’ άκουστεί
το πρώτο λάλημα μιας νέας πραγματικά ποίησης.
Αυτό γίνεται το 1811 μέ τήν έ'κδοση των Λυρικών τού Χρι-
στόπουλου. Γιά πρώτη φορά ΰστερ’ άπύ το πέσιμο τής Κρήτης
καί ΰστερ’ άπό ένάμιση περίπου αιώνα ποιητικής σιωπής, ά-
κούγεται μιά, άδύνατη ακόμη, άλλα γνήσια λυρική φωνή. Τά
Λ υρικά έχουν ξεπεράσει άποφασιστικά το έπίπεδο των άσή μαν­
τών στιχουργημάτων ή των ποιητικών δοκιμών. 'Ο Χριστό-
πουλος (καί ό Βηλαρας λίγο ύστερότερα) είναι οί πραγματικοί,
σέ εθνική καί οχι σέ τοπική κλίμακα, πρόδρομοι τού Σολωμοΰ.
Καί μαζί καί δλης τής νεώτερης έλληνικής ποίησης: ΰστερ’ άπύ
τον Έ ρω τόκριτο, πού κλείνει τήν πρώτη περίοδο, τά Λ υρικά
έγκαινιάζουν τή νεώτερη, τή σύγχρονη. Το 1811 είναι στήν
ιστορία τής νεοελληνικής ποίησης μιά χρονολογία οριακή.
'Ο ’Αθανάσιος Χριστόπουλος γεννήθηκε το 1772 στήν Κα­
στοριά τής δυτικής Μακεδονίας, ή όποια, ας σημειωθεί, έ'δωσε
κι αύτή μιά πλειάδα ελασσονών ποιητώ ν ό Κοζανίτης Μιχαήλ
Περδικάρης εκδίδει το 1817 μιά περίεργη σάτιρα, τον 'Ερμηλο,
καί τον ίδιο χρόνο τά Π οιημάτια τού Κοζανίτη επίσης Γ. Σα-
κελλαρίου μιμούνται τις Νύχτες τού Young καί φέρνουν τά
πρώτα σημάδια τού προρομαντισμού στήν Ελλάδα. Νωρίς ό
Χριστόπουλος βρίσκεται στο Βουκουρέστι, κι ΰστερα σπουδάζει
ιατρική καί νομικά στή Βούδα καί στήν Πάντοβα. Γυρνώντας
γύρω στά 1797 στο Βουκουρέστι μπαίνει οικοδιδάσκαλος στον
ήγεμονικό οίκο τού Μουρούζη- τον ακολουθεί γιά ένα διάστημα
στήν Πόλη, όταν ό Μουρούζης ιδιωτεύει (1806-1812), κι εκεί,
φαίνεται, βρίσκει τήν άνεση καί το εύνοϊκό περιβάλλον νά γρά­
ψει τά ποιήματά του. Στά ύστερότερα χρόνια (1812-1820),
132
ΦΛΧΛΡΙΩΤΚ ΧΡΙΣΤΟ Π Ο ΥΛΟ Σ
κοντά στον ήγεμόνα Ιωάννη Καρατζά θά πάρει μεγάλα αξιώ­
ματα, θά φτάσει ώς το βαθμό τού «μεγάλου λογοθέτη» καί, μέ
τήν έντολή τού ήγεμόνα, θά συντάξει έναν κώδικα νόμων βασι-
σμένον σέ φιλελεύθερες αρχές. Τά άξιώματά του τά χάνει, φυ­
σικά, μέ τήν ’Επανάσταση τού 1821 καί το σβήσιμο των έλλη-
νικών ήγεμονιών. ’ Επιχειρεί τότε νά κατέβει στήν Ελλάδα, άλλα
δέν κατόρθωσε νά έγκλιματιστεΐ καί έπέστρεψε στο Βουκου­
ρέστι, όπου μπόρεσε νά ζήσει σχετικά άνετα καί οπού πέθανε
έβδομήντα πέντε χρονών το 1847.
Γιά τή συμμετοχή του στή διαμάχη γύρω στο γλωσσικό ζή­
τημα καί γιά τή Γ ραμματική του τού 1805 μιλήσαμε κιόλας.
'Ο Ά χιλλεύς, το «ήρωικό δράμα» πού συνεκδόθηκε μέ τή Γ ραμ­
μ α τικ ή , δέ θά μάς σταματήσει. Τά άλλα του έργα, Τά Π ολι­
τικ ά παράλληλα (Παρίσι 1833), τά περίεργα καί μόλις Λρόσφατα
δημοσιευμένα Π ολιτικά σοφ ίσμ ατα ,7 καθώς καί τά °Ελληνικά
άρχαιολογήματα, πού δημοσιεύτηκαν μετά το θάνατό του (’Α­
θήνα 1853), βρίσκονται έξω άπύ τήν περιοχή τής λογοτεχνίας.
Ά ς περιοριστούμε λοιπόν στά Λ υρικά· δέν είναι λίγη άλλω­
στε ή τιμή πού χαρίζουν στο συγγραφέα τους. Πρόδρομοί τους
στάθηκαν άσφαλώς τά άνώνυμα ή έπώνυμα φαναριώτικα στι­
χουργήματα, σάν αύτά πού είδαμε στο Σ χολεϊον τού Ρήγα ή
στο ’Έ ρωτος αποτελέσματα. ’Αλλά ό Χριστόπουλος ξέρει καί
τήν ιταλική καί τή γαλλική λογοτεχνία τού καιρού του καί επη­
ρεάζεται άναμφίβολα άπύ αύτές. Μέ το πρώτο διάβασμα άνα-
γνωρίζουμε πώς τά «ερωτικά» καί τά «βακχικά» του τραγούδια
(το χωρισμό τον έχει κάμει ό ίδιος) βρίσκονται στο ίδιο εντελώς
κλίμα τού σύγχρονου εύρωπαϊκοΰ κλασικισμού. Μάς παρουσιά­
ζεται ό ίδιος κόσμος τών κλασικιστικών μυθολογικών άλληγο-
ριών καί προσωποποιήσεων, ό ’Έρως, πάντοτε γιος τής ’Αφρο­
δίτης, οί Χάριτες, ή Αυγή, ό Τιθωνός κτλ. Τά «βακχικά» του
πάλι (πού γ ι’ αύτά οί σύγχρονοί του τον ονόμασαν «νέον Ά να-
κρέοντα») είναι μιμήσεις τών μεταγενέστερων «άνακρεόντει-
ων», άπό αύτές πού άφθονοΰσαν στήν εποχή. Γραμμένα σέ μι­
κρούς εύκαμπτους στίχους καί σέ μιά γλώσσα δημοτική, λο­
γοτεχνικά χρησιμοποιημένη, έχουν τά τραγούδια τού Χριστο-
πουλου μιά χάρη καί μιά λεπτότητα, άλλά μαζί καί κάτι το
συγκρατημένο καί τό διακριτικό, δέν ξεπερνούν τήν τάξη καί
7. 'Ολόκληρο το έργο δημοσιεύτηκε τελευταία άπό τον Γ. Βαλετα,
Λ. Χριστοπούλον "Απαντα, ’Αθήνα 1 969.
133
 fi. ΟΙ Λ Ε Κ Α Ε Τ Ι Ε Σ ΠΡΙΝ' Λ Π Ο ΤΟ 1821
το μέτρο, Τ άλλει τον έρωτα καί το κρασί, μας παρασταίνει
τον εαυτό του διαρκώς πληγωμένου άπό τον έρωτα’ ό έρωτας
αύτός δεν είναι όμως ποτέ το μεγάλο πάθος, είναι περισσότερο
έ'νας χαριεντισμός, ένα παιγνίδισμα ή καί μιά φιλοφρόνηση μο­
νάχα. Το κλίμα μένει πάντοτε εύκρατο’ λείπει ή θερμή πνοή
πού θά έλιωνε μονομιάς όλες αυτές τις ψυχρές μυθολογικές αλ­
ληγορίες. Ή κριτική το παρατήρησε κιόλας. Μπορεί 6 Χριστό-
πουλος νά κηρύττει στα τραγούδια του: Νά μ η φθάσω, να μη
ζήσω / αν μ ιά μέρα δέν φιλήσω / κι αν πεθάνω, νά πεθάνιο /
στα φιλάκια μον άπάνω —ή : ”Εξω έξω τα βιβλία / στη φ ω τιά
ή φλυαρία / . . . / να γενεΐ βαρελοθήκη / ή χρυσή βιβλιοθήκη—
τά κηρύγματα αύτά βρίσκονται μέσα στο ποιητικό κλίμα τής
εποχής, είναι συμβάσεις λογοτεχνικές· ό ’ίδιος έζησε μιά ζωή
εντελώς νηφάλια, τελείω ς άντίθετη άπό τά ερωτικά καί τά βακ­
χικά του συνθήματα. Σημαντικό ωστόσο είναι πώς άπό αύτόν
τον γενικά ψυχρό καί συμβατικό κόσμο δέ λείπει (καί οΐ περι­
πτώσεις δέν είναι σπάνιες) κάποια γνήσια λυρική ευαισθησία
καί μιά αίσθηση τής φύσης πρωτογενής. Στις περιπτώσεις χύτες
καί ή γλώσσα γίνεται πιο θερμή καί πιο λαϊκή:
II άνοιξη έπέρασε
το καλοκαίρι γέρασε,
χειμώ νιασε καί πάει.
Κ αί τώ ρ Απελπισμένα
τα πρώ ην Ανθισμένα
το χιόνι τά χτυπάει.
Τά χόρτα έξεράθηκαν
και τ ’ άνθη έμαράθηκαν,
γυμνώθηκεν ή γή.
Το κάλλος της έσβήσθη,
στο χάος εβυθίαθη,
στην πρώ τη του π ηγή.
Τά ποιήματα του Χριστόπουλου, ανάλαφρα, πρόσχαρα τά
περισσότερα —αδιάφορο πώς τά κρίνουμε έμεΐς σήμερα— έφερ­
ναν στον καιρό τους μιά καινούρια δροσιά, κάποιο διαφορετικό
μήνυμα. Καί αύτό ή εποχή του το κατάλαβε πέρα ώς πέρα,
ετιμησε τον ποιητή, καί τά Λυρικά κυκλοφορούσαν σέ απανωτές
εκδόσεις. "Ας προσθέσουμε πώς καί ό Σολωμός μέ τά Λυρικά
13 4
ΦΛΝΑΡΙΩΤΕΣ. Χ Ρ ΙΣ Τ Ο ΙΊΟ Γ Λ Ο Σ
στο χέρι θ’ άρχίσει νά γράφει τά πρώτα του ελληνικά ποιήματα.
'Η νεώτερη ελληνική ποίηση είχε άρχίσει το δρόμο της.
'Ένα άποφασιστικό βήμα προς τά εμπρός θά κάνει μέ τον Γιάν­
νη Βηλαρά. Ό Βηλαράς, ένα χρόνο πρεσβύτερος άπό το Χρι-
στόπουλο, γεννημένος το 1771, είναι άπό τά Γιάννινα, καί έ­
χει έζησε καί έδρασε γιά όλη του σχεδόν τή ζωή. Σπούδασε
κι αύτός ιατρική στήν Πάντοβα καί γυρίζοντας στήν πατρίδα
του έγινε γιατρός στήν αύλή τού Άλή πασά, προσωπικός για­
τρός τού γιου του Βελή, πού τόν άκολουθεΐ καί στις διάφορες
εκστρατείες του μέσα στόν έλληνικό χώρο, τή Θεσσαλία, τή
Μακεδονία, τήν Πελοπόννησο. 'Όταν ό σουλτανικός στρατός πο­
λιορκεί στά 1820 τά Γιάννινα, ό Βηλαράς φεύγει μαζί μέ τόν
περισσότερο έλληνικό πληθυσμό τής πόλης καί καταφεύγει σέ
ένα ορεινό χωριό τού Ζαγοριοΰ, όπου καί πεθαίνει τό Δεκέμβριο
τού 1823, έρημος καί φτωχός. ’Έζησε λοιπόν ό Βηλαράς μα­
κριά άπό τις αύλές τών παραδουνάβιων ηγεμονιών, σέ μιά μικρή
σχετικά πόλη, καί είχε τήν εύκαιρία, ιδίως στις περιοδείες του,
νά έρθει κοντότερα στό λαό τής υπαίθρου, νά γνωρίσει καλύτερα
τή γλώσσα του καί τούς εκφραστικούς του τρόπους. Κι αύτο
τό βλέπουμε καί στήν ποίησή του: άφήνοντας τό Χριστόπουλο
καί φτάνοντας στό Βηλαρά έχουμε τήν εντύπωση πώς μάς μιλά
μιά προσωπικότητα θερμότερη καί ποιητικά περισσότερο ολο­
κληρωμένη. ’Αλλά τό έργο του βέβαια δέν νοείται χωρίς τή
φαναριώτικη ποίηση, στήν όποιαν άπόλυτα εντάσσεται. "Ας ση­
μειωθεί άκόμη πώς τά Γιάννινα υπήρξαν κέντρο πνευματικό
άξιόλογο καί πώς στή Σχολή έκεί είχαν διδάξει παλαιότερα
φημισμένοι διδάσκαλοι.
Τό 1814 στήν Κέρκυρα (τρία χρόνια μετά τά Λυρικά) δη­
μοσίευσε ό Βηλαράς ένα περίεργο βιβλιαράκι. Η ρομέικη γλό-
σ α , γραμμένο ολόκληρο σ’ ένα σύστημα ορθογραφίας επαναστα­
τικό, σχεδόν φωνητικό καί χωρίς, φυσικά, τόνους καί πνεύματα.
Τό σύστημα καί τή χρησιμότητά του τά έξηγεί σέ μιά εισαγω­
γική «μικρή όρμήνεια»’ καί υστέρα, σάν δείγματα μάλλον τής
«ρωμαίικης γλώσσας» στήν ποίηση καί στήν πεζογραφία, δη­
μοσιεύει τέσσερα πρωτότυπα ποιήματα καί μεταφράσεις άπό τόν
Άνακρέοντα, τόν Πλάτωνα καί τό Θουκυδίδη. 'Όλα τά ποιή-
ματά του δέ θά δημοσιευτούν παρά μετά τό θάνατό του, τό 1827
στήν Κέρκυρα. Τό κλίμα είναι κι έδώ τό ίδιο όπως καί στο Χρι-
135
 6. ΟΙ Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Ε Σ ΙΙΡΤΜ Λ 1 Ι 0 ΤΟ 1821 Β ΙΙΛ Α ΡΛΣ

στόπουλο' ό ’ίδιος κόσμος των κλασικιστικών άλληγοριών, ή ’ίδια κές. Ή σάτιρα, καλόκαρδη άλλά καί τσουχτερή, έχει μεγάλο
άνάλαφρη, παιγνιδιάρικη διάθεση. Ό Βηλαράς όμως είναι πιο μερτικό στό έργο του, είτε όταν γράφει αύτούσια ποιήματα σα­
γνήσια «άρκαδικός»: ή Χλόη, ή Φύλλις, ό Θύρσις, ή Δάφνη τιρικά, είτε όταν στιχουργεΐ «Μύθους» επάνω στά πρότυπα τού
ξανάρχονται συχνά στους στίχους του, ή «αρκαδική» διάθεση Αισώπου ή τού La Fontaine. Βαθύτατα μορφωμένος, λόγιος καί
είναι έδώ γνησιότερη καί περισσότερο άφομοιωμένη. "Ενα άπό θυμόσοφος, διατυπώνει τούς στοχασμούς του γιά τό φλέγον τότε
τα καλύτερα ποιήματά του, «'II ’Άνοιξη» (δημοσιευμένο κιόλας γλωσσικό καί εκπαιδευτικό πρόβλημα πότε σέ χαριτωμένα πε­
στη Ρ ω μαίικη Γ λώ σσα), ίσως νά είναι μίμηση κάποιου αντίστοι­ ζογραφήματα μέ μορφή άφηγηματική ή διαλογική ('Ο λογ ιό­
χου ιταλικού, διατηρεί όμως μιαν αναμφισβήτητη πρωτοτυπία: τατος τα ξιδιώ της, 'Ο λογιότατος η ό Κ ολοκυθούλης) καί πότε
Ή γλυκντάτη ’Ά νοιξη σέ έπιστολές πρός τό φίλο του γυμνασιάρχη στά Γιάννινα ’Α ­
με τ’ άνθη στολισμένη, θανάσιο Ψαλίδα.8 Είναι άλήθεια κρίμα πού μιά τέτοια έντονη
ροδοστεφανωμένη, καί πληθωρική προσωπικότητα δέ βρήκε στόν καιρό της τήν
τη γη γλνκοτηράει. απήχηση πού θά έπρεπε. Οί λόγιοι στην Ελλαδα μετά την
απελευθέρωση θ’ άκολουθήσουν άλλους πολύ διαφορετικούς
Κ ι ή γη τη χλόη ντύνεται, δρόμους.
τέι δάση της Ισκιώνουν, 8. Δημοσιεύτηκαν παλαιότερα άπό τον Γ. Βλαχογιάννη, Προπύλαια 1
τά κρύα χιόνια λιώνουν, (1903-1905) 177-219. Ή πρόσφατη ερευνά τοϋ Λ. Βρανούση έδειξε πώς
θά δημοσιεύονταν σέ ένα φυλλάδιο μαζί μέ επιστολές τού Ψαλιδα (βλ.
ό ουρανός γελάει. κεφ. 4, σ. 98, σημ. 9). Ά π ό τις έρευνες τού ίδιου έρευνητή προκύπτει ότι
καί τό ’Ονομαστικό τής ρωμαίικης γλώσσας καί ή Σύντομη γεωγραφία,
'Η πνοή τής άνοιξης σάν νά έ'ρχεται δροσερή κατευθείαν άπό καί τα δύο γιά παιδιά, πού αποδίδονταν άλλοτε στον Βηλαρά, πιθανόν να
τή φύση, χωρίς νά τήν ψυχράνει το πέρασμα άπό σύμβολα καί είναι καί αύτά έργα τοϋ Ψαλίδα.
αλληγορίες' καί ή στιχουργία άκόμη μέ τή χαριτωμένη λυγε-
ράδα της φαίνεται ν’ ακολουθεί αχνάρια ιταλικά καί όχι τά κα­
θιερωμένα καί κάπως δύσκαμπτα τής φαναριώτικης ποίησης.
’Αλλά δίπλα σ’ αύτές τις επιρροές άπό τή φαναριώτικη ή τήν
ιταλική στιχουργία ξαφνιαζόμαστε εύχάριστα όταν κάπου κά­
που συναντούμε τόνους άπό καιρό ξεχασμένους: το ομοιοκατά­
ληκτο δεκαπεντασύλλαβο δίστιχο τού ’Ε ρωτόκριτον καί τής
’ Ερωφίλης'.
Σαν πεταλούδα στη φ ω τιά σ’ εσένα γύρες φέρω
κι οχ τη φ ω τιά πού κ α ίγομ α ι νά φύγω δεν ήξέρω.
Σέ τέτοιο ρυθμό φιλοτέχνησε ό Βηλαράς κι εκείνο πού δίκαια
θεωρείται το αριστούργημά του, τή μετάφραση τής ψευτοομη-
ρικής Β ατραχομυομαχίας. Είναι πραγματικά θαυμαστή έδώ ή
πυκνότητα στήν έ'κφραση καί ή έφευρετικότητα στους νεολογι­
σμούς καί γενικά στή μεταχείριση τής γλώσσας.
'Ο Βηλαράς είναι προσωπικότητα πληθωρική καί δυναμική"
στο γλωσσικό (όπως καί στο ορθογραφικό) ζήτημα ξεπερνούντας
τις μετριοπάθειες προχωρεί σέ λύσεις ακραίες καί έπαναστατι-
136 137

ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΣΟΛΩΜΟΣ
"Οταν το 1811 έκδίδονται τά Λ υρικά τοΰ Χριστόπουλου και το
1814 ή Ρ ω μ αίικη Γ λώ σσα τοΰ Βηλαρά, ό Διονύσιος Σολωμός
σπουδάζει, παιδί άκόμα, στο Λύκειο της Κρεμόνας. Το 1815
θά περάσει στο Πανεπιστήμιο τής Παβίας, καί θά επιστρέφει
στή Ζάκυνθο μετά τρία χρόνια, είκοσι χρόνων. Είχε γεννηθεί
έκεϊ τον ’Απρίλιο τοΰ 1798 μέσα στή σύντομη περίοδο τής κυ­
ριαρχίας των Γάλλων δημοκρατικών. 'Ο πατέρας του είναι πλού­
σιος άρχοντας, ή Βενετία τοϋ έχει παραχωρήσει το μονοπώλιο
τοΰ ταμπάκου· ή μητέρα του, ή ’Αγγελική Νίκλη, είναι γυναίκα
τοΰ λαοΰ, δουλεύτρα στο πατρικό σπίτι. 'Ο γερο-ταμπακιέρης
έχει αποκτήσει μαζί της δύο παιδιά- όταν γεννιέται ό Διονύσιος,
έχει περάσει τα εξήντα, ενώ ή ’Αγγελική είναι δεν είναι δεκαέξι.
Το ζακυθινό άρχοντολόι είχε καλά μαθητέψει στα ελευθέρια
ήθη τής Βενετίας" τά παιδιά, παρόλο πού είναι «φυσικά», άνα-
τρέφονται στο πατρικό σπίτι σαν άρχοντόπουλα —παίρνουν δηλ.
μόρφωση ιταλική— καί ό πατέρας θά δηλώσει στή διαθήκη του
πώς « τ’ άγαπά ως λεγκίτιμα» καί θά φροντίσει να τούς εξα­
σφαλίσει το μερτικό τής περιουσίας του πού τούς αναλογεί. Στο
κρεβάτι τοΰ θανάτου θά νομιμοποιήσει άκόμα το δεσμό του μέ
τήν ’Αγγελική. Στήν παιδική του ήλικία δέν έχει λοιπόν ό Σο­
λωμός τά συναισθήματα μειονεξίας τοΰ νόθου παιδιοΰ, ενώ ή
λαϊκή καταγωγή τής μητέρας τον δένει συναισθηματικά μέ ο­
λόκληρο τον κόσμο τής λαϊκής παράδοσης καί τής μυθολογίας
—κάτι πού θ’ άφήσει μια ιδιαίτερη σφραγίδα στήν προσωπικό­
τητά του. ’Αποφασιστική θά είναι άπύ τήν άλλη μεριά στον
νεαρό Διονύσιο καί ή επίδραση τοΰ ίταλοΰ δασκάλου του ιε­
ρωμένου Don Santo Rossi, εξόριστου άπό τήν πατρίδα του γιά
τις φιλελεύθερες ιδέες του.
Δέκα χρονών, τό 1808, κι άφοΰ ένα χρόνο πριν είχε πεθάνει
ό πατέρας του, ό Σολωμός συνοδευόμενος άπό τόν Rossi, έρ­
138
ΣΠ Ο ΪΔΕ Σ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ
χεται στήν Ιτα λία νά σπουδάσει, στό Λύκειο τής Κρεμόνας
πρώτα, κοντά στό δάσκαλό του, στό Πανεπιστήμιο τής ΓΙαβιας
υστέρα (άπό τό 1815 ως τό 1818). 'Η μόρφωση πού παίρνει
είναι γερή, καθώς καί ή ένημέρωσή του στήν κλασική καί τή
σύγχρονη φιλολογία. Καί είναι τά χρόνια αυτά κρίσιμα γιά τήν
πολιτική κυρίως, άλλα καί γιά τή λογοτεχνική ιστορία τής ’Ι­
ταλίας —τά χρόνια όπου είσάγεται θριαμβευτικά τό κίνημα τοΰ
ρομαντισμοΰ. 'Ο Σολωμός γνωρίζεται μέ νέους ποιητές καί γ ί­
νεται οικείος μέ τόν πρύτανη τότε τών ίταλών κλασικιστών,
τόν Vincenzo Monti. Μάς έχει παραδοθεΐ καί μια διχογνωμία
του μέ αύτόν σχετικά μέ τήν έρμηνεία ένός στίχου τοΰ Δάντη.
Στό οργισμένο «Δέν πρέπει νά συλλογίζεται κανείς τόσο, πρέπει
νά αισθάνεται, νά αισθάνεται» τοΰ Μόντι, ό εικοσάχρονος Ζα-
κυθινός άπάντησε νηφάλια: «Πρέπει πρώτα μέ δύναμη νά συλ-
λάβει ό νοΰς κι έπειτα ή καρδιά θερμά νά αισθανθεί ό,τι ό νοΰς
έσυνέλαβε».1
Ά πό τήν έποχή τής ’Ιταλίας έχουμε καί τά πρώτα του ποιη­
τικά γραψίματα —φυσικά στά ιταλικά. "Ενα πρώτο άσμα ενός
μακροΰ ποιήματος σέ τερτσίνες: «'Η καταστροφή τής 'Ιερου­
σαλήμ» —’ίσως άκόμη γύμνασμα μαθητικό—, μιά άρκετά άξιο-
λογη «Ώ δή γιά πρώτη λειτουργία» (πού τήν έκτιμοΰσε καί ύ-
στερότερα), καί λίγα,σονέτα σέ θέματα θρησκευτικά. Τεχνική
τελειότητα, τίποτα όμως πού νά προ μηνά κάτι σημαντικό: ή
ιταλική ποίηση όπως γραφόταν τότε στούς λογοτεχνικούς κύ­
κλους τής Κρεμόνας καί τοΰ Μιλάνου- ίσως καί κάποια σημάδια
ένός πρώιμου ρομαντισμοΰ.
"Οταν ΰστερ’ άπό δέκα χρόνια σπουδές στήν ’Ιταλία, τό 1818
ξαναγυρίζει ό Σολωμός, είκοσι χρονών, στό πατρικό νησί του,
βρίσκει εκεί τό πολιτικό σύστημα άλλαγμένο καί τις άναταρα-
χές νά έχουν πιά κατασταλάξει. Τό κοινωνικό περιβάλλον τής
Ζακύνθου δέ θά ήταν τότε πολύ διαφορετικό άπό τό άναλογο
μιας μικρής πόλης τής Β. ’Ιταλίας- ό Σολωμός βρήκε εδώ και
μερικούς άνθρώπους, σπουδασμένους κι αύτούς στό εξωτερικό,
άλλους μεγαλύτερους καί άλλους σύγχρονους μέ αύτόν, πού φυ­
σικά τόν δέχτηκαν μέ ένθουσιασμό στή συντροφιά τους- ας μνη-
1. Τό περιστατικό μνημονεύεται άπό τόν Πολυλΐ στά ΙΙρολεγόμενά
του (βλ. Δ. Σολωμον "Απαντα, έκδ. Λ. Πολίτη, τόμ. 1, σ. 12)- έπίσης,
κάπως διαφορετικά, άπό τον G. Regaldi, L’Oriente, Memorie, Isole
Ionie, Corfu, Il Conte Dionisio Solomos, Γένοβα 1853, σ. 398.
139
 7. Σ Ο Λ Ω Μ Ο Σ
μονεύσουμε το γιατρό Διονύσιο Ταγιαπιέρα, πού είχε σπουδάσει
στή Γαλλία καί είχε κάνει το γιατρό στά Γιάννινα, οπού είχε
γνωρίσει το Βηλαρά, τον ’Ιταλό Gaetano Grassetti, τον ’Αν­
τώνιο Μάτεση, τον Γεώργιο Τερτσέτη. Μια εύθυμη καί πολύ
ζωηρή συντροφιά, πού είτε αυτοσχέδιαζαν ιταλικά σονέτα σέ
δοσμένες άπο πριν ομοιοκαταληξίες, είτε έκαναν στόχο τής
τσουχτερής τους σάτιρας το γιατρό Διονύσιο Ροίδη, πού έγραφε
στίχους (ιταλικούς πάντα) τής παλιάς σχολής, γεμάτους στόμφο
κωμικό. Μερικά άπο τα αύτοσχέδια αύτά σονέτα τοϋ Σολωμοϋ
τυπώθηκαν στήν Κέρκυρα το 1822 μέ τον τίτλο R im e I m p ro v ­
visa te' τής ίδιας εποχής ξέρουμε καί άλλα, περίπου ογδόντα.
Αρκετά είναι τά θρησκευτικά, όπως συνήθιζαν νά γράφουν τότε
στήν ’Ιταλία, κάπως ξεχωρίζουν μερικά με περισσότερο ειδυλ­
λιακό περιεχόμενο, ζωγραφιές τής φύσης τής Ζακύνθου. Είναι
ό'λα γραμμένα ώς το 1822" όσα έγραψε ύστερότερα, ώς το 1827,
για κάποιες ειδικές περιστάσεις, δέν είναι πιά αύτοσχέδια καί
ξεχωρίζουν γιά τή θεματική σοβαρότητα καί τήν τεχνική επι­
μέλεια: Στον λόρδο Γκίλφορντ, γιά το θάνατο τοϋ πάπα IIίου
Ζ', γιά το θάνατο τοϋ Ugo Foscolo. Γιά το θάνατο τοϋ μεγάλου
ίταλοϋ ποιητή, πού ήταν γεννημένος κι αύτός στή Ζάκυνθο,
απάγγειλε στο τέλος τοϋ 1827 τον έπιμνημόσυνο λόγο στήν
καθολική μητρόπολη τοϋ νησιού" είναι ένα κείμενο πυκνότατο,
σημαντικό γιά τήν υψηλή του ρητορική καί τις βαθιές ιδέες του.
Αύτά είναι καί τά τελευταία του ιταλικά γραψίματα' δέ θά
ξαναγράψει ιταλικά παρά οτήν τελευταία δεκαετία τής ζωής του.
"Ο,τι ενδιαφέρει περισσότερο, άφοΰ έλληνας ποιητής είναι
ο Σολωμός, είναι βέβαια νά δοΰμε πότε πρωτοαρχίζει νά γράφει
ελληνικά, πότε έγκαταλείπει το γράψιμο σε μιά γλώσσα έτοιμη
καί διαμορφωμένη άπο αιώνες, γιά νά καταπιαστεί νά γράψει
σέ μιά γλώσσα μέ σχεδόν καθόλου ή μέ υποτυπώδη παράδοση
ποιητική, γλώσσα πού μολονότι ήταν ή μητρική του, δέν *τήν
είχε σπουδάσει φιλολογικά. Στο σημείο αύτά κρίσιμη στάθηκε
στο τέλος τοϋ 1822 ή συνάντησή του μέ τον Σπυρίδωνα Τρι-
κούπη· ό Τρικούπης, συγγενής τοϋ ’Αλέξανδρου Μαυροκορδά-
του, πολιτικός, πού θά γράψει ύστερότερα καί μία 'Ιστορία τής
Ελληνικής Επανάστασης, είχε σπουδάσει στήν ’Αγγλία, υπό­
τροφος τοϋ Γκίλφορντ, καί είχε έρθει τότε στή Ζάκυνθο περι-
μένοντας το λόρδο Μπάιρον. Ζήτησε νά δει το Σολωμό, κι εκεί­
νος τοϋ διάβασε τήν ιταλική «Ώδή γιά πρώτη λειτουργία». Ό
140
ΝΕΛΝ ΤΚΑ 1 1 0 1 II Μ Λ Τ Α
Τρικούπης έμεινε γιά λίγο σκεφτικός κι ύστερα τοϋ είπε πως
αύτο πού γυρεύει ή πατρίδα τώρα είναι μιά ποίηση έλληνικη:
«'Η Ελλάδα περιμένει τον Δάντη της».2 Τήν κρίσιμη άπόφαση
τήν είχε πάρει ωστόσο ό Σολωμός άπο πιο πρίν: σέ μιάν άφιε­
ρωτική επιστολή προς τον Foscolo, πού προτάσσεται στις R im e
I m p ro v v isa te (’Ιανουάριος 1822), ό εκδότης καί φίλος του Λο-
δοβίκος Στράνης έγραφε πώς ό Σολωμός δέ γράφει πιά ιταλικά
παρά μόνο αύτοσχεδιάζοντας, καί πώς όλη του τή φροντίδα τήν
έχει τούρα στραμμένη νά διαμορφώσει τή νέα έλληνικη γλώσσα"
μνημονεύει μάλιστα ρητά καί τήν «Τρελή Μανα».
Δέν πέφτουμε έξω αν υποθέσουμε πώς ό Σολωμός, άμέσως
μετά τήν έπιστροφή του άπο τήν ’Ιταλία, το 1818, άρχισε τις
πρώτες του ποιητικές δοκιμές στά έλληνικά. Το πράγμα ήταν
άλλωστε πολύ φυσικό" μόλις βρέθηκε στο περιβάλλον τής πα­
τρίδας του, πνεΰμα άνήσυχο καθώς ήταν, θά τον κέντησε ή ιδέα
νά διοχετεύσει τούς ποιητικούς του στοχασμούς στή μητρική
του γλώσσα, τή γλώσσα πού είχε βυζάξει μέ το γάλα τής μη­
τέρας του, όπως θά τοϋ πει ό Τρικούπης. Συνεργούσε σ αυτό
καί ή θεωρητική του παίδευση, προσανατολισμένη άσφαλώς προς
τά διδάγματα τοϋ ρομαντισμού γιά τή λαϊκή δημιουργία. Μάς
μαρτυρείται πώς μάζευε λέξεις καί έκφράσεις λαϊκές καί πώς
μέ άναγάλλιαση άκουγε τούς στίχους ένος τυφλοΰ λαϊκού τρα­
γουδιστή, στίχους πού κρατούσαν πολύ καί άπο τήν παράδοση
τής κρητικής λογοτεχνίας.
Τά νεανικά του ποιήματα (τής πενταετίας 1818-1823) είναι
γραμμένα τά περισσότερα σέ μικρούς εύλύγιστους στίχους, τρο­
χαϊκούς ή ιαμβικούς, πού θυμίζουν τήν ιταλική στιχουργία, αλλά
καί πολλές φορές τή φαναριώτικη (ό Τρικούπης μάς το λεει
ρητά πώς μελέτησαν μαζί το Χριστόπουλο)" κάπου κάπου, στα
λιγότερο πετυχημένα, επιχειρεί κι ένα πλησίασμα προς το λαϊκό
δεκαπεντασύλλαβο, πλησίασμα πού μένει όμως μόνο επιφανεια­
κό. Το περίεργο είναι πώς ενώ τά ιταλικά του σονέτα τής ίδιας
εποχής παρουσιάζονται ώριμα καί πυκνά στήν έκφραση, τά έλ-
2. Τή μαρτυρία γιά τή συνάντηση τήν έχουμε άπο τον ϊδιο τον Τρι-
κούπη, σ’ ένα μεταγενέστερο γράμμα του προς τον Πολυλα άπο το Λον­
δίνο, 6 Ιουνίου 1859. Βλ. ’Έκθεσις πεπραγμένων Επιτροπής rΕκατονταε­
τηρίδας Σολωμοϋ, Ζάκυνθος 1903, σσ. 221-224. 11ρβ. Παναθηναια 4
(1902) 221-222.
141
 7. Σ Ο Λ Ω Μ Ο Σ
ληνικά, καί στο θέμα άλλα κυρίως στή μορφή, παρουσιάζονται
άπλά καί, θά έλεγε κανείς, σάν άφελή. Θαρρείς πώς ό Σολωμός,
γράφοντας ελληνικά, προσαρμόζει, ’ίσως καί άπό διαίσθηση μο­
νάχα, μορφή καί περιεχόμενο στο πρώιμο στάδιο όπου βρισκό­
ταν τότε ή νεοελληνική ποίηση. Πολλά είναι άνάμεσα στα ποιή­
ματα αύτά τά «αρκαδικά)): «Ό θάνατος του βοσκού», «'Ο θά­
νατος τής ορφανής», ή «Εύρυκόμη». ’Άλλα δείχνουν μιά επί­
δραση τοϋ καινούριου ρομαντικού κινήματος, ιδίως όσα πλέκουν
σέ διάφορες παραλλαγές το άγαπημένο θέμα τοϋ παιδιού καί
τού θανάτου- το πιο χαρακτηριστικό απ’ αύτά είναι ή «Τρελή
μάνα», ποίημα μέ γνήσια συγκίνηση, όπου παρουσιάζεται αυ­
τούσια όλη ή προρομαντική σκηνογραφία" το ποίημα έ'χει καί
τον υπότιτλο «Το κοιμητήριο». Αβρή, ξεχωριστή, κάνει τήν
πρώτη της έμφάνιση καί ή γυναικεία μορφή, ένα θέμα μόνιμο
καί βασικό σέ 6λη τήν ποίηση τού Σολωμοΰ, στά δυο πιο πετυ­
χημένα, καί ασφαλώς καί τά πιο ώριμα ποιήματα τής πενταε­
τίας, τήν « ’Αγνώριστη» καί τήν «Ξανθούλα»:
Τήν είδα τήν ξανθούλα,
τήν είδα ψες άργά,
πού έμπήκε στή βαρκούλα
νά πάει στή ν ξενιτιά.
Μιά διαπίστωση γεγονότων μονάχα, καμιά συγκινησιακή περι­
γραφή. Ή συγκίνηση δημιουργεϊται μέ το εντελώς άπέριττο
τής έ'κφρασης, μέ το αύτονόητο ξαναγύρισμα τής ρυθμικής με­
λωδίας.
’Αλλά το ξέσπασμα τού 1821 συγκλονίζει τον έλληνα ποιητή.
Το 1824 στον «Διάλογό» του θά πει: «Μήπως έχω άλλο στο
νοΰ μου πάρεξ ελευθερία καί γλώσσα;». Το Μάιο τού 1823,
σ’ ενα μήνα μέσα καί σέ μιά συνεχή διάθεση λυρικού ενθουσια­
σμού, θά γράψει τις 158 στροφές τού "Υμνου εις τήν ’Ελευθερία.
'Ένα ποίημα πηγαίο, ορμητικό, νεανικό, πολύ πιο ψηλά άπο τή
μέση στάθμη τών νεανικών ποιημάτων, ποίημα τής επιτυχίας,
πού καθιερώνει άμέσως τον είκοσιπεντάχρονο ποιητή. 'Η ’Ε­
λευθερία, μορφή ποιητική καί οχι ψεύτικη, άλληγορική, πού ταυ­
τίζεται μέ τήν 'Ελλάδα, άστράφτει άπο τήν πρώτη στιγμή γνώ­
ριμη στά μάτια τού ποιητή: Σε γνω ρίζω άπο τήν κόψη / τοϋ
σπαθιού τήν τρομερή, / σε γνω ρίζω . . . ’Αφού δώσει στο προ­
142
«Υ Μ Ν Ο Σ Ε ΙΣ Τ Η Ν ΕΛΕΥΘΕΡ ΙΑ))
οίμιο τά περασμένα βάσανα τής σκλαβιάς καί τή δύναμη τώρα
τής ’Ελευθερίας, περιγράφει ένα ένα τά κατορθώματά της, δηλ.
τά κυριότερα γεγονότα τού ’Αγώνα ώς τήν έποχή πού γράφει.
'Η άλωση τής Τριπολιτσάς, πρωτεύουσας τού Μόριά, ή πρώτη
μεγάλη νίκη τών Ελλήνων, παίρνει έκταση επική καί δραματική,
ή καταστροφή τής μεγάλης στρατιάς τού Δράμαλη κοντά στήν
Κόρινθο, σάν άργή κίνηση μουσικής συμφωνίας, δίνεται μέ μιά
διάθεση ειδυλλιακή, ενώ το δραστικό περιγραφικό ύφος τού πρώ­
του μέρους ξαναγυρίζει στήν πρώτη πολιορκία τού Μεσολογ­
γίου τά Χριστούγεννα τού 1822 καί στήν καταστροφή τών
Τούρκων στον ’Αχελώο, πού έπακολούθησε. 'Ύστερα ό τόνος
πέφτει, ιδίως όταν ό ποιητής δίνει συμβουλές στούς άγωνιστές
(ας είναι καί μέ ró στόμα τής ’Ελευθερίας) ή άπευθύνει έκκληση
στούς ξένους μονάρχες γιά τήν ελευθερία τών Ελλήνων.
'Ο "Υμνος είχε μεγάλη άπήχηση, μεταφράστηκε στις περισ­
σότερες ξένες γλώ σσες καί ή λυρική του φωνή ένίσχυσε τό κ ί­
νημα τού φιλελληνισμού. Γιά τό Σολωμό τόν ίδιο ό "Υμνος
ήταν μιά άρχή" τόν επόμενο σταθμό μιάς συνεχούς πορείας πρός
τά άνω θά τόν βρούμε δέκα χρόνια ύστερότερα, στον Κ ρητικό.
Στήν ενδιάμεση δεκαετία, μιά δεκαετία γόνιμη καί δημιουργική,
ό Σολωμός θά προχωρεί ολοένα, σταθερότερα πρός τήν κατά­
χτηση τού γλωσσικού οργάνου άπό τή μιά καί τής λυρικής έκ­
φρασης άπό τήν άλλη. Μιά ωδή «στό θάνατο τού Λόρδ Μπάιρον»
ήταν άποτυχία" στό ίδιο μέτρο καί πάνω σχεδόν στά ίδια θέ­
ματα, δεν είναι παρά ένα άδύνατο άντίγραφο τού "Υμνου. Σώ­
ζονται τά αύτόγραφα, μέ άπανωτά διορθώματα καί μέ φράσεις
αυστηρότατης αύτοκριτικής άπό τόν ίδιον. ’Αλλά κιόλας τό λιτό­
τατο, εξαιρετικά συμπυκνωμένο στήν έκφραση έπιγραμμα γιά
τήν καταστροφή τών Έαρών (1825), καί πιό πολύ τό έλεγεΐο
τής «Φαρμακωμένης» (1826), δείχνουν ένα σημαντικό προχώ-
ρημα. Τό τελευταίο, άρχίζοντας άπό ένα θρήνο γιά τή φαρμα­
κωμένη κόρη, περνά άνεπαίσθητα, καί μέ μιά διάθεση καθαρά
μουσική, στήν υπεράσπιση τής νέας κόρης άπό τήν καταλαλιά
τού κόσμου, μέ μιάν άκαταμάχητη πειθώ, πού μπορούμε νά τήν
ονομάσουμε πειθώ λυρική. Στά χρόνια αύτά συντελεΐται σιγά
σιγά καί μιά βαθύτερη άλλαγή στήν ποιητική τού Σολωμοΰ:
στά νεανικά του έργα είναι ό εμπνευσμένος ψάλτης καί ό άν­
θρωπος πού αυτοσχεδιάζει μέ καταπληκτική εύκολία- τώρα προ­
σπαθεί νά δαμάσει τήν έμφυτη αύτή εύκολία καί νά τήν ύπο-
143
 7. Σ Ο Λ Ω Μ Ο Σ
τάξει σέ μιά αύστηρότερα πειθαρχημένη καί ανώτερη άντίληψη
τής ποιητικής τέχνης, πού ό ίδιος ονόμασε «νόημα τής τέχνης».
«'Η δυσκολία πού νιώθει ένας συγγραφέας δεν είναι νά δείξει
φαντασία καί πάθος, αλλά νά υποτάξει τά δύο αυτά, μέ καιρό
καί μέ κόπο, εις τό νόημα τής τέχνης», γράφει σέ μια σημείωση
στό ποίημά του για τον Μπάιρον. Προηγουμένως σέ μιά ση­
μείωση του ’Ύ μνον είχε πει: «'Η αρμονία τοϋ στίχου δέν είναι
πράγμα όλο μηχανικό, άλλα είναι ξεχείλισμα τής ψυχής».3 'Η
πορεία από τό «ξεχείλισμα τής ψυχής» στό «νόημα τής τέχνης»
ολοκληρώνεται μέσα σ’ αύτή τή δημιουργική δεκαετία.
’Έχει τώρα σαφή συνείδηση τοϋ προορισμού του καί είναι άπο-
κλειστικά άφοσιωμένος στό έ'ργο του. Στό τέλος τοϋ 1828 άφή-
νει τό μικρό επαρχιακό περιβάλλον τής Ζακύνθου καί τις εύ­
θυμες συντροφιές των φίλων του καί πάει νά εγκατασταθεί στήν
Κέρκυρα ζητώντας απομόνωση καί περισυλλογή. Ή πρωτεύου­
σα τοϋ μικροσκοπικοΰ κράτους των Ίονίων Νήσων μπορούσε
νά τοϋ δώσει ό,τι άποζητοΰσε" χωρίς τά μειονεκτήματα τής
έπαρχίας, είχε όλη τήν εγκαρδιότητα ένός μικροΰ τόπου. Στό
παλάτι τοϋ αρμοστή σύχναζε ή τοπική άριστοκρατία, ό Sir
Frederic Adam μέ τήν κερκυραία γυναίκα του άσκοΰν τώρα
πιά φιλελληνική πολιτική, καί τά πράματα, μετά τό Ναβαρίνο,
είναι τελείως διαφορετικά άπό ό,τι στον καιρό τής άρμοστείας
τοϋ M aitland. ’Αλλά έχει καί τό μικρό της πανεπιστήμιο ή
Κέρκυρα, τήν Ίόνιο ’Ακαδημία, ιδρυμένη άπό τόν ευγενικό ε­
κείνον όραματιστή πού ήταν ό κόμης Γκίλφορντ, κι άκόμα άν-
θρώπους άξιόλογους καί μορφωμένους, καί άνάμεσά τους μιά
ξεχωριστή προσωπικότητα, τό μουσουργό Νικόλαο Μάντζαρο,
πού θά τόν δέσει μιά διαρκής καί ειλικρινής φιλία μέ τόν ποιητή.
Τά πρώτα χρόνια τής Κέρκυρας είναι τά πιό εύτυχισμένα τής
ζωής του. Τά γράμματά του πρός τούς φίλους του καί προς τόν
αδερφό του μας δείχνουν όλη τήν ευφρόσυνη διάθεση τής ευτυ­
χισμένης άπομόνωσης, στήν όποια έχει τώρα άποσυρθεΐ: «Είναι
γλυκό στήν ήσυχία τοϋ μικροΰ σου δωματίου νά φανερώνεις ό,τι
μέσα λέει ή καρδιά».4 Ή ίδια διάθεση καί στό τραγούδι «Εις
3. ΤΙ σημείωση στήν Ώδή γιά τον Μπάιρον: "Απαντα, εκδ. Λ. 11ο-
λίτη, τόμ. 1, σ. 133, σημ. 2" ή σημείωση του "Υμνου εις τήν ’Ελευθερία:
αύτ. σ. 99.
4. Επιστολή προς τόν Γεώργιο Μαρκορά, τόν Σεπτέμβριο του 1830,
βλ. Λ. ΙΙολίτης, Ό Σολωμός στά γράμματά του, ’Αθήνα 1956, σσ. 98-99.
144
Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α 1 8 2 3 -1 8 3 3
Μοναχήν», γιά μιά νέα κοπέλα πού πήρε τό άγγελικό σχήμα
τόν ’Απρίλη τοϋ 1829:
— Γλυκό ’ναι τής ΙΙαράδεισος
νά μελετάς τά κάλλη.
— Π ικρή ’ναι ή φοβερότατη
τοϋ κόσμου άνεμοζάλη·
μόν’ εδώ φθάνει ό αντίλαλος,
δε φθάνει ή τρικυμία.
Τήν ίδια εποχή προσπαθεί νά δώσει οριστική μορφή σ’ ένα
ποίημα πού τό είχε αρχίσει συγχρόνως μέ τόν "Υμνο, τον Λ άμ­
π ρ ο · τό 1834 μάλιστα δίνει καί δημοσιεύεται ένα μεγάλο άπό-
σπασμα στήν Ίόνιο ’Α νθολογία, τό περιοδικό πού είχε ιδρύσει
ό λόγιος καί φιλελεύθερος αρμοστής λόρδος Nugent. Ή υπό­
θεση είναι ζοφερή, βυρωνική: ό Λάμπρος είναι ένας μικρός Δόν
Ζουάν, «κακοήθης, άλλά μεγαλόψυχος», ή Μαρία, ή κόρη πού
τήν άπάτησε δεκαπέντε χρόνων, σέρνει μέ εγκαρτέρηση τήν
προσβλημένη τιμή της, τ ’ άρσενικά παιδιά πεθαίνουν στό ορφα­
νοτροφείο καί βρικολακιάζουν, μέ τήν κόρη του έρχεται ό Λάμ­
προς χωρίς νά τό ξέρει σέ αιμομιξία. 'Υπάρχει στό έργο μια
βασική άντινομία: έμπνευσμένο σέ μιά εποχή όπου τόν βασά­
νιζαν τέτοιες ρομαντικές οπτασίες, τήν εποχή τοϋ «ξεχειλι-
σματος τής ψυχής», τό επεξεργάζεται τώρα, πού έχει δημιουρ­
γήσει μορφές σάν τή Μοναχή καί πού υπηρετεί τό «νόημα τής
τέχνης». Οί έξοχα δουλεμένες όχτάβες, μέ μιά κρυστάλλινη δια­
φάνεια στήν έκφραση, έρχονται σέ διαμετρική άντίθεση με τή
σκοτεινάδα τής σύλληψης. Γι’ αύτό καί τό έργο, έξω άπό τρία-
τέσσερα ολοκληρωμένα έπεισόδια, τό έχουμε σέ άποσπάσματα.
Τό είχε πει καί ό ίδιος: «'Ο Λάμπρος θά μείνει άπόσπασμα».
Στήν ίδια δεκαετία άνήκουν καί τά δύο μοναδικά πεζά τοϋ
Σολωμοΰ. Τό πρώτο είναι ό Διάλογος, τοϋ 1824, τό «πιστεύω»
τοϋ Σολωμοΰ γιά τή δημοτική γλώσσα, σάν συνέχεια τοϋ «’'Ο­
νείρου» καί τοϋ «Λογιότατου ταξιδιώτη» τοϋ Βηλαρά. Τά έπι-
χειρήματα εναντίον τών άντιπάλων (δίχως ξεχώρισμα, άρχαϊ-
στών καί τοϋ Κοραή) είναι άντλημένα άπό τήν ίδια οπλοθήκη
τοϋ γαλλικού διαφωτισμού" μεγαλύτερη σημασία έχει τό δεύ­
τερο μέρος, πού άποτελεΐ καί τή δική του άτομική συμβολή,
τήν προσθήκη τοϋ γλωσσοπλάστη ποιητή: Κανείς δέν έχει τό
δικαίωμα νά άλλάζει τή γλώσσα τοϋ λαοΰ, καί άλλάζοντας έξω-
145
 7. Σ Ο Λ Ω Μ Ο Σ
τερικά τούς τύπους δεν καλλιεργούμε καί δεν εύγενίζουμε τή
γλώσσα' μόνο ό ποιητής, βασισμένος πέρα ώς πέρα στη λαϊκή
γλώσσα, θά την πλουτίσει καί θά τήν εξευγενίσει εσωτερικά,
θά βαθύνει καί θά εύρύνει το νόημα τής κάθε λέξης, έτσι πού
ή γλώσσα να εκφράζει τα πιο λεπτά αισθήματα καί κινήματα
τής ψυχής. Το δεύτερο πεζό ερ γο ,'Η Γ ννα ίκατής ΖάκιΌος (πού
είχε μείνει άγνωστο ώς πρόσφατα σχεδόν),5 είναι περίεργο καί
αινιγματικό, ειεκινημένο ίσως ώς σάτιρα εναντίον μιας συγκε­
κριμένης γυναίκας, παίρνει προεκτάσεις καθολικότερες καί γ ί­
νεται θρήνος καί προφητεία ή όνειρο εφιαλτικό. Σέ σχεδιάσματα
για μια ύστερότερη έπεξεργασία παρουσιάζεται υποκινητής ό­
λων αυτών ό Διάβολος, πού στρίβει ευχαριστημένος τά κέρατά
του σαν μουστάκι. Ή πρόζα είναι έξοχη, καθαρή, στιβαρή δη­
μοτική, ή έκφραση πυκνή, ό τόνος πολλές φορές αποκαλυπτι­
κός. Πολλές είναι οί ομοιότητες μέ τον Λάμπρο. Θαρρείς πώς
τά δύο έργα γράφτηκαν για να απαλλαγεί μιά καί καλή ό Σο-
λωμος άπό το φόρο πού έπρεπε νά πληρώσει προς τήν εποχή του.
Γό 1833 είναι μια χρονολογία κρίσιμη καί σημαντική για
το Σολωμό. Ά πό τή μιά μεριά μιά οικογενειακή δίκη θά έρθει
νά τού ταράξει τήν ευτυχισμένη ζωή στήν Κέρκυρα, κι άπό
τήν άλλη, μέ τον Κ ρητικό θά μπει σέ μιά νέα περίοδο άπόλυτης
ωριμότητας, μιά περίοδο υψηλών εμπνεύσεων καί πραγματοποι­
ήσεων. Τή δίκη τήν υποκίνησε ό έτεροθαλής αδερφός του ’Ιω­
άννης Λεονταράκης, πρώτος γιος άπό το δεύτερο γάμο τής μη­
τέρας του, πού ήθελε ν’ αποδείξει πώς γεννήθηκε μέσα στις προ-
βλεπόμενες προθεσμίες καί επομένως είναι γιος τού γέρου Σο-
λωμοϋ καί νόμιμος κληρονόμος του' μιά ύπόθεση ποταπή, πού
αναγκασε το Σολωμό καί τον αύτάδελφό του Δημήτριο νά α­
μυνθούν. "Εξι χρόνια κράτησε ή δίκη, καί όλα τά δικαστήρια
καθώς καί τελικά το ’Ανώτατο Συμβούλιο τής Δικαιοσύνης (το
αντίστοιχο μέ τον ’Άρειο Πάγο ακυρωτικό δικαστήριο τών Ίο-
νίων Νήσων), τούς έδικαίωσαν.6 ’Αλλά ό ποιητής βγήκε ψυχικά
τραυματισμένος. Τήν άδικη ύπόθεση, σαν ύπόθεση τής νέας της
5. ΙΙρώτη, όχι ικανοποιητική έκδοση, άπό τον Κ. Καιροφύλα, Σολω-
μοϋ ’Ανέκδοτα ’Έργα, ’Αθήνα 1927. Νέα κριτική έκδοση άπό τον Λ.
Πολίτη, ’Αθήνα 1944 (τώρα στά "Απαντα, τόμ. 2, σσ. 21-75).
6. Πολλά έχουν γραφτεί για τήν οικογενειακή αυτή δίκη, άνεύθυνα
όμως και ατεκμηριωτα. Μιά αντικειμενική έςιστόρηση τών γεγονότων βλ.
στοϋ Λ. Πολίτη, Ό Σολομός στά γράμματά του, ’Αθήνα 1 956, σσ. 34-38.
II απόφαση του Ανωτάτου λυμβουλίου έχει δημοσιευτεί στήν επίσημη
146
Η ΑΚΜ Η: «Κ Ρ Π Τ ΙΚ Ο Σ
οικογένειας, τήν υποστήριζε καί ή μητέρα του, πού ο ποιητης
είχε γ ι’ αυτήν αφάνταστη στοργή. 'II οικογενειακή αύτή τρα­
γωδία σφραγίζει μέ τή σκιά της όλη τήν κατοπινή ζωή του' ή
ευτυχισμένη απομόνωση τών πρώτων χρόνοον τής Κέρκυρας
γίνεται τώρα μιά απομόνωση τραγική.
’Αλλά το 1833 είναι καί ή χρονιά πού γράφει τον Κ ρητικό,
τό πρώτο άπό τα μεγάλα έργα του. Μάς έχει παραδοθεί σαν
απόσπασμα, άλλά αυτό είναι φαινομενικό μονάχα' ο Σολωμος,
ακολουθώντας τή συνήθεια της εποχής, είχε σκοπο νά γράψει
ένα ποίημα επικολυρικό, πού όμως ποτέ του δέν τό τελείωσε.
Ό Κ ρητικός θά ήταν ένα επεισόδιο αύτοΰ τού ποιήματος' το
«επεισόδιο» όμως αύτό αποτελεί ένα ποίημα αυτοτελές καί πέρα
ώς πέρα ολοκληρωμένο. Ναυαγός ό Κρητικός προσπαθεί νά σώ­
σει τήν αγαπημένη του μέσα στήν τρικυμία. 'II τρικυμία παύει
απότομα καί μπροστά του φανερώνεται μιά «φεγγαροντυμενη»
θεϊκή μορφή' όταν ή οπτασία χαθεί, θ’ ακουστεί ένας μαγευτι­
κός απόκοσμος ήχος πού θά συνεπάρει τήν ψυχή τού ναυαγού'
κι όταν ό ήχος σωπάσει, θά φτάσει αύτός στήν άκρογιαλια,
0’ άποθέσει εκεί τήν άγαπημένη του, άλλά θά είναι πεθαμένη.
Για τό νόημα τής φεγγαροντυμένης μορφής, καί τού έργου γε­
νικά, δόθηκαν πολλές ερμηνείες' αύτό δείχνει πόσο αινιγματικός
καί πόσο άβυθομέτρητος είναι ό λυρισμός του. Μπορούμε να
πούμε πέος τό ποίημα είναι σαν μιά εξομολόγηση τού ποιητικού
ανθρώπου καί μας άποκαλύπτει μιά καινούρια όλότελα αίσθηση
τού λυρικού, παρόμοια μ’ εκείνη πού αποκάλυπταν σύγχρονα
άλλοι κορυφαίοι εύρωπαίοι ποιητές. Παράλληλα όμως τό ποίη­
μα άποτελεΐ, πολύ περισσότερο άπό τά προηγούμενα, μιά διείσ­
δυση πρός τις ρίζες τής εθνότητας, προς μιά βαθύτερη συνείδηση
τού νεοελληνικού λυρικού λόγου. Είναι γραμμένο σέ δεκαπεντα­
σύλλαβα ομοιοκατάληκτα δίστιχα, μέ τό ίδιο έσωτερικό βάδισμά
πού είχε σταθεροποιήσει ή μεγάλη κρητική λογοτεχνία τού 17ου
αιώνα. Ό Σολωμός ξαναπιάνει έδώ τό νήμα τής κομμένης πα­
ράδοσης' καί ξέρουμε ότι τόν ίδιο καιρό μελετά τά κρητικα κεί­
μενα. Τό ποιητικό του ωρίμασμα γίνεται ολοκληρωτικό: δεν
τού αποκαλύπτεται μόνο ένας πρωτοφανέρωτος λυρισμός, αλλα
καί εισχωρεί ολοένα καί πιό βαθιά στά μυστικά τής γλωσσάς
του καί στούς ποιητικούς εκφραστικούς τρόπους τής λαϊκής
’ Γψϊμαρίδα τών ’ ίονάον Νήσον, άρ. 380, 7 ’Απριλίου 1838, βλ. Α. Πο­
λίτης, Γέρο) στο Συλιυμό, Α θήνα 1958, σσ. 98-99.
147
 7. Σ Ο Λ Ω Μ Ο Σ
παράδοσης. "Ολη σχεδόν ή ύστερότερη ποιητική παραγωγή του
θ’ ακολουθήσει την ϊδια γραμμή.
Οι Ελεύθεροι Π ολιορκημένοι πρώτα πρώτα, το ποίημα πού
τον απασχόλησε δσο κανένα άλλο. Ελεύθεροι είναι οί πολιορκη-
μενοι του Μεσολογγίου κατά τη δεύτερη, μεγάλη πολιορκία,
απο το 1825 ως την απεγνωσμένη καί ηρωική έ'ξοδο τήν παρα­
μονή τών Βαίων τοΰ 1826, ή υψηλότερη ϊσως καί άποφασιστι-
κοτερη στιγμή τής ’Επανάστασης. Ό Σολωμός ζεί άπό κοντά
τα γεγονότα —οί κανονιές άπο το πολιορκημένο φρούριο άκού-
γονταν πολλές φορές ώς τή Ζάκυνθο—, το ποίημα όμως δέν
το γράφει μέ νωπές εντυπώσεις τής στιγμής, άλλα πολύ άργό-
τερα. Εχουμε έ'να πρώτο σχεδίασμα, κάτι σάν δοκιμή περισ­
σότερό, γύρω στα 1830. Το σημαντικότερο είναι το 13' σχεδία­
σμα, στον ίδιο στίχο μέ τον Κ ρη τικ ό, πού το δουλεύει δέκα καί
παραπανω χρονιά, από το 1833 ως το 1844. Τότε, καί ένώ ήταν
αρκετα προχωρημένος στή σύνθεση, άρχισε νά το ξαναχύνει
σε άλλη στιχουργική μορφή, σε δεκαπεντασύλλαβους πάλι, χω­
ρίς όμως το εξωτερικό στολίδι τής ομοιοκαταληξίας, άκόμα καί
χωρίς την τοσο συνηθισμένη στην ελληνική γλώσσα συνίζηση"
μια στιχουργική δομή αύστηρή, σχεδόν άσκητική, μέ μια εσω­
τερική αρμονία αινιγματική άκόμα καί σήμερα.
Το έργο δέν το ολοκλήρωσε ό Σολοιμός. Καί το 13' καί το
Γ σχεδίασμα τά έχουμε σέ μιά σειρά άπο «άποσπάσματα»"
έτσι τουλάχιστο τά ονομάζουμε συνήθως. ’Αλλά ή ονομασία
είναι απατηλή" τά μέρη αυτά δέν είναι άποσπασμένα άπο ένα
ολοκληρωμένο σύνολο, δέν είναι τυχαία θραύσματα σάν τά άπο-
σπασματα τής Σαπφώς ή του ’Αρχιλόχου. Ό Σολωμός δέν προ­
χώρησε ποτέ στήν ολοκλήρωση" δέ θέλησε ή δέν ένδιαφέρθηκε
να εντάξει τά λυρικά αυτά κομμάτια σ’ ένα σύνολο άφηγηματικύ
ή «επικολυρικό». ’Έμεινε στήν καθαρή λυρική έκφραση, άδια-
φορωντας γιά τή μή λυρική συνδετική ουσία, προχωρώντας έτσι,
θα μπορούσαμε νά. πούμε, προς μιά κατάκτηση ένας «καθαρού»
λυρικού χώρου, πολύ πιο πριν άπο τήν εποχή του. Κάτι άνάλογο
διαπιστώσαμε καί στον Κ ρητικό, το ίδιο ισχύει καί γιά τά άλλα
του «αποσπασματικά» έργα. Σωστότερο θά ήταν τά κομμάτια
αυτα να τά πούμε λυρικές ενότητες ή έπεισόδια λυρικά. Ά ν τά
αντικρίσουμε έτσι, θά δούμε πώς έχουν το καθένα τους μιαν
αναμφισβήτητη αυτοτέλεια καί το ένα μέ το άλλο μιά εσωτερική
148
« Ε Λ Ε ΪΘ Ε Ρ Ο Ι Π Ο Λ ΙΟ ΡΚ Η Μ ΕΝ Ο Ι»
συνοχή. Οί πολιορκημένοι ξεπερνούν τή μία μετά τήν άλλη τις
δυσκολίες μέ τις όποιες έχουν νά παλέψουν, φυσικές πρώτα (ό­
πως τήν πείνα), ψυχικές ύστερα, ώσπου νά φτάσουν στήν υπέρ­
τατη στιγμή τής θυσίας. ’Από τά σημαντικότερα: το επεισόδιο
τού πολεμάρχου (13' 6), πού άναθυμάται, στή στιγμή τής άκρας
δυστυχίας, ότι στο ίδιο έκεϊνο μέρος πρωτάκουσε άπο τά χείλη
τής άγαπημένης του τον άντίλαλο τής δόξας του, ή οποία ώς
τότε είχε μείνει άγνωστη στην άπλή καί ταπεινή ψυχή του" καί
το επεισόδιο τού μαγέματος τής φύσης, επίμονα επεξεργασμένο
καί στο Β' καί στο Γ' σχεδίασμα (Β' 2, Γ' 6): ή φύση, τήν
άνοιξη, στήν πιο γλυκιά της ώρα, σάν μιά δύναμη πού έρχεται
νά φέρει τή δειλία καί το δισταγμό στις ψυχές τών πολιορκημέ-
νων —ένα θέμα ιδιαίτερα άγαπητύ στο Σολωμό:
Κ α ί μες στής λίμνης τά νερά, όπ έφθασε μ ’ άσπονδα,
έπαιξε μ ε τον Ισκιο της γαλάζια πεταλούδα,
πού ευω δίασε τον ύπνο της μέσα στον άγριο κρίνο"
το σκουληκάκι βρίσκεται σ ώρα γλυκιά κ ι εκείνο.
Μ άγεμα ή φνσις κι όνειρο στήν ομορφιά καί χάρη,
ή μαύρη πέτρα ολόχρυση καί το ξερό χορτά ρι·
μ ε χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώ σσες κραίνεν
όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει.
’Αντίθετα άπο τά χρόνια αύτά, όπου ό Σολωμός άσχολεΐται
άποκλειστικά, φαίνεται, με τούς ’Ελεύθερους Π ολιορκημένους,
τον βλέπουμε στα τελευταία δέκα χρόνια τής ζωής του (1847-
1857) νά μάς δίνει ένα πλήθος άπο έργα, ολοκληρωμένα ή απο­
σπ α σ μ α τικ ά ή απλά σχεδιάσματα, καί παράλληλα νά ξαναγυ-
ρίζει στήν ιταλική ποίηση, πού τήν είχε έγκαταλείψει άπο τον
καιρό τής Ζακύνθου. Μιά σπάνια καί όψιμη ποιητική άνθοφορία.
Τό σημαντικότερο άπό τά έλληνικά ποιήματα είναι ό Π ορφύρας,
τού 1849. «Πορφυρά» λένε στήν Κέρκυρα τον καρχαρία" ένας
άγγλος στρατιώτης τής φρουράς κατασπαράχτηκε άπό έναν πορ­
φυρά τήν ώρα πού κολυμπούσε άμέριμνα στά νερά τής Κέρκυ­
ρας. Ά πό τό περιστατικό αύτό έπλασε ό Σολωμός ένα ποίημα
κατ’ εξοχήν υψηλό" τό άγαπητό θέμα τής γοητείας τής φύσης
(εδώ ό νέος βρίσκεται μέσα στό νερό, μέσα στήν άγκαλιά τής
φύσης) παίρνει διαφορετικές διαστάσεις" άπό τήν εκστατική
στιγμή τόν βγάζει ή «άλόγιστη άνήμερη δύναμη» τού θαλασσι­
νού τέρατος, άλλα καί ό νέος, άκριβώς τή στιγμή αύτή τής δο­
149
 ΣΟΛΟΜΟΣ ΤΕ Λ Ε Τ Τ Λ ΙΛ ΔΚΚΛΕΤ1Λ

κιμασίας. βρίσκει τή δύναμη ν’ άντισταθεϊ καί νά γνωρίσει τον μο επίγραμμα στη Φραγκίσκα Φραΐζερ είναι δυο έξοχα παρα­
πραγματικό εαυτό του: δείγματα:
Πριν πάιψ’ ή μεγαλόψυχη πνοή χαρά γεμίζει.. Μ ικρός προφήτης έριξε σε κοοασιά τα μ ά τ ια . . .
’Ά στραψε φως κι έγνώρισεν ό νιος τον εαυτό τον. 'Ο Σολωμός πέθανε τόν Φεβρουάριο τοϋ 1857’ ήταν μόλις
Περίεργο είναι πώς ό Σολωμός ξαναγράφει στην τελευταία 59 χρόνων. Ά πό τήν ύψηλή ποίηση των ώριμων χρόνων του,
αυτή περίοδο της ζωής του ιταλικά ποιήματα. Δέν είναι βέβαια τόν Κ ρ η τικ ό , τούς ’Ελεύθερους ΙΊολιορκημένους, τόν Π ορφυρά,
πολλά, και τα περισσότερα ήταν «θέματα» πού έπρότεινε έτσι τίποτα δέν ήξεραν οί σύγχρονοί του τήν ώρα τοϋ θανατου του.
στιχουργημένα σέ φημισμένους ’. τα λούε αύτοσχεδιαστές, όπως Στό πρόσωπό του τιμούσαν άκόμα τόν «εθνικό ποιητη» του
τον Borioni, τον Regaldi, σέ δημόσιες συγκεντρούσεις. ’Άλλα "Υμνον εις τήν ’Ελευθερία. Χρωστούμε στήν αυταπάρνηση καί
είναι πάλι γραμμένα για διάφορες περιστάσεις: σονέτο στο θά­ στήν άκρα εύσυνειδησία τοϋ μαθητή του ’Ιάκωβου Πολυλά ότι
νατο τοϋ Στυλιανού Μαρκοοά, επίγραμμα στην Alice W ard άπό τά ακατάστατα χειρόγραφα τοϋ ποιητή άπήρτισε την πρώτη
(θυγατέρα τού άρμοστή), στον John Fraser, εγκάρδιο φίλο έκδοση των Ευρισκομένων, μόλις δυό χρόνια μετά το θανατο
του και γραμματέα τού άρμοστή κ.ο.κ. Ιδιαίτερη σημασία έ­ τοϋ ποιητή (1859). Ά πό τότε όλες οί χρηστικές εκδόσεις των
χουν τα ιταλικα πεζά σχεδιάσματα, πού λογάριαζε νά τα επε­ 'Α πάντων στηρίζονται ούσιαστικά στήν πρώτη χυτή παρουσία­
ξεργαστεί υστερότερα σέ ποιήματα ελληνικά, σαν τά πρόχειρα ση. ’Αλλά τόν καιρό πού κυκλοφόρησαν, τά Ε υρισκόμενα δε
σκίτσα ενός ζωγράφου γιά τούς πίνακές του. ’Ακόμη καί στη βρήκαν τήν άπήχηση πού θά περιμέναμε. Ό ποιητής είχε προ­
δομή τοϋ πεζοΰ λόγου, πού δέν είναι διόλου πρόζα ιταλική, ανα­ χωρήσει πολύ πιό εμπρός άπό τήν εποχή του, τό μήνυμά του έ­
γνωρίζει κάνεις καθαρά τή διάταξη πού θά είχαν οί έλληνικοί μεινε άκατάληπτο. Θά χρειαστούν πολλά χρόνια άκόμα (ώσπου
στίχοι’ ένας τέτοιος έξοχος στίχος, άπύ την «Έλληνίδα μητέρα», ή νεοελληνική ποίηση νά άξιοποιήσει τό δίδαγμά του.
μας έχει παραδοθεί προφορικά:
Μακρύς ό λάκκος π 5 άνοιξε καί κ λ εϊ το γίγα ντά μου.
Ά λλα τέτοια σχεδιάσματα, πού στιχουργημένα θά έδιναν ποιή­
ματα εντελώς κορυφαία, είναι «'Η Γυναίκα μέ το μαγνάδι»,
το μόνο ίσως καθαρά ερωτικό ποίημα τοϋ Σολωμού, «Το ’Αη­
δόνι καί το γεράκι», ό «Ό ρφέας» καί άλλχ.
Κάτι κοινό συνδέει όλα αυτά τά ποιήματα, ιταλικά καί ελ­
ληνικά, και τα σχεδιάσματα τής τελευταίας δεκαετίας. Χαρα­
κτηριστικό είναι ότι σταθερά ξαναγυρίζουν σ’ αυτά οί λέξεις
μ υσ τή ρ ιο , άπόκρυφο, μυστικό. Σαν νά βασανίζει επίμονα τον
ποιητη καποια άμφιβολία, θέλει νά μάθει το μυστήριο τής ζωής
καί τοϋ θανατου καί ζητά άπό τον ποιητή, ψάλτη καί προφήτη,
τη Σαπφω, τον Όρφέα, νά τοϋ άποκαλύψει τά μυστικά αυτά.
1 ό θέμα αυτό τοϋ ψάλτη πλέκεται μ’ ένα άλλο θέμα, βασικό καί
αυτό σ όλη την ποίηση τοϋ Σολωμοΰ, το θέμα τής κόρης, τής
παρθένου, καί τής ένοραματικής δύναμης πού συνδέει τά δύο
αυτά όντα, τον ποιητή καί τήν κόρη. Το αποσπασματικό ποίη­
μα γιά τό θάνατο τής Αιμιλίας Ροδόσταμο όπως καί τό σύντο­
150 151

Ο ΓΔΟ Ο Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ
Ο ΚΑΛΒΟΣ. Η ΕΦΤΑΝΗΣΙΩΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΚΑΙ Ο ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ
Α. ΚΑΛΒΟ Σ
Στή δεκαετία τής Επανάστασης δλες οί δυνάμεις του έθνους
πυκνώνονται γύρω άπο το μεγάλο γεγονός, καί οί ποιητές γρά­
φουν ύμνους καί ωδές έπαναστατικές. 'Ο "Υμνος του Σολωμοΰ,
γραμμένος το 1823, τυπώθηκε τον άλλο χρόνο στο Μεσολόγγι
καί για δεύτερη φορά το 1825 στο Παρίσι. Το 1824 στή Γε­
νεύη τυπώνει ό Άνδρέας Κάλβος τή Λύρα, δέκα πατριωτικές
ωδές, καί το 1826 στο Παρίσι τά Λυρικά, άλλες δέκα. Είναι
ή μοναδική παρουσία του στήν ελληνική ποίηση.
'Ο Άνδρέας Κάλβος γεννήθηκε κι αύτός στή Ζάκυνθο έξι χρόνια
πριν απο το Σολωμό, το 1792. 'Η κοινωνική θέση των γονιών
είναι εδώ αντίστροφη: ή μητέρα άπο οικογένεια άριστοκρατική,
ο πατέρας πληβείος- τύπος τυχοδιωκτικός, καθώς φαίνεται, έγ-
κατέλειψε νωρίς τή γυναίκα του καί ξενιτεύτηκε μέ τά δυο παι­
διά του. Ο Άνδρέας ζεΐ μιάν άχαρη παιδική καί νεανική ζωή,
που δεν του δίνει τήν εύκαιρία ν’ άποκτήσει σταθερή μόρφωση.
Αλλά το 1812 θά έχει μιά συνάντηση άποφασιστική για τή
ζωή του: γνωρίζεται στή Φλωρεντία μέ τον Ugo Foscolo, γ ί­
νεται γραμματικός του καί τον συνοδεύει στήν εξορία του, στήν
Ελβετία πρώτα, στο Λονδίνο υστέρα, ως το 1817 οπού τσα­
κώνονται καί χωρίζουν. Το 1824 καί το 1826 θά τυπώσει, όπως
είδαμε, τις δυο ποιητικές του συλλογές- στον πρόλογο τής δεύ-
τερης, σ ενα άφιερωτικό γράμμα προς το στρατηγό L afayette,
δηλώνει την πρόθεσή του να κατεβεΐ στήν έπαναστατημένη 'Ε λ­
λάδα. « J e quitte la France avec regret: mon devoir m’ap-
pelle dans ma patrie, pour exposer un coeur de plus au
fer des Musulmane».
Τα λόγια είναι πιο εύκολα από τά έργα- φτάνοντας στο Ναύ­
πλιο δε μενει παρά πολύ λίγο καί φεύγει για τήν Κέρκυρα, δπου
εγκαθίσταται μόνιμα, καθηγητής γιά ένα διάστημα στήν Ίόνιο
152
Α. Κ Α Λ Β Ο Σ
Ακαδημία. Ελάχιστα ξέρουμε γιά τά είκοσι πέντε ολόκληρα
χρόνια πού έζησε έκεΐ- ή ποιητική σιωπή του είναι απόλυτη,
μόνο που καί πού στις τοπικές έφημερίδες δημοσιεύει φιλοσο­
φικές ή θεολογικές διατριβές μέ έντονο πνεύμα έπικριτικό. Φαί­
νεται πώς ήταν άνθρωπος περίεργος καί άπομονωμένος- μέ το
Σολωμό πού ζοΰσε δίπλα του δέ φαίνεται νά είχαν ούτε άπλή
γνωριμία. Το 1852 φεύγει ξαφνικά γιά τήν Α γγλία, όπου παν­
τρεύεται γιά δεύτερη φορά καί διευθύνει μέ τή γυναίκα του ενα
παρθεναγωγείο στο Louth, στο Linconshire καί μεταφράζει
βιβλία γιά τήν άγγλικανική έκκλησία- έκεΐ καί πεθαίνει το Νο­
έμβριο τού 1869. Το 1888 τον άκολουθεΐ στον τάφο καί ή γυ­
ναίκα του —οί γεροντότεροι τούς θυμοϋνταν έκεΐ ώς πριν απο
λίγα χρόνια. Τά οστά καί τών δυο αναπαύονταν στή γαλήνη
τού κοιμητηρίου του Louth ως το 1960 δπου μεταφερθηκαν με
τιμές στή Ζάκυνθο.
Οί είκοσι ώδές είναι ή μοναδική προσφορά τού Κάλβου στή
νεοελληνική ποίηση- μικρή άλλά άπο πολλές άπόψεις σημαντική.
Προηγουμένως είχε άσκηθεΐ, όπως ήταν φυσικό, στήν ιταλική
ποίηση. Μέ τήν επίδραση τής πρώτης γνωριμίας μέ το Φόσκολο
γράφει, το 1813 κιόλας, δύο κλασικιστικές τραγωδίες, τον Θη-
ραμένη καί τις Δαναΐδες, καί τον επόμενο χρόνο μιά Ώδή εις
Ίονίους (Ode agli Ionii), μιά διαμαρτυρία γιά τήν τύχη τών
'Εφτανήσων. Ά πο τον ίδιο ξέρουμε πώς σέ ήλικία δεκαεννεα
ετών, το 1811, είχε γράψει καί μιά Ώδή στον Ναπολέοντα- το
έργο ήταν χαμένο, άλλα πριν άπο λίγα χρονιά ανακαλύφθηκε
ένα μικρό άπόσπασμα.1 Τό έκπληκτικό είναι πώς δέν είναι
γραμμένο στα ιταλικά, άλλα στα ελληνικά, και μαλιστα σε μια
γλώσσα όχι πολύ διαφορετική άπό τή γλώσσα τών Ωδών.
Τά θέματα τών είκοσι ωδών τού Κάλβου άναφέρονται, όπως
θά τό περιμέναμε, στήν Ελληνική Επανάσταση- όχι όμως χω ­
ρίς εξαίρεση: ή πρώτη ώδή, «'Ο Φιλοπατρις» είναι ένας ύμνος
πρός τήν ιδιαίτερη πατρίδα του, τή Ζάκυνθο, η τρίτη, «Εις θά­
νατον», μιά συγκινημένη άναπόληση τής πεθαμένης μητέρας του.
1. Το δημοσίευσε γιά πρώτη φορά, άπο αύτόγραφο τοϋ Κάλβου, ό Μ.
Vitti, A. Kalvos e ί suoi scritti in italiano, Νεάπολη 1960, σσ. 325-328.
'Ο ταυτισμός τοΰ άποσπάσματος με τήν Ώδή στο Ναπολέοντα αμφισβη­
τήθηκε, είναι ή αλήθεια, καί θεωρήθηκε δτι γράφτηκε για τήν Ε πανά­
σταση τοΰ 1821 (Γ. Θ. Ζώρας, Νέα Καλβικά, ’Αθήνα 1970, σσ. 19-38),
βλ. όμως τήν άπάντηση τοϋ Μ. Vitti, 'Ελληνικά 25 (1972) 434-440.
153
 8. Η Τ ΐ Φ Τ Λ Ν Η Σ Ι Ω Τ Ι Κ Η ΣΧΟΛΠ
"Ολες οί άλλεε μιλοΰν γιά το μεγάλο γεγονός: «Εις 'Ιερόν Λό­
χον», «Εις Χίον», «Εις ΙΙάργαν», «'Ο ’Ωκεανός», «'11 Βρε­
τανική Μούσα» (για το θάνατο του λόρδου Μπάιρον). 'Η μετρική
του είναι ιδιότυπη, τέσσερις εφτασύλλαβοι (πού μπορεί νά είναι
καί έξασύλλαβοι ή οχτασύλλαβοι, δηλ. οξύτονοι, παροξύτονοι
ή προπαροξύτονοι) καί ένας καταληκτικός πεντασύλλαβος («ά-
δούνειος»). Το σχήμα, κλασικότροπο, θυμίζει άλκαϊκή ή σαπφι­
κή στροφή, ωστόσο βάση γιά τούς εφτασύλλαβους είναι ό δημο­
τικός δεκαπεντασύλλαβος σπασμένος στα δύο" καμιά φορά μά­
λιστα τυχαίνει ν’ άκουστεΐ καί άκέραιος: Σ τά π λούσια περιβό­
λια σας / βασιλικός καί κρίνοι. Ε ντελώς ιδιότυπη είναι καί ή
γλωσσά, κραμα δημοτικής καί άρχαΐζουσας, πού γέννησε πολλά
προβλήματα στούς μελετητές. Τήν οριστική λύση τήν έ'δωσε ό
Κ. Θ. Δημαράς:2 ό Κάλβος γράφοντας ελληνικά εφαρμόζει τις
ποιητικές καί τις αισθητικές θεωρίες των ίταλών κλασικιστών
και κυρίως τού δασκάλου του του Φόσκολου. Βάση παίρνεται
ή λαλουμένη, πού έμπλουτίζεται μέ αρχαϊκές εκφράσεις καί μέ
σπάνιες λέξεις (αντλημένες ακόμη καί άπό αρχαία λεξικά), ενώ
παραλληλα οί δημοτικές λέξεις παραμορφώνονται μέ αρχαιοπρε­
πές καταλήξεις. 'II περίπτωση τοΰ Κάλβου είναι μιά περίπτωση
ολοτελα ξεχωριστή. Θέλει νά ψάλει τήν Ελληνική ’Επανάσταση,
το ξαναγύρισμα τής ’Ελευθερίας στον τόπο οπού αύτή γεννή­
θηκε, καί θέλει νά τήν ψάλει, φυσικά, έλληνας ποιητής αυτός,
όχι ιταλικα, πού ήταν ή φυσική ποιητική του έκφραση ώς τοόρα,
αλλα ελληνικά. Ζεΐ όμως γιά είκοσι ολόκληρα χρόνια μακριά
απο την Ελλάδα (μέ είδε / το π έμπ τον τοΰ αϊώνος / εις ξένα
έθνη), είναι άποκομμένος άπύ τήν παράδοση, καί τή δημοτική
καί τή φαναριώτικη- το Σολωμό βέβαια δέν τον ξέρει άκόμα,
αμφίβολο άν ήξερε καί τα ποιήματα τοΰ Χριστόπουλου ή τοΰ
Βηλαρα. ’Έτσι, εφαρμόζοντας στή μητρική του γλοόσσα ό,τι έ­
μαθε ώς τώρα άπύ το δάσκαλό του, «κατασκευάζει», περίπου
μόνος, το ποιητικό του όργανο —πού θά έρθουν εύτυχώς νά το
θερμάνουν άλλες υποσυνείδητες καί άξεκαθάριστες μνήμες.
Καί δέν είναι μόνο στή γλώσσα πού άκολουθεί το παράδειγμα
τοΰ Φόσκολου ό Κάλβος: ό έπίσημα υψωμένος τόνος τών ωδών
2. Κ. θ . Δημαράς, «Οί πηγές της έμπνευσης τοΰ Κάλβου», Νέα '/ι­
στία 40 (Χριστούγεννα 1946), ειδικό τεύχος άφιερο^μένο στον Κάλβο,
σσ. 117-13ÌÌ· ςανατυπωμένο στον τόμ. 68 (Σεπτέμβριος 1960), ειδικό
τεύχος, σσ. 270-300.
154
Α. Κ Α Λ Β Ο Σ
ακολουθεί σταθερά κλασικότροπα σχήματα’ αναμνήσεις κλασι­
κές, οί παρνάσσιες κόρες καί οί ζέφυροι καί οί ολύμπιοι θεοί,
παρουσιάζονται μαζί μέ τις άρχαιόπρεπες λέςεις, η ηθικη του
εξαιρεί τις γενναίες πράξεις, το υψηλόν φρόνημα καί, ύπέρτατη
πράξη, τήν ’Αρετή. ’Αλλά υπάρχει στήν κλασικιστική ποίηση
τοΰ Κάλβου, όπως καί στή γλώσσα του, μιά βαθύτατη αντινομία,
πού τή σφραγίζει καί τής δίνει —σέ τελευταία άνάλυση— καί
τήν άξια της. Γιατί όλος αύτός ό φαινομενικός κλασικισμός είναι
ένα έξωτερικό ντύμα μονάχα, κάτι» άπό τό όποιο κινείται η
άνήσυχη ψυχή ενός γνήσιου ρομαντικοΰ. Τό περίβλημα είναι
πινδαρικό ή φοσκολικό, ή φωνή είναι τοΰ Ossian ή τοΰ \ oung.
'Η ωδή ((Εις Μούσας» αρχίζει μέ άναφορές στον Λ ητογενέα,
τις ξεφυρόποδες Χάριζες, τόν κήπο τών ΙΙιερΙδων καί τιον ’ Ο­
λυμπίω ν τα δείπνα, στις παρακάτω στροφές όμως ή ψυχρή αύτή
σκηνογραφία ζουντανεύει μονομιάς άπό μιά θερμή πνοή καί μιά
φυσική παρουσία:
"Οπόν τρέμουσιν Άπειρα
τα ψ οπα τής νυκτός,
εκεί υψηλά πλατύνεται
ό Γ αλαξίας καί χύνει
δρόσον σταγόνας.
Τό ποτόν καθαρόν
θεραπεύει τά φύλλα,
κι όπου άφήκε το χόρτον
ευρίσκει ρόδα ό ήλιος
καί μυρωδιάν.
'II νύχτα, τά άστρα, άνεμοι, σύννεφα, θάνατος, αίμα, τάφοι, δά­
κρυα' διαπιστώθηκε3 πώς μέ τό ρομαντικό υλικό αυτό, πολύ
περισσότερο παρά μέ τις κλασικιστικές φόρμες, πλάθει ό Καλ-
βος τις ποιητικές του εικόνες' γιά τήν ωδή του «Εις θανατον»
ό Σεφέρης έγραψε πώς είναι σάν μιά αύτούσια ώδή τοΰ Υ onng.4
Στόν ρομαντικό αύτό γνήσιο πυρήνα άναδεικνύεται ό Κάλβος
ποιητής άληθινός καί πραγματικά πρωτότυπος. ’Ίσως οι στιγ­
μές τής ποιητικής ευφορίας νά είναι σχετικά λίγες και περισσό­
τερα νά είναι εκείνα πού οί κριτικοί ονόμασαν «ποιητικά κενά».
3. Δημαράς ο.π.
4. Δοκιμές, 3η έκδ., ’Αθήνα 1974, τόμ. 1, σ. 59.
155
 8. Η Ε Φ Τ Λ Ν Π Σ Ι Ω Τ Ι Κ Η Σ Χ Ο Λ Ι Ι
’Αλλά ή κριτική χαίρεται δταν διαπιστώνει, έστω καί σέ μικρό
βαθμό, τήν υπεροχή" κι αυτή τήν έχει αναμφισβήτητα ό ποιητής
των ’Ωδών.
'Ο Κάλβος, δπως δε βγήκε άπό μιά παράδοση, έτσι δέ δη­
μιούργησε καί συνέχεια. Καί το έργο του, τόσο παράταιρο καί
μέσα στήν έφτανησιώτικη πατρίδα του καί μέσα στήν ποίηση
τής ’Αθήνας, θά μείνει γιά πολλά χρόνια ξεχασμένο. Μόνο το
1888 ο Παλαμάς, μέ τήν κριτική του οξύνοια καί τήν εύαισθη-
σία, θ’ άνακαλύψει καί πάλι τον ποιητή των ’Ω δών καί ή εντε­
λώς νεώτερη (μετά το 1930) ποιητική γενιά θά βρει μέ τή σειρά
της κάποια συγγένεια προς αύτόν καί θά μιλήσει γιά τήν «αλη­
θινή του φυσιογνωμία καί τή λυρική του τόλμη».5
Ε Φ Τ Α Ν Η Σ ΙΩ Τ ΙΚ Η Σ Χ Ο Λ Ι Ι
’Αντίθετα, το δίδαγμα του Σολωμοΰ βρίσκει ανταπόκριση στον
έπτανησιακό κύκλο καί δημιουργεί μιά ολόκληρη σχολή, τήν
Εφτανησιώτικη. Οί ποιητές της είναι τόσο δεμένοι μέ το Σο­
λωμό, πού μπορούμε νά τούς μοιράσουμε σέ δύο κατηγορίες:
σέ σύγχρονους καί φίλους άπο τή μιά μεριά, καί σέ μαθητές ή
οπαδούς άπο τήν άλλη. Μνημονεύσαμε ήδη τον στενό του φίλο
καί λίγο πρεσβύτερο ’Αντώνιο Μάτεση (1794-1875), πού είτε
γράφει άνακρεοντικές μιμήσεις σάν το Χριστόπουλο, είτε άγγί-
ζει τον απλοϊκό λυρισμό των νεανικών ποιημάτων τού Σολωμοΰ,
καί μεταφράζει άκόμα Ossian καί Gray. 'II σημαντικότερη
προσφορά του είναι τό δράμα του 'Ο Β ασιλικός (1830) μέ θέμα
τις κοινωνικές άντιθέσεις στις άρχές τού 18ου αιώνα στά νησιά.
'Ένας νέος «άπό τά δεύτερα σπίτια» άγαπα μιά άρχοντοπούλα
«άπό τά πρώτα». Γραμμένο σέ ζωντανή δημοτική καί σέ πεζό,
πλουτίζεται καί μέ πολλά στοιχεία ήθογραφικά, ιδίως δπου πα­
ρουσιάζονται πρόσωπα «άπό τήν ύστερη τάξη τού λαού», καί
πλάθει μιά μίμηση Ίάγου στο πρόσωπο τού «φατόρου τού Πρε-
βεδούρου» (τού πράκτορα τού Προβλεπτή).
’Από τούς φίλους τού Σολωμοΰ στή Ζάκυνθο είναι καί ό Γεώρ­
γιος Τερτσέτης (1800-1874). Σπούδασε νομικά στήν ’Ιταλία
5. Ο. ’Ελύτης, «Ή αληθινή φυσιογνωμία καί ή λυρική τόλμη τοϋ
Άνδρέα Κάλβου», ειδικό τεύχος Νέας 'Εστίας, δ.π. σσ. 84-106" άνατύπ.
σσ. 240-285.
156
Γ. Τ Ε Ρ Τ Σ Ε Τ Ι Τ Σ
καί επί Καποδίστρια πέρασε στό ελληνικό κράτος" δικαστής
στά 1833 άντιτάσσεται σθεναρά στήν πρόθεση τής Ά ντιβασι-
λείας νά καταδικάσει σέ θάνατο τόν Κολοκοτρώνη καί άναγ-
κάζεται νά εκπατριστεί" επιστρέφει μέ τή μεταπολίτευση τού
1843, καί άπό τότε ως τό θάνατό του μένει στήν ’Αθήνα, βιβλιο­
θηκάριος τής Βουλής. Σέ κάθε έθνική επέτειο τής 25 Μαρτίου
ή καί σέ άλλες ευκαιρίες εκφωνεί ένα λόγο στή δημοτική, κρα­
τώντας έτσι μέσα στόν άρχαϊσμό τής οθωνικής ’Αθήνας ζων­
τανή πάντα τήν παράδοση τού Σολωμοΰ. Τό 1833 χαιρετίζει
μ’ ένα ποίημα, «Τό Φίλημα», τόν έρχομό τοΰ βασιλέα Ό θωνα
στήν Ελλάδα, τό 1847 τυπώνει άνώνυμα μιά συλλογή 'Απλή
γλώ σσα (φανερή είναι ή άνάμνηση τής Ρ ω μ αίικης Γ λώ σσας τοΰ
Βηλαρά), οπού συγκεντρώνει ποιήματα καί πεζά, δικά του καί
άλλων. Στήν έπόμενη δεκαετία λαμβάνει κι αύτός μέρος στους
ποιητικούς διαγωνισμούς, πού ήταν ή ψύχωση τής εποχής, καί
διαμαρτύρεται δταν τοΰ δίνουν μόνο τόν έπαινο: Κ όριννα και
Π ίνδαρος, Οί γόμ οι τον Μ εγάλου ’Αλεξάνδρου, Τό ’Όνειρον.
Τό τελευταίο εμπνέεται άπό σύγχρονα γεγονότα: είναι ένα όνειρό
τοΰ βασιλιά ’Όθωνα" τά άλλα δύο έχουν υπόθεση άρχαία. "Ολα
είναι γραμμένα σέ δεκαπεντασύλλαβο άνομοιοκατάληκτο, σαν
τοΰ δημοτικού τραγουδιού ή σάν τής τελευταίας περιόδου τοΰ
Σολωμοΰ. 'Ο Τερτσέτης, φίλος στενός τοΰ Σολωμοΰ, έμπνεεται
άραγε εδώ άπό εκείνον; ’Αλλά ό στίχος τοΰ Τερτσέτη δεν έχει
τίποτα άπό τήν αινιγματική αρμονία τοΰ Γ' σχεδιάσματος τών
’Ε λεύθεροί Πολ.ιορκημένων καί τοΰ Πορφυρά. Είναι ένας στίχος
δύσκαμπτος, χωρίς ροή. ’Έχεις τήν έντύπωση πώς ό Τερτσε-
της μέ τό στίχο δέ βρίσκεται στό κλίμα του, πώς ή ποιητική
έκφραση τόν στενοχωρεΐ. Α ντίθετα, εκεί δπου κινείται άνετα
είναι ό πεζός λόγος" είναι ό κατ’ εξοχήν πεζογράφος τής Ε π τα ­
νησιακής σχολής. Δυό πρώιμα πεζά έργα του είναι ιδιαίτερα
άξιοπρόσεκτα: μιά παραινετική επιστολή πρός τόν Δημήτριο,
τό γιο τοΰ Μάρκου Μπότσαρη, δταν τό 1826 έφευγε γιά τό Μό­
ναχο υπότροφος τοΰ βασιλέα τής Βαυαρίας Λουδοβίκου A , και
ένας επιμνημόσυνος λόγος στόν φιλέλληνα Frank Abney Has­
tings (άπαγγελμένος τό 1828). Είναι γραμμένα καί τά δυό σε
μιά καθαρότατη άλλά καί έντεχνα δουλεμένη δημοτική γλωσσά,
μέ ιδιαίτερη δροσιά —πού τό άντίστοιχό της θά τό βρούμε μονο
στή Γυναίκα τής Ζάκνθος ή στά Α πομνημονεύματα τοΰ Μα-
κρυγιάννη. Στά ύστερότερα πεζά του, τούς λόγους του τής 25
157
 8. ΤΤ Κ Φ Τ Α Ν Π Σ Ι Ω Τ Ι Κ Ι Ι ΣΧΌΑ11
Μαρτίου, ή δροσιά αύτή δέν υπάρχει πιά' άλλα ή πρόζα του
διατηρεί πάντα έθελημένα το ύφος του προφορικού λόγου καί
έχει μιά ξεχωριστή χάρη, πού καταλαβαίνουμε γιατί γοήτευε
τούς ακροατές του, όπο^ς μαρτυρεΐται. Κίχε άλλωστε καί 6 ίδιος,
φαίνεται, ώς προσωπικότητα, μιά ιδιότυπη γοητεία, ενώ ή εξω­
τερική του εμφάνιση ήταν κάθε άλλο άπό ελκυστική. Στον Τερ-
τσέτη χρωστούμε ακόμη την πρωτοβουλία νά βάλει τον γερο-
Κολοκοτρώνη νά τού υπαγορεύσει τά απομνημονεύματά του' έ­
κανε το ίδιο καί μέ τον Νικηταρα καί με άλλους, φαίνεται, αγω­
νιστές, άλλα τά κείμενα αυτά δε μάς έσώθηκαν. Δύο έργα του
τής τείιευταίας περιόδου, μιά κωμωδία τού 1858, όπου κοροϊ­
δεύει έναν ποιητικό διαγωνισμό, καί τό ιταλικά γραμμένο δράμα
του 'Ο Θάνατος τον Σω κράτη (1866), δεν άξίζει νά μάς στα­
ματήσουν.
"Ας προχωρήσουμε στούς μαθητές τού Σολωμοΰ. Πρεσβύτε-
ρος άπό όλους, μόλις δεκατρία χρόνια νεώτερός του, ό Άνδρέας
Λασκαράτος γεννήθηκε στο Ληξούρι τής Κεφαλληνίας τό 1811
καί ύστερα άπό μιά μακριά καί ταραγμένη ζωή πέθανε έκεϊ
τό 1901. Με τό Σολωμό γνωρίστηκε προσωπικά στήν Κέρ­
κυρα, όπου είχε φοιτήσει στήν Ίόνιο ’Ακαδημία, μαθητής τού
Κάλβου. Ά πό τό 1836 ώς τό 1839 σπουδάζει νομικά στο Παρίσι
καί στήν Πίζα, γυρίζοντας κάνει γιά λίγο διάστημα τό δικηγόρο
στο Ληξούρι, άλλά παραιτεΐται νωρίς καί άπό τότε ιδιωτεύει.
Στά 1851-52, καθώς καί τό 1856, ύστερα άπό τή δίωξή του,
βρίσκεται στο Λονδίνο, είτε παραδίδοντας μαθήματα ιταλικά καί
νέα ελληνικά, είτε μελετώντας στο Βρετανικό Μουσείο.
'Ο Λασκαράτος δέν είναι φύση ποιητική, κι αύτό τό ομολογεί
καί ό ίδιος: « ’ Επιθύμησα πάντα ν’ ανεβώ εις τον Παρνασσό,
καί πάντα μισοστρατίς ό ανήφορος μ’ έβάρυνε καί έγύρισα όπί-
σω. Δεν είχα τά φτερά τού φίλου μου τού Βαλαωρίτη». Γράφει
ένα πλήθος άπό σατιρικούς στίχους, ξεκινώντας, ιδίως στά πα-
λαιότερά του «σατιρικά έπύλλια» τής δεκαετίας 1840-50, άπό
τοπικά περιστατικά, καί προχωρώντας καμιά φορά σε κάποιον
έλεγχο γενικότερο κοινωνικό ή άνθρούπινο. Φορτωμένες με αφό­
ρητα πεζολογικά στοιχεία οί σάτιρες αυτές είναι ανιαρότατες
στο διάβασμα' πιο πετυχημένες είναι οί παρωδίες του, είτε τής
Π. Διαθήκης («Γιατί τά τάλαρα τά λένε τάλαρα»), είτε τής V-
λιάόας («Καβγάς Άγαμέμνονα καί Ά χιλλέα»). «Ό Λασκαρά-
158
Λ. Λ Α Σ Κ Α Ρ Α Τ Ο Σ
τος δέν είναι ζωγράφος παθών, είναι διώκτης προλήψεων, δέν
είναι δημιουργός, είναι παρατηρητής», θά πεί εύστοχα ό 11α -
λαμάς.6 Ζώντας σέ μιά περιορισμένη κοινωνία ενοχλείται άπό
τις μακρότητες καί τις ψεύτικες συμβάσεις τής ζωής καί θέλει
νά γίνει διορθωτής καί κοινωνικός άναμορφωτής. Γι’ αύτό καί
τό πιο χαρακτηριστικό έργο του είναι τό πεζό του Τά Μ υστήρια
τής Κ εφαλλονιάς, τυπωμένο στά 1856' ό υπότιτλος είναι «ή σκέ-
ψες άπάνου στήν οικογένεια, στη θρησκεία καί στήν πολίτικη
εις την Κεφαλλονιά». Πραγματικά, τό βιβλίο διαιρείται σ’ αυτά
τά τρία μέρη καί δ συγγραφέας διατυπώνει, μέ πρόθεση ήθική
καί διδακτική, άλλά καί μέ πολλή σατιρική διάθεση, τις σκέψεις
του πάνω σ’ αύτά τά κεφαλαιώδη θέματα. Γό καλύτερο μέρος
είναι ασφαλώς τά Οικογενειακά. Σκάνδαλο στάθηκαν τά Θρη­
σκευτικά. Ό Λασκαράτος σατιρίζει βέβαια την πρόληψη καί τή
«δεισιδαιμονία», τις εικόνες πού δακρύζουν, την αμάθεια ή τή
φιλοχρηματία τού κλήρου, άλλά τί είναι ούσία, τί τύπος, και
τί πρόληψη, δέν είναι πάντα εύκολο νά ξεκαθαριστεί' καί λιγό­
τερο τό μπορούσε αύτό ό ίδιος ό Λασκαράτος, μέ τον νοησιαρ-
χισμό καί τήν πουριτανική του ήθικολογία. I οΰ ήταν άδυνατο
νά καταλάβει (ίσως καί έπειδή πολύ λίγο ήταν καλλιτέχνης) τό
εντελώς ιδιότυπο χρώμα πού παίρνει ή θρησκευτική πίστη καί
ή λατρεία στον έλληνικό λαό. Στήν ασπρόμαυρη ήθικολογία του
δέν ταίριαζε ή πολυχρωμία των λαϊκών πανηγυριών τό πλησία­
σμά του γ ι’ αύτό είναι τό πλησίασμα ενός ξένου. Πάντως —και
θά ήταν δύσκολο νά μήν πούμε: φυσικά— τά Μ υστήρια της Κ ε-
ψαλλονιάς ξεσήκωσαν θυελλώδη άντίδραση, πού έφτασε δυστυ­
χώς ώς τόν επίσημο «άφορισμό» άπό τήν ’ Εκκλησία. Ό Λα­
σκαράτος άναγκάζεται νά φύγει, γιά τή Ζάκυνθο πρώτα, γιά
τήν ’Αγγλία ύστερα, γράφει μαχητικά φυλλάδια, έκδίδει περιο­
δικό, κι ακόμα καί όταν κοπάζει κάπως ό σάλος, φροντίζει νά
τόν άνασκαλίσει δημοσιεύοντας τό 1868 μιαν «Απόκριση στόν
αφορεσμό». Ό άφορισμός δέ θά άρθεΐ έπίσημα παρά μόνο τό
1900, τήν παραμονή τού θανάτου του. Στο μεταξύ, άπό τό 1875
καί κατόπιν, συνεργάζεται σέ διάφορα περιοδικά τής Αθήνας,
καί τό 1884 κατεβαίνει καί στήν πρωτεύουσα, όπου δίνει μιά
διάλεξη στόν φιλολογικό σύλλογο «Παρνασσό». Τά πράματα
βέβαια έχουν αλλάξει πιά, ύστερα άπό τριάντα σχεδόν χρόνια,
6. Κ. ΙΙαλαμάς, 7α πρώτα κριτικά, Α θήνα 1913, σ. 69 (^="Απαντα,
τόμ. 2, σ. 82).
159
 8. II ϋ Φ Τ Α Ν Ι Ι Σ Ι Ω Τ Γ Κ Ι Ι ΣΧΟΛΤΙ
χαι τό αθηναϊκό κοινό, ώριμο τώρα καί προοδευμένο, είναι σε
θέση να καταλάβει την άξία του' κι αύτό δίνει στο Λασκαράτο
μια ηθική ικανοποίηση.
Το 1886 εκδίδει ένα άλλο πεζό: ’Ιδού ό άνθρωπος, καί μια
συλλογή άπό Χ αρακτήρες κατά το πρότυπο τοϋ Θεοφράστου καί
του La Bruyère. Μέ ειρωνική, άλλά καί μαχητική διάθεση,
προτάσσει το δικό του πορτραΐτο: 'Ο φιλόνεικος. Το 1866, μέ
τήν προτροπή τοϋ δανοΰ φίλου του Theodor Hansen, άρχισε
να γράφει στά ιταλικά τήν αύτοβιογραφία του, ενα κείμενο ε­
ξαιρετικά ενδιαφέρον, πού το άποτελείωσε μετά είκοσι χρόνια
περίπου, χωρίς νά πάψει νά το συμπληρώνει ως τήν παραμονή
τοϋ θανάτου του.7 Το τέλος χαρακτηρίζει, νομίζω, καλύτερα άπό
καθετί άλλο τήν ανώτερη ήθική (καί κατά βάθος θρησκευτική)
προσωπικότητα τοϋ Λασκαράτου: «Τώρα, γιά νά κάμω τή συγ­
κεφαλαίωση τής μακρινής ύπαρξης μου, θά είπώ: Προικισμένος
μ εκείνο πού λένε καλό φυσικό, εύνοήθηκα κι άγαπήθηκα άπό
ολους εκείνους πού μέ γνώρισαν άπό κοντά. Δοκίμασα βέβαια
λύπες, συμφορές καί προσβολές στή μακρινή αύτή ύπαρξη. . .
Σήμερα, στον 87ο χρόνο τής ήλικίας μου, εύχαριστώ το Θεό
για όσα μοϋ πρόσφερε σ’ αυτό τον κόσμο κι ελπίζω στήν πα­
τρική του καλοσύνη πώς θά είναι μαζί,μου στήν άλλη ζωή».
Από κεφαλλονίτικη άριστοκρατική οικογένεια κατάγεται καί ό
Ιούλιος Τυπάλδος (1814-1883). Σπούδασε νομικά στήν ’Ιτα­
λία καί επιστρέφοντας άκολούθησε τον δικαστικό κλάδο. Τό
1857, διορισμένος στή Ζάκυνθο, έκφωνεΐ έναν επιμνημόσυνο λό­
γο για το Σολωμό, άξιόλογο δείγμα τοϋ κριτικού του θαυμα­
σμού. Ά πό τό 1867 άποσύρεται στή Φλωρεντία, άλλά τό 1881
έπιστρέφει στήν Κέρκυρα, όπου καί πεθαίνει. Μέσα σ’ δλη τήν
Επτανησιακή σχολή ό Τυπάλδος είναι ίσως ό πιό καθαρά λυ­
ρικός, δσο κι αν τό ποιητικό του έργο είναι λιγοστό σέ δγκο.
'Η μοναδική του ποιητική συλλογή, τά Π οιήματα διάφορα (τοϋ
1856) είναι άφιερωμένη στό Σολωμό· λίγα (καί οχι τά πιό
7. Τό συμπληρωμένο αύτο κείμενο το δημοσίευσε, μεταφρασμένο στά
γαλλικά, ό II. Pcrnot, Eludes de liltérature grecque moderne, τόμ. 2,
Παρίσι 1918, σσ. 116-276. Ελληνική μετάφραση άπό το γαλλικό αύτο
κείμενο, X. Άντωνάτου, ’Αθήνα 1927, ξαναδημοσιευμένη στά "Απαντα,
τομ. 1, σ. 2 κ.έ. Μια διαφορετική παραλλαγή του κειμένου (στά ιταλικά)
δημοσίευσε ό Ά λ . Παπαγεωργίου, Άνόρέον Ααπκαράτου, Βιογραφικά του
ενθυμήματα, Α θήνα 1966.
16 0
I. Τ Τ Π Α Λ Δ Ο Σ
άξιόλογα) προστέθηκαν ύστερότερα. 'Η ποίησή του, διαμορφω­
μένη στό σχολείο τοϋ Σολωμοϋ, έχει άναμφισβήτητη λυρική
ποιότητα καί άσύγκριτη ευγένεια, ήχεΐ όμως μονόχορδα καί
άσθενέστερα. Σάν δλους τούς Έφτανησιώτες κινείται κι αύτός
στήν ίδια σφαίρα τοϋ ιδανισμού" τά λιγοστά του ποιήματα τα
χαρακτηρίζει μιά ήδύτητα καί μιά εκλεπτυσμένη χάρη" οί λέ­
ξεις κρυφό, μ υ σ τικ ό , ξαναγυρίζουν συχνά στούς στίχους του,
ένα άχνό φως τοϋ φεγγαριού φωτίζει τά αβρά, άριστοκρατικα
πλάσματα τής φαντασίας του —«ποιητή τοϋ φεγγαρόφωτου»
τόν ονόμασε ό Παλαμας.8 Ό άβρός δμως αύτός κόσμος τοΰ
ιδανισμού δεν ξεστρατίζει πρός τό άφηρημένο, άλλά μέ γνήσια
λυρική αίσθηση κρατά πάντοτε τή συνοχή μέ τόν αισθητό κόσμο,
Ινώ ή μουσική του εύαισθησία μετουσιώνει τούς ιδανικούς ορα-
ματισμούς σέ λυγερούς, μουσικούς στίχους καί σέ μελωδικότα­
τες έξάστιχες ή όχτάστιχες στροφές:
’Εσύ που π ρώ τη επρόβαλες
σάν δνειρο εμπροατά μου
κι άναψες πάθη άκοίμητα
στήν άδολη καρδιά μου,
ά ! π ο ΰ ’σαι, πές μου, αγάπ η μου,
ποϋ ’σαι, γλυκιά μου ελπίδα.
Τήν γην εχεις πατρίδα
ή τ ’ άστρα τ ’ ουρανού;
Τό κλίμα τής ποίησης τού Τυπάλδου είναι τό κλίμα τής πρώτης
κερκυραϊκής περιόδου τοΰ Σολωμοΰ (ή ομοιότητα φτάνει άκόμη
ώς καί στή στιχουργική)" άπό τούς μαθητές του είναι ίσως ο
πιό προχωρημένος στήν άφομοίωση τού σολωμικού κοσμου.
Τά τελευταία χρόνια στή Φλωρεντία τά άφιερώνει στή μετά­
φραση τής ’Ελευθερωμένης Ιερουσαλήμ, πού είναι ίσως η εν­
τελέστερη δημιουργία του" οί έντεκασύλλαβες όχτάβες τοΰ πρω­
τοτύπου μεταφέρονται δημιουργικά στό δεκαπεντασύλλαβο κρη-
τικό δίστιχο καί είναι φανερό πώς γιά ν’ άποδώσει τό έπικό
ύφος τοΰ Tasso ό Τυπάλδος άσκήθηκε στούς στίχους τού Κορ-
νάρου. Τό 1880 άλλωστε, σέ μιά φιλολογική του επιστολή πρός
τόν Σπ. Δε Βιάζη, μιλά άδίστακτα γιά τήν ποιητική υπεροχή
τοΰ Έ ρω τόκριτου, πού τόν τοποθετεί δίπλα στό Σολωμό. 'Ο
8. Κ. Παλαμας, «’Ιούλιος Τυπάλδος», στά "Απαντα, τόμ. 8, σσ.
285-310.
161
 8. Η Ε Φ Τ Α Κ Η Σ Ι Ω Τ Ι Κ Η Σ Χ Ο Λ Η
θαυμασμός αύτός καταξιώνεται μέ την ποιητική αύτή μετάφρα­
ση, η οποία, αδιάφορο αν δεν είναι έργο πρωτότυπο, είναι έργο
κορυφαίο καί στη δημιουργία τοϋ Τυπάλδου καί γενικότερα μέσα
στή νεοελληνική ποίηση.
"Αν ό Λασκαράτος είναι ό σατιρικός καί ό Τυπάλδος ό λυρι­
κός, στον ’Ιάκωβο Πολυλά έλαχε, άπό τήν κληρονομιά τοϋ Σο-
λωμοΰ, το άνώτερο κριτικό πνεύμα. Γόνος σημαντικής οικο­
γένειας τής Κέρκυρας, γεννήθηκε εκεί στά 1826' δέ σπούδασε
στο εξωτερικό, μόνο, κάπως άργά, το 1852-54, συνοδεύοντας
τήν άρρωστη γυναίκα του έ'μεινε στή Νεάπολη καί είχε τήν ευ­
καιρία νά μελετήσει τή γερμανική ίδεαλιστική φιλοσοφία καί
ιδιαίτερα τον Hegel καί τον Schiller, άπό τούς οποίους βαθύ­
τατα επηρεάστηκε. Μετά τό θάνατο τοϋ Σολωμοΰ άναλαμβάνει
σχεδόν μόνος το μεγάλο βάρος νά έκδώσει τα κατάλοιπα τοϋ
ποιητή άπό τα μή άποτελεσμένα χειρόγραφά του. Ή έκδοση
των Ευρισκομένων τό 1859 είναι ένα θαυμάσιο κριτικό μνημείο,
καί για τήν έκδοση αύτή καθαυτή καί γιά τά «Προλεγόμενα»,
που είναι από τις πολυτιμότερες μαρτυρίες πού έχουμε γιά τήν
ποίηση καί τήν προσωπικότητα τοϋ Σολωμοΰ. Α λλά καί λίγο
πρωτύτερα, άπό τή Νεάπολη κιόλας, ετοίμαζε μια μετάφραση
τής Τ ρικυμίας (σέ πεζό), πού τήν έκδίδει τό 1855 μέ κριτικά
προλεγόμενα. ’ Αρκετά χρόνια ύστερότερα θά έκδώσει καί άλλη
μετάφραση τοϋ Σαίξπηρ, τόν Ά μ λετ (1889), σέ στίχους αύτή
τή φορά, σ’ έναν μελωδικό δεκατρισύλλαβο στίχο, πού είναι δι­
κό του δημιούργημα. Οί μεταφράσεις είναι ή δημιουργική έκ­
φραση τοϋ κριτικού του πνεύματος' ξεπηδοϋν άπό τήν ίδεαλιστι-
κη του τάση καί άπό τήν άνάγκη νά γνωρίσει —καί νά τά γνω ­
ρίσει καί στούς άλλους— τά κορυφαία έργα των μεγάλων. ’Από
τό 1875 είχε καταπιαστεί νά μεταφράσει καί τόν "Ομηρο, τήν
’Ο δύσσεια πρώτα, τήν Ί λιάδα υστέρα. Καί ή μετάφραση, τής
’Οδύσσειας προπάντων, ξεχωρίζει γιά τήν εσωτερική της ευγέ­
νεια καί τό ρυθμό της.
Τό πρωτότυπο λογοτεχνικό του έργο είναι λιγοστό' ό Πολυ-
λάς δέν είναι δημιουργός, είναι αυτό πού ό ίδιος είπε στό κα­
λύτερο άπό τή. σονέτα του: «ερασιτέχνης» —ερασιτέχνης όμως
στήν πιό υψηλή έννοια τής λέξης. Τό λιγοστό λογοτεχνικό, τό
κριτικό καί τό μεταφραστικό του έργο συμπληρώνουν τό ένα
το άλλο καί συναπαρτίζουν μιά εντελώς ξεχωριστή προσωπικό­
162
1. Ι Ι Ο Λ Υ Λ Λ Σ . Γ. Μ Λ ν Κ Ο Ρ Λ Σ
τητα, προικισμένη μέ άκρα εύαισθησία. Στά τελευταία χρόνια
τής ζωής του έρχεται σέ περισσότερη επαφή μέ τούς λογοτε­
χνικούς κύκλους τής ’Αθήνας, στούς οποίους άσκεΐ σημαντική
επίδραση, ιδίως μέ τό κύρος πού τοϋ έδινε ή παλιά φιλία του
μέ τό Σολωμό. "Ετσι τό 1892, παίρνοντας άφορμή άπό τά άπο-
τελέσματα τοϋ Γ' Φιλαδέλφειου διαγωνισμού, λαμβάνει μέρος
στή συζήτηση καί δημοσιεύει τό δοκίμιό του Η φιλολογική
μα ς γλώ σσα. Στά ίδια χρόνια θά ύποστεί καί ό ίδιος τήν επί­
δραση τών ’Αθηναίων καί θά γράψει τρία διηγήματα, τύπου ή-
θογραφικοΰ,9 άλλά μέ έντονη βέβαια τήν προσωπική σφραγίδα.
Στό «"Ενα μικρό λάθος» παρουσιάζει μιά θαυμάσια μορφή γυ­
ναίκας, στό μακρύτερο «Τά τρία φλωριά» κυριαρχεί ένα ήθος
εύγένειας ψυχικής πού κάνει πιστευτό τό ύπερφυσικό. Ό Ilo—
λυλάς πέθανε στήν Κέρκυρα τό 1896. 'Ένα χρόνο πρίν, σ’ ένα
σονέτο τών «Πατρίδων»,10 ό Παλαμάς τιμούσε αυτόν καί τό
Μαρκορά σάν κληρονόμους τού Σολωμοΰ καί δικούς του ποιη­
τικούς προδρόμους.
Ό Γεράσιμος Μαρκοράς, Κερκυραΐος κι αύτός, γεννήθηκε τόν
ίδιο χρόνο μέ τόν ΓΙολυλά, τό 1826. Ό πατέρας του, δικαστικός,
ήταν στενός φίλος τού Σολωμοΰ καί γενικά στενές ήταν οί σχέ­
σεις τής οίκογένειάς του μέ τόν ποιητή. ’Ανάμεσα στό 1849 καί
τό 1852 σπουδάζει νομικά στήν ’Ιταλία καί γυρίζοντας ζεΐ μιά
ήσυχη καί ερημική ζωή, ιδίως μετά τό θάνατο τών δικών του,
φροντίζοντας τήν εξοχική του περιουσία. Τό 1857 θρηνεί και
αύτός, όπως όλοι οί ποιητές τής Έφτανησιώτικης σχολής, τό
θάνατο τού Σολωμοΰ, τό 1863 τυπώνει μιά σάτιρα εναντίον τής
άγγλικής προστασίας. Τα ποιητικά του θέματα δέν έχουν ιδιαί­
τερη πρωτοτυπία' στρέφονται γύρω στούς κοινούς τοπους τού
έρωτα, τού θανάτου καί τής πατρίδας, τά χαρακτηρίζει ωστόσο
αβρότητα καί εύγένεια, μιά γλώσσα δροσισμένη άπό τήν έφτα-
νησιώτικη παράδοση, κι άκόμα μιά σπάνια τελειότητα μορφική.
'Όταν τό 1890 κυκλοφόρησαν τά Π οιητικά έργα του (ή πρώτη
συγκεντρωτική έκδοση), ή π οίησή του, μορφή καί περιεχόμενο,
κάνει ιδιαίτερη έντύπωση στήν ’Αθήνα καί επηρεάζει άποφα-
σιστικά τούς νεώτερους ποιητές. Μαζί μέ τόν ΙΙολυλά άποτελεΐ
9. Γιά τό ήθογραφικό διήγημα καί τή σημασία του γιά τήν πεζο­
γραφία τής γενιάς τοϋ 1880 βλ. παρακάτω (κεφ. 11, σ. 200 κ.έ.).
10. 11 ’Ασάλευτη ζωή, Ιΐατρίδες, τέταρτο σονέτο {-—"Απαντα, τόμ.
3, σ. 16).
163
 8. Η Ε Φ Τ Α Ν Ι Ι Σ Ι Ω Τ Ι Κ Ι Ί Σ Χ Ο Λ Ι Ι
τήν μία πηγή πού διοχετεύει τήν παράδοση του Σολωμοΰ στην
’Αθήνα, πού είναι πια ώριμη να τή δεχτεί. ’Αλλά ύφίσταται καί 6
Μαρκοράς δ,τι ύφίστανται οί καλλιτέχνες πού δεν έχουν το προ­
νόμιο νά ανανεώνονται: άφοϋ έπηρεάσουν τούς νεώτερους, επη­
ρεάζονται μέ τή σειρά τους άπύ αύτούς. 'Η δεύτερη συλλογή
του, τα Μ ικρά τα ξίδ ια (1898) δείχνουν φανερή τήν έπίδραση
των παρνασσιακών τής ’Αθήνας- δείχνουν μαζί καί μιά κάμψη
γεροντική —άλλά συνάμα καί μιά χάρη των γερατειών. Είναι
πιά το τέλος τής Έφτανησιώτικης σχολής. Στα 1911, δταν
ογδοντα πεντε χρόνων θά πεθάνει ό Μαρκοράς, ή απόσταση άπύ
το πρώτο, του ξεκίνημα είναι πολύ μακρινή.
'Ο Μαρκοράς είναι κατ’ έξοχήν ό ποιητής του έλάσσονος τό­
νου. ’Από το κλίμα αυτό ξεφεύγει καί ξεχωρίζει έ'να μεγάλο του
επικολυρικό ποίημα, Ό "Ορκος, δημοσιευμένο για πρώτη φορά
το 1875, με θέμα τήν Κρητική επανάσταση του 1866 καί τήν
άνατίναξη τής μονής του ’Αρκαδιοΰ άπό τον ηγούμενο Γαβριήλ
—μιά πράξη άνάλογη μέ τά ήρωικότερα περιστατικά του 1821,
πού είχε προξενήσει γενική έκπληξη καί θαυμασμό. Ό Μαρκο­
ράς πυκνώνει δλο το έ'ργο γύρω άπό δύο πρόσωπα, ένα ζευγάρι
άρραβωνιασμένων, τήν Εύδοκιά καί τόν Μάνθο. 'Η Εύδοκιά ύ­
στερα άπό τρία χρόνια επιστρέφει στήν Κρήτη, ό Μάνθος έχει
σκοτωθεί στό Άρκάδι- καθώς τρέχει σε άναζήτησή του, τής
παρουσιάζεται ο ίσκιος του, πού τής διηγείται ο?.α τά περιστα­
τικά, τήν άντίσταση καί τήν άνατίναξη τοΰ μοναστηριού. Ό
Μαρκοράς χρησιμοποίησε τό ομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλα­
βο δίστιχο με μιά τέχνη άσκημένη στό άνάλογο μέτρο τοΰ Κ ρη ­
τικού καί τών ’Ελεύθερων Π ολιορκημενών. Οί στίχοι του είναι
κρουστοί, δουλεμένοι στήν εντέλεια, μέ μιά αρμονία σύνθετη,
άλλοτε μέ κάποια άρρενωπή τραχύτητα καί άλλοτε μέ μιά τρυ­
φερότητα θηλυκή —σαν τούς δύο ήρωες τοΰ έ'ργου. "Ενα έργο
αβρό καί γενναίο συνάμα, μαζί μέ τόν Φωτεινό τοΰ Βαλαωρίτη
άπό τά πιό σημαντικά επιτεύγματα τής ποίησης μετά τό Σο­
λωμό, ιδιαίτερα τής δεκαετίας 1870-1880.
Α . Β Α Α Α Ω Ρ ΙΤ Η Σ
Ό ’Αριστοτέλης Βαλαωρίτης κατέχει μιά ιδιαίτερη θέση μέσα
στήν Έφτανησιώτικη σχολή. Σύγχρονος σχεδόν μέ τούς δύο
προηγούμενους, γεννήθηκε τό 1824 στή Λευκάδα (τό νησί τών
164
Α. Β ΑΛ Α Ω ΡΙΤΗ Σ
Εφτανήσων πού περισσότερο συνδέεται μέ τή Στερεά), σπού­
δασε στήν ’Ιταλία καί στή Γαλλία, καί τό 1848 γύρισε στα
Εφτάνησα, όπου πήρε ένεργό μέρος στήν πολιτική καί πριν και
μετά τήν ένωση μέ τήν Ελλάδα. Είναι ένας άνθρωπος με ισχυρή
κράση καί άθλητικό παράστημα, βίαιος στις άντιδράσεις του,
οξύς στις διαμάχες καί στούς άγώνες. ’Αλλά τά τελευταία δέκα
χρόνια τής ζωής του άποσύρεται σ’ ένα μικρό νησί τής πατρίδας
του, τή Μαδουρή, καί συγκεντρώνεται στή μελέτη καί στή δη­
μιουργία. ’Εκεί πεθαίνει κάπως πρόωρα τό 1879.
'Η πρώτη του συλλογή, Σ τιχουργήμ ατα (1847), είναι άσή-
μαντη. Τήν εμφάνισή του τήν κάνει κυρίως μέ τά Μ νημόσυνα,
δημοσιευμένα τό 1857, τή χρονιά πού πέθανε ό Σολωμός. Τά
σημαντικότερα καί τά πιό γνωστά του λυρικά ποιήματα βρί­
σκονται κιόλας εδώ: «Νεκρική ωδή», «Θανάσης Βαγιας», « Ο
Σαμουήλ», «'Η φυγή», «Ευθύμιος Βλαχάβας». Ό Βαλαωρί­
της είναι μιά περίεργη εμφάνιση- είναι βέβαια ' Εφτανησιώτης,
άλλά οί προσανατολισμοί του τόν φέρνουν περισσότερο πρός τό
δημοτικό τραγούδι καί τόν γαλλικό ρομαντισμό παρα προς το
Σολωμό καί τά ιδανικά τής σχολής του. Τά θέματά του είναι
παρμένα τό περισσότερο άπό τήν ’Επανάσταση και την προε­
παναστατική εποχή, τούς άγώνες τών κλεφτών, τών αρματο­
λών καί τών Σουλιωτών. Οί ήρωες ένεργοΰν μέσα σ ενα κλίμα
άφύσικα υψωμένο, δπου τό υπερφυσικό στοιχείο συνδυάζεται
μέ μιά ρομαντική μεγέθυνση. ’Αντίθετα ωστόσο προς τους ρο­
μαντικούς τής ’Αθήνας, ό Βαλαωρίτης, σάν Εφτανησιώτης,
χρησιμοποιεί τή δημοτική, άδιάφορο αν δέν τή μεταπλαθει δη­
μιουργικά, κατά τό δίδαγμα τοΰ Σολωμοΰ, άλλά ακολουθώντας
έξωτερικά τόν τύπο τοΰ δημοτικού τραγουδιού, άλλοιωμενον και
πάλι μέ πολύ στόμφο ρομαντικό. Στά ωριμότερα έργα του, τον
’Α στραπόγιαννο καί προπάντων στόν Ά θανάση Ζΐιάκο (1867),
πολλά άπό τά ελαττώματα αύτά υποχωρούν- άλλά και πάλι, στο
δεύτερο ιδίως, άξιολογότερο έργο, τονίζεται άφύσικα μιά συμβο­
λική άλληγορική άπόχρωση, πού κάνει λιγότερο εύδιάκριτη τήν
καθαρά άνθρώπινη ούσία στή μορφή τοΰ ήρωα-μάρτυρα. ’Αλλα
τό 1879, τή χρονιά τοΰ θανάτου του, άποσυρμένος στό κτήμα
του τής Μαδουρής, θά δημιουργήσει τόν Φ ωτεινό, τό τελευταίο
καί τό πιό σημαντικό του έργο, πού δυστυχώς δεν προφτασε
νά τό τελειώσει. Τό θέμα είναι παρμένο άπό τήν παλαιότερη
ιστορία τής Λευκάδας, μιά έξέγερση τών 'Ελλήνων κατοίκων ε­
165
 8. Η Ε Φ Τ Α Ν Η Σ Ι Ω Τ Ι Κ Η Σ Χ Ο Λ Ι Ι Α. Β Α Λ Α Ω Ρ ΙΤ Η Σ

ναντίον τοΰ φράγκου δυνάστη στον 14ο αίιόνα. Ό Φωτεινός, μένο σέ τεχνικότατα δαντικά τρίστιχα. Ό Στυλιανός Χρυσο-
ό ήρωας, ένας γέρος ξωμάχος, άποσύρεται, ύστερ’ άπο Iva επει­ μάλλης (1836-1918), φίλος τοΰ Πολυλά, έδωσε σατιρικά ποιή­
σόδιο μέ τον φράγκο άρχοντα, στα βουνά της πατρίδας του. Έ κεΐ ματα καί λίγα λυρικά καί μεταφράσεις. Πιο πολύ διατηρεί τον
τον βρίσκουμε μέ την κόρη του, στή φτωχική του καλύβα, νά εφτανησιώτικο χαρακτήρα ό Ζακυθινός Άνδρέας Μαρτζώκης
μελετά την επανάσταση. Μια άνθρώπινη καλοσύνη, μιά ήρεμη, (1849-1923)- έπηρεασμένος πολύ άπό το ρομαντισμό τοΰ Βα-
σταθερή αποφασιστικότητα καί μιά αρχοντική υπερηφάνεια χα­ λαωρίτη στά μεγαλύτερα συνθέματά του, δείχνει στά καθαρά
ρακτηρίζουν τον γερασμένο αγωνιστή τής έλευθερίας. "Ολο το λυρικά του άντιστοιχίες μέ τήν ποίηση τοΰ Τυπάλδου. "Αλλοι,
ποίημα κυριαρχείται άπό αυτή τή θερμή, άνθρώπινη παρουσία' όπως ό Παναγιώτης Πανάς, ό Μικέλης "Αβλιχος, ό Δ. Ή λια-
ο Βαλαωρίτης δέ θέλει πια νά μας καταπλήξει μέ το υπερφυ­ κόπουλος, χάνουν σιγά σιγά τήν έφτανησιώτικη ιδιοτυπία μέσα
σικό- το ύφος, ό στίχος, είναι απαλλαγμένα άπο στόμφο καί ρη­ στο μεγάλο χωνευτήρι τής ’Αθήνας.
τορισμό, όλα έ'χουν γίνει άπλούστερα, καί μαζί θερμότερα καί
πιο άνθρώπινα. Λές καί ό Βαλαωρίτης περίμενε το τέλος τής
ζωής του γιά νά απαλλαγεί άπο τά έλαττώματα πού βάραιναν
τα άλλα του έργα —έλαττώματα πού ήταν, κατά Iva μεγάλο
μέρος, καί έλαττώματα τής έποχής. ’Ή λές καί γύρευε τή μό­
νωση καί τήν περισυλλογή γιά νά ανακαλύψει τον άληθινότερο
εαυτό του. Ό Φ ωτεινός, διαφορετικό άπο τά άλλα έργα τοΰ
Βαλαωριτη, έχει μιά θέση όλότελα ξεχωριστή μέσα στή νέα ελ­
ληνική ποίηση.
Η Έφτανησιώτικη σχολή εχει νά παρουσιάσει καί μιά πλού­
σια συγκομιδή άπο ονόματα λιγότερο σημαντικά. Ό Σπυρίδων
Ζαμπέλιος (1815-1881) άφοϋ έγραψε μερικά ποιητικά πρωτό­
λεια στήν Κέρκυρα έπηρεασμένα άπο το Σολωμό, στράφηκε πε­
ρισσότερο προς τή μελέτη καί τήν ιστορία- το 1852 δημοσιεύει
μια συλλογή δημοτικών τραγουδιών (μέ πολλές αύθαίρετες άλ-
λοιωσεις), καί το 1857 τις Β υζαντινές μελέτες, άπο τά πρώτα
δείγματα προσανατολισμού τής έρευνας προς το Βυζάντιο. Οί
Κ ρητικοί γόμ οι (1871) είναι ένα ιστορικά μυθιστόρημα μέ θέμα
τη Βενετοκρατία στήν Κρήτη, χωρίς λογοτεχνικές άρετές. Ό
Σπυρίδων Μελισσηνός (1823-1888) άφΕ-ερώνει τά νεανικά του
Μ νήματα στή μνήμη τοΰ Σολωμοϋ, στά ύστερότερα όμως έργα
του ξεμακραίνει άπο τή σολωμική παράδοση. Το ’ίδιο καί τοΰ
Γεράσιμου Μαυρογιάννη (1823-1906) θά ξεχωρίσουμε μόνο το
ποίημα <( Ο ναύτης τοΰ Ίονίου», γραμμένο στή δημοτική καί
σαν μίμηση δημοτικού τραγουδιού. Ό ’Αντώνιος Μανοϋσος
(1822-1903) γράφει άνάλαφρες άλλά δροσερές στροφές καί με­
ρικά τεχνικότερα σονέτα όπου προσπαθεί νά μιμηθεΐ το πε-
τραρχικό ύφος. Το μακρύ του ποίημα 'Ο Θάνατος τής τυφλής,
ρομαντικό πέρα ώς πέρα στή σύλληψη καί στο ύφος, είναι γραμ­
16 6 167

ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ
ΟΙ ΦΑΝΑΡΙΩΤΕΣ ΚΑΙ Η ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ
ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ
Την αυτοτέλεια καί την αύτόνομη έξέλιξη της Έφτανησιώτικης
σχολής την εύνόησαν οί ιστορικές συνθήκες: το μικρό, «άνε-
ξάρτητο κράτος» των Ίονίων Νήσων διατηρήθηκε ως το 1864,
όταν, μέ την άνοδο τής νέας δυναστείας ή ’Αγγλία έστερξε στήν
ένωση των νησιών μέ την Ελλάδα. Στο μεταξύ, αποτέλεσμα
τής δεκάχρονης ’Επανάστασης, είχε δημιουργηθεΐ σέ βάσεις
δημοκρατικές το νεαρό ελληνικό κράτος, έπίσημα αναγνωρι­
σμένο από τις δυτικές δυνάμεις καί άπό την Πύλη, μέ άρχηγό,
από τό 1828, τόν Κερκυραΐο ’Ιωάννη Καποδίστρια, πού είχε
ασκήσει την πολιτική του οξύνοια υπηρετώντας ώς υπουργός τόν
τσάρο. Στήν πρώτη πρωτεύουσα, τό Ναύπλιο, καί στη δεύτερη
(απο το 1833), τήν ’Αθήνα, δίπλα στήν πολιτική ζωή αρχίζει
να πυκνώνει καί μια δυσανάλογα έντονη πνευματική καί λογο­
τεχνική δραστηριότητα.
Ό ξύτατες όμως πολιτικές καί κοινωνικές διαμάχες συγκλο­
νίζουν τό νεοϊδρυμένο κράτος. Οί προσπάθειες του Καποδίστρια
να οργανώσει μιά πολιτεία εύνομούμενη, σύμφωνα μέ τά δυτικά
πρότυπα, ήταν μοιραίο νά προσκρούσουν σέ άντιδράσεις κάθε λο-
γής, μέ πρώτο τραγικό άποτέλεσμα τό φόνο του ίδιου τοϋ Κυ­
βερνήτη τό 1831. Α λλά καί ό ερχομός τό 1833 τοϋ νεαρού βα­
σιλέα ’Όθωνα, καί προπάντων ή άσκηση τής εξουσίας άπό τούς
βαυαρούς άντιβασιλεϊς, χειροτέρεψαν τήν κατάσταση, στήν ο­
ποία ή μεταπολίτευση τοϋ 1843 καί ή παραχώρηση τοϋ πρώτου
Συντάγματος έφερε μιά κάποια βελτίωση.
Τό νέο κράτος έ'φτανε άλλωστε μόλις ως τήν Όθρη καί ά­
φηνε έξω ζωτικούς χώρους του ελληνισμού, όπως τή Θεσσα­
λία, τή Β. Ελλάδα, τά νησιά. Μέσα στόν άσφυχτικά κλειστό
αυτό χώρο όλες οί πολυσύνθετες καί σέ πολλά αντίρροπες τά­
σεις, ελεύθερες καί ατίθασες κατά τήν περίοδο τής Τουρκοκρα­
τίας, συνωστίζονταν τώρα καί δημιουργούσαν μιά κατάσταση
168
ΤΟ ΕΛΛΗ ΝΙΚΟ Κ Ρ Α Τ Ο Σ . Μ Α Κ ΡΤΓΙΑΝ Ν Η Σ
εκρηκτική. Οί Φαναριώτες, πού κατέβαιναν άπό τις παραδου­
νάβιες ηγεμονίες, μέ τήν πολιτική καί τή διοικητική πείρα πού
είχαν αποκτήσει, έπαιρναν τις άνώτερες θέσεις, σημαντικό ρολο
έπαιζαν καί οί μορφωμένοι στα πανεπιστήμια τής Δύσης Έ -
φτανησιώτες, ενώ οί Μοραΐτες καί οί Ρουμελιώτες (μέ ζωηρές
κι αύτοί αντιζηλίες μεταξύ τους), άπλοι άνθρωποι τοϋ λαοΰ ή
οπλαρχηγοί τοϋ ’Αγώνα, έβλεπαν ή νόμιζαν τόν εαυτό τους πα­
ραγκωνισμένου. Τό όραμα τής έλεύθερης πατρίδας πού τούς
έθέρμαινε στούς άγώνες τής ’Επανάστασης, γοητευτικό όπως
κάθε όραμα, δέ φαινόταν νά συμφωνεί μέ τήν πραγματικότητα.
Παράλληλα καί ή λαϊκή γλώσσα, τοϋ δημοτικού τραγουδιού ή
τών άπλών άποφάσεων τών τοπικών δημογεροντιών, δεν μπο­
ρούσε πιά νά ικανοποιήσει τις αυξημένες απαιτήσεις ένός πολυ-
πλοκότερου κρατικού οργανισμού, καί παραμερίζεται" στα κρα­
τικά έγγραφα, στόν τύπο, άλλά καί στή λογοτεχνία, παρατη­
ρούμε τό περίεργο φαινόμενο ένός γλωσσικού έξαρχαϊσμοΰ που
ολοένα μεγαλώνει" ή καθαρεύουσα, δημιούργημα τών λογιών,
καθιερώνεται σιγά σιγά ώς επίσημη γλώσσα.
Κανένα άλλο κείμενο δέν μάς άντικατοπτρίζει τόσο πιστά τήν
κατάσταση αυτή τών πραγμάτων όσο τά Α πομνημονεύματα
τού στρατηγού Μακρυγιάννη. Πρόκειται για μιά έντελώς ιδιό­
τυπη περίπτωση. Γεννημένος τό 1797 σ’ ένα χωριό κοντά στο
Λιδωρίκι, ό Μακρυγιάννης στάθηκε ένας άπό τούς κύριους πα­
ράγοντες τής ’Επανάστασης" γενναίος, αποφασιστικός, άνδρα-
γάθησε σέ διάφορες μάχες καί έφτασε ώς τό βαθμό τού στρα­
τηγού. "Οπως όλοι σχεδόν οί ηγέτες τής ’Επανάστασης, ήταν
άναλφάβητος" άλλά στό τέλος τού ’Αγώνα, διορισμένος άπό τόν
Καποδίστρια χιλίαρχος, αισθάνεται τήν άνάγκη νά ιστορήσει
ό,τι είδε καί έπραξε, καί τριάντα δύο χρονών κάθεται καί μα­
θαίνει γράμματα, καί άρχίζει νά γράφει μέ τό χέρι του, χωρίς
ορθογραφία, χωρίς κάν στίξη, τά ’Α πομνημονεύματά του, πού
έξακολουθεΐ νά τά συμπληρώνει ώς τις παραμονές τού θανάτου
του. 'Ο λόγος του είναι όλότελα λαϊκός, δίχως ’ίχνος λόγιας
επίδρασης, μέ τή ζωντάνια τής προφορικής ομιλίας καί μέ τή
θέρμη ένός άνθρώπου πού δέν είναι μονάχα αύτόπτης άλλά και
πρωταγωνιστής τών γεγονότων πού ιστορεί. Τό ζωηρά προ­
σωπικό αυτό ΰφος ταιριάζει απόλυτα μέ τήν έντονη καί ιδιόρ­
ρυθμη προσωπικότητά του, πού αγανακτεί καί αντιτάσσεται σε
169
 tì. ΟΙ Φ Λ Ν Λ Ρ Ι Ω Τ Ε Σ Κ Α Ι II Α Θ Ι Ι Ν Α Ϊ Κ Ι Ι Σ Χ Ο Λ Ι Ι
χαθε πραςη αυθαιρεσίας ή συμβιβαστικού καιροσκοπισμού. Τα
Α πομνημονεύματα είναι η πιο έγκυρη αποτύπωση τοΰ ήθους
των αγωνιστών του Εικοσιενα’ είναι συνάμα καί το μοναδικό
ίσως^ κείμενο πού δίνει, σέ τόσο συνθετική μορφή, ανόθευτη τή
λαϊκή γλωσσά. Το έργο έμεινε ανέκδοτο’ αλλά καί πάλι, όταν
το 1907 το εκδίδει για πρώτη φορά ο Γιάννης Βλαχογιάννης,
δεν κινεί την προσοχή των λογιώ ν μόνο τά τελευταία προπο­
λεμικά χρονιά η νεωτερη λογοτεχνική γενιά γοητεύεται άπό τον
ανόθευτο λόγο τοΰ στρατηγού καί ζητεί νά διδαχτεί άπο το
ύφος του, άπο αύτόν τον «άγράμματο δάσκαλο» όπως τον ονό­
μασε ό Σεφέρης.1
ε λ λ η ν ικ ό ς : ρο μ α ν τ ισ μ ό ς
Ή λογοτεχνική πραγματικότητα στις πρώτες άρχές τοΰ ελλη­
νικού κράτους, στή δεκαετία 1830-40, είναι όμως όλότελα δια­
φορετική απο την πραγματικότητα όπως μάς παρουσιάζεται
στα Α πομνημονεύματα τοΰ Μακρυγιάννη. Ό ρομαντισμός, και­
νούριο, ζωντανό λογοτεχνικό ρεΰμα τής εποχής, θά επιβληθεί
ολοκληρωτικά στή λογοτεχνία, σχεδόν τήν ίδια χρονιά τής μα­
χητικής του επικράτησης και στη Γαλλια. Καί, μαζί μέ τήν
καθαρεύουσα, θα μείνει κυρίαρχος στην ελληνική π οίηση γιά
πενήντα ολόκληρα χρονιά. Σήμερα καί ό ρομαντισμός καί ή κα­
θαρεύουσα πολύ λίγες συμπάθειες έχουν’ τήν εποχή μάλιστα τοΰ
πρώτου δημοτικισμού, τά. ρομαντικά ποιήματα στήν καθαρεύου­
σα είχαν γίνει ό στόχος τής εύκολης σάτιρας. Σέ ένα ιστορικό
αντίκρισμα δέ χωροΰν όμως τέτοιες προκαταλήψεις’ άλλωστε,
στα πενήντα χρόνια τοΰ ρομαντισμού, δίπλα στούς πολλούς μέ­
τριους η κακούς ποιητές, ξεχωρίζουν καί οί λίγοι, πού άρθρώ-
νουν μιά γνησιότερη λυρική φωνή καί πού κατορθώνουν κάποτε
να μεταβάλλουν καί τό ρομαντισμό καί τήν καθαρεύουσα σέ
άρετή.2
„ 1· Σεφέρης, «Ε νας Έλληνας. Ό Μακρυγιάννης», Δοκιμές, .1η
εκδ., Αθήνα 19/4, τομ. 1, σ. 229. Βλ. άκόμα Makriyarinia, edil.ed and
tra n s ita te ti by II. Λ . L id d e rd a lo , σ. V I I (γράμμα τοϋ Σεφέρη προς τον
C. Μ . W o o d h o iis c ) .
2. Βλ. τό άρθρο μου «Ελληνικός ρομαντισμός)) στά θέματα της λο­
γοτεχνίας μας, Δεύτερη σειρά (Θεσσαλονίκη 1976), σσ. 99-131.
170
Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Σ Ρ Ο Μ Α Ν Τ Ι Σ Μ Ο Σ . Π. Σ Ο Τ Τ Σ Ο Σ
Τό έ'ργο μέ τό οποίο είσάγεται στην Ελλαδα ο ρομαντισμός εί­
ναι 'Ο 'Ο δοιπόρος τοΰ Παναγιούτη Σουτσου (1806-1868), «δρα­
ματικόν ποίημα», όπως τιτλοφορείται στην^ πρώτη έκδοση.
'Ο ποιητής, ό νεότερος άπο τρεις αδερφούς, είναι Φαναριωτης,
άπό οικογένεια ηγεμονική’ γεννήθηκε στην Πόλη και μορφώ­
θηκε στή Σχολή τής Χίου, καί υστέρα στο Ιίαρισι. Ο μεγα­
λύτερος άδερφός πολέμησε μέ τόν Αλέξανδρο Υψηλαντη και
σκοτώθηκε στό Δραγατσάνι, ο άλλος είναι ο Αλέξανδρος, για
τόν όποιο θά μιλήσουμε παρακάτω. Ίον Οδοιπορο τον^ εμ­
πνεύστηκε, όπως γράφει ό ποιητης, σε ηλικία δεκαοχτώ ετών
«εις τούς νεφελώδεις ορίζοντας τής αρκτωας Ευρώπης», και
τόν έγραψε τό 1827 στήν Ελλαδα* η έκδοση εγινε το 1831
στό Ναύπλιο. Οί δύο ήρωες, ο Οδοιπορος και η Ραλου, συ­
ναντιούνται πάλι, άλλά δεν άναγνωριζονται, λιποθυμούν, χα­
νουν τά λογικά τους, βλέπουν οράματα, παραληρούν, και στο
τέλος αύτοκτονοΰν καί ξεψυχοιντας ανταλλάσσουν τα πιο σπα­
ρακτικά ερωτικά λόγια.
Είναι ό 'Ο δοιπόρος γνήσιο πρωτοπαιδι τοΰ ρομαντισμού,
γ ι’ αότό καί είχε άμέσως μεγάλη άνταποκριση και επιτυχία σαν
ν’ άποζητοΰσε ή εποχή τις άπίθανες αυτές καταστάσεις, τη φυγή
άπό τήν πραγματικότητα. ’Άλλωστε το έργο έχει θετικες α­
ρετές: τό ρομαντικό πάθος είναι γνησιότατο στην έκφραση του,
μέ μιά άναμφισβήτητη λυρική ευγένεια, ενώ η γλωσσά,^στα
καλύτερα μέρη, έχει θερμότητα καί δύναμη εκφραστική.^ 1ου-
λάχιστο στήν πρώτη έκδοση’ γιατί, παρασυρμενος απο ^την αρ-
χαϊστική τάση τής εποχής, ό Σοΰτσος στις κατοπινές εκδόσεις
καθιστά, ολοένα καί πιό ψυχρή καί αντιποιητική τη γλωσσά^τοΰ
'Ο δοιπόρον. Καί τό 1833 γράφει τό πιό περίεργο ντοκουμέντο
τοΰ ποιητικού έξαρχαϊσμοΰ, τή Νεα Σ χολή τον γραφομενον
λόγον, όπου θεωρητικά θεμελιώνεται το ιδανικό τής πλησιστιας
επιστροφής στήν άρχαία. Τήν άπάντηση, δείγμα σπάνιάς νη­
φαλιότητας καί οξύνοιας, θά δώσει με 7 α Σ οντσεια ο Κ. Ασω-
πιος, καθηγητής τής κλασικής φιλολογίας στην Ιονιο Ακαδη­
μία πρώτα, στό Πανεπιστήμιο τών ’Αθηνών ύστερα’ είναι ό
πρώτος πού θά χτυπήσει άνεπιφύλακτα τις ρομαντικές καί τις
γλωσσικές υπερβολές καί 0’ άναφέρει ά>ς δείγμα πραγματικής
ποίησης τό Σολωμό καί τόν ’Κρωτοκριτο.
ΙΙρίν άπό τόν 'Ο δοιπόρο ό Π. Σοΰτσος είχε γράψει μικρά,
ερωτικά τά. περισσότερα, λυρικά ποιήματα, στή γραμμή τών
17 1
 9. ΟΙ Φ Α Ν Α Ρ Ι Ω Τ Ε Σ Κ Α Ι II Α Θ Ι Ι Ν Λ Ϊ Κ Ι Ι Σ Χ Ο Λ Ι Ι
«αρκαδικών» ποιητών καί του Χριστόπουλου (πού τον αναγνώ­
ριζαν γενάρχη δλοι αυτοί οί νεώτεροι Φαναριώτες). Στη δε­
καετία 1830-40 έκδίδει καί ένα μυθιστόρημα, σέ μορφή επι­
στολική, φανερά επηρεασμένο άπό τις ’Ε πιστολές τοϋ ’Ό ρτις
τοΰ Φόσκολου, τον Λέανδρο (1834), το πεζό αντίστοιχο του
'Ο δοιπ όρον καί ακόμα την ποιητική συλλογή 'Η Κ ιθάρα (Ì835).
Έδώ, δίπλα σέ έρωτικά καί «βακχικά» συνυπάρχουν πατριω­
τικά καί πολιτικά-σατιρικά, τοϋ τύπου πού περισσότερο καλ­
λιέργησε ό αδερφός του ό ’Αλέξανδρος" ή κυρίως ρομαντική
γραμμή φανερώνεται περιορισμένη, ή ποιητική δύναμη αισθητά
μειωμένη. "Ο,τι έγραψε ύστερότερα (τραγωδίες, λυρικά δρά­
ματα καί μυθιστορήματα) δεν άξίζει νά μάς απασχολήσουν. Τις
στιγμές τής γνήσιας ποιητικής έ'μπνευσης τοΰ νεανικού του 'Ο­
δοιπόρου δέν μπόρεσε πιά νά τις ξαναβρεί ό Παναγιώτης Σοΰ-
τσος- άλλωστε ή ολοένα καί πιο άρχαΐζουσα γλοϋσσα του χύνει
παντού τήν παγερή της ψυχρότητα καί μαραίνει ως καί τήν
έ'μπνευση τήν ποιητική.
Ό ’Αλέξανδρος Σοΰτσος είναι τρία χρόνια πρεσβύτερος άπύ
τον άδερφό του. Λίγο πιο πριν άπο τούτον κατεβαίνει στήν Έ λ-
λαδα καί βρίσκεται στο Ναύπλιο μέ το καθεστώς τοΰ Καπο-
δίστρια. ’Εκδίδει νωρίς Σάτυρες (1827), καί ή ποίησή του, κα­
θόλου λυρική, κρατεί μόνιμα έναν πολιτικό καί σατιρικό χα­
ρακτήρα. Σφοδρή είναι ή πολεμική του εναντίον τοΰ Καπο-
δίστρια (τοΰ οποίου έφτασε νά υμνήσει τούς δολοφόνους ώς νέ­
ους «τυραννοκτόνους»), άλλά καί ύστερότερα έναντίον τής άντι-
βασιλείας καί έναντίον τοΰ ’Όθωνα. Δημοσιογράφος-ποιητής
περισσότερο, κατά τύ (ρομαντικό πάντα) πρότυπο τοΰ Béranger.
Ή συμμετοχή του στήν πολιτική ζωή είναι έντονη, καί ή ζωή
του γιά το λόγο αύτύ αρκετά τρικυμισμένη" συχνά καταδιώ­
κεται για πολιτικούς λόγους, φυλακίζεται ή άναγκάζεται νά
εκπατριστεί, καί έτσι πεθαίνει σ’ ενα νοσοκομείο στή Σμύρνη
τό 1863.
Τά πιο ενδιαφέροντα ποιήματά του είναι συγκεντρωμένα στή
συλλογή Π ανόραμα τής 'Ελλάδος (1833)" γλωσσικά βρίσκονται
ακόμη κοντά στή δημοτική καί ή ειρωνική καί παιγνιδιάρικη
πολλές φορές διάθεση προδίδει τήν ευεργετική επίδραση τής
σχολής τοΰ Χριστόπουλου. 'Ο Π εριπλανώ μένος (1839) είναι
ενα μακρότατο καί άνιαρότατο ποίημα, κακή μίμηση τοΰ Childe
172
A . Σ Ο Τ Τ Σ Ο Σ . Λ. Ρ. Ρ Λ Γ Κ Α Β Η Σ
Harold τοΰ Μπάιρον, μέ πολλές κι έδώ πολιτικές αιχμές, ένώ
'Η Τονρκομάχος 'Ελλάς (1850), ενα ποίημα πού χαιρετίστηκε
στον καιρό του σάν κατ’ έξοχήν δείγμα υψηλής ποίησης, είναι
μιά άτυχη προσπάθεια έπικής περιγραφής τοΰ αγώνα τοΰ 1821,
πού δέν κατορθώνει ωστόσο νά ξεφύγει άπο τήν πεζολογία.
Άξιοπρόσεχτη είναι ή πρώιμη κωμωδία του 'Ο ’Ά σω τος (1830),
σέ ζωντανή γλώσσα καθημερινής ομιλίας, οχι όμως καί τά άλλα
του δραματικά έ'ργα καί το πεζογράφημά του 'Ο Ε ξόριστος
(1835), «πλήρες ληκυθείου στόμφου», όπως είπε ένας κριτικός. 3
’Από εύγενική φαναριώτικη οικογένεια, έξάδελφος τών Σού-
τσων, είναι καί ό ’Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής (1809-1892),
πού είχε στή μακριά του ζωή μιά πολύπλευρη δράση καί έγραψε
πλήθος έ'ργα, φιλολογικά καί άλλα. Γεννημένος κι αύτός στήν
Πόλη, σπουδάζει στρατιωτικά στο Μόναχο, υπότροφος τοΰ Λου­
δοβίκου Α' τής Βαυαρίας, καί παίρνει υστέρα, στο ελληνικό
κράτος, πολλές θέσεις καί άξιώματα: καθηγητής τής άρχαιολο-
γίας στο Πανεπιστήμιο, άνώτερος διοικητικός υπάλληλος, πρέ­
σβης στήν Ούάσιγκτον καί στο Βερολίνο, υπουργός. Καί λογο­
τέχνης. "Απαντα τά φιλολογικά του έ'ργα, πού τά έξέδωσε ο
ίδιος, καλύπτουν δεκαεννέα τόμους. Τά διηγήματά του καί τά
μυθιστορήματα θά εξεταστούν παρακάτω. Έδώ> θά κάμουμε λό­
γο άποκλειστικά γιά τήν ποίησή του, πού το πρώτο της δείγμα
το έδωσε κι αύτός τήν ίδια χρονιά μέ τον Π. Σοΰτσο. 'Ο Δήμος
κ’ 'Ελένη (1831) έχει μιά ύφή καθαρά ρομαντική, άλλά συνάμα
καί ένα έπίπλαστο χρώμα λαϊκό-έλληνικό, πού διακρίνεται καί
στά δημοτικά ονόματα τών ηρώων ή γλώσσα είναι μιά συγυ­
ρισμένη δημοτική, μέ κάποια λόγια ψυχρότητα. Γενικά ό Ραγ­
καβής, άντίθετα άπο τον Παναγιώτη Σοΰτσο, είναι συγκρατη­
μένος, καί στο ρομαντισμό καί στή γλώσσα" κι αύτό είναι το
μειονέκτημά του. Στή σχετικά πρώιμη συλλογή του Διάφορα
π οιή μ α τα (1837) συνυπάρχουν ποιήματα στήν καθιερωμένη πιά
ποιητική καθαρεύουσα τών Φαναριωτών, καί, σέ μεγαλύτερο
ποσοστό, «δημοτικά», όπου χρησιμοποιείται εύστοχα ή δημο­
τική, είτε σέ μικρότερα άνάλαφρα τραγούδια (προσαρμοσμένα
τά περισσότερα σέ γνωστές δυτικές μελωδίες), είτε στά γνωστά
ρομαντικά θέματα. Ό ρομαντισμός τοΰ Ραγκαβή φαίνεται έπη-
3. Ά γγελο ς Βλάχος, Άνάλεκτα, τόμ. 2, ’Αθήνα 1901, σ. 4G.
173
 9. ΟΙ Φ Λ Ν Λ Ρ Ι Ω Τ Ε Σ Κ Α Ι II Α ΘΙ Ι Ν Λ Γ Κ 1 Ι Σ Χ Ο Λ Ι Ι
ρεασμένος άπό τούς γερμανούς ποιητές, κι «ύτό του δίνει έναν
ιδιαίτερο χαρακτήρα. 'Η Τ αξιδεύτρια π.χ. αποτελεί μιά πα­
ραλλαγή του θέματος τής περιπλάνησης, του οδοιπόρου.
Στήν πρώτη δεκαετία τού ρομαντισμού ή ποίηση τού έλευ-
θερωμένου κράτους δέχεται τη συνύπαρξη των δύο γλωσσών.
'Όσο προχωρούμε όμως στά χρόνια —το είδαμε καί στον Σοΰ-
τσο— ή φτωχή άδερφή εκτοπίζεται άπο τήν πλούσια. Το 1864
ό Ραγκαβής έκδίδει ένα ποιητικό «διήγημα», Διονύσου πλους’
τό θέμα είναι παρμένο από τήν ελληνική μυθολογία, τό επεισόδιο
τού θεού Διονύσου μέ τούς τυρρηνούς πειρατές, πού εΐκονίζεται
στή ζωφόρο τού χορηγικού μνημείου τού Λυσικράτη (4ος π.Χ.
αιώνας). 'Η γλώσσα έδώ είναι μιά εξαιρετικά επιτηδευμένη καί
γλαφυρή ύπεραρχαΐζουσα, σε περίτεχνα επεξεργασμένες και σμι-
λευμένες πεντάστιχες στροφές:
ΙΙλούσια ι πόρπαι προς στολήν
διάλιθοι συνείχον
τής κόρης τήν αναβολήν,
κ είς τήν χρυσήν της κεφαλήν
τον πλούτον τω ν βοστρύχοιν.
Βρισκόμαστε μακριά άπό τή δημοτική καί τό ρομαντισμό
τής Τ αξιδεύτριας καί τού Λήμου κ 'Ελένης· τή θέση τους έχει
πάρει έ'νας νεοκλασικισμός, πού καθορίζει τώρα πια όσο πάει
καί περισσότερο τή ζωή τού τόπου. Προξένησε αρκετά δεινά
ό νεοκλασικισμός αύτός. 'Ωστόσο σήμερα ξέρουμε καί άξιολο-
γούμε τά νεοκλασικά σπίτια τής ’Αθήνας (όσα σώζονται άκόμα
όρθια), τή λεπτή επεξεργασία τού μαρμάρου στά δημόσια κτίρια
τής έποχής, τούς ρόδακες καί τά ανθέμια στά γλυπτά τού νεκρο­
ταφείου. Μέ τήν ίδια περίτεχνη κομψότητα —καί ψυχρότητα—
έ'χει λεπτουργήσει ό Ραγκαβής τούς νεοκλασικούς στίχους τού
Διονύσου πλον καί άλλων ποιημάτων τής ύστερης περιόδου του.
Τό ζήτημα τής γλωσσικής μορφής ταλαιπωρεί τούς ποιητές
τής ’Αθήνας, πού δέν εύτύχησαν σάν τό Σολωμό, νά ιδεαστούν
άμέσως τό σωστό δρόμο. Ό Παναγιώτης Σοΰτσος καί ό A. Ρ.
Ραγκαβής άρχίζουν άπό τή δημοτική, γιά νά καταλήξουν στήν
αύστηρή άρχαϊκή μορφή πού είδαμε. Ό Γεώργιος Ζαλοκώστας
(1805-1858), άπό τήν ’Ήπειρο, σύγχρονός τους, μοιράζει τήν
ποιητική του παραγωγή άδιακρίτως άνάμεσα στήν καθαρεύουσα
174
1’ . Ζ Α Λ Ο Κ Ω Σ Τ Α Σ . » . Ο Ρ Φ Λ Ν Ι Λ Ι Ι Σ
καί στή δημοτική. Καί δέν είναι διχασμένος μόνο στή γλώσσα’
ή ποίησή του κυμαίνεται άνάμεσα σέ δύο πόλους, άνάμεσα σέ
μεγάλα θέματα «επικολυρικά» (έζησε τόν ’Αγώνα καί θέλησε
νά τόν εξυμνήσει) καί σέ τόνους οίκειότερους, τρυφερότερους,
είτε ερωτικούς είτε συχνότερα ελεγειακούς (έχασε έφτά άπό τά
παιδιά του). Καί δέ χρησιμοποιεί γιά τά έπικά τήν καθαρεύουσα
καί γιά τά λυρικότερα τή δημοτική’ γράφει άδιακρίτως καί τά
δύο θέματα καί στις δύο γλώσσες. Χαρακτηριστικό φαινόμενο
μιας γενιάς καί μιας έποχής πού παραδέρνει άνάμεσα σέ δύο
άντιμαχόμενες παραδόσεις γιά νά βρει τόν έαυτό της.
Τά μεγάλα του επικολυρικά ποιήματα (7ο Χάνι τής Γρα­
βιάς, Μ εσολόγγι κ.ά.) μας κουράζουν πολλές φορές μέ τή μεγα-
ληγορία τους. Πιό πολύ πετυχαίνει στά μικρότερα, λυρικά του
ποιήματα’ σ’ αυτά κατασταλάζει σ’ έ'να λυρικότερο, μελωδικό­
τερο μετρικό σχήμα (ενα τετράστιχο μέ έναν δεκαπεντασύλλαβο
καί τρεις μικρότερους στίχους), οπού φαίνεται νά βρήκε τή σύμ­
μετρη έκφρασή του. Τό μετρικό αύτό σχήμα καί ή δημοτική
γλώσσα τόν πλησιάζουν καί πρός τόν έφτανησιώτικο κύκλο, με
τόν όποιον άλλωστε, καί άπό τήν καταγωγή καί άπό τή μόρ­
φωσή του, έχει περισσότερους δεσμούς’ καί σ’ ένα γράμμα του
στον ’Ιταλό Giuseppe Regaldi διατυπώνει τόν άνεπιφύλακτο
θαυμασμό του γιά τό Σολωμό.
Ό Ζαλοκώστας στέκει κάπως παράταιρος μέσα στο κλίμα
τής ’Αθηναϊκής σχολής. ’Αντίθετα ό Θεόδωρος Όρφανίδης, άπό
τή Σμύρνη (1817-1886), έντάσσεται άπόλυτα σ’ αύτό, άκολου-
θώντας μάλιστα όχι τή λυρικότερη γραμμή τού Παναγιώτη Σού-
τσου, άλλά τήν πολιτική-σατιρική τού ’Αλέξανδρου. Πολύ νέος
γράφει σάτιρες, υστέρα σπουδάζει βοτανική στό Παρίσι, καί τό
1849 διορίζεται καθηγητής στό Πανεπιστήμιο, διαπρεπής στόν
κλάδο του. Παράλληλα όμως γράφει ποιήματα, έπικολυρικά πιό
πολύ (προσπαθώντας νά μιμηθεΐ τόν ’Αλέξανδρο Σοϋτσο τής
Τονρκομάχου 'Ελλάδος), πού βραβεύονται συνήθως στους διά­
φορους ποιητικούς διαγωνισμούς ('Ο ’Ά πατρις, Χίος δούλη, άπό
τή μεσαιωνική ιστορία τού νησιού, "Αγιος Μηνάς, γιά τις σφα­
γές τής Χίου στά 1822). Τό μόνο πού άξίζει νά μάς σταματήσει
είναι τό σατιρικό του Τίρι-Α ίρι «ή τό κυνηγέσιον έν νήσω Σύρω,
ποίημα ήρωικοκωμικόν». Ό παράξενος τίτλος (παρμένος άπό
ενα στίχο τού Σούτσου) σημαίνει κάτι σάν παιχνίδι ή φλυαρίες
δίχως νόημα. Οί 3.000 δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι του είναι πλα­
175
 9. ΟΙ Φ Λ Ν Λ Ρ Ι Ω Τ Ε Σ Κ Α Ι II Α Θ Ι Ι Ν Λ Ϊ Κ Ι Ι Σ Χ Ο Λ Ι Ι
δαροί καί άτημέλητοι- άλλα ή σατιρική του διάθεση άναβρύζει
συχνά γνήσια, τά κωμικά ευρήματα είναι πολλά (ό κούκος π.χ.
πού τον έφαγαν οί κυνηγοί καί πού συγχέεται με έναν άγγλο
πλοίαρχο Cook), καί εύστοχες οΐ αιχμές του έναντίον τής έρα-
σμιακής προφοράς, τού μισελληνισμού τού Edmond About κτλ.
Στη γνησιότερη γραμμή τού ρομαντισμού (καί τού Παναγιώ­
τη Σούτσου) ξαναγυρίζουμε μέ δύο αξιόλογους ποιητές νεώτε-
ρους, γεννημένους στην τρίτη δεκαετία τού αιώνα, τον ’Ιωάννη
Καρασούτσα καί τον Δημοσθένη Βαλαβάνη. 'Ο πρώτος, άπό τή
Σμύρνη (1824-1873), εκδίδει νεώτατος έκεϊ δύο ποιητικές συλ­
λογές- ή δεύτερη, άφιερωμένη μέ θαυμασμό στον A. Ρ. Ραγκαβή,
δείχνει άπό νωρίς τούς προσανατολισμούς του. 'Η δεκαετία
1840-50 είναι ή δεκαετία τής άκμήςτου- τά καλύτερα ποιήματα
του βρίσκονται συγκεντρωμένα στις δύο συλλογές ' Εωθιναί μ ε-
λω δίαι (1846) καί, πληρέστερα, στη Β άρβιτο (1860). 'Ο Κα-
ρασούτσας έ'ζησε μιαν άχαρη ζωή, κερδίζοντας το ψωμί του
ώς καθηγητής τής γαλλικής- στά 1873, πενήντα χρόνων, «έν
άπευκταία ώρα όδυνηράς άλλοφροσύνης»,4 έδωσε άπότομα τέ­
λος στή ζωή του.
'Ο Καρασούτσας είναι φύση γνήσια λυρική- ό ρομαντισμός
του δέ φτάνει ποτέ στήν υπερβολή καί ή άπαισιοδοξία του φαι­
δρύνεται άπό μια γνήσια αίσθηση τής φύσης άνάμεικτη με κά­
ποιο άρωμα εαρινό:
ΤΗλθες, Μ άρτιε, ήλθες λοιπόν,
κ έπρασίνισαν πάλιν ο ί κάμποι,
καί το βλέμμα τον εαρος λάμπει,
λάμπ εις δλην την γην χαρωπόν.
'Η άναμφισβήτητη ποιητική του ευαισθησία θρέφεται άπό τις
άναμνήσεις τής ’Ιωνίας, τής πατρίδας του, ή άπό τή θέρμη τής
χριστιανικής πίστης. 'Η πλαδαρή φαναριώτικη γλώσσα παίρνει
στον Καρασούτσα έκφραση πλαστική, καί τήν ικανότητα να άπο-
δίδει τις λεπτότητες των άποχρώσεων, ενώ οί στίχοι του καί
οί έντεχνες στροφές του άπαρτίζουν μια συνθετότερη άρμονία.
’Αρετές άξιόλογες, πού μέ άλλες συνθήκες θά μπορούσαν νά
άρτιωθοΰν πληρέστερα. 'Ωστόσο κάποτε, κάτω άπό τον έπί-
4. Α. Βλάχος, ’Λνάλεκτα, τόμ. 2, σ. 57.
17 6
I. Κ Α Ρ Α Σ Ο Τ Τ Σ Α Σ . Δ. Β Α Λ Α Β Α Ν Η Σ
πάγο τής τυπικής καθαρεύουσας σάν ν’ άκούγονται ήχοι πιο θερ­
μοί- έχει κανείς τήν έντύπωση πώς ό ποιητής συνελάμβανε τις
έμπνεύσεις του στή δημοτική καί πώς τις «μετέφερε» ύστερα
(μέσα στο ποιητικό του σπουδαστήριο) στήν καθιερωμένη ποιη­
τική άρχαΐζουσα. 'Ο Καρασούτσας είναι ίσως ή πιο συμπαθη­
τική φωνή τής ποίησης στήν καθαρεύουσα.
Ό Δημοσθένης Βαλαβάνης είναι ό πρώτος πού προέρχεται
άπό το χώρο τής ελεύθερης Ελλάδας. Γεννήθηκε το 1824 στήν
Καρύταινα τής Πελοπόννησου, σπούδασε γιατρός, άλλά πέθανε
το 1854, τριάντα μόλις χρονών, χωρίς νά προφτάσει νά έκδώσει
μια ποιητική συλλογή. Μέσα άπό τά λιγοστά του ποιήματα,
σκόρπια σέ περιοδικά καί σέ άνθολογίες τής εποχής, διακρίνεται
ώστόσο μια ποιητική φυσιογνωμία άπό τις πιο άξιοπρόσεχτες.
Φυσικά δέν μπορεί νά ξεφύγει κι αύτός άπό το γενικό κλίμα
τής έποχής. Προσέχει ιδιαίτερα τή γλώσσα καί τήν έπεξεργά-
ζεται καλλιτεχνικά- καί ιδιαίτερα άξιοσημείωτο είναι οτι στή
λιγοστή του παραγωγή το μερίδιο τής δημοτικής είναι άρκετά
μεγάλο. Σέ μερικά άπό τά ποιήματα αύτά φαίνεται νά άντλεΐ
άμεσα άπό τις δημοτικές πηγές, άπό τά τραγούδια τής πελοπον-
νησιακής υπαίθρου- στά καλύτερα καί τά ώριμότερά του ή δη­
μοτική αυτή, κρατώντας δλο το γνήσιο χυμό της, υψώνεται σέ
όργανό καθαρής ποιητικής έκφρασης. Μέ τέτοιους στίχους ό
Βαλαβάνης ξεχωρίζει άπόλυτα άνάμεσα στούς άλλους ποιητές
τής ’Αθηναϊκής σχολής. Είναι κρίμα πού πέθανε τόσο νέος- άλλα
καί ν’ άναρωτηθοΰμε αν θά μπορούσε νά συνεχίσει το δρόμο αύ-
τόν ή αν τελικά θά συμβιβαζόταν μέ τήν εποχή του, είναι ένα
ερώτημα χωρίς νόημα.
Ό Βαλαβάνης πέθανε το 1854, ό Ζαλοκώστας το 1858, ό
Καρασούτσας δέ δημιουργεί τίποτα ύστερα άπό τή Β άρβιτο
(1860). Τά χρόνια μετά το 1860 χαρακτηρίστηκαν ώς χρόνια
άντιποιητικά. Το 1863, έτος τής μεταπολίτευσης καί τής άρ-
χής τής νέας δυναστείας, μπορεί άπό τήν άποψη αύτή νά θεω­
ρηθεί ένας σταθμός. Ό ρομαντισμός, στερημένος τώρα άπό τις
πιο έγκυρες φωνές του, χάνει τή δικαίωσή του, χάνει καί το μέ­
τρο καί βαδίζει προς τήν κάμψη καί τήν παρακμή. Το άτημέλητο
ύφος καί ή υπερβολή χαρακτηρίζουν τήν ύστερη αύτή φάση.
Δύο ποιητές, πού γεννιούνται καί πού πεθαίνουν σχεδόν σύγ­
χρονα, νειότατοι καί οί δυό, γεμίζουν τή δεκαετία 1863-1873.
177
 9. ΟΙ Φ Α Ν Α Ρ Ι Ω Τ Ε Σ Κ Α Ι Η Α Θ Η Ν Α Ϊ Κ Η Σ Χ Ο Λ Η
'Ο Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος (1843-1873) είναι, γιος του
μεγάλου ιστορικού. Σπούδασε νομικά καί νεώτατος έδωσε με­
λέτες καί φιλοσοφικά δοκίμια, δπου διακρίνεται μια φύση άνή-
συχη καί επαναστατική. ’Έγραψε πολλά, «επικολυρικά» καί πε­
ζά- τά ποιήματά του (1867) τα χαρακτηρίζει ένα έντονο συναί­
σθημα άπαισιοδοξίας πού γίνεται παράπονο, δυστροπία, δια­
μαρτυρία, μίσος, ένας «λεοπαρδικος άπελπισμός» (δπως είπε
ό Παλαμάς),5 —μια ψύχωση πεισιθάνατη, ή οποία δμως, στην
ένταση καί στην έπι'μονή της, άποτελεΐ καί την κυριότερη άρετή
του ποιητή. Ά πό τον Παπαρρηγόπουλο λείπει δμως ή λυρική
φλέβα, ή ευαισθησία ενός Καρασούτσα, του λείπει ή δροσιά τής
άμεσης επαφής μέ τά πράματα" είναι ένας ποιητής στυγνά καί
στεγνά «φιλοσοφικός». Κάνει στίχους τούς απελπισμένους καί
πεισιθάνατους λογισμούς του χωρίς νά τούς «βαφτίζει εις τή
διπλή κολυμβήθρα τοΰ αισθήματος καί τής φαντασίας».6 Καί ό
στίχος του είναι άφρόντιστος, άμελημένος, πολύ κοντά στον πεζό
λόγο.
'Ο Σπυρίδοιν Βασιλειάδης γεννήθηκε στήν ΙΙάτρα ένα χρόνο
μετά τον Παπαρρηγόπουλο καί πέθανε φθισικύς στο Παρίσι,
πάλι ένα χρόνο μετά άπο έκεΐνον. Είναι ό τρίτος ποιητής πού
γνωρίζουμε καί πού πεθαίνει τριάντα χρόνων- νά είναι κι αύτύ
(δπως καί ή αύτοκτονία του Καρασούτσα καί άλλων μικρότε­
ρων) ένα βιολογικό επακόλουθο του ρομαντισμού, δπως είπ αν;7
Ό Βασιλειάδης σπούδασε κι αύτός νομικά καί ήταν φίλος με
τον Παπαρρηγόπουλο, αν καί στο χαρακτήρα πολύ διαφορετικός
άπο αύτόν, ενθουσιώδης, εκρηκτικός, μέ αδρά καί συμπαθητικά
χαρακτηριστικά. Οί ποιητικές του συλλογές παίρνουν συχνά έ-
παίνους καί εύφημες μνείες στούς ποιητικούς διαγωνισμούς. Πιο
αυθόρμητος άπο τον Παπαρρηγόπουλο, είναι δμως καί πιο ρηχός,
καί κλίνει περισσότερο προς τήν κενολόγο ρητορεία καί τήν υπερ­
βολή. Γράφει πολλά, έμμετρα καί πεζά- άκόμη καί τραγωδίες
καί δράματα πού παίζονταν ταχτικά. Ά πο αύτά το πιο γνωστό
του, ή Γ αλάτεια (σέ πεζό), εκμεταλλεύεται το μύθο τού ΙΙυγμα-
λίωνα, έμπνέεται δμως περιέργως καί άπο τή δημοτική παρα­
5. Κ. Παλαμάς, Ένας λεοπαρδικος ποιητής ("Απαντα, τόμ. 10, σ. 28).
6. Φράση τοΰ Σολωμοϋ, άπομνημονευμένη άπο τον ΙΙολυλα, ΙΙρολε-
γόμενα (=”Απαντα, τόμ. 1, σ. 28).
7. Βλ. π.χ. Δημαράς, ΓΙστορία, 6η εκδ., ’Αθήνα 1975, σ. 300. Τοΰ
’ίδιου, ΙΙοιηταΙ τον /Θ' αιώνα, ’Αθήνα 1954, Εισαγωγή, σ. κζ'.
178
11ΛΙΙΛΡΡΠ 1ΌΠ Ο ΤΛΟ Σ. Β Α ΣΙΛ Ε ΙΑ ΔΗ Σ. Π Α Ρ Α Σ Χ Ο Σ
λογή «Τ’ άγαπημένα αδέρφια καί ή κακή γυναίκα». Ό διάλο­
γός του, παρά τήν ψυχρή άρχαίζουσα, έχει κάποια ένταση δρα­
ματική- αξιοσημείωτη είναι ή προσοχή πού έδωσε ό Βασιλειά-
δης στά δημοτικά τραγούδια ώς πηγή έμπνεύσεως ποιητικής.
Μέ το Βασιλειάδη αισθανόμαστε κιόλας δτι ό ελληνικός ρο­
μαντισμός ξεφτίζει σιγά σιγά. Τήν παρακμή καί τό τέλος του
αντιπροσωπεύει ό Άχιλλεύς Παράσχος (1838-1895). Λίγο πρε-
σβύτερος άπό τούς δύο προηγούμενους, δρά τήν ίδια εποχή μ’ ε­
κείνους καί μένει, μετά τό θάνατό τους, σχεδόν μόνος στήν ποιη­
τική κονίστρα. Στά χρόνια 1870-1880 βρίσκεται στό κέντρο τής
πνευματικής ζωής τής πρωτεύουσας, ή όποια τόν τιμά εξαιρε­
τικά. Τό 1881 συγκεντρώνει σέ τρεις τόμους τά ποιήματά του,
που τά κατατάσσει ειδολογικά σέ τρία μέρη: «επικά», πατριω­
τικά καί ελεγειακά, ερωτικά. Στά τελευταία («Μυρσΐναι») ή
πλησμονή τού ρομαντικού στοιχείου φτάνει στήν παρωδία:
Την θέλω ασθενή έγύ) τήν φίλην μον, ταχεϊαν,
ώχραν τήν θέλω κ α ι λευκήν ώς νεκρικήν σινόόνην,
μέ είκ οσι φθινόπωρα, μέ έίνοιξιν κ α μ μ ία ν . . .
Είναι φανερό πώς άπό τό ρομαντισμό δέν έχει μείνει πιά
παρά ένα άδειο κέλυφος. Φτώχεια άπό ιδέες, φτώχεια άπό ει­
κόνες καί μια δυσανάλογη μεγαλορρημοσύνη είναι δ,τι χαρακτη­
ρίζει τόν αντιπρόσωπο αύτόν τής παρακμής. Γράφει μέ αφάν­
ταστη εύκολία: κοινοί τόποι, άφρόντιστος, εύκολος στίχος, άτη-
μέλητη γλώσσα. 'Η καθαρεύουσά του είναι γεμάτη στόμφο καί
ρητορεία, ή δημοτική του κοινοτοπική καί πλατειάζουσα. Τις
άφόρητες έπαναλήψεις του έπισήμανε καί σατίρισε άκόμη καί ή
κριτική τής εποχής του.
'Ο Ά χιλλεύς Παράσχος είναι τό τέλος τού έλληνικοΰ ρομαν­
τισμού, τό τέλος τής Αθηναϊκής σχολής. "Ενας κόσμος, δπως
τόν είδαμε, χωρίς τή θερμότητα τής αληθινής τέχνης, πού μπό­
ρεσε δμως καί έδωσε κάποιες άναλαμπές καί έφτασε κάποτε σέ
κάποια επιτεύγματα, καταλήγει τώρα στό άδιέξοδο καί στό τέρ­
μα. Καινούριες άλλωστε δυνάμεις, πού αντλούν άπό πηγές πε­
ρισσότερο ζωογόνες καί πού θά φέρουν τό καινούριο καί τήν
άλλαγή, κάνουν τήν ίδια εποχή τήν πρώτη τους έμφάνιση. Τά
χρόνια 1870-1880, ή δεκαετία τής άκμής τοΰ Παράσχου, είναι
καί ή δεκαετία δπου ετοιμάζεται αυτό τό καινούριο.
 9. ΟΙ Φ Λ Ν Α Ρ Ι Ω Τ Ε Σ Κ Α Ι II Λ Θ Ι Ι Ν Λ Ϊ Κ Ι Γ ΣΧ ΟΛ ΤΙ
ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΟ
'Ο ελληνικός ρομαντισμός κινήθηκε κυρίως στήν περιοχή τής
ποίησης" ή νηφαλιότητα του πεζού λόγου λες καί τον άπωθοΰσε.
Βέβαια, καί 6 Παναγιώτης καί ό ’Αλέξανδρος Σοΰτσος έγραψαν,
καθώς είδαμε, πεζά, δεν είναι όμως αύτά πού τούς χαρακτηρί­
ζουν. Μέ περισσότερη επιτυχία δοκιμάστηκε στήν πεζογραφία ό
A. Ρ. Ραγκαβής, προσωπικότητα, καθώς είδαμε, μέ πλατιά εν­
διαφέροντα" έγραψε αξιοσημείωτα διηγήματα καί ένα μικρότερο
ιστορικό μυθιστόρημα, εμπνευσμένο άπύ το μεσαιωνικό Χρονι­
κό τον Μορέως, τον Αύθέντη τον Μορέως (1850), μέ πολύ αι­
σθητή τήν επίδραση του W alter Scott. Ό Ραγκαβής δέν κάνει
καμιά παραχούρηση στή δημοτική, κι αύτό βέβαια δίνει μιά ψυ­
χρότητα στο λόγο του, ή οποία δέν αφήνει νά εξελιχθούν τά
αναμφισβήτητα προσόντα τής έντεχνης πλοκής καί τού ζωντα­
νού διαλόγου.
Το ιστορικό μυθιστόρημα, μέ τήν άναδρομή σέ μιά παλιότερη
εποχή καί τις περιπέτειες, τά μίση, τις δολοπλοκίες καί τά άλλα
ισχυρά συναισθήματα πού περιγράφει, είναι αύτό πού ιδιαίτερα
ταίριαζε στό ρομαντικό κλίμα, καί γ ι’ αύτό είναι τό είδος πού
γνώρισε κάποια άκμή, ιδίως μετά τά μέσα τού αιώνα. 'Ο Στέφα­
νος Ξένος, στήν 'Η ρωίδα της Ε λληνικής Έ παναστάσεω ς (1852),
άντλεϊ από τό πρόσφατο ιστορικό παρελθόν, τό ίδιο καί ό Κων­
σταντίνος Ράμφος {Κατσαντώνης, 1860, Τ ελευταίοι ήμέραι τοϋ
Ά λή πασά, 1862), μυθιστορήματα πού ζητούσαν νά τέρψουν
ένα πλατύτερο λαϊκό κοινό. ’Ιδιαίτερη εντελώς θέση μέσα στά
πλαίσια τού ιστορικού μυθιστορήματος κατέχει ή Π άπισσα ’Ι­
ωάννα (1866), νεανικό έργο τού ’Εμμανουήλ Ροΐδη, έργο πού
προκάλεσε βίαιες αντιδράσεις καί τήν καταδίκη τής ’ Εκκλησίας"
μέ τό όξύτατο ορθολογιστικό πνεύμα του, τήν ειρωνεία του, άκό-
μα καί μέ τήν κομψογραφία του, ό Ροΐδης ερχόταν σέ άντίθεση
πρός τόν ρομαντικό κόσμο, τού όποιου ωστόσο αναμφισβήτητο
τέκνο ήταν τό μυθιστόρημά του. ’Αλλά γιά τή σημαντική προ­
σωπικότητα τού Ροίδη θά γίνει ιδιαίτερος λόγος παρακάτω.
’Αξιόλογο έργο, πού ξεχωρίζει άπό όλη τήν άλλη πεζογρα-
φική παραγωγή τής εποχής, μυθιστόρημα πραγματικό, είναι
ό Θάνος Βλέκας τού Παύλου Καλλιγα. 'Ο συγγραφέας του (1814-
1896) είναι άνθρωπος άπό τούς πιό σημαντικούς τής εποχής
του: διακεκριμένος νομομαθής, ιστορικός συγγραφέας, καθηγη­
18 0
Π Ε ΖΟ ΓΡΑΦ ΙΑ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΟ
τής τού Πανεπιστημίου, βουλευτής, υπουργός. ’Ο Θάνος Βλέ­
κας, πού δημοσιεύτηκε τό 1855, είναι λοιπόν ένα πάρεργο, πά­
ρεργο όμως πολύ σημαντικό. Τό θέμα δέν είναι παρμένο άπό
τό ήρωοποιημένο ιστορικό παρελθόν, άλλά άπό τή σύγχρονη
πραγματικότητα, άπό τήν άθλιότητα τού νεαρού ελληνικού βα­
σιλείου πού τό βασάνιζαν ή κακοδιοίκηση καί ή ληστοκρατεία.
Κανένα ρομαντικό ψιμμύθιο δέν αλλοιώνει τή ζοφερότητα τής
εικόνας, πού δίνεται μέ ρεαλισμό καί μέ συγκλονιστική ειρω­
νεία πού φτάνει ώς τό σαρκασμό. Τό έργο έχει άκόμα προσόντα
καθαρά λογοτεχνικά: μυθοπλαστική φαντασία, πλοκή, διαγραφή
των χαρακτήρων, γραφικές, άλλά καί μέ ρεαλιστική ακρίβεια
δοσμένες περιγραφές. Καί πάνω άπ’ όλα, σάν μιά παρήγορη ποι­
ητική πνοή, διαγράφονται, χωρίς ρομαντική άλλοίωση, οί έ­
ξοχοι χαρακτήρες τού Θάνου καί τής Εύφροσύνης, πού είναι σάν
ένα κομμάτι μάλαμα μέσα σ’ αύτό τόν κόσμο τής κακοριζικιας
καί τής κακίας. Φυσικά καί τού Παύλου Καλλιγα ή γλώσσα
είναι ή άρχαΐζουσα τής εποχής, εντελώς ψυχρή, άκόμα καί στούς
διαλόγους, διαμορφωμένη όμως μέ βούληση καλλιτεχνική.
'Όπως ή πεζογραφία, έτσι καί ή θεατρική παραγωγή δέν ή­
ταν τό είδος πού τό εύνοοΰσε ό ρομαντισμός καί ή καθαρεύουσα.
’Έγραψαν βέβαια καί οί ποιητές τής Αθηναϊκής σχολής έργα
δραματικά (άκόμα καί ό 'Ο δοιπόρος χαρακτηρίζεται «δραμα­
τικό ποίημα»), χωρίς όμως πραγματική θεατρική πλοκή καί σέ
άφύσικη καί άντιθεατρική καθαρεύουσα. Τά έργα αύτά πολλές
φορές τά έπαιζαν οί (οχι μόνιμοι) έλληνικοί θίασοι στήν πρω­
τεύουσα, στήν έπαρχία καί στις πόλεις τού αλύτρωτου ελληνι­
σμού, κάποτε καί μέ επιτυχία (όπως π.χ. τή Γ αλάτεια τού Βα-
σιλειάδη). Παρ’ όλ’ αύτά όμως, δύσκολα μπορούμε νά μιλούμε
γιά νεοελληνική δραματουργία μέσα στήν πεντηκονταετία πού
εξετάζουμε. Τό μόνο πετυχημένο θεατρικό έργο είναι ή κωμω­
δία Βαβυλω νία τού Δημήτριου Βυζάντιου. Ό συγγραφέας, Δη-
μήτριος Χατζηασλάνης μέ τό πραγματικό του όνομα, γεννήθηκε
στήν Πόλη καί τό επάγγελμά του ήταν άγιογράφος. Μέ τήν
έκρηξη τής ’Επανάστασης κατέβηκε στήν 'Ελλάδα καί έλαβε
ενεργό μέρος, ιδίως σέ θέσεις πολιτικές. Μετά τόν ερχομό τοϋ
’ΌΟωνα άποχώρησε άπό τήν υπηρεσία καί ζαΰσε καί πάλι ώς
άγιογράφος (έχει ζωγραφίσει τήν εκκλησία τού 'Αγίου Άνδρέου
στήν Πάτρα καί εκκλησίες στήν Καλαμάτα). 'II Βαβυλωνία
181
 9. ΟΙ Φ Α Ν Λ Ρ Ι Ω Τ Ε Σ Κ Α Ι II Α Θ Ι Ι Ν Α Ϊ Κ Ι Ι Σ Χ Ο Λ Ι Ι Π Ε ΖΟ Γ Ρ ΑΦ ΙΑ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΟ

πρωτοδημοσιεύτηκε το 1836, άλλα ή σκηνή διαδραματίζεται στο σα καί τον ιαμβικό τους στίχο, παίζονταν συχνά καί μέ μεγάλη
Ναύπλιο το 1827’ ό συγγραφέας παρουσιάζει ανθρώπους άπο επιτυχία, ιδίως τά δύο σπουδαιότερά του, ή Μ ερόπη (1866)
διάφορα ελληνικά μέρη πού πανηγυρίζουν γιά τη ναυμαχία του καί ή Φ αύστα (1893), τής οποίας ή «πρεμιέρα» δόθηκε δύο
Ναβαρίνου καί μιλούν ό καθένας τη διάλεκτό του δημιουργούντας αλλεπάλληλες μέρες άπο τούς θιάσους δύο άνταγωνιζόμενων
έτσι κωμικές παρεξηγήσεις. Το μοτίβο είναι γνωστό (άπο τις πρωταγωνιστριών. Το έργο έχει θετικές δραματικές αρετες"
παλαιότερες βενετσιάνικες διαλεκτικές κωμωδίες καί τα Κ ορα­ παρ’ όλη όμως τή μεγάλη επιτυχία πού γνώρισε, είναι φανερό
κ ίσ τικ ά τού I. Ρ. Νερουλού) καί πολύ άγαπητό. Ό Βυζάντιος πώς ήταν πιά κατάλοιπο άπο παλαιότερη έποχή. Στήν τελευ­
όμως, πέρα άπο το πετυχημένο «ένσταντανέ», ξέρει νά ξεχωρίσει ταία δεκαετία τού αιώνα άλλες είναι οί δυνάμεις πού προσδιορί­
καί νά δώσει παραστατικά το διαφορετικό «ήθος» του ’Ανατο­ ζουν τήν πνευματική ζωή καί τήν οδηγούν σέ όλότελα διαφορε­
λίτη π.χ., τού Χιώτη, τού Κερκυραίου. Γι’ αύτο καί ή Β αβνλω - τικές επιτεύξεις.
νία γνώρισε μεγάλη επιτυχία καί παίζεται άκόμη ώς τις μέρες
μας. Μαζί μέ τον Χ άση τού Γουζέλη καί τον Β ασιλικό τού Μά-
τεση είναι ΐσως τα μόνα γνήσια θεατρικά έ'ργα τής παλαιότερης
αύτής περιόδου.
’Από τούς λογοτέχνες πού έγραψαν στην καθαρεύουσα, σχεδόν
άποκλειστικά καλλιέργησε το θέατρο ό Δημήτριος Βερναρδά-
κης. Γεννημένος στη Μυτιλήνη το 1834, δέν είναι έπαγγελμα-
τίας λογοτέχνης, παρά (μαζί μέ τον πολύ νεώτερο άδερφό του
τον Γρηγόριο) ένας άπο τούς κορυφαίους έλληνες κλασικούς
φιλολόγους, καθηγητής άπο το 1861 στο Πανεπιστήμιο. Νεω-
τεριστής καί μέ διάθεση έριστική (είχε χτυπήσει άπο το 1855
τις υπερβολές τού ρομαντισμού) έ'ρχεται σέ σύγκρουση μέ τούς
«καθιερωμένους» καθηγητές καί κυρίως μέ τον Κ. Κόντο, καί
έ'τσι τά τελευταία χρόνια άποσύρεται καί ιδιωτεύει στή Μυτι­
λήνη, όπου καί πεθαίνει το 1907. Τή σημαντική συμβολή του
στήν εξέλιξη τού γλωσσικού ζητήματος θά τήν έξετάσουμε σέ
άλλο κεφάλαιο. ’Εδώ μάς ενδιαφέρει ό Βερναρδάκης λογοτέχνης
καί θεατρικός συγγραφέας.
Το πρώτο του έ'ργο, ή Μ αρία Δ οξαπατρή (1857), μέ το μύθο
άντλημένον άπο τήν ελληνική Φραγκοκρατία, είναι ρομαντικό
πέρα ως πέρα, μέ ισχυρότατη τήν έπίδραση τού Σαίξπηρ. ’Αλλά
γυρίζοντας άπο τις σπουδές του στή Γερμανία, «άναβλέπει —ό­
πως εξομολογείται ό ίδιος— άπο τήν άχλύν τού ρομαντισμού»
καί στρέφεται προς τούς άρχαίους κλασικούς. Ή ίδια στροφή
προς τον νεοκλασικισμό, όπως καί στον A. Ρ. Ραγκαβή. Τά
έ'ργα του θά έχουν άπο εδώ κι εμπρός υπόθεση άντλημένη άπο
τήν άρχαιότητα. ΟΙ Κ υψελίδαι (1860), μέ χορικά —έργο τής
μεταβατικής εποχής— δέν παίχτηκαν ποτέ στο θέατρο. ’Αλλά
τά άλλα του έργα, παρ’ όλη τήν άντιθεατρική άρχαΐζουσα γλώσ­
182 18 3

ΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ΓΕΝΙΑ TOT 1880. ΝΕΑ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ
Η ΔΕΚΑΕΤΙΑ 1870-1880
Τά ’ίδια χρόνια, όπου ό ρομαντισμός είχε πέσει σέ παρακμή (ή
δεκαετία 1870-80), ήταν, καθώς είδαμε, καί τά χρόνια όπου
γινόταν ή ζύμωση καί προετοιμαζόταν μιά δημιουργική (ανα­
ζωογόνηση καί αλλαγή. Οΐ νέοι, όσοι γεννήθηκαν ΰστερ’ άπό τά
μέσα τοϋ αιώνα, δεν έ'βρισκαν πιά ικανοποίηση στα καθιερωμένα
σχήματα καί ζητούσαν κάτι καινούριο, στην ποίηση, στην επι­
στήμη, στην πνευματική ζωή. Στά 1877 ό Φιλολογικός Σύλ­
λογος «Παρνασσός» (πού είχε ιδρυθεί τό 1865 καί τόν αποτελού­
σαν κυρίως νέοι) καθιέρωνε έναν δικό του δραματικό διαγωνισμό
καί καλοΰσε ώς κριτή τόν γνωστό μας άπό την Π άπισσα ’Ιωάννα
Εμμανουήλ Ροΐδη. Ή κριτική του, απορριπτική γιά όλα τά
έ'ργα πού είχαν υποβληθεί, ήταν συνάμα καί ένα βαρυσήμαντο
δοκίμιο: Περί συγχρόνου ελληνικής ποιήσεω ς. Ό εισηγητής
διαπίστωνε πώς ποίηση τότε στήν Ελλάδα δεν υπήρχε, άλλα
καί ούτε μπορούσε νά υπάρξει" έ'λειπε τό κατάλληλο, κατά τη
θεωρία τού Taine, milieu (πού ό Ροΐδης τό έλεγε «περιρρέου-
σα άτμόσφαιρα»). Ή Ελλάδα βρισκόταν σ’ έ'να κρίσιμο μεταίχ­
μιο, είχε έγκαταλείψει την πατροπαράδοτη ζωή, άλλά καί δέ
συμμετείχε άκόμα στό διανοητικό βίο των νεώτερων έθνών ενα
μεταίχμιο διόλου εύνοϊκό γιά την ποίηση. Ά πό τούς ποιητές
πού ζοΰσαν, ό Ροΐδης ξεχώριζε μόνο τό Βαλαωρίτη καί (περι­
έργως) τόν Παράσχο.
Στό έπικριτικό δοκίμιο τοϋ Ροΐδη άπάντησε ό ’Άγγελος Βλά­
χος. Οί δύο συνομιλητές διακρίνονταν καί οί δύο γιά την οξύ­
νοια, την πολυμάθεια καί την καλλιέργειά τους. Ά λλα ό Βλάχος
(1838-1920) είχε περισσότερη έκτίμηση στά κατακτημένα καί
λιγότερη κριτική οξυδέρκεια. Τού έλειπε καί ή ικανότητα, πού
την είχε ό Ροΐδης, νά οσφραίνεται τό καινούριο πού πλανιόταν ά-
σχημάτιστο στήν ατμόσφαιρα. ’Εξέφραζε περισσότερο τό πνεύμα
τής παλαιότερης γενιάς" αισθανόταν πώς άνήκε στον κόσμο πού
18 4
II Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α 1870-1880
είχε οργανώσει, στά πενήντα χρόνια πού πέρασαν, μέ κάποια
συνέπεια την κοσμοθεωρία του, τή γλώσσα του, τήν ποίησή του,
καί δέν είχε τή διάθεση νά καταστρέψει τόν κόσμο αύτό στόν
όποιο άνήκε. Νεώτατος, τό 1857, είχε δημοσιεύσει τήν πρώτη
του ποιητική συλλογή" άκολούθησαν άλλες τό 1860, τό 1875.
’Αλλά ποιητής δέν ήταν" ή λογοτεχνία ήταν ή πιο άδύνατη πλευ­
ρά του, ήταν πιό πολύ λόγιος. Μέ ιδιαίτερη εύαισθησία στη γλώσ­
σα, τήν καλλιεργούσε μέ γλαφυρότητα καί τή μελετούσε μέ συ­
νέπεια. Οί μεταφράσεις του είναι πάντα άκριβολόγες καί πολυ­
τιμότατο τό ' Ε λληνογαλλικό Λ εξικό του. Ό Βλάχος έδειξε ιδιαί­
τερο ένδιαφέρον καί γιά τό θέατρο καί στή μακριά του ζωή στά­
θηκε κεντρική προσωπικότητα τής πνευματικής ζωής καί ση­
μαντικό στέλεχος στήν οργάνωση τού κράτους στά χρονιά τής
κυβερνήσεως τού Χαριλάου Τρικούπη.
Ό ’Εμμανουήλ Ροΐδης (1836-1904) ήταν προσωπικότητα
διαφορετική. Γεννημένος στή Σύρο, έζησε τά παιδικά του χρόνια
στή Γένοβα, καί άνατράφηκε καί μορφώθηκε, ώς τό 1863 πού
γύρισε οριστικά στήν ’Αθήνα, στό εξωτερικό. Ό κοσμοπολιτι­
σμός σφραγίζει ιδιαίτερα τήν προσωπικότητά του, τό άναμφι-
σβήτητο γούστο του έχει θραφεί σέ ξένα πρότυπα. Ή λογοτε­
χνία δέν είναι άσφαλώς ή ισχυρότερη πλευρά τής προσωπικό­
τητας αύτής, είναι ίσως μάλιστα χαρακτηριστικό πώς δέν έ­
γραψε ποτέ του ποιήματα. Είδαμε τήν πρώτη του νεανική εμ­
φάνιση, τήν Π άπισσα ’Ιω άννα" περισσότερο άπό τή δημιουρ­
γική πνοή στό έργο κυριαρχεί μιά διάθεση σαρκαστική καί ένας
ορθολογισμός πού φτάνει ώς τήν άπιστία" τό ύφος είναι σπινθη-
ροβόλο, άλλά καί κουραστικό στήν έπίδειξη πνεύματος. Τά χα­
ρακτηριστικά αυτά καί τό σκανδαλιστικό θέμα έξασφάλισαν
στό έργο μεγάλη έπιτυχία" μεταφράστηκε σέ πολλές ξένες γλώσ­
σες, προκάλεσε όμως, όπως καί στήν περίπτωση τού Λασκα-
ράτου, τή βίαιη άντίδραση των συντηρητικών κύκλων καί τής
’Εκκλησίας, άντίδραση πού ό συγγραφέας δέν τήν άφησε βέβαια
άναπάντητη.
Λογοτεχνικά πιό άρτια είναι μερικά διηγήματα πού έγραψε
ό Ροΐδης στό τέλος τής ζωής του (μετά τό 1890), όταν οικονο­
μικές άτυχίες καί ή βαρηκοΐα του τόν οδηγούν σέ μιάν άπομό-
νωση καί τού απαλαίνουν τήν ύπεροπτική του στάση. Δέν είναι
διηγήματα «ήθογραφικά», όπως τά περισσότερα τής εποχής έ-
κείνης, μολονότι έμπνέονται άπό τις άναμνήσεις τής παιδικής
18 5
 10. H Γ Ε Ν Ι Α T O T 1880 Κ Α Ι Ο Π Α Λ Α Μ Α Σ
του ζωής στή Σύρο. 'II ιδιαίτερη δύναμη του Ροΐδη βρίσκεται
δμως στην κριτική, καί ώς κριτικός άσκησε (αναμφισβήτητη έπί-
δραση σέ δλη τη νεώτερη γενιά, πού τον άναγνώριζε πνευματικό
οδηγό. "Υστερ’ άπό τήν όξύτατη διαμάχη του μέ τον Βλάχο τό
1877, θά είναι άπό τούς πρώτους πού θά χαιρετίσει τό 1888
τό Τ αξίδι του Τυχάρη" καί τό 1893, για νά υποστηρίξει τη δη­
μοτική, θά γράψει (στην καθαρεύουσα!) μιά γλωσσική μελέτη,
7α Ε ίδωλα. 'Ωστόσο σω στά παρατηρήθηκε πώς, μέ δλη τήν
οξύνοια καί τό καλλιεργημένο γούστο, λείπει άπό τήν κριτική
τού Ροΐδη ή συνθετική ικανότητα, καί άκόμα (βασικό προσόν
τού κριτικού) ή συμπάθεια. ’Ελέγχει χωρίς καί νά οίκοδομεΐ.
’Αλλά γιά τούς καιρούς έκείνους ό αμείλικτος έλεγχος ήταν,
έστω καί αύτός μόνο, ευεργετικός.
II ΓΕΝΙΑ TOT 1880. ΠΑΡΝΑΣΣΙΣΜΟΣ
Στή διαμάχη ανάμεσα στό Βλάχο καί στό Ροΐδη φυσικό ήταν
ή νέα γενιά νά πάρει θέση μέ τό μέρος τού δεύτερου" ό έλεγχός
του ήταν κάτι πού ικανοποιούσε ως ένα ορισμένο σημείο τις
ανησυχίες της καί τή διάχυτη στήν άτμόσφαιρα έφεση γιά άλ-
λαγή. Τό 1878 δύο δημοσιογράφοι διωγμένοι άπό τήν Κωνσταν­
τινούπολη, ό Κλεάνθης Τριαντάφυλλος καί ό Βλάσης Γαβριη-
λίδης, εκδίδουν ένα σατιρικό καί πολιτικό φύλλο, τόν Ρ αμ π αγά.
Έ κεΐ κάνουν τήν πρώτη τους εμφάνιση οί νέοι πού θά παίξουν
κάποιο ρόλο άργότερα: ό Δροσίνης, ό ΙΙαλαμάς, ό Σουρής, ό
Πολέμης. Μέ στίχους σατιρικούς καί μέ θέματα τής καθημερι­
νής ζωής, θεληματικά έξω'άπό τα Ιως τότε διορισμένα ποιητικά
θέματα, χτυπούσαν τό ρομαντισμό καί τήν καθαρεύουσα των
παλαιότερων καί ζητούσαν νά διαλύσουν τόν «περισσολόγο δα-
κρυοπλημμυρισμένον ιδανισμό)).1
Ή ταν ή διάλυση πού προηγείται άπό τή σύνθεση. Καί ή και­
νούρια σύνθεση μπορούμε νά πούμε πώς ήρθε τό 1880, χρονιά
πού αποτελεί ορόσημο στά νεοελληνικά γράμματα. Έκδίδονται
τότε δύο ποιητικές συλλογές, οί Σ τίχ ο ι τού Νίκου Καμπά καί
οί '/στοί άράχνης τού Γεωργίου Δροσίνη· είναι ή επίσημη εμ­
φάνιση τής νέας ποιητικής γενιάς, τής «γενιάς τού 1880». 'Ω-
ριμασμένη στις άνησυχίες καί τις ταλαντεύσεις τής προηγού-
1. Κ. ΙΙαλαμάς, Τό Οαμποχάραμα μιας ψυχής (1900) {="Απαντα,
τόμ. 4, σ. 440).
18 6
Η Γ Ε Ν Ι Α T O T 1880. Π Α Ρ Ν Α Σ Σ Ι Σ Μ Ο Σ
μενης δεκαετίας, ή νέα γενιά εισάγει κάτι θετικό καί καινούριο.
Ή στάση της είναι πρώτα πρώτα σαφώς άντιρομαντική' κα­
τηγορεί τό στόμφο, τό ρητορισμό καί τόν ψευτοηρωισμό τού
τελευταίου ρομαντισμού, καί επιζητεί τήν απλότητα στήν έκ­
φραση, καθώς καί τό οικείο, άκόμη καί τό καθημερινό, στό θέμα,
φέρνοντας έτσι μιά καινούρια τάξη, ένα καινούριο μέτρο άπέ-
ναντι στό χωρίς έλεγχο συναίσθημα τών ρομαντικών. Στή στάση
της αύτή οδηγό είχε τά νέα ποιητικά ρεύματα στή δυτική Εύ-
ρώπη, κυρίως τούς γάλλους Παρνασσιακούς —καί άπό αυτούς
περισσότερο τούς έλάσσονες, τόν Sully Prudhomme ή τόν Fran­
cois Coppée. Ά πό τούς ίδιους δασκάλους προερχόταν καί τό
δίδαγμα γιά τήν επιμέλεια τής μορφής τού στίχου, κάτι πού τό
είχαν παραμελήσει οί ρομαντικοί. ’Ιδιαίτεροι ρυθμικοί καί με­
λωδικοί συνδυασμοί, στροφικά συμπλέγματα έντεχνα δουλεμένα,
άκόμη καί τό σονέτο ξαναγύριζε έτσι στις συνήθειες τής ποιη­
τικής πράξης. Καί τελευταίο, άλλά καί τό πιό σημαντικό: μαζί
μέ τό ρομαντισμό άποκήρυτταν οί νέοι ποιητές καί τήν καθα­
ρεύουσα" μαζί μέ τήν οικειότητα τού θέματος κυριαρχούσε καί
ή δημοτική στήν ποίηση" ή καθαρεύουσα δεν ήταν πιά άνεκτή.
Οί ποιητές τών δύο συλλογών τού 1880 άνήκαν στή χορεία
τών νέων τού Ρ αμ π αγά. Φοιτητές στήν ’Αθήνα (όπου μάλιστα
ό Καμπας μοιραζόταν τό ίδιο φοιτητικό δωμάτιο μέ τόν Πα-
λαμά), είχαν ζωηρές φιλολογικές άνησυχίες, καί ανικανοποίητοι
άπό τήν έλληνική πραγματικότητα άναζητοΰσαν σέ ξένα πρό­
τυπα τήν έμπνευσή τους. Στά ποιήματά τους θά μάς σταματή­
σουν σήμερα, πιό πολύ άπό τις άρετές, τά πάμπολλα έλαττώ-
ματα: κοινότοπες καί ρηχές ιδέες, πλαδαρότητα στό στίχο, εύ­
κολες ομοιοκαταληξίες, καί προπάντων αύτή ή αντιποιητική κα­
θημερινότητα, ή καθημερινότητα τού σαλονιού τού 1880. Ω στό­
σο ποιήματα σάν κι αύτά άποτελοΰσαν γιά τήν εποχή έκείνη
έπανάσταση" τό καθημερινό καί τό οικείο απελευθέρωναν άπό
τή ρομαντική υπερβολή καί τήν πόζα, ή θερμότητα τής κοινής
(ας ήταν καί καθημερινής) ομιλίας άπό τή λόγια ψυχρότητα τής
τεχνητής καθαρεύουσας.
’Αλλά πόσο μπορεί νά διαρκέσει μιά τέτοια ποίηση πού θελη­
ματικά πεζολογεί; Οί πιό προικισμένοι θά ξεπεράσουν βέβαια
κάποτε τό στάδιο αύτό, άλλά θά ύπάρξουν κι εκείνοι πού θά
μείνουν εκεί προσκολλημένοι. Τέτοιοι π.χ. ό ’Ιωάννης Πολέμης
(1862-1924) μέ τήν άβαθη πολυγραφία του ή ό Γεώργιος Σου-
18 7
 10. II Γ Ε Ν Ι Α T O T 1880 ΚΑΙ Ο 11Α Λ Α Μ Α Σ
ρής (1852-1919), πού καί οί δυο είχαν ξεκινήσει άπύ τον ίδιο
κύκλο του Ρ αμ π αγά. 'Ο τελευταίος, κατ’ εξοχήν εύκολογράφος,
στην έφημερίδα του 'Ο Ρ ω μιός (πού τήν απολάμβανε ό μέσος
άστύς) έκανε τά πάντα στίχους ασκώντας μια επιφανειακή, δη­
μοσιογραφική σάτιρα, πού ήταν περισσότερο αύτάρεσκη κο­
ροϊδία παρά έλεγχος δριμύς.
Θά υπάρξουν ακόμα κι εκείνοι πού, λίγο παλαιότεροι στήν η­
λικία, θά ταλαντευτούν ανάμεσα στο παλιό καί στο καινούριο,
χωρίς ν’ άνήκουν πιά ιδεολογικά στο ένα άλλα καί χωρίς νά
μπορούν νά κάνουν όλότελα δικό τους το άλλο. Τέτοιοι π.χ. ό
Βικέλας καί ό Βιζυηνός’ θά τούς γνωρίσουμε στο επόμενο κε­
φάλαιο, ιδίως τον δεύτερο, ώς κατ’ εξοχήν εκπροσώπους τής
πεζογραφίας. Στις ’ΛτΟίδες αύρες τού Βιζυηνοΰ, τυπωμένες στο
Λονδίνο το 1883, βρίσκουμε ποιήματα γραμμένα άκόμα στή
σμιλευμένη καθαρεύουσα τού Ραγκαβή καί άλλα σε μια δημο­
τική, θερμή στήν αίσθηση, άλλα καί άρκετά πλαδαρή. Τά πε­
ρισσότερα είναι άφηγηματικά (είδος μπαλάντες), άλλα πάλι προ­
δίδουν άπύ τότε μιά ταραγμένη ευαισθησία. Τά τέσσερα τελευ­
ταία χρόνια τής ζωής του ό ποιητής τά πέρασε σκοτισμένος
πνευματικά- τότε γράφει καί τούς πιο συγκινητικούς στίχους
του, μιά μαρτυρία δραματική: μετεβλήθη εντός μου / καί ό ρυθ­
μός τον κόσμου.
'Ένας άλλος ποιητής πού βρίσκεται επίσης στο μεταίχμιο εί­
ναι ό Αριστομένης Προβελέγγιος άπύ τή Σίφνο (1851-1936).
Στα νεανικά του ποιήματα κινείται άκόμα μέσα στά πλαίσια
τής ’Αθηναϊκής σχολής, κοντά στο ρομαντισμό ή στο νεοκλα­
σικισμό τού Ραγκαβή. Ή άλλαγή τού 1880 τον άγγίζει άλλα
δεν τόν άλλάζει βασικά’ στόν Α' Φιλαδέλφειο τού 1889, όπου
βραβεύεται ό ΙΙαλαμάς, αυτός παίρνει τόν έπαινο, καί τό 1890,
κριτής τώρα, δίνει τό βραβείο στόν Παλαμά. Τό 1896 συγ­
κεντρώνει ό,τι έγραψε στά ΙΙοιή μ α τα π α λα ιά καί νέα’ ό τίτλος
είναι σάν συμβολικός. ’Ανάμεσα στό παλιό καί στο καινούριο
έζησε ό Προβελέγγιος όλη τή μακρόχρονη ζωή του, γράφοντας
ποιήματα γεμάτα νοσταλγικό ρεμβασμό γιά τό κυκλαδίτικο νη­
σί του καί γιά τή θάλασσα τού Αιγαίου’ δεν τούς λείπει μιά
κομψή χάρη καί μιά διάθεση μουσική. Ό τύπος τού poeta
minor.
Διαφορετική είναι ή περίπτωση τού ’Ιωάννη Παπαδιαμαν-
188
II Γ Ε Ν Ι Α T O T 1880. Π Α Ρ Ν Α Σ Σ Ι Σ Μ Ο Σ
τόπουλου (1856-1910), πέντε χρόνια νεώτερου άπό τόν Προ-
βελέγγιο καί ένα μόνο πρεσβύτερου άπό τόν Καμπά. Παιδί ση­
μαντικής οικογένειας πήρε άξιόλογη μόρφωση καί πολύ νωρίς
εμφανίστηκε στούς φιλολογικούς κύκλους. Τό 1878 μέ ένα φυλ­
λάδιο έλαβε κι αύτός μέρος στή συζήτηση Ροίδη - Βλάχου, καί
τόν ίδιο χρόνο έξέδωσε τις Τρυγόνες και ’Έχιδνες, μιά ποιητική
συλλογή χαρακτηριστική άκριβώς γιά τό μεταίχμιο καί γιά τήν
ταλάντευση άνάμεσα στό καινούριο καί στό παλιό’ ό ΙΙαλαμάς
έγραψε πώς ή συλλογή του «άποχαιρετοΰσε κάτι πού έσβηνε».2
Είναι τό μοναδικό του φανέρωμα στήν ελληνική ποίηση’ ύστερα
άπό λίγο εγκαταστάθηκε οριστικά στό Παρίσι καί πήρε κεντρική
θέση στά γαλλικά γράμματα μέ τό ονομα Jean Moréas.
Ή μεταβολή τού 1880 ήταν ένα φαινόμενο πνευματικό γενι­
κότερο. Ή ελληνική κοινωνία, ύστερ’ άπό τή ρομαντική της πε­
ρίοδο, προσγειωνόταν τώρα καί έτασσε στόν εαυτό της άπαι-
τήσεις ρεαλιστικότερες’ ή προοδευτική της μερίδα καί μιά και­
νούρια φωτισμένη άστική τάξη έπιζητοΰσε μιά καλύτερη οργά­
νωση κρατική καί ξεκαθάριζε τήν πίστη της προς τόν κοινο­
βουλευτισμό καί τις δημοκρατικές άρχές. Τις τάσεις αύτές τις
ενσαρκώνει στόν πολιτικό τομέα ή έξαιρετική προσωπικότητα
τού Χαριλάου Τρικούπη, πού ώς πρωθυπουργός, άκριβώς τή δε­
καετία αύτή, άναδιοργανώνει σε ρεαλιστική γραμμή τό κράτος
καί τήν πολιτική. ’Έντονη θά είναι καί ή προούθηση στό γλωσ­
σικό ζήτημα, οπού ό Ψυχάρης, συνομήλικος σχεδόν μέ τόν Δρο-
σίνη καί τόν Παλαμά, θά χαράξει εντελώς νέους δρόμους καί
λύσεις επαναστατικές. Παράλληλα καί ή φιλολογική έπιστήμη,
άφήνοντας τήν έξωτερική μόνο άπασχόληση μέ τούς άρχαιους,
θ’ άναζητήσει τις ρίζες τής εθνότητας στό μεσαιωνικό παρελθόν
καί στή λαϊκή παράδοση. 'Ο Κ. Ν. Σάθας καί ό Σπ. Λάμπρος θά
μελετήσουν μεσαιωνικά χειρόγραφα καί κείμενα, ό Γ. Ν. Χα-
τζιδάκις θά θεμελιώσει τή νεοελληνική γλωσσολογική έπιστή­
μη καί θά ελευθερώσει τό πεδίο άπό παλιές προκαταλήψεις, καί
ό Ν. Γ. Πολίτης θά ιδρύσει τις λαογραφικές σπουδές γιά τή
συστηματική μελέτη τής λαϊκής παράδοσης καί δημιουργίας.
Σέ ένα διαγωνισμό τό 1869, φοιτητής άκόμα, βραβεύεται
ό Ν. Γ. Πολίτης (1852-1921) μέ τό έργο του Νεοελληνική μ υ ­
θολογία. Τό θέμα είχε δοθεί: τά σημερινά ήθη καί έθιμα τού
2. Κ. ΙΙαλαμάς, Τά τραγούδια της πατρίδας μον, 2η εκδ., ’Αθήνα 1933,
Εισαγωγή, σ. ιβ’ (—"Απαντα, τόμ. 1, σ. 16). Ιίλ. καί έδώ σ. 190, σημ. 4.
189
 10. 11 Γ Ε Ν Ι Λ T O T 1880 Κ Α Ι Ο ΠΛΛΛ.ΜΛΣ)
λαού καί ή παραβολή τους προς των άρχαίων. ' Η νεοελληνική
επιστήμη, πού τόσο την είχε ταράξει ή γνωστή θεωρία του Fall-
m erayer για τή σλαβική καταγωγή των νεώτερων Ελλήνων,
άντίκρουε τή θεωρία μέ τον πιο υπεύθυνο τρόπο, ερευνώντας
τις ’ίδιες τις ρίζες τής εθνότητας. 'Ο Πολίτης σέ όλη του τή
ζωή έκανε έργο του νά συλλέξει συστηματικά τις συνήθειες καί
προπάντων τά μνημεία του λόγου τοϋ ελληνικού λαού, καί έδωσε
(γύρω στα 1900) τή μνημειώδη έκδοση των ΙΙαροι,μιών καί των
Π αραδόσεω ν3 (πού δεν πρόφτασε δυστυχώς νά τις συμπληρώ­
σει)" το 1915 θά προσθέσει τις Ε κλογές από τα τραγούδια τοϋ
ελληνικόν λαοϋ, ενώ παράλληλα εκδίδει το περιοδικό Λ αογραφία,
καί στο τέλος τής ζωής του ιδρύει τύ Λαογραφικύ ’Αρχείο (πού
θά ύπαχθεΐ άργότερα στήν ’Ακαδημία ’Αθηνών). ’Εκείνο που
μας ενδιαφέρει έδώ άμεσα είναι πώς οί εργασίες αύτές τού Πο­
λίτη αποκάλυπταν στούς λογοτέχνες τής γενιάς του τον εξοχο
κόσμο τών λαϊκών παραδόσεων, στον όποιο έ'βρισκαν όχι μόνο
πηγή γιά τις έμπνεύσεις τους, άλλα καί τή βαθύτερη συνείδηση
τού έαυτοΰ των. Ό Δροσίνης θά τύ αναγνωρίσει αύτύ ρητά στήν
αύτοβιογραφία του" καί το ίδιο θά πει άργότερα καί ό Παλαμάς.
’Από τούς δυο ποιητές τού 1880 πού άναφέραμε παραπάνω, ό
Ν. Καμπάς (1857-1932) δεν έδωσε τίποτ’ άλλο άπύ τή νεανική
του αύτή συίΔογή" τον ίδιο χρόνο έφυγε γιά τήν Αίγυπτο όπου
καί σταδιοδρόμησε ώς νομικός. ’Αντίθετα, ό Γεώργιος Δροσίνης
(1859-1951) θ’ άφιερώσει όλη τή μακριά ζωή του στήν ποίηση.
Ή δεύτερη συλλογή του, Σ τα λ α κ τΐτα ι (1881), δέ διαφέρει ου­
σ ια σ τικ ά άπό τήν πρώτη" άλλα τά Ε ιδύλλια (1884) άποτελοΰν
κιόλας ένα σημαντικό σταθμό. «Οί Σ τίχ ο ι τού Καμπά πρωτο-
χαιρετοΰσαν κάποιο ξημέρωμα, τά Ε ιδύλλια σά νά τύ εβεβαιω-
ναν», έγραψε έμφαντικά ό ΙΙαλαμάς.4 'Η νέα γενιά ήταν τώρα
πιο ώριμη, είχε ξεπεράσει τύ στάδιο τών άναζητήσεων καί τα­
χτοποιούσε τά κατακτημένα" ήταν συνάμα καί ή συλλογή πού
έκανε γιά πρώτη φορά φανερή τήν εύεργετική έπίδραση τού
λαογραφικοΰ κινήματος.
8. Μελέται περί τον βίου καί της γλώσσης τοϋ ελληνικού λαόν. Παροι-
μίαι, ϊ τόμοι, Α θήνα 1899-1902, Παραδόσεις, 2 τόμοι, ’Αθήνα 1904.
Φωτυμηχανική άνατύπιοση, ’Αθήνα 1965.
4. Παλαμάς, ό.ττ. (Τή συνέχεια τής γνώμης τοϋ Ιίαλαμά παραθέσαμε
παραπάνω, σ. 189, σημ. 2).
19 0
Γ. Δ Ρ Ο Σ Ι Ν Π Σ
Οί ποιητικές συλλογές τοϋ Δροσίνη διαδέχονται πολύ πυκνά
ή μία τήν άλλη. Οί περισσότερο χαρακτηριστικές είναι οί δύο
τής ώριμης ήλικίας του: Φωτερά σκοτάδια (1915) καί Κ λειστά
βλέφαρα (1918)" ό ποιητής είναι πιά στά 55-60 χρόνια του καί
σέ μιά εποχή όπου ό Παλαμάς έχει κιόλας συντελέσει τήν ποιη­
τική του πορεία. ’Αλλά ό Δροσίνης δέν επηρεάζεται άπό τήν
πορεία τού συνοδοιπόρου" ούσιαστικά δέν έπιτελεϊ καμιά «πο­
ρεία» καί μένει στον ίδιο περιορισμένο ποιητικό χώρο. Τήν ποίη­
σή του τή διακρίνει πάντα ή άνθρώπινη άξιοπρέπεια, στέκεται
όμως πιο πολύ στήν έπιφάνεια καί στή λεπτομέρεια. Τού λείπει
ή συνθετική πνοή" τά ποιήματά του είναι περισσότερο σκίτσα
ποιητικά" μιά μεμονωμένη ιδέα πού σαρκώνεται σέ ποίημα, μέ
μιά έμφυτη, συμπαθητική ευκολία καί μέ αβρότητα πάντοτε καί
εύγένεια. Στις συλλογές τής γεροντικής ήλικίας θά έρθει νά
προστεθεί καί μιά άλλη συμπαθητική νότα, ή συγκινημένη εύφο-
ρία τών θαλερών του γερατειών" χαρακτηριστικοί θά είναι καί
οί τίτλοι: Ά λκυονίδες, Θά βραδυάζη, Σπίθες στη στάχτη. Δίπλα
στήν ήχηρή φωνή τού Παλαμά, ή έλάσσων κλίμακα τού Δρο­
σίνη κρατεί τήν κομψή της ιδιοτυπία. Καί τύ 1925 όταν ό Πα­
λαμάς θά τού πει: Στο Δροσίνη — πώς άλβλιώς / νά σε π ώ ; δ
συνοδοιπόρος. . ., έκείνος θ’ άπαντήσει, μέ διακριτικότητα καί
μέ κάποια ίσως έλαφρή αύταρέσκεια:
Συνοδοιπόροι ναι, μ α ζ ί κινήσαμε
στής Τέχνης το γλυκοξημέρω μα — όμως,
με τοϋ καιρού το πέρασμα, χαράχτηκε
τον καθενός μας χω ριστός ό δρόμος: ■
’Εσύ στής δάφνης τ ’ άκροκλώναρα απλοτσες
κι εγώ σε κάθε χόρτο καί βοτάνι'
στεφάνι έχεις φορέσει άπό δαφνόφυλλα —
λίγο θυμάρι τοϋ βουνού μου φτάνειΛ
5. 'Ο Ιίαλαμας, στέλνοντάς του τή συλλογή του Οί Πεντασύλλαβοι,
δημ. στούς Δειλ.ονς καί σκλ.ηρονς στίχους (1928) ( 'Απαντα, τόμ. 9,
σ. 215). Δροσίνης, Φενγάτα χελιδόνια (1986).
19 1
 10. II Ι 'Κ Ν Ι Λ T O T 1880 Κ Λ Ι Ο Π Λ Λ Λ Μ Λ Σ
ΚΩΣΤΗΣ ΙΙΑΛΑΜΛΣ
Ό Κωστής Παλαμάς (1859-1943) ήταν αναμφισβήτητα άπό
τούς «νέους» ποιητές τού 1880 εκείνος πού τού έμελλε νά γίνει
ό πιο αντιπροσωπευτικός τής γενιάς του καί άσφαλώς ένας άπο
τούς κορυφαίους τής νέας ελληνικής ποίησης. 'Όσο κι άν άρ­
γησε νά έκδηλωθεΐ (ή πρώτη του ποιητική συλλογή έκδίδεται
μόλις τό 1886) ξεπερνά γρήγορα τή μέση στάθμη τής έποχής
καί μένει γιά πενήντα ως εξήντα χρόνια ή κεντρική φυσιογνωμία
τής πνευματικής ζωής. Καί είναι τά πενήντα-έξήντα αύτά χρό­
νια, άπό την έκθρόνιση τοϋ ’Όθωνα (1862) ώς τή Μικρασιατική
καταστροφή (1922), χρόνια άποφασιστικά στην ιστορία τής νεώ-
τερης Ελλάδας: κυβέρνηση Χαριλάου Τρικούπη, πόλεμος τοϋ
1897, Βαλκανικοί πόλεμοι, ό Διχασμός, ό Α' Παγκόσμιος Πό­
λεμος καί ή Μικρασιατική εκστρατεία (βλ. κεφ. 14, σ. 251-52).
Παράλληλη στάθηκε καί ή άνοδος καί ή ώρίμανση στον πνευ­
ματικό τομέα. 'Η φιλολογική ζωή πλάταινε τά ένδιαφέροντά
της καί άποκτοΰσε διαστάσεις πού ξεπερνοΰσαν τόν έως τότε
περιορισμένο στενό ελληνικό χώρο. Στήν άνοδο αύτή στέκει ό
Παλαμάς πρωταγωνιστής· όχι μόνο μέ τήν ποίησή του, αλλά
καί μέ τήν δλη του κριτική στάση καί μέ τή διαρκή του πα­
ρουσία. "Αν στήν περίοδο τής δημιουργικής άνόδου δεσπόζει στο
πολιτικό πεδίο ή πολιτική μεγαλοφυΐα τοϋ ’Ελευθερίου Βενιζέ-
λου, στό πνευματικό πεδίο ή άντίστοιχη ήγετική μορφή είναι
αναμφισβήτητα ό Κωστής Παλαμάς.
’Αλλά στέκεται καί ή ποιητική, ή καθαρά λυρική του προ­
σφορά, στό ’ίδιο υψηλό βάθρο; 'II κριτική πολλές φορές τοϋ τό
αμφισβήτησε, σέ κάποιο ορισμένο ποσοστό τοϋ τό αμφισβητεί
άκόμα καί σήμερα. Μίλησαν γιά τή μεγαληγορία του, για τήν
έλλειψη βάθους, γιά τήν απουσία τοϋ άδολου λυρισμοΰ, γιά τήν
«άντιποιητικότητά» του. "Οσο περνά όμως ό καιρός, τόσο καί
περισσότερο εδραιώνεται ή πεποίθηση πώς καί ή καθαρά λυρική
του προσφορά είναι μεγάλη, καί πώς ή έλληνική ποίηση παίρνει
μέ τόν Παλαμά ένα διαμέτρημα πού δέν τό είχε άπό τόν καιρό
τοϋ Σολωμοΰ. Φυσικά, σέ ένα έργο ποσοτικά τόσο εκτεταμένο,
συχνές είναι οί κάμψεις καί οί άτυχες στιγμές. Δέν είναι όμως
αυτές πού βαραίνουν.
'Η κριτική παρατήρησε ότι στήν ποιητική σκέψη τοϋ Παλαμά
κυριαρχεί ένας δυαδισμός, μιά ταλάντευση άνάμεσα σέ δυό άντί-
19 2
ΚΩ ΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ
θετούς πόλους, πού είτε τούς δέχεται είτε τούς αρνιεται και τ°υ
δυό: καί τοΰτο καί εκείνο —ή ούτε τοΰτο οΰτε^εκείνο" η έντονη
δράση καί ή άπόμερη ζωή, ή άρνηση καί ή θέση, η πίστη 5ίοα
ή άπιστία. ’Εκείνο πού συνέχει δμως δλες αυτές τις αντιθεσειζ»
σάν τά άκραΐα δρια μιάς τροχιάς γύρω άπό έναν,^ τον ίδιο, κεν
τρικό πυρήνα, είναι δ,τι θά μπορούσαμε νά ονομάσουμε «νοηΐ1
τής τέχνης»- ένα ιδιαίτερο ποιητικό άντίκρισμα, μια βουλη^77!
ποιητική. Τό ποιητικό του έργο ταλαντεύεται επίσης αναμ®σ*
σέ δύο άκραία δρια, σ’ έναν ελάσσονα καί σ έναν μ,ειζονα
είναι τά ποιήματα τά πιό λυρικά, δπου ψάλλει το σπίτι, την απ°__
μέρη, «άσάλευτη» ζωή (αύτό πού ό ίδιος ονόμασε «λυρισμό τ °υ
εγώ »), καί τά άλλα («ό λυρισμός τοϋ έμεΐς»), όπου εκτεινετ ^
σέ μεγαλύτερες επικές συνθέσεις, σέ «μεγάλα οραματα». Στ0)'
καιρό του είχε ύπερεκτιμηθεί ό ποιητής τοϋ μειζονος τονου
δοκιμασία τοϋ χρόνου φαίνεται δτι περισσότερο αντεξαν τα ποιη
ματα τοϋ άλλου τόνου.
Ό Κωστής Παλαμάς γεννήθηκε τό 1859 στην Πατρα, όπου 0
πατέρας του υπηρετούσε δικαστικός. Ε φτά χρόνων έχασε τη
_____ L___ του
μητέρα ____ καί
____ τόν ______
'
πατέρα L___ ____
του_ καί άνατράφηκε
. .. ' λ
στό σπίτι ^εν°
v e * rr-rr\ m r t 'T t . ε
θείου του στό Μεσολόγγι, άπό οπού καταγόταν η οικογενε1·
του· τό 1875, δεκαέξι χρόνων, έρχεται για σπουδές στην Αθήν°9
δπου άρχίζει νά δημοσιεύει ποιήματα σέ ημερολόγια της ε710
χής καί στον Ρ α μ π α γ ά , καί τό 1886, άργά σχετικά, εκδίδει τήν
πρώτη του ποιητική συλλογή, Τά Τραγούδια τής π α τριδος μ°^'
Τό 1889 τό μακρύ του ποίημα 'Ο ”Υμνος τής Αθήνας βραβευ-^
ται στόν Α' Φιλαδέλφειο διαγωνισμό (εΐσηγητης-0 Ν. Γ. I 0
λίτης), καί ή βράβευση αύτή ήταν σάν μιά επίσημη καθιερω#7!
τής νέας ποιητικής σχολής. Ό Παλαμάς βραβεύεται και στ°
Β' Φιλαδέλφειο, τό 1890" ή συλλογή, Τά Μ ατια τής ψ νχ ή ς^ °ν^
δείχνει, καί μέ τό στίχο τοϋ Σολωμοΰ πού χρησιμοποιεί Ύ)α
τίτλο, πόσο άπό τότε επιζητούσε ένα συνειρμό αναμεσα στη)
’Αθηναϊκή σχολή, δπου είχε τις ρίζες του, και στη σολωμι·^
παράδοση, πού τώρα σιγά σιγά τήν άνακάλυπτε. Ολες ομ
αύτές οί πρώιμες συλλογές, βραβευμένες ή οχι, δεν εκφραζ01^
άκόμα τήν προσωπικότητά του- ό ποιητής αγωνίζεται να ^
τρωθεΐ άπό τις συμβάσεις καί τούς κοινούς τοπους τής εποχ7]?
καί νά πάρει τό δικό του πέταγμα. ( t ^
Αύτό μπορούμε νά πούμε πώς έπιτελεΐται για πρώτη φ°Ρ
19 3
 10. Η Γ Ε Ν Ι Α T O T 1880 Κ Α Ι Ο Π Λ Λ Α Μ Λ Σ
μέ τις « Iίατρίδες», μιά σειρά άπό δώδεκα έξοχα παρνασσιακά
σονέτα, πρωτοδημοσιευμένα το 1895 καί περασμένα υστέρα στήν
’Α σάλευτη ζωή. ’Λκολουθοϋν, ό ένας μετά τόν άλλον, σημαντι­
κοί σταθμοί: "Ιαμβοι κ α ι ’Α νάπαιστοι (1897), Ό Τάφος (1898).
Οί πρώτοι είναι μιά μικρή συλλογή άπο σαράντα ποιήματα
στιχουργικά ομοιόμορφα: τρία τετράστιχα όπου εναλλάσσονται
στίχοι ιαμβικοί καί άναπαιστικοί —ένα σπάσιμο τοϋ παραδο-
μένου δεκαπεντασύλλαβου καί μαζί μιά άνάμνηση άπο τή στροφή
του Κάλβου, πού ό ΓΙαλαμάς αισθανόταν ιδιαίτερα τήν εποχή
εκείνη τή γοητεία τής μουσικής του. Στη συλλογή διακρίνουμε
καί κάτι άλλο, τήν πρώτη εμφάνιση τοϋ συμβολισμού στήν ελ­
ληνική ποίηση· ό,τι γύρευαν οί γάλλοι συμβολιστές, αύτό το
κάτι το άπιαστο καί το άόριστο, κι άκόμα μιά προέκταση των
λέξεων πέρα άπο το νοηματικό τους περιεχόμενο, υπάρχει στούς
Ίαμβους καί ’Α νάπαιστους. 'Ο Jean Moréas, ποιητής των
S ta n ces, περαστικός τότε άπο τήν ’Αθήνα, προσέχει τά ολιγό­
στιχα ποιήματα καί τά τιμά ιδιαίτερα.
τΟ Τάφος τοϋ 1898 είναι κι αύτή συλλογή μικρή, περιορι­
σμένη σ’ ένα άποκλειστικο θέμα, το θρήνο γιά το θάνατο τοϋ
μικρού του γιου. ’Αλλά ή επόμενη συλλογή, ΊΊ ’Ασάλευτη ζω ή
(1904), είναι μιά άπο τις πιο σημαντικές, καί συνάμα καί άπο
τις πιο πλούσιες, καθώς συγκέντρωνε ποιήματα τής τελευταίας
δεκαετίας, άρχίζοντας άπο τις «Πατρίδες» πού άναφέραμε. Σέ
ενότητες όπως «'Ο Γυρισμός» ή «Στίχοι σέ γνωστό ήχο» ό
ποιητής άντλεΐ άπό τις άναμνήσεις της παιδικής του ηλικίας κά­
ποιους έλάσσονες ήχους «πού ξυπνούν εντός του σάν καημοί».
' Η «Φοινικιά», ένα μεγάλο ποίημα σέ δεκατρισύλλαβες όχτά-
βες έξοχα στιχουργημένες, είναι ένα άπό τά λυρικότερα καί
τά πιο άρτια τοϋ Παλαμά καί, ίσως άκριβώς γ ι’ αύτό, άπό
τά περισσότερο δυσκολονόητα. Είναι γραμμένο το 1900, καί ό
χρόνος αύτός, ή καμπή άπό τον έναν αιώνα στον άλλον, είναι,
μπορούμε νά ποΰμε, κι ένα ορόσημο στήν ποίησή του- στά επό­
μενα χρόνια θά ύπερισχύσει ή τάση του γιά τις μεγαλύτερες
συνθέσεις, γιά τα «μεγάλα οράματα»,6 άφήνοντας το καθαρό λυ­
ρικό βάθος, όπου είχε φτάσει μέ τή «Φοινικιά». Πρώτο άπό
6. ((Άπο τά μεγάλα οράματα» είναι ό τίτλος τής τελευταίας ενό­
τητας τής ’Ασάλευτης ζωής, πού περιέχει τά εκτενέστερα ποιήματα «Ό
Άσκραΐος» καί «Οί άλυσίδες».
194
Κ Ω ΣΤΙΙΣ ΠΛΛΑΜΛΣ
τά «μεγάλα οράματα», στήν ίδια πάντα συλλογή, ό «Άσκραΐος»
(δηλ. ό Ησίοδος) είναι ένα μακρύ εμπνευσμένο ποίημα, οπού
γίνεται ή προσπάθεια γιά ένα συνθετικό άντίκρισμα τοϋ κόσμου,
μέ πολλές επιδράσεις άπό άπόκρυφες θεωρίες καί τον ορφισμό.
Τή σειρά αύτή τή συνεχίζει τό μεγάλο συνθετικό ποίημα, το
πιο άντιποοσωπευτικό τής ποίησής του, Ό Λ ωόεκάλογος τον
Γύφτου (1907)· είναι χωρισμένο σέ δώδεκα «λόγους» (άσμα­
τα) καί σέ ποικίλους ρυθμούς, μέ κυρίαρχο έναν έντελώς ιδιό­
τυπο ελεύθερο τροχαϊκό στίχο. Το κεντρικό πρόσωπο, ό Γύ­
φτος, περνά όλα τά σκαλοπάτια τής άρνησης, μιας άρνησης ολο­
κληρωτικής, νιχιλιστικής, πρός όλους καί προς όλα, ώσπου νά
τόν συμφιλιώσει στό τέλος μέ τή ζωή ένα βιολί. Γό σύμβολο
μπορεί νά είναι άρκετά διαφανές, άλλά ό ποιητής ξεφεύγει απο
τόν κίνδυνο αύτόν, πρώτα πρώτα γιατί τό ποίημα, στήν πλατιά
ροή του, πότε άγγίζει περιοχές καθαρά έπικές καί πότε βαθαίνει
σέ εύτυχισμένες στιγμές γνήσιας λυρικής έμπνευσης. 'Ύστερα,
ό ποιητής είχε τήν εύστοχη ιδέα νά τοποθετήσει τή δράση μέσα
σ’ ένα πλαίσιο ιστορικό, στις παραμονές τής 'Άλωσης, κι αύτό
δίνει ζωή καί μιά θαυμαστή πολυχρωμία στήν έκθεσή του' μέ
επιτυχία π.χ. μπλέκονται στή δράση οί λόγιοι πού φεύγουν άπό
τήν Κωνσταντινούπολη γιά τή Δύση, ή τό κάψιμο τών έργων
τοϋ νεοπλατωνιστή Γεωργίου Γεμιστού-ΙΙλήθωνα. Καί (το
σπουδαιότερο) μέ τόν τρόπο αύτό, οί ιδέες καί ή προβληματική
τού ποιήματος ενώνονταν μέ τις σύγχρονες άνησυχίες, μέ τούς
αγώνες καί τις επιδιώξεις τής εποχής. ' Η χρονιά τής έκδοσης
(1907) είναι σημαδιακή: δέκα χρόνια-μετά τήν ήττα τοϋ 1897
καί πέντε πριν άπό τούς Βαλκανικούς πολέμους' βρίσκεται στή
μέση τής δεκαπενταετίας τής δημιουργικής άνόδου που εκθέσαμε
παραπάνω, τής εποχής, όπως τήν είπαν, τοϋ «Sturm und
Drang», καί είναι ή πιο έγκυρη κατακύοωσή της μέ τόν ποιη­
τικό λόγο. Τά λόγια τοϋ Προφήτη στον 8ο λόγο, τά ένιωσαν
τότε οί σύγχρονοι σάν πραγματικά προφητικά καί γιά τό έθνος:
γ ιά τ’ άνέβασμα ξανά πού aè κ α λεϊ
()<ϊ αίστανθεϊς νά σου φυτρώνουν, ώ χαρά !
τά φτερά,
τά φτερά τά πρω τινά σου τά μεγάλα !
195
 10. Η Γ Ε Ν Ι Λ T O T 1880 Κ Α Ι Ο Π Α Λ Λ Μ Α Σ
Τήν εποχή αύτή οί λόγιοι, άνακαλύπτουν το Βυζάντιο, κι αύ-
το αποτελούσε παράλληλα καί μια στενότερη οικείωση μέ τις
ρίζες τής έθνικής ζωής" μελετούσαν τη βυζαντινή ιστορία, τή
φιλολογία, τήν τέχνη, κι αύτό οχι μόνο στήν Ελλάδα, άλλα καί
στο έξωτερικό (ας θυμηθούμε τα ονόματα του Krumbacher καί
του Schlumberger). ’Επηρεασμένος άπό τή Β υζαντινή επο­
π οιία, τήν ιστορική σύνθεση τοΰ τελευταίου, γράφει ό Παλαμας
μιαν άλλη μακρόπνοη, επική σύνθεση, τή Φλογέρα τον Β α σιλιά
(1910), σε δώδεκα «λόγους» κι αύτή, καί σέ δεκαπεντασύλλα­
βους στίχους. Είναι μια ποιητική καταξίωση τοΰ Βυζαντίου στή
μεγάλη του ακμή κατά τή Μακεδονική δυναστεία, καί μιά έξι-
στόρηση τοΰ ταξιδιού τού Βασιλείου Β' στήν κυρίως Ελλάδα
ως τήν ’Αθήνα (σύμβολο τής ένότητας τού αρχαίου με τον βυ­
ζαντινό κόσμο καί τής συνέχειας στή νεοελληνική παράδοση).
Ό Παλαμας θεωρούσε τό έργο αύτό τό σπουδαιότερο του, άλλα
είναι άμφίβολο αν οί ποιητές κρίνουν σωστά τά ΐδια τους τά
έργα- με τήν πλατιά του ροή τό έργο γίνεται πολλές φορές κου­
ραστικό, ό δεκαπεντασύλλαβός του εισάγει πολλές καινοτομίες
χάνοντας στο τέλος τήν πατροπαράδοτη αρμονία του, ή υφή τοΰ
ποιήματος είναι περισσότερο βιβλιακή καί λιγότερο επική. ’Αλ­
λά ή ποιητική τέχνη τοΰ Παλαμα βρίσκεται εδώ στήν πλήρη
της ωριμότητα, καί στή σύνθεση τής γλώσσας καί τοΰ στίχου
πλεκει μέ πολλή μαστοριά άναμνήσεις άπό λόγια άλλα καί άπό
δημώδη κείμενα βυζαντινά (άπό τόν Διγενή π.χ. ή τά Έ ρω το-
παίγνια).
"Τστερ’ άπό τις δυό μεγάλες αύτές ποιητικές συνθέσεις, ό Πα-
λαμάς συγκέντρωσε τό 1912 σέ δυό τόμους 6,τι θά μπορούσαμε
νά ονομάσουμε λυρικά παραλειπόμενα: Οί Κ αημοί της λιμνο­
θάλασσας καί 'Η Π ολιτεία καί ή μοναξιά. Ή λιμνοθάλασσα
είναι τοΰ Μεσολογγιοΰ, καί τά ποιήματα λυρικές άναπολήσεις
άπό τή ζωή του έκει. ’Εδώ βρίσκονται δυό άπό τά πιό μουσικά
του ποιήματα.
Τά πρώ τα μου χρόνια τ’ άξέχ α στα τά ’ζησα
κοντά σ τ’ ακρογιάλι,
στη θάλασσα εκεί τή ρηχή κ α ί τήν ήμερη,
στή θάλασσα εκ εί τήν π λα τιά, τή μεγάλη.
(«Μιά πίκρα»)
19 6
Κ Ω ΣΤΙΙΣ 1ΙΛΛΛΜΑΣ
Γ ιαννιώ τικα, σμυρνιώ τικα, πολίτικα,
μακρόσυρτα τραγούδια άνατολίτικα,
λυπητερά,
πώ ς ή ψυχή μου σέρνεται μ α ζ ί σας !
Ε ίναι χυμένη άπό τή μουσική σας
καί πάει μέ τά δικά σας τά φτερά.
(«’Ανατολή»)
'Η Π ολιτεία καί ή μοναξιά —ό τίτλος είναι χαρακτηριστικός
γ ι’ αύτό πού ονομάσαμε δυαδισμό τοΰ Παλαμα— συγκεντρώνει
ποιήματα είτε σχετικά μέ εθνικά γεγονότα (όλο τό τελευταίο
βιβλίο άναφέρεται στόν πόλεμο τοΰ 1912 πού μόλις είχε άρ-
χίσει) είτε πού άνταποκρίνονται στα «μυστικά μιλήματα» τής
ψυχής (ένα μικρό άριστούργημα τό «Ρόδου μοσχοβόλημα»). Πε­
ρισσότερο άφιερωμένοι στόν μείζονα τόνο είναι οί Β ω μοί, η
συλλογή τοΰ 1915, μέ πολλά μεγάλα συνθετότερα τραγούδια.
Ό ίδιος έγραψε7 πώς «συμπληρώνουν τήν Α σάλευτη ζωή σε
τόνο παθητικότερο, πιό συγκρατητό, στή σκέψη δραματικότε­
ροι, στό στίχο δουλεμένοι στήν εντέλεια». Μιά συλλογή τής
ωριμότητας.
Σάν συνέχεια τής Π ολιτείας καί μοναξιάς, Τά Π αράκαιρα
(1919) δηλώνουν καί μέ τόν τίτλο τους πόσο ό ποιητής έβρισκε
τόν έλάσσονα τόνο τους άταίριαστο μέσα σ έναν κοσμο που μό­
λις είχε βγει άπό τή δοκιμασία τοΰ Α' Παγκοσμίου Πολέμου.
Οί συλλογές πού θ’ άκολουθήσουν δείχνουν όμως κιόλας μιά
κάμψη —ό ποιητής έχει περάσει τά εξήντα. Συχνά αναδημο­
σιεύει απλώς παλαιότερα ποιήματά του, κάνει δηλ. ένα δεύτερο
κρισάρισμα, άλλες φορές πάλι επιδίδεται, μέ τό πάθος γιά τή
μορφή πού τόν διακρίνει,, στήν επίμονη καλλιέργεια μιας ορι­
σμένης στιχουργικής μορφής: Τά Δ εκατετράστιχα (σονέτα μέ
πολύ έλευθεριότερη καί χαλαρή τεχνική), Οί Π εντασύλλαβοι καί
τά Π αθητικά κρυφ ομιλήματα (1925). Οί Δειλοί καί σκληροί
στίχ ο ι (πού τούς τύπωσαν φίλοι του στήν ’Αμερική, στό Σικάγο
τό Ì928) είναι, όπως ρητά τό γράφει στόν πρόλογο, «περισυλ-
λεγμένοι άπό τά βάθη θηκών καί φακέλων πού άνήκουν σέ κάθε
λογής περιόδους τής ζωής μου» —δέν προσφέρουν τίποτα τό άξι-
όλογο γιά τήν ολοκλήρωση τής φυσιογνωμίας του- τό ίδιο μπο-
7. Σέ σχέδιο γιά έναν πρόλογο ατούς Βωμούς, δημοσιευμένο στήν
Ποιητική του (1933) (—'Άπαντα, τόμ. 10, σ. 542).
197
 10. II Γ Ε Ν Ι Α Τ Ο Γ 1880 Κ Α Ι Ο Ι Ι Λ Λ Λ Μ Λ Σ
ροϋμε νά πούμε καί για τά Π εράσματα καί χαιρετισμούς (1931),
την προτελευταία συλλογή του. Α ντίθετα όμως Ο Κύκλος των
τετράστιχω ν (1929) καί περισσότερο ΟΙ Νύχτες τού Φ ήμιον
(1935), ή τελευταία του συλλογή, έχουν κάτι το εντελώς ιδιαί­
τερο. 'Ο ποιητής των μεγάλων επικών συνθεμάτων, που τόσο
συχνά κατηγορήθηκε γιά μεγαλοστομία, δοκιμάζει τό>ρα τή φω ­
νή του στήν περιορισμένη κλίμακα του τετράστιχου. '11 φωνή
βέβαια δεν έχει πιά τήν πρωτύτερη δύναμη, είναι μιά φωνή χα­
μηλή, γερασμένη' ή μελαγχολία της όμως καί ή νοσταλγική
αναπόληση τήν κάνουν ιδιαίτερα συμπαθητική, καί ό θελημένος
αύτός περιορισμός στο απέριττο μετρικό σχήμα πυκνώνει πολ­
λές φορές τήν έκφραση, καί μέ τήν ελλειπτική της διατύπωση
τής δίνει μιά ένταση δραματική:
Κ υριακή. Π αιδάκι. Τοϋ δασκάλου πάψη.
Γλύκα τοϋ σπ ιτιού. Ζωούλα στ’ άκρογιάλι.
Τώρα τήν προσμένο) τή μεγάλη
Κ υριακή■για πάντα, λέω, Οά μ ’ άναπάψει.
Οί Νύχτες τοϋ Φ ήμιον έχουν τή χρονολογία 1931-32' γιά
τά υπόλοιπα δέκα χρόνια τής ζωής του ό Παλαμάς σωπαίνει
ποιητικά —καί ορισμένα φωτεινά διαλείμματα δέν άρκοϋν νά
σπάσουν το σκοτάδι τής σιωπής, πού καί τόν ’ίδιον οδυνηρά τόν
έπίεζε. Πέθανε τό Φεβρουάριο τοϋ 1943, μέσα στήν περίοδο
τής εχθρικής κατοχής. Στήν κηδεία του μαζεύτηκε αύθόρμητα
κόσμος άπό κάθε τάξη καί άπό κάθε ηλικία- ή μακρόχρονη καί
συνεπής θητεία του στήν ποίηση είχε καταστήσει τό όνομά του
σύμβολο. Καί ό κόσμος τιμούντας τόν πεθαμένο ποιητή είχε συ­
νάμα τή συναίσθηση πώς έπρόβαινε σέ μιά βουβή άλλά (αποφα­
σιστική πράξη εθνικής άντίστασης.*
*0 11αλαμάς είναι, μπορούμε νά ποϋμε, πριν άπ’ όλα ποιητής'
ή προσωπικότητά του διαγράφεται καί όλοκληραίνεται στις δε­
καοχτώ ποιητικές συλλογές του. Τό πεζογραφικό του έργο δέν
είναι σημαντικό' άπό τά λιγοστά του διηγήματα, πού τά δη­
μοσίευσε άνάμεσα στά 1884-1900, τό πιό σημαντικό είναι ό
Θάνατος παλικαριοϋ, όπου μέ έπιτυχία έχει διαγράφει μιά πα­
λικαρίσια αντίληψη τής ζωής καί τής δυστυχίας, χαρακτηριστικά
νεοελληνική. ’Ιδιαίτερη σημασία έχει τό μοναδικό θεατρικό του
έργο Τρισεύγενη (1903), ένα ποιητικό δράμα μέσα σέ μιά εποχή
19 8
Κ Ω ΣΤΙΙΣ Π ΑΛΑΜ ΑΣ
όπου κυριαρχούσε στό θέατρο ό νατουραλισμός. Ί1 ήρωίδα είναι
δοσμένη μέ ένάργεια: ό εξαιρετικός, ασυμβίβαστος άνθρωπος,
πού δέν τόν καταλαβαίνουν οί άλλοι, ούτε καν αύτοί πού τούς
αγαπά καί τήν άγαποΰν.
Τέλος ό Παλαμάς έχει γράψει ένα πλήθος άρθρα σέ έφημε-
ρίδες καί περιοδικά' σ’ ένα χρονικό διάστημα μάλιστα, πιεζό-
μενος άπό οικονομικές άνάγκες, άρθρογραφοϋσε σχεδόν καθη­
μερινά (στήν καθαρεύουσα καί μέ τήν υπογραφή W) στήν έφη-
μερίδα ’Ε μπρός. Ή λαμπρή Β ιβλιογραφ ία Κ ω στή Π αλαμά του
Γ. Κ. Κατσίμπαλη άριθμεΐ 2.500 «μελέτες, άρθρα, σημειώμα­
τα». 'Ορισμένα άπ’ αυτά έχουν ιδιαίτερη σημασία καί σωστά
έχουν συμπεριληφθεΐ στή σειρά των 'Απάντων πού έξέδωσε τό
«'Ίδρυμα Παλαμά»8. ’Ιδιαίτερη μνεία πρέπει νά γίνει γιά τά
μαχητικά του άρθρα (στάθηκε πάντα άγωνιστής γιά τή δημο­
τική γλώσσα καί δέ λύγισε σέ δύσκολες στιγμές), καί άκόμη
γιά τά άρθρα καί τις μελέτες πού άναφέρονται σέ θέματα τής
νεοελληνικής φιλολογίας. Ά πό τήν άποψη αύτή είναι ό πρώτος
φιλόλογος νεοελληνιστής" μίλησε γιά όλες σχεδόν τις σημαντικές
μορφές τής νεοελληνικής φιλολογίας καί μίλησε έγκυρα, μέ τήν
οξυδέρκεια τοϋ κριτικού, τήν άκριβολογία τοϋ φιλόλογου επι­
στήμονα καί τήν ευαισθησία τοϋ ποιητή. Είναι ό πρώτος πού
«άνακάλυψε» τόν Κάλβο, έγραψε εύστοχες μελέτες γιά τό Βη-
λαρά καί τόν Τυπάλδο, τό Μαρκορά, τόν Κρυστάλλη, καί άκόμα
(σέ εποχή γλωσσικής μισαλλοδοξίας) έπισήμανε τις άρετές κα-
θαρόγλωσσων ποιητών όπως ό Παπαρρηγόπουλος καί ό Βα-
λαβάνης. Μέ τις μελέτες αυτές προβάλλει ή μορφή τοϋ Πα­
λαμά ώς υπεύθυνου πνευματικού άνθρώπου, όπως τόν σημειού-
σαμε πιό πριν.
8. ’Έχουν συμπεριληφθεΐ κυρίως στους τόμους 8 καί 12-16.
19 9

ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕΤΑ ΤΟ 1880
ΤΟ ΗΘΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΙΗΓΗΜΑ
ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΚΑΙ Ο ΤΎΧΑΡΗΣ
ΤΟ ΗΘΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΙΗΓΗΜΑ
'Η μεταβολή του 1880 στάθηκε ένα κίνημα πνευματικό γενι­
κότερο. Ή άπομακρυνση άπό το ρομαντισμό καί ή προσήλωση
στό οικείο καί στο συγκεκριμένο ευνόησαν ιδιαίτερα την πεζο­
γραφία, η οποία, εγκαταλείποντας το ιστορικό μυθιστόρημα τής
παλιάς ’Αθηναϊκής σχολής, στράφηκε προς το σύντομο διήγημα,
ιδιαίτερα στο διήγημα, όπως το ονομάζουμε, το ηθογραφικό,
έκεΐνο δηλ. πού περιγράφει τήν έλληνική ύπαιθρο, το ελληνικό
χωριό καί τούς απλοϊκούς του κατοίκους. Μπορούμε να πούμε
πώς καθαρή λογοτεχνική πεζογραφία τώρα για πρώτη φορά δη-
μιουργεΐται στή νεοελληνική λογοτεχνία- στά περιορισμένα πλαί­
σια τού διηγήματος ή συγκέντρωση στόν ενα κεντρικό χαρα­
κτήρα ή στό ενα περιστατικό επιτρέπουν καί τή λογοτεχνικό-
τερη έπεξεργασία. ’Από τήν άλλη μεριά, τό λαογραφικό κίνημα
άνοιγε τό δρόμο προς τήν εκμετάλλευση τής ζωής τού χωριού
καί τού πλούτου των λαϊκών παραδόσεων.
Στό μεταίχμιο άνάμεσα στό ιστορικό μυθιστόρημα καί στό
ήθογραφικό διήγημα βρίσκεται ό Αουκής Αάρας τού Δημητρίου
Βικέλα (1835-1909). Τό συγγραφέα του τόν είδαμε άνάμεσα
στους λίγο παλαιότερους στήν ηλικία οί όποιοι ταλαντεύονταν
άνάμεσα στό παλιό καί στό καινούριο. ’Αφού απόκτησε κάποια
οικονομική άνεση ώς έ'μπορος στό Λονδίνο (1852-1872), έζησε
στό Παρίσι, οπού σχετίστηκε μέ τούς έκεΐ ελληνιστές καί επη­
ρέασε τήν έπιστημονική έρευνα τής πρωιμότερης λογοτεχνίας.
’Από τό 1896, όπου έρχεται οριστικά στήν ’Αθήνα, άναπτύσσει
έντονη πνευματική καί κοινωνική δράση, κυρίως στό «Σύλλογο
πρός διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων», πού τόν ίδρυσε ό ίδιος. Σέ
νεανική ηλικία είχε μεταφράσει πολλές άπό τις τραγωδίες τού
Σαίξπηρ, χωρίς ποιητική πνοή καί σέ γλώσσα πλαδαρή καί
άκαλαίσθητη, ωστόσο άπό τις μεταφράσεις αύτές γνώρισε τό
ελληνικό κοινό άπό τή σκηνή τόν άγγλο δραματουργό.
200
TO I I Θ Ο Γ Ρ Λ Φ Ι Κ Ο Δ Ι Ι Ι Γ Ϊ Ι Μ Λ
Στόν Λονκή Λάρα (πού πρωτοδημοσιεύτηκε τό 1879) τά
περιστατικά έκτυλίσσονται μέσα στά πλαίσια τής Επανάστα­
σης τού 1821, ό ήρωας όμως δέν παίρνει ενεργό μέρος στά γεγο­
νότα. Ή διήγηση άρχίζει στή Σμύρνη στά 1821, καί έξακολου-
θεΐ στή Χίο, όπου βρίσκει τόν ηρώα ή μεγάλη καταστροφή καί
ή σφαγή τού 1822" καταφεύγοντας στήν Τήνο άσκεΐ μέ έπι-
τυχία τό εμπόριο, ενώ ή άπήχηση άπό τά περιστατικά τού ’Α­
γώνα μάς έρχεται άπό μακριά. 'Η άντιρομαντικη, ρεαλιστική
αύτή τοποθέτηση δίνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στό βιβλίο" άλλωστε
στόν ίδιο βασικό τόνο είναι ταιριασμένοι καί οί χαρακτήρες (ο
έμπορος αυτός, γεμάτος άγαθότητα καί καλοσύνη), οί εκφρα­
στικοί τρόποι, άκόμα καί ή γλώσσα: καθαρεύουσα βέβαια, αλ­
λά μιά καθαρεύουσα μετριοπαθής, χωρίς τούς άρχαϊσμους του
Ραγκαβή ή τού Παύλου Καλλιγά.
'Ο Αουκής Αάρας σημείωσε μεγάλη επιτυχία, μεταφράστηκε
σέ πολλές γλώσσες καί επηρέασε άποφασιστικά τούς μεταγε­
νέστερους. ’Αλλά καί ό Βικέλας, επηρεασμένος μέ τή σειρά του
άπό αύτούς, έγραψε στή δεκαετία 1880-90 μιά σειρά γνήσια η­
θογραφικά διηγήματα, όπου διακρίνουμε (άρετή είτε μειονέ­
κτημα) τήν ίδια «μεσότητα». Στό πιό πετυχημένο ίσως, τόν
«Παπα-Νάρκισσο» παρουσιάζεται μέ συμπάθεια καί ένάργεια
ό χαρακτήρας ενός νεαρού νιόπαντρου παπά, πού μέ τήν άγα­
θότητα καί τήν έσωτερική ευγένεια (πού είναι χαρακτηριστικό
τών περισσότερων ηρώων τού Βικέλα) κατορθώνει νά υπερνι­
κήσει τόν άποτροπιασμό πού τού πρόκαλούσε ή θέα τού άνθρώ-
που πού ψυχορραγεί καί νά βγει άλλος άνθρωπος άπό τή δο­
κιμασία.
'Ο πραγματικός εισηγητής τού ήθογραφικοΰ διηγήματος στή
νεοελληνική λογοτεχνία είναι ό Γεώργιος Βιζυηνός (1849-1896),
πού τόν είδαμε κι αύτόν ώς ποιητή νά ταλαντεύεται άνάμεσα
στό παλιό καί στό καινούριο (βλ. σ. 188). Γεννήθηκε στη Βι-
ζύη, μιά κωμόπολη τής ’Ανατολικής Θράκης. 'Ύστερα άπό στε­
ρημένα παιδικά χρόνια στήν Πόλη καί στήν Κύπρο, με υπο­
τροφία ένός πλούσιου ομογενή, σπουδάζει άνετα στήν ’Αθήνα
καί έπειτα στή Γερμανία (άπό τό 1874 ώς τό 1882) φιλοσοφία
καί ψυχολογία, καί παίρνει τό 1881 στή Λιψία τό διδακτορικό
δίπλωμα. Τό πέρασμά του άπό τό Παρίσι καί ή γνωριμία του
μέ τόν Βικέλα τόν ωθούν πρός τό διήγημα, καί σέ δύο μόνο χρό-
201
 11. II Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α M E T A TO 1880 Κ Α Ι Ο Μ 'Τ Χ Λ Ρ Ι Ι Ε
νια, το 1883 καί το 1884, έχει κιόλας δημοσιεύσει τά περισσό­
τερα άπό τα διηγήματά του. 'Υφηγητής στο 11ανεπιστήμιο το
1884 μέ μια μελέτη για τή Φ ιλοσοφία τον καλόν παρά Ιΐλ ω -
τίνω , έγραψε καί άλλες ψυχολογικές μελέτες καί διδακτικά εγ­
χειρίδια ως το 1892 όπου μιά διανοητική ταραχή τοϋ κλείνει
τή σταδιοδρομία.
«Το αμάρτημα τής μητρός μου» είναι το πρώτο διήγημα τοϋ
Βιζυηνοΰ —καί το πρώτο καθαυτό νεοελληνικό διήγημα. Ή
κεντρική μορφή τής μητέρας (τής μητέρας τοϋ ίδιου τοϋ Βι-
ζυηνοϋ), πού άθελά της έπλάκωσε στον ύπνο της τή μικρή της
κόρη καί πού το «αμάρτημα» αύτό τή βασανίζει γιά όλη της
τή ζωή, είναι δοσμένη σέ όλη της τήν τραγικότητα καί τήν
ανθρώπινη τρυφερότητα. Καί τά άλλα διηγήματα άναφέρονται
στις αναμνήσεις τοϋ συγγραφέα καί άποδίδουν το περιβάλλον τοϋ
θρακιώτικου χωρίου, όπου έναν ιδιαίτερο χρωματισμό δίνει ή
συνύπαρξη τοϋ ελληνικού μέ το τουρκικό στοιχείο, άκόμα καί
ή θερμή ανθρώπινη σχέση πού συνδέει πολλές φορές πρόσωπα
άπό τις δύο φυλές. Λιγοστά σέ άριθμό, είναι αρκετά εκτεταμένα
και ξεπερνούν πολλές φορές τά όρια τοϋ άπλοϋ διηγήματος. ’Έ ­
ξοχη είναι στα περισσότερα ή ψυχολογική διαγραφή των προ­
σώπων, ισχυρότατη ή συνθετική ικανότητα καί ή αφηγηματική
χάρη. 'Η γλώσσα μένει πάντα ή καθιερωμένη άκόμη γιά τήν
πεζογραφία καθαρεύουσα, άλλά ό δημοτικός διάλογος, διανθι­
σμένος μαλιστα μέ πολλά στοιχεία τοϋ βορειοελλαδίτικου ιδιώ­
ματος, δίνει μιά ιδιαίτερη ζωντάνια.
Στό «Μόνον τής ζωής του ταξίδιον» μάς παρουσιάζεται ή
συμπαθέστατη μορφή τού παπποΰ, δοσμένη μέσα άπό τά γε­
μάτα θαυμασμό μάτια τοϋ έγγονοΰ-άφηγητή —τοϋ παπποΰ πού
ήξερε νά λέει τόσες ιστορίες γιά τόπους άπόμακρους καί πα­
ράξενους, καί πού ωστόσο, όπως άποκαλύπτεται, δέν είχε τα­
ξιδέψει πέρα άπό τήν κοντινή «τούμπα» τοϋ χωριοΰ. ’Αλλά τό
άριστούργημα τοϋ Βιζυηνοΰ είναι δίχως άμφιβολία ή εκτενής
ιστορία του «Μοσκώβ Σελήμ», ένός γενναίου Τούρκου, πού οί
δικοί του (ή οικογένεια καί οί συμπατριώτες του) τόν έχουν πο­
τίσει μόνο μέ πικρίες καί άπογοητεύσεις, καί πού άνακαλύπτει
τήν άνθρωπιά καί τήν καλοσύνη στους εχθρούς του ίσια ίσια,
τούς Ρώσους, όταν τόν έπιασαν αιχμάλωτο. 'Ο συγγραφέας μάς
τον παρουσιάζει νά ζεί στό περιθώριο τής κοινωνίας, πού τόν
θεωρεί μισότρελο καί τοΰ έχει δώσει, γιά τή ρωσοφιλία του, τό
2 02
ΤΟ Ηί - Ι ΟΓΡΛΦΙ ΚΟ Δ Ι Η Γ Η Μ Α . Γ. Β Ι Ζ Π Ι Ν Ο —
κοροϊδευτικό παρατσούκλι Μοσκώβ Σελήμ. '11 συγκινητική του
ιστορία μάς δίνεται άπό τό ίδιο του τό στόμα σέ μιαν απλή καί
ζωηρά χρωματισμένη δημοτική.
'Η εμφάνιση τών διηγημάτων τοΰ Βιζυηνοΰ τό 1883 ήταν
σαν νά έδωσε τό σύνθημα, καί στά επόμενα πέντε χρόνια δημο­
σιεύονται τά πρώτα διηγήματα τών περισσότερων γνωστών διη-
γηματογράφων. Τό αίτημα ήταν άλλωστε διάχυτο στήν ατμό­
σφαιρα. Τόν ίδιο χρόνο, 1883, τό έγκυρο περιοδικό 'Ε στία (πού
εύνοοΰσε τά νεωτεριστικά κινήματα) προκηρύσσει διαγωνισμό
γιά τή συγγραφή διηγήματος, μέ τόν χαρακτηριστικό όρο «τό
θέμα νά έχη ύπόθεσιν ελληνικήν»’ τήν ελλανόδικο Επιτροπεία
άποτελοΰσαν ό Ε. Ροΐδης, ό Σπ. Λάμπρος καί ό Ν. I . Πολίτης.
Τό βραβείο τό πήρε ό Γ. Δροσίνης, τόν έπαινο ό Μ. Μητσάκης
(παιδί τότε δεκαπέντε χρόνων). Ό διαγωνισμός έπαναλήφθηκε
τόν επόμενο χρόνο, μέ άποτελέσματα ωστόσο οχι τόσο ικανο­
ποιητικά’ πάντως τόν έπαινο τόν πήρε τότε ό Γρ. Ξενόπουλος
—κι αύτό ήταν ή πρώτη του εμφάνιση στά γράμματά μας.
'Ο Δροσίνης έγραψε τήν ίδια εποχή καί άλλα διηγήματα καί
πεζά, εντυπώσεις ή άναμνήσεις’ δοκιμάστηκε καί στό εκτενέ­
στερο άφήγημα, καί ή ’Αμαρυλλίς του (1885) γνώρισε άρκετή
έπιτυχία. Μιά περίεργη, οχι βέβαια επιτυχημένη επιβίωση, τής
πεζογραφίας του στά ύστερότερα χρόνια άποτελεί ή Άήση,
1922. 'Ο καλύτερος Δροσίνης μένει ομοις πάντα ό λυρικός. Διη­
γήματα έγραψε τά ίδια αύτά χρόνια, καθώς είδαμε, καί ό ΙΙα-
λαμάς, άκόμα κι ένας άνθρωπος σάν τόν Πολυλά. πού άνήκε σέ
άλλη γενιά καί σέ άλλη σχολή (βλ. παραπάνω σ. 163). Ά πό τούς
παλαιότερους σημειώνουμε άκόμα τόν ’Εμμανουήλ Λυκούδη
(1849-1925). τόν Δ. Γρ. Καμπούρογλου (1852-1942), πού ά-
σχολήθηκε κυρίως μέ τήν ιστορία τών Αθηνών καί τά διηγή­
ματά του είναι περισσότερο ιστορικά, καί τόν Ιωάννη Δαμβέρ-
γη (1862-1938). πού έδωσε χαρακτηριστικές εικόνες τής κρη-
τικής ζωής (συγκεντρωμένες στούς Κρήτες μου, 1898). (Η)ά ήταν
άσκοπο νά παραθέσουμε απλώς τά ονόματα καί άλλων διηγημα-
τογράφων άπό τούς πολλούς τής ίδιας εποχής.
Ά πό αυτούς άλλωστε δύο ξεχώρισαν ώς οί κατ’ εξοχήν ερ­
γάτες τοΰ ηθογραφικού διηγήματος, ό Αλέξανδρος ΙΙαπαδια-
μάντης καί ό Άνδρέας Καρκαβίτσας. 'Ο πρώτος, παλαιότερος
(1851-1911), είχε παρουσιαστεί άπό νωρίς (1879) μέ μυθιστο­
203
 11. II Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Μ Ε Τ Α T O 1880 Κ Α Ι Ο Τ Τ Χ Α Ρ Ι Ι Σ
ρήματα ιστορικά καί περιπετειώδη, περνά όμως κι αύτός ύστε-
ρότερα στο ηθογραφικό διήγημα, πού το καλλιεργεί πια σχεδόν
αποκλειστικά για μια ολόκληρη είκοσιπενταετία. Τα διηγήματά
του ξεπερνούν τα 200, δεν έχουν όμως όλα την ΐδια άξια- πολλά
δεν είναι παρά ένα βιαστικό σκίτσο, ενα στιγμιότυπο, άλλα θά
μπορούσαν νά χαρακτηριστούν περισσότερο χρονογραφήματα
παρά διηγήματα. Τα επιτυχημένα όμως είναι πολλά καί σημαν­
τικά. Ζωγραφίζουν σχεδόν όλα περιστατικά καί ανθρώπινους
τύπους τού πατρικού του νησιού, τής Σκιάθου, πού παίρνουν
ζωή καί κίνηση άπύ τη νοσταλγία τού συγγραφέα. 'Η νοσταλ­
γία είναι το βασικό καί το μόνιμο στοιχείο στον Παπαδιαμάντη-
είναι ή δύναμη καί ή άδυναμία του. Το έργο του, άπύ την έποχή
που ζοΰσε ακόμα ώς τις μέρες μας, έγινε πολλές φορές στόχος
τής κριτικής, πού έφτασε άλλοτε ώς το υπερβολικό εγκώμιο καί
το θαυμασμό καί άλλοτε ώς τήν υποτίμηση καί την άρνηση.
'Η αρνητική κριτική έπισήμανε τή χαλαρή σύνθεση των διη­
γημάτων του, τήν απουσία ενός σχεδίου, τήν έλλειψη βούλησης
καλλιτεχνικής.1 Στο μεγαλύτερο μέρος τους οί παρατηρήσεις
αύτές είναι σωστές- ή έλλειψη όμως τής συνθέσεως οφείλεται
τις περισσότερες φορές στο χαρακτήρα τής νοσταλγίας καί τού
ρεμβασμού- οί ιδέες, άδέσμευτες άπό ένα προκαθορισμένο σχέ­
διο, άκολουθούν τήν πορεία τού ρεμβασμού —καί ή έλλειψη αύτή
τής δέσμευσης άποτελεΐ μιάν άρετή καί μιά γοητεία. 'Όπως στα
σκίτσα πολλών ζωγράφων, ή δύναμη τού ΓΙαπαδιαμάντη υπάρ­
χει σ’ αυτό το ελεύθερο σκιτσάρισμα. Ά π ύ τήν άλλη μεριά άναμ-
φισβήτητο είναι πώς ό Παπαδιαμάντης, πέρα άπύ το «ήθογρα-
φικύ» υπόβαθρο, έχει συλλάβει μερικά βασικά καί οχι τόσο εύκο-
λοσύλληπτα χαρακτηριστικά τού νεοελληνικού χαρακτήρα, έχει
δεσμεύσει μές στά διηγήματά του κάτι άπύ αύτύ πού θά μπο­
ρούσαμε νά το ονομάσουμε νεοελληνική λαϊκή μυθολογία. Τά
παιδιάτικα χρόνια του στο νησί, ό σύνδεσμος πού είχε άπύ τον
πατέρα του τον παπά καί άπύ άλλους συγγενείς του μέ τον κόσμο
τής ορθοδοξίας (ό ίδιος ήταν ψάλτης καί τού άρεσε νά παίρνει
μέρος σε κατανυκτικές αγρυπνίες), ό άπόκοσμος βίος του στήν
1. Ά π ό τούς νεώτερους κριτικούς έκεΐνοι πού κυρίως έτόνισαν τις
άρνητικές πλευρές τοϋ Παπαδιαμάντη είναι ό Κ. Θ. Δημαρας (βλ. κυρίως
Ιστορία, 6η έκδ., σσ. 383-384), καί ό II. Μουλλάς (Λ. Παπαδιαμάντης
αντοβιογραφούμενος, ’Επιμέλεια II. Μουλλά, ’Αθήνα 1974 (Έρμης, Νέα
'Ελληνική Βιβλιοθήκη, 29), Εισαγωγή).
204
1ΙΛΠ Λ ΔΙΑΜ ΑΝ ΤΪΙΣ. Κ Λ Ρ Κ Α Β ΙΤ Σ Λ Σ
’Αθήνα καί οί συντροφιές μέ ταπεινούς άνθρώπους τοϋ λαού,
όλα αύτά δίνουν μιά έγκυρότητα στις άποτυπώσεις του —κάτι
πού οδηγεί βαθύτερα καί μακρύτερα άπύ τήν άπλή «ήθογρα-
φική» περιέργεια ή το «λαογραφικύ» επιστημονικό ενδιαφέρον.
Καί αύτύ το πολύτιμο έγγράφουν στο ενεργητικό του οί θαυμα­
στές του.
Στή γλώσσα ό Παπαδιαμάντης δέν έκανε το αποφασιστικό
βήμα άπύ τήν καθαρεύουσα προς τή δημοτική όπως πολλοί άλ­
λοι τής γενιάς του. ΤΙ καθαρεύουσά του όμως είναι εντελώς
προσωπική καί ιδιότυπη- άκόμα καί άνόμοια. 'Όσα συνήθως λέ­
γονται, πώς ή γλώσσα τού Παπαδιαμάντη είναι επηρεασμένη
άπύ τή γλώσσα τής έκκλησίας, είναι άνεύθυνα καί άτεκμηρίωτα.
Θά έλεγα πώς υπάρχουν στή γλώσσα του τρεις άναβαθμοί:
στούς διαλόγους του χρησιμοποιεί, σχεδόν φωτογραφικά άπο-
τυπωμένη, τήν όμιλουμένη λαϊκή γλώσσα, πολλές φορές καί
μέ τούς σκιαθίτικους ιδιωματισμούς- ύπάρχει μιά άλλη γλώσσα
γιά τήν αφήγηση, μέ βάση βέβαια τήν καθαρεύουσα, άλλά μέ
πρόσμειξη πολλών στοιχείων τής δημοτικής, καί αύτύ άποτελεί
ίσως το πιο προσωπικό του ύφος- καί τέλος μιά προσεγμένη
καί αύστηρή καθαρεύουσα, ή παραδομένη άπύ τήν παλαιότερη
γενιά γλώσσα τής πεζογραφίας, πού ό Παπαδιαμάντης τήν έπι-
φυλάσσει στις περιγραφές καθώς καί στις λυρικές του παρεκβά­
σεις.2
Ά π ύ τήν πληθωρική παραγωγή τού Παπαδιαμάντη πρέπει
νά άποκλείσουμε πολλά διηγήματα πού μόλις φτάνουν ή ξε­
περνούν το μέτριο. Πριν άπύ το 1900 ξεχωρίζουν «'Η νοστάλ-
γός», το «'Ολόγυρα στή λίμνη)) (μέ έναν υποβλητικό, ποιητικό
τόνο), το εκτεταμένο καί πλατύ άφήγημα «Βαρδιάνος στά σπόρ-
κα» (σάν ένας πολυπρόσωπος πίνακας, όπου όμως κυριαρχεί
το κεντρικό πρόσωπο τής μητέρας καί ή μητρική στοργή), ό
« ’Έρωτας στά χιόνια» μέ τή λυρική του μελαγχολία. Μετά το
1900 ό λυρικός τόνος κυριαρχεί περισσότερο: εδώ άνήκουν, το
πολυδιαβασμένο «’Όνειρο στο κύμα», ό «Ρεμβασμός τού Δε-
καπενταυγούστου» καί τό έκτενέστερο, σάν λυρική εξομολόγη­
ση, «Ρόδινα άκρογιάλια». ’Αλλά τό έργο τής τελευταίας δεκαε­
τίας, αν οχι τό πιό άντιπροσωπευτικό, πάντως τό πιό δυνατό
τού Παπαδιαμάντη είναι '// Φ όνισσα (1903). Κεντρική μορφή
2. Βλ. οσα έγραψα σχετικά στήν έκδοση τοϋ Βαρδιάνον στά σπόρκα,
Εισαγωγή καί σημειώσεις Λ. Πολίτη, ’Αθήνα (Γαλαξίας) 1968, σσ. 14-15.
205
 11. II Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α M E T A TO 1880 Κ Α Ι Ο Ί ' Τ Χ Λ Ρ Π Σ
στο μεγάλο αύτό άφήγημα είναι ή Φραγκογιαννού (ή φόνισσα)'
εξήντα χρόνων πιά, καθώς άναλογίζεται τά περασμένα της, δια­
πιστώνει πώς ή γυναίκα είναι πάντα σκλάβα: των γονιών της,
άνύπαντρη, τοΰ άντρα της, παντρεμένη, υστέρα των παιδιών καί
στο τέλος των παιδιών τών παιδιών της. ’Έ τσι συλλαμβάνει τήν
ιδέα νά σκοτώνει τά μικρά κορίτσια, γιά να τά σώσει άπό τά
βάσανα. Καί μέ τήν έμμονη αύτή ιδέα, θά διαπράξει μιά σειρά
άπό φόνους, καί κυνηγημένη άπό τήν αστυνομία θά πνιγεί τήν
ώρα πού ζητά καταφύγιο σέ μιά έκκλησιά κοντά στή θάλασσα,
«εις τον λαιμόν τον ένώνοντα τον βράχον τού ερημητηρίου μέ
τήν ξηράν, εις το ήμισυ τού δρόμου μεταξύ τής θείας καί τής
άνθρωπίνης δικαιοσύνης». ’ Η Φ όνισσα είναι ένα δυνατό έργο
ψυχογραφικό- ή γυναίκα αύτή μέ τήν αβυσσαλέα ψυχολογία, πού
τοποθετείται έξω άπό τήν άνθρώπινη κοινωνία, είναι ένα πρό­
σωπο αινιγματικό καί όλότελα ξένο άπό τούς άφελείς (πονη­
ρούς πολλές φορές, άλλά καλόκαρδους πάντα) νησιώτες πού γε­
μίζουν τά άλλα του διηγήματα. Ή ψυχολογική περιγραφή δί­
νεται μέ τελείως διαφορετική άδρότητα" καί ή σύνθεση είναι
επίσης πυκνή καί ή λογοτεχνική έκτέλεση πολύ περισσότερο
προσεγμένη.
Ανόμοιος σέ πολλά σημεία μέ τόν Παπαδιαμάντη είναι ό δε­
καπέντε χρόνια νεούτερός του Άνδρέας Καρκαβίτσας (1866-
1922), ο δεύτερος κύριος έκπρόσωπος τοΰ ήθογραφικοΰ διηγή­
ματος. Γεννημένος σέ μιά κωμόπολη τής Πελοποννήσου, τά
Λεχαινά τής Η λείας, άσκησε τό επάγγελμα τοΰ στρατιωτικού
γιατρού καί είχε τήν εύκαιρία νά γνωρίσει άπό κοντά τό έλ-
ληνικό χωριό (τής Ρούμελης κυρίως) καί τούς έλληνες ναυτι­
κούς, καί άπό τις δυό αύτές πήγες άντλεί τά θέματα τών διη­
γημάτων του.
Πριν άπό τά είκοσι χρόνια του (1885) παρουσιάστηκε στα
περιοδικά τής εποχής μέ ήθογραφικά διηγήματα, πού τά συγ­
κέντρωσε σέ τόμο τό 1892 (Δ ιηγήμ ατα). Είναι γραμμένα, φυ­
σικά, στήν καθιεραιμένη καθαρεύουσα τής εποχής. ’Αλλά ή εμ­
φάνιση τοΰ Φυχάρη τό 1888 τόν επηρεάζει άποφασιστικά, καί
στον πρόλογο κιόλας τών Δ ιηγημάτοιν καταδικάζει ρητά τή
γλώσσα, στήν οποία ήταν γραμμένα. Ά πό έκεΐ καί πέρα θά
γράψει μόνο στή δημοτική, μιά δημοτική πού τήν καλλιεργεί
εντατικά μέ τό ζήλο τοΰ νεοφώτιστου. Τό υπερβολικά χρωμα-
206
ΙΙΛ Π Λ Α Ι Α Μ Α Ν Τ Η Σ . Κ Α Ρ Κ Α Β Ι Τ Σ Α Σ
τισμενο επίθετο, τά εξεζητημένα σύνθετα καί ή εντατική έκμε-
τάλλευση τής γλώσσας τής δημοτικής ποίησης, μπορεί νά αάς
φαίνονται σήμερα ελαττώματα, ήταν όμως άπολύτως φυσικά σέ
μιά εποχή πού είχε ώς τότε πολύ λίγο καλλιεργήσει τά έντεχνα
στοιχεία τοΰ πεζοΰ λόγου. Ή γλωσσική επιμέλεια οδηγεί στή
όημιουργία ενός εξαιρετικά καλλιεργημένου ύφους, όπου —άντί-
θετα άπό τόν Παπαδιαμάντη— είναι έκδηλη ή λογοτεχνική βού­
ληση. Τό ύφος είναι ίσως τό θετικότερο στοιχείο τής πεζογρα­
φίας τοΰ Καρκαβίτσα.
Ί ά μεταγενέστερα διηγήματά του, πού τά συγκέντρωσε ό ί ­
διος σέ δυό τόμους: Λόγια τής πλώρης (1899, τά ναυτικά) καί
Παλιές αγάπες (1900), άνήκουν βέβαια στήν ίδια περιοχή τοΰ
ηθογραφικού διηγήματος. "Ο,τι όμως τά χαρακτηρίζει δεν είναι
ή νοσταλγία καί ό ρεμβασμός, όπως στον Παπαδιαμάντη, όσο
μιά άκριβής παρατήρηση καί μιά δύναμη ψυχογραφική· γενικά
ένας τόνος ρεαλιστικός, πού φτάνει πολλές φορές ώς τή σκληρό­
τητα. Παράλληλα ή πεζογραφική του δύναμη ξεπερνά τά όρια
τοΰ διηγήματος καί τόν οδηγεί σέ συνθετότερα άφηγήματα καί
μυθιστορήματα. Στήν πρώιμη άκόμη Λυγερή (πρώτη δημοσίευ­
ση 1890), τοποθετημένη στο ήθογραφικά πλαίσιο τοΰ κάμπου
τής ’ Ηλείας, έχουμε κιόλας ένα άδρό σχεδίασμα χαρακτήρων
καί ένα «αίσιο τέλος» μέ άρκετά ωστόσο πικρή γεύση. Τό καλύ­
τερό του έργο είναι άναμφισβήτητα rO Ζ ητιάνος (1896)' τό
κεντρικό πρόσωπο είναι ένας έπαγγελματίας ζητιάνος άπό τά
Κράβαρα τής ορεινής Ναυπακτίας, πού πλουτίζει καί θριαμ­
βεύει εκμεταλλευόμενος τήν άθλιότητα καί τήν άμορφωσιά τών
χωρικών, κυρίως ενός θεσσαλικοΰ χωριοΰ πού μόλις είχε άπε-
λευθερωθεί άπό τόν τουρκικό ζυγό. Τό μυθιστόρημα είναι μιά
σκοτεινή ζωγραφιά τής άνθρώπινης ποταπότητας άπό τή μιά
μεριά καί τής άθλιότητας άπό τήν άλλη, καί συνάμα ένας άδυ-
σώπητος έλεγχος τής κοινωνίας, τής νεοελληνικής κοινωνίας τοΰ
καιροΰ του (ας θυμηθούμε τή χρονιά πού τό γράφει: 1896, πα­
ραμονή τοΰ 1897). ’Ανάλογες είναι καί οί λογοτεχνικές άρετές
τοΰ έργου, τό ύφος καί ή γλώσσα, δουλεμένα έδώ στήν εντέλεια,
ή πυκνή σύνθεση, οί παραστατικές περιγραφές (όπως π.χ. τής
φωτιάς πού κατέστρεψε τό κονάκι τοΰ μπέη).
Ό Ζητιάνος άποτελεί τήν άκμή τοΰ Καρκαβίτσα. Τό έπό-
μενο μυθιστόρημά του, Ό ’Α ρχαιολόγος (1904), ήταν μιά άπο-
τυχία- ή καυτερή σάτιρα τοΰ Ζ ητιάνου μετατρέπεται έδώ σέ
207
 11. Η Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Μ Ε Τ Α ΤΟ 1880 Κ Α Ι Ο Ψ Υ Χ Α Ρ Η Σ
μια ψυχρή καί πολύ διαφανή άλληγορία, πού δεν πείθει καί δέ
συγκινεΐ. Είχε εξαντληθεί το δημιουργικό τάλαντο του συγ­
γραφέα; Μέ τα διηγήματα καί τον Ζ ητιάνο έ'δωσε δ,τι είχε να
δώσει; Ό Καρκαβίτσας δεν έγραψε πια τίποτ’ άλλο ώς το τέλος
τής ζωής του.
ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΚΑΙ Ο ΨΤΧΑΡΗΣ
"Ενα γεγονός άπό τά πιο σημαντικά τής δεκαετίας πού μάς έν-
διαφερει (1880-90), καί πού άσκησε αποφασιστική επίδραση
δχι μόνο στή λογοτεχνία άλλα καί γενικότερα στήν πνευματική
ζωή, είναι ή εμφάνιση τοΰ Ψυχάρη το 1888 μέ 7ο Ταξίδι μου,
τήν έπαναστατική του προκήρυξη γιά τή δημοτική γλώσσα. Με
τή μεταβολή τοΰ 1880 ή δημοτική είχε πια ολοκληρωτικά επι­
κρατήσει στην ποίηση’ η πεζογραφία δμως γραφόταν άκόμα
στήν καθαρεύουσα, ή οποία άλλωστε, υστερ’ άπό πενήντα χρό­
νια πού καλλιεργήθηκε, κυριαρχούσε άπόλυτα σ’ δλη τήν πνευ­
ματική ζωή. Στα χρόνια δμως τώρα τής ανανέωσης καί τής
ώρίμανσης, φυσικό ήταν το πνεύμα τής άλλαγής νά απλωθεί
καί προς τον τομέα αύτόν, πού ήταν πάντοτε νευραλγικός. ’Έτσι,
στή δεκαετία 1880-90 το γλωσσικό ζήτημα ξαναγυρίζει οξύ
καί γυρεύει άμεσες λύσεις.
Το 1882 είχε έκδώσει ό Κωνσταντίνος Κόντος (1834-1909)
το βιβλίο του Γλωσσικα'ι Π αρατηρήσεις, δπου είχε συγκεντρώ­
σει μελέτες του καί άρθρα δημοσιευμένα σκόρπια προηγουμέ­
νως. Φιλόλογος, μαθητής τού ’Ολλανδού Cobet, καθηγητής άπό
το 1868 στο ΙΙανεπιστήμιο, ό Κόντος είναι μια περίεργη άνα-
βίωση στον 19ο αιώνα των «αττικιστών» τής ύστερης αρχαιό­
τητας’ ή γλωσσική του διδασκαλία άποτελεϊ το άποκορύφωμα
τής τάσης τοΰ έξαρχαϊσμοΰ πού τήν παρακολουθήσαμε στα χρό­
νια 1830-1880. Ή άπάντηση στο βιβλίο του ήρθε άπό έναν
κλασικό φιλόλογο επίσης καί πανεπιστημιακό καθηγητή, πού
ήταν δμως καί λογοτέχνης, τον Δημήτριο Βερναρδάκη (βλ. σ.
182). Μέ τον Ψ ευδαττικισμού ελεγχο χτύπησε τον «αττικι­
σμό» τού Κόντου καί ζητούσε μια βαθμιαία έπιστροφή στή λαϊκή
γλώσσα. Στή συζήτηση έλαβε μέρος, νεώτερος, ό Γ. Ν. Χατζι-
δάκις (1848-1941), επιστήμονας γλωσσολόγος, ό θεμελιωτής
τής νεοελληνικής γλωσσικής επιστήμης. Ή θέση του στήν άρχή
είναι διφορούμενη’ χτυπά τον Βερναρδάκη καί υποστηρίζει τον
208
ΤΟ ΓΛ Ω ΣΣΙΚ Ο ΖΤ1ΤΗΜΑ ΚΑΙ Ο Ψ Τ Χ Α Ρ Η Σ
Κόντο, άλλα καί άναγνωρίζει τά δίκαια τής δημοτικής. (Στα
ύστερότερα χρόνια ό Χατζιδάκις θά εκδηλωθεί ρητά αντίπαλος
τοΰ δημοτικιστικού κινήματος). 'Η διαμάχη όξύνεται και απο
τις δυο πλευρές, ώσπου έμφανίζεται ό Ψυχάρης, στήν άρχή μέ
μερικά δημοσιεύματα, μέ Τό Ταξίδι μου στο 1888. Καί τότε
αλλάζει ριζικά ή κατάσταση.
Ό Γιάννης Ψυχάρης (1854-1929) —ό ’ίδιος έγραφε πάντοτε
μόνο «Ψυχάρης»— άπό καταγωγή χιώτικη γεννήθηκε στήν ’Ο­
δησσό καί άνατράφηκε στήν Πόλη. Ά πό δεκαπέντε χρόνων εγ­
καταστάθηκε στο Παρίσι, καί άφοΰ πήρε εκεί και στη Γερμανία
γερή φιλολογική μόρφωση, διδάσκει τά νέα έλληνικά άπό τό
1885 στήν École des llau te s Etudes καί άπό τό 1904_στήν
École des Langues Orientales Vivantes, διάδοχος τού Emile
Legrand. Στήν ιδεολογική του διαμόρφωση σημαντικό ρόλο
έπαιξε ή στενή του γνωριμία μέ τον Taine και τον Renan (η
γυναίκα του ήταν κόρη τοΰ Renan) καί εγκατεστημένος για
δλη του τή ζωή στο Παρίσι θά έχει κεντρική θέση καί μέσα
στήν πνευματική ζωή τής Γαλλίας. 'Ο Ψυχάρης είναι προσωπι­
κότητα πολύπλευρη καί πληθωρική. Γάλλος πολίτης και έλ-
ληνας πατριώτης, λογοτέχνης καί επιστήμονας, δέ στάθηκε ω ­
στόσο σέ κανένα σημείο έρασιτέχνης’ άντίθετα, δ,τι τόν χαρα­
κτηρίζει σέ δλα του τά φανερώματα είναι ή άπόλυτη άφοσίωση,
ή έμμονή στις ιδέες του, ή άποφυγή κάθε συμβιβασμού, πού φτά­
νει συχνά ως τό πείσμα καί τό φανατισμό. ’Έ τσι καί τή στάση
του στό γλωσσικό ζήτημα τή χαρακτηρίζει τόλμη, αποφασιστι­
κότητα καί έλλειψη συμβιβασμού’ τό κήρυγμά του άπό τήν
προύτη στιγμή στάθηκε πως δε χρειάζεται να περιμένουμε, πως
πρέπει ή δημοτική νά γραφτεί άμέσως, στήν ποίηση, στήν πε­
ζογραφία, παντού, καί νά γραφτεί μέ όλους τους κανόνες της
(τή γραμματική της, τό τυπικό της), χωρίς καμιά υποχώρηση
πρός τά καθιερωμένα. ’Αδιάφορο άν ή πράξη τόσων χρόνων πού
πέρασαν άπό τότε άνάγκασε τή γραφομένη (δημοτική) γλώσσα
νά κάνει ορισμένους άπό τούς «συμβιβασμούς» πού άπέρριπτε
ό Ψυχάρης, πρέπει, πρός τιμήν του, νά τοΰ αναγνωριστεί πώς
μέ τήν τολμηρή καί άδιάλλακτη στάση του προχώρησε αποφα­
σιστικά τό γλωσικό ζήτημα, θέμα βασικό καί καίριο στή δια­
μόρφωση τής νεοελληνικής πνευματικής ζωής γενικά. 'Ο Ψυ­
χάρης έγινε ό άναμφισβήτητος αρχηγός τού «δημοτικισμού» καί
ή επίδρασή του, άμεση καί έμμεση, στούς σύγχρονους καί στούς
209
 11. Η Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Μ Ε Τ Α TO 1880 Κ Α Ι Ο ' Γ Τ Χ Λ Ρ Ι Ι Σ
μεταγενέστερους στάθηκε απροσμέτρητη. Μαζί μέ τον Παλαμά
είναι τα χρονιά αυτα η πιο σημαντική μορφή των γραμμάτων
μας.
Πληθωρική φυσιογνωμία καθώς ήταν, ό Έυχάρης έγραψε
και ενα πλήθος έργα λογοτεχνικά" τά λογοτεχνικά του προσόντα
δεν είναι ασήμαντα, ωστόσο ή άξια του καί ή σημασία του δε
βρίσκονται στή λογοτεχνική του παραγωγή. Ή λογοτεχνική
τάση υπάρχει κιόλας στο Ταξίδι, κι αυτό το κάνει εύχάριστο
στο διαβασμα. Απο τα καθαρα λογοτεχνικά του έργα τό πιό
πετυχημένο είναι Τ ’Ό νειρο τον Γιαννίρη (1897), ένα είδος ω ­
ραιοποιημένης αύτοβιογραφίας, πού περιέχει ωστόσο (στο δεύ­
τερο ιδίως μέρος) σελίδες γεμάτες λυρισμό. ’Επηρεασμένος άπό
τά λογοτεχνικά ρεύματα τής Γαλλίας, επιχείρησε κυρίως να καλ-
λιεργησει το ψυχολογικό μυθιστόρημα (Ζωη κι άγάπη στη μ ο ­
ναξιά 1904, Τα δυο αδέρφια 1911, "Αγνή 1913 κ.ά.), άλλα χω­
ρίς επιτυχία. Ζωντας μακρια απο τήν Ελλάδα, δεν μπόρεσε νά
προσαρμοστεί στη σύγχρονη νεοελληνική πραγματικότητα, πού
τήν ώρα έκείνη περνούσε ακόμα (καί με επιτυχία) το στάδιο
τού ήθογραφικοϋ διηγήματος. ’Αντίθετα, εκεί πού ό Έυχάρης
πετυχαίνει και δημιουργεί ένα εντελώς δικό του προσωπικό ύ­
φος, είναι μερικά μικρά του λυρικά πεζογραφήματα (είδος πε­
ζοτράγουδά) σε ρυθμικό πεζό λογο, οπού ή τρυφερότητα των
αισθημάτων εκφράζεται αρτια με τή μελωδικότητα καί τήν α­
βρότητα τού λόγου.
Το 1888 εργάζονταν στή Βομβάη, στον έμπορικό οίκο των ά-
δελφών Ράλλη,^ ό Άλέξαντρος ΙΙάλλης καί ό Άργύρης Έ φτα-
λιωτης, πού είχαν κιόλας γνωριστεί στο Μάντσεστερ. Είχαν
ζωηρές συζητήσεις για τή γλώσσα καί για τή φιλολογία, όταν
εφτασε σ εκείνα τα μακρινα μέρη Τό Ί αξίδι τού Έυχάρη. ’Εν­
θουσιασμένος ο ΓΙάλλης, μόλις το διάβασε, τό έδωσε στον Έ -
φταλιώτη: «Νά τα αυτά πού σοΰ ’λεγα. Διάβασε καί θά δ εις».3
’Από τή^ στιγμή έκείνη καί ως τό θάνατό τους μιά στενή φιλία
θα^τους ενώσει μέ τον Έυχάρη" είναι οΐ πιο ορθόδοξοι «ψυχαρι-
κοι» λογοτέχνες. Περίπου σύγχρονοι καί οί τρεις, στάθηκαν καί
οι πιο μαχητικοί εκπρόσωποι τού πρώτου δημοτικισμού.
3. Αναφερεται από τον ’ίδιο τον Έ φταλιώτη σέ ενα του αύτοβιογρα-
φικό σημείωμα: «Ή ζωή μου», Νονμας 8 (1910) άρ. 3"'ι (=”Απαντα
έκδ. Γ. Βαλέτα, τόμ. 2, ’Αθήνα 1962, σ. 29).
210
ΙΙΑΛ Λ ΙΙΣ. Ε Φ ΤΑΛΙΩΤΗ Σ
Το έργο τού Πάλλη (1851-1935) δέν είναι μεγάλο σέ όγκο.
’Από καταγωγή ήπειρώτικη, έκαμε σπουδές φιλολογικές στην
’Αθήνα (το πρώτο του έργο είναι μιά κριτική έκδοση τής Αντι­
γόνης), νωρίς όμως ξενιτεύτηκε καί άσχολήθηκε μέ το εμπόριό
(1869 Μάντσεστερ, 1875 Βομβάη, 1894 Λίβερπουλ). Τό 1889
έκδίδει Τ ραγουδάκια γ ιά π α ιδ ιά " τά λιγοστά του ποιήματα τά
τύπωσε το 1907 μέ τον τίτλο Ταμπονράς και κόπανος —τίτλος
περίεργος πού σημαίνει ποιήματα λυρικά και σατιρικά. Πάρερ­
γο, ερασιτεχνική απασχόληση στήν υψηλότερη έννοια,^ είναι βέ­
βαια ή ποίηση γιά τον Παλλη, ωστοσο και τα λυρικά του μας
σταματούν μέ τήν αβρότητα καί τή χάρη τους και το δημοτικό
ρυθμό τους (ώραιότατα τα παιδιατικα), και τα σατιρικά του,
ιδίως οί τσουχτερές του «Ταφόπετρες», έχουν δύναμη καί νεύρο.
Το λογοτεχνικό του τάλαντο το έστρεψε ο Παλλης προπάντων
στις μεταφράσεις" μάς έδωσε μεταφρασμενον Ευριπίδη, Σαιξπηρ
καί Θουκυδίδη (καί Κάντ ! —γιά νά δείξει τις ικανότητες της^δη­
μοτικής σέ ένα τόσο δύσκολο κείμενο). Τα ελασσόνα αυτα έργα
του, ποιήματα, άρθρα και μεταφρασματα, τα συγκέντρωσε ο
ίδιος σ’ έναν τόμο μέ τον επίσης παιχνιδιάρικο καί περίεργο τίτλο
Κ ούφια καρύδια, 1915. Ά λλα τά δύο μεγάλα του έπιτεύγματα
είναι ή μετάφραση των Εύαγγελίων, πού ξεσήκωσε ταραχές
στήν άντιδραστική Αθήνα τού 1901, καί προπάντων τής Ί λ ιά -
δας. Αύτή στάθηκε γιά τον Πάλλη έργο ζωής. Στον καιρό του
ή μετάφραση έπαινέθηκε, θαυμάστηκε, άλλα καί κατακρίθηκε
ύπερβολικά. Ξεκινώντας ό Πάλλης άπό τήν άντίληψη (πού τή
συμμερίζονταν τότε πολλοί φιλόλογοι) πως τα ομηρικά ποιή­
ματα ήταν δημιούργημα λαίκο, προχώρησε με τόλμη να^μετα-
πλάσει τό ομηρικό ποίημα σέ σύγχρονο δημοτικό τραγούδι, ά-
ξιοποιώντας τή γλώσσα καί τά στοιχεία τού έλληνικοΰ δημοτικού
τραγουδιού. Σήμερα βέβαια μιά τέτοια μετάπλαση δέν είναι
άνεκτή, οί λαϊκιστικοί νεολογισμοί (ή Λενιώ π.χ. και^ ό Β ρν-
μέδος) μας ενοχλούν γιά άλλους έντελώς λόγους απο ό,τι ενο­
χλούσαν τούς σύγχρονούς του αντιδραστικούς κυκλους. Αλλα
καί δέν μπορούμε νά μήν παραδεχτούμε πώς, άπό τη δίκη της
σκοπιά, ή μετάφραση τού Πάλλη είναι απόλυτα επιτυχημένη
καί πώς οί «αψεγάδιαστοι δεκαπεντασύλλαβοι» (όπως τούς χα­
ρακτήρισε ό Παλαμάς)4 δίνουν τον κοσμο τού δημοτικού τρα-
ΒΆ. τήν αφιέρωση τής Φλογέρας τον Βασιλιά στον ΙΙαλλη.
 11. II Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Μ Ε Τ Α TO 1880 Κ Α Ι Ο Ί Τ Χ Λ Ρ Ι Ι Σ
γουδιού δημιουργικά άναχωνευμένον, ενώ τό αδρό ύφος σμίγει
ταιριαστα με την αρρενωπή τέχνη τοϋ πρωτοτύπου. Ή μετά­
φραση τής Ιλιάόας είναι ίσως το σημαντικότερο επίτευγμα τής
γενιάς των πρωτων δημοτικιστών, μαζί καί σαν ένα σύμβολο
πίστης τής γενιάς αύτής.
’Ά ν ή δωρική άδρότητα χαρακτηρίζει τον ΊΙπειρώτη Πάλλη,
μια γλυκυτητα ήθους είναι το χαρακτηριστικό τού νησιώτη
Κλεάνθη Μιχαηλίδη, γνωστού στή λογοτεχνία μέ το φιλολογικό
ψευδώνυμο Άργύρης Έφταλιώτης (1849-1923). Γεννήθηκε
στον Μολιβο τής Μυτιλήνης καί νωρίς ξενιτεύτηκε κι αύτός:
Μαντσεστερ, Λιβερπουλ, καί τελικά Βομβάη, όπου τον είδαμε
μαζί με τον Ιίαλλ.η. Στα στερνά του χρόνια καταστάλαξε σέ
κλιμα^ ηπιότερο, στήν Antibes τής μεσημβρινής Γαλλίας, κι ε­
κεί πεθανε εβδομήντα τεσσάρων χρόνων.
Η μακρόχρονη αυτή ξενιτιά στάθηκε καί ο μόνιμος καημός
και το συχνότερο θέμα γιά τά έργα τού Έφταλιώτη· τήν πρώτη
του παρουσίαση τήν κάνει μέ μιά συλλογή ποιημάτων τά Τρα­
γούδια ξενιτενμένον, πού πήρε τον έ'παινο στον Α' Φιλαδέλφειο
διαγωνισμό τού 1889. Είναι ό διαγωνισμός όπου βραβεύτηκε
με τον Υμνο της Αθήνας ό Παλαμάς, ενα χρόνο μετά το Τα­
ξίδι τοϋ Τυχαρη. Τά τραγούδια βρίσκονται στο γνώριμο κλίμα
τού παρνασσισμού, τα ξεχωρίζει ωστόσο μιά ιδιαίτερη αίσθηση
τού ρυθμού, πού τούς δίνει σπάνια χάρη καί αλαφράδα. ’Αλλά
κιόλας με την επόμενη συλλογή του ο Έφταλιώτης ξεπερνά το
στάδιο τής περιγραφικής αύτής μουσικής. Τά ’Α γάπης λό γ ια ,
μια σειρά σονέτα αφιερωμένα στή γυναίκα του καί φανερά επη­
ρεασμένα (καί στή μορφή ακόμα) άπύ τά σονέτα τού.Σαίξπηρ,
διακρίνονται γιά τον πλούσιο καί πηγαίο λυρισμό τους (πού
εκφραςει οχι το ερωτικό πάθος, άλλά τήν κατακαθισμένη συζυ­
γική αγαπη), αλλά καί γιά τήν καλλιεργημένη τους ποιητική
γλωσσά, πού προχωρεί πέρα άπύ τον άπλό δημοτικό λόγο των
πρωτων τραγουδιών σ ένα όργανό τεχνικότερο, ικανό νά άπο-
δωσει τον υψηλό τόνο τού αισθήματος καί πιο λεπτές άποχοάι-
σεις. Τα σονέτα δε βραβεύτηκαν, ή Επιτροπή, μέ εισηγητή τον
Αγγελο Βλάχο, δεν μπόρεσε νά εκτιμήσει αύτές ίσια ίσια τις
αρετες τις επισημανε όμως η κριτική, ιδίως ό ΙΙαλαμάς, καί
προπάντων ο σεβάσμιος ΙΙολυλάς, πού αφιέρωσε γιά τά σονέτα
τού Έφταλιώτη μιά σειρά άρθρων μέ τον τίτλο '// φιλολογική
μας γλώ σσα (βλ. σ. 163).
2 12
Π Α ΛΛ ΙΙΣ. ΕΦ ΤΑΛΙΩΤΗ Σ
"Τστερ’ άπό τά σονέτα ό Έφταλιώτης μόνο σποραδικά άσχο-
λεΐται μέ τήν ποίηση καί άφιερωνεται περισσότερό στην πεζο­
γραφία. Ά π ό τό 1889 κιόλας δημοσιεύει διηγήματα,^ πού ^τά
εκδίδει σέ τόμο τό 1894 μέ τόν τίτλο Ν ησιωτικές ιστορίες.
Είναι μικρές ιστορίες, μεγαλύτερα ή μικρότερα ήθογραφικά διη­
γήματα, πού περιγράφουν, μέ τή νοσταλγία τού ξενιτεμένου, την
ήμερη ζωή των ανθρώπων τοϋ νησιού του. ’Ίσως νά υστερούν
σέ δύναμη ψυχογραφική, έχει όμως σέ αντάλλαγμα ό Έ φτα­
λιώτης μιά χάρη καί μιά άνεση άφηγηματική («είναι στήν αφή­
γηση βασιλιάς» θά πεί ο Ίυχαρης),0 και οι άνθρωποι που περι­
γράφει είναι δοσμένοι μέ άπειρη συμπάθεια στα μεγαλύτερα αφη­
γήματα, τόν «Μαρίνο Κονταρα» π.χ. η τη «Στραβοκωσταινα».
Ή γλώσσα είναι επίσης γνήσια, θερμή, δημοτική- είναι ό^πρώ­
τος πεζογράφος μετά τόν Έυχάρη πού γράφει πέρα ως πέρα τη
δημοτική. Οί Φνλλαδες τοϋ ί εροδϊ/μον (1897), το δεύτερο έργο
του, έχουν πολλές άπό τις άρετές τών πρώτων διηγημάτων του,
άλλά ενοχλητικά κάνει εδώ τήν παρουσία της μιά τάση γιά δι­
δαχή- καί αύτή τόν ξεστρατίζει, ιδίως μετά τό 1897, πρός μελέ­
τες ιστορικές, πού καταλήγουν στήν Ι σ τ ο ρ ία τής Ρ ωμιοσύνης
(1901), βιβλίο άποτυχημένο, πού θέλει νά είναι Ιστορικό καί λο­
γοτεχνικό καί δέν είναι ούτε το ενα ούτε το άλλο. Ο Εφταλιω-
της ήταν ιδιοσυγκρασία άφηγηματική, καί είχε τή δύναμη νά
υψωθεί πέρα άπό τις προσωπικές αναμνήσεις καί τή νοσταλγία
τού νησιού. ’Έ τσι μέ τή Μ αζώχτρα (1900), μάς έδωσε ένα με­
γάλο συνθετότερο αφήγημα, άρτιο στή γλώσσα καί στή λογο­
τεχνική έκφραση. Μέσα στό πλαίσιο ένός κρητικοΰ χωριού μέ
τούς "Ελληνες καί Τούρκους κατοίκους του κινείται ένα πλή­
θος άπό χαρακτήρες διαφορετικούς μεταξύ τους, πού πλέκουν
μέ τήν αντίθεσή τους τό δράμα. I ο κεντρικό πρόσωπό, η Ο­
μορφη Ά σήμω, απλή «μαζώχτρα» στά λιοστάσια, προσβλημένη
στήν τιμή της, γίνεται, θαρρείς, όργανο μιας δαιμονικής μοίρας,
πού ξαπολά γιά τό κέφι της όλα τά στοιχεία τού κακού. Ένας
τύπος αντικοινωνικός, όργανο τών δυνάμεων του κακού, όπως
καί στον Ζ ητιάνο ή στή Φόνισσα.
Τό μοναδικό θεατρικό έργο τού Έφταλιώτη, 'Ο Β ονρκόλα-
κας, έκμεταλλεύεται, οχι χωρίς επιτυχία, τό συγκλονιστικό δη­
μοτικό τραγούδι τού νεκρού αδερφού- δεν είδε όμως ποτέ τα
5. Στήν άφιέρωση στον Έ φταλιώτη τοϋ τόμου τών διηγημάτων Στον
ίσκιο τοϋ πλατάνου, ’Αθήνα 1911.
213
 11. Η Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Μ Ε Τ Α ΤΟ 1880 Κ Α Ι Ο ' Γ Γ Χ Λ Ρ Η Σ
φώτα τής ραμπας. Από το 1914 δ Έ φταλιώτης καταπιάστηκε
να μεταφράσει την Οδύσσεια, με πρότυπο βέβαια τή μετάφραση
του ΙΙάλλη" ωστόσο ή μετάφραση τής ’Οδύσσειας έχει όλα τα
ελαττώματα καί καμιά άπδ τις άρετές τοϋ προτύπου της. Στά­
θηκε μιά προσπάθεια άποτυχημένη.
ΝΕΩΤΕΡΟΙ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΙ. ΓΡ. ΞΕΝΟΠΟΤΛΟΣ
Οι τρεις αύτοί «ψυχαρικοί» λογοτέχνες ζοΰσαν μόνιμα στο εξω­
τερικό, καί αύτδ εύνοοϋσε τή γλωσσική τους αδιαλλαξία. Οί
λογιοι όμως στην Ελλάδα δεν μπορούσαν (χωρίς αύτδ ν’ άπο-
τελει ατύχημα) νά μην προσαρμόζονται στην πραγματικότητα
τής εποχής. Ά πδ τούς πιδ παραγωγικούς λογίους τής γενιάς
αύτής στάθηκε δ Γρηγόριος Ξενόπουλος (1867-1951), άπδ τή
Ζάκυνθο. Τδ ήθογραφικό διήγημα το καλλιέργησε άρκετά, νω­
ρίς όμως άρχισε νά γράφει τά πρώτα του μυθιστορήματα, πού
αποτελούν καί τδ μεγαλύτερο μέρος τής παραγωγής του. Κατ’ έ-
ξοχήν έπαγγελματίας συγγραφέας, έγραψε ένα μεγάλο πλήθος
έργα, καθώς καί άρθρα, κριτικές, χρονογραφήματα κτλ. Ή πλη­
θωρική αυτή παραγωγή έβλαψε φυσικά τήν ποιότητα τοϋ έργου
του, όπου συχνά φαίνονται τά σημάδια τής προχειρότητας, όπως
ακόμα καί μιά εύκολη προσαρμογή στδ γούστο τού μέσου ανα­
γνώστη (καμιά φορά καί πιδ κάτω άκόμα). Δίπλα όμως σ’ αύτά
τά ελαττώματα ή κριτική τού άναγνώρισε (έκδηλο στά καλύ­
τερα άπδ τά έργα του) τήν άφηγηματική εύχέρεια, τήν οξύτητα
τής παρατήρησης καί τήν άψογη τεχνική. Τά μυθιστορήματά
του είναι έπηρεασμένα άπδ τδ ρεαλισμδ καί τδ νατουραλισμό,
ο ’ίδιος άλλωστε άναγνώριζε ώς δασκάλους τδν Balzac καί τον
Zola, καί άκόμη τδν Dickens καί τδν Daudet. Στδ ενεργητικό
του πρέπει επίσης νά προσγραφεϊ τδ μεγάλο άλμα πού έπιτέ-
λεσε μ’ αύτδν ή νεοελληνική λογοτεχνία άπδ τδ περιορισμένο
πλαίσιο τού ήθογραφικοΰ διηγήματος στδ πολυσύνθετο άστικδ
μυθιστόρημα. Καί δέν είναι πάλι χωρίς σημασία τδ πόσο δ Ξε­
νόπουλος διαβάστηκε άπδ ένα ευρύτατο άναγνωστικδ κοινό, ευ­
ρύνοντας έτσι τδ γενικότερο ενδιαφέρον γιά τή λογοτεχνία.
Τδ περιβάλλον τών μυθιστορημάτων τού Ξενόπουλου είναι
ποτέ η Αθήνα καί πότε ή Ζάκυνθος' δ συγγραφέας θέλει νά
μας περιγραψει την ελληνική κοινωνία τής έποχής του στήν πρω­
τεύουσα ή στήν επαρχία. ’Ήδη μέ τά δύο πρώτα του μυθιστο­
214
Ι ’ Ρ. Ξ Ε Ν Ο Ι Ι Ο Τ Λ Ο Σ
ρήματα (1888, 1890) επιχειρεί νά περιγράψει τδ άθηναϊκδ πε­
ριβάλλον, ένώ μέ τά άμέσως έπόμενα (Μ αργαρίτα Στέφα 1893,
Ό Κ όκκινος βράχος 1905) δίνει μιά πετυχημένη απεικόνιση τής
ζακυθινής ζωής. Τδ πρώτο άπδ αύτά είναι καί τδ τελευταίο
πού γράφει στήν καθαρεύουσα" ολο του το υπολοιπο έργο θα το
γράψει στή δημοτική, μιά δημοτική όμως πολύ κοντά στον κοινο
λόγο καί εύκολη. Τρία άπδ τά καλύτερα έργα του έχουν επίσης
υπόθεση ζακυθινή (Λάονρα 1915, ’Αναδυομένη 1923, Τερεζα
Β άρμα Δ ακόστα 1925). Ε κείνα όμως πού ή κριτική άναγνώρισε
ώς άναμφισβήτητα τά καλύτερα μέσα στά πάμπολλα μυθιστο­
ρήματα τοϋ Ξενόπουλου (είκοσι μυθιστορήματα τυπωμένα σε
τόμους, χώρια τόσα άλλα πού δημοσιεύτηκαν σέ εφημερίδες
καί περιοδικά), είναι οί Π λούσιοι καί φτωχοί (1919) καί οί Τί­
μ ιο ι καί ά τιμ οι (1921). ’Ανήκουν σε μιά «κοινωνική τριλογία»
(τδ τρίτο, Τυχεροί καί άτυχοι, 1924 δε στέκει στδ ίδιο ύψος),
όπου δ συγγραφέας επιχειρεί νά προβληματιστεί πάνω σε προ­
βλήματα κοινωνικά, καί τδ κατορθώνει με έπιτυχία.
Δίπλα στδ μυθιστορηματικό, σημαντικό είναι καί τδ θεα­
τρικό του έργο (βλ. παρακάτω, κεφ. 14, σ. 263). ’Επηρεασμένος
άπδ τδν ’Ίψεν έδωσε γύρω στδ 1900 τά πρώτα του δράματα.
Ά πδ όλα του τά θεατρικά έργα, καί έγραψε πλήθος, θά ξεχω­
ρίσουμε 7ο μ υστικ ό τής κοντέσσας Βαλέραινας (1904), τοποθε­
τημένο στή Ζάκυνθο, τή Σ τέλλα Β ιολαντη (1909), με υπόθεση
άνάλογη με τδν Β ασιλικό τού Μάτεση, καθώς καί τδ μονόπρα­
κτο Ψ υχοσάββατο (1911), μέ μιά δραματικότητα πού έντείνεται
άπδ τή δύναμη πού άσκοΰν οί πεθαμένοι.
Περίπου σύγχρονος μέ τδν Ξενόπουλο είναι καί δ ’Ιωάννης Κον-
δυλάκης (1861-1920) άπδ τήν Κρήτη. Έπαγγελματίας συγ­
γραφέας καί αύτός, δούλεψε πολύ ώς δημοσιογράφος, καλλιερ­
γώντας κυρίως (μέ τδ ψευδώνυμο Δ ιαβάτης) τδ ιδιότυπο είδος
τού χρονογραφήματος. Ώ ς λογοτέχνης παρουσιάστηκε στήν άρ-
χή μέ ήθογραφικά διηγήματα τήν εποχή τής άκμής τού είδους
(1884).. ’Αλλά σάν τδν Ξενόπουλο (καί έπηρεασμένος άπδ αύτδν)
ζήτησε νά προχωρήσει στδ συνθετότερο, νατουραλιστικό μυθι­
στόρημα: Οί ’Ά θλιοι τών ’Αθηνών (1894) είναι μιά πλατιά ά-
πεικόνιση τού ύπόκοσμου τής ’Αθήνας, μέ άναμφισβήτητη άφη­
γηματική δεξιότητα καί πληρότητα τεχνική, αλλά καί μέ πολ­
λές τις ύπερ βολές καί τά άπίθανα, πού τδ καταντούν πολλές
2 15
 11. Η Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Μ Ε Τ Α ΤΟ 1880 Κ Α Ι Ο Τ Τ Χ Α Ρ Η Σ
φορές άνάγνωσμα λαϊκό. Το καλύτερό του έργο είναι 'Ο Πα­
τούχας (1892), οπού δίνεται μέ πολλή δροσιά ή ζωή του κρη-
τικοΰ χωρίου καί ψυχογραφείται μέ επιτυχία ό πρωτόγονος έ-
ρωτισμός καί ή χαριτωμένη αδεξιότητα του δεκαοχτάχρονου η­
ρώα. Στο τέλος τής ζωής του, καί για πρώτη φορά στή δημο­
τική, άντλώντας άπό τις παιδικές άναμνήσεις στήν Κρήτη, ό
συγγραφέας μάς έδωσε ένα τρυφερό καί άρκετά λυρικό αφήγη­
μα, Μιά πρώ τη άγάπ η (1920).
Αντίθετα από τον ϋενόπουλο καί τον Κονδυλάκη, πού ξεκι­
νώντας από το ηθογραφικό διήγημα προχώρησαν στο άστικό
μυθιστόρημα, άλλοι περίπου σύγχρονοι καλλιέργησαν πιο επί­
μονα το ήθογραφικό είδος. Ό Γιάννης Βλαχογιάννης (1868-
1945), άπό τή Ναύπακτο, δημοσίευσε το 1893 τρία διηγήματα
μέ το ψευδώνυμο Γιάννος Έπαχτίτης, πού προκάλεσαν τήν προ-
σοχή του Παλαμά. Ό Βλαχογιάννης άσχολήθηκε καί μέ τήν
ιστοριοδιφια, έσωσε άπό τή φθορά πολλά άρχεία τής ’Επανά­
στασης τού 1821, καί μάς έ'δωσε άνάμεσα στ’ άλλα τήν υπο­
δειγματική έκδοση των ’Α πομνημονευμάτων τοϋ Μακρυγιάν-
νη. Πολλά άπό τά διηγήματά του (ιδίως μερικά συντομότερα,
γραμμένα για παιδιά) ζωντανεύουν τά «Χρόνια τά παλιά», το
Εικοσιενα και τούς αγώνες των Σουλιωτών. Είναι γραμμένα
όλα σέ δημοτική χωρίς συμβιβασμούς, τά πρώτα μάλιστα δέ­
χονται καί πολλούς ρουμελιώτικους ιδιωματισμούς, άλλα πάλι
επιτηδεύονται μιά ρυθμική πρόζα. Στά καλύτερά του μεταγε­
νέστερα διηγήματα δίνει πολύ έντεχνα λεπτές ψυχολογικές άπο-
χρώσεις, όπως τον πρώτο παιδικό έρωτα στον «Πετεινό» (1914)
ή τήν άφοσίωση ενός λαϊκού καραγκιοζοπαίχτη στήν τέχνη του
σέ ένα άπό τά ώριμότερά του («Τής τέχνης τά φαρμάκια» 1935).
Περισσότερο περιορισμένος στήν ήθογραφία καί στά λαο-
γραφικά ένδιαφέροντα έμεινε ό Ή πειρώτης Χρηστός Χρηστο-
βασίλης (1855-1937), έγκατεστημένος μάλιστα στά Γιάννινα
στά τελευταία χρόνια τής ζωής του. Καί ό Α. Τραυλαντώνης
(1867-1943), εκπαιδευτικός, ξέρει νά άφηγείται μέ τέχνη καί
γράφει κι αυτός μιά καθαρή δημοτική, χωρίς όμως νά έχει τή
δύναμη νά δημιουργήσει ΰφος. Τά πρόσωπά του είναι άνθρωποι
απλοί, τά περιστατικά τής ζωής τους χωρίς ’ιδιαίτερο ενδιαφέ­
ρον. Τό μοναδικό του μυθιστόρημα Λ εηλασία μ ια ς ζωής (1936)
κινείται στήν ίδια περιοχή.
Ιδιότυπη εντελώς είναι η πεζογραφία τού Μιχαήλ Μητσάκη
216
ΑΛΛΟΙ ΠΕΖΟΓΡΛΨΟΙ. ΤΟ Θ Ε Α Τ Ρ Ο
(1868-1916)· στά διηγήματά του (άν μπορούν νά χαρακτηρι­
στούν διηγήματα) ό μύθος παίζει ελάχιστο ρόλο" ο,τι ενδιαφέρει
τό συγγραφέα, γνήσιο μαθητή τού νατουραλισμού, είναι η περι­
γραφή καί ή πιστή απεικόνιση τής πραγματικότητας, και πα­
ράλληλα ή δημιουργία ενός ύφους πού τό διακρίνει περισσή επι­
τήδευση. Ή γλώσσα του είναι επίσης άκατάστατη καί ανά­
μεικτη, δοκίμασε μάλιστα καί τό πείραμα νά μεταφράσει ένα
διήγημά του άπό τήν καθαρεύουσα στη δημοτική. Το έργο τού
Μητσάκη στάθηκε περιορισμένο (άπό τό 1896 έζησε άλλωστε
ταραγμένος διανοητικά), προσέχτηκε όμως απο τους συγχρό­
νους καί τούς μεταγενέστερους.
ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ
Ή άνανεωτική, ρεαλιστική τάση τής γενιάς τού 1880 είχε τήν
εύεργετική της επίδραση καί στό θέατρο, στις θεατρικές παρα­
στάσεις. 'Η σύγχρονη ελληνική παραγωγή σπάνια έβλεπε τότε
τά φώτα τού προσκηνίου, εκτός ίσως άπό τις τραγωδίες τού
Βερναρδάκη, πού είχαν πάντοτε έπιτυχία. ’Αλλά άπό τό 1888,
καί γιά δέκα περίπου χρόνια, παίχτηκε καί άγαπήθηκε ένα και­
νούριο θεατρικό είδος, τό «κωμειδύλλιο», ενα είδος κωμωδίας
μέ παρένθετα τραγούδια. Τό είδος προήλθε άναμφισβήτητα άπό
τήν ίδια τάση τής άπομάκρυνσης άπό τό ρομαντισμό καί τού
πλησιάσματος στήν καθημερινή ζωή. Οι ήρωες είναι άνθρωποι
τού λαού, ή γλώσσα πρόζα καί δημοτική, τό ήθογραφικό καί
λαογραφικό στοιχείο παίζει πρωτεύοντα ρόλο, ενώ παραλληλα
φανερή είναι ή επίδραση τού νατουραλισμού. Τό πρώτο κα­
θαυτό κωμειδύλλιο είναι Ή τύχη τής Μαρούλας τού Δ. Κορό­
μηλά (1850-1898), πού γνώρισε άμέσως καταπληκτική έπι­
τυχία. Προηγουμένως άπό τό 1874 ως τό 1888 ό Κορομηλάς
είχε τυπώσει είκοσι τρία θεατρικά έργα, εντελώς διαφορετικά,
«λόγια»- λίγο ύστερότερα ό ίδιος έγραψε καί ένα ειδύλλιο δρα­
ματικό, τόν Ά γα π η τικ ό τής Β οσκοπούλας (1891), σέ παθητι­
κούς δεκαπεντασύλλαβους, πού παρουσιάζει ωραιοποιημένη καί
άρκετά ψεύτικη τή ζωή τού βουνού καί τής στάνης. (Τό μοτίβο
τό συνεχίζει ή Γκόλφω τού Σπ. Περεσιάδη, 1894, πού γίνεται
πιά θέαμα έντελώς λαϊκό). Τό γνήσιο κωμειδύλλιο τό συνέχισε
μέ πολλή χάρη καί αβρότητα ό Δ. Κόκκος (1836-1891) μέ τή
Λύρα τον γερο-Ν ικόλα καί τόν Κ απετάν Γιακουμή.
217
 11. II Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Μ Ε Τ Α TO 1880 Κ Α Ι Ο Τ Τ Χ Α Ρ Η Σ

Το ζωντανό αύτό, άγαπημένο άπο το λαό είδος, δεν κράτησε ΔΩΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
πολύ: στα 1896 οί ιστορικοί τοϋ θεάτρου έπισημαίνουν τήν ί-
κλειψη του. Τα χρόνια άλλωστε αυτά το θέατρο άνανεώνεται Η ΠΟΙΗΣΗ ΓΤΡΩ ΚΑΙ ΥΣΤΕΡΑ
άπο άλλες δυνάμεις, καί κυρίως άπο τήν επίδραση τοϋ ’Ί ψ ε ν τα
θεατρικά έργα τοϋ Γιάννη Καμπύση καί το ιδεολογικό θέατρο ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΛΑΜΑ
τοϋ πρώτου ϋενόπουλου θά είναι τα πρώτα δείγματα τής επί­
δρασης αυτής (βλ. κεφ. 14).

Για πενήντα ως έξήντα χρόνια μετά το 1880 κυριαρχεί στήν

ποίηση ή μορφή τοϋ Παλαμα. Μπορούμε σαφώς νά μιλούμε γιά
τρία στάδια: τήν ποίηση πρίν, σύγχρονα καί μετά τον Παλαμα.
’ Από τούς ποιητές πού ξεκίνησαν μαζί του, ό Καμπας, όπως
είδαμε, σώπασε άμέσως καί ό Δροσίνης έπιτέλεσε τή δική του
τροχιά. Ά πο τούς υπόλοιπους (βλ. σ. 187-88) ό Σουρής πα­
ραστράτησε προς τήν έ'μμετρη δημοσιογραφία καί ό Πολέμης
(1862-1924) καλλιέργησε μιά εύκολη ποίηση, πλαδαρή στο στί­
χο καί στή γλώσσα, φτωχή σέ ιδέες, μιά ποίηση πού τά λέει
δλα καί απευθύνεται κυρίως στον μέσο καί άνίδεο άναγνώστη.
Δεν είναι βέβαια τυχαίο πώς αυτός άπο τούς πρώτους κατηγό­
ρησε τον Παλαμα γιά «άσάφεια»- άλλα καί ό Παλαμάς, σε μια
έπιφανειακά έπαινετική κριτική μιας συλλογής του (1888),1 χα­
ρακτήρισε καίρια καί τις άδυναμίες του: «ποίησις ευφάντα­
στος, άπερίσκεπτος, εις στίχους εύκολους, εύλήπτους, με ωραίας
ομοιοκαταληξίας. . . ».
Οί λίγο νεώτεροι βαδίζουν πάντοτε παράλληλα μέ τον Πα-
λαμά, «στή βαριά σκιά του» (δπως εύστοχα το διατύπωσε ό Κ.
Θ. Δημαράς),2 διακρίνονται δμως ό καθένας μέ τά ιδιαίτερα χα­
ρακτηριστικά του. 'Ένας άπο τούς περισσότερο ιδιότυπους είναι
ό Κώστας Κρυστάλλης (1868-1894). Ξεκινημένος άπο το ήπει-
ρώτικο χωριό του, άπο δπου άναγκάστηκε νά φύγει καταδιωγ­
μένος άπο τις τουρκικές άρχές, δημοσίευσε γύρω στα είκοσι χρο­
νιά του δύο μικρά, άσήμαντα μάλλον «έπύλλια», μέ φανερή τήν
έπίδραση τοϋ Βαλαωρίτη. Ή κυρίως ποιητική παραγωγή του
συγκεντρώνεται στις δύο ποιητικές συλλογές, τά Α γροτικ ά, που
έπαινέθηκαν στο Β' Φιλαδέλφειο διαγωνισμό τοϋ 1890, καί "Ο
1. Παλαμας, "Απαντα, τόμ. 2, σ. 460.
2. «Στή βαριά σκιά τοϋ Παλαμα» είναι ό τίτλος τοϋ τελευταίου μέρους
τής 'Ιστορίας του, πού άναφέρεται στα χρόνια 1890-1922.
218 2 19
 12. II Ι Ι Ο Ι Ι Ι Σ Ι Ι Γ Τ Ρ Ω ΚΛ Ι Γ Σ Τ Κ Ι ’ Λ Λ Ι Ι Ο Τ Ο Χ Ι ΙΛ Λ Λ Μ Λ .
Τ ραγουδιστής τοΰ χω ριού καί τής στάνης, πού κι αυτό επαι­
νέθηκε το 1892. Δυο χρόνια άργότερα ό ποιητής πέθαινε είκοσι
έξι μόλις χρόνων, φθισικός.
’Εκείνο πού χαρακτηρίζει τις Suo αύτές συλλογές είναι ή ισχυ­
ρότατη καί άποκλειστική επίδραση τοΰ δημοτικού τραγουδιού,
πού τόν δροσερό χυμό του τό νεαρό αύτό χωριατόπουλό τον έ-
φερνε γνήσιο καί όχι ψευτισμένο στούς στίχους του. Στην πρώτη
ιδίως συλλογή πολλά ποιήματα σχεδόν δεν ξεχώριζαν από δημο­
τικά τραγούδια, καί 6 Κρυστάλλης δεν δίσταζε νά μεταφέρει καί
αυτούσιους στίχους άπό αύτά στα ποιήματά του. Αύτό ήταν α­
κριβώς πού ξάφνιασε τήν ’Αθήνα τοΰ 1890 καί τοΰ χάρισε τότε
τόν έπαινο καί τό θαυμασμό, τής κριτικής. ’Αλλά καί γιά τόν
ίδιο λόγο κατακρίθηκε ή ποίησή του: τό δημοτικό τραγούδι, τοΰ
παρατήρησαν, δεν τό μετουσιώνει δημιουργικά, άλλά τό μετα­
φέρει αύτούσιο σέ μια μίμηση δουλική. Κι άκόμα, δ κόσμος τοΰ
δημοτικοΰ τραγουδιού, ό γνήσιος, είναι, είπαν, άπείρως πλου­
σιότερος καί βαθύτερος άπό τόν κόσμο πού εκφράζει ή ποίησή
του. 3
Οί αύστηρές αύτές κρίσεις, πού τις συμμερίζονται καί πολλοί
νεωτεροι κριτικοί, χρειάζονται όμως ίσως κάποια άναθεώοηση.
Γιά νά άποτιμήσουμε δικαιότερα τήν προσφορά τοΰ Κρυστάλλη
πρέπει νά τόν άπαλλάξουμε άπό τήν άξιολογική σύγκριση μέ τό
πρότυπο. Φυσικά ό κόσμος τοΰ Κρυστάλλη είναι διαφορετικός
άπό τόν κόσμο τοΰ δημοτικού τραγουδιού —πώς μπορούσε νά
είναι αλλιώς; Ά πό τήν άλλη μεριά, ό στίχος του δέν άποτελεί
τόσο δουλική μίμηση τοΰ δημοτικού τραγουδιού όσο φαίνεται
ίσως στο πρώτο αντίκρισμα. Εύτονος, αδρός, πλάθεται μέ πολλή
τέχνη προσωπική, αντλώντας τή δύναμη καί τήν ορμή άπό τό
δημοτικό πρότυπό. Άκόμα καί ή χρήση τών ιδιωματικών λέξε­
ων, όταν δέ φτάνει στήν υπερβολή, άποτελεί ένα πρόσθετο στοι­
χείο γοητείας καί δείγμα τεχνίτη όχι κοινού. Ά ν μάλιστα τοπο­
θετήσουμε τά ποιήματα τοΰ Κρυστάλλη στήν εποχή του, όταν
ό δέκα χρόνια σχεδόν άρχαιότερός του ΓΙαλαμάς βρισκόταν άκόμα
στό πρώιμο στάδιο πού άντιπροσωπεύουν Τά Μ άτια τής ψυχής
μου, καί ή εκμετάλλευση τών δημοτικών πηγών είχε δώσει μόνο
τή λειασμένη γλυκερότητα τών Ε ιδυλλίων τοΰ Δροσίνη, τότε
θα εκτιμήσουμε καλύτερα καί δικαιότερα τήν προσφορά τοΰ πρό-
3.^ Βλ. κυρίως τήν κριτική τοϋ Γ. Μ. Άποστολάκη, Ό Κρνστάλλης
και τό δημοτικό τραγούδι, Θεσσαλονίκη 1937.
2 20
Κ Ρ Τ Γ Τ Λ Λ Λ Ι Ι Σ . Μ Α Β ΙΛ ΙΙΣ
ωρα χαμένου ποιητή στή νεοελληνική ποίηση. Στίχοι τόσο πυ­
κνοί στήν έκφραση καί στή σύνθεση, όπως οί άκόλουθοι άπό τον
μεταθανάτιο Ψ ω μοπάτη του, δέν ήταν κάτι συνηθισμένο στήν
ποίηση τοΰ 1890:
"Οταν άπό δροσόπαγο κλιτό καί μαργω μένο
μνήσκει στον κάμπο όλοννκτις τ’ ’Α πρίλη τό λουλούδι
καί τήν αύγούλα τό φιλούν μόλις τοϋ ήλιου ο ί αχτίδες
κι εκείνο άναθερμαίνεται καί ξεπαγώνει αγάλια,
κι ή Χρύσω έτσι ξεπ ά γω σ ε. . .
'Ο Κρυστάλλης πέθανε τό 1894. Τό 1895 άρχίζει, καθώς εί­
δαμε, για τόν Ιίαλαμα ή περίοδος τής ωριμότητας και τής ακ­
μής, κυρίως μέ τά σονέτα τών «Πατρίδων». Είναι ή εποχή η
περισσότερο άπό κάθε άλλην εύνοϊκή γιά τήν καλλιέργεια τοϋ
κατ’ έξοχήν στιχουργικοΰ αύτοϋ έκφραστικοΰ μέσου τοΰ παρ­
νασσισμού. ’ Εξαίρετος, άβρός καλλιεργητής τοΰ σονέτου στά­
θηκε ό Κερκυραίος Αορέντσος Μαβίλης (1860-1912). Είχε την
ευκαιρία νά πάρει μιά ευρύτατη μόρφωση, στήν Κέρκυρα πρώτα,
γιά δώδεκα ολόκληρα χρόνια ύστερα στά πανεπιστήμια τής Γερ­
μανίας, όπου δίπλα στή σπουδή τής φιλολογίας μυήθηκε στή φι­
λοσοφία τοΰ Kant, τοΰ Fichte καί κυρίως τοΰ Schopenhauer,
πού ιδιαίτερα τόν επηρέασε- μελέτησε άκόμα σανσκριτικά καί
τήν ινδική φιλοσοφία καί μετέφρασε κομμάτια άπό τη Μ αχα-
μπ αράτα. Στήν έποχή τών σπουδών του έγραψε καί τά πρώτα
του ποιήματα, κυρίως όμως μέτήν ποίηση θά άσχοληθεΐ ύστερα
άπό τήν έπιστροφή του άπό τή Γερμανία τό 1893 καί την εγ­
κατάστασή του στήν Κέρκυρα- τά ωριμότερα καί τά πιο αγα­
πητά σονέτα του πέφτουν στήν πενταετία 1895-1900: «Λήθη»,
«Καλλιπάτειρα», «Μούχρωμα», « ’Ελιά».
Στά λιγοστά του αύτά σονέτα ολοκληρώνεται ή ποιητική προ­
σφορά τοΰ Μαβίλη. Ά πό τά σπάνια παραδείγματα όπου έργο
ποσοτικά τόσο μικρό έχει τέτοιο ποιοτικό βάρος. Γιατι τα σο­
νέτα τοΰ Μαβίλη, άψογα δουλεμένα, κατέχουν πραγματικά κεν­
τρική θέση στή νεοελληνική ποίηση: γλώσσα μεστή, στίχος επί­
μονα λεπτουργημένος, «πλούσια» (στήν τεχνική σημασία τοΰ
όρου) ομοιοκαταληξία. Καί ή ποιητική σκέψη κρυστάλλινη καί
διαυγής σαν τούς στίχους του- ό άπαισιόδοξος τόνος τής ινδι­
κής φιλοσοφίας καί ή επίδραση τοΰ Schopenhauer δεν έχουν
τή δύναμη νά μαράνουν τή δροσιά τής άμεσης έπαφής μέ τά
221
 12. Η Π Ο Ι Η Σ Η Γ Τ Ρ Ω Κ Α Ι Ϊ Σ Τ Ε Ρ Α Α Π Ο Τ Ο Ν Π Α Λ Α Μ Α
πράματα. «Ερασιτέχνης» κι αύτός, όπως ό δάσκαλός του ό Πο-
λυλάς, διοχετεύει στούς στίχους του το άνώτερο ήθος καί την
ανθρώπινη εύγένεια καί αρχοντιά που τον χαρακτήριζε σ’ όλη
του τή ζωή. ’Έ τσι είναι άπόλυτα συνεπής μέ τον εαυτό του όταν,
ύστερ’ άπό τή συμμετοχή του στούς άγώνες στήν Κρήτη το 1896
καί στήν ’Ήπειρο το 1897, θά φορέσει καί πάλι, πενήντα δυο
χρόνων πιά, στά 1912, τή στολή του γαριβαλδινοΰ άξιωματικοΰ
καί θά σκοτωθεί στο πεδίο τής μάχης στο Δρίσκο, έξω άπο τά
Γ ιάννινα.
Τήν ίδια χρονιά πού δημοσιεύτηκαν οί «Πατρίδες» τοϋ Πα-
λαμα, το 1895, κάνει τήν πανηγυρική του έμφάνιση στή νεο­
ελληνική ποίηση μέ μιά σειρά σονέτα καί ό ’Ιωάννης Γρυπάρης
(1870-1942). Κυκλαδίτης (άπο τή Σίφνο), μεγάλωσε καί μορ­
φώθηκε στήν Κωνσταντινούπολη, όπου το 1895 είναι καθηγη­
τής σε γυμνάσιο καί διευθύνει παράλληλα ένα φιλολογικό πε­
ριοδικό. Τον επόμενο χρόνο εγκαταστάθηκε οριστικά στήν Ε λ ­
λάδα καί σταδιοδρόμησε ως φιλόλογος εκπαιδευτικός, ανώτερος
υπάλληλος υστέρα καί διευθυντής στο τέλος τοϋ Έθνικοΰ Θεά­
τρου. Τά σονέτα του, μέ το γενικό τίτλο «Σκαραβαίοι», έκαμαν
άμέσως μόλις δημοσιεύτηκαν έξαιρετική εντύπωση γιά τήν πε­
ρίτεχνη έπεξεργασία τους καί τήν πλούσια ήχηρή τους γλώσσα
με πολλές σπάνιες λέξεις καί νεόκοπα ή δημοτικά σύνθετα:
Μ πρόβαλε μέρα λιβανή κι όνειροξεδιαλντρα
να διώ ξεις τά Ισκιώ ματα τοϋ ύπνον άπο κοντά μ ο ν
μπρόβαλε μέρα, κοίμ ισε την νπνοφ αντασιά μου,
πού ενώ κ οιμούμαι ξάγρυπνα ή νυχτοπαρω ρίτρα.
Ό Γρυπάρης έχει το αισθητήριο τής ποιητικής γλώ σσας, ξέ­
ρει καλά τή λαϊκή γλώ σσα καί ξέρει άκόμα να έκμεταλλεύεται
το γλωσσικό υλικό τής δημώδους μεσαιωνικής λογοτεχνίας, ενώ
άπο τήν άλλη πλευρά χωνεύει δημιουργικά τά άκραΐα διδάγματα
τοϋ παρνασσισμού ενός Hérédia ή Théophile Gautier. Ή επί­
δρασή τους είναι φανερή σέ όλη τή σειρά των δεκαπεντασύλλα­
βων «Σκαραβαίων» καθώς καί στήν άλλη παράλληλη, τις «Τε­
ρακότες» σέ έντεκασύλλαβο (ή επίδραση είναι φανερή άκόμα καί
στούς έξεζητημένους τίτλους των συλλογών). ’Αλλά κιόλας μέ
τά «Ίντερμέδια» (1899-1901) προσανατολίζεται προς τήν τε­
χνική τοϋ συμβολισμού, ό στίχος γίνεται πιο έλεύθερος καί πιο
μουσικός, οί εικόνες ύποβλητικές' στον «Τρύφωνα καί Χρυσό-
222
ΓΡΥΠΑΡΗΣ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ
φρυδη» έκμεταλλεύεται μέ ιδιαίτερη τέχνη θρύλους άπο μεσαιω­
νικά βιβλία καί δημοτικές παραδόσεις, καί ή γλώσσα του γίνεται
θερμότερη καί κρουστότερη. Τά πιο ώριμα ποιήματα του είναι
άσφαλώς τά τρία « ’Ελεγεία» του (1902-1909)' ποτισμένα απο
άόριστη θλίψη καί άπογοήτευση, άναδίδουν τόνους πιο βαθεΐς
καί πιο συγκροτημένους, πού γίνονται στις «Έ στιάδες» (το ση­
μαντικότερο άπο τά τρία) τόνοι δραματικοί καί έξομολογητικοι:
μ ά η α γία ή φω τιά, μ ια πδσβησε, δεν τήν ανάβει π λιά
ανθρώπινο προσάναμμα ή πυροδότης.
Οί «Έ στιάδες» (1909) κλείνουν τή δημιουργική περίοδο τοϋ
ποιητή' κλείνουν καί τή μοναδική του συλλογή, τούς Σ καρα­
βαίους και Τερακότες, καταρτισμένη δέκα χρόνια άργότερα
(1919). «Μιά ποσβησε ή άγια ή φωτιά», ό ποιητής σταμάτησε
νά γράφει. Τή σπάνια γλωσσοπλαστική του δύναμη καί ευαι­
σθησία τις έστρεψε στις μεταφράσεις τών άρχαίων τραγικών,
ιδίως στις έξοχες μεταφράσεις του τοϋ Αισχύλου.
Ή στροφή άπ’ τον παρνασσισμό στή συμβολιστική τεχνοτρο­
πία, πού είδαμε στο Γρυπάρη, όπως καί στον Παλαμά, γίνεται
πιο έκδηλη στά έντελώς τελευταία χρόνια τοϋ αιώνα. Το όργανό
πού έξέφραζε τις νέες τάσεις ήταν το βραχύβιο περιοδικό Η
Τέχνη (1898-9) πού έξέδιδε ό Κ. Χατζόπουλος, καί λίγο ύστε­
ρα "Ο Διόνυσος (1901-2), πού συνέχιζε τή γραμμή της, μέ διευ­
θυντές τον άδερφό τοϋ Χατζόπουλου Δημήτριο καί τον Γιάννη
Καμπύση. Τά δύο περιοδικά άσκοΰσαν κριτική όχι μόνο προς
τις παλιές άξιες, άλλά καί προς τις νεώτερες καθιερωμένες, το
ήθογραφικύ διήγημα, τον λαογραφισμό, τον Ψυχάρη' επιδίωκαν
νά ξεπεράσουν τά στενά έθνικά πλαίσια καί άναζητοΰσαν τους
προσανατολισμούς των στις ξένες λογοτεχνίες, κατά προτίμηση
τήν άγγλική καί τή γερμανική, άκόμη καί τή ρωσική καί τη
σκανδιναβική. 'Ο πιο καθαρόαιμος έκπρόσωπος τοϋ συμβολι­
σμού, ό Κωνσταντίνος Χατζόπουλος (1868-1920), είχε παρου­
σιαστεί το 1898 μέ δύο πρώιμες ποιητικές συλλογές' θά ξανα-
δώσει άλλες δύο ("Απλοι τρόπ οι, Βραδινοί θρύλοι) μόλις το 1920,
τή χρονιά τοϋ θανάτου του. Στο μεταξύ, άπο το 1900 ως τον
Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, είχε εγκατασταθεί στή Γερμανία, καί
γ ι’ αυτό ή έπίδραση τής γερμανικής καί γενικά τής βόρειας λο­
γοτεχνίας είναι φανερή στο έργο του. Στή Γερμανία προσχώρησε
καί στο σοσιαλιστικό κίνημα καί ζήτησε νά τό διαδώσει στην
223
 12. Η Π 0 1 1 Ϊ Σ Ϊ Ι Γ Γ Ρ Ω Κ Λ Ι Τ Σ Τ Ε Ρ Α Α Π Ο Τ Ο Ν Π Α Λ Α Μ Λ
Ελλάδα, συνδυάζοντας τις κοινωνικές ιδέες μέ τις ανανεωτικές
τάσεις του δημοτικισμού. Σημαντικό στάθηκε καί το πεζογρα-
φικό του έργο' άπό το 1910 ώς το 1917 δημοσίευσε μιά σειρά
διηγημάτων καί μυθιστορημάτων (βλ. παρακάτω σ. 257). ’Εντε­
λώς ιδιαίτερη ποιότητα έχουν τέλος καί οί λογοτεχνικές του με­
ταφράσεις, ιδίως άπο τά γερμανικά (Φ άονστ κ.ά.).
Στην ποίησή του άποζήτησε, σύμφωνα μέ τά διδάγματα
του συμβολισμού, την υποβολή μέ τις θαμπές καί άξεκαθάρι-
στες εικόνες καί τή μουσική γοητεία του στίχου. 'Ο τόνος πού
κυριαρχεί είναι ό ελεγειακός, 'ένας ακαθόριστος ποιητικός ρεμ­
βασμός, ή έλλειψη τού συγκεκριμένου. Ή διάχυτη αυτή άτμό-
σφαιρα είναι ίδια καί στις πρώιμες καί στις ώριμες συλλογές-
στις τελευταίες αύτές, έξω άπο τήν τεχνικότερη δομή του στί­
χου, ή δεσπόζουσα μένει ούσιαστικά άνάλλαχτη καί απάνω της
ό ποιητής έχει τήν ικανότητα νά πλέκει πλήθος μουσικά θέματα.
'Η μονότονη όμως αύτή επανάληψη καταντά στο τέλος κουρα­
στική :
Γεννιοϋμαι άπ τύν πόνο'
κι άπλώνω κ ι απλώνω
κ ι απλώ νομαι πέρα
κ ι απλώ νομαι γύρω
σέ όχτιές καί σέ βύθη
συντρίμ μ ια νά σπείρω .
Το ποίημα εξακολουθεί στον ίδιο τόνο γιά πολλούς ακόμα στί­
χους. 'Ο τίτλος του είναι χαρακτηριστικός: «'Ο θρύλος τής ο­
μίχλης», χαρακτηριστικός καί ό τίτλος τής συλλογής: Βραδινοί
θρύλοι.
’Από τή συντροφιά τής Τέχνης ξεκίνησε καί ό Λάμπρος Πορ­
φύρας (1879-1932) καί τό συμβολισμό υπηρέτησε μέ τά λιγοστά
του ποιήματα, πού τά διακρίνει κάποια εύαισθησία καί μιά αβρή
συμπαθητική μελαγχολία, ή εκφραστική όμως καί ή γλωσσο­
πλαστική του δύναμη είναι φανερά κατώτερες άπο του Χατζό-
πουλου. Μιά φωνή άδύνατη, ένας πνευματικός κόσμος κλειστός
καί περιορισμένος. Ή μοναδική του ποιητική συλλογή Σ κιές
(1920) επηρέασε τούς χαμηλούς τόνους τής ποίησης των χρό­
νων 1920-30. (Μετά τό θάνατό του έκδόθηκαν καί τά υπόλοιπα
ποιήματά του μέ τόν τίτλο Μ ουσικές φωνές, 1934).
’Αντίθετα, ό πρόωρα χαμένος Σπήλιος Ιΐασαγιάννης (1874-
224
Π Ο Ρ Φ Υ Ρ Α Σ . Μ Α Λ ΑΚ .Α ΣΙΙΣ. Τ Ε Λ Ε Υ Τ Α ΙΟ Ι Π Α Λ Α Μ ΙΚ Ο Ι
1909) άναζητά επίμονα καινούριους εκφραστικούς τρόπους, έξω
καί άπό τήν παρνασσιακή τεχνουργία του Γρυπάρη καί άπο τούς
συμβολικούς τόνους του Χατζόπουλου. Καταγόμενος άπό ένα χω ­
ρώ τής Σπάρτης, ζήτησε νά άναβαπτίσει τή γλώσσα του καί τήν
ποιητική του έκφραση στήν άδρή, καθαρά λαϊκή γλώσσα, καί
σέ μεγάλο βαθμό τό κατόρθωσε. Τό πλήθος οί νεότροπες ή κα­
θαρά ιδιωματικές λέξεις χρησιμοποιούνται εδώ μέ άλλη όλό-
τελα πρόθεση άπό ό,τι στον Κρυστάλλη π.χ. ή τόν Γρυπάρη καί
έξυπηρετοϋν τελικά έναν λυρικό συμβολισμό. 'Η μοναδική του
συλλογή, ’Α ντίλαλοι (1899, έκδοση τής Τέχνης), είναι σάν ένα,
ενιαίο στή σύνθεση, ποίημα, σέ δεκαπεντασύλλαβους πού μετα­
μορφώνουν τόν παραδομένο στιβαρό ρυθμό σέ κάτι έντελώς προ­
σωπικό. ’Από τόν Πασαγιάννη έπηρεάστηκε κυρίως ό Α. Με­
λαχρινός, αλλά ώς ένα σημείο καί ό Σικελιανός.
Τόν ίδιο χρόνο, 1899, έκδοση τής Τέχνης έπίσης, κυκλοφό­
ρησε καί ή προύτη ποιητική συλλογή, Σ υντρίμ μ α τα , τού Μιλ­
τιάδη Μαλακάση (1869-1943). Τίποτα κοινό όμως δέ συνδέει
τούς δύο ποιητές. Ό Μαλακάσης είναι ελευθερωμένος άπό σχο­
λές καί τεχνοτροπίες καί άναζητήσεις, αν καί βέβαια φανερή εί­
ναι απάνω του ή επίδραση τού Jean Moréas, μέ τόν όποιο στε­
νά συνδέθηκε γιά πολλά χρόνια στό Παρίσι. Ό στίχος του κυλά
αυθόρμητος, χωρίς προβληματισμούς καί χωρίς ν’ άποζητά ένα
βάθος λυρικό —άλλά καί χωρίς νά τό άποζητοϋμε κι έμεΐς. Είναι
κατ’ έξοχήν «τραγουδιστής»- ή άρετή του είναι αύτό τό ρηχό,
καθαρό κελάρυσμα τού στίχου, πού δέν έθόλωσε μες στα σαραντα
χρόνια πού καλύπτουν οί ποιητικές του συλλογές. Ενωμένη με
κάποια ρουμελιώτικη λεβεντιά καί εκφραστική άδρότητα, ή μου­
σική αύτή δίνει τούς καλύτερους ήχους της στα ποιήματα τα εμ­
πνευσμένα άπό τήν ιδιαίτερη πατρίδα του, τό Μεσολόγγι: τον
φημισμένο «Μπαταρία», τόν «Τάκη Πλούμα», «Το λενε τ αη-
δονάκια».
Χαρακτηριστικό γιά τό πλατύτερο ενδιαφέρον πού γεννά, μετά
τήν έμφάνιση τού Παλαμά καί των συγχρόνων του, η ποίηση
καί ή λογοτεχνία γενικότερα, είναι ή παρουσία ενός μεγάλου
πλήθους λογοτεχνών, ποιητών τό πιό πολύ, πού δουλεύουν άξια
τό στίχο χωρίς νά προσθέτουν τίποτα τό καινούριο καί συνεχί­
ζουν σ’ ένα ικανοποιητικό επίπεδο τήν ποιητική γραμμή πού
χάραξαν οί προηγούμενοι. Τό δίδαγμα τού Παλαμά, ή τέχνη
τού Μαβίλη καί τού Γρυπάρη, ή διάθεση τού Χατζόπουλου καί
225
 12. II Π Ο Ι Η Σ Η Γ Γ Ρ Ω ΚΑΙ Υ Σ Τ Ε Ρ Α Α Π Ο ΤΟΝ Π Λ Λ Α Μ Α
του Μαλακάση ξαναγυρίζουν σέ διάφορες παραλλαγές στούς στί­
χους των καί πλουτίζουν τήν εικόνα τής ελληνικής ποίησης στις
δυο ή στις τρεις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας. 'Ο Άλέκος
Φωτιάδης άπό τή Σμύρνη (1870-1943) γράφει μικρά τετρά­
στιχα καί όχτάστιχα, σάν έπιγράμματα νεοκλασικά, ό Μάρκος
Τσιριμώκος (1872-1939) καλλιεργεί μέ παρνασσιακή έπιμέλεια
τά περίτεχνα σταθερά στροφικά συμπλέγματα (τερτσίνες, τριο­
λέτα, δεκάστιχα, βιλανέλλες), ό Ν. Πετιμεζάς (1875-1952), μέ
το ψευδώνυμο Λαύρας, δίνει στούς στίχους του, πού τούς δια­
κρίνει ποικιλία στο ρυθμό, κάποια γνήσια λαϊκή απόχρωση. 'Ο
Ζαχαρίας Παπαντωνίου (1877-1940), λόγιος, αισθητικός καί δη­
μοσιογράφος, είναι κατ’ έξοχήν στυλίστας. ’Έγραψε πολλά, καί
μελέτες, βιογραφίες, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, κριτικές. Το ποι­
ητικό του έργο είναι λιγοστό, άλλά καλλιέργησε καί τό νόθο
είδος τοϋ πεζοτράγουδου στούς Πεζούς ρυθμούς (1923). Πλη­
θωρικός στην ποιητική του παραγωγή είναι ό Σωτήρης Σκίπης
(1879-1952), ή εύκολογραφία όμως αύτή καί ή αφάνταστη προ­
χειρότητα έκφρασης καί στοχασμού καταδικάζουν τελεσίδικα
τήν προσφορά του.
"Ολοι αύτοί είναι σχεδόν σύγχρονοι, γεννημένοι μέσα στή δε­
καετία 1870-1880. Μέ τούς ποιητές πού γεννιούνται ΰστερ’ άπό
τό 1880 (κυρίως τόν Σικελιανό, τόν Καζαντζάκη, τόν Βάρναλη)
ή ποίηση παίρνει μια νέα άνθηση. Θά τούς εξετάσουμε στό επό­
μενο κεφάλαιο. 'Ωστόσο πριν τελειώσουμε πρέπει να μνημο­
νεύσουμε έδώ καί δύο ποιητές πού αν καί νεώτεροι άνήκουν πιό
πολύ στήν παλαιότερη γενιά καί άποτελούν έναν τελευταίο άντί-
λαλο τής ποίησης πού καλλιεργήθηκε γύρω άπό τόν Παλαμά.
Είναι ό ΆΟ. Γ. Κυριαζής (1888-1950) καί ό ακόμα νεώτερος
Γ. Άθάνας (Γ. Άθανασιάδης-Νόβας, γενν. 1893). Ρουμελιώτες
καί οί δυό, χωρίς ν’ άναζητοΰν τίποτα τό ιδιαίτερο ή τήν άλλαγή,
συνεχίζουν μέ τρυφερότητα τήν ορθόδοξη παλαμική παράδοση
τού στίχου καί τής ομοιοκαταληξίας. Κάποια ιδιαίτερη δροσιά
δίνει καί στούς δυό (στόν Γ. Ά θάνα στις πρώτες του, πιό επι­
τυχημένες συλλογές) ή άπόμερη ζωή τής έπαρχίας, πού τήν άπο-
δίδουν μέ τρόπο γραφικά ειδυλλιακό. ' Η επιβίωση αύτή τής
παλαμικής παράδοσης, κάπως παράταιρη κιόλας στά προπολε­
μικά χρόνια, στάθηκε βέβαια άκόμα πιό ξένη στούς σημερινούς
καιρούς.
226
ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΚΑΒΑΦΗΣ, ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ
Η ΠΟΙΗΣΗ ΩΣ ΤΑ 1930
Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ
Είναι περίεργο. Έ νώ στήν ’Αθήνα, μετά τό 1880, μοναδικό πιά
σχεδόν πνευματικό κέντρο τού ελληνισμού, μεσουρανεί ό Πα-
λαμάς καί έπηρεάζει δυναστικά τήν ποίηση καί τήν πνευματική
ζωή, στά ίδια χρόνια, σέ μιάν άπομονωμένη περιοχή τού ελλη­
νισμού, στήν Αλεξάνδρεια, δημιουργεί τό έργο του ένας ποιη­
τής, πού έ'μελλε στά ύστερότερα χρόνια νά πάρει αύτός τήν κεν­
τρική θέση στή νεοελληνική ποίηση καί νά επηρεάσει άποφα-
σιστικά όλη τή νεώτερη έξέλιξή της ως τις μέρες μας. Ό ποιη­
τής αύτός είναι ό Κ. Π. Καβάφης. Ή ’Αλεξάνδρεια, όπου έζησε
μόνιμα τά ώριμα χρόνια του, τά χρόνια τής δημιουργικής του
δράσης, ή πόλη μέ τις αναμνήσεις τού πλούσιου ελληνιστικού
παρελθόντος, ήταν, άπό τά μέσα περίπου τού 19ου αιώνα, ή
έδρα μιας σημαντικής καί άκμαίας εμπορικής έλληνικής πα­
ροικίας. IΙλουσιότατοι εθνικοί εύεργέτες, ό Γ. Άβέρωφ παλαιό-
τερα, ό Έμμ. Μπενάκης άργότερα, ήταν μέλη τής παροικίας,
ή οποία όμως στόν πνευματικό τομέα δέν είχε δώσει ώς τότε
κανένα δείγμα άξιόλογης παρουσίας. Ή άπομόνωση αύτή μέσα
στόν ελληνικό χώρο έξηγεΐ ώς ένα μέρος —ώς ένα μέρος μο­
νάχα— μερικές άπό τις ιδιοτυπίες τής καβαφικής ποίησης.
'Ο Κωνσταντίνος Καβάφης γεννήθηκε στήν ’Αλεξάνδρεια τό
1863, τελευταίος άπό έννέα παιδιά. Ό πατέρας του ήταν έμπο­
ρος πλούσια άποκατεστημένος, ή μητέρα του άπό καλή οικο­
γένεια τής Κωνσταντινούπολης. "Υστερ’ άπό τόν πρόωρο θά­
νατο τού πατέρα, ή οικογένεια έφυγε γιά τήν ’Αγγλία, όπου
έμεινε (στό Λίβερπουλ καί στο Λονδίνο) έφτά χρόνια, άπό τό
1872 ώς τό 1878, όπου ασφαλώς ό Καβάφης (9-15 χρόνων τότε)
θά έφοίτησε σέ κάποιο άγγλικό σχολείο καί θά έμαθε τοσο τε­
λεία τήν αγγλική γλώσσα, πού τή χρησιμοποιούσε γιά τις ατο­
μικές του σημειώσεις. Στό γυρισμό στήν ’Αλεξάνδρεια συμπλή­
ρωσε τις σπουδές του σ’ ένα έλληνικό λύκειο.
227
 13. Κ Α Β Α Φ Ι Ι Σ , Σ Ι Κ Ε Λ Τ Λ Χ Ο Σ Κ Α Ι II Π Ο Ι Ι Ι Σ Η
Ή οικογένεια θ’ αναγκαστεί άλλη μιά φορά νά έγκαταλείψει
τήν πατρική πόλη" αιτία αύτή τή φορά οί πολιτικές άναταραχές
του 1882, πού κατέληξαν στην αγγλική κατοχή τής Αίγύπτου.
Η μητέρα με τά παιδιά πηγαίνουν στήν Κωνσταντινούπολη,
'όπου ζεΐ ό πατέρας της, κι εκεί μένουν ως τον ’Ο κτώβριο του
1885. ’Από τήν έπιστροφή του καί ύστερα δ ποιητής δέ θά έγκα­
ταλείψει τήν ’Αλεξάνδρεια παρά μόνο για μερικά σύντομα τα­
ξίδια: το 1897 στο Παρίσι καί στο Λονδίνο, το 1901 καί το
1903 στήν ’Αθήνα. 'Η ζωή του κυλά ήσυχα" έχει μια μόνιμη
θέση στή δημόσια υπηρεσία, κατοικεί στήν άρχή μ’ έναν αδερφό
του, ύστερα μόνος, τα τελευταία χρόνια τριγυρισμένος άπό τή
συμπάθεια καί τήν εκτίμηση των αλεξανδρινών φίλων. Πέθανε
τύ 1933 τήν ημέρα των γενεθλίων του άπο καρκίνο του λάρυγγα.
Οί πρώτες δημοσιεύσεις άρχίζουν το 1886, τή χρονιά τής
πρώτης συλλογής του Ιίαλαμά, σέ καθαρεύουσα" ρομαντικά στή
σύλληψή τους, τά ποιήματα αύτά δέ φαίνονται καθόλου έπη-
ρεασμένα άπο τήν άλλαγή τού 1880 καί, μέ τον άπελπισμό τους
καί τον φανερό τους έγκεφαλισμό, σαν νά εξακολουθούν τή γραμ­
μή τού Δ. Παπαρρηγόπουλου, μέ φανερές άκόμα τις επιδράσεις
άπο τον Hugo καί τον Musset. ’Αλλά το 1891 κιόλας εκδίδει
σέ αύτοτελές φυλλάδιο ένα ποίημα («Κ τίσται») πού προοιωνίζει
τήν κατοπινή έξέλιξη, καί το 1896 γράφει τά «Τείχη», ποίημα
πιά άπόλυτα «καβαφικό». 'Ο Καβάφης θά άποκηρύξει σχεδόν
δλα αύτά τά έργα μιας ολόκληρης δεκαετίας καί δέ θά τά εν­
σωματώσει στήν έκδοση τών έργων του. Τέτοιες «εκκαθαρί­
σεις» θά κάνει κι άλλες πολλές" άκόμα καί στήν ώριμη περίοδό
του γράφει ποιήματα, πού για τον ένα ή τον άλλο λόγο δεν τά
«έκδίδει». Το «corpus» τών «άναγνωρισμένων» ποιημάτων του
είναι συνολικά 154" πρώτο χρονολογικά τά «Τείχη» του 1896,
τελευταίο το «Εις τά περίχωρα τής ’Αντιόχειας» τού 1933, τής
χρονιάς τού θανάτου του. Καί τά ποιήματα είναι δλα σύντομα"
σπάνιά εκτείνονται καί σέ δεύτερη σελίδα" μόνο ένα φτάνει ώς
τήν τρίτη.
Ή ίδιοτυπία τού Καβάφη εκδηλώνεται καί στον τρόπο μέ τον
όποιο κυκλοφορούσε τά ποιήματά του, σέ μικρά φυλλάδια. Το
1904 σ’ ένα μικρό τεύχος διαλέγει καί τυπώνει δεκατέσσερα, καί
τό 1910 τά ξαναεκδίδει προσθέτοντας άλλα εφτά' τά τεύχη αύτά,
τυπωμένα σε 100 έως 200 τό πολύ άντίτυπα, κυκλοφορούν ιδιω­
τικά. ’Από τό 1912 τυπώνει μεμονωμένα φύλλα, πού τά συνα­
2 28
Ω Σ Τ Α 1930 ΚΑΒΑΦ ΙΙΣ
παρτίζει κάθε φορά μόνος του (μ’ έναν μετάλλινο συνδετήρα)
σέ συλλογές —άλλες μέ κατάταξη απλά χρονολογική, άλλες μέ
κάποια θεματική. Πολλές φορές διορθώνει μέ τό χέρι κάποιο
στίχο ή ξανατυπώνει διορθωμένο τό ποίημα καί άντικαθιστά τό
παλαιότερο. Μιά άδιάκοπη επαφή καί ένας έσώτατος δεσμός τού
δημιουργού μέ τό έ'ργο του.
Τά κρίσιμα χρόνια τής διαμόρφωσης είναι ασφαλώς τά γύρω
άπό τό 1900 —άνάμεσα στό 1896, χρονολογία τών «Τειχών»,
καί στό 1904 δπου εκδίδει τό πρώτο τεύχος μέ τά δεκατέσσερα
συγκεντρωμένα ποιήματα (ή χρονιά τής ’Α σάλευτης ζωής). ’Έ ­
χει άφήσει τήν προσαρμογή του ρομαντικού επίγονου και δοκι­
μάζοντας ολοένα., ανακαλύπτει σιγά σιγά τό δικό του εντελώς
ιδιαίτερο πρόσωπο. Τά «Τείχη», μέ δλη τήν κάπως διστακτικη
άκόμα τεχνική, ξαφνιάζουν μέ τήν ωριμότητά τους" με αφάντα­
στη λιτότητα στά εκφραστικά μέσα δίνεται σε δλο του το τρα­
γικό βάθος τό αίσθημα τής μόνωσης, αύτό πού θά γίνει τό μό­
νιμο τραγικό συστατικό τού άνθρώπου τού αιώνα μας. Και στα
άλλα ποιήματα ώς τό 1900 —αυτά πού «ένέκρινε» και που «ε­
ξέδωσε» ό ίδιος— αναγνωρίζουμε τά βασικότερα στοιχεία, τά
λιθάρια πού θ’ άπαρτίσουν τήν «καβαφική πολιτεία» (ή έκφραση
είναι τών κριτικών):1 μιά ύπερρομαντική μελαγχολία στα «Κε­
ριά» (μέ τήν έννοια πώς έχει ξεπεράσει τό ρομαντισμό), τήν
υψηλή άντίληψη γιά τήν τέχνη στό «Πρώτο σκαλί», τό ιστορικό-
μυθολογικό στοιχείο, άλλά καί τήν άναμέτρηση τού κόσμου τών
ανθρώπων καί τών θεών στά «Ά λογα τού Αχιλλέως», την
«Κηδεία τού Σαρπηδόνος», τή «Δέηση». Καί τό πρόσωπο αυτό
ξεκαθαρίζει άκόμα περισσότερο, παίρνει τή γνώριμη μορφή στά
ποιήματα τής επόμενης πενταετίας (1900-1904): ή άνθρώπινη
αξιοπρέπεια καί υπερηφάνεια στό «Che fece. . . il gran rifiuto»
καί στις «Θερμοπύλες», μιά παραπέρα επεξεργασία τού θέματος
τών «Τειχών» στήν «Πόλη», καί τέλος, στά 1904, ένα ποίημα
άπό τά πιό ώριμα καί τά πιό χαρακτηριστικά (ιστορικό καί δρα­
ματικό μαζί) τό «Περιμένοντας τούς βαρβάρους». Παράλληλα,
λυρικότερα, λιγόστιχα, σάν επιγράμματα, θερμότερα καί προ-
σωπικότερα (καί λαϊκότερα στή γλώσσα), οί «Φωνές», οί « ’Επι­
θυμίες»:
1. Τίμος Μαλάνος, Ή μυθολογία τής καβαφικής πολιτείας, ’Αλεξάν­
δρεια 1943 (=Τοϋ ίδιου, Ό ποιητής Κ. Π. Καβάφης, 2η έκδ. αναθεωρη­
μένη, ’Αθήνα 1957, σσ. 289-396).
229
 1,'t. Κ Α Β Α Φ Η Σ , Σ Ι Κ Ε Λ Τ Λ Χ Ο Σ Κ Α Ι Π Π Ο Ι Η Σ Η
’Ιδανικές φωνές κι αγαπημένες
εκείνων που π εθάναν. . .
—(οί ανεκπλήρωτες έπιθυμίες, πού είναι)
. . .σαν σύρματα ω ραία νεκρών που δεν έγέρασαν
καί τά ’κλεισαν, μ ε δάκρυα, σε μαυσω λείο λαμπρό,
με ρόδα στο κεφάλι καί στα π όδια γιασεμιά.
Στο τέλος των κρίσιμων αύτών χρόνων, γύρω στο 1900, ώ ­
ριμος πιά καί στην ήλικία, σαράντα ετών, ό Καβάφης έχει δη­
μιουργήσει την ποιητική του, έχει διαμορφώσει τή δική του,
έντελώς ιδιότυπη καί ανεπανάληπτη έκφραση. Γιά τά επόμενα
τριάντα χρόνια, ως το θάνατό του, βαθαίνοντάς την εσωτερικά,
θα πλουτίζει ολοένα τή γνώριμη φυσιογνωμία προσθέτοντας μέ
φειδώ καινούρια ποιήματα τού ’ίδιου πάντα τύπου, μέ αφάνταστο
όμως πλούτο θεματικό καί άφοΰ τά περάσει πρώτα άπό έξονυ-
χιστικη διεργασία στο έργαστήρι του. Λίγες έγγραφες ώς τό
1910, περισσότερες μετά τό 1911 (μέ κάποια έξαρση στά 1917-
18), μέ αισθητή τήν κάμψη στά έντελώς τελευταία χρόνια.
Φαίνεται πώς ό ίδιος ό Καβάφης έβλεπε τά ποιήματά του νά
ανήκουν σέ τρεις διαφορετικές κατηγορίες (ή «περιοχές»): στά
φιλοσοφικά, τά ιστορικά, καί τά ηδονικά (ή αισθησιακά). Καί
πραγματικά ή διαίρεση αυτή άνταποκρίνεται στήν πραγματι­
κότητα, μέ τήν έπιφύλαξη πώς άναφέρεται στήν ποιητική έκ­
φραση καί οχι στο σημασιολογικό περιεχόμενο. Γιατί άπό τήν
άλλη μεριά δέν υπάρχει άμφιβολία (καί τό είπε καί ό ίδιος)
πως ό καβαφικός κόσμος είναι ένιαίος καί πώς ένα ποίημα μέ
τό νά είναι στήν εξωτερική του μορφή ((ιστορικό», δέ σημαίνει
πως δεν είναι «φιλοσοφικό» ή «αισθησιακό», ή τό αντίστροφο.
Γιά τόν «ήδονισμό» τού Καβάφη καί γιά τόν άνώμαλο έρω-
τισμο του πού βρίσκεται στή βάση τής κατηγορίας αύτής, άλλά
καί γενικά όλων τών ποιημάτων του, έχει γίνει πολύ συχνά λό­
γος' η κριτική μάλιστα έφτασε ώς τήν υπερβολή, ερμηνεύοντας
όλα τά ποιήματα μέ βάση τήν έρωτική άνορθοδοξία τού ποιητή
καί το ψυχολογικό πλέγμα τής άπομόνωσης καί τής απόκρυψης
που αυτή δημιουργεί ( I. Μαλάνος). 'II νεώτερη κριτική, χωρίς
νά άρνεΐται τόν ιδιότυπο έροιτισμό ώς ένα βασικό συστατικό
2 30
ΩΣ ΤΑ 1930 ΚΑΒΑΦΗΣ
τής ποίησής του, λυτρώθηκε άπό τήν έπίμονη προσήλωση στό
στοιχείο αύτό καί μόνο καί έπισήμανε άλλα στοιχεία, εξίσου
βασικά, τής ποίησής του, τή δραματικότητα, τόν «διδακτισμό»
(Ε. Π. ΙΙαπανοϋτσος), τή σχέση τών ποιημάτων μέ τά ιστορικά
περιστατικά τής Αίγύπτου καί τής έκεΐ έλληνικής παροικίας
(Στ. Τσίρκας) —χωρίς ν’ άποφύγει καί πάλι πολλές φορές τήν
υπερβολή καί τή μονομέρεια. 'Ο κόσμος τού Καβαφη είναι πο­
λυμερής, τό έργο του «πολυεδρικό καί πρισματικά πολύπλευρο»,
έτσι πού ή προσπάθεια νά συλλάβεις τό νόημά του άπό μια μο­
νάχα οπτική γωνία, είναι καταδικασμένη άπό τά πριν σε απο­
τυχία.
Τά καθαρά «ήδονικά» ποιήματα δέν είναι πολλά- καί άρχί-
ζουν νά παρουσιάζονται πιό άπερίφραστα σέ έποχή άρκετά προ­
χωρημένη (ίσως άπό τό 1915). ’Αλλά καί στά ιστορικά καί άλ­
λου κυρίαρχη είναι στήν ποίηση τού Καβάφη ή μορφή τού ω ­
ραίου έφήβου, ίνδαλμα έρωτικό, καί προπάντων ή άνάμνηση, ή
άναπόληση μέσα στή μοναχική κάμαρα. 'Η άνθρώπινη ευγενεια
καί ή άξιοπρέπεια, άπό τά κύρια καί μόνιμα χαρακτηριστικά
τής ποίησής του, δέ χάνεται καί στά πιό άπερίφραστα άκόμα'
τό κάτω κάτω, αύτό πού ένδιαφέρει είναι ή μετουσίωση τών αι­
σθημάτων μέ τήν ποίηση. Συχνά άλλωστε και επίμονα το μο-
τίβο τέχνη καί τό μοτίβο έρωτας μπλέκονται στά ποιήματά του:
πότε ή ομιλία είναι γ ιά τά ω ραία σοφ ιστικά
και πότε γιά τά ερω τικά των τά εξαίσια.
(«Ηρώδης Α ττικός»)
(τ ό ) θέατρον όπου μ ιά ένωσις εγένονταν τής Τέχνης
μέ τές ερωτικές τής σάρκας τάσεις !
(«Ό Ίουλιανός καί οί Άντιοχεΐς»)
Αύτά πού ονομάζουμε «ιστορικά» είναι άσφαλώς τά περισσό­
τερο χαρακτηριστικά. Δέν υπάρχει ίσως άλλος ποιητής πού νά
έξέφρασε τόσο έγκυρα τόν ποιητικό του κόσμο με την επίμο­
νη αύτή άναδρομή στήν ιστορία. Κιόλας στά πρώτα νεανικα
(τά άποκηρυγμένα) υπάρχουν μερικά δείγματα τής τάσης αύτής.
’Από τά γραμμένα πριν άπό τό 1900 σημειώσαμε κιόλας μερικά
μέ θέμα μυθολογικό (άπό τήν Ί λιάδα), τό 1904 έχουμε κιόλας
τό «Ιίεριμένοντας τούς βαρβάρους». ’Ακολουθούν (όλα πριν από
23 1
 13. Κ Α Β Λ Φ Ι Ι Σ , Σ Ι Κ Ε Λ Ι Α Ν Ο Σ Κ Α Ι II Γ Ι Ο Ι Ι Ι Σ Η Ω Σ Τ Α 1930
το 1910) «'Ο βασιλεύς Δημήτριος», ((Τά βήματα» (για τον Νέ­
ρωνα), «Ουτος έκείνος» (οχι πιά γιά γνωστό πρόσωπο ιστορικό,
άλλά γιά έναν ποιητή «άγνωστον, ξένον μές στην ’Αντιόχεια,
Έδεσσηνόν»), Καί το 1911-12 τά κορυφαία: «Ά πολείπειν ό
θεός ’Αντώνιον», «Φιλέλλην», « ’Αλεξανδρινοί βασιλείς».
Δεν υπάρχει άμφιβολία πώς καί τά ιστορικά του ποιήματα
τον ίδιο κόσμο εκφράζουν όπως καί τά άλλα. Τον «διδακτισμό»,
αν θέλουμε νά τον ονομάσουμε έ'τσι, ή τη «φιλοσοφία» του ή
τον «ήδονισμό» του τά ξαναβρίσκουμε άπαράλλαχτα καί στα
«ιστορικά» του ποιήματα’ άποτελοϋν κι αύτά έναν τρόπο γιά
τήν έκφρασή του. Το ιστορικό παρελθόν τον βοηθά όμως νά
πετύχει, μέσα άπό τήν άπόκρυψη, συνηθισμένη στήν ποιητική
του, τήν πιο καίρια έκφραση’ κάτω άπο τή συσκότιση ή το προ­
σωπείο τής ιστορίας, ή φωνή —τουλάχιστο γιά τούς μυημέ-
νους— γίνεται έναργέστερη. ΓΙοιά βασική σημασία έχει ή από­
κρυψη, το υπονοούμενο, ή πλάγια έκφραση στήν ποίηση τοϋ Κα-
βαφη, το σημείωσε κατά ποικίλους τρόπους ή κριτική’ ό ίδιος
μιλεΐ γιά «μισοϊδωμένα πρόσωπα ή γραμμές», γιά οράματα
«μισοκρυμμένα μές στες φράσεις του».2 Δεν είναι γιατί ό ερω­
τισμός του είναι άνορθόδοξος, ούτε, πολύ λιγότερο, γιατί φο­
βάται μήπως άνακαλυφθεί ή άναφορά του σέ γνωστά σύγχρονα
γεγονότα’ είναι γιατί τά πράματα πού άποκρύπτει καί πού άνα-
καλύπτει βαθιά στον έσωτερικό του κόσμο δεν είναι άπο εκείνα
πού λέγονται μέ τρόπο απλό ή «κατευθείαν». Πέρα όμως άπο
τή βασική αύτή διαπίστωση, ή γοητεία τοϋ ιστορικού παρελ­
θόντος, μαγικά ξαναζωντανεμένου άπο τον ποιητή, έρχεται νά
προστεθεί στήν υποβλητική γοητεία τής ποίησης. Τά ιστορικά
πρόσωπα τοϋ Καβάφη, είτε πραγματικά σάν τον ’Αντώνιο, τον
Καισαρίωνα, τον Άντίοχο τον επιφανή, είτε φανταστικά σάν
τον Αΐμιλιανύ Μονάη ή τον Τέμεθο τον Άντιοχέα, έχουν μιά
ύπαρξη δική τους, αύτοδύναμη, άνεξάρτητη άπο το στόχο τοϋ
ποιητή’ είναι το ίδιο ζωντανά όπως ή φύση στούς άλλους ποιη­
τές —ή φύση, ας σημειωθεί, πού δέν παίζει κανέναν, ή έλάχιστο
ρόλο στήν ποίησή του. Λίγα χρόνια πριν πεθάνει ό Καβάφης
είπε: «Έ γώ είχα δύο ιδιότητες. Νά κάνω ποιήματα καί νά
γράψω ιστορία. 'Ιστορία δέν έγραψα καί είναι αργά πλέον».3
2. Βλ. το ποίημα «Ό ταν διεγείρονται» (έκδ. Γ. Π. Σαββίδη, τόμ. 1,
σ. 81).
3. Γ. Λεχωνίτης, Καβαφικά αύτοαχόλια, ’Αλεξάνδρεια 1942, σ. 22.
2 32
ΚΛΒΑΦΙΙΣ
Το μεγαλύτερο μέρος άπο τά ιστορικά ποιήματα ανάγονται
στήν έλληνιστική περίοδο, στον κόσμο πού δημιουργηθηκε από
τις κατακτήσεις τοϋ Μεγάλου ’Αλεξάνδρου, με την ακμή του
(«έλληνικός καινούριος κόσμος μέγας») καί τήν παρακμή του,
στις διάφορες απομακρυσμένες αποικίες’ αρκετό χώρο καταλαμ­
βάνει καί ή ελληνορωμαϊκή έποχή, καί ή πάλη τοϋ εθνισμού μέ
το χριστιανισμό (ό Ίουλιανός, ό ’Απολλώνιος ο Τυανεύς), επί­
σης τά σκοτεινά χρόνια ως τή μουσουλμανική κατάκτηση τής
Αίγύπτου’ τέλος μερικά ανάγονται καί στή βυζαντινή έποχή («ο
ένδοξός μας βυζαντινισμός»). Κεντρική θέση κατέχει βέβαια στά
περισσότερα ή ’Αλεξάνδρεια, ή άγαπημένη πολιτεία’ τ’ όνομά
της κατασταλάζει σιγά σιγά σέ σύμβολο, σέ μιά λέξη-κλειδί με
μαγική φόρτιση, πού τήν καταλαβαίνει ό μυημένος:
που κ ι δ ρυθμός κι η κάθε φράσις νά δηλοϋν
πού γ ι’ ’ Αλεξανδρινό γράφει ’ Α λεξανδρινός.
(Γιά τον Άμμόνη»)
'Η τρίτη κατηγορία (ή «περιοχή») είναι τά «φιλοσοφικά»’
«γνωμολογικά» τά χαρακτηρίζουν άλλοι, ή «διδακτικά». 'Ο Ε.
Π. Παπανοΰτσος4 ονόμασε τον Καβάφη ποιητή «διδακτικό», καί
άφοΰ ξεχώρισε μιά πρώτη κατηγορία ποιημάτων μέ «παραινέ­
σεις προς τούς ομότεχνους» (γιά τήν ποίηση καί τήν αισθητική
γενικά, γιά το πώς άντικρίζει καί πώς δένεται ό ποιητής με το
έργο του), βλέπει στά υπόλοιπα «διδακτικά» διάφορες ομάδες
γύρω άπο ορισμένα θέματα: το θέμα τών «Τειχών», μέ δεσπό­
ζουσα τήν έννοια τοϋ άναπότρεπτου, τοϋ άμετάκλητου, άλλα,
συγγενικά, όπου κυριαρχεί ή βαριά ατμόσφαιρα τής μοίρας, τής
άδυσώπητης φοράς τών γεγονότων. Στο μοτίβο τών «Θερμο­
πυλών» ή έννοια τοϋ «χρέους» ένώνεται μέ τήν αρετή τής αν­
θρώπινης αξιοπρέπειας. Το βασικό αύτύ χαρακτηριστικό τής
ποίησης τοϋ Καβάφη άκούγεται καί μέσα άπό ποιήματα πού
παρουσιάζουν τή ματαιότητα τών άνθρώπινων μεγαλείων ( « Ά ­
πολείπειν») ή τήν έννοια τής «ύβρεως» στήν άρχαία της έννοια
(«'Η Διορία τοϋ Νέρωνος», «Μάρτιαι είδοί»). Ό άναγνώστης
θά πρόσεξε πώς πολλά άπό τά «φιλοσοφικά» ή «διδακτικά» αυ­
τά ποιήματα είναι στή μορφή τους «ιστορικά».
4. Ε. Π. Παπανοΰτσος, «'Ο διδακτικός Καβάφης», στά: Παλαμας,
Καβάφης, Σικελιανός, νέα εκδ. (Αθήνα 1955), σσ. 121-122.
233
 13. Κ Λ Β Λ Φ Ι Ι Σ , Σ Ι Κ Ε Λ Ι Α Ν Ο Σ Κ Λ Ι II Γ Ι 0 Ι Ι 1 Σ Ι Ι Ω Σ Τ Λ 1930
Μια σοβαρότητα καί μιά βαρυθυμία' δέ θά βρούμε στον Κα-
βάφη τήν εΰθυμη νότα, την εύφρόσυνη πολυχρωμία. Ειρωνεία
άφθονη, άλλα ειρωνεία συνοδευμένη άπό μια γκριμάτσα τρα­
γική. ’Από τήν ηδονική, τήν ιστορική ή τή φιλοσοφική άποψη,
άδιάφορο, το καίριο είναι ή συνειδητοποίηση τής δραματικής
ούσίας τής ζωής, ή αίσθηση τής παρακμής καί τής ματαιότητας.
'Η τραγική όμως αύτή συναίσθηση δεν οδηγεί στή διάλυση καί
στην απιστία' το αίσθημα τής άξιοπρέπειας καί τής υπερηφά­
νειας, ή βαθύτερη συνείδηση τοΰ άνθρώπου, άποτελοΰν το άντίρ-
ροπο καί θεμελιώνουν τήν πίστη καί τή σωτηρία. Ά ν ή γενιά
των décadents τοΰ 1920 έστρεψε το ένδιαφέρον της στον Κα-
βάφη, είδε στήν ποίησή του μόνο τήν άρνητική της πλευρά.
Μιά τέτοια ποίηση, τόσο διαφορετική άπό ο,τι ήταν ως τότε
γνωστό καί καθιερωμένο, έπόμενο είναι νά χρησιμοποιήσει καί
τρόπους εκφραστικούς όλότελα καινούριους. 'Η γλώσσα τοΰ Κα-
βάφη είναι τελείως ιδιότυπη' μέ τήν άθηναϊκή καθιερωμένη «ποι­
ητική» δημοτική (τοΰ Παλαμά π.χ.) δεν έχει καμιά σχέση, άλλά
καί, παρ’ όλη τή συχνή χρήση τύπων τής καθαρεύουσας, βρί­
σκεται μακριά καί άπό τήν τυπική καθαρεύουσα, παλαιότερη ή
νεώτερη. Οί άκρατοι δημοτικιστές δέν τοϋ συγχοιρησαν ποτέ
τή μή προσαρμογή του, άλλα καί οί καθαρευουσιάνοι δύσκολα
θά τον δέχονταν στή χορεία τους. Βασικά ή γλώσσα είναι ζων­
τανή, «δημοτική», οί εκτροπές προς τήν καθαρεύουσα είναι ίσως
ένα θελημένο πεζολογικό, ρεαλιστικό στοιχείο, ή δημοτικιστική
όμως βάση δίνει θερμότητα καί γνησιότητα στο λόγο, ενώ οί
πολίτικοι ιδιωματισμοί (έπίμονα, καί θά έλεγα, αύτάρεσκα κρα­
τημένοι) δηλώνουν τήν άκριβή παρουσία τοΰ άνθρώπου.
Καί ό στίχος, σαν τή γλώσσα, καλλιεργεί τά πεζολογικά,
άντι«ποιητικά» στοιχεία, καί θέλει νά έχει τή βαρύτητα τής
ρεαλιστικής διαπίστωσης. Το μέτρο είναι πάντοτε ό ίαμβος (τό
πιο κοντά στόν πεζό λόγο), άρκετά χαλαρός, ό στίχος ελεύθερος,
μέ άνισο άριθμό συλλαβών πολλές φορές (στά παλαιότερα ποιή­
ματα περισσότερο) φανερώνεται καί ή ομοιοκαταληξία, πού ήχεΐ
καί σάν παιγνίδι ή σάν ειρωνεία" κάποτε ό στίχος κόβεται —δια­
λύεται καλύτερα— στά δυό («Τέμεθος Άντιοχεύς») σάν νά μήν
έχει τή δύναμη νά ολοκληρωθεί. ’Αλλά είναι κι αύτό ένα μέσο
τής ποιητικής. Στήν ποιητική τοϋ Καβάφη τίποτα δέν είναι τυ­
χαίο' τά ποιήματά του τά προσέχει καί τά λεπτουργεΐ ώς τήν
τελευταία λεπτομέρεια. Ή στίξη, οί περίοδοι, οί παύσεις, όλα
234
ΚΑΒΑΦΗΣ
είναι ύπολογισμένα, όλα ύπηρετοΰν τήν «τέχνη τής ποιήσεως»,
άκόμα καί ή τυπογραφική έμφάνιση. Τό καθετί τεχνουργημένο
μέ κομψότητα καί καλαισθησία.
Ή ποίηση τοΰ Καβάφη δέ βρήκε άμέσως τήν άπήχησή της.
Μέ καταπληκτική διαίσθηση πρώτος τήν έπισήμανε πολύ νωρίς
ό Γρηγόριος Ξενόπουλος μέ ένα άρθρο του τό 1903.5 ’Αλλά ή
’Αθήνα γενικά τόν άγνοεί καί τόν άποστέργει. Σημαντικός σταθ­
μός είναι τό 1919 τό άρθρο τοΰ Ε. Μ. Forster στό A then aeu m ,6
ό οποίος στόν Α' Παγκόσμιο Πόλεμο υπηρέτησε στήν ’Αλεξάν­
δρεια καί γνώρισε προσωπικά τόν ποιητή' ό ίδιος φρόντισε νά
μεταφραστοΰν καί ποιήματά του στά άγγλικά. Μετά τό 1920
άνακαλύπτουν τόν Καβάφη οί νέοι τής γενιάς εκείνης' ό Τέλλος
’Άγρας κάνει μιά διάλεξη γ ι’ αυτόν τό 1921, τό ίδιο καί ό Α λ ­
κής Θρύλος τό 1924.7 Τά τελευταία δέκα χρόνια τής ζωής του
ή ποίησή του διαβάζεται, μελετιέται καί σχολιάζεται' χωρίς νά
λείπει, φυσικά, καί ή άρνητική κριτική. Ά πό τό 1930 ή επί­
δρασή του στή νέα γενιά γίνεται ισχυρότατη καί παράλληλα
πολλαπλασιάζονται οί κριτικές μελέτες καί τά βιβλία για τό
έργο του, όχι μόνο άπό "Ελληνες άλλά καί άπό ξένους' σημειώ­
νουμε ενδεικτικά τόν Γ. Σεφέρη, τόν W. Η. Auden, τόν C. Μ.
Bowra, τήν Μ. Yourcenar. 'Π εκατονταετηρίδα του τό 1963
έδωσε άφορμή γιά μιά καινούρια κριτική άντιμετώπιση τοΰ έρ­
γου του.
Α. ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ
'Ολότελα διαφορετική άπό τοΰ Καβάφη είναι ή ποίηση τοΰ Α γ ­
γέλου Σικελιανοΰ (1884-1951), τοΰ κορυφαίου ποιητή ΰστερ’ άπό
τόν Παλαμά στόν κυρίως έλληνικό χώρο. Δέν είναι χωρίς ση­
μασία πώς ό Σικελιανός είναι Έφτανησιώτης, άλλά καί πώς τό
πατρικό του νησί, ή Λευκάδα, είναι τό περισσότερο οργανικά
δεμένο μέ τήν τραχύτητα τής άντικρινής Στερεάς. 'II παράδοση
5. Γρ. Ξενόπουλος, «'Ένας ποιητής», ΠαναΟήναια 7 (1903) 97-102.
Ξαναδημοσιευμένο στή Νέα 'Εστία 14 (1933) 749-755, καί αύτ. 74 (1963)
1443-9.
6. Ξαναδημοσιευμένο στο Pharos and Pharillon (βλ. Βιβλιογραφία).
7. Τέλλος ’Άγρας, «Ό ποιητής Κ. II. Καβάφης», Δελτίο ’Εκπαιδευ­
τικόν Όμιλοί' 10 (1922)' ξαναδημοσιευμένο στή Νέα ’Ernia 74 (1963)
1397-1402. "Αλκής Θρύλος, Κοιτικές μελέτες, τόμ. 3, ’Αθήνα 1925, σσ.
155-197.
235
 13. Κ Α Β Α Φ Ι Ι Σ , Σ Ι Κ Ε Λ Ι Α Ν Ο Σ Κ Α Ι Η Ι Ι 0 1 1 Ι Σ Ι Ι Ω Σ Τ Α 1930
τής Έφτανησιώτικης σχολής είναι ζωντανή μέσα του καί σ’ αύ-
τήν ασφαλώς οφείλεται ή βαθύτατη αίσθηση καί ή γνώση πού
είχε ό Σικελιανος τής λαϊκής γλώσσας στην απόλυτη καθαρό-
τητά της, ακόμη καί ή οικείωσή του μέ τις.ξένες λογοτεχνίες
καί προπάντων μέ την ιταλική.
Νεώτατος, στις αρχές τοϋ αιώνα, άρχίζει νά δημοσιεύει ποι­
ήματα στα φιλολογικά περιοδικά, μέ καταφανή τα σημάδια τοϋ
τελευταίου παρνασσισμού καί τοϋ συμβολισμοΰ. Τά νεανικά αύτά
δοκιμάσματα δέν προοιωνίζουν τήν κατοπινή του έξέλιξη —ό
ίδιος τά άφησε έξω άπό το corpus των ποιημάτων του, τον τρί­
τομο Λ υρικό Β ίο (1946). Το πρώτο του πραγματικό ποιητικό
φανέρωμα είναι τό μεγάλο συνθετικό ποίημα, è ’Α λαφροΐσκιω -
τος' ό τίτλος είναι παρμένος άπό τόν γνωστό στίχο τοϋ Σολωμοΰ
στούς Ε λεύθερους ΙΤολιορκημένους, καί σημαίνει τόν εμπνευσμέ­
νο, τόν άνθρωπο πού βλέπει οράματα. Τό ποίημα γράφτηκε τήν
άνοιξη τοϋ 1907 καί ό Σικελιανος τό τύπωσε, σέ μιά πολυτελή
έκδοση σέ μεγάλο σχήμα καί εκτός εμπορίου, δυό χρόνια ύστε-
ρότερα.
Ό Ά λαφ ροίσκιω τος είναι σάν μιά λυρική αύτοβιογραφία τοϋ
έφηβου ποιητή, ένα ποίημα γεμάτο νεανική αίσθηση καί εύδαι-
μονία, ένα θαυμαστό ξεχείλισμα ένός λυρισμοΰ πού αναβρύζει
αθόλωτος καί πλουσιοπάροχα άπό τις πιό γνήσιες καί μυστικές
πηγές. 'Ο ποιητής έχει συσσωρεύσει μέσα του ένα πλήθος άπό
άμεσες έμπειρίες πού τις ένιωσε καθώς γύριζε άπόλυτα ελεύθε­
ρος, σέ μιά ολοκληρωτική έπαφή μέ τή φύση, στούς γιαλούς
καί στούς ελαιώνες τοϋ πατρικού του νησιοΰ. 'Η εφηβική καί
ευδαιμονική συμβίωση καί συνταύτιση τοϋ ποιητή μέ τή φύση
είναι δ,τι μας καθηλώνει περισσότερο στό νεανικό τοΰτο, άλλα
καί ώριμο μαζί ποίημα. Τά μεμονωμένα κομμάτια συνδέονται
βέβαια χαλαρά μεταξύ τους, ή ποιητική πορεία δέν είναι πάντοτε
σαφής, άλλά ό λυρικός τόνος βρίσκεται πάντα σέ μιάν άδιάπτωτη
ένταση, καί ή γλώσσα, στιβαρή δημοτική, έχει μιά πληρότητα
καί μιά ώριμότητα εκφραστική εντελώς άγνωστη στήν έως τότε
νεοελληνική ποίηση. 'II φύση —τό νιώθεις παντού— δέν είναι
ένα ξένο αντικείμενο πού ό ποιητής τό θεάται μέ θαυμασμό ή
τό λατρεύει, άλλά υπάρχει άνάμεσά τους μιά «λαγαρή επικοι­
νωνία», πού έχει τό χαρακτήρα (γιά νά μεταχειριστούμε μιά
έκφραση προσφιλή στό Σικελιανό) μιας «άσκησης βαθιάς καί
εύλαβικής».
2 36
ΣΙΚ ΕΛ ΙΑΝ Ο Σ
. . . καί λάτρεψα,
καί στη λαχτάρα μου ε ίπ α :
((Βάλε τό α ντί ατά χρώματα».
Κ αί φάνη μου πώ ς η καρδιά
τής γης βαριά άντιχτύπα.
"Ο,τι άργότερα θ’ άποτελέσουν τά ορόσημα τής ποίησής του,
αύτά πού ό ίδιος καί οί κριτικοί του θά έπισημάνουν ώς τά καί­
ρια χαρακτηριστικά της, τά βρίσκουμε σάν σέ πυρήνα, άλλά συ­
νάμα ίσως καί γνησιότερα καί άμεσότερα εκφρασμένα, στό εφη­
βικό αύτό ποίημα.
'Ό ,τι ύποσυνείδητα διαφαίνεται στόν ’Α λαφροίσκιωτο, τήν «κο­
σμική (ή ορφική) προέκταση μές στήν ψυχή τής φύσης» ή τήν
«άσκησή» του,8 θά προσπαθήσει νά τά κάνει πιό συνειδητά αρ­
γότερα. ’Έ τσι, άμέσως μετά τήν έκδοση τοϋ ποιήματος, επε­
ξεργάζεται μιά μεγάλη σύνθεση, τόν Πρόλογο στη ζωή, καί στά
1915-1917 έκδίδει (σέ μικρούς, πολυτελέστατα καί πάλι τυπω ­
μένους τόμους) τέσσερα μέρη, πού τό καθένα τιτλοφορείται «'Η
συνείδηση»: τής γής μου, τής φυλής μου, τής γυναίκας, τής π ί­
στης (ή πέμπτη: τής προσωπικής δημιουργίας, δημοσιεύτηκε
γιά πρώτη φορά πολύ άργότερα). Καθώς περνά άπό τήν εφη­
βεία στήν αντρική ώριμότητα, αισθάνεται τήν άνάγκη νά «συ­
νειδητοποιήσει» μερικά βασικά προβλήματα, πού καθορίζουν τή
θέση του μέσα στή ζωή —προβλήματα «πού άποσπασθήκανε
άπό τόν αρχικό πυρήνα τής έφηβικής ενότητάς» του. Βέβαια,
ούτε στις ποιητικές του συνθέσεις, ούτε, πολύ λιγότερο, στους
ύπομνηματισμούς πού έγραψε ό ίδιος (κυρίως στόν «Προλο-
γο» τοϋ Λ υρικόν Βίου, Ì938) εκφράζεται ό ποιητής μέ σαφή­
νεια. 'Η βασική πάντως γραμμή πάνω στήν όποια προσανατο­
λίζεται είναι ή πίστη στήν ενότητα, τή σφαιρικότητα τοϋ παν­
τός (στή «συνολική ψυχή τοϋ Κόσμου») καί στή σύμπτωση τής
«αίσθαντικής ψυχής» (τής ψυχής τοϋ ποιητή) μέ τό κέντρο τοϋ
παντός. Στόν σημερινό κομματιασμένο κόσμο, στήν «αύθαίρετη
μηχανική, μνημονική, διαιρετική καί λογοκρατική έρμηνεία καί
διαρρύθμιση» τής ζωής, ποθεί τήν ολότητα, δπως, πριν άπό τόν
8. 'Όλα τά παραθέματα, έδώ καί στις επόμενες σελίδες, είναι παρμένα
άπό τον «Πρόλογο» τοϋ Λυρικού Βίου τοϋ ίδιου τοϋ Σικελιανοΰ, δημοσιευ­
μένου σήμερα στά "Απαντα, έκδ. Γ. Π. Σαββίδη, τόμ. 1,, σσ. 11-81.
237

13. Κ Α Ι 1 Λ Φ Π Σ , Σ Ι Κ Ε Λ Ι Α Ν Ο Σ Κ Λ Ι II Π Ο Ι Η Σ Η Ω Σ Τ Α
ορθολογισμό των σοφιστών, τήν αντίκρισαν οί άρχαΐοι στο μύθο
καί δπως διατηρήθηκε ύστερα στις απόκρυφες λατρείες ή στα
μυστήρια' από εκεί ξεκίνα καί ή οικείωση του ποιητή μέ τις
μυστηριακές λατρείες, καί προπάντων μέ τον ορφισμό, καθώς
καί το βαθύτερο νόημα πού άναζητοϋσε στά θρησκευτικά αρ­
χαιοελληνικά κέντρα, τήν Ελευσίνα, τήν ’Ολυμπία, τούς Δελ­
φούς. 'Οραματιζόταν εναν καθολικό θρησκευτικό μύθο, πού να
συγκερασει σέ μιά ένότητα τις πρωτογονικές μητριαρχικές θρη­
σκείες με το αρχαίο έλληνικό πνεύμα καί αύτό μέ τήν ορφική
διδασκαλία καί μέ τα σύμβολα τού χριστιανισμού. ’Από έκεΐ
καί ή τόσο συχνή στήν ποίησή του παρουσία τού θανάτου, στήν
όντολογική, υπαρξιακή του θεώρηση, καί άκόμα ή κεντρική θέση
και η αποστολή πού εχει γ ι’ αύτόν ό ποιητής, «παιδευτής τού
σύμπαντος τού άνθρώπινου βίου», πού μπορεί «νά ΐδεΐ συγκεν-
τρικά τή Φύση, τήν Ψυχή, τήν 'Ιστορία», καθώς καί ή συμβο­
λική προέκταση πού παίρνει ό Ρυθμός («όμόπνοος καί ομόφω­
νος»). Μέσα σ’ δλη αύτή τήν τοποθέτηση υπάρχει άναμφισβή-
τητα καί ένας υπερτροφικός καί, πολλές φορές, ενοχλητικός ε­
γωκεντρισμός" ίσως όμως καί ή ζωντανή αύτή παρουσία τού
Εγώ να κάνει τούς όραματισμούς αύτσύς νά μήν ξεπέφτουν σέ
«φιλοσοφία», καί νά κρατά άδιάπτωτη μιά βιολογική ορμή καί
μιά υψηλή μέθεξη καί μύηση, πού είναι ή αναπαλλοτρίωτη προ­
σφορά τής σικελιανικής ποίησης.
Στον Π ρόλογο στη ζωή ή διάσπαση τής πρωταρχικής εφη­
βικής ενότητας καί ή άδυναμία τής σύνθεσης γίνονται περισσό­
τερο αισθητά. Τά ίδια χρόνια όμως ό Σικελιανός δίνει παράλλη­
λα μερικά άρτια μικρότερα ποιήματα, όπως τή σειρά των έμ-
πνευσμένων από τούς Βαλκανικούς πολέμους («Έ πίνικοι Α '»),
μιά σειρά σονέτα, καθώς καί μερικά από τή σειρά « ’Αφροδίτης
Ούρανίας»; τόν θαυμάσιο «Πάνα» (όπου ζοΰμε, θαρρείς, από
άμεση αίσθηση, τήν ώρα τής γέννησης τού μύθου), τά γοητευ­
τικά καί περισσότερο άγαπημένα «Θαλερό», «Στά κρύα νερά,
στούς Πενταυλούς», καί άκόμα τόν «Γιάννη Κήτς», τή «Μάνα
τού Ντάντε» κ.ά.
’Αλλά έκεί όπου οί διάχυτες ποιητικές δυνάμεις τού ’Α λαφροί-
σκιω του φτάνουν σέ μιά έξοχη ωριμότητα καί ολοκλήρωση, είναι
τό μακρύ σχετικώς ποίημα Μ ήτηρ Θεόν, γραμμένο τό 1917
—«τό πιό μουσικό ποίημα πού γράφτηκε σ’ ελληνική γλώσσα
238
ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ
1930
μετά τό θάνατο τού Σολωμοΰ».9 Μουσικό οχι μόνο γιά τή γοη­
τεία τού ρυθμού των δεκαπεντασύλλαβων δίστιχων πού θυμί­
ζουν τόν Κ ρητικό —καί πού ό ποιητής τά τυπώνει ξεχωρισμένα,
σάν πλαστικά ολοκληρωμένες στροφές— άλλά καί γιατί οί ει­
κόνες στήν άστείρευτη ροή τους διαδέχονται ή μιά τήν άλλη σάν
μοτίβα μουσικά. Τρία χρόνια πριν ό Σικελιανός είχε χάσει τήν
άδερφή του Πηνελόπη (γυναίκα τού Raymond Duncan, άδερ-
φοΰ τής Ίσαδώρας) καί ή καινούρια αύτή «συνείδηση» τού θα­
νάτου τόν οδηγεί βαθύτερα προς τήν «εμπειρία τού σ’ άδιάκοπη
ενέργεια λειτουργοϋντος, γύρω καί βαθιά του, Μυστηρίου». Γιά
τόν ορθόδοξο ή Παναγία είναι περισσότερο ή πονεμένη μητέρα
τού Θεού καί λιγότερο ή παρθένος. Ή μητρική ή μητριαρχική
θεότητα —όπως καί οί μεγάλες θεές-μητέρες καί μητέρες θεών
τού παρελθόντος— είναι πηγή τής ζωής άλλά καί τού θανάτου, σέ
μιά σύνδεση μυστική, όπως μυστικά συνδέονται στή λατρεία, τό
Μάρτιο, ή μνήμη τού Εύαγγελισμοΰ, οί «χαιρετισμοί» τής Πα­
ναγίας καί τό Ψυχοσάββατο τών νεκρών. Τό ποίημα άνεπαίσθη-
τα, μουσικά, περνά άπό τή ζεστασιά τών άρχικών στίχων στήν
κεντρική ιδέα τού θανάτου, ό πόνος τής πεθαμένης άδερφής καί
ή γλυκιά παρουσία τής Μάνας τού Χριστού ένώνονται μυστικά
καί, περασμένα, λές, άπό πυρό χωνευτήρι, συμπυκνώνονται σέ
μιά οργανική ένότητα, άπό τις κορυφαίες στήν ποίηση. ' Η γλώσ­
σα, δουλεμένη στήν εντέλεια, άξιοποιεί τις καλύτερες καταβολές
τού νεοελληνικού ποιητικού λόγου, καί πλούσια, άδρή, μουσική,
ζωογονεί τούς ώραιότερους δεκαπεντασύλλαβους πού έχουν γρα­
φτεί στήν ελληνική γλώσσα.
Τον Ψ υχοσάββατου φ ιλί — στον ύπνο μ ου , ώς να φύγει
τ’ όνειρό — αργά, τά μ ά τια μου στήν νέαν αυγή, π ανοίγει !
’Απ’ τό βαθνν εύτνχισμό τό πνέμα μου ώς ξυπνάει
μες στήν εγκ όσμ ια χλαλοήν όπου τό τυραννάει,
δε λέω ή άχραντη χαρά γιά μένα αν αναβρύζει
κι ό γλυκασμός πού άσίγητο τραγούδι μουρμ ουρίζει'
σιμ ά ’ναι δ ίσκιος, άξαφνα, πού άπάνω μ ου διαβαίνει
καί τήν ονρανομίλητη γλυκιάν άχώ β ονβ α ίνει!
9. lì. Liddell, «'ΤΙ ποίηση τοϋ ’Άγγελον Σικελιανοϋ», ’ Λγγλοελλη-
νική Επιθεώρηση 4 (1949-50) 424.
239
 13. Κ Α Β Λ Φ Ι Ι Σ , Σ Ι Κ Ε Λ Ι Α Ν Ο Σ Κ Α Ι II Π Ο Ι Ι Ι Σ Η Ω Σ Τ Α 1930
Τά επόμενα χρόνια, 1918-19, ό ποιητής έπιχειρεΐ μιά εύρύτε-
ρη σύνθεση, ένα μακρότατο ποίημα, χωρισμένο σέ μικρότερες
ένότητες (άσματα), το Π άσχα τώ ν 'Ελλήνων. Μιά προσπάθεια
συνένωσης των συμβόλων τής παλιάς καί τής νέας θρησκείας
καί μιας έπαφής τοϋ ποιητή μέ το θρησκευτικό «υποσυνείδητο)),
όπως το έκφραζόταν «οχι το δόγμα ή ή οργάνωση, άλλά ό γνή­
σιος Μύθος τοϋ Χριστιανισμού στην καθάρια ποιητική γραμμή
καί υπόστασή του. . . μέσα στο πλαίσιο των αιώνιων κοσμικών
διαστάσεων του». 'Η πρόθεση ήταν πολύ υψηλή· είναι αμφίβολο
άν ό ποιητής μπόρεσε νά φτάσει στήν ολοκλήρωση. Το 1918
τυπώνει ένα μέρος, άλλά δεν το κυκλοφορεί, κατά καιρούς δίνει
άποσπάσματα μονάχα, ένα ολόκληρο τετράδιο μέ άνέκδοτα ά­
σματα το έχασε, μάς λέει, σέ κάποιο του ταξίδι. ’Ά ν όμως το
ποίημα δεν ολοκληρώθηκε, αύτό δεν έμποδίζει μερικές ιδίως απο
τίς ένότητες νά είναι άπό τά πιο χαρακτηριστικά καί τά πιο
τελειωμένα —άν καί άποσπασμένα άπο το σύνολο— ποιήματα
τοϋ Σικελιανοΰ.
Το 1927, είκοσι χρόνια υστέρα άπο τον ’Α λαφροΐσκιοοτο καί
δέκα ύστερα άπο τή Μ ητέρα Θεόν, ό Σικελιανός επιδίδεται
σ’ αύτο πού ονόμασε «Δελφική προσπάθεια», μιά προσπάθεια
δηλ. εφαρμογής στήν πράξη τής κοσμοθεωρίας πού εξέφραζε ως
τότε μέ τήν ποίησή του. Στο ιερό των Δελφών, πού οί άρχαΐοι
το θεωρούσαν «όμφαλό τής γής», έκεΐ όπου το έλληνικό πνεύμα
έπιχείρησε τήν πρώτη σύζευξη τοϋ διονυσιακοΰ καί τοϋ άπολ-
λώνιου στοιχείου, οραματίστηκε νά ιδρύσει μιά καινούρια, παγ­
κόσμια πνευματική άμφικτιονία, μιά «Δελφική ένωση» καί ένα
«Δελφικό Πανεπιστήμιο», άπο όπου νά ξεκινήσει στήν πράξη
μιά πνευματική άνεξαρτησία καί ψυχική λύτρωση τών λαών,
μιά ενοποίηση πέρα άπο το κατατμημένο σημερινό άτομο καί
πάνω άπο τίς έφήμερες πολιτικές θρησκείες τών ημερών μας.
Το Μάιο τοϋ 1927 οργανώθηκαν οί πρώτες «Δελφικές Εορτές»
μέ κεντρική εκδήλωση τήν παράσταση τοϋ Π ρομηθέα δεσμώ ­
τη καί παράλληλα μέ έκθεση λαϊκής τέχνης, γυμνικούς άγώνες
στο στάδιο, λαϊκούς χορούς καί πανηγύρια. Οί Εορτές έπανα-
λήφθηκαν το 1930 μέ τις 'Ικέτιδες τοϋ Αισχύλου. Ευχή τής
όλης έκτέλεσης στάθηκε ή γυναίκα του, ’Αμερικανίδα στήν κα­
ταγωγή, Εύα Σικελιανοΰ-Palmer. Δίνοντας μορφή πιο συγκε­
κριμένη στούς άσαφεΐς όραματισμούς τοϋ ποιητή καί μυημένη
στο πνεΰμα τοϋ χοροΰ άπο τή μεγάλη Isadora Duncan, συνέ­
240
ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ
λαβε τίς κρυφές άντιστοιχίες άνάμεσα στήν άρχαία τραγωδία,
τή βυζαντινή μουσική καί τον σύγχρονο λαϊκό πολιτισμό καί
προσπάθησε νά συνθέσει όλ’ αύτά στή σκηνική της έρμηνεία. 'Η
μουσική τών χορικών βασίστηκε στούς ιδιαίτερους τρόπους τής
βυζαντινής μελωδίας, τά κοστούμια τά ύφανε ή ίδια πάνω σέ
λαϊκά πρότυπα, ή κίνηση τοϋ χοροΰ ήταν έμπνευσμένη άπό τή
μελέτη της τών άρχαίων μνημείων. ~Ηταν ή πρώτη σοβαρή
(καί άποκαλυπτική) προσπάθεια νά παρασταθεΐ ή τραγωδία στό
φυσικό της χώρο τοϋ άρχαίου θεάτρου, μέ τήν άρχαία σκευή
καί μέ τό χορό πραγματικά νά «χορεύει».
Οί παραστάσεις τής Εϋας Σικελιανοΰ ήταν τό θετικό στοι­
χείο καί αύτό πού άπόμεινε άπό τίς «Δελφικές Εορτές». Οί
άλλοι στόχοι τοϋ ποιητή, ή «Δελφική προσπάθεια», τελικά άπέ-
τυχε —πράγμα πού ήταν μάλλον φυσικό. Οί Εορτές κατέληξαν
καί σέ οικονομική καταστροφή. 'Η Εύα έφυγε (σχεδόν αύτοεξο-
ρίστηκε) στήν ’Αμερική, άπό όπου δέ γύρισε στήν Ελλάδα παρά
τό 1952. Τήν ’ίδια χρονιά πέθανε καί τάφηκε στούς Δελφούς.
Μέ τόν άμεσο τρόπο πού ένιωθε ό Σικελιανός τό καθετί, φυσι­
κό είναι τό ερωτικό στοιχείο νά έχει πρωταρχική θέση στό
έργο του, ένταγμένο κι αύτό, όπως τό ήθελε, στή συνολική θεώ­
ρηση τοϋ κόσμου όπως τόν άντικρίζει ή ποίησή του, στήν άνάγκη
πού ένιωθε, όπως έλεγε, «μιάς κοσμικής κι άκέραιης μέθεξης
ολοκλήρου μου τοϋ Είναι μέ τήν πλέρια έρωτική πνοή τοϋ "Θεοΰ
τών ζώντων” ». Στον νεανικό κιόλας «'Ύμνο τοϋ μεγάλου Νό­
στου» εκφράζει τή νοσταλγία μιάς κοσμικής ερωτικής άκεραιό-
τητας, έκεΐ όπου «πιό βαθιά κι άπ’ τό πηχτόν άστρόφως» τόν
περιμένει «ό πρώτος του έαυτός». Στά ωριμότερα, καί σημαντι­
κότερα, ποιήματά του (1936-39) ξεκαθαρίζει καλύτερα ή «πο­
ρεία» του, ή άναζήτηση τής πρωταρχικής ουσίας τής θηλύτητας
καί τοϋ ταυτισμοΰ σώματος καί ψυχής, πού οδηγεί τελικά σέ
μιά λύτρωση καί σέ μιά λευτεριά πού νικά τό χρόνο καί τό θά­
νατο («Μελέτη θανάτου»), 'Όπως όμως καί σέ όλα γενικά τά
ποιήματα τοϋ Σικελιανοΰ, πουθενά δέν ξεπερνιέται τό επικίνδυνο
όριο όπου ή ποίηση θά μπορούσε νά ξεστρατίσει προς τή μετα­
φυσική. Τά βιώματα καί ή ζωική ορμή είναι στήν έρωτική του
ποίηση τόσο γνήσια καί βαθιά, ώστε δέ χάνουν ποτέ τή βιολο­
γική τους άνερμήνευτη υπόσταση καί δονοΰνται άπό τόν πιό
γνήσιο ποιητικό παλμό.
241
 13. Κ Λ Β Λ Φ Ι Γ Σ , Σ Ι Κ Ε Λ Ι Α Ν Ό Σ Κ Α Ι II Ι Ί Ο Ι Π Σ Ι Ι Ω Σ Τ Α
« ’Ορφικά» ονομάζει δ ποιητής ορισμένα ποιήματα τής δεύ­
τερης σειράς των «Λυρικών», γραμμένα άνάμεσα στο 1927 καί
το 1942, καί ό τίτλος αύτδς είναι ένας σαφής ύπομνηματισμός.
’Εδώ βρίσκονται ή πολύ γνωστή «'Ιερά Όδός» (1935) μέ τον
πυκνό συμβολισμό της, καί το λιγότερο γνωστό, έξίσου όμως
υψηλό ποίημα, το « ’Αττικό» (1942). Δεν είναι βέβαια σύμπτωση
πού καί τα δυο έχουν για πλαίσιο τον ιερό δρόμο πού οδηγεί
προς το πιο σεβάσμιο καί μυστηριακό αρχαίο ιερό, τήν ’Ελευ­
σίνα.
Οί «Έ πίνικοι Β '» είναι ποιήματα έμπνευσμένα άπό τον έλ-
ληνο-ίταλικό πόλεμο του 1940-41 καί τήν εχθρική κατοχή. Τά
περισσότερα κυκλόφοροΰσαν τήν εποχή εκείνη μυστικά καί απο­
τελούσαν ένα είδος άντίστασης. Δέ φτάνουν όλα στό ίδιο ύψος·
ξεχωρίζουν ό ένθουσιαστικός «Σόλωνος άπόλογος» καί τό « ’Ά -
γραφον» (ένν. εύαγγέλιον), με τό βαθύ στοχαστικό του μήνυμα,
δημοσιευμένο κιόλας στήν αρχή του φοβερότερου πολεμικού χει­
μώνα, τον ’Οκτώβριο τού 1941.
Στήν τελευταία δεκαετία τής ζωής του ό Σικελιανός στρά­
φηκε προς τή συγγραφή τραγωδιών. ΤΗταν βέβαια ή στροφή
αύτή φυσική γιά έναν άνθρωπο πού έζησε τόσο έντατικά τό
πνεύμα τής αρχαίας τραγωδίας καί πού ώς πυρήνα τής Δελφικής
του προσπάθειας έθεσε τή διδασκαλία έργων τού Αισχύλου.
Πραγματικά οί πρώτες προσπάθειες αρχίζουν άπό τά χρόνια τών
Δελφικών Εορτών ή λίγο πιο υστέρα. ’Αλλά ή συγγραφή τών
περισσότερων άπό τις τραγωδίες πέφτει στα πολεμικά καί τά
μεταπολεμικά χρόνια, καί ή γραμμή τους συνεχίζει τή γραμμή
τών «Έ πινίκω ν». Τά χρόνια αύτά άλλωστε ό Σικελιανός δείχνει
άμεσο καί εντονότερο ένδιαφέρον γιά πολιτικές καί κοινωνικές
ανακατατάξεις καί θέλει νά εκλαϊκεύσει καί νά φέρει προς τις
μάζες τά (άπό τή φύση τους όμως περισσότερο άριστοκρατικά)
μηνύματά του.
'Η αρχή, είπαμε, είναι παλαιότερη. "Ο Τελευταίος ορφικός
διθύραμβος ή ό διθύραμβος τον ρόδου τυπώθηκε τό 1932 καί
παίχτηκε στό ύπαιθρο στήν πλαγιά τού λόφου τού Φιλοπάππου
τόν ’Απρίλιο τού 1933. 'Όπως καί στον άρχαΐο διθύραμβο, δέν
πρόκειται ούσιαστικά γιά τραγωδία' τό έργο είναι ένας διάλογος
άνάμεσα στον Όρφέα καί στούς δύο κορυφαίους τού χορού, πού
συχνά μάλιστα γίνεται μονόλογος. ’Αλλά καί πιό νωρίς άκόμη ό
242
1930 ΣΙΚ ΕΛΙΑΝ ΟΣ
Σικελιανός ετοίμαζε, φαίνεται, μια τραγωδία γιά τόν Μπάιρον,
καί τόν 'Α σκληπιό, άπό τόν όποιο δημοσίευσε ένα άποσπασμα
τό 1919. Τό έργο ίσως δέν ολοκληρώθηκε ποτέ' ένα άτέλειωτο
άποσπασμα δημοσιεύτηκε μετά τό θάνατό του. ’Αλλά ή ιδέα τής
τραγωδίας έπίμονα κυοφορούνταν στό μυαλό του, αν καί ή πρώτη
του ολοκληρωμένη τραγωδία, ή Σ ίβυλλα, είναι γραμμένη λίγο
πριν άπό τό 1940, καί ό ποιητής τή διάβασε δημόσια γιά πρώτη
φορά λίγες μέρες μετά τήν κήρυξη τού έλληνο-ιταλικού πολέμου.
Στήν τραγωδία συγκρούεται τό ελληνικό πνεύμα μέ τή ρωμαϊκή
δεσποτεία, κεντρικό επεισόδιο είναι ή μετάβαση τού Νέρωνα
στούς Δελφούς καί ή στιχομυθία του μέ τή Σίβυλλα πού βρί­
σκεται σε έκσταση. Ή τραγωδία είναι γραμμένη μέ γνήσια έμ­
πνευση, δύσκολα όμως μπορεί νά χαρακτηριστεί τραγωδία καί
πολύ λιγότερο έ'ργο θεατρικό (παράδειγμα, ορισμένες σκηνικές
οδηγίες πού γίνονται σχόλια ερμηνευτικά τού ποιητή). ’Εξάλλου
ό δύσκολος πάντα στήν κατανόηση ποιητικός λόγος τού Σικε-
λιανοΰ καί τά σύμβολα (ή «προμαντεία», δ «όρθιος σκοπός», δ
«παιάν»), άκατάληπτα γιά τούς πολλούς, δύσκολα άνοίγουν τό
δρόμο προς τό πλατύ κοινό, στό όποιο άπευθύνεται τό θέατρο.
Γι’ αύτό καί οί παραστάσεις τού έργου (όποτε σπάνια έπιχειρή-
Οηκαν) δέν είχαν, άπό τήν άποψη αύτή, έπιτυχία.
Οί μεταγενέστερες τραγωδίες χάνουν ολοένα σε ένταση. Τό
βασικό θέμα μένει πάντα τό ίδιο, ή σύγκρουση τού πνεύματος
καί τής ύλης, σε διαφορετικές παραλλαγές: τού Δαίδαλου καί
τού Μίνωα στον Δαίδαλο στήν Κ ρήτη, τού Νέρωνα πάλι καί
τού Χριστού στόν Χριστά στη Ρώμη. Σιγά σιγά όμως τό θέμα
χάνει καί τόν ύψηλό (αν καί δυσκολοξεδιάλυτο) συμβολισμό τής
Σ ίβυλλας καί γίνεται ένα εύκολότερο σύμβολο σύγκρουσης κοι­
νωνικής καί πολιτικής (δ λαός καί οί άρχοντες). Στον θ ά να το
τον Αιγενή (τήν τελευταία, άλλα καί τήν πιό άδύνατη, τραγωδία
πού έχει καί τόν άδικαίωτο τίτλο Χ ριστός λυόμενος) ό Διγενής,
άρχηγός τών Μανιχαίων άποστατών, είναι ό έπαναστάτης εναν­
τίον τού αύτοκράτορα Βασιλείου καί ό ύποστηρικτής τών άδύ-
νατων καί τών φτωχών ενάντια στούς πλούσιους καί στους άρ­
χοντες.
Οί τραγωδίες (άκόμα καί ή καλύτερη, ή Σ ίβυλλα) δέ δεί­
χνουν πιά τόν Σικελιανό στήν κορύφωσή του. Ό γνήσιος Σικε-
λιανός μ,ένει πάντα δ λυρικός, μέ τό λαμπρό ξεκίνημα τού Ά λα -
φ ροΐσκιω του, τήν κορύφωση τής Μ ητέρας Θεού, καί τήν ώρι-
243
 13. Κ Α Β Λ Φ Η Σ , Σ Ι Κ Ε Λ Ι Α Ν Ο Σ ΚΛΤ II Π Ο Ι Ι Ι Σ Ι Ι ΩΣ Τ Α 1930
μότητα των προπολεμικών ερωτικών καί ορφικών του. Το 1938,
σκοπεύοντας να έκδώσει τή συγκεντρωτική συλλογή του Λ υρι­
κόν Β ίου, έγραψε ένα ποίημα υψηλό καί βαθύτατα έξομολογητι-
κό, πού είναι πραγματικά σαν ένας άξιος έπίλογος τού «λυρικού
βίου» του. Παραθέτουμε τούς πρώτους καί τούς τελευταίους
στίχους:
Γ ιατί βαθιά μου δόξασα καί π ίστεψ α τή γή
καί στη φυγή δεν άπλω σα τα μ υ σ τικ ά φτερά μου,
μ ά όλάκερον έρίζοοσα το νοϋ μου στή σιγή,
νά πού, δ,τι στάθη εφήμερο, σά σύγνεφο άναλιώνει,
νά πού) κι δ μύγας Θάνατος μοΰ γίνηκε α δ ερ φ ό ς!. . .
Η Γ ΙΟ ΙΗ Σ ΙΙ Ω Σ Τ Ο 1 9 3 0
Σύγχρονος μέ το Σικελιανύ (ενα μόνο χρόνο πρεσβύτερος) είναι
ένας άλλος ποιητής, σέ πολλά όμοιος καί σε περισσότερα ανό­
μοιος μ’ εκείνον, ό Νίκος Καζαντζάκης. Ή παραγωγή του είναι
τεράστια σέ έκταση, το έργο του σφραγίζεται άπο το στοχαστικό
καί πάντοτε άνήσυχο πνεύμα του. Στήν ποίηση έδωσε· κυρίως
τήν έπική του ’Ο δύσσεια, άλλα το έργο του εκτείνεται σέ όλα
τά είδη τού λόγου. Ή συνολική προσφορά τού Καζαντζάκη θά
εξεταστεί στο επόμενο κεφάλαιο.
Συνομήλικος μέ τούς δυο είναι καί ό Κώστας Βάρναλης
(1884-1974). Το ξεκίνημά του στις άρχές του αιώνα είναι όμοιο
μέ τού Σικελιανοϋ, ποιήματα καθαρογραμμένα, συμβολικά {Κη­
ρήθρες, 1905). Τά ύστερότερα ποιήματά του τά διακρίνει έντονος
διονυσιασμός καί βαθύ αίσθημα μουσικό’ φανερή είναι καί ή
τάση του προς τή σάτιρα, όπου ό στίχος, παιγνιδιάρικος καί ευ­
λύγιστος, ύπογραμμίζει τήν αιχμηρή διάθεση.
'Ο Βάρναλης σπούδασε φιλολογία στήν Αθήνα καί υπηρέτησε
άπο το- 1908 στα σχολεία τής Μέσης Έκπαιδεύσεως’ το 1919
πηγαίνει υπότροφος τού κράτους στο Παρίσι, καί εκεί, μέσα στο
ιδεολογικό κλίμα τού τέλους τού Α' Παγκόσμιου Πολέμου, δέ­
χεται τον διαλεκτικό υλισμό καί τή μαρξιστική ιδεολογία. Δύο
μεγάλα συνθετικά ποιήματα, γραμμένα τότε στο Παρίσι, Το
Φως που καίει (1922, μέ το ψευδούνυμο Δήμος Τανάλιας), καί οί
Σ κλάβοι πολιορκημένοι (1927), δείχνουν τούς νέους προσανα­
2 44
ΒΑΡΝΑΛΗΣ
τολισμούς’ είναι συνάμα καί ή πιο γνήσια λυρική προσφορά τού
ποιητή. Στο Φως πού κ α ίει, ύστερ’ άπο ένα πεζό πρώτο μέρος
(μια στιχομυθία Προμηθέα, Χριστού καί Μώμου) άκολουθεΐ ένα
δεύτερο λυρικό, όπου ξεχωρίζουν « Ή μάνα τού Χριστού» καί
ή «Μαγδαληνή», σπάνια λυρικά επιτεύγματα, καί ένα τρίτο σα­
τιρικό, μέ κεντρικό έπεισόδιο τή συμβολική μορφή τής Ά ρ ι-
στέας —πού «έξαϋλώνεται διαδοχικά στήν Πολιτεία, τή Θρη­
σκεία καί τήν Τέχνη». Σέ κατοπινές εκδόσεις τού έργου ό ποιη­
τής έπέφερε πολλές αλλαγές. Καί οί Σ κλάβοι πο?αορκημένοι (σέ
φανερή άντίθεση μέ τούς ’Ελεύθερους Π ολιορκημένους τού Σο-
λωμοΰ) είναι κι αυτοί —όπως λέει ό ποιητής— «στήν ουσία τους
έργο άντιπολεμικύ καί άντιιδεαλιστικό». Ή στρατευμένη αύτή
πρόθεση δέν αδυνατίζει τήν πλούσια φαντασία καί τή λυρική έν­
ταση, ιδίως σέ ορισμένα σημεία, όπως στούς «Πόνους τής Πα­
ναγίας», καί στά σμιλευμένα δεκαπεντασύλλαβα δίστιχα τού δια­
λόγου τ ο ύ ’Άντρα καί τής Γυναίκας. 'II σάτιρα καί ό σαρκα­
σμός κορυφώνονται σέ στίχους μικρούς καί φορτωμένους δύνα­
μη, πού θαρρείς πώς άντιβουίζουν σκοπούς λαϊκού πανηγυριού:
νΑι ! με το γύφτικο ζουρνά
με νταγερέ πού κουδουνά
σύρε σκοπόν άντάμικο.
' Ε στράβωσα τή φύσα μου,
έρωτας πού ’ναι μέσα μου
γιά νά χορέψω τσάμικο.
Φανερή είναι βέβαια μέσα στις συνθέσεις αύτές ή καταλυτική
διάθεση γιά τις καθιερωμένες άξιες καί τά ιδανικά. Αύτή βρί­
σκει τή συνέχεια στά πεζά του έργα, κυρίως τά δύο μεγαλύτερα,
τήν ’Αληθινή άπολογία τού Σ ω κράτη (1931) καί Τά 'Η μερο­
λόγιο τή ς ΙΙηνελόπης (1946). 'Η λυρική διάθεση καί ή ποιητική
φαντασία έχουν έδώ υποχωρήσει σημαντικά, καί μένει μόνο,
ξεγυμνωμένη καί άποκρουστική, ίσως λιγότερο στο πρώτο, πολύ
περισσότερο στο δεύτερο έ'ργο, ή διαλυτική πρόθεση καί ή άσχή-
μια καί ή λάσπη τών «ήρώων». Ή αναμφισβήτητα λογοτεχνικά
δουλεμένη πρόζα δέν έχει τή δύναμη νά κερδίσει τή συμπάθεια
τού άναγνώστη —τουλάχιστον εκείνου πού δέν είναι άπό τά πριν
εύνοϊκά διατεθειμένος.
’Αξιόλογη είναι ή συμβολή τού Βάρναλη καί στήν κριτική.
'Ο Σολωμός χω ρίς μ ετα φ υσικ ή , βιβλίο γραμμένο μέ πρόθεση
245
 13. Κ Λ Β Λ Ψ Ι Ι Σ . Σ Ι Κ Κ Λ Ι Λ Χ Ο Σ ΚΛ1 Π ΠΟΙ Ι Ι ΣΙ 1 ΩΣ Τ Λ IMO
έπικριτική εναντίον του Άποστολάκη με βάση μαρξιστική καί
άντιιδεαλιστική, δείχνει ωστόσο στις λεπτομερειακές παρατηρή­
σεις σπάνια ευαισθησία καί κριτική διείσδυση. Το ίδιο μπορούμε
νά πούμε καί γιά τις περισσότερες άπό τις μεταγενέστερες με­
λέτες του γιά παλαιότερους λογοτέχνες (Ζωντανοί ανθοωποι
1939).
Ό Βάρναλης στάθηκε σέ μιά ποιητική καί άνθρούπινη εγρή­
γορση ως τά βαθιά του γεράματα. Στά χρόνια τής δικτατορίας
έγραφε τσουχτερούς σατιρικούς στίχους καί επιγράμματα, πού
έκδόθηκαν μετά το θάνατό του σ’ έναν τόμο μέ τον τίτλο (πού
είχε βάλει ό ίδιος) "Οργή λαόν.
Έδώ πρέπει να μνημονεύσουμε κι έναν άλλο σύγχρονο περί­
που ποιητή, μόλο πού δεν έχει τή σημασία των προηγούμενων,
τον ’Απόστολο Μελαχρινό (1880-1952). Γεννημένος στή Ρου­
μανία, έζησε ως το 1922 στήν Πόλη, όπου έξέδιδε, άπό το 1902,
το περιοδικό Ζωή, καί άπό έκεΐ στήν ’Αθήνα. ’Επηρεασμένος
άπό τον Γρυπάρη (πού ήταν καί συνεργάτης τοΰ περιοδικού του),
καλλιέργησε επίμονα τή συμβολιστική τεχνοτροπία καί αναζή­
τησε τή μουσική γοητεία τού στίχου. ’Αργότερα φαίνεται νά
προχωρεί προς τήν «καθαρή ποίηση» ένύς Mallarmé, άλλα ή
έκφραση καί ή γλώσσα έχουν φανερά τά ’ίχνη τής έκζήτησης καί
τά στιχουργικά τεχνάσματα σπάνια ξεπερνούν το στάδιο τοΰ
εργαστηρίου.
Τή διάλυση, πού ξεκινά στον Βάρναλη άπό έλατήρια ιδεο­
λογικά (καί πού παρουσιάζεται όψιμα στο έργο του), θά την
κάνουν βίωμα προσωπικό καί θά τή φέρουν στοιχείο συστατικό
τής ποίησής των οί λίγο μεταγενέστεροι ποιητές, οί γεννημένοι
στήν τελευταία δεκαετία τοΰ αιώνα (ή καί λίγο πριν), πού θ’ άρ-
χίσουν νά παρουσιάζονται στα χρόνια τοΰ Α' Ιίαγκόσμιου Πο­
λέμου. ’Έ τσι κιόλας ό Ρώμος Φιλύρας (1889-1942), ψευδώνυμο
τού Ί ω . Οίκονομόπουλου, πού δημοσιεύει τά πρωτόλειά του το
1911, καί στα χρόνια 1916-1923 παρουσιάζει ποιήματα μέ τά
σημάδια μιας καινούριας αντίληψης καί τεχνικής, πού είναι πολύ
διαφορετικές άπό τον υψωμένο ποιητικό τόνο τής παλαμικής
καί τής μεταπαλαμικής ποίησης. Παρ’ όλο τόν ερωτισμό, άκόμα
καί τόν ιδανισμό τού ποιητή, υπάρχει μιά γεύση πίκρας καί άπο-
γοήτευσης, μιά θλίψη γιά τά χαμένα ιδανικά, ένας υποκειμε­
νισμός πού εκφράζεται μέ σουρντίνα καί μέ ένα λεξιλόγιο καθη­
2 46
Ο Γ Ρ A \ ] 1Σ . Λ Λ I I Λ (■)11i Τ 11Σ
μερινό' μιά ποίηση των σαλονιών, έξω άπό τήν καθιερωμένη
ποιητική γλώσσα. Ή άντιηρωική αύτή διάθεση φτάνει καί ώς
τήν ειρωνεία καί τόν αύτοσαρκασμό' ό ποιητής μέ κάποια φι-
λαρέσκεια καθρεφτίζεται σέ μορφές όπως οί «Κούκλες», ό «Π ιε­
ρότος» (1922), ή γράφει ένα είδος πεζής σατιρικής αύτοβιογρα-
φίας μέ τόν τίτλο Ό Θεατρίνος τής ζωής (1916). Τά τελευταία
χρόνια τής ζωής του (1927-1942) τά πέρασε ό Φιλύρας στό φρε­
νοκομείο' έχουμε άπό τήν, περίοδο αύτή μερικά σκόρπια δημο-
σιεύματά του πολύ άξιόλογα, πού φανερώνουν κάποια τάση εξό­
δου άπό τό κλίμα τής διάλυσης καί τής άπιστίας καί τήν προ­
σχώρηση σε εκφραστικούς τρόπους πιό στερεούς. Φαινόμενο πού
θά τό συναντήσουμε καί σέ άλλους ποιητές τής ίδιας γενιάς.
’Ανάλογο είναι καί τό πνευματικό κλίμα τού Κώστα Ούράνη
(1890-1953), ό όποιος επηρέασε πολύ τούς συγχρόνους του καί
τούς λίγο νεώτερούς του (τή γενιά, όπως λέμε, τοΰ 1920) μέ
τή μοναδική ούσιαστικά συλλογή του, τις Ν οσταλγίες (1920).
Είχε δημοσιεύσει προηγουμένως δυο συλλογές, μιά άλλη μέ τόν
τίτλο ’Α ποδημίες δεν είδε τό φως παρά μετά τό θάνατό του.
Οί τίτλοι είναι χαρακτηριστικοί' ό Ούράνης άποζητά στα τα­
ξίδια καί στή φυγή τή λύτρωση άπό τήν καθημερινή άνία καί
τήν άπιστία —spleen είναι ή λέξη πού ξανάρχεται συχνά στά.
ποιήματά του. Μιά τέτοια ποίηση φυσικό είναι νά μένει πάν­
τοτε στούς ίδιους τόνους, χωρίς καμιάν άνανέωση. Ό Ούράνης
ταξίδεψε πολύ, καί τό κοσμοπολίτικο πνεύμα πού εισάγει στή
λογοτεχνία είναι ίσως τό πιό ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του. ’Από
τά καλύτερα πού έγραψε είναι ασφαλώς οί ταξιδιωτικές του
εντυπώσεις (Sol y som bra, γιά τήν Ισπανία, Γλαυκοί δρόμοι,
για τή Μεσόγειο κ.ά.), πού περιγράφουν μέ μιά εύαισθησία
λυρική τούς τόπουε πού επισκέπτεται.
Μιά ιδιαίτερη θέση μέσα στήν ποίηση αύτή των χαμηλών τό­
νων κατέχει καί ό Ναπολέων Λαπαθιώτης (1888-1943)' έπη-
ρεασμένος στά πρώτα του ποιήματα άπό τόν αισθητισμό (καί
τόν αισθησιασμό) τών άρχών τοΰ αιώνα (τοΰ W alter Pater καί
τοΰ Oscar W ilde), φτάνει στά τελευταία του σέ τόνους άπελ-
πισμένους καί μελαγχολικούς, όπου κυριαρχεί τό αίσθημα τοΰ
χαμένου ιδανικού καί τήε νοσταλγίας' ωστόσο, πιστός στον
αισθητισμό του, δίνει, άντίθετα άπό τόν Ούράνη, στά πιό πε­
τυχημένα του ποιήματα, ιδιαίτερη προσοχή στήν εξωτερική
μορφή.
 13. Κ Α Β Α Φ Η Σ , Σ Ι Κ Ε Λ Ι Α Ν Ο Σ Κ Α Ι II Π Ο Ι Ι Ι Σ Ι Ι ΩΣ Τ Α 1930
'Ο άντιπροσωπευτικότερος τύπος της γενιάς, ποιητής μέ πολύ
μεγαλύτερο διαμέτρημα, είναι άσφαλώς ό Κώστας Καρυωτάκης
(1896-1928). Πολύ νέος, είκοσι τριών καί είκ οσι πέντε χρόνων,
δημοσιεύει τις πρώτες του ποιητικές συλλογές ('Ο Πόνος τον
άνθρωπον και τω ν πραγμάτω ν, Ν ηπενθή), καί το 1928, την πα­
ραμονή τοϋ θανάτου του, τήν τελευταία, Ε λ εγεία κ α ι Σ άτιρες.
Τον ’Ιούλιο τοϋ 1928, διορισμένος υπάλληλος στήν Πρέβεζα,
έδωσε εκεί ό ’ίδιος τέλος στή ζωή του. '
'Η ποίηση τοϋ Καρυωτάκη είναι σοβαρή- όποιοδήποτε ίχνος
φιλολογίας, αισθηματισμού, φιλαρέσκειας, πού μπορεί νά υπάρ­
χει στους προηγούμενους ποιητές, έχει εξαφανιστεί στον Κα­
ρυωτάκη. 'Υπάρχει ένας πληθωρικός πόθος ζωής, μιά μεστή α ί­
σθηση τής πραγματικότητας, καί —άδυσώπητα αντίθετη άπό
τήν άλλη μεριά— ή αίσθηση τοϋ μάταιου, τοϋ χαμένου, πού
άπογυμνώνεται ολοένα καί περισσότερο, γιά νά φτάσει πια στο
τέλος σ’ ένα τραγικό άδιέξοδο, μέ τελική συνέπεια τήν αυτο­
κτονία. Γράφει ποιήματα γιά τούς «Δον Κιχώτες», γιά «τούς
άδοξους ποιητές των αιώνων», ή στάση του σέ όλα είναι άντιη-
ρωική, άντιιδανική" ψάλλει το άδοξο, το ασήμαντο, ακόμα καί
το γελοίο, σάν διαμαρτυρία πού φτάνει στο σαρκασμό. 'Ο σαρ­
κασμός σφραγίζει μέ μιά ιδιαίτερη πικρία όλη του τήν ποίηση
καί γίνεται (αν γίνεται) διέξοδος γιά τή μόνιμη απογοήτευσή του.
Αλλά στον Καρυωτάκη —κι αύτό είναι πού δίνει τή σπάνια
στερεότητα στήν ποίησή του— το αίσθημα αύτό τοϋ κενοΰ δέν
διοχετεύεται εύκολα σέ παραδομένα σχήματα ποιητικά, άλλα
δημιουργεί άπο τήν άποσύνθεση, θά έλεγε κανείς, τήν ίδια, μιά
καινούρια έκφραση. 'Ο στίχος, ό ποιητικός λόγος, χάνουν τα
σταθερά τους περιγράμματα, άλλά δέ χάνουν τή στερεή τους
παρουσία" καί αύτό είναι ή πρωτοτυπία τους.
"Ας νποθέσονμε πώς δέν έχονμε φ τάσει
άπο εκατό δρόμους τά όρια τής σιγής,
κι ας τραγονδήσουμε —τό τραγούδι νά μ οιάσει
νικητήριο σάλπ ισμ α, ξέσπ α σμ α κρανγής—
τους πνρρονς δαίμονες, στά έγκ α τα τής γής,
καί, ψηλά, τούς άνθρώπονς νά διασκεδάσει.
’Απόλυτη διάλυση, άλλά μιά φωνή καθαρή, σταθερή. Είναι ή
τελευταία στροφή ενός ποιήματος, πού δημοσιεύτηκε μετά τό
θάνατό του. ’Έχει τον σαρκαστικό τίτλο «Αισιοδοξία».
2 48
Κ. Κ Λ Ρ Χ Ω Τ Λ Κ Ι Ι Σ
'II γενιά τοϋ 1920 καλλιέργησε σέ πολλούς τόνους τό αίσθημα
αύτό τοϋ άνικανοποίητου καί τής παρακμής" οί ποιητές —«dé-
cadents» ή «intim istes»— είναι πολλοί, σχηματίζουν μποέμι­
κες φιλολογικές συντροφιές σέ καφενεία καί δημοσιεύουν τούς
στίχους των σέ λιγόζωα λογοτεχνικά περιοδικά. ’Ιδίως μετά τήν
τραγική αύτοκτονία τοϋ Καρυωτάκη ό «καρυωτακισμός», σάν
φιλολογική μόδα πιά, πλημμυρίζει τή νεοελληνική ποίηση, όπως
τήν είχαν πλημμυρίσει παλαιότερα τά στιχουργήματα των τε­
λευταίων ρομαντικών. Δέν έχει νόημα νά μνημονεύσει κανείς
ονόματα μονάχα. Μπορούμε νά ξεχωρίσουμε τή Μαρία Πολυ-
δούρη (1902-1930) γιά τήν κάποια γυναικεία εύαισθησία της,
πού δέν άντισταθμίζει ωστόσο τήν προχειρότητα καί τήν κοι­
νοτυπία τών στίχων της, καί τόν Μήτσο ΙΙαπανικολάου (1900-
1943), πολύ συγγενικό μέ τόν Λαπαθιώτη καί τόν Ούράνη. ’Ιδιό­
τυπος καί άπροσάρμοστος, καί στήν ποίηση καί στήν πεζογρα­
φία, είναι ό Γιάννης Σκαρίμπας (γενν. 1897), πού έζησε καί
έδρασε στή Χαλκίδα (βλ. γ ι’ αύτόν σ. 323).
Ένταγμένος στον ίδιο κόσμο είναι καί ό Τέλλος ’Άγρας (ψευ­
δώνυμο τοϋ Εύάγγελου Ίωάννου, 1899-1944). Παρουσιασμένος
άπό πολύ νωρίς σέ διάφορα περιοδικά, έξέδωσε μιά πρώτη ποιη­
τική συλλογή τό 1934, μέ ποιήματα τοϋ 1917-1924, καί μιά
δεύτερη (Κ αθημερινές) τό 1940 μέ ποιήματα τοϋ 1923-1930.
Στήν πρώτη κυριαρχεί μιά. διάθεση ειδυλλιακή, όσο κι αν ό
«βουκολισμός» του είναι σάν μιά φυγή άπό τήν άνία τής πολι­
τείας" άλλά στά ποιήματα κυρίως τής δεύτερης συλλογής κυ­
ρίαρχο τόνο δίνει ή μονοτονία καί ή καθημερινότητα τών κατα­
στάσεων, μιά ατμόσφαιρα μουντή όπου κυριαρχούν τά θλιμμένα
δειλινά, ή βροχή, ή θλίψη τής άθηναϊκής φτωχογειτονιάς, οί μα­
θήτριες μέ τις τεζαρισμένες ποδιές (ένας υποτονικός ή άπωθη-
μένος ερωτισμός). Ά λλά ή πένθιμη αύτή μονοτονία τοϋ ’Άγρα
δέν διοχετεύεται μέ τρόπο καταλυτικό καί στήν ποιητική του
έκφραση, όπως στόν Καρυωτάκη. Πιστός στόν τελευταίο συμ­
βολισμό πού τόν έξέθρεψε (μέ ισχυρή τήν έπίδραση τοϋ Moréas
στήν άρχή, τοϋ Laforgue άργότερα), δείχνει μιά έξαιρετική
φροντίδα στήν τεχνική καί έπεξεργάζεται πολύ τά ποιήματα του
ώσπου νά τούς δώσει τήν οριστική μορφή. Κι αύτό φέρνει ενα
στέρεο άντιστάθμισμα. Τά Νέα π οιήμ ατα (1930-1940), έξαγ-
γελμένα κιόλας άπό τό 1940 καί μόνο τελευταία δημοσιευμένα
249
 13. Κ Λ Β Λ Φ Ι Ι Σ , Σ Ι Κ Ε Λ 1 Λ Ν 0 Σ ΚΑ Ι II Ι Ι Ο Π Ι Σ Ι Ι ΩΣ Τ Α 1930
σέ τόμο,10 μας άποκαλύπτουν μιά καινούρια τεχνική, καινότρο­
πους συνδυασμούς λέξεων, ένα στίχο στερεώτερο, γενικά μια
προσπάθεια άπαλλαγής άπό τον άποπνικτικό κύκλο των μονό­
τονων θεμάτων τής γενιάς του. 'Ωστόσο, ή άνανέωση τού ποιη­
τικού λόγου πού θά φέρει ή «γενιά τού 1930» άφήνει τον ’Άγρα
σχεδόν άνέπαφο. ’ Ηταν πολύ φορτωμένος άπό τά παλιά γιά νά
τά πετάξει τόσο εύκολα. ’Αλλά καί ή προσπάθεια δεν είναι χω­
ρίς σημασία.
’Αντίθετα ό Τάκης Παπατσώνης (1895-1976), άν καί τής
’ίδιας γενιάς, βρίσκεται εντελώς έξω άπό το μόνιμο αύτό κλίμα
τής διάλυσης καί ,τής άπιστίας. Το έργο του βρίσκει ένα στερεό
θεμέλιο στην πίστη, κυρίως τη θρησκευτική (δεμένη στά πρώτα
ποιήματα μέ φανερώματα τής καθολικής λατρείας), άλλά καί
πίστη γενικότερα σέ άξιες καί σέ έννοιες. Τά πρώτα του ποιή­
ματα, δημοσιευμένα άρκετά νωρίς, στά 1914-15, παρ’ δλες τις
ποικίλες επιδράσεις πού μαρτυρούν, δείχνουν άπό τόσο πρώιμα
ένα ύφος άπόλυτα προσωπικό καί εκφραστικούς τρόπους επα­
ναστατικούς γιά τήν εποχή του, πού άντίθετα άπό τή διάλυση
τόύν συγχρόνων του φαίνονται νά προμηνοΰν κάποια άνανέωση
καί νά οδηγούν σέ μιά καινούρια σύνθεση. Το δρόμο αύτό τον
εξακολούθησε μέ συνέπεια καί έ'δωσε ένα έργο, σημαντικό σέ
όγκο, δημοσιευμένο κατά καιρούς καί συγκεντρωμένο άργότερα
σε δύο τόμους (’Εκλογή A', Β', 1962). Τό στοχαστικό του πνεύ­
μα ’ίσως νά τόν οδηγεί κάποτε σέ μιάν άφαίρεση λιγότερο λυρι­
κή, ή ποίησή του όμως κρατεί πάντα τή στερεή δομή καί τή
σοβαρότητα τών προθέσεών της.
10. Τέλλος ’Άγρας, Τριαντάφυλλα μιανής ημέρας, έκδοση Κ. Στερ-
γιόπουλου, ’Αθήνα I965.
250
ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
01 ΠΡΩΤΕΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ TOT ΑΙΩΝΑ ΜΑΣ
Η ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΤΤΧΑΡΗ
Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ
ΟΙ ΙΙΡΩΤΕΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ TOT ΑΙΩΝΑ ΜΑΣ
Γύρω στά 1900 οί νέοι λογοτέχνες καί οί λόγιοι τής «γενιάς τού
1880» ήταν πιά ώριμασμένοι άντρες καί είχαν άναλάβει θέσεις
υπεύθυνες στήν πνευματική ζωή. 'II δημοτική είχε επικρατήσει
στήν ποίηση καί άρχιζε νά κατακτά τήν πεζογραφία, ή ποίηση
δοκίμαζε νά εισχωρήσει σέ πιό άπόκρυφες περιοχές. Γιά τούς
άνθρώπους τής γενιάς αύτής, πού είχαν έπιτελέσει μιάν άλλαγή
καί πού τό πνεύμα τους ήταν ανοιχτό στήν πρόοδο καί τήν άνα­
νέωση. ό άτυχος πόλεμος καί ή ήττα τού 1897 στάθηκαν ένα
ισχυρό χτύπημα πού άφησε βαθιά τά σημάδια του σέ όλη τήν
πνευματική, όπως καί στήν πολιτική ζωή. Μέ κάποια ίσως εύ­
κολη σχηματοποίηση, οί παλιές ιδέες, ή άγονη προγονοπληξία
(άκόμα καί ή καθαρεύουσα) γίνονταν ύπεύθυνες γιά τήν εθνική
παρακμή, ή έφεση γιά τό καινούριο δυνάμωνε, άλλά μαζί φα­
νερωνόταν καί ένα ισχυρότερο συναίσθημα εύθύνης, συνδυασμένο
μέ μιά σοβαρότητα στό αντίκρισμα τών προβλημάτων.
Στόν πολιτικό τομέα, μετά τό θάνατο τού Τρικούπη τό 1896,
τήν ήγεσία τήν έχουν τά παλαιά κόμματα, πού δημιουργούν όμως
ολοένα καί μεγαλύτερη τήν άντίδραση. Ά λλά υπάρχει καί ένα
άκμάίο έθνικο φρόνημα πού έκδηλώνεται κυρίως στή μαχητική
διεκδίκηση δύο άκραίων ελληνικών περιοχών, τής Κρήτης καί
τής Μακεδονίας. Στή Μακεδονία οργανώνονται, άπό τό 1904,
κρυφές αποστολές πού εξουδετερώνουν σ’ έναν άνταρτοπόλεμο
γεμάτον εξάρσεις καί Ουσίες κυρίως τή δόλια δράση τών άνταρ-
τικών ομάδων τού βουλγαρικού Κομιτάτου. 'Ο Παύλος Μελάς,
νέος αξιωματικός άπό πλούσια άριστοκρατική οικογένεια, που
σκοτώνεται σ’ ένα χωριό κοντά στήν Καστοριά, είναι σαν ένα
σύμβολο τής νεανικής αύτής εθνικής εξόρμησης. Στά 1909 με­
ρικοί αξιωματικοί πού είχαν ιδρύσει τό «Στρατιωτικό Σύνδε­
σμο» γίνονται οί φορείς τής κοινής αγανάκτησης εναντίον τού
«παλαιοκομματισμοΰ» καί καλούν άπό τήν Κρήτη στήν εξουσία
251
 14. Μ Ε Τ Α Ψ Ϊ Χ Λ Ρ Ι Κ Ι Ι Ι 1 Ε Ζ 0 Γ Ρ Λ Φ Ι Λ . Κ Λ Ζ Α Ν Τ Ζ Λ Κ Η Σ
τον ’Ελευθέριο Βενιζέλο, πού ή πολιτική του ιδιοφυία είχε άνα-
δειχθεϊ στους έπαναστατικούς αγώνες του νησιού καί στην άντί-
Οεσή του προς τον πρίγκιπα Γεώργιο (γιο τού βασιλέως Γεωρ­
γίου, διορισμένον αρμοστή άπό το 1898). 'Η νέα πολιτική ο­
δηγεί τώρα γοργά προς το επόμενο μεγάλο βήμα, πού είναι οί
Βαλκανικοί πόλεμοι τού 1912-13. Γιά τά επόμενα είκοσι χρόνια
ό Βενιζέλος θά είναι ή κεντρική φυσιογνωμία τής πολιτικής
ζωής καί συνάμα ό μεγαλύτερος πολιτικός ήγέτης πού εύτύχησε
ν’ αποκτήσει ή Ελλάδα.
Οί Βαλκανικοί πόλεμοι προσάρτησαν στο ελληνικό κράτος τις
νέες επαρχίες, τή Μακεδονία, τήν ’Ήπειρο, τά νησιά τού Α ι­
γαίου, τήν Κρήτη, καί άλλαξαν ριζικά τό χαρακτήρα τού προη­
γούμενου μικρού κρατιδίου. ’Αλλά ή επόμενη δεκαετία θά είναι
μιά δεκαετία δοκιμασιών. 'Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος έ'φερε
τον «διχασμό»: τήν άντίθεση άνάμεσα στον φιλοανταντικό υπεύ­
θυνο κυβερνήτη καί τόν φιλογερμανό βασιλέα Κωνσταντίνο. Μέ
τό κίνημα τής Θεσσαλονίκης τού 1916 ή Ελλάδα τάχθηκε τε­
λικά μέ τό μέρος τής Ά ντάντ καί μπόρεσε νά άξιοποιήσει τόν
άγώνα της στό πλευρό τών νικητών. ’Αλλά ή εκλογική ήττα τού
Βενιζέλου τό 1920 καί προπάντων ή μεγάλη καταστροφή τού
ελληνικού στρατού στή Μικρά ’Ασία τό Σεπτέμβριο τού 1922
άποτέλεσαν τό οριστικό τέρμα στήν ορμητική αύτή έξάπλωση
και άνοδο. 'Η ανταλλαγή τών πληθυσμών πού ακολούθησε, δηλ.
τό ξερίζωμα άπό τή Μικρά ’Ασία 1.500.000 Ελλήνων εγκατε­
στημένων έκεΐ άπό χιλιετηρίδες, καί ή ενσωμάτωσή τους στον
στενό έλλαδικό χώρο, άλλαξε ριζικά καί τελεσίδικα τήν έθνολο-
γική σύσταση άλλά καί έ'φερε μιά καινούρια κοινωνική άνακα-
τάταξη καί νέα, πολλαπλά καί ποικίλα, προβλήματα. Ή Μικρα­
σιατική καταστροφή θά μείνει έντονα καί επίμονα χαραγμένη
στούς υπεύθυνους πνευματικούς άνθρώπους γιά όλα τά υστέρα
χρόνια καί θά καθορίζει όχι μόνο τήν ψυχολογική άλλά καί τήν
κοσμοθεωρητική τους τοποθέτηση.
Οί μελετητές τών έλληνικών πνευματικών φαινομένων χαρα­
κτηρίζουν συχνά τήν πρώτη δεκαετία τού αιώνα μας ώς εποχή
τού «Sturm und Drang». Καί πουθενά αλλού ίσως δέ φανε­
ρώνεται καθαρότερα αύτή ή ορμή καί ή άνάταση παρά στό γλωσ­
σικό κίνημα, πού ένώνεται μάλιστα τά χρόνια αύτά μέ τό αίτημα
μιάς ανανέωσης εκπαιδευτικής. Τά πρώτα χρόνια τής δεκαετίας
σημαδεύονται άπό δύο άντιδραστικά κινήματα: τά «Ευαγγελικά»
252
ΟΙ Π Ρ Ω Τ Ε Σ Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Ε Σ T O T Α Ι Ω Ν Α ΜΑ Σ
(1901), ταραχές γιά τή μετάφραση τών Εύαγγελίων στη νεα
γλώσσα, καί τά «Όρεστειακά» (1903), άλλες ταραχές γιά τήν
παράσταση τής αίσχυλικής τραγωδίας στό νεοιδρυμένο Βασι­
λικό Θέατρο μεταφρασμένης σέ μιά μετριοπαθή δημοτική. Τις
ταραχές (πού δέν ήταν χωρίς θύματα) τις δημιουργούσαν οι φοι­
τητές τού Πανεπιστημίου, υποκινημένοι άπό συντηρητικούς κα­
θηγητικούς κύκλους. Ά λλά οί άντιδράσεις αύτές δέν μπόρεσαν
νά άνακόψουν τό προοδευτικό ρεύμα, καί ή δημοτική κέρδιζε
ολοένα καί περισσότερο έδαφος. Ά πό τό 1903 έκδίδεται το πε­
ριοδικό Ν ονμάς (διευθυντής ό Δ. Π. Ταγκόπουλος), πού έγινε το
βήμα τής δημοτικιστικής κίνησης. Κάποια νίκη τής άντίθετης
παράταξης στάθηκε ή καθιέρωση άπό τήν ’Αναθεωρητική Βουλή
τού 1911 ενός ειδικού άρθρου στό Σύνταγμα, πού όριζε τήν κα­
θαρεύουσα ώς «επίσημη γλώσσα» τού κράτους. Φυσικά και η
συνταγματική αύτή προστασία δέν μπόρεσε νά άποτρέψει τήν
πρόοδο τής δημοτικής.
Παράλληλα, όπως είπαμε, ή προοδευτική έφεση γιά άλλαγη αγ­
κάλιαζε καί τόν νευραλγικό τομέα τής παιδείας, όπου η κυρι­
αρχία τής καθαρεύουσας, ιδίως στό δημοτικό σχολείο, ήταν ιδι­
αίτερα βλαβερή. Τό 1902 ένας φωτισμένος γιατρός στήν Πό­
λη, ό Φώτης Φωτιάδης (1849-1936) μέ τό βιβλίο του Το γλω σ­
σικόν ζή τη μ α και ή εκπαιδευτική μας άναγέννησις άνοιγε πρώ­
τος τό δρόμο. Τά ίδια χρόνια σπουδάζουν στή Γερμανία τρεις
άνθρωποι, οί Δ. Γληνός, Α. Δελμοΰζος καί Μ. Τριανταφυλλι-
δης, πού έπιστρέφοντας στήν Ελλάδα θά γίνουν βασικα στελέ­
χη τού « ’Εκπαιδευτικού 'Ομίλου», τού ιστορικού σωματείου
πού είχε ιδρυθεί τό 1910, καί θ’ αγωνιστούν γιά τήν προπα-
ρασκευή καί τήν εφαρμογή τής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης.
'Ο Γληνός, μέ βαθύ φιλοσοφικό στοχασμό καί καθαρή σκέψη,
θά έρθει στά ύστερότερα χρόνια (1926) σέ διάσταση μέ τούς άλ­
λους δυό, καθώς θά ζητήσει τή λύση τού προβλήματος στήν α­
ριστερή ιδεολογία καί στήν πολιτική. 'Ο Δελμοΰζος είναι κατ’ ε­
ξοχήν εκπαιδευτικός' μέ φωτισμένη σκέψη καί ενθουσιασμό θά
ζητήσει νά θεμελιώσει τήν εκπαιδευτική του προσπάθεια όχι
μόνο στό δημοτικισμό άλλά σέ μιά βαθύτερη συνείδηση νεοελ­
ληνική. Τις ιδέες του τις εφάρμοσε πρώτα στό ’Ανώτερο Δημο­
τικό Παρθεναγωγείο στό Βόλο (1908-1911), ύστερα στό Μα-
ράσλειο Διδασκαλείο στήν ’Αθήνα (1923-25) καί στό Πανεπι­
253
 14. Μ Ε Τ Α ' Γ Τ Χ Λ Ρ Ι Κ Ι Γ Ι Ι Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Λ . K A Z A N Τ Ζ Λ Κ Ι Ι Σ
στήμιο τής Θεσσαλονίκης. Δυστυχώς οί αντιδραστικές δυνάμεις
άνέκοπταν κάθε φορά τήν προσπάθειά του. 'Ο Μανόλης Τριαν-
ταφυλλίδης είναι έπιστήμονας-γλωσσολόγος, πού σπούδασε
γλωσσολογία καί βυζαντινή φιλολογία στή Γερμανία, άλλά τήν
επιστημονική του κατάρτιση τήν έστρεψε στήν εξυπηρέτηση τοϋ
εκπαιδευτικού δημοτικισμού' είναι ό άνθρωπος πού έβαλε τάξη
καί σύστημα στή γραφόμενη δημοτική καί στή διδασκαλία της
στο σχολείο.
Ή επαναστατική κυβέρνηση τού Βενιζέλου κάνει το 1917
το αποφασιστικό βήμα καί έφαρμόζει τήν «έκπαιδευτική μεταρ­
ρύθμιση». Ή δημοτική (μητρική γλούσσα) εΐσάγεται καί διδά­
σκεται στις τρεις πρώτες τάξεις τού δημοτικού σχολείου, καί
νέα καί ζωντανά άναγνωστικά έρχονται νά αντικαταστήσουν τά
άθλια άπύ κάθε άποψη παλαιότερα. Το πρόγραμμα έπρόβλεπε
σταδιακή εισαγωγή τής μητρικής γλώσσας καί στις άνώτερες
τάξεις τού δημοτικού, άλλά ή μεταπολίτευση τού 1920 κατάρ­
γησε τη μεταρρύθμιση καί άνέκοψε για πολλές δεκαετίες τήν ο­
λοκλήρωσή της.
II Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Σ Τ Α Χ Ρ Ο Ν Ι Α 19 0 0 -19 2 0
Στήν εξόρμηση τής πρώτης δεκαετίας καί στήν έφεση για αυ­
τογνωσία πρέπει νά ένταχθεϊ καί ή προσπάθεια τού Περικλή
Γιαννόπουλου (περ. 1872-1910), μολονότι αντιπροσωπεύει μιάν
άλλη ιδιότυπη τάση. Νέος στο ΙΙαρίσι έζησε μια μποέμικη ζωή
κοντά στον Jean Moréas, μέ τον όποιο ήταν συνδεδεμένος φι­
λικά' καί μέ τήν επιστροφή του στήν 'Ελλάδα ανακαλύπτει το
έλληνικό φώς καί τύ ελληνικό πνεύμα, καί προσπαθεί νά αρτιώ­
σει ένα μήνυμα μέ κέντρο τήν ελληνική αίσθηση καί τήν ελλη­
νική παράδοση. Δέν είναι λογοτέχνης, οί προθέσεις του γιά μιά
ποιητική σύνθεση δέν έτελεσφόρησαν, άλλά τά δύο του μανιφέστα
(Νέον πνεϋμα, 1906, ’Έ κκλησις προς το πανελλήνιον κοινόν,
1907), σε συνδυασμό μέ τή γοητευτική προσωπική του εμφά­
νιση, ακόμα ’ίσως καί ό περίεργος τρόπος τής αυτοκτονίας του,
άσκησαν ισχυρή έπιρροή στούς νεώτερους καί κυρίως στον "Αγ­
γελο Σικελιανό.
’Αναμφισβήτητα επηρεασμένος άπό τον Γιαννόπουλο είναι καί
ό ’Ίων Δραγούμης (1878-1920). Γόνος σημαντικής πολιτικής
οικογένειας (ό πατέρας του χρημάτισε καί πρωθυπουργός) ό
254
I. Δ Ρ Α Γ Ο Υ Μ Η Σ . Π. Σ. Δ Ε Λ Τ Α
Δραγούμης έδρασε καί αύτός στό διπλωματικό στάδιο στήν άρχή
καί στήν πολιτική ύστερότερα. ’Έχει πολλές ιδέες γιά τήν άνα-
νέωση τής πολιτικής καί τής έθνικής ζωής, στήν πολιτική όμως
πράξη είχε προσχωρήσει στήν άντιβενιζελική παράταξη καί δο­
λοφονήθηκε τό 1920, τήν ήμέρα πού έφτασε στήν ’ Αθήνα η
είδηση γιά τήν άπόπειρα κατά τού Βενιζέλου στό Παρίσι. Ό
Δραγούμης υπήρξε άπό τούς ιδρυτές τού « ’Εκπαιδευτικού 'Ομί­
λου» καί, παρά τόν άντιβεΝιζελισμό του, εκφράζει μέ τό έργο
του τήν έλληνοκεντρική καί έθνικιστική τάση τής πρώτης δε­
καετίας τού αιώνα. Ώ ς λογοτέχνης (μέ τό ψευδώνυμο ’Ίδας)
έδωσε μερικά αρτιωμένα αφηγήματα, όπως τό Μ αρτύρων και
ηρώων α ΐμ α (1907), έμπνευσμένο άπό τόν Μακεδονικό αγώνα,
τή Σαμοθράκη (1909), τό "Οσοι ζωντανοί (1911), πρώτα ίσως
δείγματα μιας έσωτερικής ψυχολογίας στή νεοελληνική λογοτε­
χνία. 'Η κριτική έπισήμανε τήν ισχυρή επίδραση πού δέχτηκε
άπό τόν Νίτσε καί τόν Maurice Barrès· μέ τή σειρά του ό ίδιος
επηρέασε αποφασιστικά τούς νεώτερους.
Σέ παράλληλο δρόμο προς τήν έλληνοκεντρική αύτή τάση,
άλλά καί πολύ κοντά στήν προσπάθεια τού έκπαιδευτικοΰ δη­
μοτικισμού, βρίσκεται τό έργο τής Πηνελόπης Σ. Δέλτα (1874-
1941). Ξεκινώντας άπό τήν ανάγκη νά δώσει κατάλληλα βιβλία
στά παιδιά, άπαλλαγμένα άπό συμβατικά ωραιοποιημένα ψέ­
ματα, έγραψε προπάντων άναγνώσματα παιδικά, ή άνώτερη ό­
μως πρόθεση καί τό άναμφισβήτητο λογοτεχνικό της ταλαντο
(άκόμα καί ή γυναικεία της εύαισθησία καί ή καλλιεργημένη
της προσωπικότητα) ύψώνουν τά έργα της πάνω άπό τήν κοινή
στάθμη τής παιδικής λογοτεχνίας καί τά καθιστούν άρτια μυθι­
στορήματα ιστορικά (σέ μιά έποχή μάλιστα όπου δέν καλλιερ­
γείται τό είδος), στά όποια τό Βυζάντιο καί ή Μακεδονία παί­
ζουν ρόλο κεντρικό. Στον καιρό τοϋ Βονλγαροκτόνον (1911) είναι
ένα μυθιστόρημα πού διαδραματίζεται κυρίως στή Μακεδονία
τήν έποχή τού Βασιλείου Β’ καί ύπήρξε άγαπητό άνάγνωσμα
τών παιδιών, πού τό διαβάζουν άκόμα καί σήμερα' τό ύστερό-
τερο Σ τά μ υσ τικ ά τοϋ Βάλτου (1937) τοποθετείται στήν έποχή
τού Μακεδονικού άγώνα.
Δέν είναι όμως μόνο τό προοδευτικό-άναγεννητικό καί τό ελ­
ληνοκεντρικό ιδανικό πού τροφοδοτούν τή λογοτεχνία στις πρώ­
τες δεκαετίες τού αιώνα. Λόγιοι καί λογοτέχνες πού έχουν πε­
255
 14. Μ Ε Τ Α ' Γ Τ Χ Λ Ρ Ι Κ Η Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α . Κ Α Ζ Λ Ν Τ Ζ Α Κ Η Σ
ρισσότερη έπαφή με τις λογοτεχνικές εξελίξεις στή δυτική Εύ-
ρώπη, επηρεάζονται άπό αύτές καί προχωρούν πέρα άπό το συμ­
βολισμό καί τον μετασυμβολισμό, δχι μόνο στην ποίηση, άλλα
καί στήν πεζογραφία. Τέτοια ή περίπτωση του Κ. Χρηστομά-
νου (1867-1911), πού φέρνει στήν Ελλάδα το κλίμα τοϋ ευρω­
παϊκού «τέλους τοϋ αιώνα» καί τήν ώραιοπάθεια τοϋ Oscar
W ilde. Σπουδασμένος στη Βιέννη (δπου για ένα διάστημα δί­
δαξε τά νέα έλληνικά στο πανεπιστήμιο), στάθηκε διδάσκαλος
καί τής άτυχης αύτοκράτειρας ’Ελισάβετ, τήν όποια συνόδευε
στά ταξίδια της· άποτέλεσμα ήταν το Β ιβλίο τής αύτοκράτειρας
Ε λισάβ ετ, δημοσιευμένο πρώτα γερμανικά καί άπό εκεί μετα­
φρασμένο σε πολλές γλώσσες, μιά βιογραφική άνάλυση γραμμέ­
νη μέ σπάνια ευαισθησία καί άρκετό λυρισμό. Έλληνικά έκδό-
θηκε το 1907. Ά πό το 1899 άλλωστε ό Χρηστομάνος εγκαθί­
σταται οριστικά στήν ’Αθήνα καί παίρνει ένεργό μέρος στήν
πνευματική ζωή. Το 1901 πρωτοστατεί μέ τήν ίδρυση τής
«Νέας Σκηνής» στήν άνανέωση τοϋ θεάτρου (βλ. σ. 262) καί
το 1911 εκδίδει ενα μυθιστόρημα, τήν Κ ερένια κούκλα, βασικά
διάφορο στο χαρακτήρα άπό το πρώτο του. ’ Εδώ κυριαρχεί ένας
τολμηρός ρεαλισμός, ένώ στους εκφραστικούς τρόπους διατη­
ρείται ή άκρα εύαισθησία καί ή ώραιοπάθεια, μαζί μ’ έναν πλού­
το χρωματικών άποχρώσεοιν.
Επηρεασμένος άπό τον Χρηστομάνο είναι ό Πλάτων Ροδο-
κανακης (1883-1919), πού έπιχειρεΐ νά δημιουργήσει ένα ύφος
περίτεχνο, χωρίς το ρεαλιστικό υπόβαθρο καί τις άλλες αρετές
τοϋ Χρηστομάνου. Περίτεχνο, ξεκινώντας όμως άπό έντελώς
διαφορετικές άρχές, είναι καί το ύφος τοϋ Σπήλιου Πασαγιάννη.
Τον είδαμε καί ώς ποιητή (σ. 224) νά άναζητά έπίμονα καινού­
ριους τρόπους εκφραστικούς. Το ίδιο καί στήν πεζογραφία δίνει
στο λόγο του μιά έθελημένη τραχύτητα μέ το πλήθος τών σπά­
νιων, όλότελα λαϊκών λέξεων πού θηρεύει καί άκόμα μέ έναν έν­
τονο ρυθμό στή φράση πού πάει νά καταργήσει τά όρια άνάμεσα
στο στίχο καί στο πεζό. Στο καλύτερο διήγημά του, τον «Πέ-
τρακα», το πρώτο μέρος δίνει άνάγλυφα μέ το ύφος του όλη τήν
άγριάδα καί τήν παλικαριά ενός νεαροΰ γελαδάρη σ’ ένα οροπέ­
διο τοϋ Ταϋγέτου, πού προσπαθεί νά παλέψει μ’ ένα άγριο βόδι,
στο δεύτερο μέρος ό λόγος παίρνει τήν τρυφερότητα άλλα καί
τήν τραχύτητα ένός μανιάτικου μοιρολογιού.
2 56
ΧΡΗΣΤΟΜΑΝΟΣ. ΧΛΤΖΟΠΟΤΛΟΣ
Στο κέντρο ωστόσο τής πεζογραφίας στις δύο πρώτες δεκαε­
τίες τού αιώνα βρίσκονται άναμφισβήτητα δύο συγγραφείς, ό
Κ. Χατζόπουλος καί ό Κ. Θεοτόκης. Αύτοί, συνεχίζοντας τήν
παράδοση τής ήθογραφίας, θά τήν έξελίξουν καί θά τήν προσπε-
ράσουν, είσάγοντας στήν πεζογραφία καινούρια είδη καί και­
νούριους τρόπους εκφραστικούς. Τον Κωνσταντίνο Χατζόπουλο
(1868-1920) τον γνωρίσαμε ώς ποιητή (σ. 223-4). Έ ζησε γιά
πολλά χρόνια στή Γερμανία, όπου καί άσπάστηκε το σοσιαλι­
σμό. Το έργο του, ιδιαίτερα το πεζογραφικό, θά κυμαίνεται άνά­
μεσα σέ δύο πόλους, στις σοσιαλιστικές του θεωρίες καί στή λυ­
ρική του εύαισθησία. Τά πρώτα του διηγήματα, γραμμένα πριν
άπό το 1910, διατηρούν άκόμη πολλά στοιχεία ήθογραφικά,
τά οποία όμως σιγά σιγά υποχωρούν, ένώ κερδίζει σέ ένταση
ή ψυχογραφική διείσδυση καί άκόμα μιά άπόχρωση λυρική («Ό
Μπαρμπαντώνης», « Ή άδερφή», «Το όνειρο τής Κλάρας»). 'Έ ­
να μεγαλύτερο του άφήγημα, ’Α γάπη στο χω ριό (1910), ένώ
κινείται πάντα στο ηθογραφικό πλαίσιο, είναι ωστόσο ένα έργο
μέ περιεχόμενο κοινωνικό. Κι αύτό γίνεται άκόμα καθαρότερο
στον Πύργο τοϋ ’Α κροπόταμου (πρώτη δημοσίευση 1909), μο­
λονότι ό ίδιος ό συγγραφέας τό ονόμασε «ήθογραφία». Το ρεα­
λιστικό υπόβαθρο καί ή ψυχογραφική φροντίδα τού συγγραφέα
ξεπερνούν οριστικά τό στάδιο τής ήθογραφίας καί ολοκληρώ­
νουν ένα πεζογράφημα πού πολλοί τό θεωρούν τό καλύτερό του.
Ή έξέλιξη τού Χατζόπουλου δέ θ’ άκολουθήσει όμως τό δρό­
μο αύτόν. Τό τελευταίο του μυθιστόρημα, 7ο Φθινόπωρο (1917),
είναι στή δομή του όλότελα διαφορετικό. Υπάρχει βέβαια κι έ-
δώ ή έπαρχιακή πολιτεία, άνώνυμη όμως καί άκαθόριστη. "Ο,τι
ενδιαφέρει τό συγγραφέα δέν είναι ωστόσο ό κοινωνικός ή ό
ταξικός ξεπεσμός, άλλά νά μας δώσει υποβλητικά τήν άτμό-
σφαιρα καί νά περιγράψει μέσα άπό τήν υποβολή τά αισθήματα
καί τις διακυμάνσεις τών αισθημάτων τών ήρώων του. Καί στό
μεγαλύτερο ποσοστό τό κατορθώνει. Μέ τό Φθινόπωρο ό Χατζό­
πουλος εισάγει τόν συμβολισμό καί στήν πεζογραφία. Οί έπι-
δράσεις άπό τις βόρειες λογοτεχνίες, καί πιο πολύ τις σκανδι­
ναβικές, είναι φανερές. Μέ τή σειρά του τό έργο έπηρέασε πολ­
λούς άπό τούς νεώτερους, ιδίως στή δεκαετία 1920-1930.
Φανερά κοινωνικά ένδιαφέροντα καί προεκτάσεις έχει καί ή
πεζογραφία τού Κωνσταντίνου Θεοτόκη (1872-1923). ’Από ά-
ριστοκρατική οικογένεια τής Κέρκυρας εύτύχησε νά άνατραφεί
257
 14. Μ Ε Τ Α Ψ Ϊ Χ Α Ρ Ι Κ Η Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α . Κ Α Ζ Α Ν Τ Ζ Α Κ Η Σ
μέσα στο ιδεολογικό περιβάλλον του νησιού του (έχει στενό φι­
λικό δεσμό με τον Λ. Μαβίλη), ν’ άποκτήσει μιά γερή μόρφωση
καί νά πλουτίσει την έμπειρία του μέ διαβάσματα καί ταξίδια.
Γύρω στα 1900, δπως πολλούς άπό τούς συγχρόνους του, τον
δυναστεύει ή ισχυρή έπίδραση του Νίτσε (κυρίως στο διήγημά
του «Το πάθος»), άλλά άργότερα, στή Γερμανία (δπου θά συ­
ναντηθεί με τον Χατζόπουλο), θά προσχωρήσει κι αύτός στις
σοσιαλιστικές ιδέες καί θά δώσει στήν πεζογραφία του έντονο
χρώμα κοινωνιστικό.
Στά διηγήματα πού γράφει γύρω στά 1900 υπάρχει, δπως
καί στον Χατζόπουλο, το ηθογραφικό πλαίσιο, το πιο ισχυρό
συστατικό τους ωστόσο είναι ό ρεαλισμός. "Ενα δυο άπο τά κα­
λύτερα («Πίστομα», « ’Ακόμα;») είναι τόσο σύντομα πού κα­
ταντούν «δραματικά στιγμιότυπα, μέ ασθματικά συμπυκνωμέ­
νη δράση».1 Πριν άπο τούς Βαλκανικούς πολέμους γράφει ένα
εκτενέστερο διήγημα, Ή Τιμή κ α ί το χρήμα (δημοσ. 1914), μέ
φανερό κοινωνικό ένδιαφέρον, καί λίγο πιο υστέρα άρχίζει νά
συνθέτει ένα μεγάλο μυθιστόρημα, πού θά το έπεξεργάζεται ώς
τό τέλος τής ζωής του, τούς Σ κλάβους στά δεσμά τους (1922).
'Η δράση έχει τοποθετηθεί στήν Κέρκυρα, στήν πόλη, σέ μιά
έποχή ανακατατάξεων μέσα στήν κοινωνική ζωή: ή παλιά άρι—
στοκρατική τάξη προσπαθεί νά διατηρήσει ένα σχήμα ζωής ξε­
περασμένο πιά καί άδικαίωτο, ή αστική τάξη είναι κι αύτή ξε­
περασμένη, ενώ αριβίστες άπο τή λαϊκή τάξη έκβιάζουν μέ τό
χρήμα τους γιά νά «φτάσουν» κοινωνικά ■ —δλοι «σκλάβοι στά
δεσμά» τής μοίρας τους καί τής άνάγκης πού τήν κυβερνά τό
χρήμα. Άνάμεσά τους ανίσχυρος, καί τελικά νικημένος, ό "Αλ­
κής Σωζόμενος, ό νέος ίδεολόγος μέ τις ανθρωπιστικές καί σο­
σιαλιστικές θεωρίες.
Λογοτεχνικά πιό άρτιωμένα είναι τά δυό μεγάλα αφηγήματα
του Θεοτόκη, 'Ο Κ ατάδικος (1919) καί Ή Ζωή και ό θάνατος
τοϋ Κ αραβέλα (1920). ’Εδώ, άντίθετα άπό τό μυθιστόρημα, υ­
πάρχει ένα κεντρικό πρόσωπο, πού ό συγγραφέας τό έχει συλ-
λάβει σέ όλη του τή ρεαλιστική ένάργεια καί τήν ανθρώπινη
παρουσία του. Στόν Κ ατάδικο είναι ό Τουρκόγιαννος, πού δια-
πλάθεται άπό τό συγγραφέα σέ ένα πρότυπο ιδανικό άφοσίωσης
καί χριστιανικής αγάπης (οί κριτικοί έπισήμαναν τις άντιστοι-
1 . Α . Τ ε ρ ζά κ η ς , Κωνσταντίνος Θεοτόκης, ’Α θ ή ν α 1 9 5 5 , σ . 1 5 .
258
Κ. Θ Ε Ο Τ Ο Κ Η Σ
χίες μέ τολστοϊκούς ήρωες καί μέ τόν πρίγκιπα Μίσκιν τοϋ
Ντοστογιέφσκυ), άλλά πού ή έξαρση αύτή τοϋ ιδεαλισμού κιν­
δυνεύει νά διαλύσει τό ρεαλιστικό άνθρώπινο περίγραμμα τοϋ
κεντρικού ήρωα. ’Αντίθετα, πολύ πιό στέρεα έχει συλληφθεΐ καί
άποδοθεί ή πλοκή καί οί χαρακτήρες στό δεύτερο αφήγημα, τή
Ζωή καί το θάνατο τοϋ Κ αραβέλα, τό πιό ολοκληρωμένο άσφα-
λώς άπό τά έργα τοϋ Θεοτόκη. «Καραβέλας» είναι τό περιφρο­
νητικό παρατσούκλι τοϋ κεντρικού ήρωα, πού μας παρουσιάζεται
μέ τά πιό ρεαλιστικά χρώματα, κακός καί άντιπαθητικός (ή σκη­
νή δπου περιμένει ασυγκίνητος τό θάνατο τής γυναίκας του είναι
άπό τις πιό δυνατές τοϋ έργου)- ωστόσο στό σημείο αύτό δέν
έχει φτάσει άπό δική του μόνο εύθύνη, καί είναι άκόμα ικανός
νά νιώσει ένα αίσθημα φτασμένο ώς τό πάθος, ενώ τό ψυχρό,
μελετημένο παζάρεμα τών πάντων άπό τούς (κοινωνικά «φτα­
σμένους») άντιπάλους του είναι πολύ περισσότερο άποκρουστικό
καί άπάνθρωπο. «Τό χρήμα άντιδικεΐ μέ τό πάθος (γράφει χα­
ρακτηριστικά ό Α. Τερζάκης)2 καί στή συνείδηση τοϋ άναγνώ-
στη είναι τό δεύτερο πού αθωώνεται».
'Ο Θεοτόκης έχει καθαρή φλέβα λογοτεχνική, ή έγκεφαλική
σύλληψη ορισμένων προσώπων του, άκριβώς χάρη σ’ αύτώ τό
γνήσιο λογοτεχνικό τάλαντο, δέν ξεφτίζει σέ άδεια σχήματα.
'Η γλώσσα του αντιπροσωπεύει μιά ύστερότερη φάση στό δρόμο
πού άνοιξαν οί πρώτοι δημοτικιστές πεζογράφοι (ό Έ φταλιώ-
της, ό Καρκαβίτσας), καθαρή, γνήσια, πέρα ώς πέρα προσεγ­
μένη δημοτική, στήν οποία μερικοί κερκυραίικοι ιδιωματισμοί
δίνουν άπλώς μιά συμπαθητική άπόχρωση. Πιστός πάντα στόν
αρχικό του ρεαλισμό ό Θεοτόκης δέν πορεύτηκε, σάν τόν Χα­
τζόπουλο, τό δρόμο πρός τό συμβολισμό στήν πεζογραφία, κι έ­
τσι τό ΰφος του μένει πάντα σέ σαφή καί καθαρά πλαίσια.
'II περίπτωση τοϋ Δημοσθένη Βουτυρά (1871-1958) είναι δλό-
τελα διαφορετική. Ξεκινά κι αύτός γύρω στά 1900 μέ σύντο­
μα διηγήματα στήν καθιερωμένη ήθογραφική γραμμή καί τά
συγκεντρώνει σ’ ένα μικρό τόμο τό 1902. 'Η ήθογραφία του
μετατοπίζει τό ένδιαφέρον της άπό τό περιβάλλον τοϋ χωριού
(μέ τή νοσταλγική καί ωραιοποιημένη άνάμνηση) στις φτωχο­
γειτονιές καί τις άπόμερες συνοικίες τής σύγχρονης πόλης, στή
2. Α . Τ ε ρ ζά κ η ς , ο .π ., σ. 2 3 .
25 9
 14. Μ Ε Τ Λ Τ Τ Χ Λ Ρ Ι Κ Η Ι Ι Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α . Κ Α Ζ Λ Ν Τ Ζ Α Κ Η Σ
μίζερη καί αποτυχημένη ζωή των ανθρώπων της. Τά διηγήματά
του αρχίζουν, γύρω ή λίγο πριν άπό το 1920, νά κινούν ζωηρότερο
το ενδιαφέρον ιδίως των νέων καί νά συγκεντρώνονται σέ τόμους
πού έκδίδονται σέ μικρές χρονικές αποστάσεις άπο το 1920 καί
ύστερα. Το πράγμα δέν είναι βέβαια τυχαίο" οί άνακατατάξεις
στήν πολιτική καί στήν κοινωνική ζωή, καί άκόμα το πνεύμα
τής παρακμής καί τής διάλυσης, πού το είδαμε εκφρασμένο καί
στήν ποίηση μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, είναι πρόθυμο
νά δει μέ συμπάθεια καί συμμετοχή τήν εικόνα αύτή τής άπο-
τυχιας καί τής μοιρολατρείας πού προσφέρουν τά διηγήματα
τού Βουτυρά. Στή δεκαετία 1920-30 ό Βουτυράς βρίσκεται στο
κέντρο τού λογοτεχνικού ένδιαφέροντος καί έπηρεάζει (βλαβερά,
θά λέγαμε) ένα πλήθος νέους λογοτέχνες. Ή παραγωγή του είναι
πληθωρική πάντα άλλά καί ατημέλητη" το γράψιμο άλλωστε τού
ήταν σαν άνάγκη βιολογική, γιά τήν όποια δέν κατέβαλλε καί
πολύ κόπο. Θά εξακολουθήσει νά γράφει ως το θάνατό του, μέ­
νοντας όμοιος καί άνεξέλικτος σ’ όλο το μακρύ διάστημα τής
λογοτεχνικής του δράσης.
’Ιδιότυπος στο γράψιμό του είναι ò Ν. Νικολαΐδης (1884-
1956), Κύπριος εγκατεστημένος στήν ’Αλεξάνδρεια, πού μάς έ­
χει δώσει μιά σειρά διηγήματα καί μερικά μυθιστορήματα πολύ
επηρεασμένα άπο τον αισθητισμό τής εποχής. Υπάρχει ακόμη
κάτι το απροσάρμοστο στούς άνθρώπινους χαρακτήρες πού περι­
γράφει, κάποια παρέκκλιση άπο το κανονικό, πού ούτε συμπα­
θείς τούς κάνει στον άναγνώστη ούτε καί λογοτεχνικά τούς δι­
καιώνει. Οί περισσότεροι άλλωστε είναι δοσμένοι άπο τον συγ­
γραφέα μέ άρκετή άσάφεια. ’Ίσως γιά τούς λόγους αύτούς τό
έργο του έμεινε χωρίς άνταπόκριση (κάτι πού ή εύνοική γ ι’ αύ-
τόν κριτική το χαρακτήρισε άδικία). ’Αντίθετα, ή πορεία τού
άρκετά νεώτερου Πέτρου Πικρού (1900-1957) χαράσσεται κα­
θαρά στή συνέχεια τού Βουτυρά. 'Ο Πικρός άνήκει ιδεολογικά
στήν άριστερά, δέ θυσιάζει όμως τή λογοτεχνία στήν ιδεολογία
του. Ό νατουραλισμός του είναι δραστικότερος άπό τού Βου­
τυρά, οί άνθρωποί του άνήκουν στά κατώτερα στρώματα τού
λαού, είναι πραγματικά Χαμένα κορμιά (ό τίτλος μιάς συλλογής
διηγημάτων του, 1922), πού σέρνονται άνάμεσα στά χαμαιτυ­
πεία καί τις φυλακές.
Ό Πικρός δέν έγραψε μετά τό 1930. Τό κλίμα τής άπαισιο-
δοξίας καί τής διάλυσης (κοινά σ’ αύτόν καί στον Βουτυρά) είναι
260
Λ. Β Ο Τ Τ Τ Ρ Λ Σ . II. Ι ΙΙΚ Ρ Ο Σ
άλλωστε εκείνο πού κυρίως προσδιορίζει τό κλίμα τής δεκαε­
τίας 1920-30. Παράλληλα όμως, μέσα στήν ΐδια δεκαετία, θά
παρουσιαστούν καί οί πρώτες προσπάθειες γιά μιάν άπαλλαγή
άπό τήν κατάθλιψη των καταστάσεων καί τή διάλυση τής έκ­
φρασης καί τού ύφους. Ό Φώτης Κόντογλου δημοσίευσε τό 1923
τό πρώτο του έργο, πού έγινε δεκτό μέ ιδιαίτερη εύνοια, ιδίως
άπό τήν κριτική πού χτυπούσε τήν ύπάρχουσα κατάσταση" τό
ίδιο χαιρετίστηκε σάν άπαλλαγή άπό τά παλιά που προοιώνι­
ζε κάτι καινούριο ή πρώτη εμφάνιση τού Θράσου Καστανάκη
(1924). Κάτι καινούριο σάν νά ετοιμάζεται, άνάλογο μέ ό,τι έ-
τοιμαζόταν στή δεκαετία πού προηγήθηκε άπό τό 1880. Μέ τή
«γενιά τού 1930» τό καινούριο αύτό θά πάρει ούσιαστικότερη
μορφή, καί στήν ποίηση άλλά καί στήν πεζογραφία. Τά πρώτα
φανερώματα τού Κόντογλου, τού Καστανάκη καί οποίων άλλων,
θά εξεταστούν γ ι’ αύτό τό λόγο μαζί μέ τήν πεζογραφία μετά
τό 1930 (βλ. κεφ. 16).
ΤΟ Θ Ε Α Τ Ρ Ο
Είδαμε σέ προηγούμενο κεφάλαιο (σ. 217) πώς ή προσπάθεια
γιά άνανέωση τού θεάτρου πού έφερνε τό κωμειδύλλιο (προσπά­
θεια παράλληλη μέ τό ήθογραφικό διήγημα στήν πεζογραφία)
σταματά κάπως άπότομα στά 1896. Ά λλά τά ίδια χρόνια και­
νούρια ρεύματα έρχονται καί άναζωογονοΰν καί πάλι τό θέατρο
(καί τή δραματουργία καί τις θεατρικές παραστάσεις). 'Ο Βονρ-
κόλακας τού Άργύρη Έφταλιώτη (1894, βλ. σ. 213), μολονότι
δέν παίχτηκε, ξεχωρίζει γιά τήν έκμετάλλευση τής λαϊκής πα­
ράδοσης, επιτυχημένα συνδυασμένης μέ τό πνεύμα τού νατου­
ραλισμού. 'Ο νατουραλισμός άπό τή μιά μεριά καί ή επίδραση
τού ’Ίψεν άπό τήν άλλη, παράλληλα καί μέ τή συνειδητή πιά
τώρα καλλιέργεια τής λογοτεχνικής δημοτικής στό θεατρικό λό­
γο, είναι οί παράγοντες πού καθορίζουν τις άνανεωτικές προ­
σπάθειες στόν τομέα τού θεάτρου στά τελευταία χρόνια τού 19ου
καί στά πρώτα τού 20οΰ αιώνα. Ρίίναι. τά ίδια χρόνια πού κάνει
τήν παρουσία του στήν ποίηση ό συμβολισμός" καί δέν είναι τυ­
χαίο πού καί ή θεατρική κίνηση σχετίζεται μέ τόν κύκλο τού
περιοδικού Ή Τέχνη.
Πιό συνειδητά εκφρασμένες συναντούμε τις νέες τάσεις στον
πρόωρα χαμένο Γιάννη Καμπύση (1872-1902), μέτριον ωστόσο
261
 14. Μ Ε Τ Λ Υ Γ Χ Α Ρ Ι Κ Η Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α . Κ Α Ζ Α Ν Τ Ζ Α Κ Η Σ
συγγραφέα, με έντονη τή γερμανική καί γενικότερα τή βόρεια
επίδραση (Strindberg, Hauptmann). Tò καλύτερο έργο του
είναι 7ο Α αχτυλίόι τής μάνας (1898), όπου όλες οί άξεκαθάριστες
αύτές επιδράσεις συγχωνεύονται μέ έπιτυχία πάνω σ’ ένα θέμα
ελληνικό καί έκφράζονται μέ τρόπο λυρικό. Οί νέοι τής έποχής
στήριξαν μεγάλες ελπίδες στό ποιητικό αύτό θέατρο των ιδεών
καί ό μουσουργός Μανόλης Καλομοίρης, επηρεασμένος άπό τόν
Βάγκνερ άλλα καί άπό τις έθνικές μουσικές σχολές, τό δραμα
αύτό θά διαλέξει γιά μιά άπό τις πρώτες του όπερες.
’Αλλά εκείνος πού έδωσε την ισχυρότερη ώθηση στό νεοελ­
ληνικό θέατρο είναι ό Κ. Χρηστομάνος, πού τόν γνωρίσαμε καί
ώς πεζογράφο (σ. 256). ’Έγραψε καί θεατρικά έργα, όπως τα
Τρία φ ιλιά (1908), μιά «τραγική σονάτα» (όπως τή λέει) σέ
τρία μέρη, μέ πολλές διασταυρούμενες έπιδράσεις άπό τό να­
τουραλισμό, τόν D’ Annunzio κ.ά., καί μιά ηθογραφική σάτι­
ρα, 'Ο Κ οντορεβιθούλης, άλλα ή σημασία του γιά τό θέατρο
βρίσκεται πολύ περισσότερο στον τομέα τής θεατρικής πράξης.
Μιά μέρα τοϋ 1901 συγκέντρωσε τούς πνευματικούς άνθρώ-
πους τής ’Αθήνας στό άρχαΐο θέατρο του Διονύσου καί τούς
διάβασε μιά προκήρυξη όπου ζητούσε τήν άνανέωση τής δρα­
ματικής ποίησης καί τής σκηνικής τέχνης στήν 'Ελλάδα. ’Απο­
τέλεσμα ήταν ή 'ίδρυση ενός νέου θεάτρου, τής «Νέας Σκηνής»,
τής οποίας ψυχή στάθηκε ό ίδιος ό Χρηστομάνος. Οί παραστάσεις
άρχισαν τό 1901 μέ τήν ’Ά λκηστη τοϋ Εύριπίδη μεταφρασμένη
στή δημοτική καί τελείωσαν τό 1905. Ό Χρηστομάνος υπο­
χρεώθηκε βέβαια πολλές φορές νά συνθηκολογήσει μέ τα γούστα
τού άνώριμου άκόμα τότε θεατρικού κοινού τής πρωτεύουσας,
ή ισχυρή του,όμως προσωπικότητα έδωσε, ιδίως στον τομέα τής
σκηνοθεσίας καί τής σκηνογραφίας, κάτι όλότελα καινούριο καί
ξεχωριστό —άπό τά καλύτερα επιτεύγματα στήν ιστορία τού
νεοελληνικού θεάτρου. Τά ίδια χρόνια παράλληλα μέ τή «Νέα
Σκηνή» λειτούργησε καί τό νεοϊδρυμένο «Βασιλικό Θέατρο»
(1901-1908), συντηρητικότερο βέβαια άπό τή φύση του καί στήν
έπιλογή τού δραματολογίου καί στήν παρουσίαση τών έργων,
όσο κι αν εργάστηκε εδώ ώς σκηνοθέτης ένας διαλεχτός άνθρω­
πος, ό Θωμάς Οικονόμου. Καί τά δύο θέατρα προώθησαν ση­
μαντικά τή θεατρική κίνηση τού τόπου καί εύνόησαν τήν άνά-
δειξη προικισμένων ήθοποιών, όπως π.χ. τών δύο πρωταγωνι­
στριών πού γύρω τους πολώνεται ή θεατρική κίνηση κατά τις
262
ΤΟ Θ Ε Α Τ Ρ Ο
έπόμενες δεκαετίες, τής Μαρίκας Κοτοπούλη καί τής Κυβέλης.
’Αλλά καί ή δραματουργία εύνοήθηκε άπό τήν κίνηση αύτή. Ό
Παλαμάς έγραψε τήν Τρισεύγενη γιά νά παιχτεί στή «Νέα Σκη­
νή», άδιάφορο αν τήν άπέσυρε, γιατί ό Χρηστομάνος τήν ήθελε
«θεατρικότερη», δηλ. περισσότερο προσαρμοσμένη στό πνεύμα
τού θεατρικού νατουραλισμού τής έποχής. Καί ό Σπήλιος Πα-
σαγιάννης καί ό ’Άγγελος Σικελιανός ήταν «μύστες» (όπως χα­
ρακτηριστικά ονόμαζε τούς ήθοποιούς του ό Χρηστομάνος) στό
πρώτο ξεκίνημα τής «Νέας Σκηνής».
Στά ίδια χρόνια παρουσιάζονται καί οί πρώτες θεατρικές έπι-
τυχίες τού Γρ. Ξενόπουλου. Τόν γνωρίσαμε (σ. 214) ώς πληθω­
ρικό πεζογράφο καί μυθιστοριογράφο. Τό μερίδιό του στή θεα­
τρική παραγωγή δέν είναι επίσης μικρό. Ξεκίνα στά 1895 μέ
δράματα έπηρεασμένα άπό τόν ’Ίψεν καί δίνει τό 1904 τό πιό
συγκροτημένο ίσως άπό τή θεατρική άποψη έργο του, 7ο Μυ­
στικ ό τής κοντέσσας Βαλέραινας, μέ κέντρο (όπως καί στήν Τρι-
σεύγενη) μιά μορφή εύγενική, άλλά άπροσάρμοστη στή χαμηλή
στάθμη τής γύρω κοινωνίας. Τό ΐδεολογικό-ποιητικό αύτό πνεύ­
μα τών πρώτων του έργων, πού δέν έβρισκε τήν άμεση άνταπό-
κριση στό πλατύτερο κοινό, τό έγκατέλειψε νωρίς ό Ξενόπουλος,
καί ζήτησε, όπως καί στά μυθιστορήματά του, τό συμβιβασμό
μέ τό κοινό. Είναι τεχνίτης συγγραφέας, πού ξέρει νά στήσει
μέ έπιτυχία ένα έργο, καί πού χωρίς νά προκαλεί άναστατώσεις
στό θεατή, δέ θέλει άπλά νά τόν ικανοποιήσει μέ τις συνταγές
τοϋ βουλεβάρτου. «Θέατρο κοσμικό καί μοντέρνο, άστικό, σέ
άξιοπρεπή στάθμη, χωρίς άκρότητες, μετρημένο καί εύπρεπές,
γιατί στήν ούσία τού λείπει ό παραλογισμός καί τό δαιμόνιο».3
’Αποκλειστικά θεατρογράφος στάθηκε ό Παντελής Χόρν
(1880-1941). Τά πρώτα του έργα, παρουσιασμένα μέσα στή
δημιουργική αύτή δεκαετία 1900-1910, έχουν κάτι άπό τόν ιδεα­
λισμό καί τά άλλα γνωρίσματα τής έποχής. 'Η δραματική του
παραγωγή είναι πληθωρικότατη, παρουσίαζε ένα έργο σχεδόν
κάθε χρόνο. ’Εκείνο πού ξεχωρίζει είναι Το Φ ιντανάκι (1921),
έργο πραγματικά θεατρικό, μέ ολοκληρωμένους χαρακτήρες, το­
ποθετημένο στήν αύλή ενός άθηναϊκοΰ φτωχόσπιτου, όπου όμως
τό περιβάλλον ξεπερνά τήν ήθογραφική άπεικόνιση καί παίρνει
3. F . Μ . F o n t a n i, Teatro neoellenico , Μ ιλά νο 1 9 6 2 , σ. 42.
263
 14. Μ Ε Τ Λ Τ Γ Χ Α Ρ Ι Κ Η Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α . Κ Α Ζ Α Χ Τ Ζ Α Κ Η Σ
διαστάσεις κοινωνικές. «Μετά τον Β ασιλικό τοϋ Μάτεση δεν
εχαρηκε ή δραματογραφία μας άλλο έργο οπού νά πλέκονται
τοσο αβιαστα και τόσο ρωμαλέα τά γεγονότα, τά αισθήματα καί
ή έξέλιξη των προσώπων».4
Πολύ μέρος άπό τήν ποικίλη του δραστηριότητα έδωσε στο
θέατρο καί ό Σπόρος Μελας (1883-1966). Δημοσιογράφος, κρι­
τικός, μυθιστοριογράφος (ξεχώρισε μέ τις μυθιστορικές βιογρα­
φίες τοϋ Γέρον τον Μ όρια καί τοΰ Μ ιαούλη), ύπήρξε καί συστη­
ματικός θεατρικός συγγραφέας, κι έδώ μέ μιά πλούσια καί ποι­
κιλότατη παραγωγή. Οί αρχές πέφτουν στή δεκαετία 1900-10,
με ένα περίεργο καί άνισο, εμπνευσμένο όμως έργο,_ τον Γιο
τοΰ ’Ί σκιον (1907), κράμα ιδεαλισμού καί ρεαλισμού, μέ έκ-
δηλες τις ιψενικές καί τις νιτσεϊκές επιδράσεις. Τά δράματα τής
ίδιας δεκαετίας (Το κόκκινο πονκάμισο, Το χαλασμένο σ π ίτι)
είναι πιο στερεά, πιό δραματικά κατασκευασμένα. Γύρω στά
1925 ό Μελας, άκολουθώντας τό παράδειγμα τοΰ Χρηστομάνου,
θά ζητήσει κάποια ανανέωση στο θέατρο, δημιουργώντας τό
«Θέατρο Τέχνης» (όπου θά πρωτοπαρουσιάσει Πιραντέλλο), ε­
νώ στήν έπόμενη δεκαετία θά έπανέλθει στή δραματουργία μέ
δράματα κυρίως ιστορικά (’Ιούδας, Π απαφλέσσας), ή καί σατι­
ρικές κωμωδίες κάπως αμφίβολου γούστου ('Ο μ π α μ π ά ς εκ π α ι­
δεύεται). Τήν ίδια γραμμή θά συνεχίσει καί στά μεταπολεμικά
χρόνια.
'Η ανάγκη τής άμεσης επαφής μέ τό κοινό, πού τή νιώθει
κατ’ έξοχήν τό έπαγγελματικό θέατρο, οδηγεί καί τούς συγ­
γραφείς, όσους θέλουν νά είναι έπαγγελματίες, σέ συμβιβασμούς
καί παραχωρήσεις. 'Ο Θεόδωρος Συναδηνός (1880-1959) καλ­
λιέργησε κυρίως τήν κωμωδία, μέ έκδηλη τή σάτιρα τής αθη­
ναϊκής ζωής. Ό Δημήτρης Μπόγρης (1890-1964), μέ άνώτε-
ρες προθέσεις, φτάνει σέ κάποια δραματική αρτιότητα στά κα­
λύτερα έργα του, πού είναι Τ’ ’Λ ρραβω νιάσματα (1925) καί 7ο
Μ πουρίνι (1934).
Στό μεταξύ, μετά τό σταμάτημα τής «Νέας Σκηνής» καί τοϋ
«Βασιλικού Θεάτρου», διάφορες προσπάθειες σποραδικές ζητού­
σαν κάθε φορά μιάν άλλαγή καί ανύψωση: ή «Εταιρεία Ε λλη­
νικού Θεάτρου» (1919), ό ερασιτεχνικός θίασος τοϋ « ’Ωδείου
’Αθηνών» (1918-1924), ή «Επαγγελματική Σχολή Θεάτρου»
4 . Γ . Σ ιδ έρ η ς, Νεοελληνικό θέατρο, ’Α θ ή ν α 1 9 5 3 , σ. 30.
264
Η ΚΡΙ ΤΙ ΚΗ
(1924), τό «Θέατρο Τέχνης» (Σπ. Μελας, 1925), ή «Έλευθέρα
Σκηνή» (Σπ. Μελας καί Μαρίκα Κοτοπούλη, 1929). Τελικά,
μέ τήν ίδρυση τοΰ «Έθνικοΰ Θεάτρου» (1932) έγκαινιάζεται
μιά όλότελα καινούρια περίοδος. Πρώτος σκηνοθέτης τοΰ « Ε ­
θνικού», κύριο στέλεχος του στό πρώτο του ξεκίνημα, ό Φώτος
Πολίτης. Θά τόν γνωρίσουμε καλύτερα ώς κριτικό.
Η ΚΡΙΤΙΚΗ
Σέ χρόνια αναδημιουργίας καί άνακατάταξης φυσικό είναι νά
καλλιεργηθεί περισσότερο ή κριτική. Στά χρόνια πού μάς απα­
σχολούν ή κριτική άσκεΐται μέ περισσότερη συναίσθηση εύθύνης
(άξίζει νά ξεχωρίσουμε τόν κύκλο τοΰ περιοδικού Π αναθήναια
καί προπάντων τήν κριτική συμβολή τοΰ Γρ. Ξενόπουλου) και
κυρίως μέσα άπό τούς προοδευτικούς κύκλους, ιδιαίτερα τους
κύκλους τοΰ δημοτικισμού. ’Ήδη όμως καί ό κύκλος τής Τέχνης
είχε κάμει στόχο τής κριτικής του αξίες καθιερωμένες άπο την
προοδευτική παράταξη, όπως τόν Παπαδιαμάντη, τόν Ψυχαρη,
άκόμα καί τόν Παλαμά. Οί δημοτικιστές, πού άποκτοΰν μέ τόν
Ν ονμά ένα δικό τους όργανο, θ’ άσκήσουν κι αύτοί κριτική
—προπάντων εναντίον τών καθιερωμένων άξιών καί τής καθα­
ρεύουσας. ’Αλλά στις στήλες τοΰ Νονμά θά αναπτυχθεί καί η
καθαρή λογοτεχνική κριτική. "Οσοι τήν άσκοΰν είναι καί οί
ίδιοι λογοτέχνες, όπως ό Δ. Π. Ταγκόπουλος, ό διευθυντής τοΰ
περιοδικού, ή ό Ρήγας Γκόλφης (ψευδώνυμο τοϋ Δ. Δημητριάδη,
1886-1957), στον όποιο χρωστούμε καί ποιήματα μέ ευαίσθητη
διάθεση καί μέ πολύ τεχνική επεξεργασία. 'Ο ’Άριστος Καμπά-
νης καί ό Ή λίας Βουτιερίδης καλλιέργησαν περισσότερο τήν
κριτική καί μάς έδωσαν καί οί δύο τις πρώτες συνθετικές προ­
σπάθειες τής ιστορίας τής νέας ελληνικής λογοτεχνίας.
Πνεύμα κατ’ έξοχήν κριτικό, βασισμένος σέ γερή φιλολογική
καί φιλοσοφική μόρφωση, ό Γιάννης Άποστολάκης (1886-1947)
άποχωρίστηκε ευθύς άμέσως άπό τούς λογοτέχνες τής εποχής
του καί άσκησε δριμύτατη κριτική εναντίον τους καί κυρίως
εναντίον τοΰ Παλαμά. Ό Άποστολάκης σπούδασε φιλοσοφία
στή Γερμανία καί εύθύς μετά τό γυρισμό του δημοσίευσε σ’ ένα
περιοδικό τοΰ κύκλου του (Κ ριτική καί ποίηση, 1915) ένα δοκίμιο
για τό «Βίο τοΰ Θωμά Καρλάυλ». Οί προσανατολισμοί του είναι
φανεροί. Στό ϊδεαλιστικό αυτό κλίμα τής κριτικής (οί άντίπαλοί
265
 14. Μ Ε Τ Α Ί Τ Χ Α Ρ Ι Κ Ι Ι Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α . Κ Α Ζ Α Ν Τ Ζ Λ Κ Ι Ι Σ
του θά το χαρακτηρίσουν «μεταφυσικό») γράφει την Π οίηση
στη ζωή μας (1923), πού είναι, παρά τίς κάποιες άνισότητες καί
τη χαλαρότητα στή σύνθεση, ή καλύτερη ερμηνεία τοϋ έργου
του Σολωμοϋ υστερ’ άπό τα «Προλεγόμενα» τοΰ Πολυλά. Ση­
μαντική στάθηκε ή ασχολία τοϋ Άποστολάκη μέ το δημοτικό
τραγούδι- είναι ό πρώτος πού ξεπέρασε τη στενά λαογραφική
θεώρηση καί άντίκρισε το δημοτικό τραγούδι μέ κριτήρια καθαρά
φιλολογικά (βλ. σ. 112-9). Οί παρατηρήσεις του για το δημο­
τικό τραγούδι καί οί άναλύσεις των έργων τοϋ Σολωμοϋ άνήκουν
στις καλύτερες σελίδες του" ή αρνητική του κριτική, σωστή άπύ
τή δική του σκοπιά, μένει ωστόσο τίς πιο πολλές φορές άδικαίω-
τη σέ μιά θεώρηση ιστορική. «'Ο κριτικός βλέπει σωστά άλλά
κρίνει άδικα».5 'Ο Άποστολάκης σήκωσε εναντίον του, δπως
ήταν άλλωστε φυσικό, τήν οργή των συγχρόνων του- σήμερα
βλέπουμε πόσο πολύ περισσότερο βάραινε (καί μέ δλη τήν άρ­
νηση καί μέ δλη πολλές φορές τήν άδικία) ό δικός του μεστός
κριτικός στοχασμός. ’Από τήν ίδρυση τοΰ ΙΙανεπιστημίου Θεσ­
σαλονίκης (1926) ως τό 1940 κράτησε ό ’Αποστολάκης τήν έδρα
τής νέας έλληνικής φιλολογίας.
Αρνητική κριτική άσκησε καί ό Φωτός Πολίτης (γιος τοΰ
Ν. Γ. Πολίτη, 1890-1934), στά πρώτα χρόνια μάλιστα βαδί­
ζοντας παράλληλα καί έπηρεαζόμενος άπό τον Άποστολάκη.
Σπουδασμένος κι αύτός στή Γερμανία, μέ έντονα τά ενδιαφέρον­
τα γιά τή λογοτεχνία καί τό θέατρο, άρχισε νά δημοσιεύει άπό
τό 1915 κριτικές στον καθημερινό τύπο, καί αύτό τό έκανε συ­
στηματικά γιά είκοσι ολόκληρα χρόνια, ως τόν πρόωρο θάνατό
του. Δέν είναι ωστόσο ό συνηθισμένος τύπος τοΰ λογοτεχνικοϋ
κριτικοΰ. Ή κριτική του, δπως καί τοΰ Άποστολάκη, ξεκινούσε
άπό γενικές αρχές, άπό ένα κέντρο, άποζητοΰσε άπό τήν πνευ­
ματική ζωή άνώτερη στάση ήθική, χτυποΰσε τήν ψευτιά, τόν
«καμποτινισμό», τή ρηχή «φιλολογία» χωρίς ένα στέρεο άντί-
κρισμα ζωής. Δέχτηκε κι αύτός τήν οργή τών συγχρόνων του,
ωστόσο οί νεώτεροι άναγνώριζαν τή δίκαιη αυστηρότητα καί
τήν άλυγισιά του καί τόν δέχονταν δάσκαλο —ιδίως στά ύστε-
ρότερα χρόνια, δταν οί «επιφυλλίδες» του έκτείνονταν, πέρα άπό
τά στενά λογοτεχνικά δρια, σέ θέματα κοινωνικά καί ήθικά,
πολύ καυτερά στά χρόνια 1930-34.
5. Δ η μ α ρ ά ς , ’Ιστορία, 6η εκδ., ’Α θ ή ν α 1 9 7 5 , σ. 4 4 5 .
266
Il ΚΡΙΤ1ΚΤΤ
Α λλά ό Πολίτης δέ στάθηκε μόνο κριτικός- τό έντονο ενδια­
φέρον του γιά τό θέατρο εκφράστηκε καί μέ δύο θεατρικά έργα
(μιά πρώιμη τραγωδία, Τ σιμισκής, 1915, μιά σάτιρα, Κ αραγ­
κιόζης ό μέγας, 1924), άλλά πολύ περισσότερο μέ τή δράση του
ώς σκηνοθέτη καί άνθρώπου τοΰ θεάτρου. Κιόλας τό 1919 σκη­
νοθέτησε μέ τρόπο έντελώς πρωτοποριακό τόν Ο ίδίποόα Τν-
ραννο, δέκα χρόνια ύστερότερα έδωσε υποδειγματικές παραστά­
σεις μέ άποφοίτους τής «Επαγγελματικής Σχολής Θεάτρου»
(άνάμεσα σέ άλλες καί τοΰ Β ασιλικού τοΰ Μάτεση καί τών Κ ο­
ρακίστικω ν τοΰ Νερουλοΰ). Μέ τήν ίδρυση τοΰ Έθνικοΰ Θεά­
τρου (1932) γίνεται ό πρώτος του σκηνοθέτης, άλλά ό θάνατος
τοΰ έκοψε γρήγορα τήν παραπέρα εξέλιξη.
’Άλλοι πού άσκοΰν τήν κριτική δχι ώς κύριο έργο, άλλά πα­
ράλληλα μέ τή λογοτεχνική ή άλλη τους δράση, είναι ό Σπ.
Μελας, ό Γερ. Σπαταλάς, ό Μ. Αύγέρης (1884-1973)- ό τε­
λευταίος έπηρεάζεται στήν κρίση του άπό τήν άριστερή πολι­
τική του τοποθέτηση, άλλά, ποιητής καί ό ίδιος, κρίνει μέ πολλή
ευαισθησία τό έργο π.χ. τοϋ Σικελιανοΰ, τοΰ Καζαντζάκη καί
άλλων. Καί ό Φάνης Μιχαλόπουλος (1895-1960), άνισος στις
έπιτεύξεις του, είναι λιγότερο κριτικός καί περισσότερο ιστο­
ρικός καί φιλόλογος- ή έλλειψη όμως επιστημονικής μεθόδου καί
άκριβολογημένης τεκμηρίωσης στερεί άπό τά βιβλία του τή
στερεή βάση.
Μιά πλειάδα κριτικών παρουσιάστηκε γύρω στά 1920- οι πε­
ρισσότεροι είναι λογοτέχνες, ποιητές καί πεζογράφοι, άρκε-
τών μάλιστα τό λογοτεχνικό έργο δέν είναι εύκαταφρόνητο. Δί­
πλα δμως στά κατ’ εξοχήν λογοτεχνικά ονόματα τών συγχρό­
νων τους ή τών λίγο νεώτερών τους, ή λογοτεχνική τους προ­
σφορά παρουσιάζεται μέ μειωμένη δύναμη. Εξαίρεση ίσως να
άποτελεϊ μόνο ό Τέλλος ’Άγρας, μέ έργο κριτικό άξιολογότατο
(δχι τόσο στό πεδίο τής καθημερινής κριτικής, πού δέν τήν καλ­
λιέργησε καί πολύ, δσο σέ λαμπρές συνολικές άποτιμήσεις τοΰ
έργου πολλών λογοτεχνών), ό όποιος δμως έχει καί μιά έντελώς
ίδιάζουσα θέση ώς ποιητής (βλ. σ. 249). Ά πό τούς άλλους θά
άναφέρουμε πρώτα τόν Κλέωνα Παράσχο (1894-1964), κριτικό
μέ σπάνια ευαισθησία, ό όποιος μάς έδωσε καί συνθετικά μελε-
τήματα γιά τόν ’Ίωνα Δραγούμη καί τόν Ε. Ροίδη καί άλλες
μικρότερες μελέτες γιά νεοέλληνες ποιητές (Δέκα έλληνες λυ­
267
 14. Μ Κ Τ Λ Ί ' Τ Χ Λ Ρ Ι Κ Π Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α . Κ Λ Ζ Α Ν Τ Ζ Α Κ Η Σ
ρικοί, 1937). 'Ο Λέων Κουκούλας (1894-1967), άπό τούς πιο
λυρικούς ποιητές τής γενιάς τού 1920 (πρωτοεμφανίζεται τό
1912 στο Νονμά καί ύστερα στο περ. Μ ούσα), άναδείχτηκε κυ­
ρίως στά ύστερότερα χρόνια ώς θεατρικός κριτικός. Θεατρικός
πιο πολύ, άλλά καί γενικότερα λογοτεχνικός κριτικός είναι ό
“Αλκής Θρύλος (ψευδώνυμο τής 'Ελένης Ούράνη, 1896-1971)'
ή κριτική της είναι περισσότερο συστηματική (σε περιοδικά πε­
ρισσότερο καί λιγότερο σέ εφημερίδες) καί προσπαθεί να δώσει
καί συνθετικότερες μελέτες γιά τούς έλληνες πεζογράφους, τον
Παλαμά, τό δημοτικό τραγούδι κ.ά. Ή σκέψη της διακρίνεται
για τόν ορθολογισμό της, αυτό όμως γίνεται πολλές φορές εμπό­
διο γιά τη βαθύτερη κατανόηση του κρινόμενου έργου. Ό Τίμος
Μαλάνος (γενν. 1897) έ'ζησε στήν Αλεξάνδρεια καί είναι ό πρώ­
τος πού έγραψε κριτικό βιβλίο γιά τόν Καβάφη, αμέσως μετά
τό θάνατό του, καί ό πρώτος πού χρησιμοποίησε στις κριτικές
του μέθοδο ψυχαναλυτική. ’Ασχολήθηκε καί μέ άλλους ποιητές
(τόν Καρυωτάκη, τό Σεφέρη), αλλά ή κριτική του, οχι πάντα
νηφάλια καί ανεπηρέαστη, ξεσήκωσε συχνά βίαιες αντιρρήσεις.
Τρεις λογοτέχνες γεννημένοι μετά τό 1900, κρατούν καί σή­
μερα κεντρική θέση στή νεοελληνική κριτική. 'Ο I. Μ. Πανα-
γιωτόπουλος (γενν. 1901) σπούδασε φιλολογία καί πρωτοπα-
ρουσιάζεται ώς ένας άπό τούς εκδότες τού περιοδικού Μούσα
(1920). ’Έχει γράψει ποιήματα, διηγήματα, μυθιστορήματα, λυ­
ρικά πεζογραφήματα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις. 'Η κριτική του
εκδηλώθηκε σέ πάμπολλα άρθρα καί κριτικές στον καθημερινό
καί στον περιοδικό τύπο (κυρίως στή Νέα 'Εστία) καί σέ αύτο-
τελεΐς τόμους δοκιμίων ή κριτικών μελετών (7α Π ρόσωπα και
τα κείμενα, έξι τόμοι, 1943-55). Στόν Παναγιωτόπουλο χρω­
στούμε καί μιά σύντομη ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας
(αρχικά δημοσιευμένη ώς άρθρο στή Μ εγάλη 'Ελληνική ’Ε γκυ­
κλοπ αίδεια).
Ο Πέτρος Χάρης (ψευδώνυμο τού Γιάννη Μαρμαριάδη, γενν.
1902) έκαμε τήν πρώτη του έμφάνιση μέ μιά σειρά διηγήματα
στόν Νονμά. 'Η λογοτεχνική του παραγωγή, διηγήματα κυρίως
και ταξιδιωτικές εντυπώσεις, δέν είναι, ποσοτικά καί ποιοτικά,
ευκαταφρόνητη, έδωσε όμως μεγαλύτερο βάρος στήν κριτική.
Για σαράντα ολόκληρα χρόνια παρακολουθούσε καί έκρινε τή λο-
ΎοτεΧνι·κή παραγωγή άπό τις στήλες τών εφημερίδων καί τών πε­
268
Ν. Κ Α Ζ Λ Ν Τ Ζ Λ Κ Η Σ
ριοδικών, καί άπό τό 1933 άνέλαβε τή διεύθυνση τού λογοτε­
χνικού περιοδικού Νέα 'Ε στία. Δημοσίευσε έπίσης μιά σειρά
δοκίμια καθώς καί εκτενέστερες μελέτες γιά ζητήματα τής φιλο­
λογίας μας ('Έλληνες πεζογράφοι, τόμ. 1-3, 1954-1968).
Πληθωρικός στήν παραγωγή όπως οί δύο προηγούμενοι είναι
καί ό Αιμίλιος Χουρμούζιος (1904-1973), έπαγγελματίας δη­
μοσιογράφος (άρχισυντάκτης τής έφημερίδας Κ αθημερινή), άλλά
καί κριτικός πολύ γόνιμος. Πολύ συχνά έγραφε έπίκαιρες λογο­
τεχνικές καί θεατρικές κριτικές (ήταν γιά πολλά χρόνια καί Γε­
νικός διευθυντής τού Εθνικού Θεάτρου), άλλά έξέδωσε και πολ­
λά βιβλία κριτικής: 'Ο Παλαμ&ς και ή εποχή του (τόμ. 1-3,
1943-60), Κ ω νσταντίνος Θεοτόκης, Ευγένιος Ο'Νήλ κ.ά.
Ν. Κ Λ Ζ Α Ν Τ Ζ Α Κ Η Σ
Μέσα στά περιορισμένα όρια μιας ιστορίας τής λογοτεχνίας δέν
είναι εύκολο να περιγράψει κανείς καί νά άποτιμήσει τό τερά­
στιο σέ ογκο άλλά καί σέ εύρύτητα έργο τού Νίκου Καζαντζάκη
(1883-1957). Συνομήλικος μέ τό Σικελιανό (μέ τόν όποιο άλ­
λοτε συνδέονται αδερφικά καί άλλοτε χωρίζουν γιατί δέν μπο­
ρούν νά ταιριάσουν) καί μέ τό Βάρναλη, είναι καί έντελώς ξε­
χωριστός καί ιδιόρρυθμος- τό έργο του δύσκολα εντάσσεται στή
ροή πού έπιτελεΐ ή νεοελληνική λογοτεχνία, στήν ποίηση ή στήν
πεζογραφία, στά χρόνια τής δράσης του. Πνεύμα ανήσυχο άλ­
λωστε καθώς ήταν καί διψασμένος γιά τήν κάθε είδους γνώση,
ό Καζαντζάκης όχι μόνο ταξιδεύει πολύ, άλλά καί εγκαθίσταται
κατά περιόδους μονιμότερα στο εξωτερικό (στή Γαλλία, τή Γερ­
μανία ή τή Ρωσία) καί σάν νά ξεκόβει έτσι θεληματικά άπό τή
νεοελληνική σύγχρονή του πραγματικότητα.
'Ο Ν. Καζαντζάκης γεννήθηκε στό 'Ηράκλειο τής Κρήτης,
καί εκεί, στήν τουρκοκρατούμενη μικρή πόλη, όπου όμως κου-
φόβραζε ό έπαναστατικός πυρετός, μαθαίνει τά πρώτα γράμ­
ματα' ή επανάσταση τού 1897 τόν άναγκάζει νά φύγει, καί γιά
δύο χρόνια ν’ άκολουθήσει μαθήματα (περίεργη, άλήθεια, συγ­
κυρία) σ’ ενα σχολείο φραγκισκανών μοναχών στή Νάξο. ’Από
τό 1902-6 σπουδάζει νομικά στήν ’Αθήνα, καί τό 1907-9 στο
Παρίσι, όπου έπηρεάζεται άπό τή διδασκαλία τού Bergson.
Γυρνώντας στήν 'Ελλάδα θά έργαστεΐ μεταφράζοντας βιβλία φι­
λοσοφικά, καί τό 1914 γνωρίζεται μέ τόν Ά γγελο Σικελιανό,
26 9
 14. Μ Ε Τ Λ Τ Γ Χ Λ Ρ Ι Κ Ι Γ Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α . Κ Α Ζ Α Ν Τ Ζ Α Κ Η Σ
με τον οποίο περιοδεύουν στο 'Άγιον ’Όρος καί άλλου. Το 1918
καί το 1919 ταξιδεύει στην Ε λβετία καί στη Ρωσία, ώς άνώ-
τερος κρατικός υπάλληλος, γιά τον επαναπατρισμό των Ε λλή­
νων τοϋ Καυκάσου, καί το 1922 μένει στη Βιέννη, καί ύστερα
για περισσότερό καιρό στο Βερολίνο, δπου ζεΐ άπό κοντά τήν
εξαθλίωση και τις κοινωνικές αναταραχές μετά το τέλος τοϋ
πολέμου, και μέ μια παρέα Εβραίων φίλων του προσχωρεί στην
κομμουνιστική ιδεολογία. Στήν Ελλάδα γυρίζει το 1924 (περ­
νώντας προηγουμένως άπο τήν Ά σσίζη) καί στήν Κρήτη σχε­
διάζει, χωρίς επιτυχία, μια παράνομη πολιτική δράση. Στά χρό­
νια 1925-29 επιχειρεί τρία ταξίδια στή Ρωσία (τή δεύτερη φο­
ρά καλεσμένος άπο τή σοβιετική κυβέρνηση μέ τήν ευκαιρία
τής δεκαετηρίδας τής Επανάστασης), δπου συνδέεται (γιά να
χωρίσει στο τέλος) μέ τον έλληνορουμάνο συγγραφέα Panait
Istrati, καί μαζί του ή καί μόνος διασχίζει δλη τή Ρωσία άπο
τήν Τυφλίδα ώς τή Σιβηρία. 'Η έμπειρία τής Ρωσίας θά γεν­
νήσει ταξιδιωτικές έντυπώσεις, ένα γαλλικό μυθιστόρημα (Toda
R oba) κ.ά. Ά λλα ό Καζαντζάκης έχει πια μόνιμα στραμμένη
τή σκέψη του στήν επεξεργασία τής ’Ο δύσσειας.
Παράλληλα επιχειρεί σύντομες επισκέψεις στή Γαλλία, ενα
πολύμηνο ταξίδι στήν ’Ισπανία (1932-33), ενα άλλο στήν ’Ια­
πωνία καί στήν Κίνα (1935), καί παρακολουθεί ώς άνταποκρι-
τής τής εφημερίδας Κ αθημερινή τον εμφύλιο πόλεμο τής ’Ισπα­
νίας (1936). Το καλοκαίρι τοϋ 1939 μια πρόσκληση τοϋ British
Council τον φέρνει στήν ’Αγγλία, δπου καί ζεΐ τούς πρώτους
μήνες τοϋ πολέμου. Στο τέλος τής χρονιάς έπιστρέφει καί μένει
στήν Αίγινα δλο τον καιρό τοϋ πολέμου καί τής Κατοχής. Μετά
την απελευθέρωση, στήν ’Αθήνα, άνακατεύεται κάπως στήν πο­
λιτική, δπου ιδρύει μία ομάδα σοσιαλιστική, καί διατελεΐ, γιά
πολύ μικρό χρονικό διάστημα, υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου.
Τόν ’Ιούνιο τοϋ 1946 φεύγει γιά τήν ’Αγγλία, μένει λίγο στό
Cambridge, καί άπό τό Σεπτέμβριο εγκαθίσταται στό Παρίσι,
όπου, για μικρό πάλι διάστημα, είναι σύμβουλος λογοτεχνίας
στήν UNESCO. Ά πό τό 1948 μένει πιά μόνιμα στήν Antibes
τής μεσημβρινής Γαλλίας, έργαζόμενος πάντα καί παρακολου­
θώντας τις άλλεπάλληλες —τώρα— μεταφράσεις καί δημοσιεύ­
σεις των έ'ργων του. Προσκαλεσμένος άπό τήν κινεζική κυ­
βέρνηση έπιχειρεΐ τό καλοκαίρι τοϋ 1957 ενα ταξίδι στήν Κίνα*
άρρωστος φτάνει στήν Κοπεγχάγη καί άπό εκεί στήν πανεπι­
270
Ν. Κ Α Ζ Α Ν Τ Ζ Α Κ Η Σ
στημιακή κλινική τοϋ Freiburg τής Γερμανίας, δπου καί πε­
θαίνει στις 26 ’Οκτωβρίου τοϋ ίδιου χρόνου. Οί Κρητικοί συμ­
πατριώτες του τόν έτίμησαν καί τόν έθαψαν σ’ έναν προμαχώνα
των βενετσιάνικων τειχών τοϋ 'Ηρακλείου.
Τήν πρώτη του ούσιαστική εμφάνιση στά γράμματα τήν κάνει
ό Καζαντζάκης πρός τά τέλη τής πρώτης δεκαετίας τοϋ αιώνα
μας, ύστερα άπό τις σπουδές του στό Παρίσι. Μιά τραγωδία του,
Ό Π ρω τομάστορας, είναι βασισμένη στό δημοτικό τραγούδι
τοϋ Γεφυριοΰ τής Ά ρτας, μέ έκδηλα δμως καί στοιχεία αισθη­
τισμού. Γράφει επίσης καί μιά έπιστημονική μελέτη γιά τόν
Νίτσε. 'Η έπίδραση τοϋ Νίτσε είναι άλλωστε φανερή καί στήν
τραγωδία καί θά μείνει μόνιμη σέ δλο τό έργο του, φανερή είτε
στό στοιχείο τής άπιστίας, εΐτε στή σύλληψη τοϋ υπεράνθρω­
που. 'Ό πως έπίσης μόνιμη σφραγίδα θά άποθέσει σε δλη του
τή δημιουργική παραγωγή ή άντιλογοκρατική φιλοσοφία τοϋ
Bergson καί ή θεωρία του γιά τή ζωτική ορμή (élan vital). Ό
Καζαντζάκης άκολουθεΐ άλλωστε τό πνευματικό κλίμα τής έ-
ποχής του (τόν επηρεάζει καί ό πραγματισμός τοϋ W illiam
Jam es), άλλά βρίσκεται άπόλυτα ένταγμένος καί μέσα στήν τότε
νεοελληνική πραγματικότητα καί στά άνοδικά ρεύματα πού τή
συναπαρτίζουν: τόν Π ρω τομάστορα τόν άφιερώνει στον ’Ίωνα
Δραγούμη, καί είναι ενα άπό τά ιδρυτικά μέλη τοϋ « Εκπαιδευ­
τικού 'Ομίλου».
Α λλά ό νοΰς τοϋ Καζαντζάκη, καί άπό τά νεανικά άκόμη
αυτά χρόνια, είναι άνήσυχος, ή ψυχή του βασανίζεται από αγω­
νίες καί άπό προβλήματα θεμελιακά —μιά άγωνία μεταφυσική
(ή υπαρξιακή), όπως θά τή χαρακτηρίσουν οί βιογράφοι του.
Α ναζητεί τή λύτρωση στή γνώση, στά ταξίδια, στήν έπαφή
μέ τούς άνθρώπους, σέ κάθε λογής έμπειρίες. ’Ανησυχίες θρη­
σκευτικές τυραννοΰν έπίσης τόν άπιστο αύτόν νιτσεϊστή· ιδιαίτερα
ή μορφή τοϋ Χριστοΰ («αύτή ή ένωση ή τόσο μυστηριώδης καί
τόσο πραγματική τοϋ άνθρώπου καί τοϋ Θεοΰ», δπως γράφει
σ’ ένα του γράμμα)6 τόν παρακολουθεί σάν έμμονη ιδέα άπό τά
νεανικά ώς τά τελευταία του χρόνια. Τό 1915, ύστερ’ άπό την
περιήγησή του μέ τό Σικελιανό στό Ά γιο ν ’Όρος, έκφράζει τά
6. Γ ρ ά μ μ α π ρο ς τ ο σ υ γ γ ρ α φ έ α M a x T a u , π ο ύ τό π α ρ α θ έ τ ε ι ο Π . Π ρε-
β ε λ ά κ η ς, Ό ποιητής και τό ποίημα τής ’ Οδύσσειας, ’ Α θ ή ν α 1 9 5 8 , σ. 3 0 9 .
Τ ο ϋ ίδ ιο υ , Τετρακόσια γράμματα, ’Α θ ή ν α 1 9 6 5 , σ. λ ς '.
271
 14. Μ Ε Τ Λ Τ Τ Χ Λ 1 Ί Κ Η Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α . Κ Α Ζ Α Ν Τ Ζ Α Κ Τ Ι Σ
βιώματά του μέ μιά τραγωδία, Χ ριστός. Το 1922 δύο καινού­
ριες τραγωδίες δείχνουν τούς νέους του προσανατολισμούς: Β ού­
δας καί Ό δνσσέας. 'Ο Π. Πρεβελάκης, ό πιο έγκυρος ερμηνευ­
τής του, σημειώνει τούς «προφήτες», πού μέ τή σειρά έχουν κα­
τακτήσει τον Καζαντζάκη: Νίτσε, Χριστός, Βούδας, Λένιν —ας
σημειωθεί: Λένιν, όχι Μάρξ, πού μέ τή θεωρία του βρισκόταν
στους άντίποδες τής φιλοσοφίας τοϋ Καζαντζάκη.7 Στο τέλος
θά άπαρνηθεΐ καί αυτόν, καί ό ήρωάς του, πρότυπο καθ’ ομοί­
ωσή του —ή «παράλληλος», όπως τον χαρακτηρίζει ό ερμηνευ­
τής του— θά γίνει ό Όδυσσέας.
Τα χρόνια πού περνά στή Γερμανία (1922-23) είναι άποφα-
σιστικά για τή μελλοντική διαμόρφωση τής κοσμοθεωρίας του.
Εγκαταλείπει τον «άριστοκρατικό εθνικισμό» στον όποιο π ί­
στευε ώς τότε (τον εθνικισμό τοϋ ’Ίωνα Δραγούμη καί τής επο­
χής του) καί δέχεται τις έπαναστατικές καί κομμουνιστικές ιδέες
πού άνατάραζαν τότε τήν πολιτική καί πνευματική ζωή τής
Γερμανίας. Παράλληλα τον επηρεάζουν (σημειώνει ό βιογράφος
του) η θεωρία τοϋ Oswald Spengler γιά τήν καταστροφή των
πολιτισμών (θεωρία πού τόση εντύπωση είχε δημιουργήσει στον
καιρό της), καθώς καί, σέ πλαίσια ελληνικά, τό γεγονός τής
Μικρασιατικής καταστροφής μέ τό γκρέμισμα των άξιων πού
προκάλεσε. Τά χρόνια αύτά στή Γερμανία γράφτηκε καί ή ’Α­
σ κ η τικ ή , έ'να από τά σημαντικότερα κείμενα τοϋ Καζαντζάκη,
πού δημοσιεύτηκε γιά πρώτη φορά τό 1927 μέ τόν τίτλο S al­
va tores D ei.
Ή Α σκ η τικ ή είναι έ'να κείμενο σχετικά σύντομο, πολύ συμ­
πυκνωμένο, πού εκφράζει τή μεταφυσική πίστη τοϋ Καζαντζάκη.
Ό ’ίδιος τό θεωρούσε «τό σπόρο άπ’ όπου βλάστησε όλο τό έργο
του- ό,τι κι αν έγραψε είναι σχόλιο, illustration τής ’Α σκητι­
κής». Τή χαρακτήρισε ακόμη σάν «ένα βιβλίο m ystique όπου
διαγράφει τή μέθοδο ν’ ανεβεί ή ψυχή από κύκλο σέ κύκλο, ώ ­
σπου να φτάσει στήν άνώτατη έπαφή. Οί κύκλοι είναι πέντε: ’Ε­
γώ, ’Ανθρωπότητα. Γής, Σύμπαντο, Θεός».8 Ή στερνή μορφή
τής θεωρίας είναι ή «Ιΐράξη» καί ό τελευταίος άναβαθμός τοϋ
λυτρωτικού άνήφορου είναι ή «Σιγή». Τό έργο έχει ένα ΰφος στι-
7. Α ύ τ ., σσ. λ θ '-ν'.
8 . Γ α λ ά τ ε ια Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η , ’Άνθρωποι καί υπεράνθρωποι, σ. 1 0 0 (ά να -
φ έ ρ ε τ α ι ά π ό το ν II. ΙΙ ρ εβ ε λ ά κ η , Ό ποιητής καί τό ποίημα τής ’ Οδύσ­
σειας, Α θ ή ν α 1 9 5 8 , σ. 79).
272
Ν.ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ
βαρά, πλαστικό, καί —παρά τό μεταφυσικό του περιεχόμενο—
μιά δροσιά πού τοϋ δίνει τή χάρη τοϋ λογοτεχνήματος. Τό ιδεο­
λογικό του μήνυμα χαρακτηρίστηκε, όταν κυκλοφόρησε, σάν
«μιά κραυγή πέρα άπό τόν κομμουνισμό»- ΰστερ’ άπό τήν επί­
σκεψή του στή Ρωσία, ό Καζαντζάκης, άρνούμενος πιά καί τις
έως τότε θεωρίες του καί προχωρώντας προς έναν ολοκληρωτικό
μηδενισμό, τροποποίησε τό κείμενο καί πρόσθεσε στό «πιστεύω»
του έναν τελικό «μακαρισμό» γιά όσους λυτρώνουν τό Θεό καί
λένε: ’Εγώ καί σύ είμαστε ένα —«καί τό ένα τοΰτο δέν υπάρχει».
Τήν ’Α σκητική θεωρούσε, όπως είδαμε, ό Καζαντζάκης ώς το
σπόρο γιά όλο τό κατοπινό του έργο. Καί έ ρ γ ο κατ’ εξο­
χήν (καί όλα τ ’ άλλα «πάρεργα») θεωρούσε πάλι ό ίδιος τήν
’Ο δύσσεια. Τόν πρώτο πυρήνα τόν σχεδίαζε κιόλας τό 1924 στήν
Κρήτη, μετά τήν έπιστροφή του άπό τή Γερμανία, έπειτα δού­
λεψε τό έργο εντατικά κατά καιρούς σέ εφτά διαφορετικές γρα­
φές ώς τήν έκδοση τοϋ 1938. Στό ταξίδι του στή Ρωσία νο­
σταλγεί πότε θά έπιστρέψει γιά νά ριχτεί στό γράψιμο, ταξι­
δεύοντας άργότερα στήν ’Ά π ω ’Ανατολή καταγράφει έμπειρίες
γιά νά τις χρησιμοποιήσει στό έργο. Είναι πραγματικά μια
«υπεράνθρωπη έπιχείρηση ν’ άξιοποιηθεΐ καί ταξινομηθεί ή ά-
πέραντη πνευματική πείρα τοϋ Καζαντζάκη».9
Τό έργο εκτείνεται σέ είκοσι τέσσερις ραψωδίες καί σέ 33.333
δεκαεφτασύλλαβους ιαμβικούς στίχους (ό άριθμός είναι γιά τόν
Καζαντζάκη συμβολικός). Περίληψη τοϋ έργου είναι φυσικά δύ­
σκολο νά δοθεί" μιά χρήσιμη «σύνοψη» περιέχεται στό βιβλίο
τοϋ Π. Πρεβελάκη,10 άλλη άναλυτικότερη στή μετάφραση τοϋ
Κ. Friar. Ά ς περιοριστούμε νά ποΰμε πώς τό ποίημα άρχίζει
μετά τήν επιστροφή τοϋ Όδυσσέα στήν ’ Ιθάκη καί άποτελεί
μιά νέα περιπλάνηση τοϋ άνικανοποίητου ήρωα. Πηγαίνει πρώτα
στή Σπάρτη, όπου κλέβει τήν Ελένη, υστέρα στήν Κρήτη, όπου
μιά συνωμοσία έκθρονίζει τό βασιλιά, καί στήν Αίγυπτο (πάλι
μιά έργατική επανάσταση κι έδώ), άπό όπου φεύγοντας καί
υστέρα άπό τήν άσκηση σ’ ένα βουνό, χτίζει τήν Πολιτεία (Ού-
τοπία) του, πού καταστρέφεται, καί φτάνει στήν «πλέρια λευτε­
ριά». Θά συναντηθεί μέ τόν Μαναγή (προσωποποίηση τοϋ Βού­
δα), τόν Καπετάν "Ενα (Δόν Κιχώτη), έναν άπάρθενο ψαρά
9. Π ρ ε β ελ ά κ η ς , ό .π ., σ . 4 9 . 1 0 . Α ύ τ . σσ. 1 1 1 - 1 2 3 .
2 73
 14. Μ Ε Τ Α Ψ Τ Χ Λ Ρ Ι Κ Η Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α . Κ Α Ζ Α Ν Τ Ζ Α Κ Η Σ
(το Χριστό)" στο τέλος άρμενίζει για το Νότιο Πόλο, όπου
καί τον βρίσκει ό θάνατος καί ή έξαύλωση.
Πραγματικά ή ’ Ο δύσσεια μεταπλάθει στήν ιδιότυπη μορφή
της όλη την κοσμοθεωρία, άν μπορούμε νά την πούμε έτσι, καί
ολη τή μεταφυσική αγωνία του δημιουργού της, καθώς καί όλα
τά γνωρίσματα του χαρακτήρα του: τον ήρωικό του πεσιμισμό
τήν άντιλογοκρατία του, τή μοναξιά του —στο τέλος τον μη­
δενισμό του. Δύσκολο νά μπουν οί ιδέες του σέ μια σύνθεση καί
πολλές φορές συγκρούονται ή μία μέ τήν άλλη· ή κεντρική γραμ­
μή άλλωστε στον Καζαντζάκη είναι ή άρνηση, ή κατάρριψη ένός
τέρματος μέ μιά καινούρια άρνηση, ό αγώνας όχι γιά τήν επι­
δίωξη, άλλα ό άγώνας για τον ίδιο τον άγώνα, ή ελευθερία σαν
άρνηση τής ιδέας τής ελευθερίας, ή αποθέωση του κενοϋ.
'Ο Καζαντζάκης θέλησε νά γράψει ένα έπος, το έπος του σύγ­
χρονου ανθρώπου (όχι μόνο του 'Έλληνα ή του Ευρωπαίου),
καί γι αύτό έβλεπε τήν ’Ο δύσσεια ώς το κατ’ έξοχήν «έργο»
του. ’Αλλά καί οί πιο άκραιφνεΐς θαυμαστές του δύσκολα θά πα­
ραδεχτούν πώς είναι ή ’Ο δύσσεια έ'να έπος μέ τή σημασία αύτή
(τή σημασία πού είχε γιά τον Ρωμαίο τής αύτοκρατορίας ό
Βιργίλιος ή γιά τον άνθρωπο τοϋ τέλους τής ’Αναγέννησης ό
Torquato Tasso). ’Άλλωστε, ξεχωριστά άπό το άν ό ποιητής
πέτυχε ή όχι στις προθέσεις του, έλειψε κι ένα άλλο άπαραίτητο
καθοριστικό στοιχείο: ή επαφή τοϋ έργου μέ το κοινό. Ή ’Ο­
δύσσεια δέ μίλησε σέ πλατύτερους κύκλους, άλλά δέ μίλησε
ούτε καί σέ στενότερους, ώστε νά περάσει, έστω έμμεσα, καί
νά άφομοιωθεΐ. ’Έμεινε άπομονωμένη καί τότε όταν έκδόθηκε
(στήν πολυτελή, βαριά καί δύσχρηστη πρώτη έκδοση), άλλά,
φοβόμαστε, καί σήμερα άκόμα, καί άφοΰ το έργο μεταφρασμένο
έγινε προσιτό στο διεθνές κοινό. Καί δέν είναι μόνο ό όγκος των
τριαντα τόσων χιλιάδων στίχων πού κρατά σέ άπόστασή τον
άναγνώστη, είναι καί ή γλώσσα, τραχιά, εξεζητημένη, μέ πολ­
λούς ιδιωματισμούς καί άγνωστες λέξεις, άλλά άκόμα καί το
περιεχόμενο: ό νέος αύτύς Όδυσσέας, άνήθικος καί «despe­
rado», είναι τόσο ξεμοναχιασμένος πού δέν είναι πιά άνθρώπι-
νος, ένα πλάσμα πού δέν μπορεί νά γεννήσει τή συμπάθεια. Το
παγοβουνο πάνω στο όποιο πεθαίνει ολομόναχος είναι ένα σύμ­
βολο άρκετά εύκρινές.
Ά λλά παρ’ όλα αύτά ή ’Ο δύσσεια είναι τύ δίχως άλλο μιά
εκπληκτική δημιουργία —καί μιά δημιουργία ποιητική. Ό συγ­
274
Ν. Κ Α Ζ Α Ν Τ Ζ Α Κ Η Σ
γραφέας μπόρεσε νά μεταπλάσει δημιουργικά όλη τήν τεράστια
γνώση καί τήν πείρα τής ζωής πού είχε θησαυρίσει μέσα του
μέ το στοχασμό καί τήν άσκηση. Καί παρόλο πού είναι στή βάση
του μιά σύλληψη διανοητική, το έργο ξεπερνά το έγκεφαλικο
στάδιο. Ό Καζαντζάκης είναι συγγραφέας πού ξέρει νά δώσει
πλαστικότητα καί άληθινή ύπαρξη στις νοηματικές συλλήψεις
του, κάποτε, στις καλύτερες στιγμές, νά τούς έμφυσήσει καί
ποιητική πνοή. 'Η ’Ο δύσσεια είναι ένα «έργο»· σ' αύτό είχε
άπόλυτα δίκιο ό δημιουργός της.
Παράλληλα μέ τήν επεξεργασία τής ’Ο δύσσειας (άπό το 1933
ως το 1939 περίπου) ό Καζαντζάκης έγραψε καί μιά σειρά άπό
«κάντα», ποιήματα σέ δαντική τερτσίνα —ή μόνη ίσως λυρική
(άν μπορεί νά θεωρηθεί λυρική) παραγωγή του. Είναι άφιερω-
μένα σέ πρόσωπα πού έπαιξαν σημαντικό ρόλο στή διαμόρφωση
τής δικής του προσωπικότητας, άπό το Δάντη καί τον Γκρεκο
ώς τούς γονείς του καί τούς πιο κοντινούς φίλους του. Λογά­
ριαζε νά γράψει είκοσι τέσσερα, όσες καί οί ραψωδίες τής ’Ο δύσ­
σειας., καί τά ονόμαζε παίζοντας «οί είκοσι τέσσερις σωματο­
φύλακες τής ’Ο δύσσειας». Τυπώθηκαν μετά το θάνατό του με
τον τίτλο Τερτσίνες.
'Η δεκαετία ΰστερ’ άπό τήν έκδοση τής ’ Ο δύσσειας (1938)
καλύπτεται στο μεγαλύτερο μέρος της άπό τά δύσκολα χρόνια
τοϋ πολέμου καί τής εχθρικής κατοχής, πού 6 Καζαντί,άκης τά
περνά στήν Ελλάδα, τον περισσότερο καιρό στήν Αίγινα. Πριν
άπό τον πόλεμο είχε γράψει δύο νέες τραγωδίες, τή Μ έλισσα
(1937) καί τον Ίονλιανό (1939). Ά λλά καί μετά, τον πόλεμο,
τήν εποχή τής δημιουργίας τών μυθιστορημάτων του, θά γράψει
άλλη μιά σειρά άπό δράματα, καί μάλιστα πολλοί κριτικοί θεω­
ρούν ότι σ’ αύτά περισσότερο παρά στα μυθιστορήματα του διε-
χυσε τήν άγωνία τών ύστερων χρόνων του. Τά θέματα είναι ποι­
κίλα, άπό τήν άρχαία έποχή καί τή σύγχρονη ιστορία: Π ρομη­
θέας, Κ αποδίστριας, Κ ούρος (ή Θησέας), Κ ωνσταντίνος Πα-
λαιολόγος, Χ ριστόφορος Κ ολόμβος (1944-49).
Τό δράμα είναι μιά μορφή, την όποια, καθώς είδαμε, απο
τά πρώτα χρόνια βρήκε ό συγγραφέας πιο κατάλληλη γιά νά
έκφραστεΐ. Τό θέατρο (καλύτερα ή θεατρική μορφή) στάθηκε
γιά τον Καζαντζάκη ένα μέσο γιά νά εξωτερικευσει τον εσω­
τερικό του κόσμο. ’Εκείνο όμως πού κάνει εντύπωση (και που
275
 14. Μ Ε Τ Α Ψ Ύ Χ Α Ρ Ι Κ Ι Ι Ι Ι Ε Ζ Ο Γ Ρ Λ Φ Ι Α . Κ Λ Ζ Α Ν Τ Ζ Λ Κ Ι Ι Σ
το παρατήρησαν κριτικοί έμπειροι στα θεατρικά) είναι ή βα­
σική ομοιότητα του ένός έργου μέ το άλλο. ’Έχεις την έντύπωση
πως πρόκειται για το ’ίδιο θέμα πού επαναλαμβάνεται σέ ποι­
κίλες παραλλαγές. Στο κέντρο βρίσκεται πάντα ό ένας, ό μονα­
δικός άνθρωπος, πού θ’ άντιπαραταχθεί στούς πολλούς, ό άν­
θρωπος πού «ξέρει» π.χ. πώς ό αγώνας είναι μάταιος άλλά πώς
πρεπει ν’ άγωνιστεΐ ώς το τέλος, πού ξέρει τό «μεγάλο μυστικό»
—όπως τυπικά επαναλαμβάνεται— αδιάφορο άν ό άνθρωπος αυ­
τός λέγεται Ίουλιανός, ή Κωνσταντίνος Ιίαλαιολόγος, ή Καπο-
δίστριας, ή Χριστόφορος Κολόμβος.
Ε κείνο πού είναι πιό αποφασιστικό στα τελευταία του χρόνια
είναι η στροφή του πρός τό μυθιστόρημα, ένα είδος με τό ό­
ποιο δέν είχε καθόλου ως τότε καταπιαστεί, τουλάχιστο στή
γλωσσά του. Κίνητρο γιά τή στροφή του χύτη ήταν ή έπιθυμία
του νά επικοινωνήσει μέ τό πλατύτερο κοινό, κάτι πού τό είχε
ως τότε στερηθεί. Καί ή φιλολογική του διαίσθηση τού έδειχνε
πως ή κατάλληλη μορφή γ ι’ αύτό, ήταν τό μυθιστόρημα. 'Ο
ίδιος σ’ ένα του κείμενο άφήνει νά υποδηλώσει πώς τα μυθιστο­
ρήματα είναι ή διασκέδαση καί ή άνάπαυσή του άφοΰ τέλειωσε
τό «έργο» του.11
Τό πρώτο του μυθιστόρημα είναι ό β ίο ς καί π ο λιτεία του
Ά?.έξη Ζ ορμπά (1946). 'Ο Καζαντζ άκης μυθοποιεί εδώ ένα
πραγματικό πρόσωπο, έναν λαϊκό πρωτόγονο τύπο άπό τή Μα­
κεδονία, μέ τόν όποιο μάλιστα συνεργάστηκε σέ μιά περίεργη
επιχείρηση μεταλλείων στα 1916-17 στή Μάνη. ΤΙ δράση μετα­
τίθεται άπό τό συγγραφέα στήν Κρήτη, άλλά ή κεντρική μορφή
που κυριαρχεί στό μυθιστόρημα είναι ή ξεχειλισμένη ζωική ορμή
τού πρωτογόνου αυτού, μή κοινοινικοΰ ανθρώπου, πού ό στοχα­
στής καί πολιτισμένος Καζαντζάκης τόν βλέπει στήν απέναντι
όχθη μέ κάποια ζήλεια. Είναι σίγουρα ένας άπό τούς πιό αλη­
θινούς μυθιστορηματικούς τύπους τού Καζαντζάκη, όπως άλλω­
στε ολόκληρο αύτό τό πρώτο του μυθιστόρημα είναι ασφαλώς
και τό καλύτερό του. Στα υπόλοιπα ό Καζαντζάκης θέτει προ­
βλήματα ήθικά καί μ.εταφυσικά, πράγμα πού πολλές φορές θο-
λώνει τήν καθαρή λογοτεχνική προσφορά, καθώς μάλιστα ό ίδιος
δέ δίνει καί πολλή σημασία στή λογοτεχνική επεξεργασία' σέ
1 1 . ΙΤρεβελάκης, δ .π ., σ. 2 7 8 (~ρ3· κ α ί σ. 8 1 8 , σ η μ . 2 1 8 ) . Β λ. ά κ ό μ α
Τοϋ ίδιου. Τετρακόσια γράμματα, σ. 597 (άρ. 341).
276
Ν. Κ Λ Ζ Α Ν Τ Ζ Λ Κ Ι Ι Σ
κάποιο γράμμα του λέει μέ κάποια υπερβολή πώς δέν έχει κα­
μιά σχέση μέ τή λεγάμενη λογοτεχνία καί πώς μεταχειρίζεται
τά ίδια μέσα, τις λέξεις, μά εντελώς γιά άλλο σκοπό.12
’Εκτός άπό τόν Ζ ορμπά ό Καζαντζάκης έγραψε τά μυθιστο-
ρήματά του, ή τούς έδωσε τήν τελική μορφή, στήν τελευταία
δεκαετία τής ζωής του, όταν βρίσκεται πια μόνιμα εγκατεστη­
μένος στό εξωτερικό. ’Εκεί γνώρισε καί τή διεθνή έπιτυχία, μιά
επιτυχία εύρύτατη καί καταπληκτική. Τά μυθιστορήματά του
μεταφράζονται τό ένα μετά τό άλλο σέ διάφορες ευρωπαϊκές
γλώσσες, κυκλοφορούν καί σχολιάζονται εύρύτατα ή μετασκευά­
ζονται γιά τή σκηνή ή τήν οθόνη (ας θυμηθούμε καί τό ’Εκείνος
πού πρεπει νά πεθάνει τού Dassm)' πολλές φορές δημοσιεύονται
πρώτα στήν ξένη γλώσσα καί ύστερα στό πρωτότυπο. 'Η ξαφνι­
κή αύτή καί όψιμη διεθνής αναγνώριση ένός συγγραφέα χρειά­
ζεται ίσως κάποια εξήγηση, άλλά τό πράγμα θά μάς οδηγούσε
μακριά. "Ενα μέρος τής επιτυχίας άλλωστε ίσως νά οφείλεται
περισσότερο στα «γραφικά» στοιχεία πού άφθονοΰν στά μυθι-
στορήματά του (στήν κρητική ζωή τών άρχών τού αιώνα, στον
περίεργο πρωτογονισμό τών ήρώων), στοιχεία δεμενα άσφαλώς
οργανικά μέ τά έργα καί γνήσια λογοτεχνικά παρουσιασμένα,
πού δέν άποτελοϋν όμως τόν κεντρικό πυρήνα, τό «μήνυμα» πού
ήθελε ό συγγραφέας νά μεταδώσει εκλαϊκευμένο στό κοινο.
Τά μυθιστορήματά του είναι πολλά' δέ χρειάζεται νά τ ’ ανα­
φέρουμε όλα. Τά πιό άρτια, ύστερ’ άπό τόν Ζ ορμπά, είναι νομί­
ζουμε °Ο Χριστός ξανασταυρώνεχαι καί Ο Κ οπετόν Μ ιχάλης. 'Ο
Χριστός ξανασταυρώνεχαι (1948) προβάλλει ένα πλήθος κόσμου.
Σ’ ένα έλληνικό χωριό τής ’ Ανατολής άναπαριστάνουν θεατρικά
τά πάθη τού Χριστού. Οί διάφοροι χωρικοί θά ενσωματώσουν τά
εύαγγελικά πρόσωπα, άλλά τελικά ταυτίζονται μέ τά πρόσωπα
πού υποδύονται" ό Μανολιός, πού υποδύεται τό Χριστό, στό τέ­
λος θά «ξανασταυρωθεΐ», επειδή υποστήριζε τούς φτωχούς καί
τό δίκιο. Δραματική είναι ή σύγκρουση άνάμεσα στούς μόνιμους
κατοίκους τού χωριού, πού δέ θέλουν νά χάσουν τήν ησυχία τους,
καί στούς πεινασμένους καί ξεσπιτωμένους πρόσφυγες άπό ένα
άλλο έλληνικό χωριό. 'Η αντίθεση παίρνει διαστάσεις πλατιά
άνθρώπινες, ή διαπραγμάτευση είναι καθαρά μυθιστορηματική,
12 . Γ ρ ά μ μ α ά π ό τ ή ν A n l.ib e s, 2 Μ α ρ τίο υ 1 9 5 5 , π ρ ο ς τό ν Α . Σ αχίνη"
τό π α ρ α θ έ τ ε ι ό τ ε λ ε υ τ α ίο ς , ΙΙεζογράφοι τον καιρού μας, ’Α θ ή ν α ( 1 9 6 7 ) ,
σ. 3 4 .
277
 14. ΜΚΤΛ' Ι Ύ Χ Λ Ρ Ι Κ Ι 1 ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ Ν. Κ Α Ζ Α Ν Τ Ζ Α Κ Η Σ

τ6 πλήθος ζωγραφίζεται, μέ άπειρες άποχρωσεις καί λεπτομέ­
ρειες, καί απάνω τους προβάλλονται πιο άνάγλυφα οί κεντρικοί
ήρωες καί ιδιαίτερα ή άγνή μορφή του Μανολιοΰ.
'Ο Κ απεταν Μ ιχάλης (1950) δέν είναι ’ίσως τόσο άρτιο καί
εσωτερικά δικαιωμένο. Στήν κεντρική μορφή ό συγγραφέας μυ­
θοποιεί το πρόσωπο του πατέρα του σέ όλη του τή δυναστευτική
αυστηρότητα, άλλα καί προσπαθεί «ν’ άναστήσει το 'Ηράκλειο
τής παιδικής του ηλικίας» και προπάντων τούς αγώνες των Κρη­
τικών γιά την άπελευθέρωση. ’Ίσως τά δύο αύτά θέματα νά μην
μπόρεσαν νά ισοσταθμίσουν. 'Ο κεντρικός ήρωας είναι λιγότερο
ένας αγωνιστής τής λευτεριάς καί περισσότερο μιά καινούρια
ενσάρκωση τών ήρωων του (τοϋ Όδυσσέα, τοϋ Ίουλιανοϋ, του
Καποδίστρια), δηλ. τής ψυχής του ίδιου τοϋ συγγραφέα. Τά λό­
για τοϋ ήρωα στο τέλος: «όχι ελευθερία ή θάνατος —έλευθερία
κ αί θάνατος» είναι εντελώς «καζαντζακικά». 'Ωστόσο και στο
μυθιστόρημα αυτό κινούνται ένα πλήθος πρόσωπα, καί ή άτμό-
σφαιρα τοϋ τουρκοκρατούμενου 'Ηρακλείου δίνεται αύθεντικά.
’Από τά άλλα μυθιστορήματα, 'Ο τελευταίος πειρασμός
(1950-51) έχει ώς βασικό θέμα του το Χριστό (καί είναι εκείνο
πού γέννησε τις περισσότερες άντιδράσεις). Ό φτωχούλης τον
Θεόν (1952-53) είναι μιά μυθοποιημένη βιογραφία τοϋ άγιου
Φραγκίσκου τής Ά σσίζης, καί ΟΙ ’Αόερφοφ>άδες (1954) δια­
δραματίζονται στον καιρό τοϋ άνταρτοπολέμου ύστερ’ άπό την
άπελευθέρωση (1944-49). Οί χρονολογίες είναι τής συγγραφής·
τά περισσότερα έκδόθηκαν στά ελληνικά πολύ ύστερότερα, το
τελευταίο μετά τό θάνατό του. Τέλος ας προσθέσουμε καί την
’Αναφορά στον Γκρέκο, δημοσιευμένη επίσης μεταθανάτια
(1961), άν καί δέν είναι μυθιστόρημα, άλλά μια ποιητική αυτο­
βιογραφία, άπαραίτητη γιά τον ερμηνευτή τοϋ έργου του.
’Από έπιστολικές μαρτυρίες βλέπουμε πώς τελείωσαν σε κατα­
πληκτικά σύντομο χρονικό διάστημα —πράγμα που γεννά βέ­
βαια τό θαυμασμό, άλλά καί πολλές άμφιβολίες.
Τις πολλές εμπειρίες του άπό τά ταξίδια τις μετατρέπει επί­
σης δημιουργικά ό Καζαντζάκης γράφοντας τις εντυπώσεις του-
πολλές φορές ό άρχικός πυρήνας είναι οί άνταποκρίσεις του σέ
εφημερίδες, τελικά όμως οί εντυπώσεις χάνουν τόν ευκαιριακό
τους χαρακτήρα καί μάς δίνουν ένα πνεΰμα άνήσυχο, παρατη­
ρητικό καί στοχαστικό. Μέ τό γενικό τίτλο Ταξιδεύοντας δη­
μοσίευσε γιά πρώτη φορά τις έντυπώσεις του άπό ταξίδια στήν
Ισπανία, τήν ’Ιταλία, τήν Αίγυπτο καί τό Σινά (1927), άπό
τόν έμφύλιο πόλεμο στήν Ισπανία άργότερα (1937), άπό τήν
’ Ιαπωνία καί τήν Κίνα (1938), τήν ’Αγγλία (1941). Σέ μετα­
θανάτιες εκδόσεις προστέθηκαν καί άλλες άπό τή Ρωσία, τήν
Ιερουσαλήμ, τήν Κύπρο, τήν Πελοπόννησο. ’Ίσως δεν έμεινε
τόπος, άπό τους πολλούς πού έπισκέφτηκε, πού νά μήν τόν
κατέγραψε στις ταξιδιωτικές του περιγραφές, που είναι ασφα­
λώς άπό τά καλύτερα δημιουργήματα τοϋ Καζαντζακη.

Γιά νά ολοκληρωθεί ή επιβλητική καί πολύπλευρη μορφή τοϋ

Καζαντζάκη, πρέπει τελειώνοντας ν’ αναφέρουμε καί τις μετα­
φράσεις του καί τά ταξιδιωτικά του. Ό Καζαντζάκης μπορούμε
νά ποΰμε πως συνειδητοποιούσε τις εμπειρίες του μετατρέποντάς
τες σέ συγγραφή. Οί μεταφράσεις του τών άριστουργημάτων τής
παγκόσμιας φιλολογίας (Dante, F aust, "Ομηρος) είναι κι αύτές
σαν μιά πιο ύπεύθυνη άνάγνωση ή σάν σχολιασμός. Γράφονται,
θά έλεγε κανείς, κυρίως γιά εκείνον καί δχι γιά τόν άλλον, ό
οποίος στο τέλος ίσως νά μή βρει τή βοήθεια πού ζητούσε.
278 279

ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ΓΕΝΙΑ TOT 1930. ΠΟΙΗΣΗ
Γ. ΣΕΦΕΡΗΣ
Τό 1931 κυκλοφορούσε στην ’Αθήνα μιά λιγοσέλιδη, ποιητική
συλλογή:_Γ._Σεφέρη, Στροφή. Το δνομα ήταν άγνωστο στά λο­
γοτεχνικά περιοδικά τής έποχής καί παρουσιαζόταν γιά πρώτη
φορά. Ο τίτλος τής συλλογής είναι διφορούμενος- μπορεί νά
είναι ένας όρος τής στιχουργικής μονάχα, αλλά μπορεί καί νά
σημαίνει μια πραγματική «στροφή» καί βαθύτερη άλλαγή. Τώρα
το ξερουμε πώς ο τίτλος είχε ασφαλώς αυτό τό δεύτερο νόημα.
Με τη λιγοσέλιδη ποιητική συλλογή ερχόταν στή νέα ελληνική
ποίηση μια άναπάντεχη άλλαγή, μια πραγματική «στροφή»
αυτό που μάς εγινε από τότε γνώριμο καί οικείο στις πολυ­
ποίκιλες παραλλαγές του.
'Η κριτική συχνά μίλησε γιά τή «γενιά τού 1930»j στήν ποίη­
ση καί στήν πεζογραφία. Ό όρος δεν είναι άστοχος- όπως πε­
νήντα χρονιά πιο πριν ή «γενιά τού 1880» έφερνε κάτι καινούριο
και επαναστατικό, αντίθετο από τά έως τότε καθιερωμένα, έτσι
και οι ποιητές μετά το 1930 άπα?ιλάσσονταν άπο τά ψεύτικα στο­
λίδια τής παραδομένης ποίησης καί δημιουργούσαν —σέ άμεση
συνάρτηση μέ τά νέα ρεύματα καί τις ανήσυχες εξελίξεις τού
ευρούπαίκοΟ λυρικου λόγου— μια νέα έκφραση καί μιά ν έ α
π ο ί η σ η . Ο όρος εχει πια τή σταθερή του έννοια μέσα στήν
ιστορία τής νεωτερης λογοτεχνίας. Ό Σεφερης με τή Στοοφή
γινόταν ό εισηγητής τής νέας αυτής ποίησης στήν Ελλάδα.
Γεννήθηκε ο Γ. Σεφερης (φιλολογικό ονομα τού Γεωργίου
Σεφεριαδη) στις 29 Φεβρουάριου 1900 στή Σμύρνη, στή μικρα­
σιατική, ελληνική πέρα ώς πέρα μεγαλούπολη. 'Ο πατέρας του,
νομικός καί διεθνολόγος, ήταν άπο τό 1919 καθηγητής στο Πα­
νεπιστήμιο Αθηνών (εγραψε όμως καί ποιήματα καί ποιητικές
μεταφράσεις). Οι Σεφεριαδηδες έφυγαν τό 1914 γιά τήν ’Αθήνα,
όπου και ο ποιητης τελείωσε τό γυμνάσιο καί εξακολούθησε τις
νομικές του σπουδές στο Παρίσι (1918-24, καί μιά σύντομη
28 0
ΣΕΦΕΡΗΣ
έπίσκεψη, 1924/5, στο Λονδίνο). Τά γόνιμα χρόνια λοιπόν, άπο
τά δεκαοχτώ ώς τά είκοσι πέντε του, τά ζεϊ στο εξωτερικό, σέ
άμεση έπαφή μέ τά πνευματικά καί ποιητικά ρεύματα πού άλ-
λάζουν τήν ύφή τής λογοτεχνίας στά χρόνια άμέσως μετά τον
Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. ’Εκεί τον φτάνει καί ό άντίχτυπος τής
Μικρασιατικής καταστροφής (καί τής καταστροφής τής Σμύρ­
νης, τής γενέθλιας πόλης του), καί ή μνήμη αύτή θά μείνει έμ­
μονα ριζωμένη μέσα του.
’Αμέσως μετά τό τέλος τών σπουδών του ό Σεφέρης μπαίνει
στή διπλωματική υπηρεσία όπου καί θά σταδιοδρομήσει, στην
’Αθήνα πρώτα, στο Λονδίνο ύστερα. Πρόξενος στήν Κορυτσά
τής ’Αλβανίας (1936-38), είναι ύστερα σύμβουλος τύπου στο
Υπουργείο ’ Εξωτερικών, καί τό 194Ì ακολουθεί τήν εξόριστη
έλληνική κυβέρνηση στήν Αίγυπτο, τή Ν. Αφρική, καί τήν ’Ι­
ταλία καί μέ τήν άπελευθέρ«)ση στήν ’Αθήνα, όπου μένει ώς
τό 1948. Διορίζεται κατόπιν σύμβουλος στις Πρεσβείες τής
’Άγκυρας καί τού Λονδίνου καί πρέσβης στο Λίβανο, τή Συρία,
τήν ’Ιορδανία καί τό ’Ιράκ (1953-56), καί τελικά πρέσβης στο
Λονδίνο (1957-62). Τότε άποχωρεϊ άπό τή διπλωματική υπη­
ρεσία καί άποσύρεται στήν ’Αθήνα, όπου καί πεθαίνει τό 1971.
Μιά πρώτη διάκριση γνώρισε ή ποίηση τού Σεφέρη μέ τό
«έπαθλο ΙΙαλαμά» (1946), ύστερότερα ήρθε ή ονομασία του ώς
επιτίμου διδάκτορα στο Cambridge (I960) καί τελικά τό βρα­
βείο Νόμπελ γιά τή λογοτεχνία (1963). ’Ακολούθησαν καί άλ­
λες τιμητικές διακρίσεις: επίτιμος διδάκτωρ τού Πανεπιστη­
μίου τής Θεσσαλονίκης, τής ’Οξφόρδης, τού Princeton, καί
επίτιμος ξένος έταίρος τής ’Αμερικανικής ’Ακαδημίας Τεχνών
καί ’ Επιστημών.
Σέ μιά συνέντευξή του όταν τιμήθηκε μέ τό Νόμπελ1 ό Σε­
φέρης είπε πώς όταν δημοσίευσε τή Στροφή δυο πράγματα κυ­
ριαρχούσαν στή συνείδησή του: πώς ήθελε νά πει μερικά πρα-
ματα μέ τρόπο άπλό καί πώς ή ποίησή του δέ θά ήταν αγαπητή.
Τό δεύτερο είναι μιά έκπληκτική εξομολόγηση, τό πρώτο επι­
σημαίνει τό πιό ιδιαίτερο καί τό πιο μόνιμο χαρακτηριστικό οχι
μόνο τής πρώτης συλλογής, άλλά καί όλης τής ποίησης τού
Σεφέρη.
1 . Σ υ ν έ ν τ ε υ ξ η π ρ ο ς το ν B e r n a r d P iv o t , Le Figaro littéraire, 2 Νο­
ε μ β ρ ίο υ 1 9 6 3 , σ σ . 1 - 2 .
281
 If). If Γ Ε ΝΙ Α Τ Ο Γ 1930. ΠΟΓ ΗΕΗ
11 Στροφή μα: έφερνε αμέσως σ’ ένα κλίμα όλότελα διαφορε­
τικό άπό το κλίμα τής παρακμής καί τής διάλυσης πού χαρα­
κτήριζε τή γενιά τής δεκαετίας 1920-30 καί πού έπαναλαμβα-
νόταν μονότονα και χωρίς πρωτοτυπία ιδίως μετά τήν αυτοκτο­
νία τού Καρυωτάκη. Κιόλας άπο το πρώτο ποίημα (πού έχει
τον ϊδιο τίτλο «Στροφή») ή διαφορά γινόταν αισθητή' ένα πνεύμα
και προπάντων μιά «γλώσσα» διαφορετική. Ή γλώσσα αύτή
Ισως νά μην μπορούσε τότε νά γίνει αμέσως κατανοητή, ωστόσο
οί πιο εύαίσθητοι αναγνώστες θά ένιωσαν πώς ό ποιητής αύτόε
είχε νά πει κάτι άλλο και κάτι σοβαρό. 'II έκφραση ήταν και­
νούρια: λιτή, δωρική, καί μέ έναν πλούτο άπο νεοκομμένες καί
άτριφτες εικόνες καί τολμηρούς τρόπους έκφραστικούς.
Σ το π εριγιάλι το κρυφό
κι άσπρο σαν περιστέρι
διψάσαμε το μεσημέρι-
μ α το νερό γλυφό.
(« ’Ά ρ ν η σ η » )
Το ναρκισσευόμενο «εγώ », κυρίαρχο στήν ποίηση τής εποχής,
δεν άκουγόταν στή συλλογή, άλλά, βασικά καί έπίμονα, σάν
έξαγγελτικό μοτίβο, το «εμείς». ’Ακόμη καί σέ ποιήματα κα­
θαρά έξομολογητικά, το έγώ διευρυνόταν προς τον διπλανό, καί
το προσωπικό δράμα υψωνόταν στήν καθολικότητα τής τρα­
γωδίας.
Στο κέντρο τής συλλογής βρίσκεται το μεγάλο, πλατύ ποίη­
μα, ό « ’Ερωτικός λογος», γραμμένος σε δεκαπεντασύλλαβους
σέ τετράστιχες ομοιοκατάληκτες στροφές. 'Ο ποιητής έχει άπο-
θησαυρίσει μνήμες άπο τις καλύτερες στιγμές τής καλλιέργειας
τού έθνικοΰ στίχου (τόν ’Ε ρωτόκριτο, τό Σολωμό, το Σικε-
λιανό), άλλά ή έντονη προσωπική έκφραση δίνει τήν ιδιαίτερη
μελωδική γραμμή στούς δεκαπεντασύλλαβους αύτούς, πού είναι
απο τους ωραιότερους άλλά συνάμα καί άπο τούς τελευταίους
πού γράφτηκαν μέ συνέπεια σέ ένα κάπως εκτεταμένο ποίημα.
Περνώντας άπο τή Στέρνα, πού έκδίδεται τό 1932 έκτος
έμποριου, ό σημαντικός σταθμός είναι τό Μ υθιστόρημα (1935)·
μάς δίνει τή γνώριμη άπό έδώ κι εμπρός φυσιογνωμία τού
ποιητή, πού εγκαταλείπει πιά οριστικά τό μέτρο καί τήν ομοιο­
καταληξία καί δημιουργεί μέ τόν ελεύθερο στίχο τό δικό του
προσωπικό ύφος. 'Η συλλογή άποτελείται άπο είκοσι τέσσερα
282
ΣΕΦΕΡΠΣ
ποιήματα, ή είναι, καλύτερα, ένα ποίημα σε είκοσι τεσσερα
μέρη. Βρισκόμαστε σέ μιά εποχή κρίσιμη, καί για την Ελλάδα
και γιά τήν Εύρώπη, όπου πέφτει, χωρίς νά βρίσκει άντίσταση,
ό βαρύς ίσκιος τών ολοκληρωτικών καθεστώτων. 'Ο ποιητής
καταφεύγει σέ καινούριες έξερευνήσεις ή ανακατατάξεις στό μύθο
καί στήν ιστορία (τόν ελληνικό μύθο, τήν έλληνική ιστορία). Κα­
μιά άλλη συλλογή δέν είναι τόσο βαριά άπό αναμνήσεις κλασικές.
Τό τραγικό, όπως πρώτοι τό συνέλαβαν οί "Ελληνες, ξαναγυρνά
ολοένα μέ βασανιστική επιμονή" ένα σημείο σταθερό σάν άντι-
βαρο στήν τραγική διάλυση τού σήμερα.
Τό Μ υθιστόρημα είναι έργο τής ωριμότητας· οί κατοπινές
συλλογές θ’ ακολουθήσουν τήν ίδια σταθερή γραμμή. Τόν Α­
πρίλιο τού 1940 κυκλοφορεί τό ' Η μερολόγιο καταστρώ ματος.
'Η εποχή είναι πιο κρίσιμη άκομα' έχει άρχίσει ό Β' Παγκό­
σμιος Πόλεμος, καί οσο κι αν ή Ελλάδα βρισκόταν άκόμη
άπ’ έξω, φανερό είναι πώς δέ θά έμενε άκόμα γιά πολύ. Αύτή
ή προσμονή λές καί γεμίζει τή συλλογή' ένα κλίμα άγωνίας, α­
γωνίας όμως χωρίς πανικό, μεστής άπό άποφασιστικότητα και
τόλμη. «Ή τελευταία μέρα» (πού δέ δημοσιεύτηκε τότε έςαι-
τίας τής λογοκρισίας), «'Η άπόφαση τής λησμονιάς» είναι
άπ’ αύτή τήν άποψη ποιήματα πολύ ενδεικτικά. Τό τελευταίο
τής συλλογής είναι «Ό βασιλιάς τής Ά σίνης», άπό τά κορυ­
φαία καί τά πιό συγκλονιστικά ποιήματα τού Σεφέρη, πού δίπλα
στή θάλασσα, κάτω άπό τά ερείπια τής μυκηναϊκής άκρόπολης,
άναζητά έπίμονα τό «βασιλιά τής ’Ασίνης», ένα κενό κάτω
άπο τήν εντάφια χρυσή προσωπίδα.
"Ενα μήνα πριν, τό- Μάρτιο τού 1940, σάν ένα είδος πρώτης
άπογραφής (τό Μάιο τού ίδιου χρόνου θα έκδώσει επίσης συγ­
κεντρωμένα όλα τά ώς τότε δημοσιευμένα του ποιήματα) εξε-
δωσε ό Σεφέρης μέ τόν τίτλο Τετράδιο γυμνασμάτω ν καί μέ
τή χρονολογική ένδειξη 1928-1937 ποιήματα πού δέν είχαν βρει
τή θέση τους στις δημοσιευμένες συλλογές, κομμάτια περιστα-
σιακά δοσμένα σέ φίλους, είτε «άσκήσεις λίγο ή πολύ προχωρη­
μένες, εννοώ σάν εργασία», όπως σημείωνε δ ίδιος. ’Ανάμεσα
σέ τούτες τις «άσκήσεις» ας ξεχωρίσουμε τά «Δεκαεζι χαι-
κάι» (επίμονη άσκηση στό λιτό καί ελλειπτικό ύφος τού είδους),
τά ποιήματα γιά τόν «Στράτη Θαλασσινό» (πρόσωπο πλαστό,
δημιούργημα τού ποιητή) καί τά συνθετικότερα καί μεταγενέ­
στερα «Σχέδια γιά ένα καλοκαίρι».
283
 15. π ΓΕΝΤΛ T O T 1930. Π Ο Π Ι Σ Ι Ι
’Από τό 1941 6 Σεφέρης, είδαμε, ζεί στή Μέση ’Ανατολή
καί στή Ν. ’Αφρική μέ τήν εξόριστη ελληνική κυβέρνηση· όπως
το έ'γραψε καί στήν προμετωπίδα τής προηγούμενης συλλογής,
μέ τήν ξερή φράση των ημερολόγιων καταστρώματος, «παρα­
μένει εις τήν αύτήν θέσιν άναμένων διαταγάς». ' Η επόμενη συλ­
λογή θά έχει τον ϊδιο τίτλο: 'Η μερολόγιο καταστρώ ματος Β ',
καί θά μετουσιώνει ποιητικά τις εμπειρίες των χρόνων του πο­
λέμου. Τά ποιήματα είναι γραμμένα στους τόπους τής εξορίας
(ό Σεφέρης σημειώνει στο καθένα: Όχτώβρης ’41, Τράνσβααλ,
Πρετόρια ’42, Κάιρο Αύγουστος ’43) καί μάς δίνουν τις άγω-
νίες καί τις πτώσεις άπό τήν πλευρά του ξενιτεμένου.
'Ιερουσαλήμ, ακυβέρνητη π ολιτεία,
'Ιερουσαλήμ, π ολιτεία τής προσφ υγιάς
— συνεχίζουμε τήν περιοδεία μας
πολλές οργιές κάτω άπό τήν επιφάνεια του Α ιγαίου.
Το τελευταίο (καί ίσως το πιο σημαντικό) ποίημα τής συλ­
λογής επιγράφεται «Τελευταίος σταθμός» (Cava dei Tirreni,
5 Οκτωβρίου 44). Ο τελευταίος σταθμός τής έξορίας πριν
άπό τήν επιστροφή μέ τήν άπελευθέρωση στήν πατρίδα. Δυο
χρόνια ύστερότερα, άποτραβηγμένος στή γαλήνη ενός μικρού
νησιού τού Σαρωνικού, στον Πόρο, έ'γραψε ό Σεφέρης τήν Κ ίχλη,
το πιο αινιγματικό ίσως ποίημά του, εκείνο πού πιό δύσκολα
ένδίδει στήν πολιορκία τής κριτικής. «Κίχλη» είναι τό όνομα
ενός καραβιού βυθισμένου στο λιμανάκι τού νησιού άπό τούς
Γερμανούς- μέ τή βαθύτητα καί τήν ένάργεια πού ξέρει ό Σε­
φέρης να δίνει στά σύμβολα, τό ναυάγιο γίνεται αφορμή γιά τις
ποιητικές σκεψεις πού ακολουθούν καί πού κάνουν τό ποίημα
(όπως πιστεύουν πολλοί κριτικοί) τό πιό προσωπικό τού Σε-
φερη, κλειδί γιά όλη τήν ποίησή του. IIαραδομένος πρώτη φορά,
υστερ’ άπό χρόνια, στή μοναξιά καί στή συλλογή, αφήνει τή
σκέψη του νά πλανηθεί στά απόρρητα τής ζωής καί τού θανάτου,
στη διπλή υπόσταση τής ζωής πού γίνεται θάνατος, τού φωτός
πού ή άλλη του ή πλευρά είναι τό σκοτάδι.
’Α γγελικό καί μαύρο, φως,
γέλιο των κυμάτω ν σ τις δημοσιές τού πόντου,
δακρυσμένο γέλιο,
284
ΣΕΦΕΡΗΣ
'Α γγελική καί. μαύρη, μέρα'
ή γλ,νφή γέψη τής γυναίκας που φαρμακώνει το φυλακισμένο
βγαίνει απ ’ τό κύμα δροσερό κλαινάρι στολισμένο στάλες.
"Ολο αυτό τό τελευταίο μέρος, μέ τόν τίτλο «Τό φως», έξοχο
στήν ποιητική του συμπύκνωση, είναι άσφαλώς άπό τά σημεΐα-
κορυφές σε όλη τή σεφερική ποίηση. «'II διπλή ύπόσταση τού
φωτός αποδίδεται ποιητικά μέ ένα απότομο άνέβασμα τού το-
νου στό τελευταίο μέρος, πού είναι άπό τις σελίδες τις πιό υ­
ψηλές στή σύγχρονη ποίηση».2
Δέκα χρόνια θά περάσουν ώσπου νά δημοσιευτεί άλλη συλ­
λογή τού Σεφέρη" τά χρόνια αύτά άλλωστε βρίσκεται καί πάλι
έξω άπό τήν Ελλάδα, στό Λονδίνο, τήν "Αγκυρα, τή Βηρυττό’
άπό εκεί, στά 1953-55, έπισκέπτεται τά μοναστήρια τής Καππα­
δοκίας καί τήν Κύπρο. 'Η τελευταία αύτή επίσκεψη είναι καί
ή πιό άποφασιστική. Τό Δεκέμβριο τού 1955 έκδίδει μια μικρή
συλλογή μέ τόν τίτλο Κ ύπρον, ου μ ’ έθέσπ ισεν. . . (είναι στίχος
άπό τόν Εύριπίδη)· στήν άνατύπωση τής έδωσε τόν τίτλο 'Η ­
μερολόγιο καταστρώ ματος Γ '.
Πραγματικά, τά ποιήματα τής συλλογής δέ συνεχίζουν τήν
π οίηση τής Κ ίχλης, άλλα τά άλλα δυό 'Η μερολόγια κ αταστρώ ­
ματος' μεταπλάθεται σ’ αύτά μιά καινούρια έμπειρία, συνέχεια,
κατά κάποιον τρόπο, των άλλων, άπό τούς άγώνες τής Κύπρου
γιά τήν έλευθερία της. «Τά ποιήματα τής συλλογής αύτής —γρά­
φει— μοΰ δόθηκαν τό φθινόπωρο τού ’53 όταν ταξίδεψα πρώτη
φορά στήν Κύπρο. ~Ηταν ή άποκάλυψη ενός κόσμου καί ήταν
άκόμα ή έμπειρία ενός άνθρώπινου δράματος, πού, όπκες και
νά ’ναι οί σκοπιμότητες τής καθημερινής συναλλαγής, μετρά
καί κρίνει τήν άνθρωπιά μ ας».3 Δίπλα στήν επίκαιρη πραγμα­
τικότητα (τήν «έμπειρία τού άνθρώπινου δράματος») κυριαρχεί
σέ όλη τή συλλογή αύτός ό καινούριος κόσμος πού τού «άπο-
καλύφθηκε», τό φυσικό καί τό άνθρώπινο περιβάλλον τού νη­
σιού, μέ τήν ιδιαίτερη, θερμότερη αίσθηση, τή σχεδόν αισθη­
σιακή" καί τά δύο αύτά μοτίβα μπλέκονται στά ποιήματα μ’ έναν
τρόπο ιδιαίτερα γοητευτικό —χρησιμοποιώ τό έπίθετο στήν άρ-
χική, οχι στήν κοσμητική του σημασία. 7” αηδόνια δέ σ’ αφ ή-
2. Giorgio Seferis Poesie, a c u ra d i F . M. F o n t a n i, 1 9 6 3 , σ. 3 3 2 .
3. Σ η μ ε ίω σ η τ ο υ IHiou τ ο υ Σ εφ έ ρ η σ το 'ΙΙ/ιερολόγιο καταστρώματος
Γ' (—ΙΙοιήματα, 8η έκδ ., ’Α θ ή ν α 1 9 7 2 , σ. 3 3 5 ).
285
 15. Il TENTA T O T 1930. Ι 1 0 Ι Η Σ Η
νοννε va κοιμηθείς στις Πλ,άτρες. . . Μέσα στή μουσική αύτή
γοητεία τής μεσογειακής νύχτας αρχίζει ένα άπό τα πιο σημαν­
τικά ποιήματα τής συλλογής, ή «Ε λένη», για νά καταλήξει σε
λίγο σε μιαν άπό τις πιο σπαρακτικές κραυγές πού έ'χουν ακου­
στεί στή νεώτερη ποίηση:
Κ ι ό αδελφός μ ο ν;
’ Αηδόνι αηδόνι άηδόνι,
τ’ είναι θεός; τ ί μη θεός; και τ ί τ ’ άνάμεσό τον ς;
Τά λόγια αποδίδονται στον Τεϋκρο, τον αδερφό του Αί'αντα,
αλλα με τή συμβολική γλώσσα τού Σεφέρη, όπου ή ανταπόκριση
αναμεσα στο μύθο καί στήν πραγματικότητα είναι άδιάκοπη,
ο «αδερφός» παίρνει άλλη υπόσταση, καθώς μάλιστα στο ποίημα
μπλέκεται (με τον ’ίδιο «γοητευτικό» τρόπο) κι ένα τρίτο μο-
τιβο, του δόλου, τής άπάτης, πού άκούνεται έντονότερα σ’ αύτά
τά ερωτηματικά μέ τήν υπαρξιακή τους αγωνία, πού συνεχί­
ζουν, τραγικότερα, το ερωτηματικό καί τό κενό τού «Βασιλιά
τής Ά σίνης».
Κιόλας τό 1940, ό Σεφέρης, μέ τον τίτλο Π οιήματα, 1, είχε
δώσει, είδαμε, μια πρώτη συναγωγή των ώς τότε δημοσιευμέ­
νων συλλογών του- τό 1950, μέ τον ίδιο τίτλο, Π οιήματα, 1924-
1946, έκαμε μια δεύτερη συναγωγή, στήν οποία, άπό τό 1961,
ενσωμάτωσε καί τά ποιήματα για τήν Κύπρο. Είναι, μπορούμε
να πούμε, τό corpus τής ποίησής του, πού αντιπροσωπεύει τρι-
άντα χρόνια εντατικής καί υπεύθυνης ποιητικής καλλιέργειας
(άπό τό «Fog» τής Σ τροφ ής, χρονολογημένο Λονδίνο, Χριστού­
γεννα 1924, ώς τό Νοέμβριο τού 1953, χρονολογία τής «Σαλα­
μίνας τής Κύπρος» στήν τελευταία συλλογή). Δέν είναι άσφα-
λώς τα μονά πού έγραψε (τυχαία δημοσιεύτηκε πρόσφατα μια
νεανική του «μπαλάντα» στο ύφος τού Villon καί στή γλώσσα
τού Ε ρωτόκριτου),* αλλά ό Σεφέρης είναι ποιητής όχι μόνο
εξαιρετικά λιγόλογος, άλλα καί εξαιρετικά φειδωλός στήν πα­
ρουσία του στο κοινό (παράδειγμα άντίστοιχο με τον Καβάφη
και αντίθετο απο τον ΙΙαλαμά καί τόν Σικελιανό). Δέκα ολό­
κληρα χρόνια μετά τό 1955 θά παρουσιάσει κάτι άπό τήν πρό­
σφατη ποιητική του παραγωγή, τά Τρία κρυφά π οιή μ α τα (1966),
ί· Σ -ή ν εφ η μ ερ ίδα Μ εσόγειος του 'Η ρ α κ λ ε ίο υ , 12 ’ Α π ριλίο υ 1 9 6 7 .
Τ ώ ρ α κ α ί στο Τετράδιο γιψνασμάτιον Β ’ , ’Ί κ α ρ ο ς (1 9 7 6 ), σ. 55.
2 86
ΣΕΦΕΡΗΣ
πού συνεχίζουν μάλλον τήν πιο εσωτερική γραμμή τής Κ ίχλης
καί μάς ξαναδίνουν τή γνώριμη φωνή του, περισσότερο τώρα
αυστηρή καί ερμητική.
Τό σύνολο αύτό μάς δίνει τήν ολοκληρωμένη του ποιητική
φυσιογνωμία —άπό τις βαθύτερες όχι μόνο μέσα στή νέα ελ­
ληνική, άλλά καί μέσα στήν όλη σύγχρονη ποίηση. Στα βασικά
καθοριστικά συστατικά της ή φυσιογνωμία αύτή είναι κυριό-
τατα ελληνική, ριζωμένη στο χώμα τής Ελλάδας πού τον γέν­
νησε. Καί ή Ελλάδα τού Σεφέρη δέν έχει τή φανταχτερή λαμ­
πρότητα μιας θεώρησης έξωτερικής, άλλά μιά συνείδηση, γε­
μάτη βάρος καί εύθύνη, άδιαίρετη στό χρόνο, στον τόπο και
στό άνθρώπινο στοιχείο, «μέ τ ’ άρχαΐα μνημεία καί τή σύγχρονη
θλίψη».5 ’ Ιδωμένα μέ τή ματιά αύτή, ό Σεφέρης δίνει καινούριο
νόημα, ποιητικό καί συμβολικό, στις Μυκήνες ή τη Σαλαμίνα
τής Κύπρος, στόν Όδυσσέα ή τόν Όρέστη. Κι αύτό χωρίς ίχνος
«κλασικισμού»' άντίθετα, ή γλώσσα τού Σεφέρη, δημοτική πέρα
ώς πέρα, κατασταλάζει θαρρείς μέσα της όλο τό δούλεμα που
πήρε ή ελληνική γλώσσα στή μακρόχρονη ιστορία της, απο τον
Αισχύλο καί τό Σοφοκλή ώς τήν Κοινή τών Εύαγγελίων, καί
άπό τό δημοτικό τραγούδι καί τόν Έ ρω τόκριτο ώς τό Σολωμό
καί τόν Καβάφη. Οί μνήμες αύτές δέν άλλοιώνουν, χάνουν ίσια
ίσια πιό χαρακτηριστική τή δική του, έντελώς προσωπική και
άνεπανάληπτη φωνή, πού βρίσκει άπό τήν άλλη μέρια τον φυ­
σικό της παράλληλο στή σύγχρονη κοινή ποιητική γλωσσά.
"Ολ’ αύτά δέ σημαίνουν όμως βέβαια πώς ό Σεφερης είναι
ζηλόφθονα «έλληνικός» καί μόνο. Στά πρώτα του ποιήματα φα­
νερή είναι ή επίδραση τής «poésie pure» τών Γάλλων συγχρό­
νων του (του Mallarmé π.χ. καί του V aléry)' άπό τό Μ υθιστό­
ρημα γίνεται αισθητή ή παρουσία τού Eliot καί τού Pound (αν
καί όχι στό βαθμό πού θεώρησαν μερικοί κριτικοί). Ά λλά οι
«έπιδράσεις» είναι τό λιγότερο πού παίςει ρόλο στο Σεφέρη.
’Ιδιαίτερη σημασία έχει πώς ό ποιητής αύτός, πού έχει περάσει
μέσα του τόση Ελλάδα, βρίσκεται σύρριζα στά προβλήματα τού
καιρού του, στις άγωνίες τού σύγχρονου —στήν ολότητά του—
άνθρώπου. Μπορεί τό ποίημα νά ξεκινά άπό τό βασιλιά τής Ά ­
σίνης ή τήν Ελένη, ή συμβολική του όμως πηγαίνει σέ βάθος
σε επάλληλα στρώματα, πού μάς άποκαλύπτουν τόν «ψυχαμοι-
5. Ά π ό τον « Β α σ ιλ ιά τ ή ς Ά σ ίν η ς » .
287
 15. Η 1'ΕΝΤΛ T O T 1930. Π Ο Ι Η Σ Η
βο» πόλεμο καί τούς «φίλους του άλλου πολέμου» καί πού το
κέντρο τους τείνει πάντα στον άνθρωπο, καί «μάς προσφέρουν
αποκαλύψεις πού κρατούν το βάρος καθολικών άληθειών καί
μάς βοηθούν έτσι νά μάς άποκαλυφθεϊ το βαθύτερο νόημα τού
καιρού μας».6
'Ο Σεφέρης δεν είναι εύκολος ποιητής, καί ή απήχηση πού
βρήκε ήρθε σιγά σιγά καί δύσκολα. 'Ωστόσο δεν είναι σκοτεινός.
'Η γλώσσα πού μιλά, αύτή είναι δύσκολη, στή γλώσσα δμως
αύτή ή φωνή του είναι καθαρή καί άπερίφραστη" έχεις την εντύ­
πωση πώς πετυχαίνει την καίρια έκφραση, πού δέν μπορεί νά
ειπωθεί αλλιώς. Αύτό είναι ίσως το πιο αξιαγάπητο στην ποίη­
σή του, ή απλότητα πού φτάνει στή θερμότητα μιας έξομολό-
γησης- καί ή σταθερότητα, τόσο άντίθετη μέ την εκφραστική
διάλυση τής προηγούμενης γενιάς —μιά σταθερότητα πού μάς
έπιτρέπει νά τον ονομάσουμε «κλασικό». "Ας προσθέσουμε καί
ενα άλλο χαρακτηριστικό. Ή ποίηση τού Σεφέρη δέν είναι βέ­
βαια χαρούμενη· είναι απαισιόδοξη καί μελαγχολική. "Εχει τή
θλίψη τού άνθρώπου πού συλλογίζεται πολύ πάνω στα άνθρώ-
πινα, κι άκόμα τού "Ελληνα μέ το κατακάθι τής πίκρας άπό
τή σκλαβιά καί τις εθνικές περιπέτειες (τον «καημό τής Ρωμιο-
συνης», όπως τόν είπαν). 'Ωστόσο ή διάθεση αύτή δέν οδηγεί
στήν άρνηση ή στήν καταστροφή. ’Από τήν άλλη πλευρά τού
σκοταδιού είναι το φως, μαύρο άλλα καί αγγελικό, «άπό τό μέρος
τού ήλιου» στο κάστρο τής Ά σίνης θά άνεβεΐ στο τέλος «άσπι-
δοφόρος ό ήλιος πολεμώντας». Κάτω άπό τήν άρνηση υπάρχει
μια πίστη πού προστατεύει άπό τήν άπελπισία, καί μιά στιβαρή
αίσθηση τών πραγμάτων πού προφυλάσσει άπό τή διάλυση καί
τό μηδενισμό.
Ο Σεφέρης είναι καί βαθύς στοχαστής καί μελετητής προσώ­
πων καί πραγμάτων τής ιστορίας καί τής φιλολογίας. "Ετσι
προβληματίστηκε σέ ζητήματα τής ποίησης καί τής γλώσσας
(«Διάλογος πάνω στήν ποίηση» —μέ τόν Κ. Τσάτσο— πού
συνεχίστηκε με τόν «Μονόλογο», «'Η γλώσσα στήν ποίησή
μας»),7 και έγραψε για τόν Κάλβο, τό Μακρυγιάννη, τόν Κα-
6 . E . K e e le y - Ρ . S h e r r a r d , Collected Poems, σ.
7. 'Ο « Δ ιά λ ο γ ο ς » κ α ί ό «Μ ο νό λο γο ς» τ ώ ρ α σ τ ις
τ ο μ . 1 , Α θ ή ν α 1 9 ; 4 , σ σ . 8 2 - 1 6 5 . «'Η γ λ ώ σ σ α σ τ ή ν
Ά ρ ισ τ ο τ έ λ ε ιο ν I Ι α ν ε π ισ τ ή μ ιο ν Θ εσ σ α λ ο νίκ η ς, Ό
2 88
Σ Ε ΦΕ Ι ΗΙ Σ
βάφη καί τόν "Ελιοτ. Τά δοκίμια αύτά τά συγκέντρωσε σ’ έναν
τόμο μέ τόν τίτλο Δοκιμές (1944, 3η έκδοση, σέ δύο τόμους,
1974). "Εγραψε άκόμη λίγα ερμηνευτικά στήν ποίησή του (κυ­
ρίως «"Ρίνα γράμμα για τήν Κίχλη»),8 έντυπώσεις άπό μιά έ-
πίσκεψη στις σκαλισμένες στό βράχο βυζαντινές έκκλησίες τής
Καππαδοκίας, καί μερικά άλλα. Μετά τό θάνατό του δημοσιεύ­
τηκε ωστόσο καί ένα ολοκληρωμένο πεζογράφημα, οΐ "Εξι νύ­
χτες στήν ‘Α κρόπολη (1974), πού τό είχε άρχίσει τό 1926-28
καί τού έδωσε τήν τελική μορφή πολύ άργότερα, τό 1954 στή
Βηρυττό, συνεπαρμένος (όπως γράφει ό ίδιος) άπό έναν παρά­
ξενο δημιουργικό πυρετό. Ά πό σημειώματά του φαίνεται πως
ό ποιητής ταλαντευόταν αν τελικά θά έπρεπε νά τό δημοσιεύσει
ή οχι. ’Εκείνο πού άποκαλύφθηκε επίσης μετά τό θανατά του
είναι πώς ό Σεφέρης κρατούσε ολα τά χρόνια (τουλάχιστον άπό
τό 1925) μέ κάθε λεπτομέρεια ένα προσωπικό ήμερολόγιο, πού
τό επεξεργαζόταν ύστερα καί τό έτοίμαζε γιά δημοσίευση, με
τό γενικό τίτλο Μέρες (Μέρες τον .1945-1951 κτλ.). "Εχουν
δοθεί ως τώρα στή δημοσιότητα πέντε τόμοι, πού περιλαμβά­
νουν τά χρόνια 1925-1951, σημαντικά ντοκουμέντα γιά τά ιστο­
ρικά γεγονότα, πού ό Σεφέρης είχε πολλές φορές τήν ευκαιρία
νά τά παρακολουθεί άπό τήν υπεύθυνη θέση του στό 'Υπουρ­
γείο ’Εξωτερικών, άλλά κυρίως γιά τόν τρόπο πού άντικρίζει
τά γεγονότα, καί πολύτιμα γιά τή γνωριμιά μας μέ τό έργο και
τήν προσωπικότητα τού ποιητή. Καί άκόμη κείμενα που πα­
ρουσιάζουν τό Σεφέρη νά δίνει καί στον πεζό λογο το βάρος
πού ξέρουμε άπό τόν ποιητικό του λόγο.
Μέ πολλή έπιμονή άσκήθηκε ό Σεφέρης καί στις μεταφρά­
σεις" κι αυτό έχει σημασία γιά τις προτιμήσεις του. Ί Ι πρώτη
του δημοσίευση (τό 1928) είναι μιά μετάφραση τού V aléry,
κυρίως όμως μετέφρασε "Ελιοτ (τήν 'Έρημη χώ ρα, τό Φονικό
στήν εκκλησία κ.ά.), αμέσως μετά τήν πρώτη γνωριμία του με
τόν ποιητή. Τις άλλες του ποιητικές μεταφράσεις τις συγκέν­
τρωσε σέ τόμο μέ τόν τίτλο ’Α ντιγραφές (1965' βρίσκουμε εκεί
μεταφρασμένα ποιήματα τού Y eats, τού Ezra Pound, A. Mc-
Leish, κοίί A. Gide, Jouve, Éluard, M icliaux). Τελευταία
X III. διδάκτωρ τής Φιλοσοφικής Σχολής, Θ εσ σ α λ ο νίκ η 1 9 6 5 , σ σ . 1 7 - 3 3 .
Δοκιμές, 3η ε κ ίλ, 8. Γ ρ ά μ μ α σ το ν Γ . Κ α τ σ ίμ π α λ η , ’Αγγλοελ.λψηκή ’Επιθεώρηση 4
π ο ίη σ ή μ α ς » σ τό : (1 9 5 0 ) 5 0 1 - 5 0 6 ' τ ο τέλο ς ξ α ν α δ η μ ο σ ιε υ μ έ ν ο σ τ ις Δοκιμές, 2η εκδ ., σ σ .
Σεφέρης έπίτιμος 3 6 5 -8 .
2 89
 Η T E N I A T O T 1930. ΓΙΟΙΙΙΣΙΙ
καταπιάστηκε καί μέ τή μετάφραση δύο έργων κορυφαίων, του
’Ά σματος ’Α σμάτων καί τής 'Α ποκάλυψης τοΰ Ιωάννη· ή με­
ταφορά αύτή άπό μιά παλαβότερη μορφή τής έλληνικής γλώσσας
στή σημερινή (πού δέν τήν ονομάζει καν μετάφραση άλλά μετα­
γραφή), μέ τούς προβληματισμούς πού γεννούσε, ήταν κάτι πού
είχε γι' αυτόν μεγάλο ενδιαφέρον.
Υ Π Ε Ρ Ρ Ε Α Λ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Ν Ε Ο Τ Ε ΡΟ Ι
Το 1935 (τή χρονιά τοΰ Μ υθιστορήματος τού Σεφέρη, αλλά —πε­
ρίεργη σύμπτωση— καί τής τελευταίας ποιητικής συλλογής τοΰ
Παλαμά) κυκλοφορούσε στήν ’Αθήνα σέ μια καλαίσθητη έκδοση
ένα περίεργο φυλλάδιο: «Άνόρέα ’Εμπειρικού Υ ψ ικ ά μ ινο ς» . Το
περιεχόμενό του δέν έ'μοιαζε μέ κανένα άπο τά καθιερωμένα είδη
τοΰ έντεχνου λόγου, άλλά ούτε καί μέ κανένα είδος λόγου —μέ
κανένα είδος λογικής. Κάτω άπο τίτλους παράδοξους όπως «Αί
δονήσεις τού λαιμοδέτου» ή «ΙΙαρουσία άγγέλων έντός ατμομη­
χανής», ό άναγνώστης διάβαζε φράσεις άπό τις όποιες δέν έβγα­
ζε νόημα λογικό. *Η άντίδραση τού κοινού κλιμακωνόταν άπό
τήν έκπληξη ώς τήν κοροϊδία καί τήν αγανάκτηση, ενώ έλάχιστοι
ήταν οί «μυημένοι» πού μπορούσαν κάτι νά «καταλάβουν». 'Ως
μόνη κατατόπιση ό συγγραφέας είχε τοποθετήσει στήν προμε­
τωπίδα ένα άπόσπασμα τοΰ André Breton πού μιλούσε για
την «voix surrealiste». ’Έ τσι, έντεκα χρόνια μετά το πρώτο
μανιφέστο τού A. Breton καί πέντε μόλις μετά το δεύτερο, καί
σχεδόν σύγχρονα μέ μιά έξαρση τοΰ κινήματος στήν Ευρώπη
καί στήν Άμεοικη, ή σχολή τού υπερρεαλισμού έκανε μέ τήν
ΓΥψικάμινο τήν πρώτη της εμφάνιση στήν Ελλάδα —όπως μέ
τόν ' Οδοιπόρο είχε χάνει τήν πρώ τη του εμφάνιση ό ρομαντι­
σμός καί μέ τούς Σ τίχους τού Καμπά ό παρνασσισμός. Το και­
νούριο μήνυμα πού έφερναν τά άκατάληπτα στον μέσο άναγνώ-
στη τού 1935 καί άσυνάρτητα κείμενα τής Υ ψ ικ α μ ίνο υ , έμελλε
ωστόσο, άμεσα ή έμμεσα, νά επηρεάσει όλη τήν κατοπινή ποιη­
τική παραγωγή —άκόμα καί στήν περίπτωση πού χρειάστηκε
αύτή νά τό ξεπεράσει.
Ά ν θέλαμε νά είμαστε δίκαιοι στις ληξιαρχικές μας διαπι­
στώσεις, πρέπει να πούμε πώς μιά πρώτη δοκιμή νά είσαχθοΰν
στή νεοελληνική ποίηση τα πέρα άπό τήν «poésie pure» ξε­
σπάσματα τών εύρωπαϊκών άναζητήσεων, είναι μιά ποιητική
290
Π Ι Ε Ρ Ρ Ε Λ Λ ί Σ Μ Ο Σ . Λ. ΚΜΙ Ι ΚΙ ΡΙ ΚΟΣ
συλλογή ενός Έλληνοαμερικανοΰ εγκατεστημένου στό ΙΙαρίσι,
■ού Θ. Ντόρρου, μέ τόν έξεζητημενο τίτλο Σ τον γλυτω μον τό
χάζι (1930), καθώς καί τα ΙΙοιήματα (1933) τού Νικήτα Ράντου
(ψευδώνυμο τού Νίκου Καλαμάρη —πού κι αύτός ζοΰσε στό εξω­
τερικό), μέ επιδράσεις άπό τό φουτουρισμό, άλλά καί περισσό-
-ερο σαφείς άπό τόν υπερρεαλισμό. Καί οί δύο συλλογές έμειναν
όμως εντελώς στό περιθώριο καί δέν είχαν καμιά επίδραση.
Γά ποιήματα τής ”Υψικαμίνου είσήγαν τόν υπερρεαλισμό
γνήσιο καί καθαρόαιμο. ’.Ακολουθώντας τις μεθόδους τοΰ κινή­
ματος ό ποιητής χρησιμοποιούσε τήν «αυτόματη γραφή» καί
ι/ποδέσμευε έτσι άπό τους χώρους τού υποσυνείδητου έναν πλού­
το άπό εικόνες, χωρίς βέβαια λογικό ειρμό, άλλά μέ τή γοητεία
μιας καινούριας ύπερ-πραγματικής (υπερρεαλιστικές) αισθη­
τής. Τά κομμάτια τής συλλογής ήταν γραμμένα σέ πεζό (ή άπο-
δεσμευαένη αύτή ροή τού λόγου δύσκολα έμπαινε σε μέτρα καί
σε ρυθμό), μέ άφθονη χρησιμοποίηση στοιχείων άπό τήν καθα­
ρεύουσα, ή φραστικών «κλισέ» άπό τή γλώσσα τών εφημερίδων
τ την επιστημονική ορολογία. Σήμερα δύσκολα θ’ αναγνωρίζαμε
στά κομμάτια αύτά άρετές ποιητικές ή Λογοτεχνικές' η άξια
τους είναι ότι στάθηκαν ορόσημα και «δείγματα» ένός καινού­
ριου είδους.
Αέκα χρόνια μετά τήν Υψικάμινο ό Εμπειρικός κυκλοφό­
ρησε μια καινούρια συλλογή, την Ενόοχωοα (1945), μέ ποιή­
ματα όμως γραμμένα άμέσως ύστερα άπό τήν 1 ψικαμινο, ανα-
αεσα 1934-37. σέ μια εποχή δηλ. πολύ γόνιμη σε καινούριες
δοκιμές στή νεοελληνική ποίηση. Ο ποιητής εδώ. ςεπερνωντας
τα όοια του καθαρού υπερρεαλισμού και ~ής αυτόματης γραφής,
χρησιμοποιούσε και πάλι τό στίχο, και από την ιτοοηγουμενη
διάλυση οργάνωνε μιά καινούρια ποιητική, φωτεινή και ευφρό­
συνη, όπου κυριαρχική θέση είχε το όνειρο και το ερωτικό έν­
στικτο στή φροϋδιανή του και αδέσμευτη παντοδυναμία. Τό άπο-
τέλεσμα ήταν ή αποκάλυψη ενός δροσερού πρωτοφανέρωτου κό-
τμου, καί μιά λυρική έκφραση άποδεσμευμένη άπό καθετί παλιό,
γεμάτη άπό την ευδαιμονία τής ελευθερίας. Τό «ύπερωκεάνειον
που τραγουδά καί πλέχει» (στό ωριμότερο και το καλύτερο ασφα­
λώς ποίημα τής συλλογής) παίρνει άπό αυτή τήν άποψη μιάν
αξία συμβολική.
Ό ’Εμπειρικός (1901-19751, πού γεννήθηκε στήν Μπράιλα
τής Ρουμανίας καί έζησε πολλά χρόνια στή Γαλλία καί στήν
291
 1Γ). II Ι Έ ΚΙ Λ T O T 1930. ΠΟΙ Π Σ Ι Ι
’Αγγλία, είναι ένας πολυδιαβασμένος άνθρωπος, πού έχει μελε­
τήσει εΆικα φιλοσοφία καί ψυχανάλυση. Είναι ως συγγραφέας
παραγωγικότατος, αδιάφορο αν λίγα είναι όσα έδωσε στή δη­
μοσιότητα. ’Έχει γράψει εκτενέστατα πεζογραφήματα (όπως
«Ό Μέγας ανατολικός», «Ζεμφύρα ή το Μυστικόν τής Πασι­
φάης»). πού ωστόσο ό αδέσμευτος στην έκφραση ερωτισμός
τους τά έκανε να μην μπορούν να δημοσιευτούν, ως τελευταία
τουλάχιστον.9 Μετά το 1960 έδωσε καί μερικά, νεώτερα, φαί­
νεται, ποιήματα («Αι λέξεις», «'Ο δρόμος») —βρίσκονται καί
σέ δίσκους απαγγελμένα με καταπληκτικό τρόπο άπό τον ’ί ­
διον10— όπου, μέ εκφραστική λιτότητα καί ένάργεια καί με μια
εντελώς καινούρια ωριμότητα, εκφράζεται μιά πίστη ίδεαλιστική
καί ή βαριά αίσθηση τού θανάτου καί τού πεπρωμένου.
Τή γραμμή τού ορθόδοξου υπερρεαλισμού ακολούθησε καί
ό Νίκος Έγγονόπουλος (γενν. 1910), πού είναι παράλληλα καί
ζωγράφος άπό τούς σημαντικότερους τής νεώτερης σχολής, όπου
έπίσης δείχτηκε συνεπής στήν υπερρεαλιστική του γραμμή. 'Ο
Εγγονόπουλος είναι πιό επαναστατικός καί θεληματικά, θά έ­
λεγε κανείς, προκλητικός —κράτησε, όπως είπαν, τήν «άκρα
αριστερά» τού κινήματος— καί γ ι’ αύτό καί οί συλλογές του
(κυρίως οί δύο προπολεμικές, τού 1938 καί τού 1939) ενόχλησαν
περισσότερό τόν μέσο άστό καί ξεσήκωσαν τό σκώμμα καί τήν
αγανάκτηση. Ό Έγγονόπουλος έμεινε πιστός στήν υπερρεα­
λιστική του άδιαλλαξία καί στις μεταπολεμικές του συλλογές,
και ένα μέρος τής κριτικής τού καταλογίζει τήν ακαμψία αύτή
ως ελάττωμά, χωρίς να παραβλέπει τά άφθονα θετικά στοιχεία,
εναν εσώτερο πικρό λυρισμό καί μιά ένάργεια ζωγραφική. Είναι,
και ως ζωγράφος καί ώς ποιητής, εντελώς ιδιότυπος καί μονα­
δικός' ιδιότυπος καί στή γλώσσα, με έθελημένα άφθονα στοιχεία
λόγια (φαναριώτικα).
Στα χρόνια τής εχθρικής κατοχής ό ορθόδοξος αυτός υπερρεα­
λιστής μάς έδωσε ένα μεγάλο συνθετικό ποίημα, οπού ξεπερ-
νωντας, έστω καί πρόσκαιρα, τόν υπερρεαλισμό, έφτασε σέ μιά
κορύφωση. Τό ποίημα, γραμμένο τό χειμώνα 1942-43, έπιγρά-
9. Τό « ’Α ρ γ ώ ή π λ ο υ ς ά ε ρ ο σ τά το υ » (γ ρ α μ μ έ νο γ ύ ρ ω σ τ ά 1 9 4 4 ) δη­
μ ο σ ιε ύ τ η κ ε ( α π ο σ π α σ μ α τ ικ ά ;) σ το π ερ . Πάλι ( 1 9 6 4 - 5 ) . Σ υ ν το μ ό τε ρ α π ε ­
ζ ά ε ίν α ι σ υ γ κ ε ν τ ρ ω μ έ ν α σ τ ά Γραπτά ή Προσωπική μυθολονία (1936-
1946), ’Α θ ή ν α 1 9 6 0 (2η εκδ. 1 9 7 4 ) .
1 0 . « Ό Ε μ π ε ιρ ικ ό ς δ ια β ά ζ ε ι ’Ε μ π ε ιρ ικ ό » , εκδ. Δ ιό νυσ ο ς, X D L 0 8 5 3 .
292
ΤΙ 1 Ι\ Ρ ΡΕΛ ΛΤΣ Μ ΟΣ. Ν. Il Ι Τ Ο Ν Ο ΓΓΟ ΓΛ Ο Σ
,-,.ται Μ πολιβάρ (μέ τόν χαρακτηριστικό υπότιτλο; ενα ελληνικό
ιοιημα). Ό ποιητής παίρνει μέν ώς κεντρικό θέμα τή μορφή-
υυμβολο τού νοτιοαμερικανοϋ επαναστάτη καί άγωνιστή τής ε­
λευθερίας, άλλά, μέ τήν εύκολία πού τού δίνει ή νέα ποίηση,
προεκτείνει τά σύμβολά του μέσα στόν ελληνικό χώρο καί την
Αληνική ιστορία, παλαιότερη καί πρόσφατη (τό Ρήγα Φεραΐο,
όν Όδυσσέα Άνδροΰτσο, τόν πόλεμο τής ’Αλβανίας, τήν αντί­
σταση στόν κατακτητή), σέ μιά ένότητα εξωπραγματική καί
ιδιαίτερα γοητευτική, άπό τις πιό ευτυχισμένες επιτεύξεις τής
νεώτερης ποίησης.
Τό 1935 άρχίζει τήν έκδοσή του καί ένα περιοδικό, Τά Νέα
/'ρ ά μ μ α τα , πού έμελλε, στά τελευταία προπολεμικά χρόνια, νά
παίξει σημαντικό ρόλο στήν ποίηση καί στήν πνευματική ζωή
γενικότερα. Διευθυντής του ό Άντρέας Καραντώνης, πού θά τόν
γνωρίσουμε ώς έναν άπό τούς πιό εύαίσθητους κριτικούς τής
γενιάς τού 30' στόν κύκλο τού περιοδικού άνήκαν ό Σεφέρης, ο
Κατσίμπαλης καί άλλοι. Ι ό περιοδικό ήθελε νά άντιδράσει στή
χαμηλή τότε ποιητική στάθμη καί στό κλίμα τού «καρυωτακι-
σμού» πού επικρατούσε, προβάλλοντας άπό τή μια μέρια πα-
Λαιότερες καθιερωμένες άξιες (τόν ΙΙαλαμα, τό Σικελιανό, άκό-
μα καί τόν Περικλή Γιαννόπουλο) καί άπό τήν άλλη υποστηρί­
ζοντας τις άνανεωτικές τάσεις στήν ποίηση, πού τότε άκριβώς
πρωτοπαρουσιάζονταν. ’Έ γινε έτσι τό βήμα τών νέων ποιητών,
πού πολλοί παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά άπό τις σελίδες
του.
Στό προτελευταίο τεύχος τής χρονιάς δημοσιεύονταν τά πρώ­
τα ποιήματα τού ’Οδ. Έλύτη, πού μέσα σέ λίγα χρόνια άνα-
γνωρίστηκε ούς ένας άπό τούς πιό προικισμένους καί τούς πιό
αντιπροσωπευτικού; ποιητές τής νέας σχολής. Ό Όδ. Έλύτης
(ψευδώνυμο τού Όδ. Άλεπουδέλη) γεννήθηκε στό 'Ηράκλειο τής
Κρήτης τό 1911, ή καταγωγή του όμως είναι άπό τή Μυτιλήνη.
Ά πό μικρό παιδί εγκαταστάθηκε στήν ’Αθήνα, όπου καί σπού­
δασε, περνώντας τά καλοκαίρια σέ διάφορα νησιά τού Αιγαίου.
Τό 1929 —γράφει σέ ένα του αύτοβιογοαφικό σημείωμα11—
ένα τυχαίο γεγονός, μιά ποιητική συλλογή τού Paul Éluard,
τόν έφερε σέ επαφή μέ τόν ύπερρεαλισμό. Ι ό όνειρο, ή αύτόματη
II. ’ Α δ η μ ο σ ίε υ τ ο , οσο £έρο>.
293
 15. Η ΓΚΝΊ Λ T O T 1930. ΠΟΤΙΙΣΤΙ ΟΔ. Ι ι Λ Γ Τ Ι Ι Σ

γραφή, ή απολύτρωση τού υποσυνείδητου, ή φαντασία παντο­ Τον ’Οκτώβριο τοϋ 1940 ό Έλύτης (είκοσι έννέα χρονών)
δύναμη, έξω από τον έλεγχο τής αισθητικής ή τής ηθικής, του επιστρατεύεται καί μένει στό αλβανικό μέτωπο όλη τή διάρ­
επιτρέπουν (όπως έγραψε ό ’ίδιος μιλώντας γενικά για τούς ποιη­ κεια τοϋ πολέμου. Ή καινούρια αύτή δοκιμασία θά σφραγίσει
τές τού υπερρεαλισμού) «νά ξαναδώσει το όραμα τοϋ κόσμου τήν κατοπινή του εξέλιξη’ χωρίς έπαναστατική άλλαγή, ένας
μέ όλη την ιερή χαρά τής υλικής του υπόστασης, άλλα, καί μέ τόνος ώριμης σοβαρότητας καί καινούριοι, πλατύτεροι ορίζοντες
όλο το ρίγος τής "καθαυτό” ποιητικής του στιγμής».12 θά προστεθούν στήν ποίησή του. Το 1945 δημοσιεύεται ένα με­
’Από τα πρώτα της φανερώματα ή ποίηση τοϋ Έλύτη χαι­ γάλο ποίημα, καρπός υψηλής έμπνευσης καί ποιητικής εύφορίας,
ρετίστηκε σαν μια ποίηση φωτεινή, αισιόδοξη, εφηβική, όπου τό "Ασμα ηρω ικό καί πένθιμο για τον χαμένο άνθυπολοχαγό τής
το Αιγαίο («ή δροσιά καί το φωτεινό μυστήριο τοϋ έλληνικοΰ ’Α λβανίας. Τό "Ασμα δείχνει όλες τις ποιητικές αρετές τοϋ Έ ­
άρχιπελάγους») έχουν θέση κεντρική. λύτη —τήν παρθενικότητα τής λέξης, τήν τόλμη καί τή δόνηση
Ό έρωτας τής έκφρασης, τή σχεδόν κλασική ισορρόπηση τής κατασκευής—
7ο άρχιπέλαγος φτασμένες έδώ σ’ ένα στάδιο ωριμότερο. Τό έργο βρήκε αντα­
Κ ι ή πρώ ρα τω ν άφρών τον πόκριση (πράγμα πού θά ήταν άδιανόητο πέντε - δέκα χρόνια
Κι, οι γλάροι των ονείρων τον πρωτύτερα) καί άγαπήθηκε από ένα μεγάλο μέρος τού κοινού
Σ το π ιο ψηλό κατάρτι ό ναύτης άνεμίζει —όσο κι αν βέβαια βοήθησε σ’ αύτό καί τό θέμα.
"Ενα τραγούδι. Μετά τή δημοσίευση τού "Ασματος, ό Έλύτης, σχεδόν γιά
δεκαπέντε χρόνια, σωπαίνει, τουλάχιστον ποιητικά. ’Αλλά τό
(«Τ ο ϋ Α ιγ α ίο υ » )
1960 παρουσίασε μιά μικρότερη συλλογή: "Εξι κ α ί μ ία τύψεις
Στα πρώτα αυτά ποιήματα υπάρχουν κιόλας όλα τά στοιχεία γ ια τον ονρανό, όπου ή πυκνότητα τοϋ στίχου καί ή μεστότητα
τής νέας σχολής: οί καινότροποι συνδυασμοί τών λέξεων, οί ει­ τού ποιητικού στοχασμού μαρτυρούσαν γιά τήν επίμονη έπε-
κόνες πού προβάλλονται άμεσα, ελευθερωμένες καί μοναδικές, ξεργασία πού είχε προηγηθεΐ. Καί σχεδόν σύγχρονα δημοσίευσε
καί συμπλέκονται σε μια καινούρια ενότητα «ύπερπραγματική)). ένα μεγάλο συνθετικό ποίημα, τό "Αξιόν εστί. Τά χρόνια τής
Αλλά υπάρχει καί κάτι πάρα πέρα: μια θέληση μορφοποιητική, σιωπής άποδεικνύονταν λοιπόν χρόνια γόνιμα, άσκησης και περι­
πού δαμάζει το χείμαρρο τών εικόνων καί τούς δίνει μορφή —όχι συλλογής, «ένα άπό τά ωραιότερα καί τιμιότερα παραδείγματα
βέβαια τούς στίχους καί τις στροφές τής παράδοσης, άλλά κάτι άμείλικτης καλλιτεχνικής συνείδησης στήν ιστορία τής ευρωπαϊ­
πού τά θυμίζει: κάποια τάξη καί κάποιο πνεύμα. κής ποίησης» (όπως έγραψε ένας άπό τούς πρώτους κριτικούς
Οί Π ροσανατολισμοί (1940) είναι ή συλλογή όπου συγκέν­ πού ανεπιφύλακτα άναγνώρισε τήν άξια τού νέου έργου, ό Γ.
τρωσε ό Έλύτης ό,τι είχε ώς τότε δημοσιεύσει. Συναντούμε στή Π. Σαββίδης).13 Γιατί κατά τά άλλα ή κριτική (εκτός άπό ελά­
συλλογή μερικά από τά πιο χαρακτηριστικά πρώιμα ποιήματά χιστες έξαιρέσεις) κράτησε, στήν άρχή τουλάχιστον, μπρος στο
του, όπως π.χ. τή «Μαρίνα τών βράχων», την «'Π λικία τής "Αξιόν εστί μιά στάση σώφρονης επιφύλαξης.
γλαυκής θύμησης», την «Τρελή ροδιά». Ό "Ηλιος δ πρώ τος (μαζί Τό ποίημα είναι πραγματικά δύσκολο καί στήν κατανόηση
με τις «Παραλλαγές πάνω σέ μιάν αχτίδα»), ή συλλογή πού κυ­ καί στήν άποτίμηση: Είναι μιά αύστηρά οίκοδομημενη καί άρχι-
κλοφόρησε το 1943, εξακολουθεί φανερά τήν ίδια γραμμή, μέ τεκτονημένη σύνθεση, άπό τρία μέρη. Ή Γένεση, Τά Πάθη,
κύρια χαρακτηριστικά πάλι το Αιγαίο, τον ήλιο, τή χαρά τής Τό "Αξιόν έστί. "Οπως καί στά τρία κλίτη ένός χριστιανικού
ζωής. 'Ωστόσο κάποτε κάποτε διακρίνεται, κάτω από τήν κατά­ ναού, τό μεσαίο μέρος τού ποιήματος είναι τό εύρύτερο καί
φαση αύτή, μιά πικρή γεύση, πού προοιωνίζει μιά διαφορετική τό πιό σημαντικό’ ή «Γένεση» είναι σάν μιά εισαγωγή, καί τό
εξέλιξη. «Δοξαστικό» σάν μιά κατάληξη. Στό έργο συνυφαίνεται ή άτο-
12 . Σ το άρθρο το υ « Τ ά σ ύγ χ ρ ο να π ο ιη τ ικ ά κ α ί κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ά ρ ε ύ μ α τ α » ,
σ τό π ερ ιο δ ικ ό Καλλιτεχνικά Νέα ( 1 9 4 3 - 4 4 ) , άρ. 2 9 -3 3 . 13. Σ το π ερ ιο δ ικ ό Ό Ταχυδρόμος, 1 0 Δ εκ ε μ β ρ ίο υ 1 9 6 0 , σ σ . 1 4 - 1 5 .

294 295
 15. II Γ Ε Ν Ι Λ T O T 1930. Π Ο Ι Ι Ι Σ Ι Ι
μικη εμπειρία τοΰ ποιητή με τήν εθνική καί την ιστορική έμπει-
οία’ τά «πάθη» τοΰ ελληνισμού, σέ μιά έκταση συγχρονική καί
διαχρονική, συνυφασμένα με τήν υποκειμενική αίσθηση («αύτός
ό κόσμος ό μικρός, ό μέγας»), καταλήγουν υπερβατικά στον με­
ταφυσικό χώρο τοΰ τελευταίου μέρους, πού είναι μιά σειρά ύ­
μνων δοξαστικών, δπου ή ομορφιά των άπειρων πραγμάτων τοΰ
κοσμου τούτου παίρνει μιά ύπεργήινη λάμψη, καί δπου το τώ ­
ρα καί το πάντα {τό Ννν καί το Αίέν, ή γή καί ό ουρανός) συν­
δυάζονται σέ μιά ενότητα υπερκόσμια. T ó’Vlξιον έστί είναι ένα
έπος δοσμένο μέ τρόπο λυρικό (δχι «επικολυρικό»), ένα έπος δ­
που ό ποιητής δένεται μέ τήν παράδοση τής χώρας του καί τής
φυλής του καί πάει νά βρει τά μυστικά πού τή συναπαρτίζουν.
Τήν επική, συνθετική πρόθεση τοΰ ποιητή εξυπηρετεί μέ
απόλυτη επιτυχία καί ή γλώσσα, πού είναι μιά νέα ποιητική
δημιουργία. 'Ο ποιητής άξιοποίησε δλη τή μακριά παράδοση
τής ελληνικής γλώσσας, άπό τόν "Ομηρο ώς τό Σολωμό, αλλά
κυρίως (τό δείχνει καί ό τίτλος) εκμεταλλεύτηκε μιά καινούρια,
ελάχιστα ώς τώρα εκμεταλλευμένη φλέβα, τή γλώσσα τής εκ­
κλησιαστικής ύμνογραφίας, καί κατόρθωσε άπό τήν πηγή αύτή
να πλουτίσει καί νά δροσίσει τή δική του ποιητική έκφραση,
αλλά παραλληλα νά φέρει καί ένα παράξενο ξανάνιωμα στήν ίδια
αυτή παραδοσιακή γλώσσα, στό άγγιγμα τοϋ δικοΰ του χλοερού
λυρισμοΰ.
Ό Έλύτης τά τελευταία χρόνια, άπό τό 1971 ώς τό 1974, δη­
μοσίευσε πέντε μικρότερες ποιητικές συλλογές (7ο Φωτόδεντρο
καί ή δέκατη τέταρτη ομορφ ιά, 7α ' Ετεροθα?*.ή κ.ά.), καί συγκέν­
τρωσε σέ τόμο (Λεύτερη γραφή) μεταφράσεις του ξένων ποιη­
τών (Rim baud, Éluard, Μαγιακόφσκι κ.ά.), καθώς καί πεζά
του δοκίμια (’Α νοιχτά χαρτιά).
'Η άνανέωση τοΰ ποιητικού λόγου στή δεκαετία 1930-40 μέ
πρωτοπόρους καί κορυφαίους τό Σεφέρη καί τόν Έλύτη επη­
ρέασε αποφασιστικά καί γόνιμα καί άλλους ποιητές, οί όποιοι,
ενώ άρχισαν μέσα στά καθιερωμένα πλαίσια τής παράδοσης, άπό
μιά ορισμένη στιγμή καί ύστερα ανανέωσαν τά εκφραστικά τους
μέσα καί δέχτηκαν τό καινούριο, μέ ευεργετικά γιά τήν ποίησή
τους άποτελέσματα. Τέτοια κατ’ εξοχήν ή περίπτωση τοΰ Ν.
Βρεττάκου καί τοΰ Γ. Ρίτσου, πού καί άπό τήν άποψη τήε πο­
σότητας καί άπό τήν άποψη τής ποιότητας μποροΰν ν’ άναφερ-
296
Ν. Β Ρ Κ Τ Τ Α Κ Ο Σ . Γ. Ρ Ι Τ Σ Ο Σ
θοΰν δίπλα στό Σεφέρη καί τόν Έλύτη. Είναι περίπου συνομή­
λικοι μέ τόν τελευταίο' ή προσήλωση καί τών 8υό στήν αριστερή
ιδεολογία έκαμε ίσως τήν κριτική ν’ αναφέρει πάντα δίπλα δίπλα
τά όνόματάτους, δσο κι άν, στό ποιητικό πεδίο, ύπάρχουν πολλές
καί σημαντικές άνάμεσά τους διαφορές.
Ή πορεία τους βέβαια στους πιό σημαντικούς σταθμούς στά­
θηκε παράλληλη. Ξεκίνησαν καί οί δυό κάτω άπό τήν ισχυρή
επίδραση τοΰ Καρυωτάκη, πού ήταν άλλωστε τό αυτονοητο
κλίμα τής εποχής. Ό Νικηφόρος Βρεττάκος (γεννημένος τό 1911
κοντά στή Σπάρτη) δημοσίευσε τήν πρώτη του συλλογή τό 1929,
καί ώς τό 1937 έμεινε πιστός στό κλίμα τοΰ «καρυωτακισμοΰ»,
δσο κι άν προσπάθησε μάταια νά τό άποτινάξει. Μέ δυο εκτε­
νέστερες συνθέσεις, τήν ’ Ε πιστολή τον κύκνου (1937) και το
Ταξίδι τοϋ ’Α ρχαγγέλου (1938), πολύ εκτεταμένο, σημαντικό,
άλλά καί άνισο ποίημα, διαπιστώνουμε τήν άλλαγή καί στήν
ποιητική άτμόσφαιρα καί στά εκφραστικά μέσα. Οί επόμενες
συλλογές, πού διαδέχονται πυκνά ή μιά τήν άλλη, παρουσιάζουν
τόν ποιητή σέ ώριμο πιά στάδιο. Κυριαρχοΰν τά συντομότερα
ποιήματα, πού έκφράζουν καλύτερα τήν ιδιοτυπία τοΰ λυρισμοΰ
του, ενός λυρισμοΰ πού κινείται σέ περιορισμένα δρια και όπου
κυριαρχεί μιά χαρούμενη λυρική διάθεση, μιά αισιοδοξία, δπως
τήν είπαν, «νεοχριστιανική», καί προπάντων ή άγάπη στον άν­
θρωπο. Σέ μεταγενέστερες ακόμα συλλογές CO Ταΰγετος καί
ή σιω π ή , 1949, Ό Χρόνος καί το π ο τά μ ι, 1957) μιά επιστροφή
στή φύση καί στή γενέθλια γή τοΰ άνοίγουν δρόμους επαφής
καί προς τή δημοτική παράδοση.
Μέ τόν Γιάννη Ρίτσο (γεννημένον τό 1909 στή Μονεμβασία)
περνοΰμε σ’ έναν ποιητή μέ ποιητική φωνή πιό εύκρινή καί εκτει­
νόμενη σέ μεγαλύτερη κλίμακα. Οί πρώτες του συλλογές (Τρα­
κτέρ 1934, Π υραμίδες 1935) δεν ξεφεύγουν βέβαια άπό τόν
«καρυωτακισμό» τής εποχής, άλλά διακρίνονται γιά τήν εκφρα­
στική άκρίβεια καί τό επαναστατικό τους περιεχόμενο. 'Ο ’Επι­
τάφιος (1936) —ό θρήνος μιας μάνας γιά τό παιδί της πού σκο­
τώθηκε σέ διαδήλωση άνεργων καπνεργατών— άγγίζει τόνους
βαθύτερους, κινείται δμως πάντα στήν ίδια γραμμή. Μέ τό πο­
λύστιχο Τραγούδι τής αδερφής (1937) διαπιστώνουμε, δπως καί
στόν Βρεττάκο, μιάν άλλαγή καί στή μορφή άλλά καί στήν ψυ­
χική διάθεση, πού οφείλεται στήν έπίδραση τής νέας ποιητικής
τέχνης. Ά πό εκεί θ’ άκολουθήσουν ώς τό 1945 ποιητικές συλ­
297
 15. 11 Γ Ε ΝΙ Α T O T 1930. Ι Ι 0 1 Ι Ι Σ Ι Ι
λογές πού σταθεροποιούν την ποιητική του φυσιογνωμία. Ό
Ρίτσος άνακατεύεται ενεργά στήν πολιτική δράση στά χρόνια
τής Κατοχής καί τού εμφύλιου πολέμου πού ακολούθησε' άπό
το 1948 ώς το 1952 βρίσκεται εξόριστος σε διάφορα νησιά καί
μετά την έπάνοδό του δημοσιεύει ένα πλήθος συλλογές, όπου
φυσικά βρίσκονται άποτυπωμένες όλες οι σκληρές αύτές έμπει-
ρίες. Το 1961, σέ δυο ογκώδεις τόμους (Π οιήματα) συγκεντρώ­
νει ολη την έως τότε παραγωγή του, αλλά εξακολουθεί νά δη­
μοσιεύει καί άλλες συλλογές- τά Π οιήματα θά συμπληρωθούν
μ’ έναν τρίτο τόμο το 1964, καί μ’ έναν τέταρτο το 1975. Πα­
ράλληλα όμως δημοσιεύει καί άλλες πολλές μεμονωμένες συλλο­
γές. Τά χρόνια τής δικτατορίας γνώρισε καί πάλι τά στρατό­
πεδα συγκεντρώσεως καί ύστερα την άπομόνωση στή Σάμο.
Ποιήματά του έχουν μεταφραστεί, έκτος άπο τις ανατολικές, καί
σέ πολλές χώρες τής Δ. Εύρώπης καί τής ’Αμερικής, καί έχουν
τιμηθεί μέ πολλά διεθνή βραβεία, όπως το Διεθνές Βραβείο ποίη­
σης στο Βέλγιο (1972) καί τελευταία το Βραβείο Λένιν (1977).
Ό Ρίτσος είναι ένας ποιητής πληθωρικός στήν παραγωγή του
καί αναμφισβήτητα προικισμένος μέ πηγαίο αίσθημα καί μέ
άρετές καθαυτό ποιητικές. Τά ποιήματά του είναι πολύστιχα,
μέ συνεχή ροή πού ξεπηδά αύθόρμητη άλλά καί άνεξέλεγκτη. Τήν
έμπνευσή του τήν αντλεί κυρίως άπο το μαγικό χώρο τής παιδι­
κής καί τής έφηβικής ηλικίας, οί εικόνες άναβλύζουν πλούσιες
καί δροσερές, ή λέξη του έχει βάρος καί άξια, άλλά συνάμα αβρό­
τητα καί παλμό. Ά λλά ή πλατιά αυτή ροή τού λυρικού λόγου,
πού είναι το κύριο χαρακτηριστικό καί ή κύρια άρετή τής ποίη­
σής του, άποτελεί ταυτόχρονα καί το άδύνατο σημείο της: παίρ­
νει συχνά πλάτος δυσανάλογο, άνακατεύει το άναγκαΐο μέ το
περιττό, έπαναλαμβάνεται, κάποτε δέν άποφεύγει καί τή ρητο­
ρεία. Τού λείπει επίσης ή συνθετική ικανότητα: τά πολύστιχα
ποιήματά του δέν έχουν έσωτερική συνοχή, άλλά άθροίζουν πα­
ρατακτικά τις έντυπώσεις καί τις εικόνες, πού είναι όμως, οχι
σπάνια, άπο τις πιο λαγαρές καί δροσερές τής νεώτερης ποίησης.
Τά τελευταία χρόνια, χωρίς νά εγκαταλείπει τά πολύστιχα
συνθετικά ποιήματα, ό Ρίτσος φαίνεται νά δείχνει κάποια προ­
τίμηση προς τά ολιγόστιχα καί συμπυκνωμένα. Χαρακτηριστική
γ ι’ αύτό είναι ή συλλογή Χ άρτινα (1974), μέ μικρά ποιήματα τών
ετών 1970-1974, ή τά Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα τής πικρής π α ­
τρίδας (1973), γραμμένα (σχεδόν όλα) σέ μιά μέρα στο στρα­
29 8
Γ . ΡΓΓΣΟΣ
τόπεδο τής Λέρου καί μελοποιημένα άπο τον Μίκη Θεοδωράκη.
Ή ποίηση τού Ρίτσου άγγίζει βέβαια καί τον προβληματισμό
τού σύγχρονου άνθρώπου, τού άτομικοΰ καί τού κοινωνικού. Κά­
ποτε θέλει καί άμεσότερα (δηλ. λιγότερο ποιητικά) νά υπηρε­
τήσει τήν κοινωνική του ιδεολογία" δέν είναι αύτά τά πιο επι­
τυχημένα του ποιήματα. ’Άλλοτε ή κοινωνική αιχμή μπορεί ’ί ­
σως νά υπάρχει ώς πρόθεση (κάποτε τήν άνακαλύπτει μόνο ή
ύπερκριτική διάθεση τών έρμηνευτών του) είναι όμως τό λιγό­
τερο ενδιαφέρον σημείο τού ποιήματος. Ό Aragon14 (πού μί­
λησε μέ υπερβολικά κολακευτικά λόγια γιά τον Ρίτσο) όταν τού
εξήγησαν πώς 'Η Σ ονάτα τον σεληνόφωτος (1956) «έκφράζει
το τραγικό άδιέξοδο μέσα στο όποιο έχει π έσει ό άτομισμός
καί ολόκληρος ό άστικός πολιτισμός», έκαμε διακριτικά πέραλ
τήν ερμηνεία αύτή καί σταμάτησε με κατανόηση μόνο στά κα­
θαρά λυρικά στοιχεία τού ποιήματος.
Δρόμο παράλληλο πορεύεται καί ένας άλλος άξιόλογος ποιητής, ό
Γ. Θ. Βαφόπουλος (γενν. 1903), πού προέρχεται άπό διαφορετικό
περιβάλλον, τή Θεσσαλονίκη, πού θά τή δούμε νά άποκτά έναν
ιδιαίτερο χαρακτήρα, ιδίως στήν πεζογραφία. Εΐχε έκδηλωθεΐ
μέ διάφορες δημοσιεύσεις κιόλας άπό τό 1921 · τό 1931 έδωσε
τήν πρώτη του συλλογή, Τά Ρόδα τής Μ υρτάλης, πού τή διέ-
κρινε κάποιος ιδιότυπος νεοκλασικισμός καί έντονη επίδραση
τού Καρυωτάκη. Ό θάνατος άγαπημένου προσώπου τόν οδηγεί
νά βρει έναν λιτότερο, προσωπικότερο τρόπο έκφρασης (Π ρο­
σφορά, 1938)" καί τούτο θά ολοκληρωθεί στά μεταπολεμικά χρό­
νια, όπου κυρίως ό Βαφόπουλος θά βρει τό πραγματικό του πρό­
σωπο. Ό Βαφόπουλος είναι όλιγογράφος καί γενικά έχει τήν
τάση πρός τόν περιορισμό καί τήν αύστηρή καί λιτή έκφραση.
Στις μεταπολεμικές συλλογές (καί κυρίως στήν πιό χαρακτηρι­
στική, 7ο Δάπεδο, 1951) βλέπουμε τήν ποίησή του, κυριαρχη­
μένη άπό μιά μεταφυσική άγωνία τού θανάτου, νά άποβάλλει
θεληματικά κάθε λυρική καί υπαινικτική διάθεση καί νά φτάνει
πολλές φορές σέ μιά έθελημένη ψυχρότητα καί γυμνότητα. Ποί­
ηση μονοτονική, όπως τή χαρακτήρισαν, πού άπευθύνεται πε­
ρισσότερο στή νόηση καί εκφράζεται μέ ιδεογράμματα (ίσως
δέν είναι άσχετο πώς ό Βαφόπουλος σπούδασε μαθηματικά).
14. Σ τ ά Letlrcs Frangnises, 28 Φ εβρουάριου 1957" μ ετα φ ρ α σ μ ένο
στήν Τέχνης 5 (1 9 5 7 ) 2 0 9 -2 1 2 .
299
 IS. II Γ Ε Ν Ι Α T O T 19:10. ΠΟΙ ΓΙ ΣΗ
Συνάρτηση των χαρακτηριστικών αύτών είναι πιθανόν καί ή
προτίμησή του σέ γλωσσικούς τύπους τής καθαρεύουσας καί
τής εκκλησιαστικής παράδοσης (με ιδιαίτερη προτίμηση στον
άναπαιστικο ρυθμό), πού προσθέτουν κάποια στυγνότητα, αλλά
συνάμα καί κάτι εντελώς ιδιαίτερο καί προσωπικό στην έκφραση.
Στα Νέα Γ ράμ ματα, καί γύρω άπύ το Σεφέρη καί τον Έ λύ-
τη, συγκεντρώθηκαν καί μερικοί άλλοι ποιητές πού πίστεψαν
στη νέα ποίηση καί έκφράστηκαν μέ τή νέα τεχνική. 'Ο Α.
Δρίβας, παλαιότερος (1899-1942), είχε παρουσιαστεί μαζί μέ
τούς ποιητές τής γενιάς του 1920, νωρίς όμως ζήτησε να εκ­
φραστεί μέ τούς καινούριους τρόπους τής καθαρής ποίησης. Μιά
δική του εντελώς ξεχωριστή υπόσταση έχει ό πρόωρα χαμένος
J ιώργος Σαραντάρης (1908-1941). ’Αναθρεμμένος στήν ’Ιτα­
λία ήρθε στήν Ελλάδα το 1932 καί σχετίστηκε μέ τον κύκλο
τών Νέων Γραμμάτω ν (είναι ό πρώτος πού άνακάλυψε τήν ποιη­
τική ιδιοφυία του Έλύτη). Θρεμμένος καί επηρεασμένος άπύ
τις νεες ποιητικές κατακτήσεις στή Δύση, άρχίζει άπό τότε κιό­
λας να δημοσιεύει ποιήματα, πού τά συγκεντρώνει ώς τό 1940
σέ λιγοσέλιδα φυλλάδια, ενώ παράλληλα, πνεύμα βαθύτατα φιλο­
σοφημένο καί προβληματιζόμενο, δημοσιεύει καί μιά σειρά δο­
κίμια κριτικά. Μέ μιά πίστη προς τή ζωή καί τήν ομορφιά,
άλλα καί μιά πικρία γιατί στερείται τήν άπόλαυσή της, βαθύ­
τατα ιδεαλιστής (τά τελευταία χρόνια έρεπε μάλιστα προς έναν
χριστιανικό μυστικισμό), εκφράζεται μέ νοσταλγία καί ρέμβη
σέ ολιγόστιχα, πυκνά στήν έκφρασή τους ποιήματα, πού δέ
φτάνουν στήν ολοκλήρωση καί μοιάζουν σάν σχέδια γραμμικά.
Ό Σαραντάρης, μολονότι τόσο πρώιμα παρουσιασμένος, έμεινε
ως το τέλος μιά μεμονωμένη ατομική περίπτωση, πού δέν πρό-
φτασε νά όλοκληρο.ιθεΐ ούτε καί νά ασκήσει κάποια έπίδραση'
νωρίς άλλωστε χάθηκε: έπιστρατευμένος τον ’Οκτώβριο τού
1940, πέθανε τό Φεβρουάριο τού 1941 άπό τις κακουχίες τού
’Αλβανικού πολέμου.
Μεμονο^μένος καί ιδιότυπος είναι καί ό Δ. ’ Αντωνίου (γεν­
νημένος τό 1906), ό «θαλασσινός φίλος», γιά τόν όποιο μίλησε
μέ τόση συμπάθεια ό Σεφέρης.15 Τά νεανικά του χρόνια τά πέ­
ρασε σέ μακρινά υπερπόντια ταξίδια, καί στήν ποίησή του διο­
χέτευσε λιγοτερο τη συνηθισμένη νοσταλγία τού ναυτικού καί
15 . Tà Nea Γ ράμματα Ί ( 1 9 3 6 ) 9 3 6 - 7 , τ ώ ρ α σ τ ις .1υκιμές, 3 η εκδ.,
τό μ . !, Α θ ή ν α 1 9 7 4 , σ σ . 'ι7 -4 9 .
30 0
Ο Κ Τ Κ Λ Ο Σ Τ Ω Ν «ΝΚΩΝ Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ω Ν »
περισσότερο τή στοχαστική συγκέντρωση του μοναχικού αν-
θρώπου στά άτέλειωτα ταξίδια στόν ωκεανό. Αιγομίλητος, φει­
δωλός στήν εξωτερίκευσή του, διαθέτει όμως μιά γνήσια ποιη­
τική φωνή, αυστηρή καί στέρεη στή συγκρότησή της, χωρίς εύ­
κολες παραχωρήσεις. Συγκέντρωσε τά ποιήματά του τό 1939
καί άνατύπωσε μερικά άλλα τό 1944 («Τής Μουσικής»' ή μου­
σική είναι δίπλα στή θάλασσα τό δεύτερο σταθερό μοτίβο τής
ποίησής του). ’Από τότε σποραδικά εμφανίστηκε σέ περιοδικά,
καί μόνο τελευταία μάς έδωσε ένα εκτενές ποίημα: ’Ινδίες (1967),
βασισμένο όμως κι αύτό στις εμπειρίες τών παλιών ταίςιδιών
καί ξαναδουλεμένο ύστερότερα, καθώς καί μιά συλλογή μέ λιγό-
στιχα Χ άι-Κ άι καί Τάνκα (1972).
Ά πό τούς νεώτερους ό Α. Μάτσας (1911-1969) κρατήθηκε
έξω άπό ομάδες καί σχολές. Αβρός, άριστοκρατικός, με πολλές
άναμνήσεις καβαφικές, άποδίδει μέ διαύγεια τόν έλληνισμό ως
φύση καί ώς ιστορία. 'Ωστόσο ή επιφανειακή καλλιγραφία αγ­
γίζει πολλές φορές κάποια πιό άγωνιώδη ερωτηματικά γιά κά­
ποιον μυστηριούδη, άνεξιχνίαστο κόσμο. Ό Μάτσας έγραψε και
τρεις τραγωδίες μέ υπόθεση κλασική (βλ. σ. 328).
Ό υπερρεαλισμός, πού μέ τά τελευταία ποιήματα τού Έλύτη
φαινόταν νά έχει ξεπεραστεΐ, κάνει τό 1943 μιάν άργοπορημένη
καί άπροσδόκητη έμφάνιση στό ποίημα ενός λίγο νεώτερου, την
’Αμοργό τού Νίκου Γκάτσου (γενν. 1915). Είναι τό μοναδικό
του ποίημα" όταν δημοσιεύτηκε γιά πρώτη φορά ξάφνιασε με
τό καινούριο πού έφερνε καί άσκησε άναμφισβήτητη επίδραση
στούς νεώτερους. 'Ο ποιητής, λένε, έγραψε τό άρκετά μακρύ
αύτό ποίημα σέ μιά νύχτα μέσα, χρησιμοποιώντας τό σύστημα
τής «αυτόματης γραφής». Τό καινούριο πού έφερνε ή νέα αύτή
άπόπειρα, ήταν ή άποδέσμευση ένός πλήθους άπό άναμνήσεις
στίχων καί εκφράσεων δημοτικού τραγουδιού πού άνάβρυζαν
τώρα συνδυασμένες μέ άλλες εμπειρίες σέ μιά καινούρια δροσιά
καί παρθενικότητα καί μέ ένα ρυθμό πού σέ παρέσυρε μέ τήν
ένταση καί τή γνησιότητά του. Σάν νά άνοιγαν ρεύματα πού οί
νέοι ποιητές τά είχαν άποκλείσει καί πότιζαν τώρα εύεργετικά
τή νέα ποίηση. Καί τό καινούριο αύτό είχε συνέχεια —σέ άλ­
λους ποιητές όμως καί οχι στόν ίδιο τόν Γκάτσο, πού ούσιαστικά
σώπασε άπό τότε καί έστρεψε τήν εύαισθησία του μεταφράζον­
τας Lorca ή (περίεργο, άλήθεια) γράφοντας τά κείμενα γιά
συνθέτες λαϊκών τραγουδιών.
301

ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ΓΕΝΙΑ TOT 1930. ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
■tv-.f 'tv
Η λεγάμενη «γενιά του 1930», οί λογοτέχνες δηλ. πού παρου­
σιάστηκαν γύρω άπό τή χρονολογία αύτή, ανανέωσαν δημιουρ­
γικά δχι μόνο τήν ποίηση άλλα καί την πεζογραφία, η όποια,
καθώς είδαμε, στά χρόνια 1920-30 φυτοζωούσε σε μια καθυ­
στερημένη επιβίωση τής ήθογραφίας περιγράφοντας τή μίζερη
ζωή τής φτωχογειτονιάς. Οί νέοι λογοτέχνες έστρεψαν τή ματιά
τους προς ευρύτερους ορίζοντες, ζήτησαν ·ά άνιχνεύσουν ψυχο­
λογικές καταστάσεις συνθετότερες, να αντιμετωπίσουν ποοβλή­
ματα σοβαρότερα κοινωνικά καί ανθρώπινα, προσπάθησαν ακόμη
να ςεπερασουν τά στενά ελληνικά όρια καί να πορευτούν πα­
ράλληλα μέ τή σύγχρονη ευρωπαϊκή πεζογραφία. Τέλος .δοκί­
μασαν επίμονα, ςεπερνώντας τά όρια τού διηγήματος καί τής
νουβέλας, να εκφραστούν μέ το κατ’ εξοχήν σύγχρονο αεσο, το
ϊ μυθιστόρημα. Μέ συνείδηση καθαρά λογοτεχνική ζήτησαν άκοα,α
μιαν ανανέωση καί στο ύφος και στη γλώσσα, ςαναπιάνονταε
τήν παράδοση των πιο δόκιμων πεζογραφων τοϋ δημοτικισμού
(τού Καρκαβίτσα π.χ. ή τού Βλαχογιάννη), πλουτίζοντας όμως
τήν εκφραστική γραφικότητα εκείνων μέ μιά σύγχρονη, μεστό­
τερη γλωσσική αίσθηση.
"Ενα γεγονός άσκησε μεγάλη επίδραση στους λογοτέχνεε τής
γενιάς αύτης, γεγονός που ρίχνει τή βαριά σκιά του σέ όλη τη
μετέπειτα λογοτεχνική παραγωγή καί σέ όλη την πνευματική
καί τήν κοινωνική οργάνωση: ή Μικρασιατική καταστροφή καί
ή άνταλλαγή των πληθυσμών που ακολούθησε ί βλ. καί" σ. 252).
Ιδέες καί όνειρα πού έτρεφαν τις προηγούμενες γενιές γιά ττν
αποκατάσταση τού ελληνισμού στά πρωτυτερινά όοια τού βυζαν­
τινού κράτους, κατέρρευσαν μονομιάς τόν Σεπτέμβριο τού 1922,
και μια καινούρια τραγικότητα καί σοβαρότητα αντικατέστησαν
τον προγενέστερο κάπως χιμαιρικό ρομαντισμό. ' ! I γενιά τού 30
εκφράζει στή λογοτεχνία τήν καινούρια αύτή ώρίμανση.
302
Φ.ΚΟΧΤΟΓΛΟΓ
II ανανέωση αύτή έχει ωστόσο τις πρώτες αρχές (όπως είπα­
ν. καί παραπάνω, σ. 261) μέσα κιόλας στή δεκαετία 1920-30'
ύ'ίνο πού παρουσιαζόταν τότε σάν εξαίρεση ή σάν προαγγε-
/ος κάποιας αλλαγής. Το 1922, .λίγους μήνες μετά τή Μικρά- ,·
οιατική καταστροφή, έκανε"- την πρώτη του εμφάνιση, μέ ένα
βιβλίο μέ τόν περίεργο τίτλο P edro Cazas, ένας άγνωστος ως t
ιότε λογοτέχνης, ό Φώτης Κόντογλου .(1895-1965). Είχε γεν-
νηθεϊ στο Ά ιβαλί τής Μ. Α σίας (τις αρχαίες Κυδωνιές), είχε
ταξιδέψει στή Γαλλία καί στήν ’Ισπανία καί είχε κάνει κάποιες
σπουδές ζωγραφικής στο Παρίσι, Το βιβλίο ήταν ή ιστορία ενός
•.σπανού κουρσάρου, γραμμένη μέ έναν ασυνήθιστο δυναμισμό
καί σέ μιά γλώσσα γεμάτη νεύρο καί παλμό, πού αντλούσε
άμεσα άπό λαϊκές ρίζες καί λαϊκά βιβλία παλαιότερης εποχής.
! ò βιβλίο έτάραξε τά νερά- ό Φώτος Πολίτης (στο κορύφωμα
τότε τής κριτικής του άρνησης) το χαιρέτισε σάν ένα ευοίωνο α
σημάδι.1
Τήν ιδιοτυπία τής πρώτης του εμφάνισης τήν κράτησε ό Κόν­
τογλου σέ όλη τήν ύστερότερη εξέλιξή του. Ζωγράφος παράλ­
ληλα άπό τούς πιο δόκιμους, Ιμπνεεται, καί μέ τις δυό του ιδιό­
τητες, άπό τήν ελληνική παράδοση, καί προσηλώνεται, θά λέ­
γαμε φανατικά, σέ ό,τι θεωρεί καθαρά ελληνικό, βγαλμένο άπό
τήν παράδοση τού Βυζαντίου καί τής ορθόδοξης εκκλησίας. ' Ενα
καινούριο ρεύμα, άνανεωτικό μαζί καί επιστροφής στά παραδο-
μένα, σημαδεύεται μέ τον Κόντογλου στή νεοελληνική ζωγρα­
φική, καί οί περισσότεροι άπο τούς νεώτερους καί καλύτερους
ζωγράφους (Σπύρος Βασιλείου, Γιάννης Τσαρούχης και άλλοι)
περνούν πρώτα άπό μιά μαθητεία κοντά του. Στή λογοτεχνία
ή παράλληλη τάση του δέν είχε τήν ίδια ακτινοβολία. Εμεινε
σφιχτά προσκολλημένος στο ίδιο ύφος, χωρίς καμιά εσωτερική
ανανέωση, καί τά πολλαπλά του δημοσιεύματα επαναλαμβάνουν
τα ίδια μοτίβα, ενώ ή γλώσσα και το ύφος —πού είχαν αναβρύ­
σει τόσο αυθόρμητα και γνήσια στήν αρχή— στεγνώνουν αργό­
τερα σέ κάποια μανιέρα, κάποτε καί μέ μιά δυσάρεστη αναβίωση
αρχαϊσμών καί καθαρεύουσας.
'Ο Κόντογλου ερχόταν άπό τή Μικρά ’Ασία, ό Καστανάκης, γιά
τόν όποιο θά μιλήσουμε αμέσως, άπό τήν Πόλη. Οί περισσο­
ί. Σ ε κ ρ ιτ ικ ή τ ο υ γ ιά το β ιβ λ ίο σ τ ή ν έ φ η μ . Πολιτεία, 8 Ά π ρ . 1923"
β λ . Βιβλιογραφία κριτικών άρθρων Φώτου Πολίτη, ’ Α θ ή ν α 19 4 0 , άρ. 3 0 7 .
3 03
 16. Η Γ Ε Ν Ι Λ Τ Ο Γ 1930. Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
ςιρασινο βιβλίο (193ο), Ι ο γαλαζιο (1934), καί τελευταία Το
κόκκινο (1952), Ίο βνσ σινί (1959). Ή πεζογραφική του δύναμη
στα διηγήματα αυτά, συγκεντρωμένη σέ στενότερα πλαίσια, προ­
βάλλει σέ δλη της την ένταση, το ύφος είναι πάντοτε έντεχνα
δουλεμένο, ή φράση ζωηρά χρωματισμένη. 'Ένα από τα διηγή­
ματα του Γ αλάζιου βιβλίου το επεξεργάστηκε περισσότερο καί
μάς έδωσε σέ χωριστή έκδοση (1943) τον θαυμάσιο Β ασίλη
’Α ρβανίτη. Είναι ή ιστορία ένός άνθρούπου λαϊκού, γεμάτου ο­
μορφιά και ζωική ορμή, καί μαζί καί τόλμη καί ελευθερία, τού
ξεχωριστού πού περιφρονεΐ τις κοινωνικές συμβάσεις καί στη­
ρίζεται μόνο στήν παλικαριά του —πού ξεπερνά όμως το όριο
και φτάνει στήν «ύβρη» καί μαζί στήν καταστροφή. "Ενας τύπος
ολοζώντανος, καθαρά ανθρώπινος, άλλά καί καθαρά ελληνικός,
λαϊκός.
Παράλληλα όμως ό Μυριβήλης δούλευε καί το μυθιστόρημα,
καί μέ αρκετή καθυστέρηση μάς έδωσε το 1949, τήν Π αναγιά
τή γοργόνα, τήν ιστορία μερικών προσφύγων άπο τη Μικρά
Λσία πού εγκαθίστανται σέ ένα παραλιακό μικρό χωριό τής
Μυτιλήνης. ’Αλλά ό πόλεμος καί ή προσφυγιά βρίσκονται εδώ
εντελώς εξω από το κέντρο τού μυθιστορήματος- αύτύ πού επι­
διώκει ό συγγραφέας είναι νά προβάλει τήν ομαδική ζωή τών
απλών αύτών νησιωτών καί ψαράδων. Ό ,τ ι άποτελεϊ τή συνοχή
στο μυθιστόρημα είναι ο ζεστός τόνος, ή ζωντάνια τής καθημε­
ρινής ζωής, ή γή καί ή θάλασσα, μέ τήν οποία είναι ζυμωμένοι
οι άπλοι αυτοί άνθρωποι, καί άκόμα, σάν παράξενο σύμβολο,
αύτή ή έκκλησία μέ τήν άπίθανη εικόνα τής «Παναγιάς-γοργό-
νας», τής Παναγίας ζωγραφισμένης σάν γοργόνα, το μυθικό ον
τής λαϊκής μυθολογίας, μισό γυναίκα, μισό ψάρι.
Ό ’ Ηλίας Βενέζης (ψευδώνυμο τού Η. Μέλλου, 1904-1973),
αυτός από τήν ίδια «αιολική» περιοχή όπως ό
π Ρο ε ΡΧε τ α !· κ α ι
Μυριβηλης και ο Κοντογλου, γεννημένος στο μικρασιατικό ’Αι-
βαλί, άπέναντι άπο τή Μυτιλήνη. ’Έφηβος άκόμα, το 1922,
στρατολογηθηκε απο τούς Τούρκους στά καταναγκαστικά τάγ­
ματα εργασίας που έστελναν τούς "Ελληνες στά ενδότερα τής Μ.
Ασιας, και αντίκρισε έτσι οχι τον πόλεμο, άλλά μιά παράλληλη
μορφή άπανθρωπίας καί βαρβαρότητας. Το πρώτο του βιβλίο,
Το Νούμερο 31328 (1931), είναι τό χρονικό της αιχμαλωσίας
του, παρουσιασμένο με όλον το ρεαλισμό τής άμεσης άνάμνησης.
30 6
Η . BENΕΖΕΕ
, ! ’.ενέζης είναι φύση τρυφερότερη καί λυρικότεοη. Στό
βιβλίο του. τή Γ α λ ψ η ',1939), μάς παρουσιάζει, σέ
ι μυθιστορήματος πιά. τό δράμα τών προσφύγων, τις δυ-
../ί τής προσαρμογής τους στην καινούρια πατρίδα. Διά-
■ /, ιναι σέ όλη τήν άφήγηση ή νοσταλγία τής χαμένης πα-
■.ι / , ,α έτσι τό δράμα τών μεμονωμένων προσώπων παίρνει
ι - . ,οέκταση ομαδική. Ό συμβολισμός, ή υποβλητική λυρική
.· ■<) Γ,η καί μιά βαθιά αγάπη γιά τον άνθρωπο, χαρακτηρίζουν
■ /..»■, τε τό μυθιστόρημα —όπως καί τό συνολικό έργο τού Βε-
/.
! I λυρική καί νοσταλγική φύση τού ίδιου τού Βενέζη τον
στο τρίτο του έργο, τήν Α ιολική γ ή (1943), να αναστησει
ήν περιγραφή τά παιδικά του χρόνια στήν πατρική, «αιολική»
,, ’<) i ΐενέζης δεν είναι ό τύπος τού συγγραφέα με τήν πληθω-
■■ή δημιουργική φαντασία, γ ι’ αύτό καί τά θέματα του είναι
/ποτέ αντλημένα άπο τήν περιοχή τών προσωπικών βιωμάτων
η. ιών άναμνήσεων. Στο βιβλίο αυτό οί αναμνήσεις δίνονται με
τ διάχυτη άοριστία τής άνάμνησης, μέ τή γοητεία τού ονείρου
.. ιι τυϋ παραμυθιού, όπως παρουσιάζεται στά έκπληκτα ματια
παιδιού. Αύτός ό διάχυτος άέρας τής έφηβείας καί τό ρίζωμα
ι / γενέθλια χώματα προσδίδουν στο μυθιστόρημα μιά ιδιαι-
γοητεία. 'Ωστόσο οί θετικές αύτές άρετές άντισταθμίζονται
<,ιΰ μ.ιά χαλαρότητα στή σύνθεση, τήν άπουσία ένός κέντρου, τήν
//_ιψη τού συγκεκριμένου καί τή συναισθηματική υπερβολή,
α κ ό μ η καί άπο κάποια χαλαρότητα στή γλώσσα καί στο ύφος.
Μέ τήν Α ιολική γή κλείνει τό τρίπτυχο τών κυριότερων έρ-
ι.ιν τού Βενέζη. Χωρίς νά πάψει νά είναι δημιουργικός καί χω-
ί βέβαια νά άτονοϋν οί λογοτεχνικές του άρετές, τά μειονεκτή­
ματα πού έπισημάναμε ήδη γίνονται περισσότερό εκδηλα στα
ύοτερότερα έργα του. 'II κριτική μίλησε γιά κάποια «λογοτε­
χνική άτονία καί εξάτμιση τού λυρικού του βρασμού».“
' \ν καί παλαιότερος στά χρόνια, όπως καί ό Μυριβηλης, ο
Κοσμάς Πολίτης (188/-19/4, ψευδώνυμο τού (Ιαρη Γαβελου-
δη), παρουσιάζεται κι αύτός γιά πρώτη φορά τό 1930. Οί πρώτοι
αντιπρόσωποι τής γενιάς τού 30 φαίνεται, αλήθεια, σαν νά δι­
ό τάζουν νά παρουσιαστούν μέ τό πραγματικό τους όνομα. ’Έχει
2. Λ . Κ α ρ α ν τ ώ ν η ς , IΙερογράφοι καί πεζογραφήματα τής γενιάς τον
'.ΊΟ, 1Αθήνα. 1962, σ. 138.
307
 16. Η Γ Κ Ν Ι Λ T O T 1930. Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
περάσει τά σαράντα δταν δημοσιεύει το πρώτο του έργο, Το
Λ εμονοδασος (1930), ένα έργο άνισο, πολύ λίγο λογοτεχνικό,
που παρουσίαζε όμως αμέσως μια ώριμη προσωπικότητα, μέ
έντελώς ιδιότυπα χαρακτηριστικά, πού είχε καί ήξερε πολλά
να πει. Το γοητευτικό περιβάλλον του λεμονοδάσους του Πόρου
δίνει στο έργο μια χλωράδα άνοιξιάτικη, ή φυσιολατρική αίσθηση
δενεται στον Πολίτη μέ τήν έρωτική αίσθηση καί με τούς ψυ­
χικούς προβληματισμούς των ηρώων. 'Η E roica (1938), το
αρτιότερο ’ίσως μυθιστόρημά του, ξεφεύγει άπύ το κλίμα καί
άπό τήν ορθόδοξη πεζογραφική έκφραση των δύο πρώτων έρ­
γων, καί μέ έναν ιδιαίτερο εκφραστικό τρόπο, μουσικό καί υπο­
βλητικό, παρουσιάζει, στή συντροφιά των παιδιών πού άποτε-
λοϋν τούς ήρωές του, ένα εξαίρετο χρονικό τής εφηβικής ηλι­
κίας, ποτισμένο άπύ μιά ευγενική μελαγχολία άλλά καί μιά διά­
θεση ευδαιμονική, μέσα σέ μιάν ατμόσφαιρα ονείρου καί ποιη­
τικής υποβολής.
Η ποιητική αύτή διάθεση τών πρώτων έργων φαίνεται νά
αλλαζει σε όσα μάς έδωσε ό Κοσμάς Πολίτης μεταπολεμικά,
πού τα χαρακτηρίζει ώριμότητα καί διάθεση στοχαστική, καί
ακόμα μιά στροφή προς το καθημερινό καί το συνηθισμένο, προς
τους ανθρώπους του λαού καί τον πόνο τους. Στο Γ νρί (1946)
παρουσιάζει τις αναμνήσεις του άπύ τήν ομώνυμη γειτονιά στήν
Πατρα, ενώ το τελευταίο του μυθιστόρημα, Σ τον Χ ατζηφράγκον
(1963), είναι μιά ωριμότερη άναδίπλωση του θέματος τοϋ Γν-
ριοϋ. Το μυθιστόρημα έχει τον υπότιτλο «Τά σαραντάχρονα μιάς
χαμένης πολιτείας» καί μάς ζωντανεύει τή Σμύρνη, ειδικότερα
μιά γειτονιά της, σαράντα χρόνια πίσω, κυρίως σέ μιά συντροφιά
παιδιών (συνομήλικων τοΰ συγγραφέα)- δ,τι δμως ιδιαίτερα κυ-
ριαρχεϊ στο βιβλίο είναι ή νοσταλγία για τήν ελληνική αύτή
μεγαλούπολη, δπου ό συγγραφέας πέρασε τά παιδικά του χρό­
νια, νοσταλγία πού παίρνει πιο συγκεκριμένη μορφή στή λυ­
ρική (ή δραματική) παρένθεση τής «Παρόδου», δπου ένα άπό
τά παιδιά τής συνοικίας, γέροντας πιά τώρα πρόσφυγας στήν
Αθήνα, περιγράφει τις καλές μέρες τής Σμύρνης καί τήν τρα­
γική της καταστροφή.
"Αν ό Μυριβήλης καί 6 Βενέζης πρωτοπαρουσιάστηκαν μέ έρ­
γα εμπνευσμένα άπό τήν προσωπική τους έμπειρία, ό Γιώργος
Θεοτοκάς (1905-1966) κάνει τήν πρώτη του εμφάνιση μέ ένα
308
Κ. Π Ο Λ Ι Τ Η Σ . Γ . ΘΕ ΟΤ Ο ΚΑ Σ
ί.μιο, ’Ελεύθερο πνεύμα (1929), δείχνοντας έτσι άπό τήν πρώ-
ιου έμφάνιση τήν ιδιαίτερη στοχαστική κατεύθυνση τοϋ πνευ-
ιι.χ ιός του. Ά π ύ εύπορη οικογένεια τής Πόλης, σπουδασμένος
. 11 ήν ’Αθήνα καί υστέρα στο Παρίσι καί στο Λονδίνο, μπήκε
.ιιήν πνευματική ζωή γεμάτος ανησυχίες καί ερωτηματικά, ί-
,ιί.ως στον πνευματικό καί λογοτεχνικό τομέα, ανησυχίες και ερω-
ι ηματικά τών νέων γενικά τής έποχής του. Το δοκίμιο πρόδιδε
πολλά σημεία τήν άνωριμότητα τοΰ συγγραφέα, αλλα και
111,ι/_ ειλικρίνεια νεανική" ήταν σάν ένα είδος μανιφέστου, όπως
ι ίπώθηκε, τής άνεκδήλωτης άκόμα τότε «γενιάς τοΰ 30».
’Αλλά ό Θεοτοκάς, δπως καί οί άλλοι τής γενιάς του, αι­
σθάνεται τήν άνάγκη νά έκφραστεϊ μέ το μυθιστόρημα, αδιά­
φορο αν ή άνάγκη αύτή ήταν σ’ αύτόν περισσότερο συμπέρασμα
/ογικής παρά άνάγκη βιολογική. Πριν άπύ τον πόλεμο δημοσιευ-
,ι. τρία μυθιστορήματα. Ά πό τις βασικές δμως προϋποθέσεις
ι οΰ μυθιστοριογράφου τοΰ λείπει πριν άπ’ δλα ή μυθοπλαστικη
φαντασία (αύτή πού θά τή βροΰμε πληθωρική στον Καραγατση)-
,/Λλά καί οί προσωπικές εμπειρίες καί οί άναμνήσεις δεν ανα­
βρύζουν είτε μέ τον κοχλασμύ τοΰ πάθους τοΰ Μυριβηλη, είτε
pc τήν ποιητική νοσταλγική διάθεση τοΰ Βενέζη, και δεν κατορ­
θώνουν νά σαρκώσουν πρόσωπα μυθιστορηματικά, δηλ. ζωντανα
καί δικαιωμένα, παρά σύμβολα το πολύ πολύ ή άνθρώπινες κα-
ιηγορίες. Ή εύγενική καί ειλικρινής πρόθεση, το πολιτισμένο
(•ράψιμο, ή καθαρότητα τής διατύπωσης, δέν ισχύουν τελικά νά
Γξουδετερώσουν τις βασικές έλλείψεις.
Στήν ’Αργώ (1933-36) μάς μεταδίδει τις άνησυχίες καί τις
ιδεολογικές συγκρούσεις τών νέων τής μεσοπολεμικής γενιάς,
πού άνήκουν σέ μιά φοιτητική συντροφιά μέ το συμβολικό όνομα
ιοϋ μυθικοΰ καραβιοΰ. Στο Δαιμόνιο (1938) η σύλληψη είναι
πετυχημένη, άλλά τά πρόσωπα παρουσιάζονται καί σχολιάζον­
ται πιο πολύ άπύ τον ίδιο το συγγραφέα άντί νά μάς πείσουν
μέ τή ζωτική τους πλησμονή. Τέλος στον Λεωνή (1940), το
αρτιότερο ίσως έργο του, πού ή δράση του τοποθετείται στην
11όλη, το περιβάλλον τών παιδικών άναμνήσεων, ο συγγραφέας
προσπάθησε νά παρουσιάσει τις εφηβικές άνησυχίες καί τήν ψυ­
χική διαμόρφωση τοΰ κεντρικοΰ ηρώα, προβάλλοντας τες απάνω
σ’ ένα ιστορικό φόντο μιάς ταραγμένης έποχής.
Τό διήγημα δέν είναι το είδος πού ιδιαίτερα καλλιέργησε ο
Θεοτοκάς, ωστόσο στον Ε υριπίδη Π εντοζάλη (1937) ή κεντρική
3 09
 16. II TENTA T O T 1930. Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
παρατηρητής τής πραγματικότητας, πού ξέρει νά την παραστή-
σει ώς την τελευταία λεπτομέρεια. 'Η γεύση τής πραγματικό-
τητας χωρίς ψευδαισθήσεις ή ποιητικούς όραματισμούς, καθώς
και η τραγική άντίληψη του άνθρώπινου πεπρωμένου, τον οδηγεί
συχνά και σ ένα πνεύμα νιχιλιστικής απαισιοδοξίας ή καί σ’ ένα
χιούμορ γεμάτο ειρωνεία, σκώμμα καί σαρκασμό. Βαθύτατα
ρεαλιστής καί άντιιδεαλιστής, κυριαρχείται άπύ μιά ριζική α­
πιστία προς κάθε είδος ιδανικού ή ηρωισμού. Οί χαρακτήρες
του είναι βαθύτατα, κάποτε καί κυνικότατα άντιηρωικοί- πολλές
φορές διαλέγει έπίτηδες μορφές γνωστές ιστορικές, γιά νά τις
παρουσιάσει άφηρωισμένες μέ το πρίσμα το δικό του (μέ τέ­
τοιο πρίσμα δοκίμασε νά γράψει καί μία Ι σ τ ο ρ ία τω ν 'Ελλή­
νων, έργο άποτυχημένο).
Μέ αυτές τις ιδιότητες, θετικές καί άρνητικές, ό Καραγά-
τσης ήταν ένας συγγραφέας πού στάθηκε σημείο αμφιλεγόμενο
στον καιρό του, μέ πολλούς θαυμαστές άλλά καί πολλούς επι­
κριτές. Κανείς ωστόσο δέν μπόρεσε νά τού αμφισβητήσει τή
γνήσια λογοτεχνική, πεζογραφική ιδιαίτερα φλέβα του, τήν ικα­
νότητά του νά στήσει ένα μυθιστόρημα πραγματικό. Είναι βέ­
βαια άνισος" το έργο του έχει πολλές άντιφάσεις καί άπότομες
πτώσεις, το ύφος του (επειδή είναι πηγαίο) είναι καί άτημέλητο,
ελάχιστα λογοτεχνικό, καί —ιδιαίτερα στά τελευταία του έργα—
ξεπεφτει σ ένα επίπεδο σχεδόν δημοσιογραφικό.
Στά δύο πρώτα του μυθιστορήματα, 'Ο Σ ννταγματάρχης
Λ ιάπκιν (1933) καί ό Γ ιονγκερμαν (1936), οί ήρωες είναι χαρα­
κτηριστικά δύο ξένοι, βόρειοι μάλιστα (Ρώσος ό ένας, Φιλανδός
ο άλλος), πού έρχονται στήν Ελλάδα, εγκλιματίζονται, πετυ­
χαίνουν, ζοΰν τήν έντονη έρωτική ζωή τους, γιά νά καταλήξουν
τελικά στήν άποτυχία καί τήν καταστροφή. Στή Χ ίμαιρα (1936,
ςαναπλασμένη το 1953) —πού μερικοί κριτικοί το θεωρούν ίσως
το πιο πετυχημένο του καί άληθινύ μυθιστόρημα— ήρωίδα είναι
μια γυναίκα, ξένη κι αύτή, μέ τήν έρωτική (αισθησιακή) της
ιστορία καί τον τελικό ξεπεσμό της. Μετά τον πόλεμο ό Καρα-
γάτσης, μέ τον τίτλο 'Ο κόσμος που πεθαίνει, θέλησε νά γράψει
ένα «roman fleuve» σέ πολλά βιβλία, μιά ευρύτερη σύνθεση όπου
θά παρουσιαζόταν σέ χαρακτηριστικές μορφές ή Ελλάδα άπύ
τα προεπαναστατικά χρόνια ως σήμερα. ’Έδωσε μόνο τά τρία
πρώτα βιβλία (1944-49), πού στρέφονται γύρω άπύ τήν κεντρική
μορφή τού Μίχαλου Ρούση (τού «κοτζάμπαση τού Καστρόπυρ-
312
Μ. Κ Λ Ρ Λ Γ Α Τ Σ Η Σ
γου»), ένός ήρωα κατ’ έξοχήν καραγατσικοΰ. Στο μεταξύ είχε
δώσει ένα άπύ τά άρτιότερα πεζογραφήματά του 'Ο Μ εγάλος
ύπνος (1946), ένα μυθιστόρημα ψυχογραφικό, μέ πολλά στοι­
χεία αύτοβιογραφικά, πού ξεχωρίζει ανάμεσα στ’ άλλα καί άπύ
τήν άποψη τής ούσίας καί τής μορφής. Στήν τελευταία δεκα­
πενταετία έγραψε πάλι μερικά άπύ τά πιο ιδιότυπα καί παρά­
δοξα έργα του, όπως το ’Ά μρι ά μούγκου (=Στό χέρι τού Θεού,
1954), όπου το αιώνιο ερωτικό θέμα τοποθετείται στήν αφρι­
κανική ζούγκλα, τον Κ ίτρινο φάκελο (1956), σημαντικό γιά
τούς τεχνικούς καί ψυχολογικούς του πειραματισμούς, τον Σ έρ­
γιο καί Βάκχο (1959), «ένα άμφίβολο άστείο, όπως είπε κά­
ποιος, 573 σελίδων».
'Όσο κι αν ό Καραγάτσης είναι πρωτίστως μυθιστοριογράφος,
έδωσε καί μιά σειρά ολόκληρη άπό διηγήματα- δέν προσθέτουν
πολλά στήν άρτίωση τής φυσιογνωμίας του, ωστόσο μερικά
ξεχωρίζουν γιά τήν πρωτοτυπία ή τή δύναμή τους, όπως το
«Μπουρίνι» άπό μιά παλαιότερη συλλογή (τού 1935) ή «Ό άν­
θρωπος μέ τό φλεμόνι» καί μερικά άλλα άπό τή συλλογή Π υ­
ρετός (1945).
Ό Θανάσης Πετσάλης (γενν. 1904), άπό σημαντική αστική οι­
κογένεια τών ’Αθηνών, πρωτοπαρουσιάστηκε τό 1925 μέ έναν
τόμο διηγημάτων, πού τοποθετημένα σέ περιβάλλον άστικο, έ­
κοβαν εύχάριστα τή μονοτονία τής φτωχογειτονιάς τού Βου­
τυρά καί τού Πέτρου Πικρού. Τήν ουσιαστική εμφάνισή του
τήν κάνει όμως μέ ένα μυθιστόρημα, 'Ο Π ροορισμός τής Μ αρίας
Πάρνη (1933), πρώτο άπό μιά τριλογία, όπου θέλησε νά πα­
ρουσιάσει τήν ιστορία καί τήν εξέλιξη μιάς μεγαλοαστικής οι­
κογένειας" τά τρία διαδοχικά μυθιστορήματα (1933-35) συγ­
χωνεύτηκαν αργότερα ( 1950) σέ ένα μέ τό γενικό τίτλο Μ αρία
Πάρνη. Ό Πετσάλης δέν είναι συγγραφέας ρωμαλέος, καί βέ­
βαια τό μυθιστόρημά του δέν είναι ή πλατιά επική εικόνα τής
άστικής κοινωνίας, όπως αναμφισβήτητα τήν είχε σχεδιάσει
(στόν τύπο π.χ. τών μυθιστορημάτων τού G alsworthy)- είναι
όμως ένας άνθρωπος εύαίσθητος καί λεπτός, άκριβής στις κατα­
γραφές του, πού μπόρεσε νά άποδώσει τή θαλπωρή καί τήν πνευ­
ματικότητα ένός πλούσιου άστικοΰ σπιτιού.
'Η έμπειρία τού πολέμου καί τής Κατοχής έκαμε τόν Πε-
τσάλη νά στραφεί πρός άλλες πηγές. Μερικά διηγήματά του
313
 lfi. Η Γ Ε Ν Ι Α T O T 1930. Ί Ι Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
στον τόμο Tà . Iικά μας π αιδιά (1946), μέ τον υπότιτλο «Χρο­
νικό τής σκλαβιάς», αφηγούνται ιστορίες άπό την Επανάστα­
ση του 1821, αφήνουν όμως φανερή τήν εντύπωση τοΰ πα­
ράλληλου τής άλλης, σύγχρονης, σκλαβιάς. Καί το 1942, «τόν
καιρό τής γερμανοϊταλικής κατοχής», όπως ενδεικτικά σημειώ­
νει ο ίδιος, έγραφε τήν άριστουργηματικά χυμένη Κ αμπάνα τής
Α για-Τ ριάδας Ιεκδ. 1949), μια ιστορία ή χρονικό, που περι­
γράφει τις περιπέτειες μιας μικρής εκκλησίας, άπό τό 1304 ώς
το 188ο, περιπετειες που συμπυκνώνουν σ’ έναν ελάχιστο χώρο
τις περιπέτειες τής φυλής καί τήν ιστορική της πορεία μέσα σέ
εξι αιώνες. Αυτή ή στροφή προς τις ρίζες τής φυλής έκαμε τον
Πετσαλη να διαπραγματευτεί το ίδιο θέμα μέσα στά πλατύτερα
πλαίσια του μυθιστορήματος. Στους δύο τόμους των Mavrx't-
λνκων (1947-48) παρακολουθεί μιά ελληνική οικογένεια τον
καιρό τής Τουρκοκρατίας μέσα άπό 6?'.sc τίιζ ττερΕ.τυέτοΕ,εζ του ελ-
ληνισμοΰ, ειδικότερα άπό τα μέσα τοϋ 16ου αιώνα ώς τά χρόνια
τοϋ Ρήγα (1798). 'Η συμπύκνωση όμως πού είχε δώσει τή
δύναμη στην Κ αμπανα χάθηκε εδώ μέσα στο πλατύτατο αυτό
ιστορικό πλαίσιο, καί, όπως παρατήρησε η κριτική, περισσότερο
βαραίνει ο ιστορικός καί λιγότερο ό μυθιστορηματικός χαρα­
κτήρας. Σε μορφή καί σέ ύφος χρονικού έδωσε άκομα ό Γίε-
τσαλης ένα έργο εμπνευσμένο άπό τούς άγώνες τής Κύπρου
(1956), ένα χρονικό τάχα τοΰ 12ου αιώνα μέ φανερό κι εδώ
τόν παραλληλισμό μέ τα σύγχρονα γεγονότα. Καί πιό πρόσφατα,
γόνιμο ασφαλώς άποτέλεσμα των τόσων χρόνων πού μεσολά­
βησαν, παρουσίασε ένα έργο μέ βάση καί πάλι ιστορική, άλλα
αρτιότερο στην πεζογραφική και μυθιστορηματική μορφή, τόν
Ελληνικό άρθρο (3 τόμοι, 1962). 'Η δράση εδώ, πρός όφελος
τοϋ έργου, συμπυκνώνεται σέ πολύ λιγότερα χρόνια, τά πριν
καί τά μετά τήν Επανάσταση τοΰ 1821, κι ακόμη, άντι γιά
την πλασματική οικογένεια των Μαυρολυκων, το κέντρο απο­
τελεί ένα πρόσωπο ιστορικό, ό Ιωάννης Κωλέτης, πού συνε­
νώνει σάν κρίκος συνδετικός τά πρόσωπα καί τά περιστατικά,
έτσι πού ή άτμόσφαιρα τής εποχής νά άναδίδεται γνησιότερη.
Τήν ίδια γραμμή άκολούθησε καί στο έπόμενο μυθιστόρημά
του, Δ εκατρία χρόνια (άπό τό 1909 ώς το 1922) (1969), μέ θέμα
την ιστορία τών δραματικών αύτών χρόνων, τών γεμάτων εξάρ­
σεις καί ταπεινώσεις. 'Η έξιστόρηση γίνεται σέ δύο παράλληλα
επίπεδα, είτε σάν προσωπικές άναμνήσεις τοϋ ίδιου τοΰ συγ-
3 14
(-.·. Ι Ι Κ Τ Ι Ι Λ Λ Ι Τ Ϊ . . Λ. Τ Π ' Ζ Λ Κ Π υ
,αφέα. είτε στις περιπέτειες τών ποοσώπων τοϋ μυθιστορή-
ΐ! ντοε, καί ή πρόσμειξη αυτή άποδείχτηκε ιδιαίτερα πετυχημένη.
Σάν τον Ιίετσάλη καί ό ’Άγγελος 1ερζάκης (1907-1979) πρω­
ί «παρουσιάστηκε πριν άπό τό 1930 υιέ δύο τόμους διηγημα­
ιών, πού βρίσκονταν μέσα στο κλίμα της εποχής, στή γραμμή
;οϋ Βουτυρά, μέ κάποια ακόμη επίδραση τής «συμβολιστικής»
πεζογραφίας τοϋ Χατζόπουλου. Ή μίζερη μικροαστική ζωη καί
το κλίμα τοϋ χαμηλού τόνου θά έςακολουθήσουν να είναι το
πλαίσιο καί στά δύο του μυθιστορήματα (τοΰ 1933 καί 1934)'
:ο τρίτο όμως, 'Η Μενεξεδένια πολιτεία (1937), παρουσιάζει
κιόλας μιά σημαντική άλλαγή. Τά πρόσωπα κινούνται στο ίδιο
μικροαστικό περιβάλλον, ο", ανθρώπινοι χαρακτήρες διαγράφον­
ται όμως μέ περισσότερη ένάργεια. οί συγκρούσεις μεταξύ τους
γίνονται δοαματικότερες, καί οί κεντρικοί ήρωες, καί προπάν­
των ή ήρωίδα, έχουν μια θερμή ανθρώπινη υπόσταση.
Α λλά άμέσως μετά τόν πόλεμο ο Τερζάκης προχώρησε σέ
κάτι όλότελα καινούοιο, σέ ένα ιστορικό μυθιστόρημα, τήν Πρνγ-
κιπεσσα Ίζαμπό· (1945), πού θεωρήθηκε τό άρτιότερο πεζο­
γράφημά του. Στό έκτενές αύτο μυθιστόρημα ό συγγραφέας μας
ζωντανεύει μιά περασμένη ιστορική έποχή, τή Φραγκοκρατία
στην Πελοπόννησο τόν 1. ίο αιώνα, και τό πετυχαίνει με μέσα
καθαρά πεζογραοικα καί μυθιστορηματικά' κινεί ακόμη γύρω
, τά κεντοικα πρόσωπα ένα πλήθος άλλα δευτερευοντα πού
δίνουν ένα ζωηοό χρώμα στήν πλατιά ζωγραφική σύνθεση. Καί
τό σημαντικότερο: στά δύο κεντρικά πρόσωπα, τή Φραγκισσα
πριγκιπέσσα Ίζαμπώ και τον νεαρό “Ελληνα Νικηφόρο Σγουρό
και στό δραματικό τους έρωτα, άντιπαρατάσσονται οί δύο φυ­
λές και οί δύο πολιτισμοί, ύπερεκλεπτυσμένος καί γέρνοντας
πρός τήν παρακμή ό ένας, άνώριμος ακόμη, άλλα σέ μιά δυνα­
μική άνοδο ό άλλος. Και στους άγώνες τών σκλαβωμένων «βι-
λάνων» για τήν άπελευθέρωσή τους καταγράφονται άκόμη μνή­
μες άπό την πρόσφατη οδυνηρή πείρα.
Ό Τερζάκης είναι ίσως ό πιό φιλοσοφικά άνήσυχος τής λο­
γοτεχνικής γενιάς πού άντιπροσωπεύει. Στό κέντρο τών ανα-
ζητήσεών του βρίσκεται πάντοτε ό σύγχρονος άνθρωπος καί τά
αγωνιώδη προβλήματά του. 1 Τ αυτό ίσως είναι και εκείνος πού
καλλιέργησε ιδιαίτερα τό δοκίμιο καί άναζήτησε τήν προσφορό­
τερη έκφρασή του καί στό θέατρο (βλ. σ. 327), που αποτελεί
315
 U,. ΤΙ ' Τ , ΝΙ Λ TOY' 1 !):ΐπ. ΠΟΖ ΟΓ Ι ' ΛΦΙ \
μορφή του διηγήματος είνα·, ίσω : ένα άπο τα πιό ζωντανά πού-
σωπα που έπλασε. Μετά τον πόλεμό ρίχτηκε μέ ιδιαίτερο ζήλο
στο θέατρο (βλ. παρακατω σε/.. 326), ενώ παράλληλα εξακο­
λούθησε το δοκιμιογοαφικο του έργο, μέ έντονα, τά τελευταία
ιδίως χρόνια, τά πολιτικά ενδιαφέροντα. ’Έδωσε ακόμα καί το
τέταρτο μυθιστόρημά του. 'Ασθενείς καί Ό όοιπόοοι (1964·
πρώτη μορφή με τον τίτλο 'Ιερά Ύ)Λος, 1950), όπου εξιστορείται
ό έλληνογερμανικός πόλεμος, ή κατάροευση του 1941 καί ή πε­
ρίοδος τής Κατοχής καί, τού κινήματος του 1944. «Αισθάνομαι
τώρα ότι. έφτασε ό καιρός όπου θά μπορέσουμε να ατενίσουμε
τά θέματα τής φοβερής εκείνα : περιόδου. . . μέ τό μάτι του
μυθιστοριογράφου»/ Ά ν πραγματικά το κατόρθωσε, είναι κάτι
για τό όποιο ή κριτική δέν είπε ακόμα τήν τελευταία λέξη.
Εντελώς εξαίρετης ποιότητας είναι τά δύο οδοιπορικά του
Θεοτοκά, άπό τά τελευταία καί αύτα έργα του: Δ οκίμιο γιο.
τή τ 'Α μερική (19; >4* καί 7 afidi στη Μέση Α νατολή καί το
°Αγιον ’Ό ρος (1961). ίο πρώτο είναι περισσότεοο προβλημα­
τισμός στά ποικίλα ερωτήματα πού γεννά σε έναν καλλιεργη­
μένο Ευρωπαίο (όπως στάθηκε πάντα ό Θεοτοκάς) η γνωριμία
μέ τή μεγάλη υπερατλαντική πολιτεία' Iva βιβλίο άκόμη σπά­
νιας ευαισθησίας, άπό τά καλύτερα πού γράφτηκαν γ ι’ αύτό τό
θέμα. Τό 7 a c id i μάς φέρνει σέ τόπους οικειότερους, πού ανήκαν
άλλοτε ή βρίσκονταν δίπλα στον «μείζονα ελληνικό χώρο», καί
πού ό Θεοτοκάς, γεννημένος Πολίτης, τους βλέπει μέ ιδιαίτερη
συγκίνηση, εκφρασμένη μέ χαρακτηριστική θερμότητα. Ιδ ια ί­
τερη σημασία έχε. ή αποκάλυψη πού άσκεϊ σ’ αυτόν τόν πεπει­
σμένο καρτεσιανό ο κλειστός κόσμος τού 'Αγίου ’Όρους καί
σέ προέκταση ό μυστικός κοσμος τής ελληνικής ορθοδοξίας: μια
διείσδυση πρός τό εσωτερικό τής ψυχής άπό καινούριους δρό­
μους καί ακόμη ένα άνοιγμα τής ματιάς πρός περιοχές τής έλ-
ληνικής παράδοσης πού είχαν μείνει κλειστές γιά τους περισσό­
τερους άπό τούς λογοτέχνες μας.
« Μ ιω ρ α ία συνείδηση» έγραψε γιά τό θάνατο τού Θεοτοκά
ο Α. Καραντώνης,4 άπό τούς πιό οξείς παλαιότερα επικριτές
του. Ιΐραγματικά στο Θεοτοκά περισσότερο άπό τό λογοτε-
■ Σέ ένα είδος σημειώματος πού έγραψε γιά το έργο, δημοσιευμένο
στις Εποχές (άναφέρεται άπό τον Α. Σαγίνη, Πεζογράφοι τον καιροί·
μας, ’Αθήνα (1967), σ. 118,.
4. Καραντώνης, ο.π., σσ. 116-17.
310
Μ. Κ Λ Ρ Λ Γ Λ Τ Φ Ι Ι Σ
χνικό του έργο σημασία έχει ή παρουσία του μέσα στά γράμ­
ματά μας, ή παρουσία ένός πνεύματος καλλιεργημένου, μέ τή
συναίσθηση τής ευθύνης τού πνευματικού άνθρώπου, ειλικρι­
νούς στις προθέσεις του, άνοιχτού πρός όλες τις μεριές —καί
προπάντων έντιμου στις πνευματικές καί στις άνθρώπινες επι­
διώξεις του. Μια προσωπικότητα ανεπανάληπτη, άπό τις πιό
συμπαθείς οχι μόνο άνάμεσα στή γενιά του.
Εντελώς διαφορετική ιδιοσυγκρασία άπό τόν Θεοτοκά, αύθόρ-
μητος, πληθωρικός, εκρηκτικός είναι ό Μ. Καραγάτσης (ψευ­
δώνυμο —κι εδώ πάλι— τού Δ. Ροδόπουλου, 1908-1960). Ά πό
τούς νεώτερους τής γενιάς του, εκδηλώθηκε αρκετά νωρίς, καί
ώς τό 1940 είχε δώσει κιόλας τέσσερα μυθιστορήματα καί δύο
τόμους διηγημάτων τά λογοτεχνικά του έργα ώς τόν πρόωρο
σχετικά θάνατό του ξεπερνούν τά είκοσι. Είναι άπό τούς πολυ-
γραφότερους νεοέλληνες συγγραφείς. Ή πληθωρικότητά του
αύτή πηγάζει προπάντων άπό τήν πλούσια μυθοπ/,αστική του
φαντασία, πού είναι ή κυριότερη άρετή του. Ό Καραγάτσης,
μολονότι βέβαια πολλά είναι τά αύτοβιογραφικά στοιχεία μέσα
στό έργο του, δέν άναλίσκεται όμως καί δέν έξαντλειται σ’ αυτά,
πλάθει τύπους καί έχει τό ταλέντο νά τούς παρουσιάζει σέ όλη
τους τή ζωντάνια καί τή μυθιστορηματική τους άρτιότητα. "Ενα
άλλο μόνιμο χαρακτηριστικό τής πεζογραφίας του είναι τό επί­
μονο ξαναγύρισμα στό σεξουαλικό στοιχείο, κάτι που γίνεται ι­
διαίτερα ενοχλητικό καί απωθητικό γιά τόν άναγνώστη στά λι­
γότερο πετυχημένα έργα του. Στις πιό καλές όμως στιγμές τό
sexus, στό κέντρο πάντα τής δράσης καί τής ψυχολογίας των
ήρώων, παίρνει τις διαστάσεις ένός καθολικού βιολογικού ερω­
τισμού. τής δύναμης τής γεμάτης μυστήριο πού κυβερνά καί
δυναστεύει τόν άνθρωπο καί τόν οδηγεί σέ ένα άδιέξοδο τρα­
γικό. Ό ήδονισμός τού Καραγάτση δέν είναι καθόλου ευφρό­
συνος, είναι ένας ήδονισμός τραγικός' οί ήρωές του, μέ τό αξε­
δίψαστο πάθος τού κορεσμού πού τούς τυραννεΐ, οδηγούνται τε­
λικά στήν καταστροφή.
Είναι φανερό πώς τό κλίμα πού κυριαρχεί σέ όλα τά έργα
του είναι ό ρεαλισμός, ή καλύτερα ένας νατουραλισμός σπρωγ­
μένος ώς τά άκραΐα όρια. 'Ο Καραγάτσης, παρ’ όλη του τή μα­
θητεία στήν ψυχανάλυση, δεν είναι τόσο ό ζωγράφος των ψυχο­
λογικών καταστάσεων καί των άποχρώσεων, όσο ένας όξύτατος
311
 1G. Η ΓΕΝ ΤΛ T O T 1930. Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
παρατηρητής της πραγματικότητας, πού ξέρει νά την παραστή-
σει ως την τελευταία λεπτομέρεια. 'II γεύση της πραγματικό­
τητας χωρίς ψευδαισθήσεις ή ποιητικούς όραματισμούς, καθώς
και η τραγική αντίληψη του ανθρώπινου πεπρωμένου, τον οδηγεί
συχνά και σ ενα πνεύμα νιχιλιστικής απαισιοδοξίας ή καί σ’ ένα
χιούμορ γεμάτο ειρωνεία, σκώμμα καί σαρκασμό. Βαθύτατα
ρεαλιστής καί άντιιδεαλιστής, κυριαρχείται άπό μιά ριζική α­
πιστία προς κάθε είδος ιδανικού η ηρωισμού. Οί χαρακτήρες
του είναι βαθύτατα, κάποτε καί κυνικότατα άντιηρωικοί· πολλές
φορές διαλέγει έπίτηδες μορφές γνωστές ιστορικές, γιά νά τις
παρουσιάσει αφηρωισμενες μέ το πρίσμα το δικό του (μέ τέ­
τοιο πρίσμα δοκίμασε νά γράψει καί μία 'Ιστορία τω ν 'Ελλή­
νων, έργο άποτυχημένο).
Μέ αύτές τις ιδιότητες, θετικές καί άρνητικές, ό Καραγά-
τσης ήταν ένας συγγραφέας πού στάθηκε σημείο άμφιλεγόμενο
στον καιρό του, μέ πολλούς θαυμαστές άλλα καί πολλούς έπι-
κριτες. Κανείς ώστόσο δέν μπόρεσε νά του άμφισβητήσει τή
γνήσια λογοτεχνική, πεζογραφική ιδιαίτερα φλέβα του, τήν ικα­
νότητα του να στήσει ενα μυθιστόρημα πραγματικό. Είναι βέ­
βαια άνισος- το έργο του έχει πολλές αντιφάσεις καί απότομες
πτώσεις, το ύφος του (επειδή είναι πηγαίο) είναι καί άτημέλητο,
ελάχιστα λογοτεχνικό, καί —ιδιαίτερα στά τελευταία του έργα—
ξεπεφτει σ ένα επίπεδο σχεδόν δημοσιογραφικό.
Στά δύο πρώτα του μυθιστορήματα, 'Ο Σ υνταγματάρχης
Λ ιαπκιν (1933) και ο Γ ιονγκερμαν (1936), οί ήρωες είναι χαρα­
κτηριστικά δύο ξένοι, βόρειοι μάλιστα (Ρώσος ό ένας, Φιλανδός
ο άλλος), που έρχονται στήν Ελλάδα, έγκλιματίζονται, πετυ­
χαίνουν, ζοΰν την έντονη ερωτική ζωή τους, γιά νά καταλήξουν
τελικά στην αποτυχία καί τήν καταστροφή. Στή Χ ίμαιρα (1936,
ςαναπλασμένη τό 1953) —πού μερικοί κριτικοί το θεωρούν ίσως
το πιο πετυχημένο του καί άληθινό μυθιστόρημα— ήρωίδα είναι
μια γυναίκα, ξένη κι αυτή, μέ τήν ερωτική (αισθησιακή) της
ιστορία και τον τελικό ξεπεσμό της. Μετά τόν πόλεμο ό Καρα-
γατσης, μέ τόν τίτλο 'Ο κόσμος που πεθαίνει, θέλησε νά γράψει
ένα «roman fleuve» σε πολλά βιβλία, μιά ευρύτερη σύνθεση όπου
θά παρουσιαζόταν σε χαρακτηριστικές μορφές ή Ελλάδα άπό
τά ^προεπαναστατικά χρόνια ως σήμερα. ’Έδωσε μόνο τά τρία
πρώτα βιβλία (1944-49), πού στρέφονται γύρω άπό τήν κεντρική
μορφή τού Μιχαλου Ρούση (τού «κοτζάμπαση τού Καστρόπυρ-
312
Μ. Κ Α Ρ Α Γ Α Τ Σ Η Σ
γου»), ένός ήρωα κατ’ έξοχήν καραγατσικοΰ. Στό μεταξύ είχε
δώσει ένα άπό τά άρτιότερα πεζογραφήματά του 'Ο Μεγάλος
ύπνος (1946), ένα μυθιστόρημα ψυχογραφικό, με πολλά στοι­
χεία αύτοβιογραφικά, πού ξεχωρίζει αναμεσα στ αλλα και απο
τήν άποψη τής ούσίας καί τής μορφής. Στήν τελευταία δεκα­
πενταετία έγραψε πάλι μερικά απο τα πιο ιδιότυπα και παρά­
δοξα έργα του, όπως τό ’Ά μρι ά μονγκον (=Στό χέρι τού Θεού,
1954), όπου τό αιώνιο έρωτικό θέμα τοποθετείται στήν άφρι-
κανική ζούγκλα, τόν Κ ίτρινο φάκελο (1956), σημαντικό γιά
τούς τεχνικούς καί ψυχολογικούς του πειραματισμούς, τόν Σ ερ-
γιο και Β άκχο (1959), «ένα άμφίβολο άστεΐο, όπως είπε κά­
ποιος, 573 σελίδων».
"Οσο κι άν ό Καραγάτσης είναι πρωτίστως μυθιστοριογράφος,
έδωσε καί μιά σειρά ολόκληρη άπό διηγήματα' δέν προσθέτουν
πολλά στήν άρτίωση τής φυσιογνωμίας του, ωστοσο μερικά
ξεχωρίζουν γιά τήν πρωτοτυπία ή τή δύναμή τους, όπως τό
«Μπουρίνι» άπό μιά παλαιότερη συλλογή (τού 1935) ή « Ο άν­
θρωπος μέ τό φλεμόνι» καί μερικά αλλα απο τη συλλογή Πυ­
ρετός (1945).
'Ο Θανάσης Πετσάλης (γενν. 1904), άπό σημαντική αστική οι­
κογένεια τών Αθηνών, πρωτοπαρουσιαστηκε το 1925 με εναν
τόμο διηγημάτων, πού τοποθετημένα σέ περιβάλλον άστικο, έ­
κοβαν εύχάριστα τή μονοτονία τής φτωχογειτονιάς τού Βου­
τυρά καί τού Πέτρου Πικρού. Τήν ούσιαστική έμφάνισή του
τήν κάνει όμως μέ ένα μυθιστόρημα, 'Ο Π ροορισμός τής Μ αρίας
Π όρνη (1933), πρώτο άπό μιά τριλογία, όπου θέλησε νά πα­
ρουσιάσει τήν 'ιστορία καί τήν έξέλιξη μιας μεγαλοαστικής οι­
κογένειας" τά τρία διαδοχικά μυθιστορήματα (1933-35) συγ­
χωνεύτηκαν αργότερα (1950) σέ ένα μέ τό γενικό τίτλο Μ αρία
Πάρνη. Ό Πετσάλης δέν είναι συγγραφέας ρωμαλέος, και βέ­
βαια τό μυθιστόρημά του δέν είναι ή πλατια επική εικόνα τής
αστικής κοινωνίας, όπως άναμφισβήτητα την είχε σχεδιάσει
(στόν τύπο π.χ. τών μυθιστορημάτων τού Galsworthy)· είναι
όμως ένας άνθρωπος ευαίσθητος καί λεπτός, ακριβής στις κατα­
γραφές του, πού μπόρεσε νά αποδώσει τή θαλπωρή και την πνευ­
ματικότητα ένός πλούσιου αστικού σπιτιού.
'Η εμπειρία τού πολέμου καί τής Κατοχής έκαμε τον Πε-
τσάλη νά στραφεί πρός άλλες πηγές. Μερικά διηγήματα του
313
 16. if Γ Ε Ν Ι Λ T O T 1930. 'Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
στον τόμο 2α Δικά μας παιδιά (1946), μέ τον υπότιτλο «Χρο­
νικό τής σκλαβιάς», αφηγούνται ιστορίες άπό τήν ’Επανάστα­
ση του 1821, αφήνουν όμως φανερή τήν εντύπωση του πα­
ράλληλου τής άλλης, σύγχρονης, σκλαβιάς. Καί τό 1942, «τόν
καιρό τής γερμανοϊταλικής κατοχής», όπως ενδεικτικά σημειώ­
νει ο ίδιος, έγραψε τήν άριστουργηματικά χυμένη Κ αμπάνα τής
Αγι.α-Τριάδας Ιεκδ. 1949), μιά ιστορία ή χρονικό, που περι­
γράφει τις περιπέτειες μιας μικρής εκκλησίας, άπό τό 1304 ως
το 188ο, περιπετειες που συμπυκνώνουν σ’ έναν ελάχιστο χώρο
τις περιπέτειες τής φυλής καί τήν ιστορική της πορεία μέσα σε
έξι αιώνες. Αυτή ή στροφή πρός τις ρίζες τής φυλής έκαμε τόν
ΓΙετσαλη να διαπραγματευτεί τό ίδιο θέμα μέσα στά πλατύτερα
πλαίσια του μυθιστορήματος. Στους δύο τόμους των Μ ανοό-
λνκων (1947-48) παρακολουθεί μιά ελληνική οικογένεια τόν
καιρό τής Τουρκοκρατίας μέσα άπό όλες τις περιπέτειες του ελ­
ληνισμού, ειδικότερα άπό τα μέσα του 16ου αίοόνα ως τά χρόνια
τοϋ Ρήγα (1798). 'Η συμπύκνωση όμως πού είχε δώσει τή
δύναμη στήν Κ αμπάνα χάθηκε εδώ μέσα στό πλατύτατο αυτό
ίστορικο πλαίσιο, καί, όπως παρατήρησε ή κριτική, περισσότερο
βαραίνει ο ιστορικός καί λιγότερο ό μυθιστορηματικός χαρα­
κτήρας. Σε μορφή καί σέ ύφος χρονικού έδωσε άκόμα ό ΙΙε-
τσάλης ένα έργο εμπνευσμένο άπό τούς άγώνες τής Κύπρου
(1956), ένα χρονικό τάχα τού 12ου αιώνα μέ φανερό κι εδώ
τόν παραλληλισμό μέ τα σύγχρονα γεγονότα. Καί πιο πρόσφατα,
γόνιμό ασφαλώς άποτέλεσμα τών τόσων χρόνων πού μεσολά­
βησαν, παρουσίασε ένα έργο με βάση καί πάλι ιστορική, άλλα
άρτιότερο στήν πεζογραφική και μυθιστορηματική μορφή, τόν
Κλ/.ηνικο άρθρο (3 τόμοι, 1962). 'Η δράση εδώ, πρός όφελος
τού έργου, συμπυκνώνεται σέ πολύ λιγότερα χρόνια, τά πριν
καί τά μετά τήν ’ Επανάσταση τοϋ 1821, κι άκόμη, άντι για
την πλασματική οικογένεια των λΐ χυρο/.υκων. τό κέντρο άπο-
τελει ένα πρόσωπο ιστορικό, ό Ιωάννης Κωλέτης, πού συνε­
νώνει σαν κρίκος συνδετικός τά πρόσωπα καί τά περιστατικά,
έτσι πού ή άτμόσφαιρα τής εποχής νά άναδίδεται γνησιότερη.
Τήν ίδια γραμμή άκολούθησε καί στό έπόμενο μυθιστόρημά
του, 2ΐεκατρ«α χρόνια (άπό τό 1909 ως τό 1922) (1969), μέ θέμα
την ιστορία τών δραματικών αύτών χρόνων, τών γεμάτων εξάρ­
σεις και ταπεινώσεις. Ή έξιστόρηση γίνεται σέ δύο παράλληλα
επίπεδα, είτε σάν προσωπικές άναμνήσεις τοϋ ίδιου τού συγ-
314
(-‘. Ι Π Ι Τ Ε Λ Λ Ι Τ Σ . Λ. Τ Κ Γ Ζ Λ Κ I I
/υέα. είτε στις περιπέτειες τών προσώπων του μυθιστορή-
■/; οι, καί ή πρόσμειξη αύτή άποδείχτηκε ιδιαίτερα πετυχημένη.
./ν τ ό ν 11ετσά'/.η καί ό ’’.Αγγελος 1ερζακης (1907-19/9/ πρω-
. οπαρουσιάστηκε πριν άπό τό 1930 ιύ δύο τόμους διηγημα-
,.)v, πού βρίσκονταν μέσα στό κλίμα τής εποχής, στή γραμμή
ν; Iίουτυρά, μέ καποια άκόμη επίδραση τής «συμβολιστικής»
ίογραφιαίτοϋ Χατζόπουλου. ΤΙ μίζερη μικροαστική ζωη καί
, κλίμα του χαμηλού τόνου θά εξακολουθήσουν να εΐναι το
αίσιο καί στά δύο του μυθιστορήματα /του 1933 καί 1984)·
ο τρίτο όμως, Ή Μενεξεδένια πολιτεία (1937), παρουσιάζει
κιόλας μιά σημαντική άλλαγή. Τά πρόσωπα κινούνται στό ίδιο
: ακροαστικό περιβάλλον, ο', ανθρώπινοι χαρακτήρες διαγράφον-
ζ. όμως μέ περισσότερη ένάργεια. οί συγκρούσεις μεταξύ τους
-ινονται δραματικότερες, καί οί κεντρικοί ήρωες. καί προπάν-
(.ιν 'in ήρωίδα, έχουν μια θερμή ανθρώπινη υπόσταση.
’.Αλλά άαέσως μετά τόν πόλεμο ό Τερζάκης προχώρησε σέ
κάτι όλότελα καινούοιο, σέ ένα ίστορικο μυθιστόρημα, τήν Ι ΐρ ιγ -
.■■ιπέσσα ' Ι Δ ιιι .ί ι ·· (1945), πού θεωρήθηκε το αρτιότερο πεζο­
γράφημά του. Στό έκτενές αύτο μυθιστόρημα ό συγγραφέας μάς
ζωντανεύει μιά περασμένη ιστορική εποχή, τή Φραγκοκρατία
στην 11ελοπόννησυ τόν 13ο αιώνα, και το πετυχαίνει με μέσα
καθαρά πεζογραακκά καί μυθιστορηματικά.· κινεί άκόμη γύρω
άπό τά κεντρικά πρόσωπα ένα πλήθος άλλα δευτερευοντα πού
οινουν ένα ζωηρό χρώμα στήν πλατιά ζωγραφική σύνθεση. Καί
ν. σημαντικότερο', στα. δυο κεντρικά πρόσωπα, τή Φραγκισσα
πριγκιπέσσα Ίζαμπώ και τον νεαρό Έλληνα Νικηφόρο Σγουρό
και, στό δραματικό τους έρωτα, άντιπαρατάσσονται οί δύο φυ­
λές και οί δύο πολιτισμοί, ύπερεκλεπτυσμένος καί γέρνοντας
πρόί τήν παρακμή ό ένας, άνώριμος άκόμη, άλλά σέ μιά δυνα­
μική άνοδο ό άλλος. Και στούς άγώνες τών σκλαβωμένων «βι-
λάνων» για τήν άπελευθέρωσή τους καταγράφονται άκόμη μνή­
μες άπό την πρόσφατη οδυνηρή πείρα.
Ό Τερζάκης είναι ίσως ό πιό φιλοσοφικά άνήσυχος τής λο­
γοτεχνικής γενιάς πού άντιπροσωπεύει. Στό κέντρο τών ανα-
ζητήσεών του βρίσκεται πάντοτε ό σύγχρονος άνθρωπος και τα
αγωνιώδη προβλήματά του. Τι’ αύτό ίσως είναι και εκείνος που
καλλιέργησε ιδιαίτερα τό δοκίμιο καί αναζήτησε την προσφορό­
τερη έκφρασή του καί στό θέατρο (βλ. σ. 327), πού αποτελεί
315
 16. Η Γ Ε Ν Ι Α T O T 1930. Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
πάντοτε το καταλληλότερο έδαφος για νά άναπτυχθοΰν έντονες
συγκρούσεις και αντιθέσεις ή νά διοχετεύσει αμεσότερα ό συγ­
γραφέας τις ανησυχίες του καί τις ιδέες του προς το κοινό.
Η Ιζαμ πώ βρίσκεται κι αυτή μέσα στον ΐδιο κόσμο τής αγω­
νίας και τής ανησυχίας, δσο κι άν ή μορφή τοϋ ιστορικού μυθι­
στορήματος δίνει στις ιδέες αύτές μια έκφραση διαφορετική.
Πάντως στά τρία μυθιστορήματα πού ακολούθησαν ό Τερζάκης
ξαναγυρίζει στο άστικό μυθιστόρημα των χαμηλών τόνων, οπού
όμως τώρα διαφαίνεται μιά εντονότερη (απαισιοδοξία, καί οί
ιδέες καί οί προβληματισμοί τού συγγραφέα εκφράζονται μέ με­
γαλύτερη άνεση καί λογοτεχνική σιγουριά. Δίχως θεό, δ τίτλος
τού ενός μυθιστορήματος (1951), είναι καί άπό μόνος του άρ-
κετα εμφαντικός. Το τελευταίο του, Μ υστική ζωή (1957), κα-
τεχει μια ξεχωριστή θέση, μέ τον δύσκολα άποκρυπτόμενο δρα­
ματικό έξομολογητικό τόνο του, πού εκφράζει τήν άγωνία ένός
ανθρώπου πού συνθλίβεται άνάμεσα σέ αμφιβολίες καί σέ αδιέ­
ξοδα και δεν μπορεί να προσαρμοστεί στή χυδαιότητα τής γύρω
ζωής.
Ό νεώτερος άπο τούς πεζογράφους τής γενιάς τοϋ 30 είναι
ό Παντελής Πρεβελάκης (γενν. 1909), άπο το Ρέθυμνο τής
Κρήτης. "Τστερ’ άπο ένα νεανικό «έπύλλιο» (1928) παρουσιά­
στηκε κυρίως μέ μιά μυθιστορία, Το Χρονικό μ ιά ς π ολιτείας
(1938), δπου, μέσα άπο τις παιδικές άναμνήσεις, μάς παρου­
σιάζει τή γενέθλια πόλη στο δρόμο τής σιγανής φθοράς. ’Έκαμε
αμέσως εντύπωση ή εύαισθησία καί το έξαιρετικά καλλιεργη­
μένο ύφος τού νέου πεζογράφου. Ό Πρεβελάκης είναι άλλωστε
απο τούς βαθύτατα καλλιεργημένους άνθρώπους τής γενιάς του'
έχει γράψει άξιόλογες μελέτες γιά τήν αισθητική καί γιά τις
εικαστικές τέχνες καί έ'θρεψε τήν εύαισθησία του στά πρότυπα
τής ’Αναγέννησης (μετέφρασε κωμωδίες τού Μακιαβέλη καί
τοϋ Καλντερόν). "Τστερ’ άπο ενα ιστορικό άφήγημα, τό Θάνατο
τον Μ έδικου (1939), καί δύο ποιητικές συλλογές {ήΗ γυμνή π ο ίη ­
ση 1939, Ή π ιο γυμνή π οίηση 1941), παρουσίασε στά πρώτα
μεταπολεμικά χρόνια δύο πεζογραφήματα, άντλημένα καί τά
δύο άπο τήν ιστορία τοϋ νησιοΰ του. 'Η Π αντέρμη Κ ρήτη (1945)
είναι, δπως το λέει καί ό ύπότιτλος, ενα «χρονικό τοϋ Σηκωμού
τοϋ 66», τής μεγαλύτερης άπο τις επαναστάσεις τών Κρητικών.
Το πλατύτερο, αποτελούμενο άπο τρία μέρη, μυθιστόρημά του,
316
II. Ι Τ Ρ Ε Β Ε Λ Λ Κ Ι Ι Σ
Ο Κ ρητικός (1948-1950, 2η έκδοση διορθωμένη 1965), άνα-
φί'ρεται στά γεγονότα άπό τήν επανάσταση τοϋ 1866 ως το
ΙΊΙΟ. Πρόθεση τοϋ συγγραφέα δέν ήταν νά ψυχογραφήσει ένα
ξεμοναχιασμένο άτομο, άλλα «νά έκφράσει την ομαδική ψυχή
:υΰ ελληνικού λαοΰ σέ μιά περίοδο τής ιστορίας του». Ετσι,
στά δυο τελευταία μέρη είσάγονται πρόσωπα ιστορικά, και κυ­
ρίως ό Βενιζέλος, μέ άποτέλεσμα δμως (δπως παρατήρησε ή
κριτική) ή ιστορία νά ζυγίζει έδώ περισσότερο άπό τή μυθιστο­
ρία. Πάντως ό Πρεβελάκης πέτυχε νά δώσει τό ήθος τοϋ κρη-
πκοΰ λαοΰ, τό ιδιαίτερο χρώμα του, καί νά άπαρτίσει μιά σύλ­
ληψη καθολικότερη καί έθνική.
Τήν τριλογία τοϋ Κ ρητικόν άκολούθησε μιά δεύτερη τρι­
λογία, πού ό συγγραφέας τής έδωσε τό γενικό τίτλο «Οί δρομοι
τής δημιουργίας». Είναι °Ο "Ηλιος τοϋ θανάτου (1959), 'Η Κ ε­
φαλή τής Μ έδουσας (1963) καί 'Ο ”Αρτος τώ ν άγγέλω ν (1966).
ΙΙρόκειται γιά έργο πού χρησιμοποιεί στή βάση του στοιχεία
αύτοβιογραφικά' τό κεντρικό πρόσωπο, ό νεαρός Κρητικός Γιωρ-
γάκης, ζεϊ τά πρώτα του χρόνια, πού συμπίπτουν με τα χρονιά
τοϋ Α' Παγκοσμίου Πολέμου, στή γενέθλια γή, φεύγει ύστερα
γιά τήν ’Αθήνα, δπου, τήν εποχή τοϋ μεσοπολέμου, μέσα στα
άντικρουόμενα πνευματικά καί πολιτικά ρεύματα, δημιουργεί
τή δική του ιδεολογία, καί τέλος, μετά τόν πόλεμο και την Κα­
τοχή, επιστρέφει στήν Κρήτη, μέ τήν ελπίδα νά ξαναβρεΐ τον
παλιό εύλογημένο κόσμο, ελπίδα πού διαψεύδεται τραγικα. Δυο
πρόσωπα στέκονται κοντά στόν νέο Κρητικό, η θεία Ρουσακη
στά παιδικά του χρόνια, «ενσάρκωση —δπως παρατήρησε ένας
κριτικός5— τής γενέθλιας Κρήτης καί τοϋ λαϊκοΰ της πολιτι­
σμού», πρόσωπο δοσμένο άπό τό συγγραφέα μέ ιδιαίτερη στορ­
γή, καί ό Λοΐζος Νταμολίνο, ό στοχαστής μέ τή δυτική παιδεία,
τις έντονες άνησυχίες καί βασικά τήν άπιστία του, μέ την ισχυρή
επίδραση τοϋ όποιου ό νέος Κρητικός έχει ν’ άντιπαλεψει. Στο
τρίτο μέρος τής τριλογίας ό Λοΐζος έχει φτάσει στην κατα­
στροφή, θύμα τής διαλυτικής ροπής τοϋ πνεύματός του.
Στόν ’Ά γγελο στο π ηγάδι, τό τελευταίο μυθιστόρημα τοϋ
Πρεβελάκη (1970), ήρωας είναι ένας νέος, πού τραυματισμένος
ψυχικά γίνεται δόκιμος μοναχής γιά νά νιώσει και πάλι την α­
γάπη γιά τόν άνθρωπο. Άφοσιώνεται σέ ένα πουλαρακι, που
5. Α. Δεκαβάλλε, «Εισαγωγή στο λογοτεχνικό έργο του Παντελή
ΙΙρεβελάκη», περ. Τ ν θ νν η , Α πρίλιος 197G, σ. 21.
3 17
 Hi. II Ι’ ΙίΧΤΛ T o r Hl:lO. Ι Ι ΚΖ ΟΓ Ι ' Λ ΨΙ Λ
rò είχε άποσπάσει νεογνό άπό μιά φόοια φοραδα, αύτό ίμ ω ;
θεωρειται αμάρτημα από τον ηγούμενο τού υιοναστηριοΰ —ή
παραφροσύνη άπό τούς άλλους— και ό νέο; μοναχός ξαναγυοί-
ζει στη μοναξιά καί στήν αγωνία του. Το έργο έχει τον υπό­
τιτλο «Μιά Μεγαλοβδομάδα» καί τά κεφάλαια σημειώνουν το
χρόνο άπο το Σάββατο του Λαζάρου Ας τή Μεγάλη 11αρασκευή,
υποδηλώνοντας μέ τον τρόπο αυτό τή βαθύτερη προέκταση πού
θέλει νά δούσει ό συγγραφέας στήν ιστορία του.
Ό 11ρεβελάκης είναι συνειδητός λογοτέχνης, με ιδιαίτερη
φροντίδα για το ύφος' ο λόγος του είναι πάντοτε προσεχτικά
χτενισμένος, μέ μιά κάπως υπερβολική ίσως κάποτε εκμετάλ­
λευση λαϊκών καί ιδιωματικών γλωσσικών στοιχείων, που ποοσ-
διοουν ωστόσο στο λόγο τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του. Το συνο­
λικό του έργο φανερώνει μιά γόνιμη δημιουργία πού ολοκληρώ­
νεται με συνέπεια και μέ σιγουριά στό μεταχείρισμα των έκ-
φραστικών μέσων. Λ ; σημειωθεί ακόμη ότι στον Πρεβελάκη
χρωστούμε αξιόλογες εργασίες στον τομέα τής ιστορίας τής
τέχνης καί άκόμη τόν πιύ έγκυρο σχολιασμό γιά τή ζωή καί
τό έ'ργο τού Καζαντζάκη. (Για τό θεατρικό του έργο γίνεται
λόγος παρακάτω —βλ. σ. 327).
Οί πεζογράφοι πού άναφέραμε ώς τώ ρχ είναι οί κυρίως εκπρό­
σωποι τής γενιάς τού 1930, οί στυλοβάτες της. Μέσα στήν
πολυμορφία τού έργου τους εκφράζονται οί ιδεολογικές ανησυ­
χίες και οι καινούριοι προσανατολισμοί τής γενιάς τού μεσοπο­
λέμου, καί κυρίως ή επίμονη δοκιμή της στό μυθιστόρημα. ΙΙραγ-
ματικά, ρίχνοντας μιά ματιά πρός τά πίσω , δεν μπορούμε παρά
να πιστοποιήσουμε τό σημαντικό άλμα πού, παρ’ όλες τις μεμο­
νωμένες αποτυχίες ή τις άτελεσφόρητες προσπάθειες, έπιτελέ-
στηκε στη νεοελληνική πεζογραφία άπό τό 1922 ως τό 1945.
Δίπλα ωστόσο στους συγγραφείς πού έξετάσαμε, ή ίδια γέ­
νια εδωσε και πολλούς άλλους, πού είτε δεν έφτασαν σε αξιό­
λογο αποτέλεσμα, είτε δεν έδειξαν τήν ίδια συνεπή καί υπεύ­
θυνη παρουσία στό λογοτεχνικό στίβο, καί γενικά, δεν ολοκλή­
ρωσαν ένα άρτιο λογοτεχνικό έργο. ’Έχουν ωστόσο δικαιωμα­
τικά μιά θέση στήν ιστορία τής λογοτεχνίας μας.
Πολύ κοντά, στό περιεχόμενο καί στό ύφος μέ τά προίτα έργα
τού Μυοιβήλη καί τού Ιϊενέζη είναι ή ' Ιστορία ενός αιχμαλώ του
(1929) τού Στρατί Δούκα (γενν. 1895 καί προέρχεται κι αυτός
318
Α Λ Λ Ο Ι ΓΙΕΖΟΓΡΛΦΟΙ
·. }ν ίδια αιολική περιοχή), ένα σύντομο πεζογράφημά που
■■ άφηγείται τήν ιστορία ενός αιχμαλώτου τής Μικρασιατικής
■ /στροφής καί τις περιπέτειες τής διαφυγής του. 'Ο συγγρα-
, / δίνει τήν ίδια τήν αφήγηση τού ηρώα, σέ πρώτο πρόσωπο,
/■η ένα ύφος λαϊκό, ταιριαστό μέ τό θέμα, άλλα καί μαζί πυκνό
.· η απέριττο, πού πηγαίνει, χωρίς κανένα περιττό στολίδι, ίσια
. ό στόχο του.
I ίς εμπειρίες άπό τόν δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο καί κυ-
1σ„ - τόν ’Αλβανικό τού 1940-41 πολλοί είναι όσοι δοκίμασαν νά
ι ά.ξιοποιήσουν λογοτεχνικά, άλλα ή εθνική ανάταση των στιγ-
[σ,,ν εκείνων σπάνια βρήκε τήν άξια λογοτεχνική της μετουσίω-
μ Ά πό τά καλύτερα σχετικά μυθιστορήματα είναι οί ’ Λρ-
,πηωμι'νΐΗ (1947) τού Λουκή ’Ακρίτα (1909-1965) άπό τήν
Κύπρο, πού εργάστηκε ώς δημοσιογράφος άπό τό 1931 καί
ί / δώσει πριν άπό τόν πόλεμο δυό έργα άλλης υφής και έστελνε
" .ι: εφημερίδες άξιοσημείωτες άνταποκρίσεις άπό τό μέτωπο.
A / ύστερότερα χρόνια ό Α κρίτας έλαβε ενεργό μέρος στήν πο-
/> .; ική καί ήταν υφυπουργός Παιδείας στήν κυβέρνηση Παπαν-
•μτυυ (1964).
ΙΙλατύτερο στή σύνθεσή του καί λογοτεχνικότερο είναι τό
■ι ύτερο βιβλίο τού ’Αλβανικού πολέμου, Τό Π λατύ π οτάμ ι τού
Γιάννη Μπεράτη (1904-1968). Είναι ένα άφήγημα υποκειμε­
ν ι κ ό , σάν είδος ήμερολόγιο, όπου καταγράφονται μέ άκρίβεια
κ /ί μέ κάθε λεπτομέρεια τά καθημερινά πραγματικά γεγονότα
σ’- τρεις φάσεις, στό άλβανικό μέτωπο, στή συνθηκολόγηση καί
σιήν ύποχούρηση. '11 άξια τού βιβλίου βρίσκεται άκριβώς στον
ιδιότυπο τρόπο πού ό συγγραφέας άφηγείται τά καθημερινά
/ύτά περιστατικά καί στό πώς κατορθώνει νά ζωντανεύει ά-
βίαστα πρόσωπα καί καταστάσεις καί νά γοητεύει άκριβώς μέ
■ήν άμεσότητα τής περιγραφής του. Μέ τόν ίδιο τρόπο, ίσως
όμως όχι καί μέ τήν ίδια επιτυχία, είναι γραμμένο καί τό Ό -
Λιιιπορικό τον 43 (1946), πού άναφέρεται στήν εθνική άντίσταση
ιήν εποχή τής Κατοχής. Τό πεζογραφικό του έργο συμπληρώ­
νεται μέ τόν Σ τρόβιλο (1961), ένα ενδιαφέρον πειραματικό μυθι-
ο τόρημα.
'Ως δυνατό πεζογράφημα, πού έπιβάλλεται παρ όλες τις επι
(/.έρους άτέλειες καί τις άνισότητες, χαρακτηρίστηκε τό πρώτο
μυθιστόρημα, Τή καί Νερό (1936), τού Γ. ’Άμποτ (γενν. 1906).
Περιγράφει σ’ αύτό τή ζοιή των λεπρών στήν ερημόνησο Σπι-
319
 1β. Π Γ Κ Ν ΙΛ T O T 1930. 11 Ε Ζ Ο Ι'Ρ Λ Φ ΙΛ
ναλόγκα (κοντά στήν Κρήτη), οπού ζοϋν αποκλεισμένοι, άπό τον
άλλο κοσμο. Δεν πρόκειται όμως ούτε για περιγραφή ούτε γιά
μυθιστορηματική αφήγηση· ό συγγραφέας έχει έναν πλούσιο ε­
σωτερικό κοσμο καί πολλές ιδέες, πού τις εκφράζει μέ τρόπο
ορμητικό καί μέ αναμφισβήτητη ένταση. 'Υπάρχουν σκηνές (ό-
πως π.χ. τής εξέγερσης των λεπρών) πού φτάνουν σέ σπάνια
έξαρση καί άλλες (όπως τής γέννησης του παιδιού μιας λεπρής)
εντελώς τρυφερές καί ανθρώπινες. Στο τελευταίο του μυθιστό­
ρημα, Δ ημήτριος Γαβριήλ (1960), άναπτύσσει το θέμα τών Ε λ ­
λήνων πού σταδιοδρομούν στο έξωτερικύ καί βρίσκει έτσι τήν
εύκαιρία να διατυπώσει τις απόψεις του γιά ένα θέμα βασικό
τού νέου ελληνισμού.
Μεγάλη εντύπωση προκάλεσε όταν πρωτοδημοσιεύτηκε το
μυθιστόρημα 1Ιαραστρατημένοι (1935) τής Λιλίκας Νάκου
(γενν. 1903)· ήταν μιά άμεση μαρτυρία καί μια έξομολόγηση,
δοσμένη μέ σπάνια ρεαλιστική δύναμη καί πολύ χρώμα απαι­
σιοδοξίας. Ά λλα ή γυναικεία εύαισθησία της καί ή αφηγηματική
της ικανότητα δέν άντισταθμίζονται μέ προσόντα καί μέ δύ­
ναμη^ λογοτεχνική, ένώ το ύφος είναι άμελημένο σέ μεγάλο βαθ­
μό. Γύ βασικό αύτό μειονέκτημα γίνεται περισσότερο φανερό
στά μεταγενέστερα έργα, ένώ καί το ταλέντο της έχει χάσει τήν
πρώτη του δύναμη.
Περισσότερα καί γνησιότερα λογοτεχνικά προσόντα έδειξε
μιά άλλη γυναίκα πεζογράφος, ή Μέλπω Ά ξιώ τη ( 1906-1973) ·
το πρώτο της βιβλίο, Δύσκολες νύχτες (1938), μέ τήν πρωτο­
τυπία καί τήν τολμηρότητα στήν τεχνική καί μέ τήν έλλειψη
όχι μόνο τού μύθου άλλα καί τής πιο στοιχειώδους συνέπειας
στήν άφήγηση, δημιούργησε ποικίλες αντιδράσεις, πού έφτα­
σαν στο σκάνδαλο. Οί πιο έγκυροι όμως κριτικοί διείδαν τις
αρετές μιας καινούριας γραφής καί τήν αύθόρμητη γνησιότητα
πίσω άπο τή φαινομενική διάλυση. Καί ανάμεσα στούς έγκω-
μιαστές ένας βετεράνος τής πεζογραφίας, μέ όξύτατη κριτική
διαίσθηση, ό Γρ. Λενόπουλος, χαρακτήρισε το βιβλίο ώς «γραμ­
μένο μέ τήν πιο μοντέρνα μά καί τήν πιο θελκτική άσυναρτησία».
Ιόν άλλο χρόνο ή Ά ξιώ τη άφησε νά ξεχυθεί καί στον ποιητικό
λογο η άποδεσμ,ευμένη εύαισθησία της (Σ ύμ π τω ση, 1939), μέ
μια πληθωρική ροη, παρόμοια μ εκείνη που θα συναντήσουμε
αργότερα στον Ρίτσο. Μέ πολλές έκφυγές προς τήν ποίηση, στήν
ίδια όμως γραμμή με το πρώτο, είναι και το δεύτερο «μυθιστό-
3 20
ΠΕΖΟΓΡΛΦΟΙ Τ Η Σ Θ Ε ΣΣΑΛ ΟΝ ΙΚΙΙΣ
φ//» τής Ά ξιώ τη , Θέλετε νά χορέψομε Μ αρία (1940). Στά
■v <..ra μεταπολεμικά χρόνια (1945-46) μιά σειρά «χρονικά»,
...,ι.ις τά χαρακτηρίζει, άποτυπώνουν πρόσφατες εμπειρίες, η
ν /ν:-ρή όμως κοινωνική πρόθεση έπηρεάζει δυσμενώς τήν καλ-
/ιι χνική γνησιότητα, παρ’ όλη τήν έντονη πάντα λογοτεχνική
•γουσια.
\ν εξαιρέσει κανείς τήν Αλεξάνδρεια τού Καβάφη (πού είναι
■,. /γματικά μιά εξαίρεση), τή λογοτεχνική, καί γενικότερα τήν
- / υματική κίνηση στήν Ελλάδα τή συγκέντρωνε (άπό τότε
ι.υ/,άχιστον πού έσβησε μέ τό Μαβίλη καί τό Θεοτοκη ο τε-
! ΊΓαΐος απόηχος τής έφτανησιώτικης ιδιοτυπίας) η πρωτευου-
., . ΊΙ γενιά τού 1930 δέν έκαμε σ’ αύτό εξαίρεση· όσο κι άν
,ιο/.λοί άπό τούς έκπροσούπους της προέρχονταν, όπως είδαμε,
;,·;ό τό χώρο τού «μείζονος ελληνισμού» (τό Ά ιβαλί, τή Σμυρ-
τήν Πόλη), στήν Αθήνα εγκαταστάθηκαν καί έδώ τύπωναν
ι- ti κυκλοφορούσαν τά έργα τους. Α λλά μέσα στη δεκαετία που
ενδιαφέρει, 1930-40, μιά άλλη μεγάλη ελληνική πόλη άρ-
/ 1 ζει νά κάνει αισθητή τήν παρουσία της καί τόν ιδιαίτερο χα-
, ■/κτήρα της, ή Θεσσαλονίκη, πού μόλις τό 1912 ενσωματώθηκε
•■ιό ελληνικό κράτος καί όπου άπό τό 1926 άρχισε να λειτουρ-
, ι τό δεύτερο έλληνικό πανεπιστήμιο (στήν αρχή μόνο ή Φι­
λοσοφική Σχολή). Τό 1932 ένας μικρός κύκλος λογίων ίδρυσε
. ' ι ένα περιοδικό, τις Μ ακεδονικές Η μερες, που σιγά σιγά
/«δείχτηκε πρωτοπόρο καί έθρεψε μιά ιδιαίτερη στάση, και
"i/jV ποίηση αλλά πιό πολύ στήν πεζογραφία. (Ά ς σημειωθεί
ο : ι άπό τις σελίδες τού περιοδικού μεταφράζεται γιά πρώτη
φορά στά έλληνικά ό Kafka).
Ά πό τόν κύκλο τού περιοδικού, ό Στέλιος εΐεφλουδας (γενν.
I>ΚΙ1 ) δημοσίευσε τό 1930 7 α Τετράδια τον Παύλου Φ ωτεινού,
να πεζογράφημα γραμμένο στήν καινούρια τεχνική τού «έσω-
; ρικοΰ μονόλογου», όπου ό συγγραφέας (όπως έγραψε ό ίδιος)
θέλησε νά έκφράσει «τον εσωτερικό κοσμο, τις εσωτερικές κα­
ί αστάσεις πού περνούν μέσα μας σά μια μουσική που διαλύεται
ι, τό άπειρο». "Ως τό 1940 ό Ξεφλούδας έγραψε πέντε πεζογρα­
φήματα, καί τό 1944 ένα μυθιστόρημα κάπως διαφορετικό, ”Αν-
Οοωποι τον μύθου, τις εμπειρίες του άπό τόν Αλβανικό πόλεμο.
Στά ύστερότερα χρόνια (1957-62) πρόσθεσε τρία μυθιστορήματα,
όπου μέ τήν ίδια πάντοτε τεχνική τής αύτοανάλυσης (κάποτε
321
 16. Η Γ Ε Ν Ι Λ T O T 1930. Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
αγγίζοντας χ<χι τα ορκχ του δοκιμίου), δίνεται το δράμα ττ]ς άν-
θρώπινης μοναξιάς μέσα στο σύγχρονο κόσμο καί το κυνήγημα,
του άσύλληπτου ονείρου.
Ο Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος, κάπως παλαιότερος (γενν.
1896), προέρχεται κι αυτός απο τον κύκλο των Μ ακεδονικών
IΙιιεοιον και δεν ςετευγει απο το κλίμα τής εσωτερικότητας καί
της υποβολής που καλλιέργησε η σχολή τής Θεσσαλονίκης. 'Η
εξαιρετικά πολιτισμένη και καλλιεργημένη ιδιοσυγκρασία του
τον έστρεψε περισσότερο προς το διήγημα, πού ζήτησε νά το
ανανεώσει εσωτερικά. 'Έντεκα διηγήματα άποτελοΰν την πρώτη
του συλλογή, Κ εφάλια στη σειρά (1934), πού τά διακρίνει εκ­
φραστική πρωτοτυπία, νεανική ζωντάνια καί χάρη, καί ένα είδος,
όπως είπαν, «νευρικής ευαισθησίας». 'Ο Γιαννόπουλος εξακο­
λούθησε να καλλιεργεί το διήγημα καί έξέδωσε κατά καιρούς
άλλες τρεις συλλογές (1938, 1944, 1962) καί ένα αφήγημα
(1950). Ά λλα καί στο μοναδικό του μυθιστόρημα, 'Η Σ αλα­
μάστρα (1959), δεν ξεφεύγει άπό τά ιδιότυπα χαρακτηριστικά
των διηγημάτων του, και η εσωτερική καί βαθύτερα έξομολο-
γητικη ιδιοσυγκρασία του βρίσκει πρόσφορη έκφραση στον επι­
στολικό χαρακτήρα πού έδωσε στο μυθιστόρημά του.
JT1εζογράφος τ ών εσωτερικών χαμηλών τόνων είναι καί ό
I ιώργος Δέλιος (γενν. 1897), στον όποιο χρωστούμε τέσσερα
μυθιστορήματα (1934-1965) και πολλά διηγήματα, μέ φανερή
τήν επίδραση τής Katherine Mansfield καί τής V. Woolf. "Ο,τι
διακρίνει το έργο του είναι λιγότερο ή ένταση καί περισσότερο
η φυχογραφικη πρόθεση και το προσεγμένο καί πολιτισμένο γρά­
ψιμο, που φτάνει κάποτε ως την καλλιγραφία. Χαρακτηριστικός
είναι ό τίτλος της μιας συλλογής διηγημάτων, Μ ουσική δω μα­
τίου (1947), ενώ ό τίτλος πού έδωσε στά τελευταία του διηγή­
ματα, Κ ασσανδρινη ακτή (196/), δείχνει τή συγγένεια τής ατμό­
σφαιρας με το πλούσιο σε αποχρώσεις φυσικό τοπίο τής βόρειας
Ελλάδας. 1 πτώσεις, ώς τήν παραμόρφωση τής σύνταξης και τής γλωσσάς.
Ό^νεώτερος άπό^τή λογοτεχνική συντροφιά τής Θεσσαλονί-
κης, ο^Ν. Γ. Πεντζικης (γενν. 1908), μολονότι οχι έξω άπό τό
ίδιο αυτο^ κλίμα, είναι πολύ περισσότερο προσωπικός καί ιδιό­
τυπος, με ^πλούσια φλέβα δημιουργική καί ευρύτατη κλίμακα
εκφραστική· έγραψε ποιήματα καί πεζογραφήματα, άλλά είναι
παράλληλα καί ζωγράφος, εντελώς ιδιότυπος κι εδώ, μέ συνέ­
πεια πάντοτε και συνεχεία στην απροσάρμοστη ιδιοτυπία του.
3 22
Π ΕΖΟΓΡΛΦ Ο Ι ΤΙΙΣ ΘΕ ΣΣΑΛ ΟΝ ΙΚΗ Σ
11 ,ωτοπαρουσιάστηκε τό 193ο μ ένα πεζογράφημά (με το
Λ υόώνυμο Σταυράκιος Κοσμάς), και το τελευταίο του μεγάλο
, , γ υ , Ί ο Μ υθιστόρημα τής κυρίας ’Έρσης, έκδόθηκε τό 1966^.6
ι » Πεντζικης προχώρησε τόν εσωτερικό μονόλογο ώς τα ακραία
'.γ.α, καταργώντας τή λογική, κάποτε και τη συντακτική αλ-
/η/,ουχία στά γραπτά του, που δεν είναι βέβαια ούτε διηγήματα
,,ύτε μυθιστορήματα («κείμενο σε συνεχεία» χαρακτηρίζει ενα
■ι,<) πεζογράφημα), έχουν όμως τή δύναμη να δημιουργούν παν-
οτζ ενδιαφέρον καί έλξη. Ό τίτλος ενός βιβλίου του, ΙΤραγμα-
μ,γνω σία (1950), είναι χαρακτηριστικός, γιατί αυτός ό αρνητής
ι /,ς λογικής φανερώνεται ένας εραστής τού συγκεκριμένου και
ι,,ν πραγμάτων καί τών λεπτομερειών. Ακόμα, ο τοσο μοντερ-
ν λογοτέχνης καί ζωγράφος βρίσκει τη διεςοδο απο τη δια-
/υση τού καιρού μας στις στερεές μορφές τού Βυζαντίου καί
: if. ανατολικής ορθοδοξίας καί επηρεάζεται στο ύφος του απο
ούς βυζαντινούς χρονογράφους καί τούς πατέρες τής Εκκλη­
σίας. Οΐ ρίζες αύτές, μαζί μέ τήν «πραγματογνωσία» του, δίνουν
/αί στό ύφος τής πεζογραφίας του μιαν άσυνήθιστη στιβαρο-
: /μα, πού αντισταθμίζει άπό τη θετική πλρυρα την παράδοξη
ώιοσυστασία του.
Μαζί μέ τή σχολή τής Θεσσαλονίκης καί δίπλα στόν Ν. Γ.
IΙεντζίκη, άς αναφέρουμε κι άλλον εναν ιδιότυπο λογοτέχνη,
,ιοιητή καί πεζογράφο, τόν Γιάννη Σκαρίμπα (γενν. 1897), πού
’’ζησε δλη του τή ζωή μακρ(.α απο την πρωτεύουσα, σε μ(.α μικρή
Iταpy(.ακή πόλη, τή Χαλκίδα. Φανερωμένος με μια σειρά διη-
ήματα τό 1930, ολοκλήρωσε τήν παρουσία του ως τό 1940
οζ άλλα διηγήματα, μέ δυο μυθιστορήματα και με ποιήματα
{Ουλαλονμ, 1936). Τό κύριο χαρακτηριστικό του είναι ή πα-
.,αδοξογραφία, τό απροσδόκητο καί τό άπίθανο, μιά φαντασία
σποωγμένη ώς τήν πιο αχαλίνωτη αυθαιρεσία και με εκφραστικά
μ.έσα εντελώς επαναστατικά, που φτάνουν, στις ακραίες περι­
Φυσικά οί χαρακτηρισμοί αυτοί θέλουν να είναι απλές διαπι­
στώσεις καί οχι κρίσεις άξιολογικές.
( )ί πεζογράφοι τής γενιάς τού 30 είχαν παρουσιαστεί όλοι^κα-
τά τή δεκαετία πριν απο τον πόλεμό και οι πιο πολλοί είχαν
6. Τά τελευταία χρόνια δημοσίευσε καί άλλα πολλά (Μητέρα Θεσσα­
λονίκη, 1970, Συνοδεία, πεζογραφήματα 1936-1968, 1970, κ.ά.).
323
 1G. II Γ Ε Ν Ι Α T O T 1930. Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
δώσει μέσα στή δεκαετία αυτή τά πιό αντιπροσωπευτικά τους
έργα. Ί ά χρόνια τής εχθρικής κατοχής, κυρίως τα χρόνια 1942-
44 (ύστερα άπό το χειμώνα τής πείνας 1941-42, καί πριν άπό
το κίνημα τοΰ Δεκεμβρίου τοϋ 1944), στάθηκαν, παρ’ όλη τήν
κρισιμότητα των καιρών, χρονιά εξαιρετικά γόνιμα καί καρπο­
φόρα. Έ νώ τά μαχητικότερα στοιχεία προσχώρησαν στήν αντί­
σταση καί πολέμησαν αποτελεσματικά τούς κατακτητές, ό πλη­
θυσμός στις πόλεις, αλλά καί στήν ύπαιθρο, κρατήθηκε σέ μιά
υπερήφανη έγκαρτέρηση καί μιά σταθερή πεποίθηση γιά τήν
τελική νίκη. Παράλληλα συνειδητοποιούσε έντονα τήν άνάγκη
να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του, τις ιστορικές του κατα-
βολές, τή λογοτεχνία του, σύγχρονη ή παλαιότερη. Ποτέ άλλοτε
δεν είχε διαβαστεί τοσο πολύ το ελληνικό βιβλίο, ένώ παράλληλα
η παραγωγή ήταν επίσης πλούσια. Είδαμε τούς φτασμένους ήδη
πεζογραφους να συνεχίζουν στά χρόνια εκείνα γόνιμα τή δράση
τους, ακόμα καί μέ έ'ργα άμεσα επηρεασμένα άπό τήν κατά­
σταση (Αιολική γή, 'IT Κ αμπάνα της ' Λ για-Τριάδας). Τά ’ίδια
χρονιά παρουσιάστηκαν όμως γιά πρώ τη φορά καί νέοι πεζο-
γραφοι, οι οποίοι (όπως ο Γκατσος στήν ποίηση) συνεχίζουν
τη γραμμή της πεζογραφίας τοΰ 30 καί τοποθετούνται έτσι άνά-
μεσα σέ όσους γνωρίσαμε ήδη, καί στήν πλούσια παραγωγή τών
μεταπολεμικών συγγραφέων. Εκείνος πού συνέχισε καί στά ύ-
στεροτερα χρονιά και ολοκλήρωσε αξιόλογο έργο είναι ό Τάσος
Άθανασιάδης.
Προέρχεται κι αυτός άπό τήν περιοχή τής Μ. ’Ασίας (γενν.
1913) καί εγκαταστάθηκε πρόσφυγας στήν Αθήνα. Νεώτατος
έδωσε ένα σύντομο δοκίμιο γιά τό Φώτο Πολίτη (1936) —μιά
στροφή τής νεώτατης γενιάς προς τήν κριτική του στάση— καί
το 1943 έναν τόμο διηγήματα, Θ αλασσινοί προσκυνητές. Πίταν
μια πεζογραφία εσωτερικών διαθέσεων καί άποχρούσεων, έντονα
λυρικά χρωματισμένη, καί μέ ύφος εξαιρετικά προσεγμένο καί
καλλιεργημένο. Στο ίδιο κλίμα βρίσκεται καί τό δεύτερο έργο
του, Ταξίδι στη μοναξια (1944), μιά λυρική βιογραφία τού Κα-
ποδιστρια. Αλλα μετά τον πόλεμό, ξεπερνώντας τό είδος αυτό
της λυρικής πεζογραφίας, έπιχειρεΐ νά συνθέσει ένα μεγάλο μυ­
θιστόρημα, ένα «roman fleuve», τούς Πανθέους (1948-1961),
το κατ εξοχήν «έργο» του. Πρόκειται γιά τήν παρουσίαση τών
περιπετειών μιας οικογένειας, τών Πανθέων, σέ τρεις διαδοχι­
κές γενιες, απο το 1897 ώς το 1940. Πέρα όμως άπό τά βιο-
324
Ι Ι Ε Ζ Ο Γ Ρ Λ Φ Ι Α Τ1ΙΣ Κ Α Τ Ο Χ Η Σ
, .,αφικά μιας οικογένειας, ή φιλοδοξία τοΰ συγγραφέα ήταν να
,χύσει έναν πλατύ καί συνθετικό πίνακα τής έλληνικής αστικής
•Μ,ι.υωνίας στά σαράντα πρώτα χρόνια τού αιώνα μας.
'Ο Τ. Άθανασιάδης έστρεψε τήν προσοχή του καί σ’ ένα άλλο
γ,: ζογραφικό είδος, τή βιογραφία' οχι τή λυρική βιογραφία, ό-
:κ,ις τήν έδωσε γιά τον Καποδίστρια, άλλά μιά βιογραφία, μυθι-
.·, ιυρηματική βέβαια, άλλά περισσότερο τεκμηριωμένη καί αντι­
κειμενική (ό ίδιος χρησιμοποίησε τον όρο «μυθιστορηματική α­
ν/παράσταση»). Μάς έδωσε έτσι τα βιογραφικα τού Ντοστο-
γιέφσκυ (1955) —όπου ιδιαίτερα πετυχαίνει στήν απόδοση τής
ρωσικής άτμόσφαιρας—, καί πιο ύστερα, γνησιότερα βιογρα-
γικά καί ιστορικά, Τρία π α ιδια τον αιιονα τους (19ο/),^ για
ιόν Ούγκώ, τον Ντοστογιέφσκυ καί τον Τολστόι, καί τον Αλ­
βέρτο Σ βάιτσερ (1963).
ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΤΙ ΚΡΙΤΙΚΗ
Σέ προηγούμενο κεφάλαιο (σ. 264-ο) είδαμε πως μέσα στη δε­
καετία 1920-30 δεν έλειψαν οί προσπάθειες γιά μιά θεατρική
ανανέωση' τό καθεστώς όμως πού κυριαρχούσε ήταν τών προ-
/ειοων επαγγελματικών παραστάσεων γύρω απο έναν πρωταγω­
νιστή, χωρίς σκηνοθετική καθοδήγηση καί μέ εντελώς πρόχειρα
σκηνικά. Τά πράγματα άλλάζουν αποφασιστικά όταν (με τήν
πρωτοβουλία τού τότε υπουργού τής Παιδείας Γ. Παπανδρεου)
ιδρύθηκε τό « ’Εθνικό Θέατρο» (1932), πού έφερε αμέσως μια
άνοδο στή θεατρική πράξη καί ακτινοβόλησε το θεατρικό πο­
λιτισμό καί στις παραστάσεις τού ελεύθερου θεάτρου.
Παρόλο πού οί δύο μεγάλες πρωταγωνίστριες, η Μαρικα Κο­
τοπούλη καί ή Κυβέλη, έμειναν έξω άπό τή δύναμή του, τό
«Εθνικό Θέατρο» συγκέντρωσε ένα επιτελείο άξιων ηθοποι­
ών, καί μέ τήν καθοδήγηση, στά δύο πρώτα χρόνια, τού σκη­
νοθέτη καί ουσιαστικά καλλιτεχνικού διευθυντή Φωτου Πολίτη,
έδωσε παραστάσεις συνόλου υψηλής στάθμης που γνώρισαν την
ανεπιφύλακτη άναγνώριση τού κοινού. Θι ηθοποιοί ήταν είτε
παλαιότεροι καί δοκιμασμένοι, όπως ό Αιμίλιος Ηεάκης, ο Ν.
Ι’οζάν, ό Ν. Παπαγεωργίου, ή Ελένη Παπαδάκη, ή Σαπφώ
’ Αλκαίου, είτε νεούτεροι, όπως ή Κατίνα Παξινοΰ, η Κατερίνα,
ό Α. Μινωτής, ό Μ. Κατράκης, είτε καί άκόμη πιό νέοι, στήν
άρχή τής σταδιοδρομίας τους. Τά έργα άντιπροσώπευαν κορυ-
325
 10. II Γ Ε Ν Ι Α T O T 1930. Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
φαιους σταθμούς τοΰ παγκόσμιου δραματολογίου, άπό τούς αρ­
χαίους κλασικούς ως τον Stelan Zweig, άκόμα καί σημαντικά
έργα του παλαιοτερου ελληνικού θεάτρου (όπως ή Θ υσία τον
Α βραάμ, ή ή Βαβυλωνία). Μετά τον πρόωρο θάνατο τοΰ Φώτου
ΓΙολιτη, το θέατρο, με την καλλιτεχνική διεύθυνση τού μαθητή
του^Δ. Γοντηρη, έξακολούθησε την ’ίδια γραμμή, όπου όμως
σιγά σιγά κυριάρχησε κάποια εκφραστική ακαμψία καί ή έλ­
λειψη πραγματικής δημιουργικής πνοής.
Το ελεύθερο θέατρο φιλοτιμήθηκε νά συναγωνιστεί τήν άο-
τιότητα των παραστάσεων τού « ’Εθνικού». 'II Μαρίκα Κοτο­
πούλη και η Κυβέλη, αντίζηλες σέ όλα τους τά χρόνια, συνερ­
γάζονται τώρα, μέ τή σκηνοθετική καθοδήγηση τοΰ Σπόρου
Μελά. Παράλληλα εμφανίζονται όμως καί καινούριες πρωτοπο­
ριακές τάσεις. Ο Κάρολος Κουν (γενν. 1908), υστερ’ άπό σχο­
λικές παραστάσεις του Αριστοφάνη στο «Κολλέγιο Αθηνών»,
δίνει, στη νεοίδρυμένη «Λαϊκή Σκηνή», μια άξιοσημείωτη πα­
ράσταση τής^ Ερωφίλης (1934), μέ σκηνογραφία τού Γιάννη
Γσαρούχη καί μέ έντονο τον λαϊκό —«ρωμαίικο»— χαρακτήρα.
Αργότερα θα ιδρύσει το «Θέατρο Γεχνης», το θέατρό του, πού
θ’ άποτελέσει μια άπό τις σημαντικότερες θεατρικές εστίες στά
μεταπολεμικά χρόνια. Πρέπει νά σημειώσουμε άκόμα τήν προ­
σπάθεια τοΰ ΣοΓκράτη Καραντινοΰ (γενν. 1906), σκηνοθέτη πού
σπούδασε στη Πιεννη καί ίδρυσε τή «Νέα Δραματική Σχολή»
(1933), και με ένα επιτελείο άφοσιωμένων μαθητών έδωσε πα­
ραστάσεις που διακρίνονταν για τή σοβαρότητα τών προθέσεων.
Μετά τον πόλεμό υπήρξε για λίγο διάστημα σκηνοθέτης στο
«Ε θνικό», διευθυντής τής Δραματικής του Σχολής, καί άπό
το 1961-1967 πρώτος διευθυντής στο νεοϊδρυμένο «Κρατικό
Θέατρο Βορείου 'Ελλάδος», στή Θεσσαλονίκη.
Απο τους πεζογραφους τής γενιάς τοΰ 30 άρκετοί δοκίμασαν
τις^ δυνάμεις τους και στο θέατρο. Εκείνοι όμως πού ιδιαίτερα
και με συνέπεια έγραψαν έργα θεατρικά καί ασχολήθηκαν γενι-
κοτερα με το θέατρο είναι κυρίως ό Θεοτοκας καί ό Τερζάκης"
οτι είναι και εκείνοι που ασχολήθηκαν πιο πολύ καί μέ το δο­
κίμιο και την κριτική, δεν είναι βέβαια τυχαίο. 'Ο Θεοτοκας
ύπήρξε για ένα διάστημα διευθυντής τοΰ « ’Εθνικού» καί (άπό
το 1961) πρόεδρός τοΰ Διοικητικού Συμβουλίου τοΰ Κρατικού
Θέατρου Βορείου Ελλάδος. Τα θεατρικά του έργα τοποθετούνται
3 26
ΤΟ Θ Ε Α ΤΡΟ
<·,έ πλαίσια ιστορικά, δέ γνώρισαν όμως τη θεατρική επιτυχία
;ύ πιο άρτιο είναι ίσως I ο τιαιγνιδι της τρελαζ κ α ι της φρονι­
μάδας, αρκετά εγκεφαλικό, πού τοποθετείται στην εποχή των
Κομνηνών καί επιχειρεί νά έκμεταλλευτεί λαϊκούς βυζαντινούς
θρύλους. _ ( ,
Ισχυρότερη θεατρική φυσιογνωμία είναι αναμφισβήτητα ο
"Αγγελος Τερζάκης. Άρέσκεται καί αυτός σε θέματα ιστορικά,
καί πιο πολύ βυζαντινά, όπως στό πρώτο του, τον Α ντοκράτορα
Μιχαήλ, ή τήν τραγωδία του Θεοφανω (19ο3), που πολλοί τη
0εω"ροΰν το καλύτερό του. Οί χαρακτήρες του είναι πειστικά
σ/εδιασμένοι καί εκείνο πού ενδιαφέρει ιδιαίτερα το συγγραφέα,
καί πού τό κατορθώνει, είναι ν αναδειχτουν μέσα απο τις δρα­
ματικές συγκρούσεις οί διαλεκτικές αντιθέσεις" χαρακτηριστικό
γι’ αυτό ό Θωμάς ό δίψυχος (1962), που προβάλλει το θέμα τής
απιστίας. ·
Μέ επιτυχία άσχολήθηκε μέ τό θέατρο καί ό Παντελής Πρε-
βελάκης. Στήν τριλογία του (πού τής έδωσε το γενικό τίτλο « Η
αρρώστια τοΰ αιώνα») προβάλλεται ή τραγική σύγκρουση^ του
ατόμου μέ τήν κατεστημένη γύρω του πραγματικότητα. Τα Οέ-
ματα είναι αντλημένα έν μέρει άπό τήν ιστορία: στό 'Ιερό σφάγιο
( 1952) βρισκόμαστε στή Φλωρεντία τών Μεδικων, στον Ααζαρο
(1954) ό μαθητής τοΰ Χριστοΰ παρουσιάζεται μετά την ανά­
στασή του ζητώντας «νά ύπερβεΐ τή θνητη μοίρα του και ν α­
φιερώσει τή ζωή του σ’ ένα σκοπο»,7 ενώ στο τρίτο έργο τής
τριλογίας, Σ τά χέρια τυϋ ζωντανού Θεοϋ (1955), εμπνευσμένο,
όπως σημειώνει è συγγραφέας, άπό μερικές σελίδες τών Αδελ-
ψων Καραμαζώφ: τοΰ Ντοστογιέφσκυ, προβάλλεται έντονα ^τό
δράμα τής συνείδησης. Στό 'Η φαίστειο (1962) ο συγγραφέας
εαναγυρίζει στήν επανάσταση τοΰ 1866 και την ανατιναςη τοΰ
Άρκαδιοΰ, ενώ τό μεταγενέστερο δράμα του Τό Χέρι τοΰ σκ ο­
πεμένου (1971) έχει γιά θέμα τή σύγκρουση τοΰ μοναδικού
ατόμου μέ τήν ομάδα, μέ άφορμή τό κρητικο έθιμο τής βεντετας
(τοΰ γδικιωμοΰ). Τό θεατρικό έργο τοΰ Πρεβελάκη συμπληρώ­
νουν σύντομα τά Λυό κρητικα δραματα (1974). Γενικά μποροΰμε
νά μιλήσουμε γιά θέατρο ποιητικό" έξω άπό τους προβληματι­
σμούς πού θέτουν, τά έργα διακρίνονται καί γιά τό έπιμελημένο
πάντοτε ύφος τους. 'Ο Ηρεβελακης μας εδωσε και μερικες ποιη-
7. ’Ανάλυση τοΰ ίδιου τοΰ συγγραφέα, βλ. Α. Δεκαβαλλε, ό.π. (περ.
Ιίί'θύνη, ’Απρίλιος 1976) σ. 19.
327
 16. II Γ Ε Ν Ι Α T O T 1930. Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
τι,κες μεταφράσεις έργων τοΰ παγχοσμι,ου δραματολογίου, όπως
του Ευριπίδη, τοϋ Μακιαβέλη, του Καλύτερόν καί άλλων. Στο
ποιητικό θέατρο (καί περισσότερο στή γραμμή του Σικελιανοΰ)
ανήκουν και οι τραγωδίες ενός ποιητη, του Α. Μάτσα, πού πλέ­
κονται όλες πάνω σε αρχαία θέματα (Κ λυταιμνήστρα, Ί οκάστη)
και αποτελούν μια προσπάθεια ανανέωσης των αρχαίων μύθων
και αναπροσαρμογής των εκφραστικών μέσων τής άρχαίας τρα­
γωδίας (καί ιδιαίτερα των χορικών) μέσα από την ευαισθησία
τού σύγχρονου λυρικού λόγου.
Οι λογοτέχνες τής γενιάς τού 30, μέ την ωριμότητα καί τη στο-
χαστικοτητα που τους χαρακτηρίζει, φυσικό ήταν νά δώσουν
βάρος και στον τομέα τής κριτικής" ιδιαίτερα προσπάθησαν νά
καλλιεργήσουν το αυτόνομο καί τόσο δύσκολο είδος τοϋ δοκι­
μίου. Μιλήσαμε για τις Δοκιμές τού Σεφέρη, δείγματα πυκνού
στοχασμού καί^ υπεύθυνης άντιμετώπισης των προβλημάτων.
Και ο Ελυτης έγραφε έναν καιρό άρθρα φιλολογικά καί κριτικές
για τη ^ζωγραφική, ενώ ένας άλλος ποιητής, ό Γ. Θέμελης, ανέ­
πτυξε έντονη κριτική δραστηριότητα στα τελευταία χρόνια (βλ.
σ. 365).
Απο τους πεζογράφους ό Θεοτοκας πρωτοπαρουσιάστηκε, εί­
δαμε, με^ ενα δοκίμιο, και καλλιέργησε συστηματικά το είδος
και στα υστεροτερα χρονιά" ήταν κάτι πού ταίριαζε στή στοχα­
στική και ερευνητική του ιδιοσυγκρασία, άλλά καί στο καθαρό
και φωτισμένο πνεύμα του. Οί τόμοι Σ το κατώ φ λι τώ ν νέων
καιρώ ν (1945), Π ροβλήματα τον καιροϋ μας (1956), Π νευμα­
τικ ή πορεία (1961) δείχνουν τον συνεχή προβληματισμό του,
ιδίως σέ ζητήματα γενικότερα φιλολογικά καί κριτικά.
Την κριτική άσκησε συστηματικά καί ό Α.' Τερζάκης (βλ.
σ. 315).^ κυρίως μέ άρθρα σέ εφημερίδες καί περιοδικά, πού
ξεπερνούν την καθημερινή κριτική παρακολούθηση καί απλώ­
νονται σε θέματα βασικα καί μαρτυρούν βαθύ στοχασμό καί
γερτή φιλοσοφική ενημέρωση. Απο πολλά χρόνια κρατά μιά τα­
κτική στήλη επιφυλλίδας στήν εφημερίδα Το Β ήμα, καί ώς το
19OT διηυθυνε τις Εποχές, άξιάλογο περιοδικό προβληματισμών
και ελεύθερης ανταλλαγής ιδεών. Μερικά άπό τά δοκίμια τά
συγκέντρωσε σ έναν τομο, IIροσανατολισμυς στον αιώ να (1963).
ΓΙαλαιοτερος, αλλα πού εκδηλώθηκε μετά το 1930, είναι ό
Π. Σπανδωνίδης (1890-1964), άπό τον κύκλο τής Θεσσαλονί-
3 28
II Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η
. Ώ ς φιλόλογος έδωσε μερικές άνισες μάλλον καί ασυστημα-
υ.ποιητές μελέτες γιά ζητήματα φιλολογικά, ως κριτικός όμως
οκόπευε πολλές φορές σωστά, Ιδίως σέ θέματα σχετικά ^με τη
■.ύγ/ρονη ποίηση καί πεζογραφία. Ευαισθησία και σωστή κρι-
: ική ματιά χαρακτηρίζουν τον Γιάννη Χατζινη (1900-197ο),^που
πρωτοπαρουσιάστηκε μέ νεανικά ποιήματα στον Νονμά, αλλα
άφιερώθηκε κυρίως στήν κριτική. Ή ταν άπό το 1941 ό συστη-
Ρ /.τικός κριτικός, τής πεζογραφίας ιδίως, στη Νεα Ε στία, και
ΐ./ζ τήν εύκαιρία νά κρίνει άπό τή στήλη του όλες τις έμφανι-
(ΐ. ις τών πεζογράφων, παλαιότερων και νεωτερων. Οι σημαντι­
κότερες άπό τις κριτικές του άναδημοσιευτηκαν στα Ελληνικά
. ίο·' να (1956), τις Π ροτιμήσεις (1963) καί άλλου.
Τήν επωνυμία όμως τού κατ’ εξοχήν κριτικού τής γενιάς^ τού
. !0 μπορεί το δίχως άλλο να διεχδικησει ο Λντρεας Καραντωνης
(γενν. 1910), πού ήταν καί ό διευθυντής τού περιοδικού τής γε­
νιάς, τών Νέων Γ ραμμάτων. Ό Καραντώνης είναι πολύγραφο­
ι ντος καί αύτύ ίσως ζημιοόνει κάποτε τά γραψίματάτου, ή κρι-
ι ική του όμως είναι διεισδυτική καί ευαίσθητη, μέ οξύτητα στις
αποτιμήσεις της καί μέ ευστοχία στη διατύπωση. Η κριτική
ου άλλωστε πηγάζει άπό ένα κέντρο, πού ώς ένα σημείο ταυτι-
", ται μέ τήν κοσμοθεωρία τής γενιάς του, καί βασίζεται σέ γνώ-
υη τής ευρωπαϊκής λογοτεχνίας καί ιδιαίτερα τής ποίησης.
Δίπλα στον Καραντώνη θά πρέπει να μνημονεύσουμε και τον
/λλο διευθυντή τών Νέων Γ ραμμάτω ν, τον Γ. Κ. Κατσιμπαλη
( 1899-1978), πού έστρεψε τήν προσοχή του στή συστηματοποίη-
υη τής βιβλιογραφίας τής νεοελληνικής λογοτεχνίας και δήμο­
υ ίευσε ένα πλήθος έξαντλητικές καί τεκμηριωμένες βιβλιογρα­
φίες (γιά τον ΙΙαλαμά, τον Καβάφη, το Σικελιανό κ.ά.π.). Με-
ιέφρασε επίσης ή συνεργάστηκε στή μετάφραση ελληνων ποιη-
;ων στά αγγλικά ή στά γαλλικα. Ο Κατσιμπαλης μπορεί να
μήν έχει έργο κριτικό ή συγγραφικό, στάθηκε όμως μιά ζωντανή
παρουσία τών γραμμάτων μας, καί μέ τον ενθουσιασμό του και
ιήν πληθωρική του ζωτικότητα (είναι ό ήρωας τού Κ ολοσσού
,οΰ Μ αρουσιοϋ τού Henry Miller) επηρέασε σημαντικά τή λο­
γοτεχνία τού καιρού του.
Συστηματικός κριτικός είναι καί ο Η. Ηαρικας (1913-1971),
πού άπό τό 1953 κρατούσε τή στήλη τής θεατρικής κριτικής
καί τής κριτικής τοϋ βιβλίου σε δυο έγκυρες αθηναϊκές εφημε­
ρίδες, Το Β ήμα καί Τά Νέα. Πριν άπό τόν πόλεμό είχε παρου-
3 29
 1G. II Γ Ε Ν Ι Α T O T 1930. Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
σιάσζι καί βιβλία συνθετικότερα για τον Βάρναλη (1936), τον
Καρυωτάκη (1938) καί τή μεταπολεμική λογοτεχνία (1939).
Εντελώς ξεχωριστή είναι ή περίπτωση του πρόωρα χαμένου
Δ. Καπετανάκη (1912-1944). Γεννημένος στή Σμύρνη σπούδασε
νομικά, άλλα καί φιλοσοφία καί κοινωνιολογία στήν ’Αθήνα, με
δασκαλο τον Π. Κανελλοπουλο, καί έκαμε τήν πρώτη του εμ­
φάνιση μέ ποιήματα καί ένα έργο δραματικό (1933), άλλά καί
με ένα φιλοσοφικό δοκίμιο (1934). Πνεύμα ανήσυχο καί φιλο­
σοφικό, ήταν προικισμένος με μια σπάνια λεπταισθησία πού τον
έκανε εξαίρετο δέκτη των πιο λεπτών δονήσεων έτσι πού να
αφομοιώνεται με εξαιρετική ευκολία μέ το καινούριο κάθε φορά
περιβάλλον. Απο το 1935-37 σπουδάζει στή Χαϊδελβέργη καί
μυεϊται στήν ύπαρξιακή φιλοσοφία τού Κ. Jaspers καί στή
aX°^-rì τ °ύ Slefan George, καί γίνεται διδάκτωρ μέ τή διατριβή
"Ερως καί Χρόνος. Έπιστρέφοντας στήν Ελλάδα συνεχίζει μέ
δοκίμια φιλοσοφικά καί αισθητικά (Μ υθολογία του ώραίου, R im ­
ba ud), καί το 1939 φτάνει στο Cambridge υπότροφος τού Bri­
tish Council. Μενει στην ’Αγγλία όλη τή διάρκεια τού πολέμου
και η επαφή με το νεο περιβάλλον καί ή έμπειρία τού πολέμου
τον μεταμόρφωσαν ριζικά, ώστε νά άπαρνηθεΐ (όχι χωρίς υπερ­
βολή και αδικία) τους γερμανους δασκάλους του. Δημοσίευε
τώρα κριτικά δοκίμια σε περιοδικά (στο New W ritin g and
D a yligh t), καί ακόμα (μολονότι πολύ λίγα άγγλικά ήξερε όταν
έφτασε στήν ’Αγγλία) άγγλικά ποιήματα, πού γίνονται δεκτά
χωρίς επιφύλαξη άπό άνθρώπους σάν τήν Edith Sitwell, τον
John Lehman και άλλους. Ό Καπετανάκης πέθανε άπο λευ­
χαιμία στήν ’Αγγλία το 1944.
Εςω απο τα κυρίως λογοτεχνικά πλαίσια, το γενικότερο πνεΰ-
μα τής γενιάς του 1930 στάθηκε εύνοικό καί γιά τήν άνά-
πτυξη τής καθαρής φιλολογικής επιστήμης καί τή δημιουργία
ενός άνεξάρτητου κλάδου νεοελληνικών σπουδών. Ό Κ. Θ.
Δημαράς (γενν. 1904) άσχολήθηκε άπο το 1926 μέ τό δοκίμιο
και τη φιλολογική κριτική καί άργότερα πιο υπεύθυνα μέ τή
φιλολογική έρευνα, ειδικότερα τής εποχής τού νεοελληνικού δια­
φωτισμού, τού οποίου είναι ό καλύτερος γνώστης. Μέ τήν 'Ι­
στορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (1η έκδ. 1948) πρόσφερε
μιά λαμπρή σύνθεση καί τήν άρτιότερη καί πιο υπεύθυνη ιστο­
ρική παρουσίαση τής λογοτεχνίας μας. Ό Ε. Κριαράς (γενν.
330
Φ ΙΛ Ο Λ Ο Γ Ι Α Κ Α Ι Φ ΙΛΟΣΟ ΦΙΑ
1906), καθηγητής τής μεσαιωνικής έλληνικής φιλολογίας στο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, δημοσίευσε πολλές φιλολογικές
καί γλωσσικές μελέτες καί άσχολήθηκε περισσότερό με την κρη-
πκή λογοτεχνία. ’Από το 1969 δημοσιεύει, προϊόν πολύχρονου
μόχθου, τό πολύτιμο Λεξικό τής μεσαιω νικής έλ/.ηνικής 0ημώ-
Λοιις γραμματείας (1100-1669) (ως το 1978 εξι τομοι). Ο
Γ. Θ. Ζώρας (γενν. 1908) κατείχε τήν έδρα τής νεώτερης έλ­
ληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και εδωσε ένα
πλήθος δημοσιεύματα, ιδίως εκδόσεις παλαιότερων κειμένων καί
μελέτες γύρω στή φιλολογία τής Έπτανήσου.
Τό φιλοσοφικό στοχασμό καλλιέργησαν επίσης δυο πανεπι­
στημιακοί καθηγητές, ό Βασίλειος 1 ατάκης (γενν. 1896), που
άσχολήθηκε πιό πολύ μέ τήν Ιστορία τής φιλοσοφίας καί ειδι­
κότερα μέ τή χριστιανική καί τή βυζαντινή φιλοσοφία (La P h i­
loso p h ic b yz a n tin e, 1949),8 καί ό ’Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος
(γενν. 1900), άπό τή νεοκαντιανή σχολή τής Χαϊδελβέργης, πού
οί έργασίες του στρέφονται κυρίως γύρω άπό τόν Πλατωνα, τον
I Ιλωτίνο καί τόν Κάντ. Ά πό τό ’ίδιο ιδεολογικό κλίμα καί τή
σχολή τής Χαϊδελβέργης προέρχονται ό Παναγιώτης Κανελλό-
πουλος καί ό Κωνσταντίνος Τσάτσος, πού άνακατεύτηκαν και
οί δύο ενεργά καί στήν πολιτική. Ό ΓΙ. Κανελλόπουλος (γενν.
1902), πού διετέλεσε έπανειλημμένως Αντιπρόεδρος τής Κυ-
βερνήσεως καί δύο φορές Πρωθυπουργός (1945 καί 1967), έδωσε
πολλές μελέτες κοινωνιολογίας, άλλά καί πολλά άλλα συγγράμ­
ματα (καί λογοτεχνήματα) καί τό συνθετικό βιβλίο Ιστορία τον
ι νρω παϊκου πνεύματος. 'Ο Κ. Τσάτσος (γενν. 1899) εδιδαξε
φιλοσοφία τού δικαίου στό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ως το 1946)
καί έκτος άπό τις καθαρά επιστημονικές μελέτες του δημοσίευσε
καί πολλά δοκίμια καί έργα φιλολογικά καθώς και ένα συνθετικό
βιβλίο γιά τόν ΓΙαλαμά. Βουλευτής τής ’Επικράτειας στήν Α ­
ναθεωρητική Βουλή μετά τήν άποκατάσταση τής δημοκρατίας
τό 1974, έξελέγη τό 1975 πρώτος Πρόεδρος τής 'Ελληνικής
Δημοκρατίας.
’Ιδιαίτερη μνεία πρέπει νά γίνει γιά τόν Ε. 11. ΙΙαπανοΰτσο
8. Τώρα καί έλληνική έκδοση: Ή Βυζαντινι) Φιλοσοφία. Μετάφρα­
ση άπό τή γαλλική έκδοση Εΰας Κ. Καλπουρτζή. Έποπτεία καί βιβλιο­
γραφική ένημέροιση Λίνου Τ. Μπενάκη, ’Αθήνα 1977 ('Εταιρεία Σπου­
δών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής ΙΙαιδείας, Βιβλιοθήκη Γενι­
κής ΙΙαιδείας 5).
331
 1C. II Γ Ε Ν Ι Λ T O T 1 9 3 0 . Ι Ι Ε Ζ Ο Γ Ρ Λ Φ Ι Λ
σιάσει. καί βιβλία συνθετικότερα για τον Βάρναλη (1936), τον
Καρυωτάκη (1938) καί τή μεταπολεμική λογοτεχνία (1939).
Εντελώς ξεχωριστή είναι ή περίπτωση του πρόωρα χαμένου
Δ. Καπετανακη (1912-1944). Γεννημένος στή Σμύρνη σπούδασε
νομικά, άλλά καί φιλοσοφία καί κοινωνιολογία στήν Αθήνα, μέ
δασκαλο τον ΓΙ. Ινανελλοπουλο, και έκαμε τήν πρώτη του εμ­
φάνιση με ποιήματα καί ένα έργο δραματικό (1933), άλλά καί
με ένα φιλοσοφικό δοκίμιο (1934). Πνεύμα ανήσυχο καί φιλο­
σοφικό, ήταν προικισμένος με μια σπάνιά λεπταισθησία πού τον
εκανε εξαίρετο δέκτη των πιο λεπτών δονήσεων έτσι πού νά
αφομοιώνεται με εςαιρετικη ευκολία μέ το καινούριο κάθε φορά
περιβάλλον. Απο το 1935-37 σπουδάζει στή Χαϊδελβέργη καί
μυείται στην υπαρξιακή φιλοσοφία τού Κ. Jaspers καί στή
σχολή τού Stetan George, καί γίνεται διδάκτωρ μέ τή διατριβή
*Ερως και Χρόνος. Έπιστρέφοντας στήν Ελλάδα συνεχίζει μέ
δοκίμια φιλοσοφικά και αισθητικά (Μ υθολογία τον ωραίου, R im ­
baud), και το 1939 φτάνει στο Cambridge υπότροφος τού Bri­
tish ^Council. Μενει στην Αγγλία όλη τή διάρκεια τού πολέμου
και η επαφή με το νεο περιβάλλον καί ή εμπειρία τού πολέμου
τον μεταμόρφωσαν ριζικά, ώστε νά άπαρνηθεΐ (οχι χωρίς υπερ­
βολή και αδικία) τους γερμανους δασκάλους του. Δημοσίευε
τώρα κριτικά δοκίμια σέ περιοδικά (στο New W ritin g and
D a yligh t), και ακόμα (μολονοτι πολύ λίγα αγγλικά ήξερε όταν
έφτασε^ στήν ’Αγγλία) άγγλικά ποιήματα, πού γίνονται δεκτά
χωρίς επιφύλαξη άπό ανθρώπους σάν τήν Edith Sitwell, τον
John Lehman καί άλλους. 'Ο Καπετανάκης πέθανε άπο λευ­
χαιμία στήν ’Αγγλία το 1944.
Εςω απο τα κυρίως λογοτεχνικά πλαίσια, το γενικότερο πνεύ-
μα τής γενιάς του 1930 στάθηκε ευνοϊκό καί γιά τήν ανά­
πτυξη^ τής^ καθαρής φιλολογικής επιστήμης καί τή δημιουργία
ένός άνεξάρτητου κλάδου νεοελληνικών σπουδών. Ό Κ. Θ.
Δημαράς (γενν. 1904) ασχολήθηκε άπο τό 1926 μέ τό δοκίμιο
καί τή φιλολογική κριτική καί αργότερα πιο υπεύθυνα μέ τή
φιλολογική έρευνα, ειδικότερα τής εποχής τού νεοελληνικού δια-
φωτισμού, του οποίου είναι ο καλύτερος γνώστης. Μέ τήν 'I-
στορία τ η ς νεοελληνικής λογοτεχνίας (1η έκδ. 1948) πρόσφερε
μιά^ λαμπρή σύνθεση καί τήν αρτιότερη καί πιο υπεύθυνη ιστο­
ρική παρουσίαση τής λογοτεχνίας μας. Ό Ε. Κριαράς (γενν.
330
Φ ΙΛ Ο Λ Ο Γ Ι Α Κ ΛI ΦΙΛ Ο ΣΟΦΙΑ
1906), καθηγητής τής μεσαιωνικής ελληνικής φιλολογίας στο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, δημοσίευσε πολλές φιλολογικές
καί γλωσσικές μελέτες καί ασχολήθηκε περισσότερό με την κρη-
τική λογοτεχνία. ’Από τό 1969 δημοσιεύει, προίον πολύχρονου
μόχθου, τό πολύτιμο Λεξικό τής μεσαιω νικής ελληνικής δημώ ­
δους γοαμματείας (1100-1669) (ως το 1978 εξι τομοι). Ο
Γ. Θ. Ζώρας (γενν. 1908) κατείχε τήν έδρα τής νεώτερης ελ­
ληνικής φιλολογίας στό Πανεπιστήμιο Αθηνών καί έδωσε ένα
πλήθος δημοσιεύματα, ιδίως εκδόσεις παλαιοτερων κείμενων και
μελέτες γύροι στή φιλολογία τής Επτάνησου.
Τό φιλοσοφικό στοχασμό καλλιέργησαν επίσης δυο πανεπι­
στημιακοί καθηγητές, ό Βασίλειος 1 ατάκης (γενν.^ 1896), πού
ασχολήθηκε πιό πολύ μέ τήν ιστορία τής φιλοσοφίας και ειδι­
κότερα μέ τή χριστιανική καί τή βυζαντινή φιλοσοφία (La P h i­
lo so p h ic b yz a n tin e, 1949),8 καί ό ’Ιωάννης Θεοδωρακοπουλος
(γενν. 190Ò), άπό τή νεοκαντιανή σχολή τής Χαίδελβεργης, πού
υί έργασίες του στρέφονται κυρίως γύρω απο τον Πλατωνα, τον
IΙλωτίνο καί τόν Κάντ. Απο το ίδιο ιδεολογικό κλίμα και τη
σχολή τής Χαϊδελβέργης προέρχονται ό Παναγιώτης Κανελλο-
πουλος καί ό Κωνσταντίνος Τσάτσος, πού άνακατεύτηκαν και
οί δύο ενεργά καί στήν πολιτική. Ό Π. Κανελλοπουλος (γενν.
1902), πού διετέλεσε έπανειλημμένως ’Αντιπρόεδρος τής Κυ-
βερνήσεως καί δύο φορές Πρωθυπουργός (1945 και 196/), έδωσε
πολλές μελέτες κοινωνιολογιας, αλλα και πολλά άλλα συγγράμ­
ματα (καί λογοτεχνήματα) καί τό συνθετικό βιβλίο Ιστορία, τον
ευρω παϊκόν πνεύματος. 'Ο Κ. Γσάτσος (γενν. 1899) εδιδαξε
φιλοσοφία τού δικαίου στό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ως το 1946)
καί εκτός άπό τις καθαρά επιστημονικές μελετες του δημοσι-υσε
καί πολλά δοκίμια καί έργα φιλολογικά καθώς και ένα συνθετικό
βιβλίο γιά τόν Παλαμά. Βουλευτής τής Επικράτειας στην Α ­
ναθεωρητική Βουλή μετά την άποκατασταση τής δημοκρατίας
τό 1974, έξελέγη τό 1975 πρώτος Πρόεδρος τής Ελληνικής
Δημοκρατίας.
’Ιδιαίτερη μνεία πρέπει νά γίνει γιά τόν Ε. Π. Παπανοϋτσο
8. Τώρα καί ελληνική έκδοση: II Βυζαντινή Φιλοσοφία, δίεταφρα-
ση άπό τή γαλλική έκδοση Πόας Κ. Καλπουρτζή. Πποπτεια και βιβλιο­
γραφική ενημέρωση Αίνου Γ. Μπενάκη, 'Αθήνα 1977 ( Πταιρεια Σπου­
δών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Ιίαιδείας, Βιβλιοθήκη Γενι­
κής Παιδείας 5).
331
 te. I l Γ Ε Ν Ι Α T O T 1930. Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
(γενν. 1900). "Γστερ’ άπό φιλοσοφικές καί παιδαγωγικές σπου­
δές στη Γερμανία καί στο Παρίσι, υπηρέτησε έπί πολλά χρόνια
συνεκπαίδευση, καί άπό το 1944-1952 κατείχε ανώτατη θέση
στο Υπουργείο της Παιδείας. Γενικός γραμματέας τοΰ 'Υ ­
πουργείου στην κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου (1964-65) ήταν ό
κύριος έμπνευστης τής προοδευτικής πολιτικής στήν παιδεία καί
της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης. Έκτος από πλήθος άρθρα καί
δοκίμια (είναι τακτικός συνεργάτης τής έφημερίδας Το Β ήμα
και διηυθυνε απο τό 1945 ώς τό 1961 τό περιοδικό Π αιδεία),
°Τ °λογα ^νθετικά έργα: Α ισθητική (1948), ’Η θική
( 949), 1 νω σιολογία (1954) κ.ά., πού διακρίνονται γιά τη σα-
φηνεια του φιλοσοφικού στοχασμού καί γιά τό χάρισμα τής
εκλαικευσης σε υψηλό επίπεδο —φυσικά καί γιά την πίστη στόν
φιλελευθερισμό καί στήν πρόοδο.
3 32
ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
ΚΑΙ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
Ί α χρόνια τοΰ πολέμου καί τής Κατοχής στάθηκαν ιδιαίτερα
σκληρά" γιά την Ελλάδα. Μετά τήν άνάταση τοΰ πολέμου τής
’ Αλβανίας (1940-41) ή τριπλή κατοχή (μαζί καί ή πέίύα τού
προιτου κυρίως χειμώνα) έριξε βαμιά\ή σκιά της στη χώρα, όπου
όμως άπό νωρίς άρχισαν να' οργανώνονται κινήματα αντιστα­
σιακά, πιό πολύ μέ πρωτοβουλία τής άριστεράς (ΕΑΙ^Ι, ΕΛΑΣ),
άλλα καί άλλών ' οργανώσεων (ΕΚΚΑ κ.ά.), ιδιαίτερα τά δύο
τελευταία χρόνια τής Κατοχής. Παράλληλα στη Μέση ’Ανατολή,
όπου είχε καταφύγει ή εξόριστη ελληνική κυβέρνηση, ελληνικά
στρατιωτικά σώματά είχαν ένταχθεΐ στό στρατηγείο των Συμ­
μάχων. 'Η απελευθέρωση άπό τόν εχθρικό'ζυγό τόν ’Οκτώβριο
τοΰ 1944 δεν έφερε βστρσί) τήν ποθητή έπισάρόφή στήν όμα-
λότητα. Κοινωνικές άντί,θεσεις καί αντίρροπες δυνάμεις, κατα­
πιεσμένες κατά τή διάρκεια τής δικτατορίας τού ’Ιωάννη Με-
ταξά (1936-41) καί πού είχαν ένταθεΐ στά χιόνια τής Κατο­
χής, βρίσκονταν, τώρα άντιμέτοιίτες' ή άντίθεόη κατέληξε στό
αιματηρό ,γίνήίλά τοΰ Αεπερ-βρώυ Τ°ύ 1944 καί τήν ήττα'τής
άριστεράς μέ τή βοήθεια των "Αγγλω'λ Στά χρόνια_ πού άκο-
Λούθησαν, μέ τήν άνα'μόχλευση των παθών καί τις θανατικές
καταδίκες άπό τά'στρατοδικεΐα, ή γαλήνη δεν μπόρεσε, φυσικά,
νά άποκατασταθεΐ, καί τό πράγμα χειροτέρεψε στά χρόνια τοΰ
εμφύλιου πολέμου (1947-49).
Κάποια όμαλότητα στήν πολιτική ζωή ^εμπεδώνεται στις αρ­
χές τής δεκαετίας τοΰ 5 0 /κυβερνήσεις Α. ΙΙαπάγου καί Κ.
Καραμανλή). 'Η εκλογική νίκή τής 'Ένωσης Κέντρου τό 1963/'·
04 στάθηκε εφήμερη, τό άσΐαθές πολιτικό κλίμα μετά τήν «ά-
ποσΐασία)) (’Ιούλιος 1965) φαινόταν πώς οδηγούσε στό χειρό­
τερο,·. πού ήρθε μέ τήν κήρυξη τής δικτατορίας στις 21 ’Απριλίου
τού 1967. ,
Τά πρόσφατα άκόμη στή μνήμη μας πολιτικά αυτά γεγονότα,
3 33
 17. Μ Ε Τ Α Π Ο Λ Ε Μ Ι Κ Η Π ΟΙΗ ΣΗ ΚΑΙ Π ΕΖΟ ΓΡΑΦ ΙΑ
τόσο έπώδυνα καί. άποφασιστικά γιά τή μοίρα του τόπου, επη­
ρέασαν βαθιά ,καί στάθηκαν καθοριστικά καί για τον τομέα της
λογοτεχνίας, πολύ περισσότερο άπό τα πολιτικά γεγονότα πε­
ρασμένων εποχών, καί αυτής ακόμα της δικτατορίας του Με-
ταξά. Γtari βασικό χαρακτηριστικό της μεταπολεμικής λογο­
τεχνίας (καί τ^ς ποίησης καί τής πεζογραφίας) στάθηκε ή έν­
τονη πολιτικοποίησή της, μέ την εκπροσώπηση, σέ μεγάλη πλει-
οψηφία, τών συγγραφέων τής αριστερής 'παράταξης.
’Αποφασιστικό ρόλο στη λογοτεχνία, καί γενικότερα στην
πνευματική ζωή, .έπαιξε ή έπτάχρονη δικτατορία πού άκολού-
_θησε (1967-74). 'Η καθολική αντίθεση στο πραξικόπημα εκδη­
λώθηκε στην αρχή άρνήτικά, μέ τήν αποχή άπό κάθε δημοσίευση.
Μέ τήν άρση τής προληπτικής λογοκρισίας τον Δεκέμβριο τού
1969, μέσα στα όρια πού έδινε πια ή περιορισμένη έστω ελευ­
θερίά τού λόγου, κρίθηκε σκόπιμο νά άλλάξει ή στάση αύτη.
’Έ τσι βγήκε ή ομαδική έκδοσή, δεκ α οχ τώ κείμενα (’ Ιούλιος
1970), πού συγκέντρωνε ποιήματα καί πεζά μερικών άπό
τούς πιό γνωστούς μεταπολεμικούς συγγραφείς, μέ πρώτο ένα
άνέκδοτο ποίημα τού Σεφέρή. «'Ύστερα άπό ώριμη στάθμιση
—γραφόταν στον πρόλογο— επιχειρούμε νά ψπαναλάβουμε, μέ
τον έκφραστικό μας τρόπο ό καθένας, τήν πίστη μας σέ κάποιες
θεμελιακές άξιες, μέ πρώτη άνάμεσά τους τό δικαίωμα τής ε­
λεύθερης πνευματικής καί καλλιτεχνικής δημιουργίας. . . ». .’ Α­
κολούθησαν τά Νέα Κείμενα καί τά Νέα Κ είμενα 2 (1971) καί
ή Κ ατάθεση (1973). Μέσα άπό τά κείμενα αύτά, όπως καί άπό
ανθολογίες νέων ποιητών ή άπό περιοδικά πού κυκλοφορούσαν
παράλληλα, άνδρώθηκε μια νεώτερη λογοτεχνική γένιά, πού εΐχε
άρχίσει νά παρουσιάζεται άπό τις άρχές τής δεκαετίας τού 60,
καί διαμορφώθηκε επίσης μιά άκόμη νεώτερη πού εκδηλώθηκε
πιό συνειδητά τήν επόμενη δεκαετία.
Φυσικά, ή πολιτικοποιημένη τέχνη δέν καλύπτει όλο τό φά­
σμα τής μεταπολεμικής λογοτεχνίας. .’Άλλα ρέύματ'α, άρκετά
ισχυρά καί αύτά, εμφανίζονται παράλληλα όλ’ αύτά'τά χρόνια,
είτε άνεξάρτητα είτε καί σέ συνδυασμό μέ τήν πρώτη τάση.(Γ@ά
προσπαθήσουμε νά παρακολουθήσουμε παρακάτω τούς κυριό-
τερους εκπροσώπους, στήν ποίηση καί στήν πεζογραφία. 'Ω­
στόσο ή μεταπολεμική λογοτεχνία στό σύνολό της, όσο κι άν
εκτείνεται σέ τριάντα πέντε ή σαράντα ολόκληρα χρόνια, είναι
άκόμη πολύ κοντά μας, ώστε μιά «ιστορική» (γιά νά μήν πώ
334
II Π Ο Π Ι Σ Ι Ι
«αντικειμενική») θεώρηση νά είναι άπό τά πράγματα, αν όχι
αδύνατη, τουλάχιστον έξαιρετικά δύσκολη. Ό χρόνος δέν έχει
Λειτουργήσει άκόμη ώς καθοριστικός παράγοντας γιά μιά ιστο­
ρική έπιλογή καί άξιολόγηση, καί ό ιστορικός, πού δέ θέλει νά
ύποκαταστήσει τόν κριτικό τής λογοτεχνίας, πρέπει νά άποφύ-
γει τις δικές του ύποκειμενικές έπιλογές καί νά δώσει μιά ει­
κόνα κατά τό δυνατόν πλήρη. ’Έ τσι ή έκθεση πού άκολουθεΐ
πήρε δυσανάλογες μέ τά άλλα κεφάλαια διαστάσεις, ενώ αντίθε­
τα είναι, γιά τό λόγο αύτό, στις έπιμέρους περιπτώσεις πολύ
συνοπτική, καταλήγοντας κάποτε σέ μιά άχαρη μόνο παράθεση
ονομάτων. Πρόθεσή της είναι νά κατατοπίσει κάπως τόν ανα­
γνώστη στήν πληθώρα τού υλικού, χαράζοντας μερικές καθοδη-
γητικές γραμμές.
ΤΙ ΠΟΙΗΣΗ
ΊΙ μεταπολεμική ποίησή στό σύνολό της, παρ’ όλες τίφ έπ ιμ έ­
ρους διαφοροποιήσεις, παρουσιάζει μερικά κοινά χαρακτηριστι­
κά, φού^τήν ξεχωρίζουν άπό τήν ποίηση τής προηγούμενης γε-
νιάςιΑϊΟ δγΐώς της πρώτα πρώτα έχει πολλαπλασιαστέα, λείπουν
οί ηγετικές μορφές. υπάρχει, ωστόσο μιά ένίάία ποιητική <^οΑή
καί ένότήτα ττοιήτικών θεμάτων,. Τή διακρίνει επίσης μιάδ4ρά-
γική σοβαρότητα, ή έλλειψη ψευδαισθήσεων καί όραματισμών,
κάποτε καί ίνα κλίμα κατάθλιψης καί άπαισιοδοξίας. Έ νώ δέν
Λείπει μιά ρομαντική τρυφερότητα,_ύπάρχει παράλληλα μιά προ­
σήλωση στά πράγματα, στήν έσωτερική τους υπόσταση, στήν
ουσία τους: μιά «ποίηση ούσίας», όπως ειπώθηκε άπό πολλές
μεριές, ή όποια έκφράζεται μέ μιά σταθερή' ποιητική γλώσσα
πού επιδιώκει· τήν κυριολεξία ή άκόμα καί τήν πεζολογία. ’Ά λ ­
λο μόνιμο χαρακτηριστικό είναι, όπως τό είπαμε γενικά γιά τή
Λογοτεχνία, ή έντονη πολιτικοποίησή της, ή ένταξη καί ή στενή
συμπόρευση τών ποιητών μέ τά πολιτικά πράγματα τής επο­
χής, αύτή ή «ποιητική καί πολιτική ήθική», γιά τήν οποία μί-
Λησε ό Δ. Ν. Μαρωνίτης.
'Ορισμένοι ποιητές πού άποτέλεσαν μιά πρώτη μεταπολεμική
γενιά είχαν παρουσιαστεί σποραδικά ήδη άπό τις παραμονές τού
1. Βλ. γ ι’ αύτά κυρίως Α. ’Αργυρίου, «'II πρώτη ποιητική μεταπο­
λεμική μας γενιά», Νεοελληνικός Λόγος ’ 74, σ. 109-126, καί Δ. Ν. Μα­
ρωνίτης, Ποιητική καί πολιτική ηθική, ’Αθήνα 1976, σσ. 14-17 καί 19-21.
33 5

17. Μ Ε Τ Α Π Ο Λ Ε Μ Ι Κ Η Π Ο Ι Η Σ Η Κ Α Ι Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
πολέμου· άλλα το πραγματικό ξεκίνημα μπορεί να οριστεί στα
1941, με την αρχή τής Κατοχής, καί φτάνει σέ μια ώρίμανση
στά μέσα τής δεκαετίας. Μια δεύτερη ομάδα (πού δεν παραλ­
λάζει πολύ άπύ την πρώτη) παρουσιάζεται γύρω στά 1950, ενώ
ούσιαστικότερα διαφοροποιείται μιά τρίτη ομάδα, πού κάνει τήν
έμφάνισή της στη δεκαετία του 60.
Μπορούμε άκόμη, σέ γενικές γραμμές, να ξεχωρίσουμε ορι­
σμένες τάσεις. Πρώτα πρώτα βέβαια την ποίηση μέ έντονους
τούς πολιτικούς καί κοινωνικούς στόχους· δέ λέω ποίηση «στρα-
τευμενη» (όπως κάποτε όχι εύστοχα τήν άποκαλοΰν), πράγμα
πού θά δήλωνε μιά ποίηση καθοδηγημένη καί εξαρτημένη άπύ
εντολές· οί ποιητές για τούς οποίους μιλούμε συμμετέχουν στήν
πολιτική ζωή καί έχουν έντονα πολιτικά (καί κοινωνικά) ενδια­
φέροντα, καί γ ι’ αυτό γράφουν ποιήματα πολιτικά, όπως άλλοι
μπορούν νά γράφουν έρωτικά ή άλλα. Μιά δεύτερη τάση, μέ πολ­
λούς καί σημαντικούς έκπροσώπους, είναι τών ποιητών πού θά
μπορούσαμε να τούς ονομάσουμε «υπαρξιακούς», πού δίνουν δη­
λαδή με την ποίησή τους έ'κφραση στήν άγωνία καί το υπαρξιακό
άγχος πού χαρακτηρίζει τον άνθρωπο τής έποχής μας. Καί τέλος
μπορούμε νά ξεχωρίσουμε καί τούς ποιητές πού μέ μέσα καί
τροπους επαναστατικούς άποζητοΰν μιά ριζική άνανέωση στήν
ουσία καί στο ύφος τής ποιητικής, άνατρέχοντας σέ μιά νέα
εφαρμογή τών τρόπων τού υπερρεαλισμού καί άλλων άνανεω-
τικών κινημάτων: μιά ομάδα νεοϋπερρεαλιστών. Οί διακρίσεις
αυτές είναι βέβαια σχηματικές καί καθόλου άπόλυτες, ούτε καί
υπαρχουν στεγανά άνάμεσα στή μία κατηγορία καί τήν άλλη.
Από τούς «πολιτικούς-κοινωνικούς» ποιητές ό Μανόλης Ά -
ναγνωστάκης (γεννημένος τό 1925 στή Θεσσαλονίκη) σπούδασε
ιατρική στο έκεϊ Πανεπιστήμιο καί έντάχθηκε νωρίς στήν πολι­
τική δράση (καταδίκη σέ θάνατο άπό τό στρατοδικείο, φυλακή).
Παρουσιασμένος μέ ποιήματα άπό τό 1941 κιόλας, δημοσιεύει
την πρώτη του συλλογή (’Εποχές) τό 1945. Κρατάει τόν ίδιο
τίτλο καί στις δύο έπόμενες καί δίνει τό χαρακτηριστικό τίτλο
'Η Συνέχεια στις έπόμενες τρεις (1954-62). Ό κοινός τίτλος
υποδηλώνει καί τήν ενότητα τής θεματικής του. Τά ποιήματα
του κρατούν έ'ναν τόνο χαμηλόφωνο καί έξομολογητικό, ξεκι­
νούν από τό άτομικό περιστατικό άλλά εκφράζουν μαζί καί τή
διάψευση τών έλπίδων τής γενιάς του. Τό αίσθημα αύτό τής
προδοσίας καί τής ήττας εκφράζεται καί σάν διαμαρτυρία πολι-
336
Η ΙΙΟ ΙΙΙΣΗ
ι »'ή άλλά καί γενικότερα σάν μιά άπελπισια σε επίπεδο βαθυτε
καί τραγικότερο. Μιά ποίηση πικρή, μέ βασικό τόνο τήν ά-
,!αισιοδοξία, άλλά καί έναν βαθύτατο μοραλισμό καί διδακτισμό.
Μάς ’Εποχές στόχος τής πολεμικής είναι οί άντίπαλες πολίτικες
συνθήκες τής έποχής, στις Συνέχειες παίρνει έκφραση ή εσωτε­
ρική σύγκρουση μέσα στό χώρο τής άριστεράς, τέλος στην τελευ-
υία συλλογή (Ό Σ τόχος), πρωτοδημοσιευμένη στά Λεκαοχτό)
Κείμενα (1970), τά ποιήματα άναφέρονται στά χρόνια τής δι-
ηιατορίας.2 "Ας σημειωθεί ότι άπό τόν Άναγνωστάκη έχουμε
καί άξιόλογο έργο κριτικό (βλ. παρακάτω σ. 366).
Οί ποιητές τής πρώτης μεταπολεμικής γενιάς (μέ ελάχιστες
ακραίες περιπτώσεις) είναι όλοι περίπου σύγχρονοι, γεννημένοι
υιήν τρίτη δεκαετία τού αιώνα. 'Ο ’’Αρης ’Αλέξανδρου (ψευδώ­
νυμο) γεννήθηκε στό Λένινγκραντ τό 1922 (πέθανε μόλις πρό­
σφατα, τόν ’Ιούλιο του 1978) και γνώρισε κι αυτός για πολλά
/ρόνια τήν εξορία καί τή φυλακή. ’Από τό 1946 ως το 1959
ίξέδωσε τρεις ποιητικές συλλογές —σήμερα συγκεντρωμένες στα
ΙΙοι/ΐματα (1941-1971), 1972. Αναφέρονται αντίστοιχα στα
/ρόνια τής Κατοχής καί τής Αντίστασης, στά χρόνια τού εμφυ-
/ίυυ καί τής εξορίας, καθώς καί τής φυλακής. Ποίηση τής ήτ-
1 ας, τής κομματικής άμφισβήτησης καί τής αίρεσης. Ενδια­
φέροντα είναι καί τά ποιήματα πού άναφέρονται στην «ποιητι-
1 </]ΐ); στή θέση τού ποιητή καί στό διάλογο μέ τον αναγνώστη του.
' ( > ’Αλεξάνδρου έχει άκόμη άξιόλογη μεταφραστική εργασία
(Γώσοιν καί ’Αμερικανών πεζογράφων), καί τελευταία μάς έ­
σωσε τό μοναδικό του πεζογράφημα, 7ο Κ ιβώ τιο, μυθιστόρημα
( 1974). Το θέμα είναι παρμένο άπό τόν έμφύλιο καί δίνει σ’ ένα
καταστάλαγμα πίκρας τις εσωτερικές άντιθέσεις καί άσυνεπειες
μέσα στό χώρο τής άριστεράς καθώς καί τή ματαίωση τών έλ-
ιιίδων. Γραμμένο σάν ένα είδος άναφορών προς έναν αόρατό
ανακριτή, άποτυπώνει εύστοχα τόν παραλογισμό καί τή σύγ­
κρουση τών καταστάσεων καί τών γεγονότων σέ μια ιδιότυπη
άγχοόδη γραφή, πού φτάνει (ιδίως στά τελευταία κεφάλαια) σχε-
-;όν ώς τήν κατάλυση τής συντακτικής δομής.
Παράλληλη είναι καί ή πορεία τού Τίτου Πατρικίου, που
ίναι νεώτερος (γενν. 1928). Γνώρισε κι αύτός τήν εξορία (1951-
53) καί τελευταία, τά χρόνια τής δικτατορίας, έζησε στη Γαλλία
Ί. Τώρα συγκεντρωτική έκδοση: 7α Ποιήματα, 1941-1971, Θεσσα-
;'»νίκη 1971.
337
 17. Μ Ε Τ Α Π Ο Λ Ε Μ Ι Κ Η Π Ο ΙΗ ΣΗ ΚΑ Ι Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
και στην Ιταλία. Δημοσίευσε τρεις ποιητικές συλλογές, άλλα
τελευταία παρουσίασε και πολλά ανέκδοτα σ' έναν πρώτο συγ­
κεντρωτικό τόμο (1Ιοιήματα 1, 1948-1954, 1976), πού δείχνει
μια εξαιρετικά γόνιμη παραγωγή. Τήν παραγωγή αυτή τή δια­
κρίνει λιγότερη πολιτική οξύτητα καί περισσότερη απαισιοδο­
ξία. ((Είναι ακόμη ο πιο επίμονα καί αισθησιακά δεμένος μέ
τη^φυση»,® και κοντά σ αυτή τή λυρική φυσιολατρεία πηγαίνει
και ο θαλερός ερωτισμός του. Χαρακτηριστικές στήν ποίηση τοΰ
Πατρικίου είναι οι πολύστιχες συνθέσεις, όπου γίνεται φανερή
η επίδραση του Ριτσου, ενώ υπάρχουν παράλληλα καί ποιήματα
ολιγόστιχα επιγραμματικά. Από τον Πατρίκιο έχουμε καί αξιό­
λογα κριτικά αρθρα στην Ε πιθεώρηση Τέχνης (ήταν μέλος τής
ιδρυτικής ομάδας του περιοδικού).
Μαζί με τους τρεις κυριοτερους «πολιτικούς» ποιητές τής
μεταπολεμικής γενιάς, πρεπει ν αναφέρουμε καί δύο τής πα-
λαιοτερης, τη Ριτα Μπουμη-Παπά (γενν. 1906) καί τον άντρα
της Νικο ΙΙαπά (γενν. 1906). 'Η ποιητική τους παραγωγή άρ-
χιζει απο το 1930 κιόλας, μέ άρκετή λυρική ευγλωττία τής
πρώτης, τοΰ δευτέρου στο κλίμα τοΰ «καρυωτακισμοΰ» τής
εποχής. Μετά τον πόλεμο, άποκηρύσσοντας τον «φορμαλισμό»,
στρέφονται και οι δυο προς μια ποίηση πραγματιστική καί πο­
λίτικη, μέ έντονο πολλές φορές το έπικαιρικύ στοιχείο.
_ ^αναγυρίζοντας στούς ποιητές τής κυρίως μεταπολεμικής γε­
νιάς, θα αναφέρουμε τον Γιώργη Σαραντή (γενν. 1920), μέ άρ-
κετες ττοιτ^τικες συλλογές cctco τ ο 1048 ως τ ο 1071 (σή[Λ.ερίΧΓ
Π οιήματα, Εκλογή A , 1963, Ε κλογή Β ', 1972), μέ πλούσια
μεταφραστική εργασία και με κριτικές καί δοκίμια δημοσιευ­
μένα σε περιοδικά και εφημερίδες* ακόμα τον Κ. Κουλουφάκο
(γενν. 1924), μέ ποιήματα δημοσιευμένα στά Ε λεύθερα Γ ράμ­
μ α τα (1950) καί στήν Ε π ιθεώ ρηση Τέχνης (τής οποίας ήταν
αρχισυντάκτης, 1964-67), καί αξιόλογο κριτικό έργο (βλ. παρακ.
σ. 367). Τρεις συλλογές (1949-1957) δημοσίευσε καί ό Μιχά-
λης Κατσαρος (γενν. 1921), που αποτελούν μια ξεχωριστή καί
στιβαρη ποιητική παρουσία, με τονισμένο το στοιχείο τής αμφι­
σβήτησης. ΙΙολυγραφοτερος ο Γάσος Λειβαδίτης (μια ανθολογία
τοΰ έργου του: Π οίηση, 1965), (αντιπροσωπεύει περισσότερο (ι­
δίως στο ξεκίνημά του) έναν σοσιαλιστικό ρεαλισμό μέ κυρίαρχα
3 . Μ α ρ ω ν ιτη ς , ο .π ., σ. 6 2 (απ ο ο π ο ύ κ α ι ο ί λ ο ιπ ο ί χ α ρ α κ τη ρ ισ μ ο ί) .
338
II ΠΟΙ1Ι ΣΙ Ι
«σείσματα έναν ρητορισμό καί τό αίσθημα τής πόλης, τοΰ φο-
•. τοΰ πολέμου, στήν οποία διακρινεται έντονα η επίδραση
„·, Πίτσου.4 Θά προσθέσουμε ακόμα τούς Θεσσαλονικιούς
Κλεί’το Κύρου καί ΙΙάνο Θασίτη, καί τή Βικτωρία Θεοδώρου,
ύν Δ. Δούκαρη καί τόν Δ. Χριστοδούλου (όλους γεννημένους
ήν τρίτη δεκαετία —ό τελευταίος μέ πληθωρική παραγωγή).
♦I Άνέστης Εύαγγέλου, νεωτερος (γενν. στη Θεσσαλονίκη,
111.17), έχει επίσης νά δείξει αξιόλογη παραγωγή (συγκεντρω­
μένη τώρα: Τα Π οιήματα, 1956-1970, 1974).
Λίπλα στούς ποιητές αυτούς μέ τή σαφή πολιτική και κοινωνική
; οττοθέτ^σ·/], κινούνται άλλοι, ττού το ενόιαφερον τους καί οι ανα­
κτή σεις τους στρέφονται σέ διαφορετικό χώρο’ η ποίηση αυτή,
'ίχου το πολίτικο στοιχείο δεν είναι αυτό που κυρίους προβαλλε-
■/ι, έχει, όπως ε’ίπαμ,ε ήδη, τούτο το κοινο χαρακτηριστικό,
;;ως δίνει έκφραση στήν αγωνία καί το υπαρξιακό άγχος του
ίνθρούπου τής εποχής μας. 'Ο Μηνάς Δημάκης (Κρητη 1917- Α­
θήνα 1980) δημοσιεύει τά πρώτα του ποιήματα ήδη τό 1935-
. ’,1ή ή ποίησή του όμως παίρνει την ιδιαίτερη έκφραση της μετά
ύν πόλεμο (συλλογές 1946 κ.ε.). Εχει χαρακτήρα έντονα μετα­
φυσικό, επισημαίνει τό αδιέξοδο τής εποχής μας και εκφράζεται
μέ ανανεωμένα ποιητικά μέσα καί μιά αμεσότητα στο^λογο.
(Σήμερα συγκεντρωμένα: Π οιήματα, μέ επιλεγόμενα Σόφιας
"Λντζακα, 1973). Πριν άπό τόν πόλεμο, παιδί άκόμα, δημο­
σίευσε έπίσης τά πρώτα του ποιήματα ό ’Άρης Δικταϊος (ψευ-
δώνυμο, γενν. 1919), αλλά ή παρουσία του, παρουσία έπίμονη,
σημειώνεται κυρίως άπό τό 1945 καί ύστερα. Τόν^διακρίνει μιά
μεταφυσική, υπαρξιακή αγωνία, καί ένας ακόμη υλιστικός^ μη-
σ νισμός* ποίηση ίσως περισσότερο εγκεφαλική, που βρίσκει
ύ.ιστόσο διέξοδο σ’ έναν αισθησιασμό πληθωρικό καί ανυπόκριτο.
<) Δικταϊος κινείται ελεύθερα μέσα στήν παγκόσμια ποίηση,
άπό τήν οποία έδωσε πλήθος μεταφράσεις. (Συγκεντρωτική έκ­
δοση: 7α Π οιήματα 1934-1965, 1974).
Σύγχρονος μέ τούς δύο προηγούμενους ό Μίλτος Σαχτουρης
(γενν. 1919) πρωτοπαρουσιάζεται ωστόσο μετά τόν πόλεμο και
ι /ει δημοσιεύσει (άπό τό 1945 καί ύστερα) πολλές ποιητικές
συλλογές, πού φαίνεται νά επαναλαμβάνουν μέ σταθερότητα τα
δ. 'Ή μονογραφία της Σ. Ίλίνσκαγια, H M o n ili μ ιά ζ γενιάς (βλ.
ΙΙιβλιογραφία), εξετάζει κυρίοος το έργο του Λειβαδιτη.
3 39
 17. Μ Ε Τ Λ Π Ο Λ Ε Μ Γ Κ Π ΙΙΟΓΙΙΣΗ ΚΑΙ Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
ίδια μοτιβα και τα [.δια σύμβολα. (Συγκεντρωμένα τώρα; //οιή-
//ατα 1945-1971, 1977). ^'Ένας κόσμος κλειστός καί περιχα­
ρακωμένος, μέ βασικό στόχο την πικρή αίσθηση τής ζωής- μια
υπαρξιακή θλίψη πού εκφράζεται κατά προτίμηση μέ παραβολές
και μικρούς μυθους, ακόμη καί μέ αινιγματικά σύμβολα καί ει­
κόνες, που^φτανουν ως το αλλόκοτο, το τρομαχτικό καί το πα­
ραμορφωμένο. ’Έντονα επηρεασμένος από τήν υπερρεαλιστική
γλωσσά και την τεχνική (τοΰ Εγγονόπουλου π.χ.), παρουσιάζει
λιτότητα στα εκφραστικά μέσα και ευρηματικότητα στην εκλο­
γής νέων λέξεων. Πλούσιο ποιητικό έργο έχει παρουσιάσει καί
η Ελένη Βακαλο (γενν. 1921), μιά ποιήτρια πού θέλει νά
λυτρωθεί απο κάθε ίχνος χρωματισμού καί φαντασίωσης καί
νά έκφράσει τα πράγματα στη γυμνότητά τους. Ή ποίησή της
είναι εθελημενα αντιλυρικη (η ίδια δηλώνει πώς κινείται σέ μιά
περιοχή «πριν απο το λυρισμό»), ό λόγος γίνεται ελλιπής καί
διακεκομμένος, σχεδόν ιερογλυφικός. Μιά ποίηση «επιστημο­
νική» ή ποίηση «ούσίας» φτασμένη στα άκραία όρια.
Σε διαφορετικό χώρο κινείται ο Γιώργος Γεραλής (γενν.
1917), ένας ποιητης πολύ ευαίσθητος, πού άρχισε νά δημοσιεύει
απο το 1936, στη γραμμή περισσότερο τοΰ μετασυμβολισμοΰ
καί τοΰ «μεταρομαντισμοΰ» τών ποιητών τοΰ 1920. Ή καλύ­
τερη ίσως συλλογή του, 'Η Α ΐθοΐΐσα άναμ,ονής (1957), μετου-
σιωνει ποιητικά, με εκφραστική καθαρότητα, τό προσωπικό βίω­
μα^ τοΰ θανάτου αγαπημένου προσώπου. Ό τίτλος τής τελευ­
ταίας του συλλογής, Κ λειστός κήπος (1966), δίνει παραστατικά
Ζαρακτηρα τής εσωτερικής καί ιδιαίτερα καλλιεργημένης
αυτής ποίησης. (Παράξενο, αλήθεια —ή χαρακτηριστικό— είναι
πως στον ίδιον οφείλουμε το καλύτερο ορθογραφικό λεξικό τής
δημοτικής πού έχουμε).
Θεσσαλονίκη, πού τήν είδαμε νά παίρνει μιά ιδιαίτερη θέση
και μέσα στη γένια τοΰ 30 (κυρίως στήν πεζογραφία), έθρεψε
και μεταπολεμικά ένα ιδιαίτερο κλίμα, κυρίως ποιητικό. 'Η συν­
τροφιά τών Μ ακεδονικήν Η μερών ανασυγκροτήθηκε καί ανα­
νεώθηκε γύρω άπό ένα καινούριο βραχύβιο περιοδικό, 'Ο Κ ο­
χλίας (1945-48)· από τόν κύκλο του (μόνιμοι συνεργάτες καί
0!· Θ. Βαφοπουλος καί Ν. Γ. Πεντζίκης) παρουσιάστηκαν
και οι δυο απο τους σημαντικότερους ποιητές τής Θεσσαλονίκης,
° Γ1* Θεμελης και η Ζωη Καρέλλη, πού μολονότι ανήκουν σέ
παλαιοτερη γένια εντάσσονται στό κλίμα τής μεταπολεμικής
3 40
Η ΠΟΙΗΣΙΙ
οίησης. Ό Γιώργος Θέμελης (1900-1976), πού γεννήθηκε στή
Γάμο άλλα έδρασε στή Θεσσαλονίκη, είχε εκδηλωθεί και προη­
γουμένως μέ πολλές δημοσιεύσεις, αλλά μόλις το 1945 με την
πρώτη του ποιητική συλλογή φανερώνει την πραγματική του
φυσιογνωμία. Στήν ποίησή του διακρίνεται έντονη η επίδραση
,υΰ υπερρεαλισμού, άλλά καί τοΰ Καβάφη και τοΰ Σεφερη.^Σε
ό/,η του άλλωστε τήν πορεία ό Θέμελης επηρεάζεται απο ξενες
φωνές ή αγωνίζεται νά απαλλαγεί άπό αυτές. Στις συλλογές
μετά τό 1950, άλλοτε πετυχαίνοντας τίερισσότερο και άλλοτε
Λιγότερο, έκφράζει ένα προσωπικό άλλά καί μεταφυσικό αδιέ­
ξοδο, ή (όπως συχνά τό λέει ό ίδιος καί οι κριτικοί του) την ανα­
ζήτηση τοΰ χαμένου προσώπου —μια αναζητηση που καταντά
ιελικά εγωκεντρική (ή «αύτοκαθρεφτιζόμενη»^). Εντυπωσιακή
: ΐναι ή πληθώρα τής ποιητικής του παραγωγής, που καλύπτει
ιριάντα χρόνια (1945-75). ('Η ως το 1970, συγκεντρωμένη σε
δυό τόμους: Π οιήματα, /-//, 1969-70). Μοιραίο η πληθωρική
ι/ύτή παραγωγή νά φτάνει κάποτε στό βερμπαλισμό, την^παρα-
ιαξη ή τή συσσώρευση. 'Τπαρχει όμως στην ποίηση του ενα έρ­
μα ποιητικό πού βαραίνει, ενα «κέντρο που δημιουργεί την προ­
σωπική άκτινοβολία του, ο υψηλός του στοχος,^η ένταση και
ή ειλικρίνεια».8 Γιά τό κριτικό του έργο βλ. παρακατω σ. 365.
'Η Ζωή Καρέλλη (ψευδώνυμο τής Ζωής Αργυριαδου, αδελ­
φής τοΰ Ν. Γ. ΙΙεντζίκη, γενν. 1901) σημείωσε στή δεκαετία
1948-1958, μέ έννέα δημοσιευμένες ποιητικές συλλογές, μιά
επίμονη ποιητική παρουσία. (Συγκεντρωμένες και συμπληρω­
μένες σήμερα: Τά Π οιήματα, 2 τόμοι, 1973). Τήν ποιήτρια
;ήν τυραννεΐ ιδιαίτερα τό θέμα τοΰ χρονου και τοΰ θανατου, με
μιά έντονη στροφή προς τή θρησκευτική μεταφυσική, πού κυ­
μαίνεται άπό τήν αμφιβολία ως τον μυστικισμο. Οι αναζητήσεις
αύτές γίνονται πιό πολύ θεωρητικά και διανοητικά, με εναν στε­
ρεό φιλοσοφικό στοχασμό, άπό όπου όμως δε λείπει και ένας
ερωτικός αισθησιασμός καί ένα μήνυμα αισιοδοξίας. Τά^τελευ-
ταΐα χρόνια ή Καρέλλη άφιερωθηκε στο δύσκολο είδος του ποιη­
τικού θεάτρου, μέ μερική έπιτυχία- παράλληλα έδωσε και αξιό­
λογα δείγματα κριτικής επίδοσης, όπου διαφαινεται η πλατια
παιδεία της καθώς καί οι ιδιαίτερες προτιμήσεις της (Claudel,
Beckett).
5. Κ. Στεργιόπουλος, Ά π ό τό σ υμβολισμ ό σ τή «νέα π ο ίη σ η », ’Αθήνα
1967, σ. 183.
341
 17. Μ ET Λ Π Ο Λ Ε Μ Ι Κ Η ΙΙΟΙΙΙΣΠ ΚΛ1 Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
I ια να συμπληρώσουμε τό πρόσω πο τής λογοτεχνικής Θεσ­
σαλονίκης θά αναφέρουμε δύο άκόμη ποιητές, νεώτερους. που δεν
εντάσσονται ούτε στην ομαδα τών «πολιτικών» ούτε την άλλη
τών «μεταφυσικών». 'Ο Ντίνος Χριστιανόπουλος (γενν. 1931),
που έγραψε καί διηγήματα καί δοκίμια (βλ. σ. 366), είναι ένας
ποιητής τού ιδιωτικού χώρου, σχεδόν αποκλειστικά έρωτικός,
που εκφράζεται με λιτότητα καί με έναν ώμο καί οξύ ρεαλισμό
που δεν αφήνει αμφιβολίες. 'Ο —σκόπιμος— πεζολογικός τόνος
μπορεί να υπογραμμίζει το ρεαλισμό, άποτελεΐ όμως συνάμα
καί την προστασία μιας πληγωμένης ευαισθησίας. (Βλ. τώρα
Ποιτ/ματα (1949-1970), 1974). 'Ο συνομήλικός του Νίκος-’Λ-
λεξης Λσλανογλου, ερωτικός κατά βάση κι αύτός ποιητής, είναι
μάλλον όλιγογράφος, καί τυπώνει άπό τό 1954 μικρές πλακέ-
τες (συγκεντρ.: 44 ποιήματα. ’Ε πιλογή 1946-1964, 1970). ΊΙ
ποίηση του, λυρική στην ουσία της, εκφράζει την άπομόνωση
και τη θλίψη για τήν ομορφιά πού χάνεται. Έδώ πρέπει νά
αναφέρουμε καί τα πρώτα ποιητικά φανερώματα τού Γ. Ίωάν-
νου, που θά εκδηλωθεί αργότερα κυρίως ώς πεζογράφος.
Μαζί με τή Ζωή Καρέλλη άς αναφέρουμε καί δύο άλλες ποιή-
τριες. 11 Μελισσανθη (ψευδώνυμο τής "ΙΙβης Σκανδαλάκη,
γενν. 1910) παρουσιάστηκε κι αυτή νωρίς μέ άρκετές συλλογές
καί άλλα δημοσιεύματα στα χρόνια 1930-1944. Μετά τό 1950,
χωρίς να εγκαταλείπει τό κλίμα τού μετασυμβολισμού, προσα­
νατολίζεται προς θέματα περισσότερο μεταφυσικά. (Συγκεντρω­
τική έκδοση: Τά Π οιήματα (1930-1974), 1975). 'Η "Ολγα Βό~
τση, πού παρουσιάζεται απο το 1951 καί υστέρα, κινείται σ’ ένα
κλίμα πνευματικού στοχασμού καί μεταφυσικού ιδεαλισμού μέ
κυρίαρχα τα θέματα τής αμαρτίας, τού θανάτου καί τής γνώσης.
Μια δεύτερη ομαδα ποιητών κάνουν τήν εμφάνισή τους μετά
το 19ο0. Δυο απ αυτούς ξεχωρίζουν για τή σταθερή τους πα­
ρουσία καί τήν ανώτερη ποιότητα. 'Ο Τάκης Σινόπουλος (γενν.
1917) από την πρώτη του συλλογή (1951) έδειξε τήν ύφή τής
ποιησήε του καθώς καί τήν καταγωγή του άπό τον υπερρεαλι­
σμό, τον Eliot, τον Ezra Pound καί τό Σεφέρη. Φύση άνή-
συχη και βαθια προβληματιζόμενη, καταφεύγει σέ καινούριες
ολοένα αναζητήσεις καί βρίσκει διαφορετικό κάθε φορά τρόπο
να εκφραστεί. Βασικό πάντως στοιχείο στήν ποίησή του παρα­
μένει η αίσθηση τής μοναξιάς, μιας μοναξιάς υπαρξιακής. 'Ο
ποιητικός του λογος είναι εξαιρετικά επιμελημένος καί διαυγής,
34 2
Η ΠΟ ΙΙΙΣ Η
μέ λογική διάρθρωση καί μελετημένη αρχιτεκτονική καί^με στοι­
χεία προσωπικής γραφής, «άπό τά ελάχιστα πειστικά δείγματα
ποιότητας πού έχει νά προβάλει ή γενιά μας».6 Στις νεώτερες,
μετά τό 1967 (σύντομες όπως οί περισσότερες) συλλογές του,
προβάλλει σε πολλά σημεία καί ή έμπειρία τής δικτατορίας.
(Συγκεντρωτική έκδοση: Συλλογή I, 19ο1-1964, 1976). Η
ποίηση τού δέκα χρόνια νεώτερου Νίκου Καρούζου (γενν. 1926)
προσανατολίζει τή μεταφυσική της άνησυχία στή θρησκευτική
πίστη καί στήν παρουσία τού Χριστού. Η Ε πιστροφή τον Χρί­
στον (1954) ήταν ό τίτλος τής πρώτης συλλογής του. Μέ μιά
αμεσότητα καί ακρίβεια στή διατύπωση, πολλές φορές επιγραμ­
ματική, επιχειρεί νά δώσει έκφραση καί νά βρει τή λύτρωση^ τής
ατομικής του αγωνίας και της αγωνίας της εποχής μας, «απο-
διώχνει τό άγχος μέ τή χάρη τής αγάπης».7
Μιά τρίτη τέλος ομάδα (ή τάση) δεν έντάσσεται ούτε στήν ισχυρή
πολιτικοποίηση τής μιας ούτε στο μεταφυσικό χώρο τής άλλης,
καί ξεχωρίζει για τήν έμμονη προσήλωσή της στά διδάγματα
τού υπερρεαλισμού. Ά πό τούς «νεοϋπερρεαλιστές» αυτούς θά
ξεχωρίσουμε τον Νάνο Βαλαωρίτη (γενν. 1921), πού δημοσίευσε
τά ποώτα του ποιήματα ήδη άπό το 1939 (στά Νέα Γ ραμμα-
ια —πρώτη συλλογή 1947), τον 'Έκτορα Κακναβάτο (γενν.
1920), πού μέ τήν πρώτη του συλλογή (1943) κιόλας, σέ μια
ελλειπτική καί ανορθόδοξα) γραφή (με πολλές επιδράσεις απο
τόν ’Εμπειρικό) έδειξε μιά εντελώς αδέσμευτη φαντασία, και
νυν λίγο νεώτερο Δ. 11. Βαπαδίτσα (γενν. 1924), πού παρου­
σιάστηκε κι αυτός το 1943 επαναστατικά, όπως καί ό Κακνα-
βάτος" στις νεούτερες συλλογές του, χωρίς να εγκαταλείπει την
υπερρεαλιστική τεχνική, τήν εκφράζει μέ άλλο τροπο,^πιό ((πα­
ραδοσιακό», μέ μιά λεκτική εγκράτεια πού έχει πικρότητα και
αμεσότητα, κάποτε μέ μιμήσεις καί άναμνήσεις άπό τήν καθα­
ρεύουσα καί τόν Κάλβο. (Συγκεντρωτική έκδοση: Π οίηση 1,
1963, Π οίηση 2, 1975).
Στή γραμμή τού υπερρεαλισμού έμεινε πιστός καί ό Θεσσα-
λονικιός f . Βαρβιτσιώτης (γενν. 1916), μέ ζωηρή ιδιαίτερα τήν
επίδραση τού Éluard, τού Kcverdy καί τού Έλύτη· στήν ποίη­
σή του πολύ χώρο κατέχει τό όνειρο, ή μουσική, καί η παιδική
fi. Μ. Άναγνωστάκης, περ. Κριτική 1 (1959) 195.
7. Τ. Σινόττουλος, αύτ. 3 (1961) 208.
343
 17. Μ Ε Τ Α ΙΙ Ο Λ Ε Μ ΙΚ ΙΙ ΓΙΟΙΗΣΙΙ Κ Α Ι Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ
αθωότητα, εκφρασμένα με κομψότητα καί ποιότητα αισθητική.
Δίπλα του ^μπορεί να μνημονεύσουμε, άπό τη Θεσσαλονίκη καί
τούς διώ, τον Γ. Ξ.^ Στογιαννίδη (άπο το 1949 καί ύστερα), ποιη­
τή του ονείρου και του έρωτα, μέ μιά ευδαιμονική άποψη τού
κόσμου, καί τον Σαράντο Παυλέα (1939 κ.έ.), πού ή ευαισθησία
του ωστόσο καί ή^πανθεϊστική του διάθεση έξατμίζονται στην
ανεξέλεγκτη πληθώρα των στίχων του.
Ο Κριτών Αθανασουλης κατεχει μιά ιδιαίτερη θέση' ή πλη­
θωρική του ποιητική παραγωγή (άπο το 1940 καί ύστερα) κ ι­
νείται στο κλίμα τού κοινωνικού προβληματισμού, άλλα καί τής
υπαρξιακής αγωνίας, καί χαρακτηρίζεται άπο μιά λυρική αύτο-
αναλυση. Ο Γιάννης Δάλλας, μέ έπιδράσεις άπο τον υπερρεαλι­
σμό,^ συγγενεύει μέ τον Σαχτούρη καί τον Σινόπουλο' στά ποιή­
ματα του υπάρχει τό στοιχείο τής φυσιολατρείας, άλλα συνάμα
καί τού παράλογου, τού άλλόκοτου. Ό Α. Θ. Νικολαΐδης, για-
τρος το επχγγελμχ (γενν. 1922), προέρχεται κι αυτός άπο τή
σΧ°λη τού υπερρεαλισμού, αλλά έχει επηρεαστεί άπο τον φροϋ-
δισμο καθώς και απο αλλα κινήματα νεωτεριστικά, όπως τού
ντανταϊσμού ή τού λετρισμοΰ, καί προχώρησε σέ μιά «άφηρη-
μενη ή^ νεολεκτικη ποίηση», μέ πολλά στοιχεία εγκεφαλικά καί
ενσωμάτωση στη γλώσσα του στοιχείων άπο τήν καθαρεύουσα
καί τήν έπιστημονική ορολογία.
Στη γραμμή τού Σεφέρη περισσότερο παρά τού υπερρεαλι­
σμού άναπτύσσουν τήν ποίησή τους ό Θ. Δ. Φραγκόπουλος (μέ
παράλληλη επίδραση άπο τον Eliot καί τον Pound), μέ πολλές
ποιητικές συλλογές (συγκεντρ. έκδοση: Τά Π οιήματα, 1945-
1956, καί Τα Π οιήματα, 1957-1973), ό Γ. Δανιήλ (άπο τό
1957 κ.ε.), πού είναι καί φιλόλογος, κριτικός τού Σεφέρη, καί
ό I . Παυλόπουλος, μιά σεμνή, συμπαθητική φωνή άπό τόν
Πύργο τής Η λείας (7ο Κ α τώ γι, 1971), πού προβλήθηκε καί
επαινέθηκε απο τόν ίδιο τό Σεφέρη.
Μονιμότερη θητεία στήν ποίηση έχει να δείξει καί ό Γ. Κό-
τσιρας (απο το 1949 κ.έ.), για τόν όποιον ή κριτική έπισήμανε
τη σοβαρότητα των θεμάτων καί των συμβόλων τής ποίησής
του και^ κυρίως το θέμα τού χρόνου ή τήν έκμετάλλευση παρα­
δοσιακών θεμάτων, δπως τού μύθου των ’Ατρειδών.
Γύρω στό 1960 μιά νεώτερη γενιά κάνει αισθητή τήν παρουσία
της. Οι ποιητές αύτοί τής δεκαετίας τού 60 συνεχίζουν σέ έλάσ-
344
II ΠΟΙΗΣΗ
,ir,να κλίμακα τήν παράδοση τών πρωτων μεταπολεμικών ποιη-
κ,ιν, μέ πολιτικά καί κοινωνικά είτε μεταφυσικά ενδιαφέροντα,
,,έ πολλά όμως ξεχωρίζουν άπό αύτούς. Τά πολιτικά γεγονότα,
όπως ή δολοφονία τού Γρ. Λαμπρακη το 1963, ο εξαναγκασμός
ώ παραίτηση τού Γ. Παπανδρέου καί ή «άποστασία» τού 1965
παίζουν καθοριστικό ρόλο καί στον τομέα τής ποίησης, η οποία,
περνώντας τήν «ποίηση τής ήττας» (δπως ειςτωθηκε) τής^ δε-
π/.ετίας τού 50, κινείται περισσότερο σ’ ένα κλίμα^άμφισβητη-
,ιης καί διαμαρτυρίας. Καθοριστικό ρολο έπαιξαν επίσης, α τον
», χθαρά λογοτεχνικό χώρο, ορισμένα σημαντικά γεγονότα, όπως
ί] έκδοση τού ’Ά ξιον έστι τού Έλύτη (1960), η^διεθνής αναγνώ­
ριση τής ποίησης τού Σεφέρη με τό βραβείο Νόμπελ (1963)^καί
η επιβολή τής παραγωγής τού Ρίτσου. Σημαντική τομή swat
βέβαια τό 1967' μέσα στά χρόνια αύτά τής δικτατορίας και τής
καταπίεσης οί ποιητές τής δεκαετίας αύτής ολοκληρώνουν τήν
παρουσία τους καί διαμορφώνουν τήν πραγματική τους φυσιο­
γνωμία' άκόμα καί οί διαφορές άναμεσα στις ποίκιλες ^τάσεις
αμβλύνονται καί πολλά άπό τά κείμενα «μεταφυσικών» ή πρω-
ιοποριακών ποιητών περνούν κι αυτα στο κλίμα τής αντίστασης
μέσα άπό τούς δρόμους τού εφιάλτη ή τής σάτιράς. ^Απο το
1970 άρχίζει νά διαμορφώνεται έξάλλου μιά νεώτερη ακόμη ο­
μάδα (μερικοί τήν ονόμασαν «γενιά τού 70») μέ ^αξιόλογη καί
αυτή παρουσία. Εντυπωσιακή είναι ή πληθώρα των νέων ποιη­
τών, τής δεκαετίας τοϋ 60 καί τών νεότερων, για τους οποίους
μιά άντικειμενική κριτική άξιολόγηση θα ήταν για την ώρα^ πρό­
ωρη. Δέν έχει νόημα ν’ άναφέρουμε απλώς ονοματα απο την
άφθονη αύτή παραγωγή.9 ^ ,
Θά έπισημάνουμε μόνο ορισμένα περιοδικά που ^εξεφραζαν
τάσεις περισσότερο πρωτοποριακές. Ετσι γύρω απο ενα βρα­
χύβιο σχετικά περιοδικό, τό Π άλι (1964-66), ^συγκεντρωθή­
καν παλιοί καί νεώτεροι υπερρεαλιστές, όπως ό Εμπειρικός, ο
Ν. Καλαμάρης, ό Ν. Βαλαωρίτης, καθώς και ο Αλέξανδρος
8. Βλ. Νόρα Άναγνωστάκη, «Τ ό στοιχείο τής σάτιρας καί τοϋ χιού­
μορ στη νεώτερη ποιητική γενιά», περ. 'Η Σ υνέχεια 1 (1973) 159-166.
9. Βλ. τό τεκμηριωμένο άρθρο τοϋ Α. Ευάγγελου, «1 ραμματολογικες
συμπληρώσεις», Δ ια β ά ζω , τεϋχ. 12 (Μάιος-Ίούνιος 1978), σσ. 5-6 ο
όποιος άναφέρει ονομαστικά είκοσι τρεις ποιητές τής δεκαετίας του bU.
Στο ίδιο περιοδικό, τεϋχ. 10 (Ίαν.-Φεβρ. 1978), σσ. 63-65, ο Θ. Δ.
Φραγκόπουλος παρουσίασε τά ονόματα τριάντα οχτώ νεωτερων ποιητών
(της «γενιάς τοϋ 70»)' βλ. όμως καί τις διορθώσεις τοϋ Α. Εύαγγελου ο.π.
345
 17. Μ Ε Τ ΑΠ Ο ΛΕ Μ ΙΚ Η ΙΙΟΙΠ ΣΗ Κ Λ Ι Π Ε Ζ Ο ΓΡΑ Φ ΙΑ
Σχινας, αυτός μέ κείμενα «ύπερλεξιστικά» καί «κειμενοκολλή-
σει,ς» —ανάμεσα πάντοτε άστείου καί σοβαρού. Καί ένα άλλο πε­
ριοδικό, Κούρος (- P an dem ia ) (εκδότες Λ. Χρηστάκης καί Δ.
Ιατρόπουλος) συγκέντρωνε κείμενα της ίδιας περίπου τάσης, μα-
ζί με ποιήματα τής αμφισβήτησης (ποιήματα «underground»),
ένω άλλες πρωτοποριακές τάσεις άντιπροσώπευαν κύκλοι γύρω
απο τα περιοδικά Το Τράμ (Θεσσαλονίκη), "Υδρία (στην Πά­
τρα), Σπείρα.
II ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
Η μεταπολεμική πεζογραφία παρουσιάζει ίσως άπό κάποια ά­
ποψη^ μεγαλύτερο ενδιαφέρον καί περισσότερες διαφοροποιήσεις
απο ο,τι η ποίηση- και οσο κι αν σε πολλούς συγγραφείς ή κα­
ταγωγή τους από τήν πεζογραφία τής γενιάς τού 30 είναι φανε­
ρή, στο σύνολό της ή νεώτερη πεζογραφία προσανατολίζεται δια­
φορετικά, αντλεί περισσότερό, αδιάφορο αν άμεσα ή έμμεσα, άπο
τον προβληματισμό τής σύγχρονης ζωής, καί επιχειρεί να λυτρω­
θεί άπο τούς δεσμούς μέ τήν προηγούμενη άφηγηματική ή τήν
ηθογραφική παράδοση. Γα νεωτερα κινήματα της ανανέωσης τού
μυθιστορήματος στη Δύση εμειναν ωστόσο, έκτος από ελάχιστες
εξαιρέσεις, ανεκμετάλλευτα· μόνο οί συγγραφείς πού εμφανίζον­
ται μετά το 1960 αναζήτησαν τήν ανανέωση καί στή μορφή.
Βασικό χαρακτηριστικό πάντως τής μεταπολεμικής πεζο­
γραφίας σε ενα μεγάλο ποσοστο (όπως άλλωστε καί τής ποίη­
σης) είναι, θά 'έλεγε μάλιστα κανείς: αντίθετα από τήν πεζογρα­
φία τής γενιάς του 30, ή έντονη πολιτικοποίηση.10 'Αμέσως μετά
την απελευθέρωση πολλοί συγγραφείς θέλησαν να διηγηθοΰν τά
ιστορικά περιστατικά, ιδιαίτερα τής Κατοχής καί τής ’Αντίστα­
σης· ίσως όμως ήταν πολύ νωρίς ακόμη, τά έργα μόνο σπάνια
ξεπερνούσαν το σύνορο τής μαρτυρίας ή τού χρονικού. Σαν δείγ-
ματα (είτε τού κανόνα είτε τής εξαίρεσης) μπορούν να άναφερ-
θοΰν τό Συννεφιάζει ή "Ο Μ εγάλος Δεκέμβρης τού Μ. Αουντέμη,
ή νουβέλαJ// Φ ωτιά τού Δ. Χατζή, ή τά διηγήματα Μ ατωμένα
χρονιά τού Σωτηρη ΓΙατατζή. Χρειάζονταν άλλωστε κάποια
χρονική απόσταση και καποια ψυχική διεργασία γιά να μετου-
10. ΙΙολλές εύστοχες διαπιστώσεις στή συζήτηση των Α. ’ Αργυρίου,
Α. Ζηρα, Α. Κοτζιά και Κ. Κουλουφάκου, «Μεταπολεμική πεζογραφία»
περ. Δ ια β ά ζ ω τεϋχ. 5-6 (1976-1977) 62-83.
346
H Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ
.■σωθούν τά γεγονότα τής δραματικής αύτής δεκαετίας τού 1940-
ιΙΙ σέ δημιουργήματα λογοτεχνικά. Μόνο μετά το 19ο0 αρχι-
συν νά παρουσιάζονται ολοκληρωμένα λογοτεχνήματα με θέμα
,,} πρόσφατα γεγονότα, καί ή τάση αύτή μπορούμε νά πούμε
πως ολοκληρώνεται τό 1953 ή τό 1954’ και σ αυτό βοηθησε
,, ά ή έκδοση τής ’Ε πιθεώρησης Τέχνης τά Χριστούγεννα τού
1934.11
Έδώ, στο περιοδικό αύτό, αρχίζει νά δημοσιεύει τα διήγη­
μα τά του ό Δημήτρης Χατζής. J εννήθηκε το 1913 στα Γιάννινά
καί τόν είδαμε νά πρωτοπαρουσιάζεται μέ τή νουβέλα "Η Φ ωτιά
( 1946), πού περιγράφει τή δράση κατά τόν πόλεμό των ανταρ-
; ικών ομάδων τής άριστεράς στα βουνά τής Ρούμελης. Έ νταγ-
μένος στό αριστερό κίνημα, άναγκάστηκε μετά το τέλος του εμ­
φυλίου νά εκπατριστεί, στό Βερολίνο πρώτα, στη Βουδαπέστη
αργότερα, καί δεν έπέστρεψε παρά μετά τή μεταπολίτευση τού
1974. Ό Χατζής καλλιέργησε μέ ιδιαίτερη προτίμηση τό διή­
γημα, καί τά στενότερα πλαίσιά του τόν βοηθούν νά εισχωρεί
βαθύτερα στόν εσωτερικό κοσμο των προσώπων και να δίνει
; ή ζεστασιά τής άνθρώπινης σχέσης τους. "Ως τό 1966 είχε συγ­
κεντρώσει τά διηγήματά του σέ δύο τόμους: Ι ο Ίέλος τής μ ι­
κρής μα ς πόλης (1963) καί Α νυπ εράσπιστοι (1966). Τά διη­
γήματα τής πρώτης συλλογής τοποθετούνται σε μια επαρχιακή
πόλη (χωρίς νά λέγεται ρητά, είναι τά Γιάννινα) καί δίνουν κυ­
ρίως έναν κόσμο πού φθίνει επειδή έχουν αλλάξει οί οικονομικές
καί οί κοινωνικές συνθήκες. 3 α πρόσωπα παρουσιαςονται με
//.ισμό άλλα, καί μέ συμπάθεια, μέ έναν ανθρώπινο τόνο^ στην
υπερηφάνεια καί τήν άξιοπρέπειά τους. Η δεύτερη συλλογή έχει
περισσότερη ούσία δραματική' το κεντρικό θέμα όμ<υς είναι και
:'όώ ό άνθρωπος μέσα στή σύγχρονη αστική ή μικροαστική κοι­
νωνία, «ανυπεράσπιστος» πάντοτε, είτε κάνει μαύρη αγορα στα
χρόνια τής πείνας είτε είναι άντάρτης στο βουνο. Δέκα χρονιά
αργότερα, μετά τήν επιστροφή στήν πατρίδα, ό Χατζής θά δώ­
σει καί ένα μυθιστόρημα, Το Διπλό βιβλίο (1976), με κεντρικό
θέμα τή ζωή των έλλήνων εργατών στή Γερμανία, άλλα με
προεκτάσεις τέτοιες πού άγκαλιάζουν όλο το φασμα τής πρό­
σφατης έλληνικής ιστορίας στις δραματικές της περιπετειες ενα
βιβλίο, θά έλεγα, μέ πολύ καταστάλαγμα πίκρας. Ό Χατζής
11. Κ. Κουλουφάκος, Δ ια β ά ζω , ο.π., σ. 77.
347
 1 7 . Μ Ε Τ ΑΠ Ο ΛΕ Μ ΙΚ Η Π Ο ΙΗ ΣΗ Κ Α Ι Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ
’έ χει γνήσια φλέβα άφηγηματική, μέ σαφείς τούς συνδέσμους
πρός^τήν καλύτερη παράδοση τοϋ ήθογραφικοΰ διηγήματος, χω­
ρίς ωστόσο καμιά ρομαντική διάθεση «λαογραφική», αλλά σάν
σύγχρονη^ ρεαλιστική καταγραφή καί οδυνηρή συνάμα μαρτυρία.
Το διήγημα περισσότερο καλλιέργησε καί ό Σωτήρης 11α-
τατζης (γενν. 1914). Εδωσε, όπως είδαμε, τά πρώτα του διη­
γήματα το 1946 κιόλας, ακολούθησε ενα μυθιστόρημα, καί συγ­
κέντρωσε κι αυτός τά διηγήματά του σέ δύο τόμους (1952, 1965).
Είναι μάλλον όλιγογράφος καί κατά βάση απαισιόδοξος· ό λό­
γος του είναι χτισμένος γέρα, με πολλούς τούς συνδέσμους προς
τήν αφηγηματική παράδοση καί μέ αρκετή δόση χιούμορ.
Λπό τούς πρεσβύτερους τής μεταπολεμικής γενιάς ό Στρα-
τής Τσίρκας (ψευδώνυμο, ’Αλεξάνδρεια 1911-Άθήνα 1980), μο­
λονότι είχε παρουσιαστεί κιόλας άπό τό 1944 καί είχε δώσει ως
το 1957 τρεις τόμους διηγημάτων καί μιά νουβέλα, δημοσιεύει
μονο αργότερα τό σημαντικότερο έ'ργο του, τή μεγάλη του συν­
θετική τριλογία με το γενικό τίτλο ’Ακυβέρνητες πολιτείες
(1960-65), τρία επιμερους μυθιστορήματα πού άναφέρονται στον
πόλεμο τής Μ. ^’Ανατολής (τά χρόνια 1941-44) καί ιδιαίτερα
στα κινήματα μέσα στο ελληνικό έκστρατευτικό σώμα καί στις
αντιδράσεις ενάντιον τους. Ό συγγραφέας δίνει άπό μια ορισμένη
σκοπιά, βέβαια, τής αριστερής παραταξης, τό ιστορικό φόντο,
το έργο όμως ξεπερνά τό χρονικό καί οργανώνεται σέ πραγμα­
τικό μυθιστόρημα με αύστηρή τεχνική καί ισορροπία στή διάρ­
θρωσή του καί μέ μιαν αφήγηση θερμή καί συγκινημένη, πού
ςερεΕ, να εκμεταλλεύεται αρκετες arco τις ανανεωτικές επιτεύξεις
του πεζού λόγου. Τελευταία ό Τσίρκας έδωσε καί ενα άλλο μυθι­
στόρημα, Η Χαμένη άνοιξη (1976), πού άναφέρεται στήν πρό­
σφατη πραγματικότητα, τήν περίοδο τής κυβέρνησης τής "Ε­
νωσης Κέντρου καί τά «Ίουλιανά» τού 1965.
Σύγχρονος περίπου μέ τούς παραπάνω ό ’Άγγελος Βλάχος
(γενν. 1915) δίνει στό πρώτο του πεζογράφημα, Τό Μ νήμα τής
γριάς (1945), τις αναμνήσεις άπό τόν ’Αλβανικό πόλεμο, πα­
ρουσιασμένες σάν προσωπικό ημερολόγιο, πού άποδίδει τήν ανά­
ταση και^ την επιθετική ορμή τού απλού στρατιώτη τού καιρού
εκείνου. Αργότερα όμως επιδοθηκε σέ ένα διαφορετικό είδος,
σε ^μυθιστορήματα με υφη ιστορική. Στό 'Ο Κ ύριός μον ’Αλκι­
βιάδης παρουσιάζεται με (,ωντανια, μέσοι οπτό τήν αφήγηση ενός
δούλου, ή ατμόσφαιρα τής έποχής (τού 5ου π.Χ. αιώνα). Μέ τόν
348
II Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ
ι,ιι,ΐι τρόπο παρουσιάζεται ή ιστορική εποχή και στα άλλα του
μυθιστορήματα: Οί Τελευταίοι γαληνότατοι (τό Βυζάντιο του
Τ.ό,υ αίούνα), ΊΑ 14η Νιζάν (ή εποχή τού Χριστού) x.òL Ό
Γ,/άχος, πού είναι διπλωμάτης τής καριέρας, μάς έχει δώσει
,, /!, μεταφράσεις κλασικών έργων ( Ηροδοτο, Θουκυδίδη, Αι-
υ/όλο), άκόμη καί τού Εύαγγελίου, ένα θεατρικό έργο, και τε-
/ υταΐα ένα οδοιπορικό (Π ράσινη Μ όσχα). , , , ,
Τό ιστορικό μυθιστόρημα γνώρισε επίσης μια αναβίωση σε
ναν καθυστερημένο εκπρόσωπο τής παλαιοτερης γενιάς, ^τον
Λ,.ονύσιο Ρώμα (γενν. 1906 στή Ζάκυνθο), πού προηγουμένως
ί/ε δώσει μερικά θεατρικά έργα και χρονογραφήματα.^Με τον
, νικό τίτλο Ό Π ερίπλους ό Ρώμας έχει προγραμματίσει μια
ιι/.ατύτατη ιστορική άφήγηση, ένα «μυθιστορημα-μαμουθ», ό-
ιι ως ειπώθηκε, πού θά περιλαμβάνει εννεα διπλούς τομους και
πυύ όταν συμπληρωθούν «θά είναι ίσως το εκτενεστερο μυθι-
υ ι όρη μα τού κόσμου καί θά καλύπτει αρκετες χιλιάδες σελίδες
„./ί τρεις αιώνες νεοελληνικού βίου».12 Οι τρεις διπλοί τομοι
γ. υύ έχουν έκδοθεΐ ώς τούρα (1968-75) ξεκινούν απο τη ναυμαχία
/,ς Ναυπάκτου καί φτάνουν ώς τήν άλωση τής Κρητης απο τους
Τούρκους. ,
Σέ παλαιότερη γενιά άνήκει και ο διηγηματογραφος Γερα-
υιμος Γρηγόρης (γενν. 1907)' προπολεμικά είχε δώσει μιά συλ-
/,,γή διηγημάτων επηρεασμένων απο τον Χαμσουν και τον Βου-
υρά, άργότερα όμως άντλησε τά θέματα του απο την επικαιρο-
/(τα τής Κατοχής καί τής ’Αντίστασης, δίνοντας παραστατικα
: ήν άγωνία τού άνθροιπου στήν ανησυχη εποχή μας ( Η ΙΙολι-
1 1 Ια ξέσκεπη, 1958, Πέρα άπό τήν όχθη, 1963). Διηγήματα
,τίσης έγραψε κατά κύριο λογο και ο Γ. Κιτσοπουλος (γενν.
1919), στή Θεσσαλονίκη, άπό τήν πρώτη συντροφιά τού Κ οχλία
( 1943 κ.ε.), πού εξακολούθησε στα σύντομα διηγήματά του τήν
,; χράδοση τής εσωτερικής πεζογραφίας ( Εκλογή, 19 διηγημ α-
ιιι, 1968, 'Η ’Α ποκαθήλωση, νουβέλα, 1972).
Μιά άλλη τάση, συνέχεια περισσότερο τής πεζογραφίας^ τής
γενιάς τού 3(1, στή γραμμή κυρίως τού άστικοΰ καί τού εφη­
βικού μυθιστορήματος (τού Κ. Πολίτη ή τού Γ. Λθανασιαόη)
μέ ιδιαίτερη διόγκωση τού ιδιωτικού χοίρου, αντιπροσωπεύουν
12. Argus Τ -Λ. Κοτζιδς], Οί μεταπολεμικοί πεζογράφοι, ο. 52,
{[■’π . Βιβλιογραφία).
3 49
 17. Μ Ε Τ ΑΠ Ο ΛΕ Μ ΙΚ Η ΠΟΙΗΣΗ Κ Α Ι ΙΙ Ε Ζ Ο Γ Ρ Λ Φ ΙΑ
τα μυθιστορήματα τού Λ. Βουσβούνη (γενν. 1918) (κυοίως Ιίο ο -
μήννμα, 1943, Ίο Μεγάλο δίλη μ μ α , 1962).
( γ πεζογράφοι που αναφεραμε ως τώρα παρουσιάστηκαν μέσα
στη δεκαετία 1940-50 —η είχαν ήδη παρουσιαστεί στην προη­
γούμενη δεκαετία, αλλα οργανικά ανήκουν στην μεταπολεμική
εποχή ολοκλήρωσαν ωστόσο τή φυσιογνωμία τους μετά το
19ο0. Στη δεκαετία αυτή, 1950-60, κάνουν επίσης τήν πρώτη
τους παρουσία καί άλλοι, νεώτεροι πεζογράφοι, πού πλουτίζουν
έτσι και διαφοροποιούν το πρόσωπο τής μεταπολεμικής πεζο­
γραφίας.
Τρεις πεζογράφοι, οι Λ. Κοτζιάς, Ν. Κάσδαγλης καί Ρ.
Ροΰφος, πού έκδίδουν τά μυθιστορήματά τους τα 'ίδια πάνω κάτω
χρονιά (1953-55), εμπνεονται από τά σύγχρονα γεγονότα, τά
χρονιά τής Κατοχής, με τούτο το κοινό χαρακτηριστικό, ότι πα­
ρουσιάζουν τα γεγονότα όχι απο την πλευρά τής αριστερής άλλα
τής δεςιας παραταξης. Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς (νενν. 1926)
στήν Π ολιορκία (1953) άναπαριστάνει τήν ασφυκτική ατμό­
σφαιρα των συγκρούσεων άνάμεσα στούς "Ελληνες των δύο πα­
ρατάξεων σέ μιά γειτονιά τής πρωτεύουσας, καθώς καί τήν ιδεο­
λογική συγχυση, το φανατισμό, ακόμα καί τήν κτηνοιδία των
άνθρώπων μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον, όπου λείπει ή άνθρωπιά
και κυριαρχεί ο φοβος καί το φάσμα τού θανάτου. Μέσα από
τη ^ζοφερή αύτη πραγματικότητα ό συγγραφέας προβάλλει το
πρόβλημα τής ενρχής τού ανθρώπου μέσα στή σύγχρονη κοι­
νωνία. ^Φανερή είναι ή επίδραση άπο τον Ντοστογιέφσκυ, το
ύφος είναι αποσπασματικό καί άγχώδες όπως καί ό κόσμος
που περιγράφει. Γα ίδια χαρακτηριστικά συναντούμε καί σέ ύ-
στεροτερα έργα του. I I Α πόπειρα (1964) τοποθετείται στή με­
ταπολεμική εποχή καί θέλει να δώσει τήν άστάθεια, θά μπο­
ρούσε νά πει κανείς την ασυναρτησία της. Ό Κοτζιάς έχει μετα­
φράσει δόκιμα πολλούς ξένους συγγραφείς (κυρίως στή 'σειρά
τού 1 αλαξία),^Ντοστογιέφσκυ, Koestler, Kafka, Galbraith κ.ά.,
καί κράτησε ύπεύθυνα τήν κριτική τού βιβλίου σέ έγκυρες εφη­
μερίδες (βλ. καί σ. 367).
_ Στον ίδιο σκληρό ρεαλισμό βρισκόμαστε καί μέ Τά Δόντια
της μνλοτζετρας (1953) του Νίκου Κάσδαγλη (γενν. 1928). Θέμα
τού μυθιστορήματος είναι κι εδώ οί εξαντλητικοί αγώνες στήν
Κατοχή ανάμεσα στις ομάδες τής δεξιάς καί τής άριστεράς, ά-
3 50
Η Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ
γλίνες άδίσταχτοι, χωρίς κάν ένα κίνητρο ιδεολογικό, όπου κυ­
ριαρχεί ή σκληρότητα καί τό αίσθημα τής αύτοσυντήρησης στην
πιό χυδαία μορφή. Ό τρόπος τής αφήγησης καί τό ύφος είναι
κι εδώ άσθματικά, μέ ιδιαίτερη ωστόσο άποδοτική δύναμη^. 1 ο
κλίμα τού Κάσδαγλη είναι ό ρεαλισμός, κι αύτόν ακολουθεί και
στά ύστερότερα (σύντομα) μυθιστορήματά του.^ Οί Κ εκαρμενοι
( 1959) είναι ένα χρονικό (ή ρεπορτάζ) ^τής ζωής τού φαντάρου
πού υπηρετεί τή θητεία του, όπου προβάλλεται όλη η τραχύτητα
καί ή βαναυσότητα τής ομαδικής ζωής, μέσα στην οποία το^ ά­
τομο χάνει τήν προσωπικότητα καί τήν ανθρωπιά του. Η δράση
διαδραματίζεται είτε στό στρατώνα είτε σ’ ένα^ πορνείο, όπου
περνούν οί φαντάροι τις ελεύθερες ώρες τους, και ή γλωσσά και
ή φρασεολογία άποτυπώνουν τή χυδαιότητα^τοΰ περιβάλλοντος^.
'Ο Κάσδαγλης επιστρέφει στό ίδιο θέμα, εξιστορώντας το απο
τή διαφορετική κάθε φορά προοπτική των προσώπων του μυθι­
στορήματος καί κάνοντας έτσι δραστικότερο^ το ρεαλισμό του^.
Δάσκαλος στό ρεαλισμό αύτόν τού στάθηκε δίχως αμφιβολία ο
Καραγάτσης —ό όποιος άκριβώς καί χαιρέτισε με ένθουσιασμο
τό νέο πεζογράφο. __ , ,
Διαφορετικό είναι τό γράψιμο τού τρίτου απο τους πεζογρα-
φους πού άναφέραμε, τού Ρόδη Ρούφου (1924-1972), πού δη­
μοσίευσε στήν άρχή (μέ τό ψευδώνυμο Ρ. Προβελέγγιος) τρεις
τόμους μέ τό γενικό τίτλο Xqoviko μΐ(ίς (ϊτανοοφορίας (135 ±
58). ’Από γνωστή οικογένεια πολιτική και διπλωμάτης τής κα-
ριέρας, δίνει στό πρώτο του βιβλίο^'// Ρίζα^τον μύθον) τούς
ιδεολογικούς καί τούς πολιτικούς άγώνες ενός κύκλου φοιτη­
τών, πού κάνουν άγώνα έθνικό άλλά προπάντων άντικομμουνι-
στικό. Τό έργο είναι φανερά αύτοβιογραφικο, τά γεγονότα και
τά πρόσωπα πραγματικά (τά ονοματα μονο αλλάζουν), η ατμό­
σφαιρα θυμίζει τήν ’Αργώ τού Θεοτοκα, μέ τον όποιον άλλωστε
ό συγγραφέας συγγενεύει πολύ καί στή γλωσσά και στο ύφος,
πού είναι λαγαρό, πολιτισμένο καί πνευματώδες. Στό δεύτερο
βιβλίο (Π ορεία στο σκ οτάδι), πού μας μεταφέρει στις άνταρτι-
κές εθνικιστικές ομάδες τού βουνού, υπάρχει περισσότερη δράση,
άλλά παράλληλα καί διείσδυση ψυχογραφικής είναι ασφαλώς τό
πιό πετυχημένο τής τριλογίας. 'Η Χάλκινη εποχή (1960) είναι
τό μυθιστόρημα τού κυπριακού άγώνα, πού τον παρακολούθησε
ό συγγραφέας άπό κοντά, υπηρετώντας τότε στήν Κύπρο. 11α-
ρουσιασμένο ώς ημερολόγιο ένός νέου καθηγητή καί άγωνιστή,
351
 17 . Μ Ε Τ Α Π Ο Λ Ε Μ ΙΚ Η ΠΟΙΗΣΗ Κ Α Ι Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ
στέκει σέ κάποια απόσταση άπό τά γεγονότα, πού τά έξετάζει
με νηφαλιότητα καί διάθεση στοχαστική, άλλα καί μέ κάποιες
λυρικές διαφυγές. Με τούς Γραικύλους (1967) κάνει μια στροφή
προς το αλληγορικο πολιτικό μυθιστόρημα, όπου τά προβλήματα
τής σύγχρονης πολιτικής ζωής μεταφέρονται σ’ ένα άπώτατο
παρελθόν —εδώ στούς Μιθριδατικούς πολέμους. Αξιόλογη στά­
θηκε καί ή άντιδικτατορική στάση του Ρούφου στά χρόνια τής
έπταετίας.
’Αντίθετα άπό τή νηφαλιότητα του Ρούφου, το ύφος καί ή
όλη παρουσία τοΰ Ρένου (Άποστολίδη, γενν. 1924) διακρίνονται
για το νεύρο και τη μαχητικότητα. Το πρώτο του μυθιστόρημα,
Π υραμίδα 67 (1950), μια μαρτυρία (όπως γράφει) τού εμφύλιου
πολέμου, είναι και το πρώτο λογοτεχνικό κείμενο πού τολμά
νά πάρει γιά θέμα τήν αμφισβητούμενη αύτή περίοδο τής πρό­
σφατης ιστορίας μας. Ο προβληματισμός τοΰ συγγραφέα διευ­
θύνεται ωστόσο γενικά περισσότερο προς θέματα εσωτερικά,
όπως π.χ. τής ψυχικής μοναξιάς. 'Ο συγγραφέας, πού ή πολί­
τικη του τοποθέτηση είναι απροσδιόριστη καί οχι πάντοτε συ-
νεπης, εκφράζει τις, αξεκαθάριστες μάλλον, ιδέες του μέ μια
κριτική διάθεση βίαιης διαμαρτυρίας πού φτάνει καί ώς έναν
καταλυτικό άναρχισμό.
Ο Σπυρος ΓΓλασκοβίτης (ψευδώνυμο τοΰ ανώτερου δικαστι­
κού Σ. ΓΙλασκασοβίτη, γενν. 1917) έδωσε μιά πρώτη συλλογή
διηγημάτων το 1952 (Το Γυμνό δέντρο), άλλα στή δεύτερη
συλλογή ( Η Θύελλα και το φαναρι, 1955) προχώρησε άπό τήν
απλή αφηγηματική (και λυρική) πεζογραφία προς μιά πεζογρα­
φία περισσότερο προβληματική καί σύγχρονη, μέ θέματα παρ­
μένα άπό τήν Κατοχή καί τον εμφύλιο. ’Αργότερα (ΟΙ Γόνα-
τισμένοι, 1964), ή «πεζογραφία» αύτή «τοΰ ήθους» (ό όρος είναι
δικός του) γίνεται περισσότερό συμβολική, το ύφος του πιο συμ­
πυκνωμένο και επιγραμματικό. 'Απλές ιστορίες άνθρώπων, πού
η μοίρα και οι συνθήκες τής ζωής τούς έκαμαν νά γονατίσουν,
που δίνονται ωστόσο υψωμένες σέ μιά σφαίρα ποιητική. Στο μο­
ναδικό του μυθιστόρημα Ι ο Φ ραγμα (1960) μέ έναν πυκνό συμ­
βολισμό (πού πηγάζει άπό τόν Kafka καί τόν Camus) περιγρά-
φεται ο κίνδυνος που δεν είναι βέβαιο άν είναι πραγματικός
ή υποθετικός— άπό ένα φράγμα πού κατασκευάστηκε γιά τήν
ύδρευση μιάς άγροτικής περιοχής καθώς καί τό διάχυτο αί­
σθημα τοΰ φοβου και τής αγωνίας τών κατοίκων" τά πράγματα
3 52
Η Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ
r /ίρνουν άπό τό συγγραφέα προεκτάσεις συμβολικές καί ταυτί­
ζονται τελικά μέ τήν άγωνία καί τήν αβεβαιότητα τοΰ καιροΰ
[, /.;. Ό Πλασκοβίτης έλαβε ενεργό μέρος στήν άντίσταση έναν-
;ί,υν τής δικτατορίας, φυλακίστηκε καί εξορίστηκε. 'Η συλλογή
οι.ηγημάτων του Τό Σ υρματοτιλεγμα (1974) αναφερεται ακρι­
βώς στα γεγονότα τής έπταετίας.
'Ένας άπό τούς πιό πολυδιαβασμένους (καί τούς πιό πολυμε-
; αφρασμένους) συγγραφείς τής ίδιας γενιάς είναι ασφαλώς ο
Λντώνης Σαμαράκης (γενν. 1919). Τά βιβλία του έχουν βγει
.ιέ επανειλημμένες εκδόσεις, πουλιούνται κατά δεκάδες χιλιά-
.ώς καί έχουν μεταφραστεί σέ είκοσι γλώσσες. Την επιτυχία
ι ή γνώρισε ό συγγραφέας άμέσως μέ τά πρώτα βιβλία του, έναν
όμο διηγημάτοιν Ζ ητείται ελτιΐζ (1954) και το μυθιστόρημα
Σήμα κινδύνου (1959)" άκολούθησε ένας δεύτερος τομος διη­
γημάτων, Ά ρνονμαι (1961), καί ένα μυθιστόρημα, Το Λάθος
( 1965), πού πήρε τό 1966 τό βραβείο μυθιστορήματος τών «12»
ναι τό 1970 βραβείο τής άστυνομικής λογοτεχνίας στή Γαλλία"
ι έλος ένας τελευταίος τόμος διηγημάτων, Το Δ ιαβατήριο (1973).
Τό μυστικό ίσως τής έπιτυχίας τοΰ Σαμαράκη είναι ή πρωτοτυ­
πία του στήν υπόθεση καί τήν πλοκή και η πολύπλευρη ευρημα-
: ικότητά του, σέ συνδυασμό μέ τήν άπλή καί άμεση διατύπωση,
Άεύθερη άπό περίτεχνη λογοτεχνική επεξεργασία, και με μια
ρλώσσα μάλλον άτημέλητη, άλλά πού διαβάζεται γρήγορα και
ύ/άριστα. ’Από τήν άλλη πλευρά η πεζογραφία του αγγίζει τα
πιο καυτά θέματα τής σημερινής πραγματικότητας, πολιτικής
καί κοινωνικής, μέ μιά στάση έντονα κριτική καί άρνητική, κά-
Γ.οτε καί μέ σαρκασμό πού φτάνει ώς το παράλογο, εκφράζοντας
έ τ σ ι έναργέστερα τή διαμαρτυρία του. 'Η ανησυχία-και η αγωνία
ίναι βασικό χαρακτηριστικό τών έργων του, που καταλήγει
όμως στήν αισιόδοξη άναζήτηση καποιας ελπίδας και καποιας
ανθρώπινης καλοσύνης. Χαρακτηριστικό τό άντιπροσωπευτικό-
ιερο μυθιστόρημά του Το Λάθος, μέ τήν αναπάντεχη λύση τής
ανθρώπινης μεταστροφής τοΰ μυστικοϋ πράκτορα τής Αστυνο­
μίας.
Τρία μυθιστορήματα έχει δημοσιεύσει ώς τώρα ό Άντρέας
Φραγκιάς. Στά δύο του πρώτα ( Δνθριοτιοι και ατιιτια, 1955,
// Κ αγκελόπορτα, 1962) μέ ρεαλιστική επιμονή στις λεπτομέ­
ρειες δίνει τό θέμα τοΰ βιομηχανικού εργάτη ή τών άνθρώπων
πού άγωνίζονται γιά τήν έπιβίωσή τους στις φτωχογειτονιές
353
 17. Μ Ε Τ Α Π Ο Λ Ε Μ ΙΚ Η Π Ο Ι Η Σ Η Κ Α Ι Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
τής ’Αθήνας. Στον Λοιμό (στοιχειοθετημένο ήδη το 1967, πού
δεν μπόρεσε όμως νά κυκλοφορήσει παρά το 1971), πού πολλοί
το θεωρούν το καλύτερό του, το θέμα είναι καθαρά πολιτικό,
ή ζωή των εκτοπισμένων σ’ ένα στρατόπεδο συγκεντρώσεως'
ένα βιβλίο «συγκλονιστικό καί τρομακτικό», όπου δίνεται «μέ
αδρές γραμμές ή κόλαση τής επιστημονικά οργανωμένης απαν­
θρωπιάς τής έποχής μας».13
Φανερή, άλλα οχι διαφανής, είναι ή πολιτική πρόθεση στα
κείμενα του Νίκου Πολίτη (γενν. 1918). "Ενας τόμος διηγημά­
των (1958) και ένα μυθιστόρημα (1963) φαίνονταν νά συνεχί­
ζουν τή γραμμή τής ηθογραφίας, μέ ισχυρή τήν έπίδραση του
Καραγάτση. Στά τρία ωστόσο νεώτερα κείμενά του —’Ε ξωτερι­
κός μονόλογος, 1965, Υ π ε ρ θ ε τικ ό ς αντίλογος, 1973, Το Κ ρανιο-
τρύπανο, 1975— θέλει νά δώσει τήν ψυχολογία του έγκλειστου
μέσα στις πόλεις καί εξαρτημένου άπό τή λειτουργία τής μηχα­
νής σημερινού ανθρώπου, καθώς καί «όλη τή μικροαστική μιζέ-
ρια καί το φόβο μπροστά στήν άπρόσωπη εξουσία καί τή βαθιά
αλλοίωση των παραδοσιακών κωδίκων ζωής άπό έναν κάτοικο
μιας μεγαλούπολης».14 Καί αύτύ πετυχαίνεται ιδιαίτερα μέ έναν
εντελώς πρωτότυπο καί άνανεωμένο τρόπο γραφής, πού είτε ρέει
άμορφος, χωρίς σημεία στίξης ή παραγράφους, σάν συνειρμικό
παραλήρημα, είτε κοντανασαίνει μέ μικρές περιόδους ή κλά­
σματα περιόδων δημιουργώντας ένα άγχος εκφραστικό.
’Αποκλειστικά διηγηματογράφος, ό Μ. Λαζαρίδης έδωσε στή
δεκαετία 1953-62 τρεις συλλογές διηγημάτων πού έκαμαν αί­
σθηση για το σπάνιο θέμα τους καί γιά τή δύναμη τής περι­
γραφής. Δάσκαλος σέ μιά έλληνική κοινότητα τής ’Αβησσυνίας,
αποτυπωνει στά διηγήματά του τον καυτό ουρανό τής ’Αφρικής
και τον καυτερό καί βίαιο αισθησιασμό των άνθρώπων της. Στή
Θεσσαλονίκη ο Τηλέμαχος Άλαβέρας πήρε τό θέμα του γιά
την πρώτη συλλογή διηγημάτων (1952) άπό τήν εμπειρία τού
προσφάτου εμφυλίου πολέμου. Στά δύο μυθιστορήματά του (7ο
Ρ ολόγι, 1957, 'Ο 'Ο δοστρω τήρας, 1963) προβληματίζεται μέ
τη θέση τού ανθρώπου σήμερα, ιδίως στή σχέση του μέ τή μη­
χανή καί μέ όλο τό πλέγμα πού έχει δημιουργηθεΐ γύρω άπό
αύτήν στή σημερινή έποχή.
13. Argus [= Α . Κοτζιάς], δ.π., σ. 51.
14. Α. Ζήρας, Δ ια β ά ζω , δ.π., σ. 81.
354
II Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
1>λο τό χρονικό διάστημα, κατά τό όποιο πρωτοεμφανιστηκαν
ί, ολοκληρώθηκαν οί πεζογράφοι τής πρώτης καί τής δεύτερης
μεταπολεμικής δεκαετίας πού άναφέραμε, καλύπτουν μέ τή δρά-
o/j τους ορισμένες γυναίκες πεζογράφοι, πού τις συνδέουν μεταξύ
; υυς μερικά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τής γυναικείας πεζογρα­
φίας: εύαισθησία, λυρική διάθεση καί συγκίνηση υποκειμενική.
' 11 Μαργαρίτα Λυμπεράκη (γενν. 1919) ΰστερ’ άπό ένα πρώτο
/·ιοσημείωτο μυθιστόρημα 7α Δέντρα (194ο), με ήρωες νέους
ανθρώπους καί προβλήματα κυρίως νεανικά, έδωσε μέ Τα Ψ ά­
θινα καπέλα (1945) ένα έργο γεμάτο άπό τή ζεστή, όλο^άγάπη
κ α ί καλοσύνη, άτμόσφαιρα τής οικογένειας, καί άκόμη απο μια
δροσιά καί χάρη νεανική. ’Αλλά ήδη μέ το επόμενό μυθιστό­
ρημα, 'Ο ’Ά λλος ’Αλέξανδρος (1950), ή συγγραφέας, άλλάζον-
ι ζς προσανατολισμό, στράφηκε προς τον προβληματισμό τής ε­
σοχής μας, καί κυρίως, άνανεώνοντας τά έκφραστικα της μέσα,
γράψε ένα μυθιστόρημα κατ’ εξοχήν νεωτεριστικό. Είναι και
;ό τελευταίο της πεζογράφημα' άπό τά μέσα τής δεκαετίας τού
>() ή συγγραφέας στράφηκε πρός τό θέατρο, πρός τό οποίο και
γονιμότερα προσκολλήθηκε (βλ. παρακατω σ. 363).
Δείγματα νεωτερικής πεζογραφίας έδωσε καί ή Μιμικά Κρα-
νάκη μέ τά δύο της βιβλία (C on tre-tem ps, 1947, Τσίρκο, 1950),
ό,τυυ υπάρχει άρκετός λυρισμός, μιά καταγραφή συναισθημα-
.ι,κών καταστάσεων καί επίδραση άπό τόν υπερρεαλισμό. Η
συγγραφέας μετά τό 1950 έγκαταστάθηκε στή Γαλλία καί διδά­
σκει φιλοσοφία σέ γαλλικό πανεπιστήμιο. Κάπως παλαιότερη
ι, Ευα Βλάμη (1910-1976) μάς έδωσε μέ τό πρώτο της βιβλίο,
: ό Γ αλαξείδι (1947), ίσως τό καλύτερο έργο της. Περιγράφει,
Iιέ αίσθηση τής ιστορικής τραγικότητας, άλλά καί μέ δύναμη
φαντασίας, τόν ξεπεσμό τής γενέθλιας πόλης. ’Ιδιαίτερα αξιο­
πρόσεκτη ή έντονα χρωματισμένη καί χυμώδης λαϊκή δημοτική
ιης.
Πλούσια είναι ή συγγραφική παραγωγή τής Γαλάτειας Σα-
ράντη (γενν. 1921 στήν Πάτρα), πού πρωτοεμφανίζεται μέ έναν
Iόμο διηγημάτων τό 1947. Τά μυθιστορήματά της κινούνται
δ,Λα περίπου στόν ίδιο χώρο, τής οικογένειας σε μια επαρχιακή
,τόλη. Ή πεζογραφία της είναι λιγότερο ή παρουσίαση έξωτερι-
κών καταστάσεων καί περιστατικών, όσο μιά πεζογραφία εσω­
τερικών διακυμάνσεων καί άποχρώσεων, όπου κυριαρχούν οί χα­
μηλοί τόνοι καί ή γυναικεία τρυφερότητα. Στις Π ασχαλιές
3 55
 17. Μ Ε Τ ΑΠ Ο ΛΕ Μ ΙΚ Η ΓΙΟΙΙΙΣΗ Κ Α Ι Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ
(1949), τά φανερά αύτοβιογραφικά στοιχεία πλαταίνουν καί
παίρνουν μορφή αντικειμενική, μέ κάποια λυρική διάθεση πού
πηγάζει άπό τον Βενέζη. Στο 1/αλιό μ α ς σ π ίτι (1959) είναι
διάχυτη μιά μελαγχολία καί μια θλίψη πού δέ φτάνει ως τήν
κατάθλιψη. Σε δλα τά έργα της άλλωστε υπάρχει το στοιχείο
τής ποίησης^ καί τής μεταφυσικής νοσταλγίας. Με Τα "Ορια
(1966) το μόνιμο αύτύ πλαίσιο τής επαρχιακής πόλης έγκατα-
λειπεται, η δράση τοποθετείται στή μεταπολεμική ’Αθήνα, καί
αναπτύσσονται θέματα καί καταστάσεις πλουσιότερα στον προ­
βληματισμό τους.
Μιά άλλη πεζογράφος, ή Τατιάνα Μιλλιεξ (Γκρίτση, σύζυγος
του Roger Milliex, γενν. 1920) κινήθηκε στήν αρχή (1947 κ.έ.)
στα πλαίσια τής κατοχικής καί αντιστασιακής λογοτεχνίας, με
διηγήματα και μυθιστορήματα πού έδειχναν λογοτεχνική συνεί­
δηση και αναμφισβήτητο ταλαντο. Η συγγραφέας διαθέτει μιά
ιδιοσυγκρασία ποιητική και μια ευαισθησία απέναντι στις λε­
πτομέρειες τής καθημερινής ζωής καθώς καί πλούσιο απόθεμα
ψυχικό. Στο Κ α ι ιδον ίππος χλω ρός. . . (1963), γίνεται φανερή
μια καινούρια πνοή και μια τόλμη πού σπάζει τά καθιερωμένα
εκφραστικά καλουπια και οφείλεται ίσως σέ μετουσιωμένες επι­
δράσεις άπό το σύγχρονο γαλλικό μυθιστόρημα.
Τα πορτραΐτα των γυναικών πεζογράφων μπορούν νά συμ­
πληρωθούν μέ τής Μαρίας Περ. Ράλλη (1905-1976), πού στύ
βιβλίο της Μ ιά γαλάζια γυναίκα (1944) παρουσιάζει κιόλας μιά
επίδραση απο τη νεωτερικη ευρωπαϊκή πεζογραφία, καί τής
Διδώς Σωτήριου (γενν. 1914 στή Σμύρνη), πού ξαναφέρνει στο
έργο της (κυρίως Μ ατωμένα χ ώ μ α τα , 1962) τήν τραγωδία τής
μικρασιατικής καταστροφής καί των χαμένων πατρίδων, μέ τήν
προοπτική των καινούριων καιρών.
Οι πεζογραφοι που είδαμε ώς τούρα (τής δεκαετίας τού 40 καί
τού 50) είχαν γεννηθεί περίπου (έξω άπό άκραίες περιπτώσεις)
μέσα στή δεκαπενταετία 1911 έως 1926. ΤΗταν 35 έως 18
χρονών στο τέλος τού πολέμου' αντίκρισαν μέ μιά καινούρια σο­
βαρότητα την πραγματικότητα καί τά ιστορικά γεγονότα, έ­
δωσαν ιδιαίτερη έμφαση στο ούσιαστικό, άλλά, έξω άπό ελά­
χιστες εξαιρέσεις, πορεύτηκαν άπάνω κάτω στούς καθιερωμέ­
νους δρόμους τής πεζογραφίας. ’Από το 1959/60 δμως μιά νεώ-
τερη ομαδα κάνει την εμφάνιση της, μέ συγγραφείς πού έχουν
356
Η Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ
, ννηθεΐ (έξω κι έδώ άπό άκραίες περιπτώσεις) αναμεσα στα
/ρόνια 1926-1940. Οί συγγραφείς αύτοί προβληματίζονται πε­
ρισσότερο καί θέλουν, άπό τή μιά μεριά νά προχοιρησουν^ βαθύ-
ι:;poc προς τά πράγματα και να εκφρασουν πιο ρητά και πιο εντο-
να τήν κριτική τους καί τή διαμαρτυρία τους, και απο την άλλη
ί '/. άναζητήσουν, με επιμοντ) και συνεχείς πειραματισμούς, την
Εκφραστική ανανέωση. Τά γεγονότα τού τελευταίου πολεμου^και
Ά,ύ εμφύλιου τά γνώρισαν ελάχιστα, τά εφηβικά τους χρόνια
κόφτουν (για τούς περισσότερους) στη δεκαετία 1950-60, χρονιά
όπου στήν πολιτική σταθεροποιείται απο τη μια μέρια μια «κα­
ι άσταση», ένώ, άπό τήν άλλη, προσπαθούν να οργανωθούν ή να
.Αναδιοργανωθούν το άριστερύ κίνημα καί οί δημοκρατικές δυ­
νάμεις τού Κέντρου. t , _
Ό Βασίλης Βασιλικός, άπό τούς νεώτερους τής όμαδας αυτής
(γενν. 1933 στή Θεσσαλονίκη) έκανε μιά πρώιμη αισθητή εμφά­
νιση το 1953 μέ τή Δ ιήγηση του Ίάσονα, ένα έργο νεανικός γε­
μάτο δηλαδή παλμό καί εξομολόγηση νεανική.^'Ύστερ’ άπό τά
θ ύ μ α τα ειρήνης (1956), ένα χρονικό γιά τούς νέους τής Θεσσα­
λονίκης καί γιά τήν εξέγερσή τους, τό όποιο δέ σημείωσε αισθη­
τή πρόοδο, έδωσε τό 1961 τό πιό ώριμο έργο του, μιά τριλογία
(Ίο Φύλλο, Τό Π ηγάδι, Τ ’ Α γγέλιασμα), πού άποτελεΐ ένα
φτάσιμο, άλλά μαζί καί δριο γιά ολόκληρη τή μεταπολεμική πε­
ζογραφία μας. Ό Βασιλικός άκολουθεί έδώ καινούρια εκφρα­
στικά μέσα: τά τρία βιβλία τής τριλογίας είναι οί τρεις φάσεις
ιού ίδιου κεντρικού θέματος, ό μύθος καί τά πρόσωπα, σέ κάθε
βιβλίο διαφορετικά, συγκλίνουν δμως στόν ίδιο, φανερός άλλά
καί οχι τόσο εύκολα άποκρυπτογραφούμενο συμβολισμό. Τό φύλ-
/ο, πού θεριεύει ύπερφυσικά μέσα στό μπετόν τής πολυκατοικί­
ας’ καταστρέφει τήν ομαλή λειτουργία της καί τσακίζεται άπό
ιούς έπαναστατημένους ενοίκους' τό πηγάδι, ^γύρω στό όποιο
συζητούν ένας νέος μορφωμένος καί μιά ύπηρέτρια γιά τό πώς
0ά άντλήσουν τό νερό, καί πού βρίσκεται στό τέλος στερεμένο,
μέ δλα τά παραπληρωματικά υπερφυσικά καί άπίθανα πού πυ­
κνώνουν τή ζοφερή άτμόσφαιρα τού άδιέξοδου' ή κωμική τέλος
αύτή Σ.Ε.Α.Ο. (Σχολή Εφέδρων Α γγέλων Ούρανοΰ/ πού πε-
ριγράφεται μέ κέφι καί μαύρο χιούμορ στό τελευταίο βιβλίο
άποτελούν βέβαια σύμβολα, είναι όμως αυτα σύμβολα για το
ΐδιο πάντοτε πράγμα, γιά τις διαφορετικές απόψεις τοΰ^ ίδιου,
ή γιά πράγματα κάθε φορά διαφορετικά; Ο Βασιλικός εξεφρασε
357
 17. Μ Ιί Τ A ITO A li ΜI Κ 11 Π Ο Τ Ι Ι Σ Η Κ Α Ι Π Κ Ζ Ο Γ Ρ Λ Φ Ι Λ
με καινούρια, μοντέρνα γλωσσά, μια γλώσσα ττυκνή καί ττολυ-
σήμάντη, τή διάλυση, τή σύγχυση, την απογοήτευση, τή δια­
μαρτυρία, τή φυγή —δ,τι χαρακτηρίζει καί δ,τι αποτελεί τήν
τέταρτη διάσταση τής αινιγματικής εποχής του.
Μέ τα ύστερότερα έργα του δέ νομίζω πώς ό Βασιλικός έ­
φτασε και πάλι στο ουσιαστικό αύτό καί λογοτεχνικό επίτευγμα
τής τριλογίας. Καί είναι από τούς πιό γόνιμους συγγραφείς,
ασφαλώς ό πολυγραφότερος, μέ απανωτές εκδόσεις βιβλίων πού
μετριούνται κατά δεκάδες.15 Το 1966 έδωσε τό Έ κτος των τε ι­
χών, μικρά κομμάτια, συνδυασμό πολιτικού αφηγήματος καί
ρεπορτάζ, καί τό πολύ γνωστό καί πολυδιαβασμένο Ζ (πού μετα­
φράστηκε σε ξένες γλώ σσες καί γυρίστηκε ταινία μέ μεγάλη
επιτυχία), πού έχει γιά θέμα τήν πολιτική δολοφονία τού βου­
λευτή τής άριστεράς Γρ. Λαμπράκη τό Μάιο τού 1963. ’Από τό
1967 ως τό 1974 ό Βασιλικός έζησε αύτοεξόριστος στήν Ευρώπη,
οπού άνέπτυξε έντονη άντιδικτατορική δράση. 'Ο ίδιος τα έργα
του τα χωρίζει σε «μυθοποιητικά» καί «απομυθοποιητικά» —ή
αλλιώς «λογοτεχνικά» καί «ντοκουμέντα»— ξεχωρίζοντας έτσι ό
ίδιος καθαρά τά δύο είδη γραφής του (τό Ζ τό είχε χαρακτηρίσει
«φανταστικό ντοκυμαντέρ»). Δύο βιβλία του έχουν τόν τίτλο Μα­
γνητόφωνο (1970, καί Μ αγνητόφωνο 2, 1971) καί αποτελούν
πραγματικά αφηγήσεις (ή δημοσιογραφικό ρεπορτάζ) άπομνη-
μονευμένες μέ τό μέσο τού μαγνητοφώνου, άλλα πάλι είναι σα-
τιρικα-σαρκαστικα ή απλώς αποτελούν συναγωγή «ντοκουμέν­
των» (απο λογους π.χ. τού Παπαδόπουλου καί τού ΙΤαττακοΰ).
Μετά τήν επιστροφή του άλλωστε στήν Ελλάδα ό Βασιλικός
είναι τακτικός συντάκτης καί σχολιαστής σέ καθημερινές εφη­
μερίδες.
Μολονοτι ανήκει σέ πολύ παλαιότερη γενιά (γενν. 1906), ό
Π. Παπασιοιπης, απο τή Θεσσαλονίκη κι αύτός, δέν παρουσιά­
στηκε στη λογοτεχνική ζωή παρά πολύ όψιμα, μέ τή συλλογή
διηγημάτων Η Α ίθουσα (1962), πού είχαν δημοσιευτεί προη­
γουμένως σέ περιοδικά τής Θεσσαλονίκης, καί πού, μέ τή νεωτε-
ρικη γραφή τους, εντάσσονται στα πλαίσια τής γενιάς τού 1960.
Ολιγογραφος ο Παπασιούπης έδωσε μόλις μετά άπό δέκα χρό­
νια έναν δεύτερο τόμο διηγημάτων {’Εκτροπή, 1972).
Ο Μένης Κουμανταρέας (γενν. 1933) πρωτοπαρουσιάζεται
15. Βλ. Κ. Ντελόπουλος, Β ιβ λιο γρ α φ ία Β α σ ίλη Β α σ ιλικο ί], ’Αθήνα
1976 (64 έγγραφες).
358
II Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
κι αύτός τό 1962 μέ τόν τόμο διηγημάτων Τα Μ ηχανάκια (ο­
ριστική μορφή τό 1970). Είναι ενα βιβλίο, όπως το είπαν, τής
εφηβικής κρίσης, όπου άναπτύσσεται τό πρόβλημα τών σχέ­
σεων τού ανθρώπου καί τής μηχανής στή σύγχρονη κοινωνία..
Στά έπόμενα βιβλία του ό συγγραφέας πότε άποτυπώνει μέ
ρεαλισμό καί πότε άφήνει ελεύθερο το παιχνίδι τής φαντασίας,
σέ μια γραφή απόλυτα προσεγμένη καί νεωτερική.
'Ο Θανάσης Βαλτινός (γενν. 1932) δημοσίευσε για πρώτη
φορά τό 1963 στις Ε ποχές ένα διήγημα, πού είχε άμεση άπή-
χηση. Μέ μια γραφή λιτή καί μικροπερίοδη ξέρει να δημιουργεί
καταστάσεις καί να στήνει ένα στέρεο πεζογράφημα. Ό Βαλτι-
νός είναι όλιγογράφος’ ένα του γραπτό, σατιρικό καί ύπαινικτικο,
'Ο Γύψος, δημοσιεύτηκε στά Δεκαοχτό.) Κ είμενα (1970), καί
τό 1972 μάς έδωσε Τό Συναξάρι τοϋ Ά νδρέα Κ ορδοπάτη, με
θεματικό πυρήνα τις απίθανες περιπετειες τών πρωτων Ελλή­
νων μεταναστών στήν ’Αμερική στα τέλη τού περασμένου αιώνα.
Διαφορετική είναι ή περίπτωση τού Κώστα Ταχτσή (γενν.
1927). "Υστερα άπό πρώτες δοκιμές στήν ποίηση μας έδωσε
τό 1962 ένα εντελώς ιδιότυπο καί συναρπαστικό στήν πληθω-
ρικότητά του μυθιστόρημα, Το Τρίτο στεφ άνι, απο τα κορυ­
φαία άσφαλώς έπιτεύγματα τής μεταπολεμικής πεζογραφίας.
'Ο συγγραφέας μάς δίνει τήν άφήγηση δύο γυναικών, ^πού^ μι­
λούν σέ πρώτο πρόσωπο, πότε ή μία καί πότε ή άλλη. 'Η άφη-
γηση δίνεται σέ μιαν άσταμάτητη ροή, μέ πρωθύστερα, παρεκ-
βολές καί συναισθηματικές άποστροφές, καί μέ μια γλώσσα
άμεση, ελεύθερη, χωρίς δεσμεύσεις καί άποκρύψεις. ’Έ τσι ολο­
κληρώνεται μυθιστορηματικά ή ζωή τών δύο αύτών γυναικών
καί προβάλλεται, μέσ’ άπό τήν καθημερινότητα, τήν ποταπό­
τητα, τόν υπόκοσμο, τις πτώσεις καί τις άνατάσεις, ή ίδια η
ζωή —καί ό,τι αύτό μπορεί νά σημαίνει—, ένώ παράλληλα γ ί­
νονται έπίσης άναφορές στά σύγχρονα ιστορικά γεγονότα, απο
τόν Μακεδονικό άγώνα ώς τήν Κατοχή καί τά Δεκεμβριανοί.
’Αμέσως ύστερα, στά χρόνια 1964-67, δημοσίευσε ο Ταχτσης
σέ διάφορα περιοδικά μιά σειρά διηγήματα, πού τά συγκέντρω­
σε τό 1972 σ’ έναν τόμο μέ τόν τίτλο Τα Ρ έστα. Πρόκειται
γιά σύντομες άφηγήσεις, άναμνήσεις τό πιο πολύ απο τα παι­
δικά του χρόνια σέ μιά φτωχογειτονιά τής ’Αθήνας, πού άπο-
δίδουν, μέ σπαρταριστή ζωντάνια καί μέ το μάτι τού παιδιού
ή έφηβου άφηγητή, τήν άνάλλαχτη καθημερινή μικρότητα.
3 59
 ) 7. ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙ ΚΗ Ι Ι ΟΙ ΠΣΗ ΚΑΙ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙ Α
Tò περιβάλλον τής συνοικίας μιάς μεγαλούπολης, τής Θεσ­
σαλονίκης, άποδίδει καί ό Γιώργος Ίωάννου (γενν. 1927). Νω-
?οπ/α είχε’ παΡουσι·^ τε ΐ μέ δύο ποιητικές συλλογές, καί το
1964 συγκέντρωσε σ’ έναν τόμο (Γ ιά iva φιλότιμο) τά ιδιότυπα
κείμενα (ο ίδιος τα ονομάζει απλώς «πεζογραφήματα»), ’Ακο­
λούθησαν (1971, 1974) δύο ακόμη συλλογές (σήμερα 6λα συγ­
κεντρωμένα: ΙΙεζογραφ ήματα, 1976). Ό Ίωάννου είναι φιλό­
λογος^, καθηγητής,^ καί έχει ιδιαίτερα ασχοληθεί μέ τή λαογρα­
φία (οπού έδωσε ανθολογίες δημοτικών τραγουδιών καί παρα­
μυθιών) και με τον Καραγκιόζη· έχει ακόμη μεταφράσει αρ­
χαίους ^λυρικούς και μια τραγωδία του Ευριπίδη. Τά πεζογρα-
φήματά του έχουν μόνιμα το ’ίδιο θέμα, είναι μάλλον, όπως ει­
πώθηκε, ένα καί μόνο πεζογράφημα σε διαδοχικές φάσεις. 'Ο
άφηγητης είναι πάντα ό ίδιος, στά περισσότερα πεζογραφήματα
ένας έφηβος, φτωχός καί κακοπαθημένος, ευαίσθητος, κατεχό-
μενος απο ερωτική αμηχανία- ό χώρος επίσης πάντοτε ό ίδιος,
οι συνοικίες τής Θεσσαλονίκης (οί προσφυγικοί συνοικισμοί, τά
Εβραίικα, το Βαρδαρι), και η εποχή κατά προτίμηση ή Κατοχή,
συνοπτικά^ «η κατοχική ανθρωπογεωγραφία τής Θεσσαλονί­
κης». 6 Το μόνιμό αυτό σκηνικό ασκεί μια ιδιαίτερη γοητεία
(όχι «λαογραφικη»), στην οποία συμβάλλουν άπό τή μιά ή συν-
ταύτιση του αφηγητή μέ τά βάσανα καί τίς λαχτάρες μιάς όλό-
κληρης ομάδάς ανθρώπων, και από τήν άλλη ό εξομολογητικός
τονος τής ^αφηγησης, έντονος στο ρεαλισμό του καί συγκλονι­
στικός στην ευθυβολία του καί στήν άπογύμνωση κάθε είδους
καταφυγής.
^Για να μείνουμε παντα στη Θεσσαλονίκη θά μνημονεύσουμε
και τον πολύ νεωτερο Σάκη Παπαδημητρίου (γενν. 1940), άπό
τον κύκλο τής Διαγώνιου, με τρία βιβλία πεζογραφημάτων
(1965-75), όπου δίνεται, όπως καί σέ άλλους πεζογράφους, το
δραμα του συγχρόνου, εγκλείστου ανθρώπου τών πόλεων.
,'Ο Μάριος Χάκκας,^πού πέθανε νέος (1930-1972), στά εφτά
ουσιαστικά χρονιά που κράτησε ή λογοτεχνική του παρουσία
(απο το 1965, που πρωτοεμφανίζεται στήν ’Ε πιθεώρηση Τέ­
χνης) προφτασε να δώσει, εκτός άπο τρείς συλλογές διηγημά­
των, και^ ποιήματα καί τρία θεατρικά μονόπρακτα. Είναι ένας
συγγραφέας εξαιρετικά βασανισμένος σάν άνθρωπος, καί άπο-
16. Δ. Ν. Μαρωνίτης, « ’ Ερωτήματα γιά τήν επαρχιακή λογοτεχνία»,
Λ ια β α ζω τεϋχ. 10 (1978) 30-39. ΙΙρβ. Argus [= Α . Κοτζιας], δ.π., σ. 53.
360
II ΠΕΖΟΓΡΑΦΙ Α
δίδει στά πεζογραφήματά του τίς προσωπικές του εμπειρίες είτε
τών πολιτικών διωγμών είτε τής άρρώστιας καί του θανάτου.
11ρόκειται κυρίως γιά μικρά κείμενα σέ πρώτο πρόσωπο, σαν
είδος μονολόγου, πού αποτελούν συγχρόνως μιά μαρτυρία^ για
τήν έλληνική πραγματικότητα, άλλά καί μια διαμαρτυρία. Στην
τελευταία συλλογή, 7ο Κ οινόβιο (1972), ρίχνει τή σκιά του το
γεγονός του θανάτου καί άκούγονται τονοι ελεγειακοί μέσα σε
μιά εξημμένη φαντασία πού φτάνει ως τις παραισθήσεις.
Σύντομη στάθηκε ή ζωή καί του Νίκου Καχτίτση (1926-
1970), ένός άπο τούς πιο ιδιόρρυθμους νεώτερους συγγράφεις.
Γεννημένος στή Γαστούνη τής ’ Ηλείας, καί άφοϋ έζησε δυο
χρόνια στο Καμερούν καί ταξίδεψε στήν κεντρική καί τή δυτική
Εύρώπη, έγκαταστάθηκε άπό το 1956 μόνιμα στο Μόντρεαλ του
Καναδά- μόνο λίγο πριν πεθάνει έπέστρεψε στήν^ πατρίδα καί
πέθανε στήν Πάτρα. Επηρεασμένος στήν άρχή άπό τον Πεντζι-
κη καί άπό τή σχολή τής Θεσσαλονίκης (το πρώτο του^διήγημα
δημοσιεύτηκε στή Διαγώνιο, 1959), παρουσιάζει τα έργα του
σάν άφήγηση τρίτων ή σαν επιστολές, και συνδυάζει ιδίως στα
δύο τελευταία, ωριμότερα καί άλληλοσυνδεόμενα έργα του ( Ο
’Ε ξώ στης, 1964, 'Ο 'Ή ρωας τής Γάνδης, 1967)— τήν ονειρική
μορφή του μοντέρνου έσωτερικοϋ μονολογου με τον ρεαλιστικό
τρόπο τοϋ παραδοσιακού μυθιστορήματος.17 'Η Γάνδη όπου το­
ποθετούνται τά δύο έργα, είναι μιά πόλη μάλλον φανταστική
(ή μυθική), ό χρόνος τής δράσης τοποθετείται, επίσης αόριστα,
στά χρόνια τού Α' Παγκόσμιου Πολέμου, προβάλλονται όμως
πραγματικά οί έμπειρίες τού πρόσφατου πολέμου. Η ιδιόρρυθμη
πεζογραφία του έχει προκαλέσει, ιδίως μετά τον πρόωρό θανατο
τού συγγραφέα, ιδιαίτερο ένδιαφέρον, καί πολλά ανέκδοτα και
ιδίως εκτενή γράμματα (σάν λογοτεχνήματα) προς φίλους του
(τούς συμπατριώτες του π.χ. ποιητές Τ. Σινόπουλο καί Γ. Παυ-
λόπουλο) δημοσιεύτηκαν πρόσφατα. ^ ^ <
"Ενας άπό τούς νεώτερους τής ίδιας ομάδας (γενν. 1936),^ο
Γιώργος Χειμώνας, συγγενεύει κι αύτός μέ το περιβάλλον τής
Θεσσαλονίκης, όπου μεγάλωσε καί όπου πρωτοπαρουσιαστηκε
το 1960. Τά γραπτά του διερευνούν ψυχαναλυτικά τις εσωτερικές
πτυχές τής συνείδησης καί διακρίνονται γιά τή νεωτερική τους
γραφή καθώς καί γιά πολλά δάνειά στοιχεία απο το αντιμυθι-
17. Βλ. το άρθρο τοϋ Γ. Δανιήλ, Ν εοελληνικός Λ ό γο ς ’ 74, σσ. 66-99,
πλούσια ένημερωμένο.
361
 17. Μ Ε Τ Α ΙΙ Ο Λ Ε Μ Ι Κ ΙΙ Π Ο Ι Η Σ Η ΚΑΤ Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ
στόρημα, όπως π.χ. την επίπεδη γραφή ή την έλλειψη διαλό-
γων. 'Ενας συγγραφέας πού δέ διαβάζεται εύκολα. ’Από τον
κύκλο τής^ Θεσσαλονίκης καί ό Νίκος Μπακόλας (γενν. 1927)
καλλιεργεί τήν πεζογραφία του έσωτερικοϋ χώρου δπου ξανάρ­
χονται τα θέματα τής μνήμης καί τού ονείρου, καί διακρίνεται
για τήν προσωπική του γραφή. Ό Μπακόλας έχει άφομοιώσει
με επιτυχία πολλά άφηγηματικά στοιχεία του Faulkner (τον
οποίο καί μετέφρασε), "ΐστερ’ άπο μια πρώτη νουβέλα (1958)
δίνει το 1966 το αντιπροσωπευτικό του μυθιστόρημα 'Ο Κ ήπος
τω ν πριγκίπω ν, καί άπο τότε πολλά πεζογραφήματα καί άφη-
Yrìnn^tn0 τ ε ^ ε υ τ α ΐ ° · Μ υθολογία, 12 άλληλένδετα αφ ηγήματα,
1977). Ο Χριστόφορος Μηλιώνης (γενν. 1932), άπο τά Γιάν­
νινα (πρώτη εμφάνιση: Π αραφωνία, διηγήματα, 1961) συνδυά-
ζει τη νεωτερική ^γραφή με τή ρεαλιστική απόδοση. Στο τε­
λευταίο του έργο, Α κροκεραννια (1976), πού συγκεντρώνει τέσ­
σερις νουβέλες, ξαναπιάνεται το θέμα του εμφύλιου πολέμου. Το
ίδιο συμβαίνει καί στά μυθιστορήματα του ’Άρη Νικολαΐδη {Οι
λυνυπάρχοντες, 1969, 'Η ’Ε ξαφάνιση, 1975), πού είχε παρου­
σιαστεί ως ττοιητής στή δεκαετία του 50, καθώς καί στο Κ ι­
βώ τιο του επίσης ποιητή Α. ’Αλεξάνδρου, πού το μνημονεύσαμε
παραπανω (σ. 337).
, Μΐ·α νεωτερη πλειαδα πεζογράφων κάνει τήν παρουσία της
μέσα στά χρόνια τής δικτατορίας, μετά το 1970. Τά ονόματα
είναι πολλά καρ μερικά αξιόλογα. ’Αλλά είναι κάπως πρώιμο
να , αποτμχηθεϊ ή προσφορά τους σ’ ένα βιβλίο ιστορικό, ούτε
και θά είχε νόημα μιά ονομαστική απλώς παρουσίαση.
ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ
Οι μεταπολεμικοί πεζογραφοι (άλλά καί οί ποιητές) δεν καλ­
λιέργησαν ιδιαίτερα το θεατρικό λόγο. Γύρω στο 1950 ό Αόρκα
ίπ0υ~τ ° Μ ατωμένο γάμο είχε παρουσιάσει ό Κούν το 1948)
ασκεί μια επίδραση στά θεατρικά έργα του Νότη Περγιάλη καί
τοΰ Ιάκωβου Καμπανελη. Του Γ. Σεβαστίκογλου πάλι, εγκα­
τεστημένου απο το 1947 στή Ρωσία, ή ’Αγγέλα είναι ενα δράμα
με τάσεις^ κοινωνικές, οώκαί κάπως ξεπερασμένες. Το είδος πού
κυριαρχούσε στή σκηνή ήταν κυρίως ή κωμωδία —ή «φαρσοκω-
18. Βλ. Δ ια β ά ζ ω , δ.π. (σημ. 10), σ. 82.
3 62
ΤΟ ΘΕ Α ΤΡΟ
[ΐ.ωδία»— πού πρόσφερε δυο εύχάριστες ώρες θεάματος. ^Η ιδιο-
;υπη αυτή ελληνική κωμωδία, υποπροίον μάλλον παρα προίον
καλλιτεχνικό, είχε ώστόσο τήν άρετή νά προβάλλει πρόσωπα τυ-
πικά νεοελληνικά, χωρίς βέβαια διείσδυση ψυχολογική ή παρα­
πέρα προβληματισμούς, το πολύ πολύ με κάποιον ψευτορομαντι-
κύ μελοδραματισμό. (Κυριότεροι συγγραφείς ό Δ. Ψαθάς και
ιό ζευγάρι Α. Σακελλάριος - X. Γιαννακόπουλος).
Δεν έλειψαν βέβαια καί σποραδικές σοβαρότερες προσπάθει-
;. 'Η Μαργαρίτα Αυμπεράκη ζήτησε, όπως είδαμε, καινούριους
ι’κφραστικούς τρόπους στο θέατρο βΗ Γυναίκα τοΰ Κανδαύλη,
Οί Δαναΐδες, 1955-56) καί μετέτρεψε γιά τή σκηνή το μυθιστό­
ρημά της Ο "Αλλος Ά λεζανδρος. Σ ενα άλλο δραμα,^ Ο Αγιος
•ιηίγκιψ, στηριγμένο στήν ιστορία τού άγιου Αλέξιου ψαρχες
!ιήυ μ.Χ. αιώνα), παρουσιάζει τή σύγκρουση των δύο κόσμων,
’ Ανατολής καί Δύσης —φυσικά μέ τις υπονοούμενες προεκτάσεις
στή δική μας εποχή. Μιά άλλη γυναίκα θεατρογραφος, η Λουλά.
’ Λναγνωστάκη (άδελφή τού ποιητή), παρουσίασε^έργα ( Η Πό­
λη, Ο Ά ντόνιο ή το μήνυμα κ.α.), που τα ανεβασε ο Κουν,
γραμμένα σέ μιά έντελώς μοντέρνα, νευρική γραφη^, που αγγί­
ζουν το παράλογο καί άφομοιωνουν δημιουργικά τα διδαγματα
τού σύγχρονου ευρωπαϊκού και αμερικανικού θέατρου. ^
Ά πο τούς νεώτερους, πού δέχονται όλοι σχεδόν τις επιδρά­
σεις τοΰ θεάτρου τοΰ παράλογου, θ’ άναφέρουμε τους Κώστα
Μουρσελα, ΙΙαΰλο Μάτεση, Δημήτρη Κεχαιδη, Μέτρο Μάρκαρη
καί τον Γιώργο Σκούρτη. Δέ θά έπρεπε να παραλειψουμε και
τον γελοιογράφο Μπόστ (Μ. Μποσταντζογλου) για τη χιουμο­
ριστική του Φ αΰστα. ^ ^
Στον τομέα τής θεατρικής πράξης, το ’Εθνικό Θέατρο εξα­
κολούθησε πάντα νά έχει κεντρική θέση, με καποια προσπάθεια
νά ειδικευτεί στήν παρουσίαση τού αρχαίου ελληνικού θέατρου,
πού παιζόταν σέ ειδικά «φεστιβάλ» στο αρχαίο θέατρο τής Ε
δαύρου ή το 'Μρώδειο στήν Αθήνα. Στη διδασκαλια^του αρ
χαίου δράματος ειδικεύτηκε ό Δ. Ροντηρης, ο οποίος αργότερα
άποσχίστηκε καί δημιούργησε θίασο δικό του, το Πειραίκο Θέα­
τρο, μέ το όποιο επιχείρησε πολλές περιοδείες στο εςωτερικο.
Τή διδασκαλία τοΰ άρχαίου δράματος στο Εθνικό ^ανελαβε και
ό Ά λέξης Μινωτής, πού πρωταγωνιστούσε και ως ηθοποιος^,
μέ συμπρωταγωνίστρια τή γυναίκα του, την εςαιρετη τραγωδό
Κατίνα Παξινοΰ (ψ1973). Γενικός διευθυντής τοΰ ’Εθνικού Θεά­
3 63
 17. Μ Ε Τ Α Π Ο Λ Ε Μ ΙΚ Η ΠΟΙΗ ΣΗ Κ Λ Ι Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ
τρου γιά πολλά χρόνια ήταν ό Αίμ. Χουρμούζιος (1904-1973),
καί γιά ενα σύντομο διάστημα χρησιμοποιήθηκαν ώς σκηνοθέτες
οι Κ. Κουν, Σ. Καραντινός, Α. Σολομός κ.α. Ά πό το ελεύθερο
θέατρο, το μονιμοτερο καί έκεϊνο πού κράτησε μια σταθερή
γραμμή,^παρουσιάζοντας κυρίως έργα τής παγκόσμιας πρωτο­
πορίας,^ ήταν το Θέατρο Τέχνης τού Κάρολου Κούν (στο υπό­
γειο ενος^ κεντρικού κινηματογράφου, χωρίς τη συνηθισμένη σκη­
νή, με λίγες θεσεις τοποθετημένες γύρω άπό τούς ηθοποιούς).
Αλλοι ελεύθεροι θίασοι σχηματίζονταν γύρω άπό πρωταγωνι­
στές και πρωταγωνίστριες καί έδιναν παραστάσεις, τις περισσό­
τερες φορές ^υψηλού επιπέδου' καί ύπήρξαν πολλοί καί καλοί
ηθοποιοί στο ελληνικό θέατρο τά τελευταία χρόνια: Κατερίνα
(απο τις παλαιοτερες), Βασω Μανωλίδου, Μαίρη ’Λρώνη, ’Άννα
Συνοδινοΰ, "Ελλη Λαμπέτη, Μελίνα Μερκούρη, ’Αντιγόνη Βα-
λακου, καί Γιώργος Παπάς, Δημήτρης Χόρν, Μάνος Κατράκης,
Βασίλης Aογοθετίδης, Μ. Φωτόπουλος, Ντίνος Ήλιόπουλος (οί
τελευταίοι στήν κωμωδία). Γιά τή Θεσσαλονίκη αποφασιστικό
βήμα στάθηκε τό^1961 ή ίδρυση τού Κρατικού Θεάτρου Βο­
ρείου 'Ελλάδος, μέ πρώτο Γενικό Διευθυντή τόν Σωκράτη Κα-
ραντινό. ’Ανύψωσε τή θεατρική στάθμη τής συμπρωτεύουσας καί
εόωσε μερικες άρτιες (καί πρωτοποριακές) παραστάσεις (όπως
το Π εριμένοντας τον, Γκοντό τού Μπέκετ, μέ σκηνοθεσία Μίνου
Βολανακη)· ό τελευταίος μετά τή μεταπολίτευση (ώς το 1977)
ανελαβε καί τή Γενική διεύθυνση.
Στή διάρκεια^τής έπταετίας τό θέατρο στάθηκε πολλές φορές
κατάλληλος φορέας γιά νά διοχετευθεί, όσο ήταν δυνατόν, ενα
πνεύμα αντίστασης καί διαμαρτυρίας. Νέοι θίασοι δημιουργή-
θηκαν που διάλεγαν έργα, ελληνικά καί ξένα, πρωτοποριακά ή
με κάποιο ιδιαίτερο μήνυμα, τής Τζ. Καρέζη, τού Α. Ά λε-
ξανδρακη, τό Ελληνικό Θέατρο τού Στ. Ληναίου, τό Ε λεύ­
θερο Θέατρο, τό^’Ανοιχτό Θέατρο, τό Πειραματικό, τό Θέα-
τρο^Στοα, το Θέατρο Σάτιρας’ στή Θεσσαλονίκη τό Θεατρι­
κό Εργαστήρι τής «Τέχνης», καί άλλα θέατρα (νέων κυρίως).
1 έλος το 1975 στήν ’Αθήνα ό σκηνοθέτης καί φιλόλογος Σπό­
ρος Ευαγγελάτος^ ίδρυσε τό «Άμφι-θέατρο», πού έδωσε μιά
διασκευή τού Ε ρωτόκριτου, παραστάσεις τού ’Αριστοφάνη,
Σαιξπηρ κ.α.
Πολλοί άπό τούς ποιητές καί τούς πεζογράφους τής μεταπολε­
3 64
Η ΚΡΙΤΙΚΗ
μικής γενιάς ασχολήθηκαν μέ την κριτική ή μέ τό δοκίμιο χωρίς
(πστόσο να καλλιεργήσει κανείς το είδος αποκλειστικά. Μεγάλη
δραστηριότητα ώς κριτικός ανέπτυξε ό Γ. Θέμελης (που ήταν
καί φιλόλογος, έκπαιδευτικός) σέ μια σειρά δοκίμια που ανα-
φέρονται κυρίως στήν έρμηνεία παλαιότερων καί νεώτερων^ποιη-
τών καί λογοτεχνών, όπως τού Σολωμοΰ^, τού Καβαφη, τού 11α-
παδιαμάντη ή τής νεώτερης γενιάς, καί πού δείχνουν ενα οξυ
διεισδυτικό πνεύμα (Ή Νεώτερη ποίησή μ α ς, 2 τομοι, 19b3-b/.
7 Γ Ε σχά τη κρίσις, 1966). 'Ως φορέας των ιδεών των νεωτερων,
σέ αντιδιαστολή ιδίως καί πολεμική πρός τή γενιά του 30 πα­
ρουσιάστηκε, μέ τή συνηθισμένη του βιαιότητα, και ο 1 ενός
(Άποστολίδης), πού έξέδιδε κατά καιρούς ενα περιοδικό, Ι α
Νέα 'Ε λληνικά, μέ τή δική του προσωπική σφραγίδα. Ο Σησι-
μος Λορεντζάτος αντίθετα, νηφάλιος καί στοχαστικός, καλλιέρ­
γησε περισσότερο τό καθαυτό δοκίμιο και τη συνθετικοτερη επι­
σκόπηση, προβάλλοντας ιδέες άρκετά πρωτότυπες, κάποτε και
ιδιόρρυθμες, άντλημένες άπό τό πλατύτατο πεδίο των αναγνώ­
σεων του καί άπό μιά έσωστρεφή καί θρησκευόμενη διάθεση. ^
Στο πεδίο τής φιλολογικής κριτικής καί τής επιστημονικής
έρευνας θ’ άναφέρουμε τον Γ. Π. Σαββιδη,^καθηγητη στο Πάνε-
πιστήμιο τής Θεσσαλονίκης, ιδιαίτερα γιά τις διεισδυτικές με­
λέτες γιά τόν Καβάφη καί τό Σεφέρη καί τις φιλολογικές εκδό­
σεις του’ επίσης τόν ’Απόστολο Σαχίνη, καθηγητή στό ίδιο πα­
νεπιστήμιο, πού μάς έδωσε μιά σειρά κριτικών επισκοπήσεων
γιά τή νεοελληνική πεζογραφία. 'Ο Κ. Στεργιοπουλος, καθηγη­
τής στό Πανεπιστήμιο Ίωαννινων, παραλληλα με τις λογοτε
χνικές του επιδόσεις, άσχολήθηκε καί μέ τήν κριτική καί έδωσε
βιβλία γιά τόν Τέλο Ά γρ α καί γιά τις επιδράσεις στο έργο του
Καρυωτάκη. Μέ ιδιαίτερη στοργή καί μέ φιλολογική μέθοδο
άσχολήθηκε μέ τή νεοελληνική λογοτεχνία ό κλασικός φιλολογος
Δ. Ν. Μαρωνίτης, καθηγητής άπό τό 1975 στό ^Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης- έγραψε γιά τό Σολωμό καί τό Σεφερη, για τή
μεταπολεμική ποίηση, καί κρατά μιά μόνιμη στήλη επιφυλλίδας
στήν έφημερίδα 7ο Β ήμα. 'Ο Γ. Βελουδής, λέκτωρ τής νεοελ­
ληνικής στό Μόναχο, άσχολήθηκε καί μέ την ΐαλαιότερη^ λογο­
7
τεχνία (τό μυθιστόρημα τού ’Αλεξάνδρου) αλλα και με τη νεω-
τερη, μέ οξύνοια φιλολογική, άπό τή σκοπιά τής μαρξιστικής
κριτικής, οχι πάντοτε χωρίς προκαταλήψεις. Σέ ^γερή ^φιλολο­
γική καί ιστορική βάση είναι στηριγμένες καί οί μελετες του
36 5
 Η ΚΡΙ ΤΙ ΚΗ
17. Μ Ε Τ ΑΠ Ο ΛΕΜ ΙΚ Ή ΙΙ ΟΙΙΙΣ Π Κ Λ Ι Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

Φίλιππου Ή λιού, κυρίως γιά ζητήματα βιβλιογραφίας τής νεο­ •νλοσοφίας καί πολιτικής. 'Η *Επιθεώρηση άπό τήν
,λΛλη (Ιριά (1954-1967), τό περιοδικό της αριστερής ιδεολογι-
ελληνικής φιλολογίας. Τέλος ό Παν. Μουλλάς, καθηγητής άπό /^παράταξης, ήταν πλούσιο σέ περιεχόμενο και παρουσιαζο
το 1977 στο Πανεπιστήμιο τής Θεσσαλονίκης, άσχολήθηκε ιδι­
αίτερα με τούς ποιητικούς διαγωνισμούς του 19ου αιώνα καί
μέ το πνευματικό καί κοινωνικό περιβάλλον τής εποχής, ακόμη ,Ά μ ίρ α ά w , Ι Μ 1*Ψ > 1 * . * * * * +
δες της παρουσιάστηκαν οι περισσότεροι μεταπολεμικοί συγ
μέ τον Παπαδιαμάντη καί μέ άλλα θέματα κριτικής.
'Ο ποιητής Μ. Άναγνωστάκης έδειξε στις κριτικές του σπά­ γραφείς, άλλά άσκήθηκε μέ σύστημα και η υπευθυνη
νια οξυδέρκεια καί ευαισθησία καθώς καί πνευματική εντιμό­ κριτική. 'Ιδρυτικό μέλος τού περιοδικού και ,
/ρόνια 1964-67 ό Κώστας Κουλουφακος (γενν. 1924) που τ
τητα καί ανεξαρτησία. Τό περιοδικό πού έξέδιδε (Κ ρ ιτικ ή , 1959-
61) διακρινόταν γιά τήν ευθύνη καί τή συνέπεια τής γραμμής γνωρίσαμε καί ώς ποιητή, έχει εκδωσει και το 0
L ì αναλύσεις (1966) σέ δύο τόμους. Αλλοι κριτικό < τυνεργα
του. Στή Νόρα Άναγνωστάκη (τή γυναίκα του) χρωστούμε έπί-
σης μερικές λεπτές αξιολογήσεις νεώτερων ποιητών (έγραψε γιά τες τού περιοδικού ήταν ό Δ. Ραυτοπουλος που συϊ κε^ Ρ “ σε Τ f
τό Σεφέρη, τόν Παπαδίτσα, τό Σαχτούρη). Τό δοκίμιο καλλιέρ­ κριτικές του σέ έναν τόμο (Οί ’Ιδέες καί τα έργα, και
Μ Γ. Μερακλής, καθηγητής σήμερα τής λαογραφίας στο ΓΙανε-
γησε παράλληλα μέ τήν ποίηση (βλ. σ. 344) καί ό Γιάννης Δάλ- πιστήμιο τών Ίω αννίνω ν έκτός άπό τις επιστημονικές του μ -
λας, μέ αξιόλογες συμβολές γιά τό έργο τού Καβάφη (Καβάφης λέτες ό Μερακλής συνέχισε τήν κριτική του στο περιοδικά Νεα
κ α ί ισ το ρ ία , 1974), τού Σεφέρη καί άλλων νεώτερων ποιητών,
δημοσιευμένες τις περισσότερες στο περιοδικό 5Ενδοχώρα πού ΙΙορεία τής Θεσσαλονίκης καθώς καί μέ αυτόνομα'
έξέδιδε στά Γιάννινα (1959-1967). ’Από τόν κύκλο τής Θεσσα­
λονίκης ό Π. Θασίτης πρόσφερε στοχαστικές καί συγκινημένες στην ’Αλεξάνδρεια)' άνήκε στην έκδοτική όμαδα των Δεκαοχτώ
κριτικές ιδίως γιά θέματα ποιητικά (είναι άπό τούς πρώτους Κειμένων καί στή συντακτική έπιτροπη του περιοδικού Η ί υ
πού άνέλυσε τό ”Αξιόν έστ'ι τού Έ λύτη). Καί ό Ντίνος Χριστια- νένεια Ό πεζογράφος ’Αλ. Κοτζιάς (βλ. σ. 350) είναι επιση^
νόπουλος, πού τόν γνωρίσαμε κυρίως ώς ποιητή, φιλόλογος καί Λ άξιόλογος κριτικός τής λογοτεχνίας και κράτησε^την τακτική
εκδότης τού άρκετά ιδιότυπου περιοδικού Διαγώνιος, άξιολόγησε
σελίδα τής βιβλιοκριτικής στις έ φ η μ ε ρ ι Μεσημβρινή, jK
μέ οξυδέρκεια καί άβρότητα λογοτέχνες τής νεώτερης κυρίως 67) καί η Β ήμ α 1971-72), καί άπό τό 1975 επιμελείται τη
γενιάς. φιλολογική σ ε Χ α τής Κ α θ η μ ε ρ ιν ή Ανήκε καί αυτός στην ο­
Σημαντική στάθηκε ή προσφορά στην κριτική αξιόλογων λο­
γοτεχνικών περιοδικών, πού είτε φιλοξενούσαν κείμενα νεώτε­ μάδα τών Δεκαοχτώ Κ ειμένων και της Συνεχείας.
ρων μεταπολεμικών συγγραφέων είτε δημοσίευαν κριτικά άρ­
θρα καί δοκίμια. Δίπλα στή Νέα ' Ε στία, πού μέ τή διεύθυνση
πάντοτε τού Πέτρου Χάρη κρατούσε τήν κεντρική της καθιε­
ρωμένη θέση, ενα αξιόλογο νέο περιοδικό στάθηκαν (άπό τό
Μάιο τού 1963 ως τόν ’Απρίλιο τού 1967) οί Ε ποχές, «μηνιαία
έκδοση (όπως αναγράφεται στον τίτλο) πνευματικού προβλημα­
τισμού καί γενικής παιδείας». Διευθυντής ό ’Άγγελος Τερζάκης,
σύμβουλοι, ανάμεσα σέ άλλους, ό Γ. Σεφέρης, ό Κ. Θ. Δημαράς
καί ό Γ. Θεοτοκας. Ά πό τις σελίδες τού περιοδικού παρουσιά­
ζονταν ταχτικά λογοτεχνικά κείμενα παλαιότερων καί νεώτερων
συγγραφέων καί κριτικά άρθρα καί δοκίμια, έλληνικά καί ξένα,
καθώς καί έρευνες γύρω άπό κεντρικά προβλήματα παιδείας,
366 367
 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ
Νεοελληνική λογοτεχνία
9ος-10ος αί. Ά κριτικά τραγούδια. Βυ­
ζαντινή «δημώδης γραμματεία»
11ος αΐ., άρχές. ’Έπος Διγενή Ά ­
κριτα
12ος αί. Προδρομικά. Σπανέας
1159 Ποίημα Μιχαήλ Γλυκά
'Ελληνική ιστορία Ξένη ιστορία καί λογοτεχνία
867-1025 ’Ακμή τής Μακεδονικής
δυναστείας
1042-54 Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος
1071 Ή ττα τοϋ Μαντζικέρτ’ οί Βυ­
ζαντινοί χάνουν τήν ανατολική
Μ. ’Ασία καί τή Ν. ’Ιταλία
1081-1180 Δυναστεία των Κομνηνών 1100 περ. Chanson de Roland
1096-99 Πρώτη σταυροφορία 12ος αΐ. Προβηγγιανή ποίηση στη
1192 Ή Κύπρος υπό τούς Λουζινιάν Γ αλλία
1204 Τέταρτη σταυροφορία' κατά­ 1200 Roman de Renavi
ληψη τής Κωνσταντινουπόλεως
άπό τούς Φράγκους
1204-1261 Λατινική αύτοκρατορία 1213 Ή ττα των Ά λβιγίω ν (Κα­
Κωνσταντινουπόλεως' ελληνικό θαρών)
βασίλειο τής Νίκαιας (1254-58 1235 περ. Guillaume de Lorris,
Θεόδωρος Β' Λάσκαρις). Φραγ­ Le roman de la Rose
κική κατάκτηση
1261 Οί Βυζαντινοί άνακαταλαμβά-
νουν τήν Κωνσταντινούπολη
(Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος)
 Νεοελληνική λογοτεχνία
1300 περ. Χρονικόν τοΰ Μορέως
14ος αί. 'Ιπποτικά μυθιστορήματα. Λί-
βιστρος καί Ροδάμνη. Ά σίζες
στήν Κύπρο
1310-40 Καλλίμαχο; καί Χρνσορρόη
1364 Διήγησις παιδιόφραστος των
τετραπόδων
1350-1400 Στ. Σαχλίκης, Λ. Ντελλα-
πόρτας
1400-50 Μεταγενέστερα μυθιστορήμα­
τα: Βέλθανδρος, Φλόριος, Βε-
λισαριος, Άχιλ.ληίς, Αεόντιος
Μαχαιρδς στήν Κύπρο. Ποιή­
ματα Μ. Φαλιέρου (Κρήτη)
1445 Γέννηση Ίανοΰ Λάσκαρι
1450-1500 'Έλληνες λόγιοι στήν Ι τ α ­
λία. Έρω τοπαίγνια
1452 Θανατος Γεωργίου Γεμιστού
(Πλήθωνος)
1472 Ό Βησσαρίων πεθαίνει στη
Ραβέννα
1480-1500 Γ. Χοΰμνος (Κρήτη). Ε.
Γεωργιλλας (Ρόδος)
1500-50 Μ. Σκλάβος (Κρήτη). I. Τρι-
βώλης, Ν. Σοφιανός (Βενετία)
1513-21 Ελληνικό Γυμνάσιο στή Ρώ­
μη
1517 Θάνατος Μ. Μουσούρου (γένν.
1470)
1519 ’ Απόκοπος τού Μπεργαδή (1η
έκδ.)
1524 Πένθος θανάτου
1530-1600 περ. Δημοτική πεζογρα­
φία, Βενετία
1535 Θάνατος I. Λάσκαρη (γένν.
1445)
1539 ’Π Φνλλάδα τον γαϊδάραν
1544 Ν. Σοφιανού. Παιδαγωγός
1560-70 Κυπριώτικα ερωτικά
1571 Α. Άχέλης, Μάλτας πολ.ιορκία
'Ελληνική ιστορία
1261-1453 Δυνασ τεία Παλαιολόγων
1261 Δεσποτάτο τού Μορέως (Μυ-
στρας) ^
1309 Οί ιππότες τού 'Αγίου ’Ιωάννη
στή Ρόδο
1354 ’Απόβαση των Τούρκων στήν
Καλλίπολη
1362 Κατάληψη τής Άδριανουπόλεως
1396 Ή ττα των χριστιανών από
τούς Τούρκους στή Νικόπολη
1430 Οί Τούρκοι καταλαμβάνουν τη
Θεσσαλονίκη καί τά Γιάννινα
1439 Σύνοδος Φλωρεντίας. Ψήφισμα
γιά ένωση των έκκλησιών
1444 "Ηττα των σταυροφόρων στή
Βάρνα
1453 Αλωση τής Κωνσταντινουπό­
λεως. Ο Γεννάδιος Β' πατρι­
άρχης
1461 "Αλωση Τραπεζούντας
1462 Οί Τούρκοι καταλαμβάνουν τή
Αέσβο
1489 Οί Αουζινιάν παραχωρούν τήν
Κύπρο στους Βενετούς
1500 Οί Τούρκοι καταλαμβάνουν τή
Μεθώνη καί τήν Κορώνη
1522 Οί Τούρκοι καταλαμβάνουν τή
Ρόδο
1537 Γενική διάδοση του θεσμού των
αρματολών
1537-40 Δεύτερος Βενετοτουρκικός
πόλεμος. Ή Βενετία χάνει πολ­
λές άπό τις κτήσεις της
1540 Παράδοση στούς Τούρκους τού
Ναυπλίου καί τής Μονεμβασίας
1566 Κατάληψη τής Χίου·_οί Τούρ­
κοι ελέγχουν τό Αιγαίο
1570-71 Πολιορκία καί κατάληψη
τής Κύπρου
1571 Ναυμαχία Ναυπάκτου
Ξένη ιστορία καί λογοτεχνία
1265-1321 Δάντης
1304-74 ΙΙετράρχης
•1313-75 Βοκάκιος
1338 ’Αρχή τοΰ Έκατονταετοΰς
πολέμου
1359-89 Μουράτ Α'
1389- 1403 Βαγιαζίτ Α'
1390- 1400 Chaucer, The Canter­
bury Tales
1400 περ. Froissart, Chroniques
1451-81 Μεχμετ Β'
1461 Francois Villon, Le Testa­
ment
1 504 ! . Pulizianu. Ο/ j- ■
1492 Ό Κολόμβος άνακαλύπτει
τις Δυτικές ’Ινδίες. Θάνατος
Λαυρέντιου τών Μεδίκων
1512-20 Σελίμ Α'
1513 Μακιαβέλη, Ό Πρίγκιπας
1516 Ariosto, Orlando Furioso
1517 Οί θέσεις τού Λουθήρου
στήν Wittenberg
1520-66 Σουλεϊμάν Α' ό μεγα­
λοπρεπής
1521 "Αλωση Βελιγραδιού
1522 Μετάφραση Κ. Διαθήκης
άπό τον Λούθηρο
1530 Κάρολος Ε' αύτοκράτορας
1531 ’Ερρίκος Η'. Θρησκευτική
μεταρρύθμιση στήν ’Αγγλία
1532 Rabelais, Pantagruel
1541 G. Β. Giraldi, Or-becche
1552 Ronsard, Amours
1553 Θάνατος τού Rabelais
1558-1603 ’Ελισάβετ βασίλισσα
τής ’Αγγλίας
1564 Γέννηση τοΰ Σαίςπηρ καί
τού Γαλιλαίου
1564-70 Πολιορκία καί άλωση τής
Μάλτας από τούς Τούρκους
1566-74 Σουλεϊμάν Β'
1570 Camoéns, Οί Λουσιάδες
 Νεοελληνική λογοτεχνία
1577 Ελληνικό Κολλέγιο Ά γ . ’Αθα­
νασίου
ΕΠΟΧΗ ΑΚΜΗΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙ­
ΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ
1585-1600 Γ. Χορτάτσης (Πανώρια,
Έρωφίλη, Κατζονρμπος)
1593 Σχολείο ελληνικής κοινότητας
Βενετίας
1602 Θάνατος Μ. Μαργουνίου (γένν.
1530) καί Μ. Πήγα (γένν.
1532)
17ος αί., αρχή. Στάθης, κωμωδία
1627 Ή Βοακοπούλα, 1η έκδ.
1631 Ψευδοδωρόθεος, Χρονογράφος
1635 Ή Θυσία τον ’Αβραάμ
1641 Α. Λάνδος, 'Αμαρτωλών σωτη­
ρία
1635-48 Β. Κορνάρου, Έρωτόκριτος
1645 Θάνατος Θ. Κορυδαλέα (γένν.
1560)
1647 Βασιλεύς ό Ροδολίνος
1648 'Ίδρυση Φλαγγινιανοϋ Έλλη-
νομουσείου στή Βενετία
1660 περ. Μ. Α. Φόσκολος, Φορτου-
νάτος
1669 Γέννηση Ή λία Μηνιάτη στην
Κεφαλληνία
1681 Φ. Σκούφος, Τέχνη ρητορικής
1682-83 Ζήνων, τραγωδία
'Ελληνική ιστορία
1572-95 Πατριαρχεία Ίερεμίου Β'
1573 Ειρήνη Βενετίας καί Πύλης
1590-1602 Μ. Πηγάς πατριάρχης ’Α ­
λεξάνδρειάς
1595-1601 ’Αγώνες εναντίον των
Τούρκων Μιχαήλ Γενναίου
1600-25 περ. Κίνημα τού δούκα τού
Nevers
1611 ’Επαναστατικά κινήματα στή
Θεσσαλία καί τήν Ήπειρο'
έκτέλεση Διονυσίου του «σκυ-
λόσοφου»
1620-38 Πατριαρχεία Κύρ ιλλου Λού-
καρη
1645 ’Έναρξη Κρητικού πολέμου. Οΐ
Τούρκοι καταλαμβάνουν τα Χα­
νιά, το Ρέθυμνο καί άλλες πό­
λεις καί άρχίζουν τήν πολιορκία
τού Κάστρου
1656 Ό Παναγιώτης Νικούσιος μέ-
γας διερμηνεύς τής Πύλης
1669 Συνθηκολόγηση τού Κάστρου.
Παράδοση τής Κρήτης στους
Τούρκους
1673 Ό Ά λέξ. Μαυροκορδάτος μέ-
γας διερμηνεύς
1684-1715 Νέος Βενετοτουρκικός πό­
λεμος
Ξένη ιστορία καί λογοτεχνία
1572 Σφαγή τής νύχτας τού αγίου
Βαρθολομαίου
1573 Tasso, Aminta
1580 Montaigne, Les Essais
1581 Tasso, Gerusalemme L i­
berata
1583 L. Groto, La Calisto
1585 Θάνατος τού Ronsard
1586 Tasso, Il Re Torrismondo.
L. Groto, Lo Isach
1590 Guarini, Pastor Fido.Spen­
ser, Faerie Queene (M I)
1594 Σαίξπηρ, Ριχάρδος Β'
1597 Σαίξπηρ, Ρωμαίος και Ίου-
λιέτα. Βάκων, Δοκίμια (1η
έκδ.)
1602 Σαίξπηρ, "Αμλετ
1603 Θάνατος ’Ελισάβετ τής ’Α γ­
γλίας
1605 Θερβάντες, Δ ον Κιχώτης
1611 Σαίξπηρ, Τρικυμία
1616 Θάνατος Σαίξπηρ καί Θερ­
βάντες
1619 ’Αρχή τού Τριακονταετούς
πολέμου
1623-40 Μουράτ Δ'
1624 Ό Ρισελιέ πρωθυπουργός
1625 Βάκων, Δοκίμια, τελική
μορφή
1633 Καταδίκη τού Γαλιλαίο.,
1636 Corneille, Le Cid
1637 Descartes, Le Discours de
la méthode
1648 Συνθήκη τής Βεστφαλίας
1649 Έκτέλεση Καρόλου Α' τής
’Αγγλίας
1656 Μεχμέτ Κιοπρουλής Μέγας
βεζύρης
1660 Pascal, Les Pensées
1664 "Ηττα των Τούρκων άπό
τούς Αύστριακούς. Μολιέ-
ρου, Ταρτούφος
1667 Milton, Paradise Lost
1673 Θάνατος τού Μολιέρου
1677 Σπινόζα, ’Ηθική (έκδοση
μετά το θάνατό του). Ra­
cine, Phèdre
1683 ’Αποτυχία τής πολιορκίας
τής Βιέννης άπό τούς Τούρ­
κους
 Νεοελληνική λογοτεχνία Ελληνική ιστορία Ξένη ιστορία καί λογοτεχνία
1687 Ό Μοροζίνης στήν Πελοπόν­ 1687 Newton, Philosophiae na-
νησο' δεύτερη Βενετοκρατία turalis principia mathe­
(ώς 1714). Πολιορκία καί άλω­ matica
ση ’Αθηνών' άνατίναξη Παρ­ 1689 Πέτρος ό Μέγας, τσάρος
θενώνα τής Ρωσίας
1690 J. Locke, Essay concerning
Human Understanding
1693 J. Locke, On Education
1703 Χρονικόν Εαλαξιδίον 1699 Συνθήκη τοϋ Κάρλοβιτς.
1708 ’Άνθη ενλαβείας 709 Ό Νικόλαος Μαυροκορδάτος Fénelon, Télémaque
1713 Έρωτόκριτος, 1η έκδ. ήγεμών Μολδαβίας
1714 Θάνατος Ή λία Μηνιάτη 1714 Leibniz, La Monadologie
ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΦΑΝΑΡΙΩΤΩΝ.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩ­ 1715 "Αλωση Ναυπλίου' τέλος τοϋ
ΤΙΣΜΟΣ Βενετοτουρκικοΰ πολέμου
1716 Γέννηση Ευγενίου Βούλγαρη 1716 Πολιορκία Κέρκυρας άπό τούς
1718 Ν. Μαυροκορδάτος, Φιλοθέου Τούρκους 1718 Συνθήκη τοϋ Πασάροβιτς
Πάρεργα 1719 Defoe, Robinson Crusoe
1720-21 Δράματα Π. Κατσαΐτη 1724 Πρώτα μουσικά δράματα
τοϋ Μεταστάσιου
1740 Φρειδερίκος Β' βασιλέας τής
Πρωσίας
1742 Ε. Young, Night Thoughts
1748 Γέννηση Λ. Κοραή στη Σμύρνη 1748 Montesquieu, L’Esprit des
lois
1749-1803 Vittorio Alfieri
1751 L’Encyclopedic (πρώτο μέ-
ρ°ς)
1753 Goldoni, La Locandiera

1754-1828 Vincenzo Monti

1 757 περ. Γέννηση Ρήγα Βελεστινλή 1760 J. Macpherson, Ossian
1760-79 Κοσμάς ό Αίτωλός 1762-96 Αικατερίνη Β' αύτοκρά-
τειρα Ρωσίας
1762 Rousseau, Du Contrai so­
cial
1 767 Winckelmann, Geschichte
1 766-84 ’Έργα Κ. Δαπόντε (θάν. der Kunst des Allertums
1784)'
1768- 74 Ρωσοτουρκικός πόλεμος 1768 Thomas Gray, Poems
1769- 70 Κίνημα Όρλώφ. Καταστρο­
1771 Γέννηση Γ. Βηλαρά φή Πελοποννήσου
17 72 Γέννηση Α. Χριστόπουλου 1774 Γκαΐτε, Βέρθερο;
1774 Συνθήκη τοϋ Κιουτσκούκ Καϊ-
ναρτζί 1776 Διακήρυξη τής ’Αμερικα­
νικής ’Ανεξαρτησίας
1779 I. Μοισιόδαξ, Παιδαγωγία 1781 Kant, Kritik der reinen
Vernunft
1782 Rousseau, Confessions.
1783 Οί Έλληνες άποκτοϋν τό δι­ Θάνατος τοϋ Μεταστάσιου
1783-90 ’Έργα Δ. Καταρτζή (γένν. 1698)
καίωμα τής ναυσιπλοΐας ύπο
ρωσική σημαία
1787-1803 Πόλεμοι τών Σουλιωτών
1788 Ό Ά λής, πασάς τής ’Ηπείρου 1788 Barthélemy, Le Voyage
1788 Ό Κ οραής εγκ α θ ίσ τα τα ι, στο du jeune Anacharsis
ΙΙαρίσι 1789 Γαλλική ’Επανάσταση
1789 ’Αλληλογραφία Λάμπρου Φω-
τιάδη καί Δ. Καταρτζή 1790 Γκαΐτε, Φάονστ (πρώτο μέ­
1790-91 'Ο Ρήγας στή Βιέννη. Σχο- ρος)
λεϊον τών ντελικάτων εραστών
1792 Γέννηση Α. Κάλβου στη Ζά­ 1793 ’Αποκεφαλισμός Λουδοβί­
κυνθο κου ΙΣΤ' τής Γαλλίας.
1795 Δ. Γουζέλη, Ό Χάσης, κωμω­ V. Monti, Basvilliana
δία
 Νεοελληνική λογοτεχνία
1797 Γέννηση Μακρυγιάννη
1798 Γέννηση Δ. Σολωμοϋ
1800 Γέννηση Γ. Τερτσέτη
1803 Γέννηση Α. Σούτσου
1805 Γέννηση Γ. Ζαλοκώστα. Α.
Χριστόπουλος, Γραμματική τής
Αίολοδωρικής, Α. Κοραής,
Προλεγόμενα
1806 Θάνατος Εύγ. Βούλγαρη (γένν.
1716). Γέννηση Π. Σούτσου
1807 Θάνατος Δ. Καταρτζή (γένν.
1720/25)
1808-18 *0 Σολωμός στην ’Ιταλία
1809 Γέννηση A. Ρ. Ραγκαβή
1811 Γέννηση Α. Λασκαρ άτου,
Α. Χριστόπουλος, Λυρικά
1814 Γέννηση I. Τυπάλδου. Βηλαράς,
Ή Ρωμαίικη γλώσσα
1817 Γέννηση Θ. Όρψανίδη στη
Σμύρνη
1818-23 Πρώτα ποιήματα του Σο­
λωμοϋ
1822 Σολωμός, Rime Improvvisate
1823 Θάνατος Γ. Βηλαρα (γένν.
1771). Σολωμός, "Υμνος εις την
’Ελευθερίαν
1824 Γέννηση Α. Βαλαωριτη, I. Κα-
ρασούτσα, Δ. Βαλαβανη. Δ.
Σολωμός, Διάλογος. Α. Κάλ-
βος, Ή Λύρα
1826 Γέννηση I. Πολυλα, Γ. Μαρκο-
ρα. Α. Κάλβος, Λυρικά
1827 Α. Σοϋτσος, Σάτνραι
1829 'Ο Μακρυγιάννης αρχίζει να
γράφει τά ’Απομνημονεύματα
του
1830 Α. Μάτεσης, 'Ο Βασιλικός
ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ
1831 Π. Σοϋτσος, 'Ο 'Οδοιπόρος
’Ελληνική ιστορία
1797 Κατάληψη Ίονίων Νήσων άπό
τούς Γάλλους δημοκρατικούς
1798 ’Εκτέλεση τοΰ Ρήγα
1799 Τά Ίόνια νησιά καταλαμβάνον­
ται άπό τούς Ρωσοτούρκους
1800 Ίόνιος Πολιτεία
1803 'Ο Ά λ ή πασάς καταλαμβάνει
το Σούλι
1806 Ρωσοτουρκικός πόλεμος
1809 Οΐ "Αγγλοι στή Ζάκυνθο
1814 'Ίδρυση Φιλικής Εταιρείας
1815 Ήνωμένον Κράτος τών Ίονίων
Νήσων (έως 1864)
1821 Έκρηξη 'Ελληνικής ’Επανά­
στασης. Ό Α. 'Υψηλάντης στο
’Ιάσιο, εξέγερση στήν^ Πελο­
πόννησο (Μάρτιος). Αλωση
Τριπολιτσάς (’Οκτώβριος)
1822 Καταστροφή τοΰ Δράμαλη στα
Δερβενάκια (’Ιούλιος)' πρώτη
πολιορκία τοΰ Μεσολογγίου
(Χριστούγεννα)
1824 Καταστροφή τών Ψαρών. Θά­
νατος τοΰ Μπάιρον στύ Μεσο­
λόγγι. 'Ο Θωμάς Μαϊτλαντ
Αρμοστής τών Ίονίων νήσων
1825 ’Απόβαση τοΰ Ίμπραιμ στήν
Πελοπόννησο
1826 "Εξοδος τοΰ Μεσολογγίου
1827 ’Εκλογή I. Καποδίστρια ώς
Κυβερνήτου. 'Ο Fr. A dam 'Αρ­
μοστής τών Ιονίων Νήσων.
Ναυμαχία Ναβαρίνου
1830 Πρωτόκολλο τοϋ Λονδίνου. Ή
Ελλάδα άνεξάρτητο κράτος
1831 Δολοφονία Καποδίστρια
Ξένη ιστορία καί λογοτεχνία
1797 Συνθήκη τοΰ Καμποφόρμιο.
Καταστροφή τοΰ γαλλικού
στόλου στο Άμπουκίρ
1799 Ό Ναπολέων πρώτος ύπατος
1800 Novalis, Hymnen an die
Nacht
1801 Ugo Foscolo, Ultime let­
tere di Jacopo Ortis
1802 Γέννηση τοΰ V. Hugo. 'Ο
V. Monti καθηγητής τής
ποίησης στήν Παβία
1804 'Ο Ναπολέων αύτοκράτορας
1805 Ναυμαχία τοΰ Τραφάλγκαρ.
Ό Μεχμέτ Ά λής πασάς τής
Αίγύπτου. Θάνατος του Σίλ-
λερ
1807 Φόσκολος, ΟΙ Τάφοι
1809 Ό Μέττερνιχ καγκελάριος.
Πρώτη έπίσκεψη τοΰ λόρ­
δου Μπάιρον στήν Ελλάδα
1812 Byron,Childe Harold (1-11)
1815 Μάχη τοϋ Βατερλώ. Man­
zoni, Inni sacri
1816 'Ο Φόσκολος στο Λονδίνο
1S 1 7. Kea:~, i n ay nr.
1820 Lamartine, Les Medita­
tions poétiques
1821 Συνέδριο τοΰ Λάιμπαχ. Θά­
νατος τοΰ Ναπολέοντα
1822 Shelley, Hellas. Θάνατος
τοΰ Shelley (γένν. 1792)
1824 Leopardi, Canzoni
1826 Ποιήματα Hòlderlin
1827 Θάνατος Ugo Foscolo
(γένν. 1778) καί V. Monti
(γένν. 1754) ^ (
1828-29 Ρωσοτουρκικός πόλεμος.
Συνθήκη τής· Άδριανουπο-
λεως ,
1830 Ίουλιανή έπανασταση. V.
Hugo, Hernani
1831 Balzac, Le Pére Goriot
 Νεοελληνική λογοτεχνία
1833 Θάνατος του Α. Κοραή στο
Παρίσι (γένν. 1748). Σολωμός,
Ό Κρητικός, Οί Ελεύθεροι
πολιορκημένοι (2ο σχεδίασμα,
1833-34)
1835 Γέννηστ, Δ. Βικέλα στή Σύρο
1836 Δ. Βυζάντιος, Βαβυλ.οννία. Γέν­
νηση Ε. Ροΐδη στή Σύρο
1843 Γέννηση Δ. ΙΙαπαρρηγόπουλου
1844 Γέννηση Σπ. Βασιλειάδη
1847 Θάνατος Α. Χριστόδουλου
(γένν. 17 72)
1849 Γέννηση Γ. Βιζυηνοϋ, Α. Έ -
φταλιώτη. Σολωμός, Πορφύρας
1850 Α. Σου τσος, 'Η Ιονοκοιιάχος
'Ελλάς. A. Ρ. Ραγκαβής, Ό
Αύθέντης τον Μορέως
1851 Γέννηση Α. ΙΙαπαδιαμάντη, Α.
Πάλλη
1854 Θάνατος Δ. Βαλαβάνη (γένν.
1824). Γέννηση Γ. Ψυχάρη
1855 Π. Καλλιγάς, Θάνος Βλέκας
1856 Γέννηση I. Παπαδιαμαντόπου-
λου (Jean Moréas). Α. Αα-
σκαράτος, Tà Μυστήρια τής
Κεφαλλονιας. I. Τυπάλδος, Ζΐιά-
φορα ποιήματα
'Ελληνική Ιστορία Ξένη ιστορία καί λογοτεχνία
1833 ’Ά φ ιξη τοΰ βασιλέα Όθωνα 1832 θάνατος τοΰ Γκαίτε (γένν.
στο Ναύπλιο 1749)
1834 Ή ’Αθήνα πρωτεύουσα
1837 ’Ενθρόνιση βασίλισσας Βι­
κτωρίας τής ’Αγγλίας
1838 Dickens, Oliver Twist
1839 Stendhal, La Chartreuse
1843 Κίνημα 3ης Σεπτεμβρίου. Πα­ de Parme
ραχώρηση Συντάγματος
1848 Έπανάσταση Φεβρουάριου.
Engels - Marx, Κομμουνι­
1849 Συνταγματικές μεταρρυθμίσεις στικό μανιφέστο.
στά Ίόνια Νησιά Thackeray, Vanity Fair
1850 Αποκλεισμός τοΰ Πειραιά από
τον Parker
1852 Ό Ναπολέων Γ’ αύτοκρά-
τορας. Gautier, Émaux et
Camées
1854 ’Επαναστατικά κινήματα στην 1854-56 Κριμαϊκός πόλεμος
’Ήπειρο, Θεσσαλία καί Μακε­
δονία

1857 Θάνατος του Σού.ωμού σ.ήν m ai Flaubert, Mudarne

Κέρκυρα (γένν. 1798). Γέννηση Bovary
Ν. Καμπά. Α. Βαλαωρίτης,
Μνημόσυνα

1858 Θάνατος Γ. Ζαλοκώστα (γένν.

1805) 1859 Darwin, The Origin of
1859 Δ. Σολωμός, Tà Ευρισκόμενα Species
(έκδ. I. Πολυλά). Γέννηση Κ.
Παλαμά, Γ. Δροσίνη

1860 Γέννηση Λ. Μαβίλη. I. Καρα-

σούτσας, 'Η Βάρβιτος
Θάνατος Α. Σούτσου (γένν.
1863
1803). Γέννηση Κ. Καβάφη
Θάνατος Μακρυγιάννη (γένν.
1864
1797). A. Ρ. Ραγκαβής, Διο­
νύσου πλους
1866 Γέννηση Α. Καρκαβίτσα. Ε.
Ροίδης, Ή πάπισσα ’Ιωάννα
1867 Γέννηση Γρ. Ξενόδουλου
1868 Θάνατος II. Σούτσου (γένν.
1806). Γέννηση Κ. Κρυστάλλη,
Κ. Χατζόπουλου
1869 Θάνατος Α. Κάλβου (γένν.
1792). Γέννηση Μ. Μαλακάση.
X. Γ. Πολίτης, Νεοελληνική
Μυθολογία
1862 ΛΓ. Hugo, Οί "Αθλιοι
1862 Παραίτηση ’Όθωνος
1863 Γεώργιος Α' βασιλέας
1865 Δολοφονία Προέδρου Αίν-
1864 Παραχώρηση από την ’Αγγλία
στην ’Ελλάδα των Ιονιων Νή­ κολν. Le Parnasse contem-
porain
σων
1866-69 Κρητική έπανάσταση. Ά να - 1866 Ντοστογιέφσκυ, ’’Εγκλημα
και τιμωρία
τίναξη τής μονής Άρκαδιου
1867 ’Ίψεν, Πέερ Γκύντ. Μάρξ,
7ο Κεφάλ.αιο. Τολστόι, Πό­
λεμος καί ειρήνη
1869 Γέννηση τοΰ Γκάντι καί
τοΰ A. Gide
 Νεοελληνική λογοτεχνία
1870 Γέννηση I. Γρυπάρη
1872 Γέννηση Κ. Θεοτόκη
1873 Θάνατος I. Καρασούτσα (γένν.
1824) καί Δ. Παπαρρηγόπου-
λου (γένν. 1843)
'Ελληνική ιστορία
1870 "Ιδρυση άνεξάρτητης βουλγα­
ρικής Εκκλησίας (έξαρχάτο).
Μακεδονικό ζήτημα
Ξένη ιστορία καί λογοτεχνία
1870 Ποιήματα Dante Gabriel
Rossetti
1870-71 Γαλλογερμανικός πόλε­
μος
1871 Κομμούνα στο Παρίσι

1874 Θάνατος Γ. Τερτσέτη (γένν.

1800) καί Σπ. Βασιλειάδη
γένν. 1844). Γέννηση Σπ. Πα-
σαγιάννη
1875 Γ. Μαρκοράς, Ό "Ορκος
1877-78 Διαμάχη Ε. Ροΐδη καί Α.
Βλάχου
1879 Θάνατος Α. Βαλαωρίτη (γένν.
1824). Δ. Βικέλας, Λουκής
Λάρας. Πρώτο διήγημα Α.
Παπαδιαμάντη
1875 Ό Χαρ. Τρικούπης πρωθυπουρ­ 1875 Τρίτη Γαλλική Δημοκρατία
γός 1876 Mallarmé, L ’ Après-midi
1877-78 Ρωσοτουρκικός πόλεμος- έ- d1un faune
παναστατικά κινήματα στην
Ήπειρο καί τή Θεσσαλία
1878 Συνθήκη 'Αγίου Στεφάνου. Συ­
νέδριο Βερολίνου. Παραχώρηση
τής Κύπρου στους "Αγγλους

Η ΓΕΝΙΑ TOT 1880. ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ

ΠΑΡΝΑΣΣΙΣΜΟΣ
1880 Ν. Καμπάς, Στίχοι. Γ. Δρο- 1880 Zola, Nana
σίνης, 'Ιστοί αράχνης 1881 Προσάρτηση τής Θεσσαλίας καί
τής περιοχής τής ’Άρτας

1882-85 Κυβέρνηση X. Τρικου..η- 1883 Nietzsche, - λ - ?ρε·.υ_υ

1883 Θάνατος I. Τυπάλδου (γένν. Zarathustra
1814). Γέννηση Ν. Καζαντζάκη οργάνωση τοϋ κράτους, ενισχυ-
ση των οικονομικών
1883-84 Διηγήματα Γ. Βιζυηνοϋ
1884 Γέννηση Α. Σικελιανοϋ, ^ Κ.
Βάρναλη. Γ. Δροσίνης, Ειδύλ­
λια 1885 Zola, Germinai
1885 Α. Καρκαβίτσας, πρώτα διη­
γήματα
1886 Θάνατος Θ. Όρφανίδη (γένν.
1817). Κ. Παλαμας, Τά τρα­
γούδια τής πατρίδας μου 1888 Γέννηση T. S. Eliot
1888 Ψυχάρης, Το Ταξίδι μου. Γέν­
νηση Κοσμά Πολίτη
1889 Α' Φιλαδέλφειος διαγωνισμός
1890 Γέννηση Κ. Ούράνη. Β' Φιλα-
δέλφειος διαγωνισμός. Κ. Πα- 1891 T. Hardy, Tess of the
λαμάς, Τάμάτια τής ψυχής μου. D’ Urbervilles. O. Wilde,
Γ.' Μαρκοράς, Ποιητικά έργα The Picture of Dorian
1892 Θάνατος A. Ρ. Ραγκαβή (γένν. Gray
1809). Γέννηση Στρ. Μυοιβήλη 1893 L.-M. Hérédia, Les Tro-
1893 Ε. Ροίδης, 7α Είδωλα phées
1894 Θάνατος Κ. Κρυστάλλη (γένν.
1868)
1895 Θάνατος Α. Παράσχου (γένν. 1895 ’Εκλογική ήττα X. Τρικουπη
1838). Γέννηση Φ. Κόντογλου. (πεθαίνει το 1896)
Σονέτα του Μαβίλη καί τοϋ
Γρυπάρη
1896 Θάνατος I. Πολυλά (γένν.
1826). Γέννηση Κ. Καρυωτάκη.
Κ. Καβάφης, Τείχη. Α. Καρκα­
βίτσας. Ό Ζητιάνος
 Νεοελληνική λογοτεχνία
1897 Κ. Παλαμας, 'Ίαμβοι καί, Ανά­
παιστοι. Ψυχάρης, Τ’ 'Όνειρο
τοϋ Γιαννίρη
1898 Κ. Παλαμας, Ό Τάφος. Κ. 1898
Χατζόπουλος, πρώτες συλλογές
1898- 99 Περιοδικό Τέχνη
1899 Γέννηση Τ. ’Άγρα
1900 Γέννηση Γ. Σεφέρη
1901 Θάνατος Α. Αασκαράτου (γένν.
1811). Γέννηση Α. ’Εμπειρικού.
Ευαγγελικά. «Χέα Σκηνή».
«Βασιλικό Θέατρο»
1903 Όρεστειακά. Περιοδικό Νου- 1903-08 Μακεδονικός αγώνας
μάς. Α. Παπαδιαμάντης, Ί Ι
Φόνισσα. Κ. Παλαμας, 7οι-
σενγενη
1904 Θάνατος Ε. Ρο'ί'δη (γένν. 1836). 1904 Θάνατος Παύλου Μελά
Γέννηση Ή λία Βενέζη. Κ.
Παλαμας, ΊΊ 'Ασάλευτη ζωή.
Κ. Καβάφης, Ποιή/ιατα (πρώ­
τη έκδοση σέ τεύχος)
1905 Γέννηση Γ. Θεοτοκά
1907
Θάνατος Δ. Βερναρδάκη (γένν.
1833). Γέννηση Α. Τερζάκη. Κ.
Παλαμας, Ό Δωδεκάλ.ογος τοϋ
Γύφτον
1908 Γέννηση Μ. Καραγάτση
1908- 11 ’Ανώτερο Δημοτικό Παρθε­
ναγωγείο Α. Δελμούζου στο
Βόλο
1909 Θάνατος Σπ. Πασαγιάννη (γένν.
1874). Γέννηση Γ. Ρίτσου, Π.
ΙΙρεβελάκη. Α. Σικελιανός, Ό
Άλαφροΐσκιωτος. Γρ. Ξενό-
πουλος, Στέλλα Βιολάντη
1910 Αυτοκτονία Π. Γιαννόπουλου.
Γέννηση Ν. Έγγονόπουλου. Κ.
Παλαμας, Ή Φλ.ογέρα τοϋ βα­
σιλιά. "Ιδρυση «’Εκπαιδευτικού
'Ομίλου». Κ. Καβάφης, Ποιή­
ματα (2η έκδοση σέ τεύχος)
1911 Θάνατος Γ. Μαρκορά (γένν.
1826) καί Α. Παπαδιαμάντη
(γένν. 1851). Γέννηση Ο. Έ -
λύτη καί Ν. Βρεττάκου
1912 Θάνατος Λ. Μαβίλη (γένν.
1860)
1915 Κ. Παλαμας, Βωμοί. Γ. Δρο-
σίνης, Φωτερά σκοτάδια
1915- 17 Α. Σικελιανός, Πρόλογος
στη ζωή
Ελληνική ιστορία Ξένη ιστορία καί λογοτεχνία
1897 Κρητική επανάσταση. Ε λλη­ 1897 A. Gide, Les Nourritures
νοτουρκικός πόλεμος καί ήττα terrestres
τής Ελλάδας. Συνθήκη Κων­
σταντινουπόλεως. Βούλγαροι
κομιτατζήδες στή Μακεδονία
Αύτονομία στην Κρήτη' ό πρίγ­
κιπας Γεώργιος "Τπατος Α ρ ­
μοστής 1899- 1902 Πόλεμος των Μπόερς
1899 J. Moréas, Stances
1901 Θάνατος Βικτωρίας, βασί­
λισσας τής ’Αγγλίας
1902 D’ Annunzio, Francesca
da Bimini
1903 G. B. Shaw, Man and
Superman
1904 Άγγλογαλλική Εγκάρδια
Συνεννόηση
1904-:12 R. Holland, Jean-
Chrislophe
1905
’Επανάσταση στή Ρωσία
1907 Bergson, L’ Evolution
créatrice. Rilke, Neue Ge-
dichte
1908 Έπανασ τατική κυβέρνηση Ε. 1908 Κίνημα «Νεοτούρκων»
Βενιζέλου στήν Κρήτη
1909 ’Επαναστατικό κίνημα Γουδί
1910 Ό Ε. Βενιζέλος στήν Ελλάδα' 1910 Θάνατος Τολστόι (γένν.
γενικές εκλογές 1828)
1911 Κυβέρνηση Ε. Βενιζέλου. ’Ανα­
θεώρηση τοϋ Συντάγματος τοϋ
1864
1912 Κατάληψη τής Ρόδου από τούς
’Ιταλούς
1912-13 Βαλκανικοί πόλεμοι
1913 Δολοφονία Γεωργίου Α'. Συν­ 1913 S. Freud, Totem und
θήκη Βουκουρεστίου: στήν Ε λ ­ Tabu. D. H. Lawrence,
λάδα παραχωροϋνται ή "Η­ Sons and Lovers. Proust,
πειρος, ή λίακεδονία, ή Κρήτη A la recherche du temps
καί τά νησιά τοϋ Αιγαίου perdu
1914-18 Α' Παγκόσμιος Πόλεμος 1914-18 A' Παγκόσμιος Πόλεμος
1915 Διαφωνία Βενιζέλου καί βα­
σιλέα Κωνσταντίνου' παραί­
τηση τοϋ πρώτου (’Οκτώβριος)
1916 Ό Βενιζέλος στή Θεσσαλονίκη. 1916 Barbusse, Le Feu
Κυβέρνηση «’Εθνικής Άμύνης»
 Νεοελληνική λογοτεχνία
1917 A. Σικελιανός, Μήτηρ Θεοϋ. Κ.
Χατζόπουλος, Φθινόπωρο. Ε κ ­
παιδευτική μεταρρύθμιση
1918 Γ. Δροσίνης, Κλειστά βλέφαρα
1919 I. Γρυπάρης, Σκαραβαίοι καί
Τερακότες
1920 Θάνατος Α. Βλάχου (γένν.
1838) καί Κ. Χατζόπουλου
(γένν. 1868). Δολοφονία I.
Δραγούμη
1920-30 Διηγήματα Δ. Βουτυρά
1921 Κ. Καρυωτάκης, Νηπενθή
1922 Θάνατος Α. Καρκαβίτσα (γένν.
1866). Κ. Βάρναλης, Το φως
που καίει. Φ. Κόντογλου, Pedro
Cazas
1923 Θάνατος Α. Έφταλιώτη (γένν.
1849) καί Κ. Θεοτόκη (γένν.
1872). Ν. Καζαντζάκης, ’Α ­
σκητική
1924 Σ. Μυριβήλης, Ή ζυ)ή εν τάφφ
(1η έκδ.). Θρ. Καστανάκης,
Πρίγκιπες
1927 Πρώτες Δελφικές Εορτές
1928 Αύτοκτονία Κ. Καρυωτάκη
(γένν. 1896)
'Ελληνική ιστορία
1917 Παραίτηση βασιλέα Κωνσταν­
τίνου. Βασιλέας ’Αλέξανδρος.
Κυβέρνηση Ε. Βενιζέλου
1919 Συνθήκη του Neuilly
1920 Συνθήκη των Σεβρών. Στην
Ελλάδα παραχωρεϊται ή Δ.
Θράκη καί ή εντολή τής διοι-
κήσεως της περιοχής Σμύρ­
νης. ’Εκλογική ήττα Ε. Βενι­
ζέλου (1 Νοεμβρίου). Επάνοδος
του Κωνσταντίνου
1921 Κίνημα τοΰ Μουσταφά Κεμάλ
1922 Μικρασιατική καταστροφή.
Στρατιωτική έπανάσταση- πα­
ραίτηση Κωνσταντίνου. Γεώρ­
γιος Β'
1923 Συνθήκη τής Λωζάνης· άνταλ-
λαγή πληθυσμών
1924-35 Ελληνική Δημοκρατία (Α.
Π απαναστασ ίου)
1928-32 Κυβέρνηση Ε. Βενιζέλου
Ξένη ιστορία καί λογοτεχνία
1917 Ρωσική Έπανάσταση. V a­
léry, La Jeune Parque
1920 Κοινωνία τών Εθνών
1922 ’Άνοδος Μουσσολίνι στήν
’ Ιταλία. Τ. S. Eliot, The
Waste Land. J. Joyce,
Ulysses
1923 Rilke, Sonnette an Or­
pheus. Pirandello, ’Ερρί­
κος δ A'.
1924 G. B. Shaw, St. Joan.
Θάνατος τοΰ Λένιν. Μα­
νιφέστο υπερρεαλιστών
1926 F. Kafka, Das Schloss
1927 V. Woolf, To the Light­
house
1928 Lorca, Romancero Gitano.
Yeats, The Tower

1929 Θάνατος Γ. Τ’υχάρη (γένν. 1929 E. Remai qu--. In.

1854). Γ. Θεοτοκάς, Ελεύθερο nichts Neues
πνεύμα, δοκίμιο 1930 Θάνατος D. H. Lawrence
1930 Δεύτερες Δελφικές Εορτές 1930 Σύμφωνο έλληνοτουρκικής φι­
λίας (γένν. 1885)
Η ΓΕΝΙΑ TOT 1930
1930 Σ. Μυριβήλης, 'Π ζωή εν τά­
φφ (2η έκδ.)
1931 Γ. Σεφέρης, Στροφή. Η. Βε-
νέζης, Τό νούμερο 31328. Κ. 1932 'Ο Φ. Ροϋζβελτ εκλέγεται
Πρόεδρος τών II.Π.Α.
Πολίτης, Λεμονοόάσος 1933 Άνοδος Χίτλερ στή Γερ­
1933 Θάνατος Κ. Καβάφη (γένν.
1863). Μ. Καρχγάτσης, Ό σνν- μανία
ταγματάρχης Λιάπκιν
1934 Θάνατος Φ. Πολίτη (γένν.
1890) 1935 Ή ’Ιταλία εισβάλλει στήν
1935 Θάνατος Λ. Πάλλη (γένν. 1935 ’Αποκατάσταση τής μοναρχίας·
έπάνοδος Γεωργίου Β'. Θά­ ’Αβησσυνία
1851). Κ. ΙΙχλαμχς, Οί Νύ­
χτες τον Φήμιον. 1λ Σεφερης, νατος Ε. Βενιζέλου
Μνθιστόρημα. Α. Εμπειρικός,
Υψικάμινος 1936-39 ’Ισπανικός εμφύλιος πό­
1936 Γ. Θεοτοκάς, ’Αργώ 1936 4 Αύγούστου, Δικτατορία I.
Μεταξά λεμος
1938 «Κρίση τοΰ Μονάχου». Sar­
1938 Ν. Καζαντζάκης, ’Οδύσσεια tre, La Nausée
1940 Α. Σικελιανός, Σίβνλλα, τρα­ 1940- 41 Έλληνοϊταλικός πόλεμος 1939 Ή ’Ιταλία εισβάλλει στήν
Αλβανία. Θάνατος S.
γωδία. Ο. Έλύτης, Προσανα­ Freud (γένν. 1883)
τολισμοί
1941- 44 Γερμανική καί ιταλική κα-1939-45 Β' Παγκόσμιος Πόλεμος
τοχή.
 Νεοελληνική λογοτεχνία 'Ελληνική Ιστορία Ξένη ιστορία καί λογοτεχνία
1941-44 Τό ΚΚΒ καί ό ΕΛΑΣ παί­ 1940 Μάχη τής Γαλλίας. Μάχη
ζουν το σημαντικότερο ρόλο τής ’Αγγλίας
στην αντίσταση. Ό ελληνικός
στρατός μαζί μέ τούς συμμά­
χους στή Μέση ’Ανατολή καί
1942 Θάνατος I. Γρυπάρη (γένν. αργότερα στην ’Ιταλία 1942 Μάχη τού Έ λ-Άλαμέιν. Α.
1870) Camus, L’ Etranger
1943 Θάνατος Κ. Παλαμά (γένν. 1943 Πτώση τού Μουσσολίνι
1859) καί Μ. Μαλακάση (γένν.
1869)
1944 Θάνατος Τ. ’Άγρα (γένν. 1899) 1944 ’Οκτώβριος,’Απελευθέρωση τής 1944 Eliot, Four Quartets
Ελλάδας. Δεκέμβριος, Κομ­
μουνιστικό κίνημα' καταστέλ-
λεται με τή βοήθεια του αγγλι­
1945 Α. Τερζάκης, Ή ΙΙριγκιττέσσα κού στρατού 1945 Θάνατος ΙΙροέδοου Ροΰζ-
Ίζαμπύ) βελτ (γένν. 1882)
1946 Α. Σικελιανός, Λορικός βίος. 1946 Μάρτιος, βουλευτικές εκλογές.
Ν. Καζαντζάκης, ’Λλέξης Ζορ- Σεπτέμβριος, δημοψήφισμα.
μτιάς Επάνοδος Γεωργίου R'
1 947 «Δόγμα Τρούμαν». 1 Α π ρ ι­ 1947 Camus, La Peste
λίου: θάνατος Γεωργίου Β'.
Βασιλέας Παύλος 1948 Θάνατος του Γκάντι
1947-49 Εμφύλιος πόλεμος 1949 ’Εγκατάσταση Λαϊκής Δη­
1948-50 Μυθιστορήματα Ν. Κχζαν- 1948 "Ενωση Δωδεκάνησου μέ την μοκρατίας στήν Κίνα. G.Or­
τζάκη Ελλάδα well, Nineteen Eighty-Four
1951 Θάνατος Γ. Δροσίνη (γένν. 1951 Κυβέρνηση Α. Παπάγου 1950 Θάνατος G. Β. Shaw (γένν.
1859), Γρ. Ξενόπουλου (γένν. 1856)
1867) καί Α. Σικελικνοΰ (γένν. 1950-51 Πόλεμος Κορέας
1884) 1951 Θάνατος A. Gide (γένν.
1869)

1953 Θάνατος Κ. Ούράνη (γένν. 1954-55 Κυπριακό ζήτημα 1953 Θάνατο: τού Στάλιν \·;ζίί.
1890) 1879)
1955 ’Οκτώβριος, Θάνατος Α. Πα­ 1955 Θάνατος A. Einstein (γένν.
πάγου. Κυβέρνηση Κ. Καρα­ 1879) καί Th. Mann (γένν.
μανλή (EPE) 1875)
1957 Θάνατος X. Καζχντζάκη (γένν.
1883) 1958 'Ο στρατηγός Χτέ Γκώλλ
1959 Συμφωνίες Ζυρίχης καί Λον­ Πρόεδρος τής Γαλλικής Δη­
δίνου: ή Κύπρος άνεξάρτητη μοκρατίας. Β. Pasternak,
δημοκρατία (Αύγουστος 1960) Dr. Zhivago
1960 Θάνατος Μ. Καραγάτση (γένν. 1960 Ό J. F. Kennedy εκλέγε­
1908). Ο. Έλύτης, "Αξιόν έστί ται Πρόεδρος των Η.Π.A.

1963 TÒ βραβείο ΧΤόμπελ στον Γ. 1963 Μάιος, Δολοφονία Γρ. Λαμ- 1963 Χοέμ. Δολοφονία τού Προ­
πράκη, μέλους τής ΕΔΑ, στή έδρου Κέννεντυ (γένν. 191/)
Σεφέρη
Θεσσαλονίκη. ’Ιούνιος, Παραί­
τηση κυβερνήσεως Καραμανλή
1964 Φεβρουάριος, Ή Ένωση Κέν­
τρου (Γ. Παπανδρέου) κερδίζει
τήν πλειοψηφία στις εκλογές.
Μάρτιος, Θάνατος τού βασιλέα
Παύλου. Κωνσταντίνος Β'
1965 ’Ιούλιος, Ό Γ. Παπανδρέου 1965 ’Επίθεση Η.Π.Α. στο Βιετ­
1965 Θάνατος Φ. Κόντογλου (γένν. νάμ. Θάν. W. Churchill
1895) υποχρεώνεται άπό τόν βασιλέα
νά παραιτηθεί' πολιτική κρίση (γένν. 1874) καί Τ. S. Eliot

1966 Δεκέμβριος, 'Γπηρεσιακή κυ­ 1966 Πολιτιστική επανάσταση

1966 Θάνατος Γ. Θεοτοκά (γένν.
βέρνηση I. Παρασκευόπουλου, στήν Κίνα
1905)
Διοικητή τής ’Εθνικής Τρα-
πέζης
 Νεοελληνική λογοτεχνία Έλληνικ.ή ιστορία
1967 Θάνατος Θ. Καστανάκη (γένν. 1967 ’Απρίλιος, Παραίτηση Κυβερ-
1901) νήσεοις Παρασκευοπούλου' κυ­
βέρνηση Π. Κανελλόπουλου
(EPE)· διάλυση τής Βουλής καί
προκήρυξη εκλογών για τις
28 Μαί'ου. 21 ’Απριλίου, Πρα­
ξικόπημα των συνταγματαρ­
χώ ν 13 Δεκεμβρίου, αποτυχη­
μένο βασιλικό κίνημα' 6 Κων­
σταντίνος φεύγει στη Ρώμη
1968 Αύγουστος, ’Απόπειρα κατά
του Γ. Παπαδόπουλου από τον
Ά λ . Παναγούλη. Όκτώβρ.,
Θάνατος Γ. Παπανδρέου (γένν.
1888)' εκδηλώσεις κατά του
καθεστώτος στην κηδεία
1969 Θάνατο; Στρ. Μυοι3ήλη (γένν. 1969 Δεκ. ’Άρση τής λογοκρισίας
1892)
1970 Δεκαοχτώ κείμενα 1970 Δίκες εναντίον μελών αντιστα­
σιακών οργανώσεων
1971 Θάνατος Γ. Σεφέοη (γένν.
1900)
Ξένη ιστορία καί λογοτεχνία
1967 Ίούλ.: Άραβοϊσραηλινός
πόλεμος («τών έξ ήμερών»),
Όκτ. : Θάνατος τοϋ Τσε
Γκουεβάρα στη Βολιβία
1968 Μάιος: Φοιτητικές ταραχές
στο Παρίσι. Αύγ.: Σοβιε­
τική επέμβαση στην Τσε­
χοσλοβακία
1969 21 Ίουλ.: ’Απόβαση άμερι-
κανών άστροναυτών στή σε­
λήνη. Σεπτ.: Πραξικόπη­
μα στή Λιβύη· έγκαθίδρυση
Δημοκρατίας' Συνταγμα­
τάρχης Καντάφι. Ρ. Νίξον
Πρόεδρος Η,11.A, Βίλλυ
Μπράντ Καγκελάριος Όμο-
σπ. Δημοκρατίας Γερμανίας
1970 ’Εκλογική νίκη τής δημο­
κρατικής παράταξης στή
Χιλή. Άλλιέντε
1971 Ή Λαϊκή Δημοκρατία τής
Κίνας μέλος τοϋ Ο.Η.Ε.

1972 Ταραχές στή Β. Ιρλανδία

1973 Θάνατος Ή λία Βενέζη (γένν. 1973 Μάρτ.: ’Εξέγερση φοιτητών 1973 Σεπτ.: Πραξικόπημα στή
1904). (ΝομικήΣχολή).Μάιος: Κίνημα Χιλή. ’Ανατροπή καί θά­
τοϋ Ναυτικού. Ίούν.: Κατάργη­ νατος τοϋ Άλλιέντε. Στρα­
ση τής Βασιλείας άπό τον Γ. τηγός ΙΙινοσέτ
ΙΊαπαδόπουλο καί ανακήρυξη
τής Δημοκρατίας. Ίούλ.: «Δη­
μοψήφισμα». Αύγ.: ’Αμνηστία.
Νοέμ.: ’Εξέγερση Πολυτεχνεί­
ου. Προκήρυξη τοϋ Στρατιωτι­
κού Νόμου. ’Ανατροπή Παπα­
δόπουλου. Δ. Ίωαννίδης (Κυ­
βέρνηση Ά δ . Άνδρουτσόπου-
λου. Πρόεδρος Δηαοκρατίας Φ.
Γκιζίκης)

1974 Θάνατος Κ. Βάρναλη (γένν.
1884), Ν. Καββαδία (γένν.
1910), Κ. Πολίτη (γένν. 1883)
1974 15-20 ’Ιουλίου: Πραξικόπημα 1974 Πτώση τής δικτατορίας
στην Κύπρο. 'Ο Μακάριος δια­ στήν Πορτογαλία. ΓΙραςι-
φεύγει. Τουρκικά στρατεύματα κόπημα στήν Αιθιοπία* ανα­
άποβιβάζονται στήν Κύπρο καί τροπή τοϋ Χα'ϊλέ Σελασιέ.
καταλαμβάνουν το Β. τμήμα τοϋ Αύγ.: Παραίτηση Γ. Νίξον
νησιού (έπιχείρηση «Α ττίλας»), ό Τζ. Φόρντ Πρόεδρος τών
23 ’Ιουλίου: Πτώση τοϋ δικτα- Η.ILA.
τορικοΰ καθεστώτος. Κυβέρ­
νηση ’Εθνικής Ενότητας (Πρό­
εδρος Κ. Καραμανλής, ’Α ντι­
πρόεδρος Γ. Μαΰρος). Νοέμ.:
Γενικές έκλογές για τήν άνά-
δειξη ’Αναθεωρητικής Βουλής.
Εκλογική νίκη Ν. Δημοκρατί­
ας. Κυβέρνηση Κ. Καραμανλή
 P* ’ rl
^Ο 18’ I· ' ) X ' > o-
' 8K ^5 ' »?
*3 «

8 ^ 8 iX; π ; XHH 'S-~ w * £

ΕΚΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ*
o’ -1 K^ ο­ I*b
HjJ • a s * 3 -^
Q-
ι- 2 “ ò « · t* Η O -o
·: I* ^ F*
**="• i,’
« fp
γη

• 2 * ^ o ii QE, r<n- a ^ '**

>~ f H V p-
o "«
'f=· b
r<
O ^
-< - o p- . b
^
?
I ' ~S ^ ΐ » ν > x k
« «U 1cn.
O S?
fc: o’ ?

ο- -B
LT0 ' j -E-W
' 8 - '8
, 2 -b E- > -
^ ^ <3 Jr
ω
4 b -S * £ 1
M -; μ " ’ Ο ^ « 2 S -W o
v. ^ , t v)' v p - _ «
. fi >
ς\ ' 8 t) > -> "P p · . <·θ *3
{J!C
ΓΡ"-to
tj <K
·7 > ® t·
© θ A e ? rQ - l* ? -1Λ0<
5~©<
■ b fc I* 3. b « P 'S
~ b >
A' ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ
I 'l
1. ΙΣΤΟΡΙΑ TOT NE0T ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Άσπρέας Γ., Πολίτικη ιστορία τής νεωτέρας rΕλλάδος, 1821-1928, 2η

I !
~ O- 8 > (0 -X -S V ‘ P*
ίχ.8., 3 τόμοι, ’Αθήνα 1930.
' 8 5> D Ό
b -8
o 1 3 \' 8
• CD ω - 3 • ev Βακαλόπουλος Λ. Ε., Ιστορία τον νέου ελληνισμόν, 4 τόμοι, Θεσσαλο­
8
* W G O
8-CQ8_~br ~ . 8 O νίκη 1961-1974 (το έργο συνεχίζεται).
8 ,, L, <50 Q_
*-- X%
§ ba ^^ò'p'S'pfiO ,
£ ^ n8 ----- Πηγές της ιστορίας τού νέου ελληνισμόν (1204-1669), Θεσσαλονίκη
» IP 8
0:^8 o.
^ ^ ^ 8 ' *«0
μ -2 s vp ^ b, 8 8
8 1%5·
* 3 - 8 ** ·
~ " 0-0
« σ>riω v ,,
K-VN
bb
b* ±Γ
8 ί ·ι c?- Βουρνάς Τάσος, 'Ιστορία της νεώτερης 'Ελλάδας. ’Από την ’Επανάσταση
°
b
°W
CO'to
E-H
f, D
^ X 8
τον 1821 ώς rò κίνημα τον Γονόί, ’Αθήνα 1974.
"2 6 ^
ω W <| t> . O À ’Εκδοτική ’Αθηνών Α.Ε. (έκδ.), ’Ιστορία τον ελληνικόν έθνους. (Για τή
2^3 ϋ<50
n P § « rw p · · νεώτερη ιστορία, ώς τώρα οί τόμοι: Γ-ΙΕ', ’Αθήνα 1974-78. ’Από
V/·
n J:^
Θ-
t ί-Η «Ο ' « Η * την "Αλωση ώς το 1941).
<1 VP
c -lS -' 'S cq g"
t *\P ( · JS- -p .yt- 0 .. ? Finley G. A., The History of Greece under Ottoman and Venetian
H3 ξ P Ò rl , a.- w- ,' · ’ * x.
8 1
IL Domination, Λονδίνο 1856. (Καί ελληνική μετάφραση: ’Ιστορία της
> b Q.
8 £--<£- >- o-<
"8 o' ^ « ω vp ω^ p^- >-'ω co_
o p Τουρκοκρατίας και τής ’Ενετοκρατίας στην ’Ελλάδα, ’Αθήνα 1958).
ϋ N t · OO r, 8 <50 <1 b Ζακυθηνός Δ. Α., Ή Τουρκοκρατία. Εισαγωγή εις την νεωτέραν ιστορίαν
τον ’Ελληνισμού, ’Αθήνα 1957.
----- Ή πολιτική ιστορία τής νεοττέρας ’Ελλάδος, ’Αθήνα 1962.
Κορδάτος Γιάννης, ’Ιστορία τής νεώτερης ’Ελλάδας, 4 τόμοι, ’Αθήνα
1957-1958.
* Ή βιβλιογραφία αύτή δέν είναι εξαντλητική. Στά τέσσερα πρώ­
i l τα κεφάλαια άναφέρονται δλες οί εκδόσεις (σπάνιες οί περισσότερες)
3 των κειμένων. Στά υπόλοιπα ή αναγραφή των εκδόσεων τοϋ κάθε συγ­
»* v o ‘5
Ni VC0 N 1 γραφέα θά έδινε στή βιβλιογραφία δυσανάλογη έκταση. (Mtà τέτοια α­
ίο
S -'8 3
Ο k-o JU' ° ναγραφή περιέχεται στή Συνοπτική μου ’Ιστορία τής νέας ελληνικής
s ω λογοτεχνίας. Βιβλιογραφία, ’Επίμετρο, 3η έκδ., ’Αθήνα 1977). ’Εδώ
-S ^ (2 περιορίζομαι ν’ άναφέρω μόνο αξιόπιστες εκδόσεις 'Απάντων, δπου υ­
-sr- Cy
o J CωO- πάρχουν. Για τον καταρτισμό τής βιβλιογραφίας πολλά οφείλω σέ προ­
Ξ
sr·
γενέστερες βιβλιογραφικές εργασίες' μνημονεύω ειδικά τοϋ Κ. Θ. Δη-
lP F μαρά στήν ’Ιστορία του, την εκτενή βιβλιογραφία στήν 3η έκδοση της
iO Letteratura Neoellenica (1969) τοϋ Bruno Lavagnini, καί τή βιβλιο­
Ο
co 8 .2 o " γραφία στήν ’Ιστορία τοϋ Mario V itti (έλλην. έκδοση, 1977). Πρβ. καί
< w © 2 d Κ. Θ. Δημαρα, Κ. Κουμαριανοΰ, Λ. Δρούλια, Modern Greek Culture.
00 p j
A Selected Bibliography, 4η έκδ., ’Αθήνα 1974. Μελέτες καί άρθρα
C- Γ - για ειδικότερα θέματα άναφέρονται συνηθέστερα στίς οικείες υποση­
σ> σ>
μειώσεις.
391
 ΕΚΛΟΓΙΙ Β ΙΒΛ ΙΟΓΡ ΑΦ ΙΑ Σ
Μαρκεζίνης Σπ., Πολίτικη Ιστορία της νεωτέοας 'Ελλάδος 1828-1964
4 τομοι, Αθήνα, Πάπυρος, 1966-68.
Mendelsohn-Bartholdy Κ., Geschichte Griechenlands von der Eroberung
Kons tantinopels dutch die Tiirken 1453 bis au f unsere Tape 2
τομοι, Λιψια 1870-74. (Καί ελληνική μετάφραση Α. Βλάχου:
Ιστορία της Ελλάδος άπύ τής εν έτει 1453 άλώσεως τής Κωνσταντι-
’Α θ ή ν α ΐ 8 7IT7β}™*' Τ°ύβκων μέχρΐ τών καθ ’ 0βΟς Ζβόνοιν, 2 τόμοι,
Παπαρρηγόπουλος Κ., 'Ιστορία τοϋ ελληνικού ’Έθνους, άπό τών άοχαιο-
τατων χρόνων μέχρι vow νεωτέρων, 5 τόμοι, 1η εκδ. ’Αθήνα 1865-74.
Πολλές έπανεκδόσεις (άπό τήν 4η έκδοση 6 τόμοι μέ συμπλήρωμα
απο τον 11. Καρολιδη γιά τά χρόνια 1830-1881).
Sophocles S. Μ., A History of Greece, Θεσσαλονίκη 1961 ("Ιδρυμα Με­
λετών Χερσονήσου τοϋ Αίμου, 45).
Svoronos Ν., Histoire de la Grèce moderne, Παρίσι, P.U.F., 1953
[«Que sais-je?»].^ (Ελληνική έκδοση, συμπληρωμένη καί θεωρημένη
τον ^υγγραφεα, με πλούσιο βιβλιογραφικό οδηγό άπό τόν Σπ.
Ασόραχά. Επισκόπηση τής νεοελληνικής ιστορίας, μετάφραση Α ί-
κατερινης Άσδραχά, [Αθήνα], Θεμέλιο, 1976).
Woodhouse C. Μ., The Story of Modern Greece, Λονδίνο Faber and
Faber, 1968.
2. ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
Browning R., Medieval and Modern Greek, Λονδίνο 1969. (Καί με-
ταφραση: Η ελληνική γλώσσα, μεσαιωνική και νέα, ’Αθήνα 1972).
Kapsomenos S. G., Die griechische Sprache zwischen Koine und Neu-
griechisch, Μόναχο 1958 (Berichte zum XI. Internationalen By-
zantinisten-Kongress).
ΚθΡδ1973 Γ ’ Ιστ°ρία τοϋ ? λωσσικοϋ μας ζητήματος, 2η έκδ., ’Αθήνα
Μέγας A. Ε 'Ιστορία τοϋ γλωσσικού ζητήματος, 2 τόμοι, ’Αθήνα 1925-27.
Mirambel A., La langue grecque moderne, Description et analyse, Πα-
ρισι 1959. (Μετάφραση άπό τόν Στ. Κ. Καρατζδ θά έκδοθεΐ σύντομα
απ° Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη).
Thomson G., The Greek Language, Cambridge 1960. (Καί μετάφραση:
Η ελληνική γλώσσα, αρχαία καί νέα, ’Αθήνα 1964).
Thumb Albert, Handbuch der neugriechischen Volkssprache. Gramma-
tik, Texte, Glossar, 2η έκδ., Στρασβούργο 1910.
Τριανταφυλλίδης Μ. Α., Νεοελληνική Γραμματική, Πρώτος τόμος: 'Ιστο­
ρική Εισαγωγή, ’Αθήνα 1938. (Μέ ογκωδέστατο ’Επίμετρο, δπου
περιεχονται 1) Κείμενα (όλων τών εποχών), 2) Μαρτυρίες, 3) Συμ­
πληρώματα).
"Απαντα, 8 τόμοι, Θεσσαλονίκη 1963-65, καί Γενικό Ευρετήριο,
1969. (Τομ. 1-2 Ερευνητικά, τόμ. 3 Νεοελληνική Γραμματική, 'Ι­
στορική Εισαγωγή (βλ. παραπ.), τόμ. 4-7 Γλωσσικό ζήτημα και
γλωσσοεκπαιδευτικά, τόμ. 8 Διάφορα).
( ) Νεοελληνική Γραμματική (τής δημοτικής), ’Αθήνα 1941. (Συντά-
392
ΕΚΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑΣ
χτηκε άπό ’Επιτροπή μέ πρόεδρο καί εισηγητή τόν Μ. Τριανταφυλλί-
δη). ’Ανατύπωση, μέ διορθώσεις, Θεσσαλονίκη 1978. ^
— Μικρή Νεοελληνική Γραμματική, 1η έκδ., ’Αθήνα 1949, 2η έκδ.
(μέ βελτιώσεις), Θεσσαλονίκη 1975 (Έκδοση Ινστιτούτού Νεοελλην.
Σπουδών Πανεπ. Θεσσαλονίκης). — ’Επίτομη τής προηγούμενης.
(___ ) Νεοελληνική Γραμματική. ’Αναπροσαρμογή τής Μικρής Νεοελλη­
νικής Γραμματικής τοϋ Μ. Τριανταφυλλιδη, Αθήνα, ΟΕΔΒ, 1976.
2η έκδ. 1977. —'Η επίσημη κρατική Γραμματική για το Δημοτικό
καί τό Γυμνάσιο, μέ τήν έπιμέλεια τοϋ ΚΕΜΕ.
Χατζιδάκις Γ. Ν., Μεσαιωνικά και Νέα 'Ελληνικά, 2 τομοι, Αθήνα
1905-07.
-----Σύντομος Ιστορία τής ελληνικής γλώσσης, Αθήνα 1915, 3η έκδ.,
1967.
3. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ
Βαλέτας Γ., ’Επίτομη ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, ’Αθήνα 1966.
Beck H.-G., Geschichte der byzantinischen Volksliteralur, Μονάχο 1971
(Byzantinisches Handbuch, 2. Teil, 3. Band). _ ,
Βουτιερίδης Ή λ. IL, Σύντομη Ιστορία τής νέας ελληνικής λογοτεχνίας
(1000-1930), ’Αθήνα 1933. (3η έκδ., μέ συμπλήρωμα Δ. 1 ιακου
(1931-1976), ’Αθήνα 1976). , , ,
Δημαράς Κ. Θ., ’Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (απο τις πρώτες
ρίζες ώς τήν εποχή μας), 6η έκδ., ’Αθήνα 1975.^ ( Τπαρχουν και με­
ταφράσεις στα γαλλικά, βουλγαρικά καί άγγλικά). ,
Ζαβίρας Γ., Νέα 'Ελλάς ή 'Ελληνικόν Θέατρον, έκδοσις Γ. Κρεμου,
’Αθήνα 1872. (Καί ανατύπωση, ’Επιμέλεια, εισαγωγή και ευρετήριο
Τ. Α. Γριτσόπουλου, ’Αθήνα 1972 ['Εταιρεία Μακεδονικών Σπου-
Hesseling D. C., Histoire de la littérature grecque moderne, traduite du
néerlandais par N. Pernot, Παρίσι, Les Belles-Lettres, 1924.
Καμπάνης A., 'Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, ’Αθήνα 1925, 5η
έκδ. 1948 (φωτομηχανική άνατύπωση, 1971).
Knos Β., L’ Histoire de la littérature néo-grecque. La période jusqu en
1821, Uppsala 1962.
Krumbacher K., Geschichte der byzantinischen Lileratur, 2η εκό., Μο­
νάχο 1897. (Καί έλληνική μετάφραση Γ. Σωτηριάδη, 3 τομοι, Α ­
θήνα 1897-1900 [Βιβλιοθήκη Μαρασλή]. Έπανέκδοση, 6 τομοι, Α ­
θήνα, Πάπυρος, 1964-65). _ „
Lavagnini Β., La letteratura neoellenica, 3η αναθεωρημένη εκόοση,
Φλωρεντία-Μιλάνο 1969 (μέ πλούσια βιβλιογραφία). (1η έκδ. 1965).
Μαστροδημήτρης II. Δ., Εισαγωγή στή νεοελληνική φιλολογία, 3η εκδ.,
’Αθήνα, Παπαζήσης, 1978. „ , pnp , qvi
Mirambel A., L a littérature grecque moderne, Παρίσι, Γ. u .r ., ivoo
[«Que sais-je?»]. _ ,
Πολίτης A., Συνοπτική 'Ιστορία τής νέας ελληνικής λογοτεχνίας, βιβλιο­
γραφία, ’Επίμετρο, 3η έκδ. (μέ προσθήκες καί βελτιώσεις), Θεσσα-
λονίκη 1977.
393
 ΕΚ Λ Ο ΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑΣ
Σάθας Κ. Ν ., Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφία των h τοίς γράμμασ,
διαλαμψαντων Ελλήνων (1453-1821), ’Αθήνα 1868.
Vitti Μ., Storia della letteratura neogreca, ERI, [Torino 1971] (Καί
VE0M^ λογοτεχνία, ΓΑΘή-'
Einfuhrung in die Geschichte der neugriechischen Literatur ΓΜό-
ναχο, Ilueber, 1972], ' ’Αντωνίου, Έλύτης, Ικατσος).
τ 4. ΑΝΘΟΛΟΓΙΕΣ
I. ΠΟ ΙΗ ΣΗ
’Α π ο σ τ ο λ έ ς Η. Ν ’Ανθολογία, 1708-1952, 2 τόμοι, 9η έ'κδ., Α θήνα
1967 (1η εκδ. 1933). — Απο το 1969 συνεχίζεται άπό τον Ρένο 'Ηρ
Αποστολιδη : Ανθολογία τής νεοελληνικής γραμματείας. Ή ποίηση
\Μ2-\2Τΐημ°Τΐκη’ άπ0 TÒVμεσαίωνα ώς τίς !ιέβες 3 τόμ°ι.’
Περανθης Μ., Μεγάλη ελληνική ποιητική άνθολογία (1453-1954) 3 τόιιοι
Αθήνα 1954. ^ ’
Πολίτης Αίνος, Ποιητική ’Ανθολογία, 2η έκδοση άναθεωρημένη, 8 βι­
βλία, Αθήνα, ( Εκδόσεις Δωδώνη, 1975-1977. (1. Πρίν άπό τήν "Α­
λωση, 2. Μετά την 'Αλωση, 15ος καί 16ος αιώνας, 3. Ή Κρητική
ποίηση του 17ου αιώνα, 4. Οί Φαναριώτες καί ή ’Αθηναϊκή σχολή
5. Ο Σολωμος και οί Έφτανησιώτες, 6. Ό Παλαμας καί οί σύγ­
χρονοι του, 7. Καβαφης, Σικελιανός καί ή ποίηση ώς το 1930 8
Η γένια τοΰ 1930 καί ό Σεφέρης). ’ πεζό. Το 5ο καί το 6ο μέρος, σσ. 468-618 άναφέρονται στη νεοελλη­
Trypams C. A . Medieval and Modern Greek Poetry, An Anthology
Οξφόρδη, Clarendon Press, 1951.
II. Π Ε Ζ Ο ΓΡΑ Φ ΙΑ
Αποστολιδης II. N To διήγημα ανθολογημένο, 3 τόμοι, ’Αθήνα 1953-60
Ά ιο / τ / ’α τΛψ δημοτικής πεζογραφίας, 3 τόμοι, ’Αθήνα
iy47^*9. ( A tto τον 15ο atcova έως σήμερα).
Νέα ανθολογία τον ελληνικού διηγήματος, ’Αθήνα 1969.
Mirambel A., Anthologie de la prose néo-hellénique (1884-1961) In
εκδ., Παρίσι 1950 (2η ϊκδ., 1962). 1 Βαρίκας Β., Συγγραφείς και κείμενα, A' 7967-7965, ^Αθήνα 197υ. (Κρι
Νενεδάκη A ’Ανθολογία ελληνικού διηγήματος, 1900-1963, ’Αθήνα 1963
7S! "007X77-^7;:™’’“” n» - ""» "· ’Αβ«”
Η“ Β7“ ό7ΐΧ:1"7Ϊ«..ί9"“ 5" Λ''
Βλ. άκόμη:
ε μ " ·
Βασική Βιβλιοθήκη,^ 48 τόμοι, ’Αθήνα, Άετός-Ζαχαρόπουλος, 1952-58
( Εκτεταμένη ανθολόγηση έργων άπό τή βυζαντινή έποχή ώς τίς
φία)^ ^ Κα°ε τ0μ,0ς μέ » “^ Ρ ° τίτλο, εισαγωγή καί βιβλιογρα-I.
III. Μ ΕΤΑΦ ΡΑΣΕΙΣ
Axioti Μ. - Hadzis 1)., Antigone lebt; neugriechische Erzahlungen Βε-
ρολινο 1961. e (το τελευταίο έκδόθηκε απο τον Η. Peinot).
39 4
ΕΚΛΟΓΙΙ Β ΙΒΛΙΟΓΡ ΑΦ ΙΑΣ
Italven Rea, Modera Greek Poetry, Νέα Ίορκη 1949.
fria r Κ., Modern Greek Poetry. Translation, Introduction, an Essay
on Translation, and Notes by —, Νέα ' Ιορκη 1973. ( Εκτενής
εισαγωγή. Μεταφράσεις άπό τον Καβάφη ώς τον Βρεττακο).
Keeley Ε.- SherrardP., Six Poets of Modern Greece, chosen, translated,
introduced by —, Λονδίνο 1960. (Καβάφης, Σικελιανός, Σεφερης,
. ,. .
-----Four Greek Poets: C. P. Cavafy, G. Sefens, Od Elytis ft. Gatsos.
Poems chosen and translated from the Greek, Λονδίνο 1 Job.
Lavagnini Bruno, Trittico neogreco, Porfiras, Kavafis, Sikehanos,pre­
sentati e tradotti d a - , ’Αθήνα 1954. (Κείμενο καί μετάφραση).
___ Arodafausa, Poeti neogreci (1880-1940), Αθήνα 19υ7. (Κείμενο
καί μετάφραση). _ , __ . jn , B ,
Levesque R έ Domaine grec, 1930-1946, Γενευη-Παρισι 194/ . (Μετά­
φραση είκοσι συγγραφέων).
R o s e n thal-Kamarinea Is. Neugriechische Erzahler: erne Anthologie;
iibertragen, herausgcgeben und unit einem Nachwort versehen,
Freiburg i. Br. 1958. . , .,
___ Griechenland erzàhlt. 19 Erzahlungen, ausgewahlt eingeleatet
und aus dem Griechischen ubertragen, lnscher Verlag, 1965.
Stomeo P., Antologia della lirica greca moderna, τόμ. 1, Eolomos,
Cavafy, [Lecce 1955]. (Κείμενο καί μετάφραση)
Trypanis C. A., The Penguin Book of Greek Verse, Harmoridsworth
1971. (’Ανθολογία, άπό τον "Ομηρο στον Έλύτη, μέ μετάφραση σε
V itti Mario, Poesia greca del Novecento, Edizione riveduta e au­
mentata, 1966 (Collana Fenice, 10). (’Από τή γένια του 1880 ως
τή μεταπολεμική ποίηση. Κείμενο, μετάφραση καί έκτενης εισαγω­
γή. 1η εκδ. 1957).
5. ΜΕΛΕΤΕΣ
I. ΓΕΝΙΚΑ
Αύγέρης Μ., "Ελληνες λογοτέχνες, ’Αθήνα 1971.
τικές σέ έφημερίδα, δημοσιευμένες άπό το 1961 ώς το 19bo, για δια
φορους λογοτέχνες, κυρίως σύγχρονους).
Irmscher J., (έκδ.), Problems, der neugriechischen Literatur, t τομοι,
Βερολίνο 1959-60 (Berliner Byzantinistische Arbeiten, 14-17).
Καραντώνης A., Φυσιογνωμίες, 2 τόμοι ’Αθήνα 1959-60.
(Keeley Ε. καί Bien Ρ„ έκδ.), Modern Greek Writers, Princeton [1972],
(’Ανακοινώσεις στο Συμπόσιο νεοελληνικών σπουδών στο Innceton
το φθινόπωρο τοϋ 1969: Σολωμός% Κάλβος, Μάτεσης, Παλαμας,
Καβάφης, Καζαντζάκης, Σεφερης, Ελυτης). . ,
Legrand Ε., Bibliographic Hellénique, ou description raisonnee des
ouvrages publiés par des Grecs: (a) all XVe et X VIe siecles,_ t
τόμοι, Παρίσι 1883, 1903-5, (b) au XVIR siècle, 5, Π“Ρι0σ.1
1894-96, 1903, (c) au XVIIR siècle, 2 τομοι, ΙΙαρισι 1918, 1928
3 95

ΕΚΛΟΓΉ ΒΙΒΛΙΟΓΡ ΑΦ ΙΑΣ
ΙΙαναγιωτοπουλος I. Μ., 7α πρόσωπα καί τά κείμενα, 6 τόμοι, ’Αθήνα
1943-55 (2. Ή πεζογραφία τοϋ μεσοπόλεμου, 3. Παλαμάς, 4. Καβά-
φης, 5. Μαλακάσης, Πορφύρας, 'Άγρας, Καρυωτάκης).
Ηατσης Χάρης, Μεγάλε) Ιζγκυκλοπαιδεια της νεοελληνικής λογοτεχνίας
(άπό τον 10ο αιώνα μ.Χ. μέχρι σήμερα), 12 τόμοι, ’Αθήνα 1968-1971.
Pernot Η., Etudes de littérature grecque moderne, 2 τόμοι, Παρίσι
1916-18. (L Διγενής, ΓΙροδρομικά, ’ Ερωτοπαίγνια, Κρητική λογο­
τεχνία, 2. Ερωτόκριτος, Κάλβος, Λασκαράτος).
II. Π Ο Ι Η Σ Η
Αύγέρης Μ., Εισαγωγή στην ελληνική ποίηση, 3η έκδ., ’Αθήνα 1971.
Baud-Bovy S., Poesie de ία Grece moderne, Λωζάνη 1946. (Κάλβος,
Σολωμός, ΙΙαλαμας, Καβάφης, Σικελιανός).
Διαλέξεις περί 'Ελλήνων ποιητών τοϋ ΙΘ' αίώνος, 2 τόμοι, 2η έκδ., ’Α ­
θήνα 1925/ (Κάλβος, Σοϋτσοι, Λασκαράτος, Τυπάλδος κ.ά.).
Θρύλος Α., Κριτικές μελέτες, 3 τόμοι, ’Αθήνα 1924-25. (1. Σολωμός, 2.
ΓΙαλαμάς, 3. Γρυπαρης, Χατζόπουλος, Μαλακάσης, Καβάφης, Πορ­
φύρας).
Καραντώνης Α., Εισαγωγή στή νεώτερη ποίηση, ’Αθήνα 1958. Γύρω άπό
τη σύγχρονη ελληνική ποίηση, ’Αθήνα 1961. — Καί τά δύο σ’ έναν
τόμο, 5η έ'κδ. βελτιωμένη, ’Αθήνα, Παπαδήμας, 1978.
Παράσχος Κλ., Δέκα "Ελληνες λυρικοί, ’Αθήνα 1937.
----- "Ελληνες λυρικοί, ’Αθήνα 1953.
Πολίτης Λ., Θέματα τής λογοτεχνίας μας, 2 τόμοι. Πρώτη σειρά, 2η έκδ.,
Δεύτερη σειρά, Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινίδης, 1976.
Sherrard Ph., The Marble Threshing Floor: Studies in Modern Greek
Poetry, Λονδίνο 1956. (Σολωμός, Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός,
Σεφέρης).
Spyridaki Ο., La Grece et la poesie moderne, Παρίσι, Les Belles Let-
tres, 1954. (Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός κ.ά.).
III. Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ
Θρύλος Α., Μορφές τής ελληνικής πεζογραφίας, 2 τόμοι, ’Αθήνα 1962-63.
Σαχίνης Α., Ή σύγχρονη πεζογραφία μας, ’Αθήνα 1951, 2η έκδ.. Γαλα­
ξίας, 1969.
----- Το ιστορικό μυθιστόρημα, ’Αθήνα 1957, 2η έκδ., Θεσσαλονίκη 1971.
----- Τό νεοελληνικό μυθιστόρημα. 'Ιστορία καί κριτική, ’Αθήνα 1958,
2η έκδ., Γαλαξίας 1970.
Χάρης Π., "Ελληνες πεζογράφοι, 5 τόμοι, ’Αθήνα 1954-68.
Χατζίνης Γ., Ελληνικά κείμενα, ’Αθήνα 1955.
IV . ΘΕΑΤΡΟ
Θρύλος Α., Μορφές καί θέματα του θεάτρου, 2 τόμοι, ’Αθήνα 1961-62.
Λάσκαρης Ν., 'Ιστορία τοϋ νεοελληνικού θεάτρου, 2 τόμοι, ’Αθήνα 1938-39.
Pontani F. Μ., Teatro neoellenico, Μιλάνο, Nuova Accademia, 1962.
(Εισαγωγή, καί μετάφραση τοϋ Βασιλικού τοϋ Μάτεση, της Τρι-
, σεύγενης^ τοϋ Παλαμά καί τοϋ Ψυχοσάββατου τοϋ Ξενόπουλου).
Σιδέρης Γ., 'Ιστορία τοϋ νέου ελληνικού θεάτρου (1794-1944), τόα. 1
Α θήνα 1951. ’ μελέτη 1’. Μηλιάδη, ’Αθήνα 1925, έκδ. Στοχαστή.
396
ΕΚΛΟΓΙΙ Β ΙΒΛ ΙΟΓΡ ΑΦ ΙΑ Σ
-----Νεοελληνικό θέατρο (1795-1929), ’Αθήνα 1953 (Βασ. Βιβλιοθ. 40).
___ (καί άλλοι), The Modern Greek Theatre, Λ Concise History, trans­
lated from the Greek by Lucille Vassardaki, Α θήνα 1957. (’Εκτός
άπό τή Συνοπτική Ιστορία, γραμμένη άπό τον Γ. Σιδέρη, δύο εισα­
γωγικά σημειώματα, τοϋ Αίμ. Χουρμούζιου για το αρχαίο δραμα στις
μέρες μας, καί τοϋ Λ. Πολίτη για τό Κρητικό θέατρο στήν εποχή τής
’Αναγέννησης). 'Τπάρχει καί μετάφραση στα γαλλικά: Le théàtre
néogrec. Histoire abrégée du théàtre néogrec, traduite du grec
par Jean Gaitanos, Α θήνα 1957.
Valsa M., Le théàtre grec moderne, de 1453 à 1900, Βερολίνο 1960
(Berliner Byzantinistische Arbeiten, 18).
B' ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ
ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
I. Κ ΕΙΜ ΕΝΑ
Συλλογές: , .
Ζώρας Γ. Θ., Βυζαντινή ποίησις, ’Αθήνα 1956 (Βασική Βιβλιοθήκη, 1)
(’Ανθολογία). , ,
Κριαράς Ε., Βυζαντινά ίπποτικά μυθιστορήματα, ’Αθήνα 1955 (Βασική
Βιβλιοθήκη, 2). (Καλλίμαχος, ΒέλΟανόρος, Ίμπέριος, Φλόριος).
Lambros Sp., Collection de romans grecs en langue vulgaire et en vers,
Παρίσι 1880. (Καλλίμαχος, Ίμπέριος, Λόγος περί Δυστυχίας κ.ά.).
Legrand E., BibliothéqUe grecque vulgaire, 9 τόμοι, Παρίσι 1880-1902.
(Διάφορα κείμενα, άπό τή βυζαντινή έποχή ώς τον 18ο αιώνα).
Wagner G., Carmina graeca medii aevi, Λιψία 1874. (Λιηγησις τετρα­
πόδων, Συναζάριον γαίδάρου, Πονλολόγος, ΓΙωρικολόγος, και κυ-
’Αλεξάνδρου, Λιήγησις τοϋ: Reichmann 8., Das byzantinische Alexander-
gedichl, Meisenheim am Gian 1963 (ή διασκευή τοϋ 1388).
Διήγησις τοϋ Αλεξάνδρου. The Tale of Alexander, The Rhymed
Version. Critical edition, with an Introduction and Commen­
tary by David Holton, Θεσσαλονίκη 1974 (Βυζαντινή καί Νεοελ­
ληνική Βιβλιοθήκη, 1).
Ή Φυλλάδα τοϋ Μεγαλέξαντρου. Διήγησις ’Αλεξάνδρου τον Μα-
κεδόνος. ’Επιμέλεια Γιώργος Βελουδης, Αθήνα 197 7 ( Ερμής, Νεα
'Ελληνική Βιβλιοθήκη, 39). ..
’Απολλώνιος ό Τύριος: Jannsen A., Narratio neograeca Apollonu Tyru,
Amsterdam 1954 (μέ λατινική μετάφρ.·έκδοση όχι ικανοποιητική).
Ά χιλληίς: Hesseling D. C., Ιέ Achilléide byzantine, Amsterdam 1919. ^
Stomeo A., Achilleide, poema bizantino, Lecce 1958 (ιταλική
μετάφραση μέ σημειώσεις).
Βέλθανδρος καί Χρυσάντζα: Κριαράς, Μυθιστορήματα.
Βέλθανδρος καί Χρυσάντζα, μυθιστόρημα 13ου αιώνα. Είσαγ.
3 97
 ΕΚ Λ 0Γ1Ι ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑΣ
ΒΜθανδρος καί Χρνσάντζα, μεσαιωνικό ερωτικό μυθιστόρημα.
Επιμέλεια Άλέκου καί Ελένης Παπαγεωργίου, Α θήνα 1968 έκδ
Γρηγόρη.
Βελισαρίον, Διήγησις: Cantarella R., στό: Studi bizantini e neoellenici
4 (1935).
Follieri E., Il poema bizantino di Belisario, στο* Accademia
Nazionale dei Lincei. Atti del Convegno Internazionale sul tema:
La poesia epica e la sua formazione, Ρώμη 1970.
Γλύκας Μιχαήλ: Μιχαήλ Γλυκά, Στίχοι ονς εγραψε καθ' δν κατεσχέθη
καιρόν, Κριτική έκδοση Εΰδ. Θ. Τσολάκη, Θεσσαλονίκη 1959.
Αιγενης Ακρίτας: Καλοναρος Π., Βασίλειος Αιγενης 5Ακρίτας, l à ειιμ.ε-
τρα κείμενα, 2 τόμοι, ’Αθήνα, Δημητράκος, 1941. (Το κείμενο των
παραλλαγών ’Άνδρου-Τραπεζούντας, G rottaferrata καί Έσκοριάλ.
Εισαγωγή καί σημειώσεις).
Mavrogordato John, Digenes Akrites, edited with an introduc­
tion, translation and commentary, ’Οξφόρδη, Clarendon Press,
1956 (ανατυπ. 1963). (Tò κείμενο τής παραλλαγής Grottaferrata).
Trapp E., Digenes Akrites. Synoptische Ausgabe der alleren
Versione», Βιέννη 1971 (Wiener Byzantinistische Studien, 8).
(Κριτική παράλληλη έκδοση των κειμένων Έσκοριάλ, Grottaferrata
καί ’Άνδρου-Τραπεζούντας).
Διήγησις των τετραπόδων: Wagner, Carmina.
Tsiouni Vasiliki, Παιδιόφραστος διήγησις των ζώων των τετρα­
πόδων, Critical edition, Μόναχο 1972 (Miscellanea Byzantina
Monacensia, 15).
Καλλίμαχος καί Χρυσορρόη: Κριαρας, Μυθιστορήματα.
Pichard Μ., Le Roman de Callimaque et de Chrysorrhoè, Πα­
ρίσι, Les Belles Lettres, 1956.
Λίβιστρος καί Ροδάμνη: Lambert J., Le Roman de Libistros et Rho-
damnè, Amsterdam 1935.
Rotolo V., Libistro e Rodamne, romanzo cavalleresco bizantino.
Introduzione e versione italiana, ’Αθήνα 1965.
Προδρομικά ποιήματα: Hesseling 1). C. et P e rn o tti., Poèmes prodro-
miques en grec vulgairc, Amsterdam 1910 (Verhandelingen K
Akademie, 11.1).
Πτωχολέων: Wagner, Carmina.
Schick J., Corpus Ilamleticum, τόμ. 5 (1938).
Σαχλίκης Στέφανος: Wagner, Carmina.
ΙΙαπαδημητριου Συνοδης, Ο Στέφανος Σαχλίκης καί το ποίημά
του « Ά φ ήγησις παράξενος» (ρωσ.), ’Οδησσός 1896.
Φαλιερος Μαρίνος: Ζωρας Γ. Θ., Ο ποιητης Μαρίνος Φαλιέρος, Κρητι­
κά Χρονικά 2 (1948). (Έκδοση τριών ποιημάτων).
Bakker W. F. -G em ert A. F. van, The Ρίμα παρηγορητική of
Marinos Falieros, Studia Byzantina et Neohellenica, Leiden 1972
(σσ. 74-195).
----- The Λόγοι διδακτικοί of Marinos Falieros, Leiden 1977
(Byzantina Neerlandica, 7).
Gemert A. I . van, Marinos Falieros en zijn beide liefdesdro-
men, Amsterdam 1973. (Τα δύο ερωτικά).
398
ΕΚΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑΣ
Φλώριος καί ΙΙλατζιαφλόρα: Κριαράς, Μυθιστορήματα.
Llesseliiìg D.C., l.e Roman de Phlorios et Pìatzia Phlore,
Amsterdam 1919.
Χρονικόν τον Μορέως: Schmitt J., The Chronicle of Morea, Λονδίνο
1904. (Κριτική έκδοση άπό τα χειρόγραφα τής Κοπεγχάγης και τοϋ
Παρισιού). , ,
Καλονάρος IL, Tò Χρονικόν τον Μορεως, Αθήνα, Δημητράκος,
1940 (καί φωτομηχανική ανατύπωση, 1965).
Lurier II. Ε., Crusaders and Conquerors: The Chronicle of
Morea, Νέα 'Τόρκη καί Λονδίνο 1964. (Μετάφραση με εισαγωγή
καί σημειώσεις).
Ψαρολόγος: Krumbacher Κ., Das mittelgriechische Fischbuch, Μονάχο
1903.
II. ΜΕΛΕΤΕΣ
Gidel A., Études sur la litlérature grecque moderne, Παρίσι 1866
___ Nouvelles études sur la littérature grecquc moderne, Παρίσι 1878.
Grégoire Η., Ό Διγενής ’Ακρίτας, Νέα 'Τόρκη 1942.
Implelliz/.eri S., Il Digenis Akritas, L’epopea di Bisanzio, Φλωρεντία
1940. (Στο Επίμετρο, σσ. 121-189, ιταλική μετάφραση του κείμε­
νου τής Grottaferrata). ,
Καραγιάννη Ιωάννα, 'Ο «Αιγενης Α κρίτας» τον Εσκοριάλ; (Συμβολή
στή μελέτη του κειμένου), ’Ιωάννινα 1976. (Μελετες στη νεα ελληνική
φιλολογία, 1).
Κυριακίδης Στ., Ό Διγενής Α κρίτας, ’Αθήνα [1926],
----- Forschungsbericht zurn Akritas-Epos, .Μονάχο 1J58 (Benchte
zum XL Internationalen Byzantinisten-Kongress).
Manousakas M., «Les romans byzantins de chevalerie et l’état present
des études les concernant», Revue Ét. Byz. 10 (1952), 70-83.
___ « (Jn poeta Cretese ambasciatore di Venezia a Tunis e presso ι
Turchi», στό: Venezia e Γ Oriente fra tardo Medio Evo e Rina­
scimento, Φλωρεντία [1966J, σσ. 283-307. .
Mazal O., «Der griechische und byzantimschc Roman in der
Forschung von 1945 bis I960», Jahrb. Òsterr. Byzant. Gesell-
schaft 14 (1965) 83-124. . n .. .
Pertusi A. «La poesia epica bizantina e la sua formazione: Problemi
sul fondo storico e la struttura letteraria del Digenis Akritas»,
στό: Accademia Nazionale dei Lincei, Atti del Convegno Inter­
nazionale sul tema: La poesia epica e la sua formazione, I ωμη
1970, σσ. 481-544. . . . . . „ «ι·
Politis L., «L’épopée byzantine de Digenis A kritas; Problemes de
la tradition du texte et des rapports avec les chansons akn-
tiques», αύτ. σσ. 551-81. .. . ,
Veloudis G ,Der neugriechische Alexander. Tradition in Beivahrung und
Wandel, Μόναχο 1968 (.Miscellanea Byzantina Monacensia, 8).
----- Alexander der Grosse. Ein alter Neugrieche, Μόναχο 1969 (Tuscu-
lum). Καί ελληνική έκδοση: Εισαγωγή στην έκδοση Η ΦυΛΑαϋα
τοϋ Μεγαλέξαντρον (βλ. παραπ.). , „ .,
Χατζηγιακουμής Μ. Κ., Τά μεσαιοενικά δημώδη κείμενα. Συμβολή στη
399
 Ε ΚΛ0ΓΙ1 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑΣ
μελέτη και στην έκδοσή τους, τόμ. 1 (Λίβιστοος - Καλλίμαγοο - Βέλ-
Οανδρος), ’Αθήνα 1977.
ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
I. ΚΕΙΜΕΝΑ
Συλλογές (ανθολογίες) :
Α λεξίου Στ., Κρητική ’Ανθολογία, ΙΕ'-ΙΖ' αιώνας, 'Ηράκλειον 1954,
2η έκδ., 1969.
Μπουμπουλίδης Φ., Κρητική λογοτεχνία, ’Αθήνα 1955 (Βασική Βιβλιο­
θήκη, 7).
Wagner G., Carmina Graeca Medii Aevi, Λιψία 1874. (Γεωργιλλάς,
Σκλάβος, Φυλλάδα γαϊδάρον κ.ά.).
Αχελης Α .: Η. Pernot (εκδ.), Ρ. Gentil de Vendosme et Antoine
Achelis, Le siège de Malte par les Turcs en 1565, Παρίσι 1910.
(Tò γαλλικό και το έλληνικό κείμενο).
Απόκοπος: Μπεργαδή Άπόκοπος, Κριτική έκδοση Στ. ’Αλεξίου, Η ­
ράκλειον 1965 [άνατύπωση άπό τά Κρητικά Χρονικά 17 (1963)].
( Μπεργαδής Άπόκοπος. Ή Βοσκόπουλα. Επιμέλεια Στ. ’Αλέ­
ξιου, ’Αθήνα 1971 (Έρμης, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, 15).
’Ερωτοπαίγνια — βλ. Καταλόγια.
Καταλόγια: Hesseling D. C. et Pernot Η., ’Ερωτοπαίγνια (Chansons
d'amour), publiées d’après un manuscrit du XV« siècle, avec
une traduction etc., Παρίσι 1913 (Bibliothéque grecque vulgaire,
10). (’Από το χ<ρ τοϋ Λονδίνου).
Pernot Η., Chansons populaires grecques des XVe el X V P
siècles, Παρίσι, Les Belles Lettres, 1931. (Ά πό το χφ τής Βιέννης.
Περιέχεται καί ή Ριμάδα κόρης και νιοϋ).
Κυπριώτικα ερωτικά: Siapkaras-Pitsillidès Th. (εκδ.), Le Pétrarquisme
en Chypre. Poèmes d’amour en dialecte chypriote d’après un
manuscrit du XVIe siècle, Α θήνα 1952 (Collection de 1’ Institut
brangais d’ Athènes, 74). 2η έκδ., Π αρίσι-Άθήνα, Les Belles
Lettres, 1975.^— Καί ελληνική έκδοση: Ό Πετραρχισμός στήν Κύ­
προ. Ρίμες αγάπης, Α θήνα 1976.
Μαχαιρας Λ. : Dawkins Η. Μ., Leontios Makhairas, Becital concerning
the Sweet Land of Cyprus entitled «Chronicle», 2 τόμοι, ’Οξφόρ­
δη 1932. Y^
Μπεργαδής — βλ. Άπόκοπος.
Πένθος θανατου: Ζωρας Γ. Θ., Πένθος θανάτου, ζωής μάταιον καί προς
θεόν επιστροφή, Α θήνα 1970 (Βιβλιοθήκη βυζαντινής καί νεοελλ.
φιλολογίας, 49).
Πικατόρος: Κριαράς Ε., Ή Ρίμα θρηνητική τοϋ Ίωάννου Πικατόρου,
Έπετηρίς Μεσαιωνικού Αρχείου 2 (1942) 1-51.
Σκλάβος Μ.: Μπουμπουλίδης Φ., Ή συμφορά τής Κρήτης τοϋ Μανόλη
Σκλάβου. Κρητικόν στιχούργημα τοϋ ΙΣΤ’ αΐώνος, Α θήνα 1955.
Τριβώλης 1.: Irmscher ,)., ’Ιάκωβος Τριβώλης, Ποιήματα, Βερολίνο 1956
(Berliner Byzantinistische Arbeiten, 1).
Χοϋμνος Γ.: Marshall F. Η., Old Testament Legends, from a Greek
4 00
ΕΚΛΟΓΗ ΒΙΒΛ ΙΟΓΡΑΦ ΙΑ Σ
Poem on Genesis and Exodos by Georgios Choumnos, Cambridge
1925.
Γεωργίου Χούμνου, Ή Κοσμογέννησις. Ανέκδοτον στιχούργημα
τον ΙΕ' α ’ιώνος. Κριτική έκδοσις υπό Γεωργίου Α. Μέγα, Αθήνα
1975 (Ακαδημία Αθηνών. Κέντρον έρεύνης τοϋ μεσαιωνικού καί
νέου Ελληνισμού).
Λάσκαρις I.: Giano Laskaris, Epigrammi greci, a cura di Anna Mes­
chini, Padova 1976 (Università di Padova. Studi bizantini e
neogreci, 9).
II. Μ ΕΛΕΤΕ Σ
Cammelli G., I dotti bizantini e le origini dell’umanesimo, /., Manuele
Crisolora, Φλωρεντία 1911.
Geanakoplos D., Greek Scholars in Venice, Cambridge, Mass., 1962.
Hadjiantoniou G., A Protestant Patriarch: The Life of Cyril Lucaris,
1572-1638, Patriarch of Constantinople, Λονδίνο 1961.
Κακουλίδη Ε. Δ., «Ό ’Ιωάννης Μορεζήνος καί το έργο του», Κρητικά
Χρονικά 22 (1970).
Knòs Β., Un Ambassadeur de Γ Ηellénisme. Janus Lascaris et la
tradition gréco-byzantine dans l’humanisme francais, Παρίσι
Ί945.
Lucar Cyril, Sermons 1598-1602, edités p ar K. Rozemond, Leiden,
Brill, 1974.
Μανούσακας Μ., Ή κρητική λογοτεχνία κατά τήν εποχή τής Βενετοκρα­
τ ίας, Θεσσαλονίκη 1965.
Meyer Ρ., Die theologische Literatur der griechischen Kirche im
sechzehnten Jahrhundert, Λιψία 1899.
Morgan G., «Cretan Poetry: Sources and Inspiration», Κρητικά Χρο­
νικά 14 (1960).
Ξανθουδίδης Στ., Ή Ενετοκρατία εν Κρήτη και οι κατά τών Ενετών
αγώνες τών Κρητών, Α θήνα 1939.
Παπαδόπουλος Χρ., Κύριλλος Αουκαρις, 2η εκδ., Αθήνα 1939.
Τσίτερ X., Αόγιοι "Ελληνες μετά την "Αλωσιν, Α θήνα 1935.
Tsourkas Ε., Les Débuts de l’enseignement philosophique et de la libre
pensée dans les Balkans. La Vie et l’ceuvre de Théophile Corydalée,
2η έκδ. άναθεωρημένη, Θεσσαλονίκη 1967.
ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
I. ΚΕΙΜΕΝΑ
Γενικά: , , , ,
Σάθας Κ. Ν., Κρητικόν Θέατρον ή συλλογή άνεκδότων και άγνωστων δρα­
μάτων, Βενετία 1879 (Ζήνων, Στάθης, Γύπαρις, Έρωφίλη). (Φωτο-
μηχανι/.ή έπανέκδοση, Α θήνα 1963).
Βοσκοπούλα: Α λεξίου Στ., Ή Βοσκοπούλα, κρητικό ειδύλλιο τοϋ 1600,
κριτική έκδοση, 'Ηράκλειο 1963. Βλ. και Μπεργαδής Αποκοπος.
'Η Βοσκοπούλα. Ε πιμέλεια Στ. Α λεξίου, Άθηνα 1971.
Anonimo Cretese, La Voskopula, a cura di S. Alexiu, A. Gen-
40 1
 ΕΚΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟ ΓΡΑΦ ΙΑΣ
(ilini, Μ. Peri, F.M . Fontani, 1975 (Università di Padova.
Istituto di Studi bizantini e neogreci, Quaderni, 9).
Ερωτόκριτος : Βιτσέντζον Κορνάρου ’Ερωτόκριτος, εκδοσις κριτική γενο-
μενη επι τη βάσει των πρώτων π η γώ ν. . . ύπό Στ. Α. Ξανθουδίδου,
Ηράκλειο Κρητης 1915 (με σημαν τική Εισαγωγή).
-Βί^βέντζον Κορνάηον Lqojtóxqìtος. ’Ανατύπωση άπο την έκδοση
Στ. ϋανθουδίδου, Εισαγωγή Λίνου Πολίτη, ’Αθήνα 1952 (100 Ά -
Οάνατα ’Έργα, 26-27). 3η έκδ., ’Αθήνα, Ά στήρ, 1976 (μέ άναθεω-
ρημενη την Εισαγωγή).
Βηζεντζον Κορνάρου 'Ο ’Ερωτόκριτος, Εισαγωγή Γιώργου Σε-
φερη, Αθήνα (έκδοση Γαλαξία).
Orma τον ’Αβραάμ; Μέγας Γ., Ί/ Θυσία τον ’Αβραάμ9 κριτική έκδο-
σις, αναθεωρηθεΐσα, ’Αθήνα 1954.
Κορναρος, Η Θυσία τον ’Αβραάμ. Εισαγωγή Αγγε­
λος Ίερζακης, Φιλολογική επιμέλεια Ελένη Τσαντσάνογλου, Ά θ ή -
να 1971 ('Ερμής, Νέα 'Ελληνική Βιβλιοθήκη, 14), 2η έκδ. 1974.
Κορναρος Βιτσέντζος —βλ. ’Ερωτόκριτος, Θυσία ’Αβραάμ.
Στάθης: Στάθης, κρητική κωμωόία. ’Έκδοση κριτική, μέ εισαγωγή,
σημειώσεις, λεξιλόγιο Lidia Martini, Θεσσαλονίκη 1976 (Βυζαντινή
και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 3).
Τρωίλος I. Α.: Ιωάννου Άνόρέα Τρωΐλον, Βασιλεύς ό Ρωδολίνος, τρα­
γωδία, Βενετία, παρά Ιωάννη ’Αντωνία) τώ Ίονλιανώ 1647. Πρό­
λογος: Irancis R. Walton. Εισαγωγή: Μ. I. Μανούσακας, ’Αθήνα
1976, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη. (Φωτοαναστατική έκδοση τοϋ πρω-
, τοτυπου, πού φυλάσσεται στή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη).
Φοσκολος Μ. Α., Μάρκον Αντώνιον Φωακόλον, Φορτοννάτος, κωμωδία
ανέκδοτος το πρώτον εκ τοϋ αντογράψου τοϋ ποιητοϋ εκδιδομένη
im o Σ τ . Α. Δανθουδιδου, Αθήνα, Έλευθερουδάκης, 1922.
Χορτατσης Γ., Έρωφίλη, τραγωδία Γεωργίου Χορτάτση (1600), εκδιδο-
μενη εκ^τών άριστων πηγών μετ’ εισαγωγής καί λεξιλογίου, ύπό
Στεφ. ϋανθουδιδου, Αθήνα 1928 (Texte und Forschungen zur
byzantinisch-neugriechischen Philologie).
Γεωργίου Χορτάτση, Κατζοϋρμπος, κωμωδία. Κριτική έκδοση,
σημειώσεις, γλωσσάριο Λίνου Πολίτη, 'Ηράκλειο 1964 (Εταιρεία
Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Κρητικό Θέατρο, 1).
, ΛΕρια.ρθ.ς Ε. (εκδ.), Γυπαρις, κρητικόν δράμα. Πηγα'ι - κείμενον,
Αθήνα 1940.
, Γεώργιον Χορτάτση, Πανώρια, με εισαγωγή, σχόλια καί λεξι-
λογιο Ε Κριαρά, Θεσσαλονίκη 1975 (Βυζαντινή καί Νεοελληνική
Βιβλιοθήκη, 2).
II. ΜΕΛΕΤΕ Σ (Μ ΕΤΑ Φ ΡΑ ΣΕ ΙΣ)
’Αλεξίου Στ., Ό χαρακτήρ τον Έρωτοκρίτου, 'Ηράκλειο 1952.
/ιοτΜΡΐ 1κί) λο1 οτεΖνία καί ή έποχή της», Κρητικά Χρονικά 8
(1954) "6-108.
Cartojan Ν., Poema cretanà Erotocrit in litera.tura romànescà si izvorul
ei necunoscut. Academia Romana, Memoriile sectiunii literare
seria III, τόμ. 7 (1935) 83-139.
----- «Le modèle francais de l’Erotokritos, poème crétois du X V I I e
402
Ε Κ Λ Ο Γ Η Β Ι Β Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ Ι Α Σ
siècle», Revue de lilt, comparve 16 (1936) 265-293.
Kmbirikos A., Ea Renaissance crétoise, X V E ei XVIR' siècles, τομ. 1,
La littéra tore, Παρίσι, Les Belles Le tiros, 1960.
Ζώρας Γ. e ., Ιίερ'ι τάς πηγάς τής «Θυσίας τοϋ Άβρααμ», Λθηνα 1 Πυ.
Κ ριαρδς Ε., Μελετήματα περί τάς πηγάς τον ’ Ηρωτοκριτον, Αθήνα 1938.
Μανούσακας Μ., Κριτική βιβλιογραφία τοϋ κρητικοϋ θεάτρου, 2η εκδ.
συμπληρωμένη, ’Αθήνα 1964. . ,
Màspero Fr., Vincenzo Cornare/ Erolòcrito. Introduzione, traduzione
e note d i —.1 9 7 5 (I Classici Biet.li).
Mavro"ordato L , «The Greek Drama in Crete in the Seventeenth
Century», Journ. Hell. Studies 48 (1928) 75-90 (και σ. 243, Λ
Postscript). ,, , ,, , ,
____ Three Cretan Plays, The Sacrifice of Abraham, Eropktle, and
Gy par is also the Cretan Pastoral Poem The Fair Shepherdess,
translated from the Greek by 1C 11. Marshall, with an Intro­
duction b y —, ’ Οξφόρδη-Λονδίνο 1929.
___ The Erolokrilos, translated by —, with an Introduction by Ste­
phen Gaselee, Oxford University Press, 1929.
ΙΙηδώνια Κομνηνή Δ., Ύά λόγια γλωσσικά στοιχεία στά έργα τον Χόρτα
τση, Ιωάννινα 1977 (’Έρευνες στή νέα ελληνική φιζολογια, 2)·
Politis Linos, «Il teatro a Creta nei suoi rapporti con il teatro italiano
del Rinascimento, e in particolare con la commedia veneziana»,
στό: Venezia e T Oriente fra tardo Medioevo e Rinascimento,
Φλωρεντία 1966. (’Αναδημοσιευμένο στοϋ ίδιου, Paléograp hie et
littéralure Byzantine et néo-grecque. Recued d’éludes, Λονδίνο,
Variorum Reprints, 1975, άρ. XXIV). .
___ «La poesie pastorale en Créte à la fin du XVle siede; rapports
et différences avec la poesie pastorale italienne», Actes du i r e
Congrès de V Assoc. Intern, de littéralure companie, Χάγη-Παρισι
1966 (άναδημοσιευμένο ο.π. άρ. ΧΧ1Ι1). Βλ. το ’ίδιο άρθρο και ελ­
ληνικά, με μερικές προσθήκες, στοϋ ίδιου, Θέματα τής λογοτεχνίας
μας, Δεύτερη σειρά, [Θεσσαλονίκη 1976J, σσ. 53-65.
Σεφέρης Γ., ’ Ερωτόκριτος, ’Αθήνα 1946 (τώρα στις Λοκιμες, 3η εκδ.,
τόμ. 1, ’Αθήνα 1974, σσ. 268-319). _
Σολομός ’Αλέξης, Το κρητικό θέατρο. Ά π ο τή φιλολογία στη σκηνη,
[’Αθήνα 1973], ΙΙλειάς.
ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
I. ΚΕΙΜΕΝΑ
Ά ν θ η ενλαβείας εις την μετάστασιν τής θεομήτορος Μαρίας, ’Ανατύπωση
άπο την έκδοση τού Φλaγ γ ιν ιαν υϋ Ελληνομουσειου Βενετίας, ,ΑΤ ΙΙ .
Πρόλογος Γιάννη Βλαχογιάννη, Έπιμε7^ια-σημειωσεις κτλ. '\ίΤ
Ν. ΙΙαπακώστα, Μεταφράσεις άπο ιταλικά Θεμ. Νόβα, Αθήνα, Α-
στήρ, 1950. ,, , τει ο
Κατσαίτης ΙΙέτρος: Κριαράς Ε., Κ ατσαϊτης: Ιφιγένεια, Θυέστης, h /.ηθ­
μό: Πελοπόννησον, ανέκδοτα έργα. Κριτική έκδοση και εισαγωγή,
σημειώσεις καί γλωσσάριο, ’Αθήνα 1950 (Collection de 1 Institut
Franijais d’Athènes, 44).
403
 ΕΚΛΟΓΗ Β ΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑΣ
Καταρτζής, Ί α Ε υρισκόμενα, Εκδότης Κ. Θ. Δημαράς, ’ Αθήνα, Έρμης,
------Δ ο κ ίμ ια , ’ Επιμέλεια Κ. Θ. Δημαρας, ’Αθήνα 1974 (Έρμης, Νέα Ε λ ­
ληνική Βιβλιοθήκη, 28).
Κοραης ’Αδαμάντιος, "Α π α ντ α τα π ρ ω τό τυπ α έργα, ά να σ τνλ ω σ ε κ α ι έκρ ι­
νε Γ . Β αλέτας, τόμ. Α ^ Α 2, Β χ-Β 2 ’ Ε π ισ το λ ές, (’Αθήνα 1964-65).
------’Α λλη λο γρ α φ ία , τόμ. 1 (1774-1798), ’ Αθήνα 1964, τόμ. 2 (1799-
1809), ’Αθήνα 1964-66, τόμ. 3 (1810-1816), ’Αθήνα 1979 ("Ομιλος
Μελέτης Ελληνικού Διαφιυτισμού).
------Ό Π απατρέχας, ’ Επιμέλεια ’Άλκης ’ Αγγέλου, ’ Αθήνα 1970 (Έ ρ -
θ·ήζ> Νεα Ελληνική Βιβλιοθήκη, 3). (Ί α Προλεγόμενα στίς τέσ­
σερις πρώτες ραψωδίες τής Ί λ ιά δ α ς, Παρίσι 1811-1820).
Μοισιόδαξ Ίώσηπος, ’Α π ο λ ο γ ία . ’ Επιμέλεια ’Άλκης ’Αγγέλου, ’ Αθήνα
1976 (Έρμης, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, 35).
Montselese Teodoro, Ε ύγένα, a cura di Mario Vitti, Νεάπολη 1965
(Istituto Universitario Orientale).
Π ισ τ ικ ό ς βο σ κ ο ς: Ioannou P., Ό π ισ τ ικ ό ς βοσκός, B e r treue Schafer.
D er P a sto r F id o d i G. B. G u a rirli con einem A n o n ym u s im 1 7 .
Ja h rh u n d e rt in kretischer M u n d art ubersetzt, Βερολίνο 1962
(Berliner Byzantinistische Arbeiten, 27).
Χ ρονικό Γ α λ α ξιδ ίο υ : Σάθας Κ. Ν., Χ ρονικόν ανέκδοτον Γ α λα ξειδ ίο υ
’Αθήνα 1865.
Βαλέτας Γ ., Χ ρονικό το ϋ Γ α λα ξιδ ίο υ, δημ οτικό ιστό ρ ημ α το ϋ 1 7 0 4 ,
’Αθήνα, ’Ίκαρος, 1944.
Φιλιππίδης Δανιήλ - Κω.νσταντάς Γρηγόριος, Γ εω γρ α φ ία νεω τερ ικ ή περί
τ ή ς ’Ε λλάδος. ’ Επιμέλεια Αικατερίνη Κουμαριανοϋ, ’ Αθήνα 1970
(Έρμης, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, 6).
II. ΜΕΛΕΤΕ Σ
Αγγέλου Α ., Π λά τω νο ς τ νχ α ι. ('Η λό γ ια παράδοση σ τη ν Τ ουρκοκρατία),
’ Αθήνα 1963.
Camariano-Cioran Ariadna, Les Academ ies p rin cières de B ucarest et
de J a s s y et leurs professeurs, Θεσσαλονίκη 1974.
Γεδεών Μ. I., Ή π νε υ μ α τικ ή κ ίν η σ ις το ϋ Γ ένους κ α τά τό ν ΙΗ ' κ α ί /Θ '
αιώ να . ’ Εκδοτική φροντίδα ’Άλκης ’ Αγγέλου - Φίλιππος Ή λιου, ’ Α ­
θήνα 1976 (Έ ρμης, Ν εοελληνικά Μελετήματα, 1).
Δημαράς Κ. Θ., Ό Κ οραης κ α ί ή εποχή το υ, ’Αθήνα 1953 (Βασική Βι­
βλιοθήκη, 9).
------ 1% 2 ΓΙίΓ,Ματα* ^ τ 0 ν ’Α να γέννη σ η σ το ν δ ια φ ω τισ μ ό , ’Αθήνα
■----- L a Grece a u temps des L um ières, Γενεύη 1969.
------Ν εοελληνικός δ ια φ ω τισ μ ό ς, Αθήνα 1977 (Έρμης, Νεοελληνικά Με­
λετήματα, 2).
Henderson G. Ρ., ' / / α να βίω σ η το ϋ ελληνικο ύ στοχασμού, 1 6 2 0 - 1 8 3 0 . H I
έλληνική φ ιλο σ ο φ ία στα χρόνια τ ή ς Τ ουρκοκρατίας. Μετάφραση
Φ. Κ. Βωρου, Αθήνα 1977 (Ακαδημία ’ Αθηνών. Κέντρον έρεύνης
της ελληνικής φιλοσοφίας).
Θερειανός Δ ., Α δ α μ ά ν τ ιο ς Κοραης, Τεργέστη 1889-90 (άνατύπ. ’ Αθήνα
1979).
404
ΕΚΛΟΓΙΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑΣ
lorga Ν., Byzance après Byzance, Βουκουρέστι 1935.
Καραθανάσης A. Ε., Ή Φ λαγγίνειος Σ χολή τή ς Β ενετία ς, Θεσσαλονίκη
Ί975.
Μιχαλόπουλος Φ., Κ ο σ μ ά ς ο Α ιτω λ ο ς , Αθήνα 1940.
Πέτρου Σταμάτης, Γ ρ ά μ μ α τα άπό τό ’Ά μ σ τ ε ρ ν τ α μ . Επιμέλεια Φίλιπ­
πος Ήλιού, ’ Αθήνα 1976 (Ερμής, Νέα Έλληνική Βιβλιοθήκη, 32).
(Σχετικά μέ τα νεανικά χρόνια τοϋ Κοραή). ,
R otolo V ., A . K o ra is e ία questione della lin g u a in G recia, Παλέρ­
μο 1965.
Σαρδελής Κ.. ’Α ν α λ υ τ ικ ή β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία Κ ο σ μ ά του Α ιτ ω λ ο υ , l i b ò -
1 9 7 3 , 2 η έκδ. συμπληρωμένη, ’ Αθήνα, Ε σ τ ία , 1974.
Τατάκης Β., Σ κούφος, Μ ηνιά τη ς, Β ο ύλγαρ ις, Θ εοτόκης, ’ Αθήνα 1953
(Βασική Βιβλιοθήκη, 8).
Σαλαμάγκας Δ ., Ό γνω σ τό ς καλόγηρος Κ οσμ άς, ’ Αθήνα 1952.
Π Ε Μ Π Τ Ο Κ ΕΦ ΑΛΑΙΟ
I. ΣΤΛΛΟΓΕΣ
(’ Ακαδημία ’ Αθηνών). 'Ε λλη νικά δ η μ ο τικ ά τραγούδια (εκλογή), τόμ. 1,
’ Αθήνα 1962 (Δημοσιεύματα τοϋ Λαογραφικοϋ ’Αρχείου, 7).
------cΕ λλ η νικ ά δ η μ ο τικ ά τραγούδια, Γ ' (Μ ουσική εκλογή), Άθηνα 1968
(μέ πέντε δίσκους). / ,
Fauriel C., Chants p o p u laires de la Grece moderne, 2 τόμοι, Παρίσι
1824-25. Καί: Δ η μ ο τικ ά τραγο ύδια τ ή ς συγχρόνου 'Ε λλάδος. Εισα­
γωγή Ν. Α. Βέη, μετάφρασις Ά π . Δ. Χατζηεμμανουηλ, Άθηνα 1956.
Ζαμπέλιος Σ ., ’Ά σ μ α τ α δ η μ ο τικ ά τ ή ς 'Ελλάδος, Κέρκυρα 1852.
Ίωάννου Γ ., 7α δ ημ ο τικ ά μ α ς τρ αγο ύδια. Εκλογή, εισαγωγή, σχόλια Γ.
Ίωάννου, ’ Αθήνα, έκδοση Ταχυδρόμου, 1966.
------Π αραλογές. Επιμέλεια Γιώργος Ίωάννου, Ά θηνα 1970 (Ερμής,
Νέα Έλληνική Βιβλιοθήκη, 1).
Liideke Hedwig, Neugriechische Volkslieder, A u sivah l und Ubertragung
ins Deutsche, 2 τόμοι, Αθήνα 1947, 1964. (Τόμ. 1: Κείμενα, τόμ. 2:
Μεταφράσεις).
Μανοΰσος Α ., Τ ραγούδια εθνικά , Κέρκυρα 1850.
Passow Α ., Τραγούδια Ρ ω μ α ίικ α . P o p u la ria C arm in a G raeciae recentio-
ris, Λιψία 1860.
Πετρόπουλος Δ ., 'Ε λλη νικά δ η μ ο τικ ά τραγούδια, 2 τόμοι, Αθήνα 1958
(Βασική Βιβλιοθήκη, 46-47). ^ ^ , ,r
Πολίτης Α ., Τό δημοτικό τρ αγο ύδι, Κ λ έ φ τικ α . Επιμέλεια Αλεςης Π ο­
λίτης, Αθήνα 1973 (Ερμής, Νέα Έλληνική Βιβλιοθήκη, 25)^.
Πολίτης Ν. Γ ., ’Ε κ λο γαί άπό τ ά τρ αγούδια τού ελληνικού λαού, Αθήνα
1914 (6η έκδ., 1969).
II. Μ ΕΛΕΤΕ Σ
Άποστολάκης Γ. Μ., Τό δημοτικό τραγο ύδι, I, Οί συλλογές, Αθήνα 1929.
------ Τό κ λ έφ τικ ο τραγούδι, Τό π νεύμ α κ ’ ή τέχνη του, Αθήνα 1950.
B aud -B ovy S., L a chanson p o p u la ire grecque du Dodecanese, I, Les
lextes, Παρίσι, Les Belles Lettres, 1936.
------Études s u r la chanson cleftique, Αθήνα 1958 (Collection de
l’ lnstitut Frangais d ’ Athènes, 53).
4 05
 Ε Κ Λ Ο ΙΊΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑΣ
D e te r- G ro h m a n n lsmcnc, Das neugrieckische Volkslied, Μόναχο
(Tusculum).
Georgiades Tlir., Der griechische Rhylhmus. Musik, lteigen, Vers (Ami
Sp rach e, ’Αμβούργο 1949.
Joannidu M., Untersuchungen zu r F o rm der neugriechischen Kla.gr-
lieder, Μόναχο 1938.
Κυριακιδης Στ. Π., I I γ έ νε σ ις το ν δ ίσ τιχ ο υ κ α ι ή άρχή τή ς ίσομετοίας.
Θεσσαλονίκη 1947.
------A i Ιστορικοί άρχαί τ ή ς δημώδους νεοελληνικής π ο ιήσ εω ς. ’ A va-ri
πωσις μετ’ επιμέτρου, Θεσσαλονίκη 1954.
Petropoulos Π., L a c o m p a ris o n dans la chanson po n u laire grecauc
’Αθήνα 1954.
ΕΚΤΟ Κ ΕΦ ΑΛΑΙΟ
I. ΚΕΙΜΕΝΑ
Ανώνυμου τοϋ Έλληνος, Ε λ λ η ν ικ ή Ν ομαρχία. Εισαγωγή, έπιηέλεια Ν.
Β. Τωμαδάκη, ’Αθήνα [1948J.
Βηλαρα Ίωάννου, "Α παντα, ’ Επιμέλεια Γ. Α. Βαβαρέτου, ’ Αθήνα 1935.
Βρανουσης Λ ., Οι Προδρομ,οι, ’Αθήνα 1955 (Βασική Βιβλιοθήκη, 11).
------Ρ ή γα ς. ’Έ ρευνα, σ υ να γω γ ή κ αι μ ελέτη , ’Αθήνα 1954 (Βασική Βι­
βλιοθήκη, 10).
Ζώρας Γ. Θ. - Μπουμπουλίδης Φ., Έ π τ α ν ή σ ιο ι π ρ οσολω μ ικοί π ο ιη τα ί,
’ Αθήνα 1953. ' '
Μπουμπουλίδης Φ. Κ., Ν εαι ερενναι περί το υς ζα κννθίο νς π ο ιη τά ς κ αί
π εζογράφονς, ’ Αθήνα 1959.
------Π ροσολω μικοί, 3 τεύχη, ’ Αθήνα 19G6, 1973.
Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου Γλυκερία, Σ α β ό γ ια ς Ρ ούσμελης, ’Αθήνα
1971. (’Έκδοση τής Κ ω μ ω δ ία ς τω ν ψ ε υ το γ ια τρ ώ ν τοϋ Ρούσμελη,
καθώς και μιας «ομιλίας» τής Κ ιρ α -Α ιά ς , με κατατοπιστική είσα-
γωγή).
Ρήγας Βελεστινλής Φεραιος, Α π α ντα . Συναγωγή κειμένων, φ ιλο λο γικ ή
επεξεργασία καί παρουσίαση Λ. I. Βρανούση, 2 τόμοι, ’Αθήνα 1968
(Εταιρεία ελληνικών εκδόσεων. "Απαντα Νεοελλήνων Κλασικών).
Ρήγας, Σ χολείον τώ ν ντε λ ικ ά τ ω ν εραστώ ν. Επιμέλεια Π. Σ. Πίστας, ’ Α ­
θήνα 1971 (Έρμης, Νέα Ελληνική Β ιβ λιοθήκ η, 13).
Χριστόπουλος Α., "Α παντα, ’ Αναστύλωσε Γ. Βαλέτας, ’ Αθήνα 1969.
Λ υρ ικ ά . ’Επιμέλεια Ε λ έ ν η Τσαντσάνογλου, ’Αθήνα 1970 l'Epuric
Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, 2). ’ τών 1. Πολυλά, Σπ. Ζαμπέλιου, Γ. Μαρκορά, I. Τυπάλδου, Κ. Π α-
II. Μ ΕΛΕΤΕ Σ
Βρανουσης Λ ., Ο Α θ α νά σ ιο ς Ψ αλίδας, ’Ιωάννινα 1952.
Dascalakis Α ρ., R higas Velestinlis. L a R evolution frangaise et les p re ­
ludes de V Indépendance hellénique, Παρίσι 1937.
Γ13 1 ‘ Rhi gas Velestinlis, Étude bibliographique, Παρίσι
— — Μ ελέται περί το ϋ Ρ ή γ α Β ελεσ τινλή, ’ Αθήνα 1964.
Λ ά μπ ρ ο ς Σ π. Π., Ρ ή γα ς, Β ηλαράς, Χ ρ ιστό π ο υλο ς, σ το : Δ ια λ έ ξε ις περί
Ε λλήνω ν π ο ιη τώ ν το υ / θ ' αΐέόνος, τόμ. 1, 2η έκδ., ’ Αθήνα 1925.
406
Ε ΚΛΟΓΗ ΒΙΒΛ ΙΟΓΡΑΦ ΙΑ Σ
loos ΙΙρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου Γλυκερία, Τύ^θέατρον έν Ζάκυνθο) από τοϋ
ΙΖ' μ έχρι το ν / θ ' α ιώ νας, Αθήνα 1958.
ΕΒΔΟ Μ Ο ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ
Γ. ΚΕΙΜΕΝΑ
Δ ιο νυσ ίο υ Σ ο λω μ ο ΰ "Α π α ν τ α . Έπιμέλεια-σημειώσεις Λίνου Πολίτη, 2
τόμοι καί Παράρτημα, ’ Αθήνα, ’Ίκαρος, 1948-60. _
___ Α ΰτό γρ α ψ α "Εργα. ’Επιμέλεια Λίνου Πολίτη, 2 τόμοι, Θεσσαλονίκη
1964 (’ Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης). (Τόμ. 1. Φ ω­
τοτυπίες, τόμ. 2. Τυπογραφική μεταγραφή).
II. Μ ΕΛΕ ΤΕ Σ r
Άποστολάκης Γ. Μ., Ή ποίηση σ τή ζω ή μ α ς, ’ Αθήνα 1923 (2η εκδ.,
Κολλάρος, χ.χ.)·
------ Τά τρ αγούδια μ α ς, ’ Αθήνα 1934 (ανατύπωση 196/).
Βάρναλης Κ., Σ ο λω μ ικ ά , Αθήνα 195/.
Brandenburg .)., Solomos et V Italie, Rotterdam χ.χ-
Coutelle L., F orm ation poétique de Solomos ( l ò l o - l a o ó ) , Αθήνα,
Ερμής, 1977.
Jenkins It., D io n ysiu s Solomos, Cambridge 1940. ^
Κονόμος Ντίνος, Σ ολω μοϋ άνέκδοτα γ ρ ά μ μ α τα στον Ιω άννη I αλβανη
Α θ ή ν α 1950 (Collection de Γ Institut F r a n c is d ’Athònes, 72).
’ Κριαρας E., Δ ιονύσιος Σολωμός. eO β ίο ς, τύ έργο, Θεσσαλονίκη 1957 ('2η
έκδ., άνατ., 1970).
Λορεντζάτος Ζ ., Γ ιά τ ύ Σ ολω μο, τ η λύρα τη δίκα ιη, Αθήνα, Ικαρος,
1974.
Μαρωνίτης Δ. Ν., Δ. Σ ολω μός. Οί εποχές το ν «Κρητικού»), ’ Αθήνα 1975.
ΙΊαλαμας Κ., Δ ιο νύσ ιος Σολωμός. ’Επιμέλεια Μ. Κ. Χατζηγιακουμης,
’ Αθήνα 1970 (Ερμής, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, 9).
Παχίνη-Τσαντσάνογλου Ελένη, Μ ιά λανθάνουαα π ο ιη τικ ή σύνθεση το ν
Δ ιο νυσίου Σ ολω μοϋ, Τύ αυτόγραψο τετράδιο Ζ ακύνθου άρ. 1 1 , Θεσ­
σαλονίκη 1978.
Πολίτη-- Λ., Ό Σ ολω μός σ τά γ ρ ά μ μ α τά του, ΆΟηνα 19υ6.
------ Γ ύρω στο Σ ολω μό. Μ ελέτες κ α ί άρθρα ( 1 9 3 8 - 1 9 5 8 ) , ’Αθήνα 1958.
l i a iz is - B y r o n Μ., D ion ysios Solom os, Νέα 'ϊόρκ η , (1972) (T w a y n e s
W orld Authors Series).
Σ το χ α σ τή ς (έκδ.), Γ ύρω στο Σ ολω μο, 2 τόμοι, Λθηνα 192υ-_ /. (ιλίελετες
λαμά κ.ά.). _ , rQ
Χατζηγιακουμής E. Κ., Νεοελληνικά!, π η γ α ι του Σ ολω μοϋ, Λθηνα 1 Jo»·
Ο ΓΔΟ Ο ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ
I. ΚΕΙΜΕΝΑ
Ζ ώ ρας Γ. Θ. (έκδ.), Π οίησις κ α ί π εζογρ α φ ία τής Ε π τ ά ν η σ ο ν , ’ Αθήνα
1953 (Βασική Βιβλιοθήκη, 14).
Βαλαωρίτης Α., Β ίος κ α ί έργα, 3 τόμ., ’ Αθήνα 1907 (Βιβλ. Μαρασλή).
407
 Ε Κ Λ Ο ΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑΣ
----- Φωτεινός. Επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, Α θήνα 1970 ('Ερμής, ΝΑ,
Ελληνική Βιβλιοθήκη, 7).
Καλβος Α .: Ζωρας Γ. Θ., Κάλβον: Ήδαί, μετά τής πρώτης γαλλική
μεταφρασεως υπό St. Jalien καί Pauthier de Censay, ’Αθήνα 1%:!
Ανδρέου Κάλβον Ήδαί. Κριτική έκδοση Filippo Maria Fontani
Αθήνα, ’Ίκαρος, 1970.
V itti Μ., A. Kalvos e i suoi scritti in italiano, Νεάπολη 19(10
(Istituto Universitario Orientale).
Αασκαρατος A., Απαντα, 3 τομοι, ’Αθήνα 1959. (’Εκδοτική επιμέλεια
Αλ. Παπαγεωργίου καί Α. Μοσχοβάκη).
Βιογραφικά μου ενθυμήματα, ’Ανέκδοτη αυτοβιογραφία. Εισαγωγή,
κείμενο, πίνακες Ά λ . Γ. Παπαγεωργίου, ’Αθήνα 1966.
----- 7<πύ -° “ν% ωπ°ί· ’Επιμέλεια Γ. Γ. Άλισανδράτος, ’Αθήνα 1970
( Ερμής, Νέα 'Ελληνική Βιβλιοθήκη, 8).
Μαρκοράς Γεράσιμος, "Απαντα, άναστύλωσε Γ. Βαλέτας, ’Αθήνα Πη­
γή, 1950. ’ 1
Πολυλάς Ιάκωβος, Απαντα τά λογοτεχνικά καί κριτικά, άναστύλωσε
Γ . Βαλέτας, 2η έκδ. συμπληρωμένη, ’Αθήνα 1959.
Τερτσέτης Γ., ^ Απαντα, άναστύλωσε Γ. Βαλέτας, Πρόλογος Μ. Σι-
γούρου, τόμ. 1-3, έκδ. 3η συμπληρωμένη, ’Αθήνα 1966-67.
Γυπαλδος ’Ιούλιος, "Απαντα. Έπιμέλεια-είσαγωγή Ντίνος Κονόμο'-
Αθήνα [1968] ("Απαντα Νεοελλήνων Κλασικών).
II. Μ ΕΛΕΤΕ Σ
Λνδρεαδης Α., Ιάκωβος Πολυλάς, Μαρκοράς και ή σχολή τής Κέρκυρας
Αθήνα 1916. ' ματα τής λογοτεχνίας μας, Δεύτερη σειρά, Θεσσαλονίκη 1976, σσ.
Άποστολάκης Γ. Μ., ’Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, ’Αθήνα 1936.
Bouchard J Γεώργιος Τερτσέτης, Βιογραφική και φιλολογική μελέτη
(1800-1843), ’Αθήνα 1970. ' τόμ. 1, ’Αθήνα 1974, σσ. 228-63.
Δημαράς Κ. Θ., Οι πηγές τής έμπνευσης τον Κάλβον (Ρομαντικά ση­
μειώματα,^ Γ ), ’Αθήνα 1946 (ανάτυπο άπό τή Κέα Ε στία).
Ζωρας Γ. Θ., 'Επτανησιακά Μελετήματα, 4 τόμοι, ’Αθήνα 1959-1969.
Νέα 'Εστία, ’Αφιέρωμα στον Κάλβο, τόμ. 40 (Χριστούγεννα 1956) (ανα­
τύπωση 1960).
Παλαμάς Κ., Καλβος ο Ζαχυνθιος (1888) (τώρα στά "Απαντα τόμ 2
σσ. 28-59). r ^ ’
' Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1924). ’Άρθρα, γράμματα, ομιλίες,
^Αθήνα 1924 (=”Απαντα, S, 161-275).
■ Ιούλιος Τνπαλδος, στο; Διαλέξεις περί ’Ελλήνων ποιητών του /Θ’
αίώνος, 2η έκδ., τόμ. 2, ’Αθήνα 1925 (="Απαντα, 8, 285-310).
Πορφύρης Κ., Ό ’Ανδρέας Κάλβος καρμπονάρος. Ή μυστική δίκη των
καρμπονάρων τής Τοσκάνης, ’Αθήνα, Θεμέλιο, 1975.
Σεφέρης Γ., Απορίες διαβάζοντας τον Κάλβο. Πρόλογος για μια εκδ·
των «’Ωδών». Κάλβος, 1960, στίς: Δοκιμές, 3η έκδ τόμ 1 ’Λ ή-
να 1974.
Σωφρονίου Σ. Α., ’Ανδρέας Κάλβος. Κριτική μελέτη. Πρόλογος R. J Η
Jenkins, ’Αθήνα 1960. 1 Jenkins R., Palamas, An Inaugural Lecture delivered at K ings Col­
V itti Μ., Πηγές για τή βιογραφία τοϋ Κάλβου (Ε πιστολές 1813-1820),
Θεσσαλονίκη 1963 (Ελληνικά, Παράρτημα 15).
40 8
ΕΚ Λ Ο ΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑΣ
ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Δημαράς Κ. Θ., Ποιηταί τοϋ ΙΘ' αιώνα, ’Αθήνα 1954 (Βασ. Βιβλιοθ., 12).
Στρατηγού Μακρυγιάννη, ’Απομνημονεύματα. Κείμενον, εισαγωγή, ση­
μειώσεις Γιάννη Βλαχογιάννη, 2 τόμοι, 2η έκδ., Αθήνα, Βαγιονακης,
----- Απομνημονεύματα. Εισαγωγή, σχόλια Σ. I. Άσδραχά, ’Αθήνα 1957.
______ ’ Α π ομ νη μ ονεύμ ατα . Εισαγωγή Γιάννη Βλαχογιαννη, Αθήνα, 1 α
λαξίας.
II. Μ ΕΛΕ ΤΕ Σ _ _
Βλάχος Α., Άνάλεκτα, 2 τόμοι, ’Αθήνα 1901. (II. Σοϋτσος, Α. Σουτσος,
I. Καρασούτσας, Γ. Ζαλοκωστας, Γ. Τερτσέτης).
Καιροφύλας Κ., Ιΐαϋλος Καλλιγ&ς, ’Αθήνα 1937.
Καμπάνης Α., Καλλιγάς και Ζαμπέλιος, Αθήνα 1920.
Λάμπρος Σπ., Γεώργιος Ζαλοκώστας, Αθήνα 1868.
Μιχαηλίδης Μ. I., Βίος καί έργα Δημητριου Ν. Βερναρδακη, Μυτιλήνη
Π αλαμδςΚ., "Ενας λεοπαρδικός ποιητής, στό: Πεζοί δρόμοι, ’Αθή­
να 1934 (τώρα στά "Απαντα, τόμ. 10, σσ. 267-82). (Δ. Παπαρρη-
Πολ ι τ ή ς Α ^ ’Ελληνικός ρομαντισμός (1830-1880),, στό; ’Οργανισμός
’Εθνικού Θεάτρου, Δώδεκα διαλέξεις, Σειρά Β , Αθήνα 1962: (— θ έ ­
99-131). , , . , *
Σεωέρης Γ., "Ενας "Ελληνας, ό Μακρνγιαννης, στις: Δοκιμές, 8η εκο.,
ΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Κωστή Παλαμά, "Απαντα, 16 τόμοι, Α θήνα 1962-1969 ( Εκδοση του
Ιδρύματος Κωστή ΙΙαλαμα, μέ τήν επιμελεια I . Κατσιμπαλη).
___ ’Ανθολογία. ’Εκλογή Γ. Κ. Κατσίμπαλη καί Αντρεα Καραντωνη, Α
Θήνα, 'Εστία, [1973]. , ττ γ
----- ’Αλληλογραφία. Εισαγωγή, φιλολογική επιμελεια., σημειώσεις . .
Κασίνη, τόμ. 1 (1875-1915), Ά θηνα 1975, τομ. 2 (1916-1928), Α
θήνα 1978 ("Ιδρυμα Κωστή Παλαμά, 2).
II. Μ ΕΛΕΤΕ Σ
Δημαράς Κ. Θ., Κωστής Παλαμάς, Ή πορεία του προς την τέχνη,
Emrich l ì . , ^Ant ike Metaphern und Vergleiche im lyrischen Werk des
Kostis Palamas, ’Άμστερνταμ, Hakkert, 1974. ,
lege, Λονδίνο 1971. . , r ·
Jo u a n n y R ., Jean Moréas, écrivam grec. La jeunesse de loannis
40 9
 Ε Κ Λ Ο ΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑΣ
Papadiamandopoulos en Grèce (1856-1878), Παρίσι 1975 (II, 1 , 1 m
Ineque des Lettres modernes, 25).
Καραντωνης A., Γύρω στον Παλαμά, 2 τόμοι, ’Αθήνα 1959 1971
ΚασΙ· ^ ί Κ ' Γ ·’ ΒΦλιοΎραφία Κωστή Παλαμά (1911-19 25 ) Α θήνα 1 Ί :
( Ιδρυμα Κωστή Παλαμά, 1).
Κατσιμπαλης Γ. Κ., Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά, ’Αθήνα 1943 (zìi
πολλά Συμπληρώματα).
ΓΙαναγιωτόπουλος I. Μ., 7α πρόσωπα καί τά κείμενα, Γ' Κ Παλαιοί
2η έκδ., Αθήνα 1962. ’ '
Παράσχος Κλ., ’Εμμανουήλ Ροίδης, 2 τόμοι, ’Αθήνα 1942-1950
ΖΓΤ, Β1Ψ»νονήλ Ροίδης, ’Αθήνα 1952 (Βασική Βιβλιοθήκη, 20) '
Πολιτου-Μαρμαρινοϋ Ελένη, Ό Παλαμά; καί ό γαλλικός Παρνασσισμός
Αθήνα 19 ;6 . , ^ / Σταυρίδη-Πατρικίου Ρένα, Δημοτικισμός και κοινωνικά πρόβλημα. &
Τσάτσος Κ., Πάλαμάς, 3η έκδ., ’Αθήνα 1966.
Χουρμουζιος Αιμ., Ό Παλαμάς καί ή εποχή τον, 3 τόμοι, ’Αθήνα 1943-
Τ ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
I. ΚΕΙΜΕΝΑ
Βιζυηνός Γ., "Απαντα. ’Επιμέλεια Κ. Μαμώνη, ’Αθήνα, Βίβλος [19551
Εφταλιωτης Α., Απαντα, άναστύλωσε Γ. Βαλέτας, 3 τόμοι, ’Αθήνα 1973.
Καρκαβιτσας Λ; , "Απαντα. Παρουσίαση I. Μ. ΓΙαναγιωτόπουλος, Είσα-
γωγή-επιμελεια Νίκη Σιδερίδου, Εικονογράφηση Π. Βαλασάκης, 4
τομοι, Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1973.
"Απαντα Φιλολογική παρουσίαση-έπιμέλεια Στράτος Χωοαφδς 4
τομοι, Αθήνα, ’Εκδόσεις Καπόπουλος, 1973.
ί Απ,αντα’ ^ομένα-σκόρπια-άνέκδοτα. Άναστύλωσε καί έκρινε
_ , 1 · Β α λ έ τ α ς ,τ ο μ ο ι, ’Αθήνα, Χρ. Γιοβάνης, 1973.
ϋενοπουλος Γρ., "Απαντα, 9 τόμοι, ’Αθήνα 1958-59.
"Απαντα, Θέατρον. 4 τόμοι, ’Αθήνα 1913-22 1945
Π απΐ9ΰΎ55της Α " Τά ”Απαντα· Έ π ^ έλεω Γ. Βαλέτα, 5 τόμοι, ’Αθήνα
Κ>ασ^~ )Επψ,έλε1α Περάνθη, 3 τόμοι (Ά παντα Νεοελλήνων
αυτοβιογραφονμενος. ’Επιμέλεια II. Μουλλδς, ’Αθήνα 1974 (Έο-
μης, Νεα Ελληνική Βιβλιοθήκη, 29).
SkiM hos.ile grecque, Nouvelles traduites el publiées par Octave
Merlier, Παρίσι 1934 (Les Belles Lettres).
S * ’ traduites^ du grec et présentées par Octave Merlier,
Αθήνα 1965. (Καί τά δύο μέ εισαγωγή τοϋ μεταφραστή).
Τ υχαρης, Το ταξίδι μου. Επιμέλεια "Αλκής ’Αγγέλου, ’Αθήνα 1971
( Βρμής, Νεα Ελληνική Βιβλιοθήκη, 11).
II. Μ ΕΛΕΤΕ Σ
Βαλέ1955)’’ Παπαδιαμάντ^ ’ Μυτιλήνη 1940 (="Απαντα, τόμ. 6, ’Αθήνα
Κριαράς Ε., Ψυχάρης, Θεσσαλονίκη 1959.
Λετσας Α., Δημητριος Βικέλας, Θεσσαλονίκη 1951.
410
Ε ΚΛΟΓΗ Β ΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑΣ
Μιχαηλίδης Κ. Μ., Αργυρής Ίέφταλιόπης, Α θήνα 1930.
Μπαλάνος Δ. Σ., Αημήτριος Βικέλας, ’Αθήνα 1945.
Μπαστιάς Κ., ’() Παπαδιαμάντης, δοκίμιο, ’Αθήνα 1962.
Οικονόμου Α., Δημήτριος Μ. Βικέλας, ’Αθήνα 19ο3.
1Ιαναγιωτόπουλος 1. Μ., Γ. Βιζυηνός, Α θήνα 1954 (Βασική Βιβλιοθήκη,
18.
Πολίτης Λ., (ί’Λργύρης Έ φταλιώτης» στο: Θ έματα τη ς λογοτεχνίας μ α „
Δεύτερη σειρά, Θεσσαλονίκη [1976], σσ. 132-163.
Rouillard G., Notice, biographique el bibliographique de J . 1 sichan,
Melun 1980. , r ,
Σιδερίδου-Θωμοπούλου Νίκη, Ό Ά ντρέας Καρκαβιτσας και η εποχή του,
μελέτη, ’Αθήνα 1959. , ,,,
πιμέλεια —, ’Αθήνα 1976 (Έρμης, Νέα Ελληνικής Βιβλιοθήκη, 33).
Τριανταφυλλίδης Μ., Μνημόσυνα. Ψυχάρης, ΙΙάλλης, ’Λφταλιωτης, Α ­
θήνα 1939-46 (τώρα στα "Απαντα, τόμ. 5, σσ. 366-452). „,
Χαλβατζάκης Μ., Ό Παπαδιαμάντης μέσα άπό τό έργο του, Λλεςαν-
δρεια 1960. _ , /ιοτιι
V itti Μ , Ή ιδεολογική λειτουργία τής ελληνικής ηθογραφίας (JOtM,
1855, 1870, ISSO, 1883, 1890, 1934, 1913), \ Αθήνα 1974],
Κείμενα.
ΔΩΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
I. ΚΕΙΜΕΝΑ
Γρυπάρης 1·, "Απαντα τά πρωτότυπα με τά μικρά μεταφρασματα. Εκρινε
Γ Βαλέτας, ’Αθήνα, Πηγή, 1952 (2η έκδ., συμπληρωμένη, 1967).
Κρυστάλλης Κ., "Απαντα. ’ Επιμέλεια, εισαγωγή Μ. Περάνθη, 2η εκδ.,
’Αθήνα, Κολλάρος, 1959. , ,.
___ "Απαντα. ΙΓρόλογος-είσαγωγή-έπιμελεια I . Βαλετα, .. τομοι, Α-
θήνα 1959. ; , AÙ,
Μαβίλης Λ., "Απαντα. ’Επιμέλεια Μαρίας Μαντουβαλου, 2 τομοι, Αθήνα
γ.γ. ("Απαντα Νεοελλήνων Κλασικών).
Μαλακάσης Μ., "Απαντα. Άναστύλωσε καί έκρινε Γ. Βαλέτας, 2 τομοι,
’Αθήνα 1964.
ΠασαΎίάννης Σπ., "Απαντα. Ποιήματα, πεζογραφήματα, μεταφρασματα,
γράμματα. Άναστύλωσε Γ. Βαλέτας, ’Αθήνα, Πηγή, 1% 5
Πορφύοας Λ., "Απαντα. Έκρινε Γ. Βαλέτας, Αθήνα, Πηγη, 19ο6.
Χατζόπουλος Κ., Ποιήματα, Αθήνα, ’Ίκαρος, [1955].
----- "Απαντα, Πεζά, /-//, ’Αθήνα, ’Ίκαρος, [1956-ο7].
ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
I. ΚΕΙΜΕΝΑ
Βάρναλης Κ., "Απαντα, 3 τόμοι, ’Αθήνα 1956-58
Καβάφης Κ. Π., Ποιήματα, Ά θηνα, Ίκαρος, 1949 (4η εκό._, 19ο8).
___ ’Ανέκδοτα ποιήματα (1882-1923). Φιλολογική επιμελεια 1 .
Σαββίδη, ’Αθήνα, ’Ίκαρος, 1968. , , , -ρ
___ Ποιήματα, Πρώτη τυποποιημένη έκδοση. Φιλολογική επιμελεια 1 .
411
 ΕΚ Λ Ο ΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑΣ ΕΚΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑΣ

Π. Σαββίδη 2 τόμοι, ’ Αθήνα, 'Ίκαρος, 1963 (καί άνατύπωση, Γ IΙαπανοϋτσος Ε. Π., Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός, 2η έκδ., Αθήνα
διορθώσεις, 1965). 1 ' 1955.
----- Αντέγραφα ποιήματα (1896-1910). (TÒ τετράδιο Σεγκόπουλου „ Peri Μ., Quattro saggi su Kavafis, Μιλάνο 1977.
πανομοιότυπη έκδοση παρουσιασμένη από τον Γ. Π Σαββίδτι) ' \ — Sul linguaggio di Kariotakis, ΙΙάντοβα 1972. ^
θήνα 1968. " Ιίερίδης Μ., Ό βίος καί το έργο τοϋ Κ. Καβάφη, Αθήνα, Ικα-
ϊ ί εζά κείΑ^α. Εισαγωγή καί μετάφραση Μιχάλη Περίδ,, ρος, 1948. * ,
Αθήνα, Φέξης, 1963. ^ 1 Σαββίδης Γ. Π., Οι καβαφικές εκδόσεις (1891-1932). Περιγραφή και
— Πεζά. Παρουσίαση, σχόλια Γ. Δ. Παπουτσάκη, ’Αθήνα, Φέξης 196Ί σχόλιο. Βιβλιογραφική μελέτη, ’Αθήνα 1966. ,
Καρυωτακης Κ. Γ."Α παντα τά ευρισκόμενα. Φιλολογική επιμέλεια Γ II Σαρεγιάννης Γ. Α., Σχόλια στον Καβάφη. Πρόλογος Γ. Σεφερη, Εισαγωγή
Σαββιδης, 2 τομοι, ’Αθήνα 1965-66. καί φροντίδα Ζ. Λορεντζάτου, Ά θηνα, Ικαρος, 1964.^ ,
----- Ποιήματα καί πεζά. Επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, ’Αθήνα 1972 Πίο Σεφέρης Γ., Κ. Π. Καβάφης - Θ. Σ. ’Έλιοτ, παράλληλοι, και: Ακόμα λίγα
μης, Νεα Ελληνική Βιβλιοθήκη, 21). γιά τον ’Αλεξανδρινό, στις: Δοκιμές, 3η έκδ., τομ. 1, Αθήνα 1974,
Σικελιανός À., Λυρικός Βίος, 3 τόμοι, ’Αθήνα 1946-47. σσ. 324-63. _ ,.
"Απαντα Φιλολογική επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδη, ’Αθήνα, ’Ίκαρος (ω, Στεργιόπουλος Κ., Ό Τέλλος ’’Αγρας καί το πνεύμα της παρακμής, Α ­
τώρα: Λυρικός Βίος, Α'-Στ', 1965-69, Θυμέλη, Α'-Γ' 1970-75 θήνα 1962.
Πεζός Λόγος, Λ'-Β', 1978-80). ----- Οι επιδράσεις στο έργο τοϋ Καρυωτακη, Αθήνα 1972.
Τσίρκας Στ., Ό Καβάφης καί ή εποχή του, 2η έκδ., Αθήνα 1971.
II. ΜΕΛΕΤΕΣ -----'Ο πολιτικός Καβάφης, ’Αθήνα, Κέδρος, 1971.
Βαρίκας Β., Ό ποιητής Κώστας Βάρναλης, ’Αθήνα 1936.
~ Κ · € ; Καρυωτάκης: Το δράμα μιας γενιάς, ’Αθήνα 1938.
Βρισιμιτζακης Γ., Το έργο τοϋ Κ. Π. Καβάφη. Πρόλογος καί φιλολογική ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
επιμελεια Γ. Π. Σαββιδη, ’Αθήνα, ’Ίκαρος, [1975]. ΜΕΛΕΤΕΣ _
Bowra C. Μ., The Creative Experiment, Λονδίνο 1949. Δέλτα Π. Σ., Αλληλογραφία, 1906-1940. ’Επιμέλεια Ξ. Λευκοπαριδη,
Δαλλας Γ., Καβάφης και ιστορία. Αισθητικές λειτουργίες, ’Αθήνα, Έο- [Αθήνα, χ.χ.]. , , ΊΓ,- , QCft
μής, 1974. (12 δοκίμια). Ζωγράφου Λιλή, Ν. Καζαντζάκης, ένας τραγικός, Αθήνα, Κέδρος, 196U.
Forster Ε. Μ., Pharos and Pharillon, Λονδίνο 1926 (σσ 91-7· «The IzzetA., Nikos Kazantzaki, biographie, avec un tableau chronologique
poetry of C. P. Cavafy»). établi par P. Prévélaki, Παρίσι 1965. ,
Two Cheers for Democracy, Λονδίνο 1951 (σσ. 246-50 The Com­ Janiaud-Lust Colette, N. Kazantzakis. Sa vie, son ceuvre, Ιίαρισι
plete Poems of C. P. Cavafy). 1970.
Η ποίηση τοϋ Καβάφη. Διαστάσεις καί όρια, Θεσσαλονίκη Παράσχος Κλ., “Ιων Δραγούμης, Ά θηνα 1936.
Πρεβελάκης Π., Ό ποιητής καί το ποίημα της Οδύσσειας, Αθηνα 1958,
Keeley Ε., Cavafy’s Alexandria. Study of a Myth in Progress, A ονδίνο 2η έκδ., 1977. n o i ' ’ λω<
Hogarth, 1977. ’ (___ I Τετοακόσια γράμματα τον Καζαντζακη στον Πρεβελακη, Αθηνα
Κοκόλης Ξ. A., Πίνακας λέξεων των 154 ποιημάτων τοϋ Κ. Π. Καβάωη 1965.^(Με βιογραφικό δοκίμιο άπο τον Π. Πρεβελακη, σημειώσεις
Αθήνα, 'Ερμής, 1976. Ψ’ καί χρονολογίες). , , ... ,
Κορφής Τ., Ρώμος Φιλύρας. Συμβολή στη ζωή καί στο έργο του, ’Αθήνα Stanford W. Β., The Ulysses Theme: A Study in the Adaptability of a
Traditional Hero, ’Οξφόρδη 1954. , Q
Lessico di Kavafis, a cura di Gina Lorando, Lucia Marcheselli, Anna Τερζάκης A., Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Ά θηνα 1955 (Βασική Βιβλιοθήκη,
Gentihni, Γίάντοβα 1970 (Università di Padova, Studi bizantini 31).
e neogreci, 2). (Πίνακας λέξεων). Χουρμούζιος Αίμ., Κωνσταντίνος Θεοτόκης, ’Αθήνα 1946.
Liddell R., Cavafis. A Critical Biography, [Λονδίνο, Duckworth, 1974],
Μαλάνος Τ., Ο ποιητής Κ. Π. Καβάφης. 'Ο άνθρωπος καί το έργο του
Αθήνα 1957. (1η έκδ., 1933). ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Καβάφης 2. Φύλλα τετραδίου καί άλλα, ’Αθήνα, Φέξης, 1963. ΜΕΛΕΤΕΣ , .
----- IR ποιητής Κώστας Βάρναλης, ’Αλεξάνδρεια 194 « Βρεττάκος Νικηφόρος, Μελέτες για το έργο του, Ά θηνα 1976, Διογένης.
- ' Ηγησιακος. Συμβολή στη μελέτη τον Καρυωτάκη, Α λ ε ­ Δτιαάκτις Μ., Ή ποίηση τοϋ Σεφέρη, Α θήνα 1974.
ξάνδρειά 1938. Θέμελης Γ., Ή νεώτερη ποίησή μας, Α θήνα, Φέξης, 1963. Π. Γενικες
Παναγιωτόπουλος I. Μ., Τά πρόσωπα καί τά κείμενα. Δ’. Κ Π KaBàamc άπόψεις, Α θήνα, Βάκων, 1967. _
’Αθήνα 1946. Ηψ ' ’ Καραντώνης Α., Ό ποιητής Γιώργος Σεφερης, Αθηνα 19ο7.
412 413

ΕΚΛΟΓΗ Β ΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑΣ
Καψωμένος Κ. Γ., // συντακτική δομή τής ποιητικής γλώσσας τοϋ Σεφέρη,
Θεσσαλονίκη 1975.
Κοκόλης Ξ. Λ., Πίνακας λέξεων των ((Ποιημάτων» τοϋ Γιώργου Σεφέρη,
2η έκδοση, ’Αθήνα, 'Ερμής, 1975.
----- ((Λέξεις-απαξ» : στοιχείο ύφους. θεωρητική έξέταση-καταγραφή ατά
((Ποιήματα» τοϋ Γ. Σεφέρη, J’Αθήνα 1975 |, Εξάντας.
Λιγνάδης Τ., Το ”Αξιόν έστ'ι τοϋ Έλύτη. Εισαγωγή, σχολιασμός, ανάλυση,
Έυχικό 1971.
Memoria di Seferis. Studi critici, a cura della Cattedra di Neogreco,
1970 (Università di Padova, Pubblicazioni della Facoltà di
Lettere e Filosofia, voi. 57).
Mirambel A., Georges Séféris, prix Nobel 1903, Παρίσι 1964.
Fontani F. Μ. (έκδ.), Omaggio a Seferis, ΙΙάντοβα 1970 (Università
di Padova, Sludi bizantini e neogreci, 1).
Ρίτσος Γιάννης, Μελέτες για το έργο τον, ’Αθήνα 1975, Διογένης.
Γιάννη Ρίτσον ’Επιτομή. Ιστορική άνθολόγηση τοϋ ποιητικού τον έργου.
Επιλογή και φιλολογική επιμέλεια Γιώργου Βελουδή, ’Αθήνα, Κέ­
δρος, 1977.
Σαββίδης Γ. Π. (έκδ.), Ι ’ιά τόν Σεφέρη. Τιμητικό αφιέρωμα στά τριάντα
χρόνια τής Στροφής, ’Αθήνα 1961. (Δοκίμια διαφόρων συγγραφέων
για τον Σεφέρη).
Στήλη 20.9.71. Ό θάνατος τοϋ Γ. Σεφέρη στον ελληνικό τύπο, 2 τόμοι,
’Αθήνα 1972.
Τσάτσου Ιωάννα, Ό άδερφός μου Γιώργος Σεφέρης, ’Αθήνα, Ε στία, 1973.
V itti Μ., Όδνσσέας ’ Ι.λντης. Βιβλιογραφία 1935-1971. Συνεργασία ’Α γ­
γελικής Γαβαθά, [’Αθήνα 1977], ’Ίκαρος.
ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΜΕΛΕΤΕΣ
Άλαβέρας Τ., Διηγηματογράςροι τής Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη [1970].
Καραντώνης Α., ΓΙεζογράφοι και πεζογραφήματα τής γενιάς τοϋ ’30,
’Αθήνα 1962.
Κάσδαγλης E. X., Συμβολή στή βιβλιογραφία τον Παντελή Πρεβελάκη,
’Αθήνα, ’Εκδόσεις των Φίλων, 1967.
Μνήμη Κόντογλον. Δέκα χρόνια από τήν κοίμησή τον. Κείμενα για το
πρόσωπο καί το έργο του μέ εικόνες καί σχέδια του ίδιου, ’Αθήνα,
’Αστήρ, 1975.
Μοσχονδς E. Τ., Βιβλιογραφία Γιώργον Θεοτοκά, ’Αθήνα 1978.
Σαχίνης Α., Πεζογράφοι τοϋ καιρού μας, ’Αθήνα 1967.
Χατζίνης Γ., Προτιμήσεις, ’Αθήνα 1963. (Καραγάτσης, Τερζάκης, Θεο-
τοκάς, Ξεφλούδας, Πετσάλης, Γιαννόπουλος, Βενέζης κ.ά.).
V itti Μ., Ή γενιά τοϋ τριάντα. Ίδεολ.ογία καί μορφή. Αθήνα, Ερμής,
1977.
ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ (Λ Ν Θ ΟΛΟ Γ II Σ Ε ΙΣ )
’Αλεξίου "Ελλη, ’Ανθολογία ελληνικής αντιστασιακής λ.ογοτεχνίας 1941-
414
Ε Κ Λ Ο ΓΗ Β ΙΒΛ ΙΟΓΡΑΦ ΙΑ Σ
1944. Τόμος I. ΙΤεζά, τόμος IT. Ποίηση,^ Βερολίνο 1 96υ, 1U 1
(Berliner Byzanfinistische A r b e it e n , 32, 33). , , ,
Arcus Γ= Α . Κοτζιας], «ΟΙ μεταπολεμικοί πεζογράφοι και οι πήγες
τους», περ. Ό Ταχυδρόμος, τεϋχ. 17 Μαΐου 19/-±, σσ. ·*3-ο3,
τεΰ^ζ. 24 IVIοι ίου 19^4, ucr. 49—
5(>.
Θασίτης Π., Γύρος στήν ποίηση, ’Αθήνα 1963. ,
Ίλίνσκαγια Σόνια, Ή μοίρα μιας γενιάς. Συμβολή στη μελετη τη»
μεταπολεμικής πολιτικής ποίησης στην h /.λαδα. Μεταφραστική
έπιμέλεια Μήτσος Άλεξανδρόπουλος, Αθήνα ,Κε8Ρ?ς’ 1976.
Καραντώνης Α., Ή ποίησή μας μετά τόν Σεφερη, Αθήνα, Δωδωνη, 19/6.
Les Llures nouveìles, Numero spécial: Écrivains grecs d’aujourd’hui,
[Παρίσι], Μ ά ρ τ ι ο ς - ’ Απρίλιος 1969. (Μεταφράσεις Εισαγωγή,
Jacques Lacarrière, «Le dèli» [γ ια τήν πεζογραφία]. Νάνος Βα-
λαωρίτης, «La poesie grecque»). _ , .
Μαρωνίτης Δ. Ν„ Ποιητική καί πολίτικη ηθικη.^ Πρώτη μεταπολεμική
γενιά (’Αλεξάνδρου - Άναγνωστάκης - Πατρίκιος), Αθήνα, Κέδρος,
Μερακλής’ιΜ. Γ., Ί ί σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1945-1970), I. Ποίη­
ση, Π. Πεζογραφία, Θεσσαλονίκη, χ.χ. (Εκδόσεις Κωνσταν.ινιδη,
Μελέτη 4, 5). , ,
«Μεταπολεμική πεζογραφία. TÒ όδυνηρο πέρασμα στην πολιτικοποίη­
ση», περ .Δ ια β ά ζω , τεϋχ. 5-6 (Νοέμ. 1976-Φεβρ. 977), σσ. 62-
83. (Συζήτηση των Α. ’Αργυρίου, Α. Ζηρα, Α. Κοτζια και Κ.
Κουλουφάκου). _ , ~ ία
Π ρ ω τ ο π α π π ά - Μ π ο υ μ π ο υ λ ί δ ο υ Γλυκερία, Πεζογραφικα κείμενα του πολέ­
μου καί τής Κατοχής, ’Ιωάννινα 1974.
Ραυτόπουλος Δ., Οι ιδέες καί τά έργα, δοκίμια, Αθήνα _19bo.
Σαχίνης Α., Νέοι πεζογράφοι. Είκοσι χρόνια νεοελληνικής πεςογραφια,.
1945-1965, ’Αθήνα 1965. , ,
Στεργιόπουλος Κ., ’Από τόν συμβολισμό στη κνεα ποίηση», Αθήνα 196/.
415
 ΣΥ Μ Π Λ Η ΡΩ Μ Α ΒΙΒΛ ΙΟΓΡΑΦ ΙΑ Σ

Τσαβαρή ’Ισαβέλλα, Συμβολή στη μελέτη τοϋ Πουλολόγον. Διδακτορική

ΣΤΜΓΙΛΗΡΩΜΑ διατριβή, ’Ιωάννινα 1979 (πολυγραφ.).
ΣΤΗΝ ΕΚΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ*
ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
II. ΜΕΛΕΤΕ Σ .
Pecoraro V., «Primi appunti sul Canzoniere petrarchista di Cipro»,
Miscellanea Neogreca. Atti del I Convegno Nazionale di Studi Neo­
greci, Palermo 1976, σσ. 97-127.
Α' ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ
2. ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
II. ΜΕΛΕΤΕ Σ .
Συντακτικό τής νέας ελληνικής (Β' καί Τ' Γυμνασίου), ’Αθήνα, ΟΕΔΙί, Bakker W . F., The Sacrifice of Abraham. The Cretan Biblical Drama
Ή Θυσία τοϋ ’Αβραάμ and Western European and Greek Tradition,
University of Birmingham 1978.
Β' ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ
ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
τ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ I. ΚΕΙΜΕΝΑ , , ,
I. ΚΕΙΜΕΝΑ
"Ανθη ενλαβείας. ’Επιμέλεια ’Αθανάσιος Καραθανάσης, ’Αθήνα 1978 ( Ερ­
’Ακολουθία τοϋ σπανού: Spanos. Bine byzantinische Satire in der Form μής, Νέα ‘Ελληνική Βιβλιοθήκη, 36).
einer 1 arodie. Einleitung, kritischer Text, Kommentar und Glos­
sar, besorgt von Hans Eideneier, Berlin-N. York, De Gruyter, 1 9 7 7 II. ΜΕΛΕΤΕΣ
(Supplementa Byzantina, Texte und Untersuchungen Band 5) Μενοϋνος I. Β., Κοσμά τοϋ Αίτωλον Διδαχές. Φιλολογική μελέτη, Κείμενα,
Βελισαριου Διήγησις: Gernert A. F. van, The new Manuscript of the
History of Belisanus, Folia Neohellenica 1 (1975) 45-72 Τατάίηθςη Β.,[/Υρ!ΐσ(μος Βλάχος ό Κρής (1605/7-1685). Φιλόσοφος, θεο­
Πτωχολέων: Κεχαγιόγλου Γ., Ιστορία Ιΐτωχολέοντος. Κριτική έκδοση ό­ λόγος, φιλόλογος, Βενετία 1973 (Βιβλιοθήκη Ελληνικού Ινστιτούτού
λων των παραλλαγών, μέ εισαγωγή, σημειώσεις, γλωσσάριο καί πίνα- Βενετίας, 5).
κες. Διατριβή επι διδακτορία, Θεσσαλονίκη 1977 (πολυγραφ.).
Φαλιερος Μαρίνος, Ηρωτικά όνειρα. Κριτική έκδοση μέ εισαγωγή, σχόλια
και λεξιλόγιό Arnold van Genieri, Θεσσαλονίκη 1980 Βυζαντινή καί ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 4). II. ΜΕΛΕΤΕ Σ ^ , Γ
II. ΜΕΛΕΤΕΣ Καψωμένος Ε. Γ-, 7ο ελληνικό δημοτικό τραγούδι. 'II αισθητική, ο μύθος
και ή ιδεολογία τον, Ρέθυμνο 1978. _ , ,
Αλεςίου Στ., Ακριτικά. 7ό πρόβλημα τής έγκνρότητας τον κειμένου Ε- ___ 7ο σύγχρονο κρητικό ιστορικό τραγούδι. 'II δομή και ή ιδεολογία του,
Χρονολογηση- Αποκατάσταση χωρίων-'Ερμηνευτικά, Ηράκλειο Κρή­ ’Αθήνα 1979. , _ -
της [1979], r1 Κυριακίδης Στ. II., Το δημοτικό τραγούδι. Συναγωγή μελετών. Εκδοτική
Alcxiaze Α Ό κόσμος τοϋ ελληνικού ίπποτικοϋ μυθιστορήματος ( 13ος- φροντίδα Α. Κυριακίδου-Νέστορος, ’Αθήνα 1978 (Ερμής, Νεοελληνικά
14ος αι.) (ρωσ.), Τιφλίδα 1979. Μελετήματα, 3). , .
Gemert A. F. van, «The Cretan Poet Marinos Falieros», Θησαυοίσμα- Saunier G., «Adikia». Le mal et Vinjustice dans les chansons populates
τα 14 (1977) 7-70. ' " ' grecques, Παρίσι, Les Belles Lettres, 1979 (Collection de 1 Institut
Jeffreys Elisabeth M., «The Popular Byzantine Verso Romances of Frantjais d’Athènes).
Chivalry. Work since 1971», Μαντατοφάρος 14 (Νοέμ. 1979) 20-34.

* Μέ τήν εύκαιρία τής τρίτης έκδοσης κρίθηκε σκόπιμο, έκτός άπύ λί­ ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
γες διορθώσεις καί συμπληρώματα πού έγιναν στο κείμενο, νά συμπληρωθεί II. Μ ΕΛΕΤΕ Σ ^ ,
κaL, ^ βιβλιογραφία, κυρίως μέ οσα έργα δημοσιεύτηκαν υστερ* άπο τήν Μαρία Μαντουβάλου, «‘Ελληνική Νομαρχία» [Α' ’Εκδόσεις, Β Κριτική
πρώτη έκδοση ταΰ βιβλίου, τον ’Οκτώβριο του 1978, ώς τον Μάιο του 1980. Βιβλιογραφία], Μαντατοφόρος 13 (Ίούν. 1979) 12-25.
416 4 17
 Σ Υ Μ Π Λ Η Ρ Ω Μ Α ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑΣ Σ Γ Μ 1 Ι Λ II P U M A HI BAI () Γ ΡΑΦΙ Λ Σ

ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ 11 EM ΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

II. ΜΕΛΕΤΕΣ Π. Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ
Καψωμένος Ε. Γ., II σχέση άνθρώπου-φύσης στο Σολωμό, 2η έκδ., Χανιά Βαγενάς Ν., Ό ποιητής καί ό χορευτής. Μια εξέταση τής ποιητικής και τής
1979. ποίησης τον Σεφέρη, Α θήνα 1979. , ,
W atkins Μ., A Commentary on the Free Besieged (III) by Dionysius Μακρυνικόλα Αικατερίνη, «Συνοπτική βιβλιογραφία 1 j ,ίτ σ ™
Solomos, Μελβούρνη 1976 (διδ. διατριβή, πολυγραφ.). γραφικό σημείωμα: Χρ. ’Αλεξίου, Μαντατοφορος 12 (Μάιος 1J78).

ΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

I. ΚΕΙΜΕΝΑ II. Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ .
’Εμμανουήλ Ροΐδης, "Απαντα. Φιλολογική έπιμέλεια ’Άλκης ’Αγγέλου, Richer IL, lJllinéraire de Georges Theotokos vu dans sun oeuvre lilte-
τόμ. Α'-Ε', ’Αθήνα 1978, έκδ. 'Ερμής. raire, Ιίαρίσι, Les Belles Lettres, 19/9.

ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

I. Κ Ε Ι Μ Ε Ν Α
Πάλλης Ά λ ., Μπρουσός. ’Επιμέλεια Ε. Μοσχονδς, ’Αθήνα 1975 (Έρμης, ΙΙλασσαρά Κατερίνα, Στρατής Τσίρκας. Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία ( 1926-1978),'Μ ή ­
Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, 30). να 1979.

ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

II. ΜΕΛΕΤΕΣ
Κατσίμπαλης Γ. Κ., Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη, ’Αθήνα 1943.
----- Προσθήκες στη Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη ως το 1943. ’Επιμέλεια
Θ. Δ. Μπασογιάννη, Θεσσαλονίκη 1978 (πολυγραφ.).
-----Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη 1944-1962. ’Επιμέλεια Θ. Δ. Μπασο-
γιάννη, Θεσσαλονίκη 1978 (πολυγραφ.).
Καψωμένος Έρ. Γ., Εισαγωγή στή λυρική σκέψη τοϋ Σικελιανοϋ, Γιάν­
νενα 1969.
Keeley Ε., Cavafy's Alexandria. Καί ελληνική μετάφραση Τζένη Μαστο­
ράκη, "11 καβαφική 'Αλεξάνδρεια. Ε ξέλιξη ενός μύθον, ’Αθήνα 1979.
Κόρφης Τ., Ματιές σέ ποιητές τον μεσοπολέμου. Δοκίμια, ’Αθήνα 1978.
Μαλάνος Τ., Καβάφης 3 (Κριτικά διάφορα), ’Αθήνα 1978.
Synodinos-Gauthier Frantoisti, UUnivcrs des images dans l'oeuvre
poétique de Karyotakis, ’Αθήνα, Κέδρος, 1979.

ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

II. ΜΕΛΕΤΕ Σ
Κατσίμπαλης Γ. Κ.., Βιβλιογραφία Ν. Καζαντζάκη, Α' 19 0 6-19 4 8,’Αθήνα
1958.
fìien Ρ., «Nikos Kazantzakis. A Chock List of Primary and Secondary
Works, supplementing the Katsimbalis Bibliography», Μαντατο­
φόρος 5 (Νοέμ. 1974) 7-53.

418 419
ΕΤΡΕΤΗΡΙΟ
 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Στο Ευρετήριο δεν συμπεριλαμβάνονται οί Χρονολογικοί Πίνακες ούτε ή

’Εκλογή Βιβλιογραφίας. Τα ξένα ονόματα καταχωρίστηκαν στο ευρετήριο
ξένων ονομάτων, έστω καί αν στο κείμενο παραθέτονται έλληνικά (π.χ.
Γκαϊτε - Goethe, Σαίξπηρ - Shakespeare). Οί κυριότερες παραπομπές
σημειώνονται μέ πλάγιους αριθμούς.

Ά βέρωφ Γ. 227 «αίολοδωρική» γλώσσα 97

’Άβλιχος Μ. 167
’Αγάπης λόγια 212
άγάπης (τής), δημ. τρ. 110
’Αγάπη ατό χωρώ 257
Άγαπητικός τής βοσκοπονλας, Ό
217
’Αγγέλα 362
’Αγγέλιασμα, Τ’ 357
”Αγγελος ατό πηγάδι, Ό 317
"Αγιος Μηνάς 175
"Αγιος πρίγκιψ, Ό 363
Α γνή 210
’Άγρας Τέλος 235, 249έ., 267, 365
’Αγροτικά 219
’Αδελφική διδασκαλία 125
Άδερφοφάδες, Οί 278
Άθάνας I1. 226
Άθανάσης Διάκος 165
Άθανασιάδης-Νόβας — βλ. Ά θ ά -
νας Γ.
Άθανασιάδης Τάσος 324-5, 349
Άθανασούλης Κρ. 344
’Αθηναϊκή σχολή 21, 156, 170-9,
188, 193, 200
Άθήναιος 104
"Αθλιοι των ’Αθηνών, Οί 215
Ά ιβ α λί 303, 306, 321
Αίθουσα, 'Η 358
Αίθουσα άναμονής, Ή 340
Αικατερίνη Β' Ρωσίας 91
Α ’ίλιος ’Αριστείδης 7
Αιολική γή 307, 324
423
Αισχύλος (μεταφρ.) 223, 240, 349
Αίσωπος 42, 58, 137
’Ακαδημία Α θηνώ ν 119, 190
’Ακολουθία τον σπανού 44
’Ακρίτας Λουκής 319
άκριτες 26
άκριτικά τραγούδια 3, 26, 29ε.,
102, 108έ., 112
Άκροκεραννια 362
’Ακυβέρνητες πολιτείες 348
Άλαβέρας Τ. 354
’Αλβανικός πόλεμος — βλ. 'Ελλη-
νοϊταλικός (άλβανικός) πόλεμος
Άλαφροΐσκιωτος, Ό 236έ.
Άλεξανδράκης Α. 364
’Αλεξάνδρεια 227, 260, 268, 321
’Αλέξανδρος ό Μέγας 4, 233 — βλ.
καί Δ ιήγησις τού ’Αλεξάνδρου
καί Φνλλάδα του Μεγαλέξαν-
τρου
’Αλεξάνδρου Ά ρ η ς 337, 362
Άλεπουδέλης ’Οδ. — βλ. Έλύτης
Όδ.
Α ληθινή απολογία τού Σωκράτη,
Ή 245
Άλή-πασάς 135
’Αλκαίου Σαπφώ 325
Άλκνονίδες 191
Ά λλάτιος Αέων 59
άλληγορική ποίηση 41-42
"Αλλος ’Αλέξανδρος, Ό 355, 363
"Αλωση — βλ. Κωνσταντινούπολη

ΕΓΡΕΤΗΡΙΟ
«αμανέδες» 10'*
'Αμάρτημα τής μητρός μον, Τό 202
'Αμαρτωλόν παράκλησις 42
'Αμαρτωλών σωτηρία 64, 87
9Αμαρυλλίς 203
Ά μ λ ε τ (μετάφρ.) 162
Αμοργός 301
Ά μπελάκια 123
Ά μ π ο τ Γ. 319
Ά μ ρ ι ά μούγκου 313
«Άμφι-θέατρο» 364
’Αναγέννηση ιταλική 53έ. — θέατρο
66, 68-72, 78
Άναγνωστάκη Λούλα 363
Άναγνωστάκη Νόρα 345, 366
Άναγνωστάκης Μ. 336-7, 343, 366
9Αναδνομένη, 'Η 215
«άνακρεόντεια» 133
9Αναφορά στον Γκρέκο 278
νΑνθρωποι καί σπίτια 353
*Ανθρωποι τοϋ μύθον 321
’Ανδρόνικος 26, των γιων του —,
δημ. τρ. 109
’Ανδρόνικος Παλαιολόγος 38
νΑνθη εύλαβείας 86
’Άννα Κομνηνή 8
9Ανοιχτά χαρτιά 296
ανταλλαγή πληθυσμών (1922) 252
Ά ντζα κ α Σοφία 339
Α ντιγόνη (Σοφ.) 211
Α ντιγραφές 289
9Αντίλαλοι 225
άντιμυθιστόρημα 356, 361
3Αντόνιο ή το μήνυμα, 'Ο 363
Άντωνάτος X. 160
Άντωνιάδη Σοφία 31
’Αντωνίου Δ. 300έ.
3Ανυπεράσπιστοι 347
νΑξιόν εστί, Το 295έ., 345, 366
Ά ξιώ τη Μέλπω 320
Ά π ατρις, 'Ο 175
άπελάτες 26
'Απλή γλώσσα 157
'Απλοί τρόποι 223
Αποδημίες 247
Αποκαθήλωση, 'Η 349
Αποκάλνψις, Ιωάννη (μετάφο.)
290
Απόκοπος 50έ.
4 24
’Απομνημονεύματα (Μακρυγιάννη I
169έ.
Απόπειρα, 'Η 350
«αποστασία» ’Ιουλίου 1965: 333,
345
Άποστολάκης Γ. Μ. 106, 112έ.,
116, 119, 220, 246, 265
Άποστολίδης Ρ. — βλ. Ρένος
Άραβες, άγώνες με τούς Βυζαντι­
νούς 26
’Αργυρίου Ά λ . 335, 346, 367
Α ρ γώ 309, 351
Α ρ γώ ή πλους αεροστάτου 292
Άρέθας 26
’Αρθούρου κύκλος 35
’Αριστοτέλης, υπομνήματα στον 62
«αριστοτελισμός» 62
’Αριστοφάνης 326, 364
«άρκαδικά» ποιήματα 142* — σχο­
λή 135έ.' — ποιητές 172
αρματολίκια, άρματολοί 111
Αρματωμένοι 319
Άρμούρη, τραγούδι τού 26, 109
9Αρνοϋμαι 353
Αρραβωνιάσματα, Τ’ 264
Ά ρ τα ς, τού γεφυριού τής, δημ. τρ.
109
Ά ρ το ς των αγγέλων, Ό 317
Αρχαιολόγος, 'Ο 207έ.
αρχαϊσμός νλωσσικύς 3, 8, 13-14,
95, 99έ., 169, 171, 174, 208
άρχαϊστές 13, 99έ.
Άρώνη Μαίρη 364
Α σάλευτη ζωή, *II 194έ., 229
Α σθενείς καί οδοιπόροι 310
Α σ ίζες 10, 57
Ά σ κ η σ ις πνευματική 64
Α σκητική 272
Ασκληπιός (τραγωδία) 213
Άσλάνογλου Ν.-Α. 342
Ά σ μ α ασμάτων (μετάφρ.) 290
Ά σ μ a ηρωικό καί πένθιμο γιά τον
χαμένο άνθνπολοχαγό τής Α λ ­
βανίας 295
άστοχες ερωτήσεις στο δημ. τρ.
113
Ά σώ πιος Κ. 98, 171
Ά σω το ς, Ό 173
\4τθίδες Αύραι 188
Ε ΓΡ ΕΤΙΙ 1Μ Ο
αττικισμός 6έ., 12, 208
Αύγέρης Μ. 267
Ανθέντης τον Μορέως, Ο 180
Αύτοκράτιορ Μιχαήλ 327
αύτόματη γραφή 291, 293, 301
Α φήγησις παράξενος 15
Άχέλης Α ντώ νιος 52
Άχιλλεύς Τάτιος 39
Α χιλλενς (δράμα) 133
Α χιλληίς 8, 41
Βαβυλωνία 181-2, 326
Βακαλό Ελένη 340
«βακχικά» 133
Βαλαβάνης Δ. 177, 199
Βαλάκου Ά ν τιγ . 364
Βαλα<»ρίτης Ά ρ . 158, 164-7, 184,
219
Βαλαωρίτης Ν. 343
Βαλέτας Γ. 133, 210
Βαλκανικοί πόλεμοι 192, 195, 238,
252
Βαλτινός Θ. 359
Βάρβιτος, 11 176
Βαρβιτσιώτης Τ. 343
Βαρίκας Β. 329έ.
Βαρλαάμ καί Ίωσαφάτ 56
Βάρναλης Κ. 226, 244-6, 269, 330
Βαρούχας Ά θ . 87
Βασιλειάδης Σπ. 178, 181
Βασίλειος Β' 25
Βασιλείου Σπ. 303
Βασιλεύς Ροδολίνος, 'Ο 69
Βασίλης ό Αρβανίτης, 'Ο 306
«Βασιλικό Θέατρο» 262
Βασιλικός Β. 357-8
Βασιλικός, 'Ο 156, 182, 215, 264,
267
Βατραχομνομαχία 136
Βαφόπουλος Γ. Θ. 299έ., 340
Βεάκης Αίμ. 325
Βελεστίνο 125
Βελής, γιος Ά λή-πασά 135
Βέλθανδρος καί Χρυσάντζα 38
Βελισάριος — βλ. Δ ιήγησις τού
Βελισαρίον
Βελουδής Γ. 40, 365
Βενέζης Ή λίας 306-7, 309, 318
Βενετία 5(:>ε., 83, 85ε., 129 ελλη­
νική κοινότητα 60’ έλληνικά τυ­
πογραφεία 38, 58
Βενιζέλος Έλ. 12, 192, 252
Βερναρδάκης Δημ. 182έ., 208, 217
Βηλαράς I. 13, 16, 97έ., 135-7,
138, 110, 145, 154, 157, 199
Βήμα, Το (έφημ.) 328έ., 332, 365,
367
Βησσαρίων 55
Βιβλίον ίστορικ()ν 63
Βιβλίο τής αύτοκράτειρας Ε λ ι­
σάβετ, Το 256
Βιέννη 125, 126
Βιζυηνός Γ. 188, 201-203
Βικέλας Δημ. 188, 200-201
Βίος και πολιτεία τον Α λέξη Ζορ-
μπά 276
Βιργίλιος 274
Βλάμη Εύα 355
Βλαχογιάννης Γ. 103, 13/, 170,
216, 302
Βλάχος ’Άγγελος 173, 176, 184ε.,
189, 212
Βλάχος ’Άγγελος (νεώτ.) 348-9
Βλάχος Γεράσιμος 87
Βοκάκιος — βλ. Boccaccio G.
Βολανάκης Μίνως 364
Βόλος, Ανώτερο ΙΙαρθεναγωγεΐο
253
Βοριά, τού κυρ-, δημ. τρ. 111
Βοσκόπουλα, 11 65, 72ε., 74ε.
Βοσπορομαχία 92
Βότση ’’Ολγα 342
Βούδας (δράμα) 2/2
Βουκουρέστι, ’Ακαδημία 95
Βούλγαρης Ευγένιος 91, 98
Βονρκόλακας, Ο 213, 261
Βουσβούνης Α. 350
Βουτιερίδης Ή λ. 265
Βουτυράς Δημοσθ. 259ε., 313,
315, 349
Βραδινοί θρύλοι 223
Βρανούσης Λ. 98-9, 137
Βρεττάκος Ν. 297 ,
βυζαντινή λογοτεχνία 1, «δημώ­
δης» γραμματεία 2, 8
Βυζάντιος Δημ. 181έ.
Βυσσινί βιβλίο, Το 306
 ΚΤΡΕΤΗΡΓΟ
Βωμοί 197
Γαβριηλίδης Βλ. 186
Γαόάρου, λύκον κι άλουποϋς διή-
γησις 51
Γαλάζια γυναίκα 356
Γαλάζιο βιβλίο, Τό 306
Γαλαξείδι 355
Γαλάτεια, Ί Ι 178, 181
Γαλήνη 307
Γαλλία, γαλλική έπίδραση 51, 94,
126έ., 165" Γαλλική επανά­
σταση 91, 99, 123, 128, 129
Γάμοι τού Μεγάλου ’Αλεξάνδρου,
Οί 157
«γασμούλοι» 33
Γεμιστός Γεώργιος 55
γενιά τοϋ 1880: 186-99, 251, 280
— τού 1920: 234, 235, 247, 249,
260, 282, 300" κριτική 267έ.
— του 1930: 4, 261' ποίηση 280-
30Γ πεζογραφία 302-325' κρι­
τική 328-32
Γεραλής Γ. 340
γερμανική λογοτεχνία 223
Γέρος τοϋ Μόριά, Ό 264
Γεωγραφία νεωτερική 97
Γεωγραφία (Πτολεμαίου) 56
Γεωγραφία (Υαλίδα) 98
Γεωπονικόν 64
Γεωργιάδης Θρ. 117
Γεωργιλλάς Ε. 11, 41, 48
Γεώργιος, πρίγκιψ 252
Γή καί νερό 319
Για ένα φιλότιμο 360
Γιαννακόπουλος X. 363
Γιάννινα 98, 135, 347
Γιαννιώτες (κωμωδία) 131
Γιαννόπουλος ’Αλκ. 322
Γιαννόπουλος Περ. 254, 293
Γιαννούλης Εύγένιος Αίτωλός 62
Γιος τοϋ ’Ίσκιον, Ό 264
Γιονγκερμαν 312
Γκάτσος Ν. 301, 324
Γκόλφης Ρήγας 265
Γκόλφω 217
Γλαυκοί δρόμοι 247
Γληνός Δημ. 253
4 26
Γλυζώνιος Ε. 58
.Γλύκας Μιχαήλ 32
Γλυκύς Γιοϋστος 48
γλώσσα, μεσαιωνική έλληνική 7έ.
— νέα έλληνική 5, 8-11 ' — δημ.
τραγουδιού 116' — λογοτεχνική
στήν Κρήτη 66
γλωσσικό ζήτημα 77-7-5, 95έ.,
174, 208έ., 252 — βλ. καί
άρχαισμός, δημοτική, καθαρεύ­
ουσα
Γνώθι οαυτον 96
Γονατισμένοι, Οί 352
Γουζέλης Δημ. 131, 182
Γουλιέλμος Β' Βιλλαρδουίνος 33
Γραικύλοι 352
Γραμματική τής aίολοδιυρικής 97
Γραπτά ή προσωπική μυθολογία
292
Γρηγόρης Γερ. 349
Γρηγόριος 1Γ', πάπας 59
Γρυπάρης I. 222-3, 225, 246
Γυμνάσιο, 'Ελληνικό Ρώμης 59
Γυμνή ποίηση, Ί 1 316
Γυμνό δέντρο, Τό 352
Γυναίκα τής Ζάκυθος, Ί Ι 146, 157
Γυναίκα τοϋ Κανδαύλη, '// 363
γυναίκες πεζογράφοι (μεταπολ.)
355-6
Γύπαρης — βλ. Πανώρια
Γνρί, Τό 308
«γυρίσματα» (δημ. τραγουδιού)
117
Γυσκάρδος Ροβέρτος 25
Γύψος, Ό 359
Δαίδαλος στήν Κρήτη, Ό 243
Δαιμόνιο, Τό 309
Δάλλας Γ. 344, 366
Δαμβέργης I. 203
Δαμοδός Βικέντιος 89, 91
Δαναΐδες 153, 363
Δανιήλ Γ. 344, 361
Δάπεδο, Τό 299
Δαπόντες Κ. 92έ.
Δασκάλα με τα χυνσά μάτια, Ή
305
Δασκαλογιάννη, τραγούδι τοϋ 107
Ε ΥΡΕΤΗ ΡΙΟ
Δαχτυλίδι τής μάνας, Τό 262
Δε Βιάζης Σπ. 161
Δειλοί καί σκληροί στίχοι 197
Δεκαβάλλες Α. 317, 327
Δέκα "Ελληνες λυρικοί 267
Δεκαοχτώ κείμενα 334, 337, 359,
367
Δεκαοχτό) λιανοτράγουδα τής π ι­
κρής πατρίδας 298
δεκαπεντασύλλαβος, στίχος 20,
114-5, 154, 282' — δίστιχο 131,
136, 147-8, 239 ^
Δεκατετράστιχα, Τά 197
Δέκατη τέταρτη Νιζάν, Ή 349
Δεκατρία χρόνια 314
δεκατρισύλλαβος στίχος 162
Δέλιος Γ. 322
Δελμοϋζος Α. 253
Δέλτα Πηνελόπη 255
Δελφικές 'Εορτές 240, 242
Δελφική ιδέα (προσπάθεια) 240έ.
Δέντρα, Τά 355
Δεύτερη γραφή 296
Δημάκης Μ. 339
Δημαράς Κ. Θ. 3, 62, 91, 96, 124,
125, 154, 178, 204, 219, 266,
330, 366
Δημητριάδης Δ. — βλ. Γκόλφης
Ρήγας
Δημήτριος Γαβριήλ 320
Δήμος κ’ ’ Κλένη 173, 174
Δήμος Τανάλιας 244
δημοτική (γλώσσα) 11 έ., 13, 187,
209, 234, 251 — βλ. καί πεζο­
γραφία δημοτική καί γλωσσικό
ζήτημα
δημοτικισμός, δημοτικιστές 14,
209, 253, 265 — βλ. καί έκ-
παιδευτικός δημοτικισμός
δημοτικό τραγούδι 82, 94, 10 1-
119, 220, 266, 268 — βλ. καί
άκριτικά, κλέφτικα
Διαβατήριο, Τό 353
Διαβάτης (ψευδών.) 215
Διαγώνιος (περ.) 360έ., 366
διαγωνισμοί ποιητικοί 157, 366
Διάκος Ά θ . 105
Διακρούσης ’Άνθιμος 85
διάλεκτοι, άρχαΐες 5, 1 0 ' — νεο­
4 27
ελληνικές 10-11 ' — χρήση τους
στή λογοτεχνία 10έ., 66
Διάλογος (Σολωμοϋ) 100, 145έ.
διασκελισμός μετρικός 115
Διασπορά, "Ελληνες διασπορας 54-
5 7 '— λογοτεχνία 87
Διάφορα ποιήματα (Ραγκαβή) 173
διαφωτισμός, γαλλικός-εύρωπαϊ-
κός 3, 13, 91, 127, 145' —
έλληνικός 83-100
Διγενής Α κρίτας (’έπος) 2, 3, 27-
30, 34, 35, 41, 8 1 ,1 0 1 , 196 ^
Διγενής, δημ. τραγ. για τό θάνατό
του 109
διγλωσσία 6έ., 12
διδακτική ποίηση 41-42
Διδαχαί 58
διήγημα ήθογραφικό 200-208, 216
Διηγήματα (Καρκαβ.) 206
διηγηματικά δημ. τρ. — βλ. παρα­
λογές
διηγήσεις γιά ζώα 42-44
Διήγηση τοϋ Ίάσονα, Ή 357
Διήγησις τοϋ ’Αλεξάνδρου 40, 365
Διήγησις ’Απολλώνιου τοϋ Τνρίον
39
Διήγησις τοϋ ’Αχιλλέως — βλ. Ά -
χιλληίς
Διήγησις τοϋ Βελισαρίον 41
Διήγησις παιδιόφραστος περί των
τετραπόδων 43
Δικά μας παιδιά, Τά 314
Δικταΐος Α. 339
δικτατορία 21ης ’Απριλίου (1967)
15, 333έ., 345, 352' — Μετα-
ξά — βλ. Μεταξάς I.
Διόνυσος (περ.) 223
Διονύσου πλοϋς 174
Διπλό βιβλίο, Τό 347
«διχασμός» (1915) 252
Δίχως θεό 316
Δοκιμές (Σεφέρη) 289, 328
Δοκίμιο γιά τήν ’Αμερική 310
Δόντια τής μυλόπετρας, Τά 350
Δοξαράς Π. 89
Δούκαρης Δ. 339
Δούκας Νεόφ. 95
Δούκας Στρατής 318
Δραγούμης ’Ίων 254έ., 267, 272
 ΕΥΡΕΤΗ ΡΙΟ
Δρίβας A. 300
Δροσίνης Γ. 186έ., 190-1, 203,
219, 220
Δνό άδέρφια, Τά 210
Δύο κρητικά ύράματα 827
Δύσκολες νύχτες 320
Δωόεκάλογος τον Γύφτον, Ό 195
Δωδεκάνησα, δημ. τραγ. 110
δωδεκασύλλαβος τροχαϊκός (στί­
χος) 114
Δωρόθεος (ψευδό-) Μονεμβασίας
63
Έγγουόπουλος Ν. 292έ., 340
’Εγκώμιο τον φιλόσοφον κτλ. 96
«’Εθνικό Θέατρο» 265, 267, 269,
325έ., 363
Ειδύλλια (Δροσ.) 190, 220
«ειδύλλια» ποιμενικά ’Αναγέννη­
σης 73
Είδωλα, Τά 186
Εις Ίονίονς (ώδή) 153
εκκλησιαστική ύμνογραφία 296
’Έκκλησις προς το Πανελλήνιον
κοινόν 254
ΈκλογαΙ άπό τά τραγούδια τοϋ
ελληνικόν λαόν 190
έκπαιδευτικός δημοτικισμός 14,
253, 255, 268
έκπαιδευτική μεταρρύθμιση 1917:
14, 254· — 1964: 14, 332' —
1976: 15
’Εκπαιδευτικός "Οοιιλος 14, 253,
255, 271
'Εκτός των τειχών 358
’Εκτροπή 358
«έκφράσεις» 35, 38
Ε λεγεία καί Σάτιρες 248
’Ελεύθερα Γράμματα (περ.) 338
«Έλευθέρα Σκηνή» 265
«’Ελεύθερο Θέατρο» 364
’ Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, Οί
1 48έ., 157, 164, 245
'Ελεύθερο πνεύμα 309
’ Ελευθερωμένη ’ Ιερονσαλήμ 161
’Ελισάβετ, αύτοκρ. Αύστρίας 256
ελισαβετιανοί ποιητές 84
"Ελληνες πεζογράφοι 269
4 28
’ Ελληνικά άρχαιολογή/ιατα 133
’ Ελληνικά κείμενα 329
’ Ελληνικά χώματα 304
’ Ελληνική Νομαρχία 98, 124
«Ελληνικό Θέατρο» 364
’ Ελληνικός ορθρος 314
Έλληνοιταλικάς (αλβανικός) πό­
λεμος (1940-41) 242έ., 293,
295, 310, 313, 319, 321, 324,
333 — βλ. καί Κατοχή
Έλύτης ’Οδ. 156, 293-96, 300έ.,
328, 343, 345, 366
’Εμπειρικός Α. 290-92, 343, 345
’Εμπρός (έφημ.) 199
Ένδοχώρα (περ.) 291, 366
έντεκασύλλαβος στίχος 20, 68,
73, 86
έξάμετρος ομηρικός 117
Εξαφάνιση, Ή 362
’ Εξήγησις τής γλυκείας χώρας Κύ­
προν 57
"Εξι καί μια τύψεις για. τόν ονρανό
295
"Εξι νύχτες στην 'Ακρόπολη 289
’Εξόριστος, Ό 173
’Εξώστης, Ό 361
’Εξωτερικός μονόλογος 354
«’Επαγγελματική Σχολή Θεά­
τρου» 264, 267
’Επανάσταση 1821: 4, 112, 118,
148, 152έ., 154, 165, 169' δε­
καετίες πριν τήν — 123-137
Έπαχτίτης Γ. — βλ. Βλαχογιάννης
’ Επιθεώρηση Τέχνης (περ.) 338,
347, 360, 367
’Επιστολή τον κύκνον 297
’ Επιστροφή τον Χριστού, Ή 343
'Επιτάφιος 297
'Εποχές (Μ. Άναγνωστάκη) 336
’Εποχές (Θ. Βαλτινοΰ) 359
'Εποχές (περ.) 328, 366
’Έρασμος 16
Έρμήλος 132
Έρόικα 308
’Έρση 203
”Ερως καί χρόνος 330
Έρωτόκριτος 2, 48, 65, 77-32, 84,
85, 132, 136, 161, 171, 282,
286έ., 364
ΕΥΡΕΤΗ ΡΙΟ
Έοωτοπαίγνια 2, 11, 48, 110,
“ 196
’Έοωτος άποτελέσματα 98, 126,
“ 1 33
Έρωφίλη 48, 68-69, 71, 76, 86,
136, 326
’Εστία (περ.) 203
Έσχατη κρίσις, Ή 365
«εσωτερικός μονόλογος» 321, 323
«’Εταιρεία 'Ελληνικού Θεάτρου»
264
Ετεροθαλή, Τά 296
Εύαγγελάτος Σπ. 67, 69, 71, 364
Ευαγγέλια (μετάφρ.) 61, 211, 253,
349
«Ευαγγελικά» 252
Εύαγγέλου Λ. 339, 345
Ενγένα 86
Ευθύμιος ιερομόναχος 93
Εύριπίδης (μεταφρ.) 211, 262,
285, 328
Εύριπίδης Πεντοζάλης 309
Ευρισκόμενα. Τά (Σολωμοϋ) 151,
162
Έ φταλιώτης Α. 212-4, 259, 261
’Εφτάνησα 4, 65, 83, 85-86, 88-89,
93, 94, 129-131, 153. 168
Έ φτανησιώτικη σχολή 4, 11, 156-
164, 166, 168, 236· — κύκλος
175
’Εωθινοί Μελωδίαι 176
Ζάκυνθος 69, 86, 89, 139, 152,
156, 214· κωμωδίες 130έ. —
ζακυθινοί στιχουργοί 129-131
Ζαλοκώστας I’. 174-5
Ζαμπέλιος Σπ. 118, 166
Ζαχαριάδου Έλ. 63
Ζεμφύρα ή τό μυστικόν τής Πασι­
φάης 292
Ζηκάκη, έκδ. οίκος 304
Ζήνων 69έ., 86
Ζήρας Α. 346, 354
Ζ 358
Ζητείται ελπίς 353
Ζητιάνος, Ό 207, 213
Ζυγομαλάς ’Ιωάννης καί Θεοδό­
σιος 58
429
Ζωή (περ.) 246
Ζ,ωή έν τάφο), ’Η 305
Ζιοή κι αγάπη στη μοναξιά 210
Ζωή καί ό θάνατος τοϋ Καραβέλα,
’Π 258
Zonnavoì άνθρωποι 246
Ζώρας Γ. Θ. 63, 153, 331
ηθογραφικό διήγημα 163, 200-
208, 210, 2 13έ., 257έ., 259
Ήλιακόπουλος Δ. 167
Ήλιόπουλος Ντ. 364
"Ηλιος τον θανάτον, Ό 317
"Ηλ,ιος ό πρώτος 294
Ήλιου Φ. 366
Ημερολόγιο καταστρώματος 283’
— Β' 284· — Έ 285
Ήμεοολόγιο τής Πηνελ.όπης, Τό
245
'Ηρόδοτος (μετάφρ.) 349
"Ηρωας τής Γάνδης, Ό 361
'Ηρώδης ’Αττικός 7
Ήρωίς τής έλλ. επαναστάσεως, Ή
180
Η φαίστειο, Τό 327
Θά βραδνάζει 191
Θαλασσινοί προσκυνητές 324
Θάνατος τον Αιγενή, Ό 243
Θάνατος τοϋ Μέδικον, Ο 316
Θάνατος παλικαριού 198
Θάνατος τοϋ Σωκράτη, Ό 158
Θάνατος τής τυφλής, Ο 166
Θάνος Βλέκας 180έ.
Θασέτης II. 339, 366
Θεατρικό ’Εργαστήρι «Τέχνης»
364
Θεατρίνος τής ζωής, Ό 247
θέατρο (στήν Κρήτη) 65-72' (στήν
’Ιταλία) 66, 70-71’ (Άθην.
σχολή) 181-2· (1880-1900)
21 7έ.· (1900-30) 261-5' (1930-
39) 325-8' (μεταπολεμ.) 362-4
Θέατρον πολιτικόν 90
«Θέατρο Σάτιρας» 364
«Θέατρο Στοά» 364
«Θέατρο Τέχνης» (Μελά) 264έ.
 ΕΥΡΕΤΗ ΡΙΟ
«Θέατρο Τέχνης» (Κούν) 326, 364
Θέλετε νά χορέψομε Μαρία 321
Θέμελης Γ. 3 4 1, 365
Θέογνις 32
Θεοδωράκης Μ. 299
Θεοδωρακόπουλος Τω. 331
Θεοδώρου Βικτωρία 339
Θεοτοκάς Γ. 3 0 8 -11, 326έ., 328,
351, 366
Θεοτόκης Κ. 257έ., 269, 321
Θεοτοκόπουλος Δομήνικος (Γκρέ-
κο) 66, 275
Θεοφανώ 327
Θεόφραστος 160
Θεσσαλονίκη 299, 321-323, 328,
336, 349' — ποίηση μεταπολ.
340-2* Πανεπιστήμιο 254, 266,
321, 331, 365έ.* Κ.Θ.Β.Ε. 326,
364* — κίνημα 252
Θηραμένης (τραγωδία) 153
θησαυρός (Στουδίτη) 58
Θούριος (Ρήγα) 125, 127έ.
Θρύλος "Αλκής 235, 268
θύελλα καί τό φανάρι, Ί Ι 352
Θυέστης (Π. Κατσαΐτη) 86
Θύματα ειρήνης 357
Θυσία του ’Αβραάμ, Ί Ι 75-77,
80, 81, 326
Θωμάς ό δίψνχος 327
Θωμόπουλος I. 126
’Ίαμβοι και ανάπαιστοι 194
’Ιάσιο, Σχολή 95
Ίατρόπουλος Δ. 346
’Τδας — βλ. Δραγούμης Ί<ων
9Ιδέες καί τέι έργα, Οι 367
3Ιδού ό άνθρωπος 160
"Ιδρυμα ΓΙαλαμά 199
Μέρα ''Οδός 310
'Ιερεμίας Β' Πατριάρχης 58, 60
'Ιερό σφάγιο, Τό 327
’Ιησουίτες, θέατρο 70
ιλαροτραγωδία ποιμενική — βλ.
tragicommedia pastorale
Ίλιάδα 41, 105, 109, (μετάφρ.)
162, 211έ.
Ίλίνσκαγια Σ. 339
Ίμπέριος καί Μαργαρόνα 38
430
Ινδίες 301
ινδική φιλοσοφία 209, 221
’Ινστιτούτο 'Ελληνικό Βενετίας 60
’Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπου­
δών (Πανεπ. Θεσσαλ.) 17, 18
Ίντερμέδια κρητικού θεάτρου 69
Μοκάστη (Α. Μάτσα) 328
Ίόνια Νησιά — βλ. 'Εφτάνησα
Ίόνιος ’Ακαδημία 144, 153, 158,
171
Ίόνιος 3Ανθολογία (περ.) 145
«Ίόνιος Πολιτεία» 129
Ίονίων Νήσων, Ένωμένον κράτος
— βλ. 'Εφτάνησα
Ιούδας (Σ. Μελά) 264
Ίουλιανυς 275
ισοδύναμα μοτίβα (δημ. τρ.) 119
ίσομετρίας, άρχή τής (δημ. το.)
115
'Ιστοί αράχνης 186
'Ιστορία ενός αιχμαλώτου 318
'Ιστορία τον εύοωπαϊκοΰ πνεύματος
331
Ιστορία των 'Ελλήνων (Μ. Καρα-
γάτση) 312
'Ιστορία καί όνειρο 46
Ιστορία τον Παλαιού 49
'Ιστορία τον ΙΙτωχολέοντος 42
Ιστορία τής Ρωμιοσύνης 213
Ιστορία τον ρε τής Σκότσιας 48
Ιστορία τού Ταγιαπιέρα 48
ιστορικά δημ. τραγούδια 106
Ιταλία, Κάτω 10, 57
Ιφιγένεια (Π. Κατσαΐτη) 86
Ιωάννης Χρυσόστομος 108
Ίωάννου Γ. 342, 360
Ίωάννου Π. 86
ιωτακισμός 16
Καβάφης Κ. Π. 227-235, 268,
286έ., 289, 321, 329, 341,
365έ.
Καγκελόπορτα, Ί Ι 353
Καζαντζάκη Γαλάτεια 272
Καζαντζάκης Ν. 227, 244, 267,
269-79, 318
Καημοί τής λιμνοθάλασσας, Οί
196
ΕΥΡΕΤΗ ΡΙΟ
καθαρεύουσα 4, 11, 13, 15, 100, Καρέζη Τζένη 364
169έ., 174, 182, 251, 253* — Καρέλλη Ζωή 341
Παπαδιαμάντη 205* — Καβάφη Καρκαβίτσας Α. 206-208, 259,
234* — βλ. γλωσσικό ζήτημα 302
«καθαρή ποίηση» (poesie pure) Καρούζος Ν. 343
246, 287, 290 Καρτάνος Ίωαννίκιος 58
Καθημερινές 249 Καρυωτάκης Κ. 248-9, 268, 282,
Καθημερινή (έφημ.) 269, 270, 367 297, 299, 330, 365
Καθρέπτης γυναικών 92 «καρυωτακισμός» 249, 293, 297
Καί ιδού Ιππος χλωρός. . . 356 Κάσδαγλης Ν. 350-1
Καινή Διαθήκη, — γλώσσα 6έ., 9 Κασιμάτης Πέτρος 89
— βλ. καί Ευαγγέλια Κασσανδρινή ακτή 322
Καιροφύλας Κ. 146 Καστανάκης Θρ. 261, 304
Κακναβάτος "Εκτ. 343 Καστοριανός Μανολάκης 62
Κακουλίδη 'Ελ. 64 Κάστρου τής 'Ωριάς, δημ. τρ. 109
Κακριδής I. Θ. 18 Κατάδικος, 'Ο 258
Καλαμάρης Ν. (Νικήτας Ράντος) Κατάθεση 334
291 345 «καταλόγια» 36, 48, 107, 110
Κάλβος Α. 22, 152-6, 158, 194, Καταρτζής Δ. 95-97
199, 288, 343 Κατερίνα (ήθ.) 325, 364
Καλλέργης Ματθαίος 67 Κατζονρμπος 66, 70έ., 72
Καλλιγάς Παύλος 180έ., 201 Κατοχή 313, 324, 333
Καλλίμαχος καί Χρνσορρόη 37έ. Κατράκης Μ. 325, 364
Καλλισθένης (ψευδό-) 40 Κατσαΐτης Π. 86
Καλοκινήματα 98 Κατσαντώνης 180
Καλομοίρης Μαν. 262 Κατσαρός Μιχ. 338
Καμπάνα τής 'Αγια-Τριάδας, Ί Ι Κατσίμπαλης Γ. Κ. 199, 289, 293,
314, 324 329
Καμπανέλης Ίάκ. 362 Κατώγι, Τό 344
Καμπάνης Α. 265 Καχτίτσης Ν. 361
Καμπάς Ν. 186ε., 190, 219, 290 Καψωμένος Στ. 10
Καμπούρογλου Δ. Γρ. 203 Κείμενα καί αναλύσεις 367
Καμπύσης Γ. 218, 223, 261έ. Κεκαρμένοι, Οί 351
Κανελλόπουλος Π. 330, 331 Κεκαυαένος 8
Καπετανάκης Δ. 330 Κ.Ε.Μ.Ε. 17
Καπετάν Γιακονμής, 'Ο 217 Κερένια κούκλα, Ί Ι 256
Καπετάν Μιχάλης 278 Κέρκυρα 56, 89, 144, 153, 162,
Καποδίστριας I. 157, 168, 172, 163, 221, 257
275, 278, 324έ. Κεφαλή τής Μέδουσας, 'Η 317
Καππαδοκία 26, 30 Κεφάλια στή σειρά 322
Καραγάτσης Μ. 309, 3 11-3 , 351, Κεφαλληνία 86, 88, 158, 160
354 Κεχαγιόγλου Γ. 34
Καραγκιόζης ό μέγας 267 Κεχαίδης Δ. 363
Καραμανλής Κ. 15, 333 Κήπος των πριγκίπων, 'Ο 362
Καραντινός Σ. 326, 364 Κήπος Χαρίτων 92
Καραντώνης Α. 293, 307, 310, 329 Κηρήθρες 244
Καρασούτσας I. 176 Κιβώτιο, Τό 337, 362
Καρατζάς Ιωάννης, ήγεμών Βλα­ Κιθάρα, Ί Ι 172
χίας 133 Κιουτσούκ Καϊναρτζί, συνθήκη 84
431
 Ε ΥΡΕΤΗ ΡΙΟ
Κίτρινος φάκελος, Ό 313
Κιτσόπουλος Γ. 349
Κίχλη 284
Κλαθμός Πελοπόννησου 86
κλασικισμός 133, 139, 154· Κάλ-
βου 154-55
Κλειστά βλέφαρα 191
Κλειστός κήπος 340
«κλέφτες» 111ε., 165
κλέφτικο τραγούδι 102, 106, 11 1-3
Κλυταιμνήστρα (Α. Μάτσα) 328
Κοινή έλληνιστική 4-6, 16
Κοινόβιο, Τό 361
Κόκκινες ιστορίες 305
Κόκκινο βιβλίο, Τό 306
Κόκκινο πουκάμισο 264
Κόκκινος βράχος, Ό 215
Κόκκος Δ. 217
«Κολλέγιο ’Αθηνών» 326
Κολλέγιο Ελληνικό Ά γ . ’Αθα­
νασίου 59, 87, 88
Κολοκοτρώνης Θ. 157, 158
Κομνηνός ’Αλέξιος 32
Κομνηνοί, αύτοκράτορες 30-32
Κονδυλάκης I. 215
Κόντογλου Φ. 2 6 1, 303
Κοντορεβιθούλης, Ό 262
Κόντος Κ. 13, 182, 208
Κοραής Λ. 4, 13, 97, 9 8-10 0 , 123,
124, 125, 145
Κορακίστικά, Τά 97, 182, 267
«Κόρη ταξιδεύτρια», δημ. τρ. 111
Κόριννα καί ΤΙίνδαρος 157
Κορνάροι, οικογένεια 80
Κορνάρος Άνδρέας 80
Κορνάρος Βιτσέντζος 77-81, 85,
101, 161
Κορομηλάς Δ. 217
Κορυδαλεύς Θεόφιλος 61έ., 90
«κορυδαλισμός» 62, 89
Κοσμάς Αΐτωλός 93έ., 102
Κοσμογέννησις 49
Κόσμος πού πεθαίνει, Ό 312
Κοτζάμπασης του Καστρόπνργου,
Ό 312
Κοτζιάς Ά λ . 346, 349, 350, 354,
360, 367
Κοτοπούλη Μαρίκα 263, 265,
325έ.
4 32
Κότσιρας 1’. 344
Κουγέας Σ. Β. 26, 102
Κουκούλας Λέων 268
Κουλουφάκος Κ. 338, 346, 347,
367
Κουμανταρέας Μ. 358
Κούν Κ. 326, 364
Κούρος (ή Θησέας) 275
Κούρος - Panderma (περ.) 346
Κουτούζης Ν. 130, 132
Κούφια καρύδια 211
Κοχλίας, Ό (περ.) 340, 349
Κρανάκη Μ. 355
Κρανιοτρύπανο, Τό 354
«Κρατικό Θέατρο Β. Ελλάδος» —
βλ. Θεσσαλονίκη
Κρεμόνα, Λύκειο 139
Κρήτες μου, Οί 203
Κρήτη 37, 42, 44-46, 215, 251,
269· άλωση (1669) 3, 83, 84- —
επανάσταση (1866) 16 4 ’ — διά­
λεκτος 11, 66" δημ. τρ. 107,
110, 114, ποιητάρηδες 107' —
λογοτεχνία 4, 11, 49-52, 65-82,
87, 101, 141' — θέατρο 65-72,
130· — ποιμενική ποίηση 72-
75’ «— σχολή» ζωγραφικής 85
Κρητικός, Ό (Πρεβελάκη) 317
Κρητικός, Ό (Σολωμοϋ) 146έ.,
164
Κρητικοί γάμοι 166
Κριαράς Ε. 2, 12, 81, 86, 330έ
Κριτική (περ.) 366
Κριτική καί ποίηση (περ.) 265
Κρυστάλλης Κ. 199, 219-220
Κυβέλη (ήθ.) 263, 325έ.
Κυδωνιές, σχολείο 123
Κύκλος των τετράστιχοιν, Ό 198
Κυπριώτικα ερωτικά τραγούδια
10, 51, 52-54, 57, 68, 87
Κύπρον, ον μ ’ έθέσπισεν 285
Κύπρος 37, 109, 285, 3 19 ’ γλώσ­
σα 10' άλωση (1571) 52, 65' —
πετραρχισμός 53ε. — δημοτική
πεζογραφία 57' — ποιητάρηδες
107
Κυριαζής Ά θ . Γ. 226
Κυριακίδης Στ. 103, 1 0 7έ., 115
Κύριός μου ’Αλκιβιάδης, Ό 348
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
«κυρίως άσματα» 103, 112
Κύρου Κλ. 339
Κυψελίδαι, Οί 182
«κωμειδύλλιο» 2 1 7έ.
κωμωδία βενετσιάνικη 71
κωμωδίες κρητικές 70-72
κωμωδία ιταλική— βλ. commedia
erudita, commedia dell’arte
Κωνσταντάς Γρηγόριος 97
Κωνσταντίνος A ’, βασιλιάς Έλλ,
252
Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος 28
Κωνσταντίνος Παλαιολόγος (τρα-
γωδ.) 275
Κωνσταντίνος 17 Πορφυρογέννη­
τος 8
Κωνσταντινούπολη (Πόλη) 7, 61,
84, 89, 132, 171, 173, 304,
321· άλωση 1, 3, 8, 20, 47, 54,
59
Κωττούνιος ’Ιωάννης 60
Λαδάς Γ. - Χατζηδήμος Α. (έλλ.
βιβλιογρ.) 127
Λαζαρίδης Μ. 354
Λάζαρος, 'Ο 327
Λάθος, Τό 353
«Λαϊκή Σκηνή» 326
Λαμπέτη "Ελλη 364
Λαμπράκης Γρ. 345, 358
Λάμπρος, Ό 145
Λάμπρος Σπ. 189, 203
Λάνδος ’Αγάπιος 64
Λαογραφία (περ.) 190
Λαογραφικό Άο/εϊο (’Ακαδ. Ά θ.)
190
λαογραφικό κίνημα 189έ., 200
Λάουρα 215
Λαπαθιώτης Ν. 247
Λασκαράτος Άνδρ. 158-160, 185
Λάσκαρις Ίανός 55, 59
Λαύρας — βλ. Πετιμεζας Ν.
Λέανδρος, Ό 172
Λεηλασία μιας ζωής 216
Λειβαδίτης Τ. 338-9
Λεμονοδάσος, Τό 308
Λένιν, βραβείο 298
Λεονταράκης Ιωάννης 146
43 3
Λεονώρας μπαλάντα 109
«λεοπαρδισμός» 178
λετρισμός 344
Λευκάδα 164, 165, 235
Λεχωνίτης Γ. 232
Λεοονής 309
Λέων I' πάπας 55, 59
Ληναϊος Στ. 364
λιανοτράγουδα 104, 114
Αιβάνιος 108
Λίβιστρος καί Ροδάμνη 36έ., 42,
44
Λιογέννητης, Τής, δημ. τρ. 110
Λογαριαστική 58
Λόγια τής πλώρης 207
Λογιότατος ή Κολοκυθούλης, Ό
137
Λογιότατος ταξιδιώτης 97, 137
Λογοθετίδης Β. 364
Λόγος παρηγορητικός περί Δυ­
στυχίας καί Ευτυχίας 42
Λοιμός 354
Λορεντζάτος Ζ. 365
Λουδοβίκος Α' Βαυαρίας 157, 173
Λούκαρις Κύριλλος 61, 90
Λονκής Λάρας 200έ.
Λουντέμης Μεν. 346
Λυγερή, 'Η 207
Λυκούδης Έμμ. 203
Λυμπεράκη λΐ. 355, 363
Λύρα, Ή 152-154
Λύρα τον γέρο-Νικάλα, Ή 217
Λυρικά (Κάλβου) 152
Λυρικά (Χριστόπ.) 132, 133-4
Λυρικός Βίος 236έ., 244
Μαβίλης Λορ. 221-2, 225, 258,
321
Μαγνητόφωνο 358
Μαζαράκης Ά ν θ . 88
Μαζώχτρα, Ή 213
Μακεδονική δυναστεία 25, 28
Μακεδονικές Ημέρες (περ.) 321 έ.,
340
Μακεδονικός αγώνας 251, 255
Μακρυγιάννης 103, 157, 169έ.,
216, 288
Μαλακάσης Μιλτ. 225, 226
 Ε ΥΡΕΤΗ ΡΙΟ Ε ΥΡΕΤΗ ΡΙΟ

Μαλάλας ’Ιωάννης 7 Μελαχρινός Α. 225, 246
Μαλάνος Τίμος 229, 230, 268 Μέλισσα (τραγωδ.) 275
Μάλτας πολιορκία 52 Μελισσάνθη 342
Μάνας φόνισσας, Της, δημ. τρ. 111 Μελισσηνός Σπυρ. 166
Μανές I. Ρίζος 92 Μενεξεδένια πολιτεία, Ή 315
Μανούσακας Μ. I. 44, 45 Μερακλής Μ. Γ. 367
Μανούσος Α. 118, 166 Μ έρες... (Σεφέρη) 289
Μανούτιος ’Άλδος 55, 60 Μερκούρη Μελίνα 364
Μάντζαρος Ν: 144 Μερόπη 183
Μαντζικέρτ ήττα 25, 28 Μεσημβρινή (έφημ.) 367
«μαντινάδες» 104 Μεσολόγγι (πολιορκία) 148, 193
Μανωλίδου Β. 364 Μεσολόγγι (Γ. Ζαλοκώστα) 175
Μαράσλειο Διδασκαλείο 253 «μεταβυζαντινή» τέχνη, λογοτε­
Μαργαρίτα Στέφα 215 χνία Ιέ.
Μαργούνιος Μάξιμος 60 Μεταξάς Ίω . 12, 333έ.
Μαρία Δοξαπατρή 182 μεταπολεμική λογοτεχνία 333-367
Μαρία Πάρνη 313 μετασυμβολισμός 256
Μάρκαρης Π. 363 μέτρα νεοελληνικά — βλ. στιχουρ-
Μαρκορας Γερ. 163-4, 199 γική νεοελλ.
Μαρκορας Γεώργιος 144 Μήλιας Σπυρίδων 89
Μαρκορας Στυλ. 150 Μηλιώνης Χρ. 362
Μαρτελάος Α. 129έ., 131, 132 Μηνιάτης Ή λίας 88ε.
Μαρτζώκης Άνδρ. 167 Μητέρα Θεσσαλονίκη 323
Μαρτύρων καί ήρώων αίμα 255 Μητσάκης Μ. 203, 217
Μαρωνίτης Δ. Ν. 335, 338, 360, Μήτηρ Θεόν 238έ., 243
365 Μηχανάκια, Τα 359
Μάτεσης ’Αντώνιος 140, 156, 182, Μιαονλης 264
215, 264 Μιά πρώτη άγάπη 216
Μάτεσης Π. 363 Μικρά ’Ασία 109, 110, 176, 303,
Μάτια τής ψυχής μου, 7 α 1 9 3 ,2 2 0 306, 324' — διάλεκτοι 10" Μι­
Μάτσας Α. 301, 328 κρασιατική καταστροφή 4, 192,
Ματωμένα χρόνια 346 252, 281, 302έ., 319
Ματωμένα χώματα 356 Μικρά Ταξίδια 164
Μαυρογένης, ήγεμών Βλαχίας 125 Μιλλιέξ Ρ. 356
Μαυρογιάννης Γερ. 166 Μιλλιέξ Τατιάνα 356
Μαυροκορδάτος Ά λέξ. (1641- Μινωτής Α. 325, 363
1709) 90 «μιξοβάρβαροι» 100
Μαυροκορδάτος Ά λέξ. (1821) 140 Μιχαηλίδης Κλεάνθης — βλ. Έ -
Μαυροκορδάτος Νικόλαος (1670- φταλιώτης Α.
1730) 90έ. Μιχαλόπουλος Φ. 267
Μαυρόλνκοι, Οί 314 Μνήματα, Τά 166
Μαχαιράς Λ. 10, 57 Μνήμα τής γριάς, Το 348
Μαχαμπαράτα 221 Μνημόσυνα 165
Μέγας A. Ε. 95 μόιρολόγια 104-106, — στή Μάνη
Μεγάλο δίλημμα, Το 350 106
Μεγάλος Δεκέμβρης, 'Ο 346 Μοισιόδαξ Ίώσηπος 95
Μεγάλος ύπνος, Ό 313 Μομάρς 92
Μελάς Παύλος 251 Μόνον τής ζωής του ταξίδιον Το,
Μελάς Σπ. 264έ., 267, 326 202
434
Μοντσελέζε Θεόδωρος 86
Μοραίτες (κωμωδ.) 131
Μορεζήνος ’Ιωάννης 63
Μοσκώβ Σελήμ 202
Μουλλάς Π. 204, 366
Μουράτ Β' 111
Μουρούζης, ήγεμών 132
Μουρσελας Κ. 363
Μούσα, 'Η (περ.) 268
Μουσικές φωνές 224
Μουσική δωματίου 322
μουσική λαϊκή 113, 116-7
Μουσοϋρος Μάρκος 55
Μπακόλας Ν. 362
«μπάλος» (χορός) 118
Μπαμπάς εκπαιδεύεται, Ό 264
«μπαρόκ» νεοελληνικό 88, 89
Μπενάκης Έμμ. 227
Μπεράτης Γ. 319
Μπεργαδής 50έ.
Μπόγρης Δ. 264
Μπολιβάρ 293
Μποσταντζόγλου Μ. («Μπόστ.»)
363
Μπότσαρης Δημ. 157
Μπούμη-Παπά Ρ. 338
Μπουνιαλής — βλ. Τζάνες Μπου-
νιαλής
Μπουρίνι, Τό 264
μυθιστόρημα, άστικό 214" — ιστο­
ρικό 180, 200, 255, 313έ. —
γενιάς 30 302έ., 308-9" — ψυ­
χολογικό 210
Μυθιστόρημα (Σεφέρη) 282έ., 287,
290
Μυθιστόρημα τής κυρίας "Ερσης,
TÒ 323
μυθιστορήματα δεύτερης σοφιστι­
κής 35
μυθιστορήματα ίπποτικά 2, 34-39,
110" — λόγια βυζαντινά 3 5 .—
«μέ υπόθεση έθνική» 40έ.
Μυθολογία 362
Μυθολογία του ωραίου 330
Μυριβήλης Στ. 305-6, 309, 318
«μυστήρια» 65
Μυστήρια τής Κεφαλλονιάς, 7α
159
Μυστική ζωή 316
435
Μυστικό τής κοντέσσας Βαλέραι-
νας, Τό 215, 263
Μυτιλήνη 182, 212, 305
Νάκου Αιλίκα 320
ναναρίσματα 104
Ναπολέων (Βοναπάρτης) 128, 130,
153
νατουραλισμός 217, 260έ.
Ναύπλιο 168, 172, 182
Νέα, 7α (έφημ.) 329
Νέα Γράμματα, 7 α (περ.) 293,
300, 329, 343
«Νέα Δραματική Σχολή» 326
Νέα 'Ελληνικά, Τα (περ.) 365
Νέα 'Εστία (περ.) 268έ., 329, 366
Νέα Κείμενα 334
Νέα Πορεία (περ.) 367
Νέα ποιήματα, 7α 249
«Νέα Σκηνή» 256, 262
Νέα Σχολή τον γραφομένου λόγον
171
Νεαραί (’Ιουστινιανού) 7
Νεκρού άδερφοΰ, δημ. τρ. 109
Νεοελληνική μυθολογία 189
νεοκλασικισμός 174, 182, 188
Νέον πνεύμα 254
«νεοϋπερρεαλιστές» ποιητές 343-4,
345
Νερουλάς I. Ρίζος 97, 182, 267
Νηπενθή 248
Νησιώτικες ιστορίες 213
Νικηταράς 158
Νικηφόρος Φωκάς 25
Νίκλη ’Αγγελική 138
Νικολαΐδης Α. Θ. 344
Νικολαΐδης Ά ρ η ς 362
Νικολαΐδης Ν. 260
Νικούσιος Παναγιώτης 90
Νόμπελ, βραβείο 281
Νοσταλγίες 247
Νούκιος Νίκανδρος 58
Νουμάς, Ό (περ.) 14, 253, 265,
268, 329
Νούμερο 31328, Τό 306
ντανταϊσμός 344
Ντελλαπόρτας Λινάρδος 44έ.
Ντελόπουλος Κ. 358
 KTPETHPIO
Ντόρρος Θ. 291 Ούράνης Κ. 247
«νυφιάτικα» τραγούδια 104 οχτασύλλαβος στίχος (δημ. τρ.)
Νύχτες τού Φήμιου, Οί 198 114
Παβία, Πανεπιστήμιο 139
Παγκόσμιος Πόλεμος Α', 4, 197,
Ξανθουδίδης Στ. 77 223, 235, 244, 246, 252, 260,
Ξενόπουλος Γρ. 130, 203, 2 14-5, 305· — Β' 192, 270, 283, 319
216, 218, 235, 263-4, 265, 320 Παιγνίδι τής τρέλας καί τής φρο­
Ξένος Στέφ. 180 νιμάδας, Τό 327
Ξενοφών Έφέσιος 39 Παιδαγωγία (Μοισιόδαξ) 95
Ξεφλούδας Στ. 321 Παιδαγωγός 56
Παιδεία (περ.) 332
«παλαιοκομματισμός» 251
’Οβίδιος 74 Παλαμάς Κωστής 4, 156, 159,
'Οδοιπορικό τον 4 3: 319 16 1, 163, 178, 186-191, 192-
'Οδοιπόρος, 'Ο 170έ., 181, 290 99, 203, 210έ., 216, 219-223,
'Οδοστρωτήρας, 'Ο 354 225, 227έ., 234έ., 263, 265,
Όδυσσέας (Καζαντζ.) 272 268, 286, 290, 293, 329, 331
’Οδύσσεια (μετάφρ.) 162, 213 Πάλι (περ.) 345
’Οδύσσεια (Καζαντζ.) 273-5 Παλιές άγάπες 207
”Οθων Α', αύτοκράτορας 25 Παλιό μας σπίτι, Τό 356
’Όθων Α', βασιλιάς 157, 168, 172, Παλλαδάς Γεράσιμος 87
192 Πάλλης Α. 210-12, 214
Οίκονομόπουλος Ίω. — βλ. Φιλύ­ Παναγιά ή γοργόνα, 'Η 306
ρας Ρώμος Παναγιωτόπουλος I. Μ. 268
Οικονόμου Θωμάς 262 Παναθήναια (περ.) 265
"Ομηρος 296" μετάφρ. 162, 278’ — Πανάς Παναγ. 167
βλ. καί Ίλιάδα καί ’Οδύσσεια Πανθέοι 324
«ομιλίες» 130 Πανοπλία πνευματική 64
ομοιοκαταληξία (στο δημ. τρ.) 114 Πανόραμα τής 'Ελλάδος 172
’Όνειρο, Το (Χριστόπουλου) 97 Παντέρμη Κρήτη 316
’Όνειρον, 7ο (Τερτσέτη) 157 Παντζελιός 107
’Όνειρο τον Γιαννίρη, Τ’ 210 Πάντοβα, Κωττουνιανό σχολείο
’Ονομαστικό τής ρωμαίικης γλώσ­ 60' — Πανεπιστήμιο 67, 83
σας 137 παντόμιμος τραγικός 108
’Οργή λαού 246 Πανώρια 66, 73-75
«Όρεστειακά» 253 Παξινοϋ Κατίνα 325, 363
ορθογραφία 16-18 Παπαγεωργίου Ά λ . 160
'Όρια, Τα 356 Παπαγεωργίου Ν. 325
'Όρκος, Ό 164 Παπάγος Α. 333
Όρλώφ, κίνημα 123 Παπαδάκη Ελένη 325
Όρφανίδης Θ. 175 Παπαδημητρίου Σ. 360
'Όσοι ζωντανοί 255 Παπαδιαμάντης ’Αλ. 203-206,
Ούλαλούμ. 323 207, 265, 366
ούμανισμός, στο Βυζάντιο 8, 54'— Παπαδιαμαντόπουλος Ίω . 189 —
«θρησκευτικός» 60έ.' ούμανι- βλ. καί Moreàs J.
στές λόγιοι 55έ. Παπαδίτσας Δ. 11. 343, 366
Ούράνη 'Ελένη — βλ. Θρύλος ’Α λ ­ ΙΙαπαθωμόπουλος 1\Ι. 40
κής Παπα-Νάρκισσος 201
ΕΥΡΕΤΗ ΡΙΟ
Παπανδρέου Γ. 14, 319, 325, 332,
345
Παπανικολάου Μήτσος 249
Παπανοϋτσος Ε. Π. 14, 231, 233,
331έ.
Παπαντωνίου Ζαχ. 226
Παπαρρηγόπουλος Δ. 178, 199,
228
Παπάς Γ. 364
Παπάς Ν. 338
Παπασιώπης Π. 358
Παπατσώνης Τ. 250
Παπαφλέσσας 264
Πάπισσα ’Ιωάννα, 'Η 180, 185
Παράκαιρα, Τά 197
«παραλογές» 103, 107-110
Παραστρατημένοι 320
Παράσχος ’Αχ. 179, 184
Παράσχος Κλ. 267
Παραφωνία 362
παρνασσισμός 164, 187-9, 223,
236, 290
«Παρνασσός», Φιλολογικός Σύλ­
λογος 159, 184
Πασαγιάννης Σπήλιος 224ε., 256,
263
Πασχαλιές 355
Πάσχα των 'Ελλήνων, Τό 240
Πατατζής Σωτ. 346, 348
«πατινάδες» 104
Πατούχας, Ό 216
Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως
54, 59, 61, 84, 9 0 '— σχολή
61' — τυπογραφείο 61' — ’Α ­
καδημία 90
Πατρίκιος Τ. 337-8
Παυλέας Σ. 344
Παυλόπουλος Γ. 344, 361
Πεζογραφήματα 360
πεζογραφία, (Άθην. σχολή) 180-2,
(1880) 200-208, (γενιά 1930)
302-325, (μεταπολ.) 346-362
πεζογραφία δημοτική 56-58, 87-89
Πεζοί ρυθμοί 226
«Πειραματικό Θέατρο» 364
Πένθος θανάτου 48
Πεντασύλλαβοι (ο'ι) καί τά πα­
θητικά κρυφό μιλήματα 197
Πεντζίκης Ν. Γ. 322-3, 340, 361
43 7
Πέντρο Κάζας 303
Πέρα από την δχθη 349
Περάσματα καί χαιρετισμοί 198
Περγιάλης Ν. 362
Περδικάρης Μιχαήλ 132
Περεσιάδης Σπ. 217
Περί ζωγραφιάς 89
Περί ξενιτείας 42
Περιπλανώμενος, 'Ο 172
Περίπλονς, Ό 349
Περί συγχρόνου ελληνικής ποιή-
σεως 184
Πετεινός, 'Ο 216
Πετιμεζάς Ν. — Λαύρας 226
Πετράρχης — βλ. Petrarca
πετραρχισμός 53
Πετρόπουλος Δ. 119
Πετσάλης Θ. 313-5
Πηγάδι, Τό 357
Πηγάς Μελέτιος 61
Πικατόρος ’Ιωάννης 51
Πικρός Π. 260, 313
Π ιό γυμνή ποίηση, 'Π 316
Πίστας Π. 126
Πιστικός Βοσκός 86
Πλασκοβίτης Σπ. 352
Πλατύ ποτάμι, Τό 319
Πλούσιοι καί φτωχοί 215
Πνευματική πορεία 328
Ποιήματα διάφορα 160
Ποιήματα παλαιό καί νέα 188
Ποιημάτια 132
Ποίηση στή ζωή μας, 'Η 266
ποιητάρηδες 107
Ποιητικά ’’Εργα (Μαρκορά) 163
ποιμενική ποίηση, στήν Κρήτη 72-
75' — στήν ’Ιταλία 74-75
Πολέμης I. 187, 219
Πόλεμος 1897: 190, 195, 207,
251 — βλ. καί Βαλκανικοί, Έ λ-
ληνο'ι'ταλικός, Παγκόσμιος, Ρω-
σοτουρκικός, Τουρκοβενετικός
Πόλεμος τής Τρωάδος 40
Πόλη, 'Η 363
Πολιορκία 350
Πολιτεία καί ή μοναξιά, 'Η 197
Πολιτεία ξέσκεπη, 'Η 349
Πολίτης Ά λ . 11 1, 112
Πολίτης Κοσμάς 307-8, 349
 ΕΥΡΕΤΗ ΡΙΟ Ε ΥΡΕΤΗ ΡΙΟ

Πολίτης Λ. 29, 60, 74, 77, 80, προφορά έλλην. γλώσσας 16 290* — ιταλικός 139* — γαλλι­ Σκαρίμπας Γιάννης 249, 323
139, 144, 146, 170, 205 Πρωτομάστορας, 'Ο 271 κός 165 Σκιές 224
Πολίτης Ν. Γ. 104ε., 118, 189-90, «πρωτονεοελληνική» λογοτεχνία 2 Ροντήρης Δ. 326, 363 Σκίπης Σ. 226
193, 203, 266 ΙΙτωχολέοιν — βλ. rΙστορία τού Ρούσμελης Σαβόγιας 130 Σκλάβοι πολιορκημένοι 245
Πολίτης Ν. 354 Πτωχολέοντος Ρούφος Ρ. 351-2 Σκλάβοι στά δεσμά τους, Οι 258
Πολίτης Φ. 265, 266έ., 303, 324, Πτωχοπρόδρομος — βλ. Προδρο­ Ρωμαίικη Γλώσσα, 'Η (Η ρομέικη Σκλάβος Μανόλης 49έ.
325έ. μικά ποιήματα γλόσα) 98, 135, 157 Σκληρόπουλου, τραγούδι 26
Πολιτικά παράλληλα 133 Πυραμίδα 67 352 Ρώμας Δ. 349 Σκούρτης Γ. 363
Πολιτικά σοφίσματα 133 Πυραμίδες 297 Ρωμιός, eO (έφημ.) 188 Σκούφος Φραγκίσκος 87-89
πολιτική ποίηση (μεταπολ.) 336- Πύργος τού 3Ακροπόταμου 257 Ρωσσαγγλογάλλος, διάλογος 124 Σμύρνη (καταστροφή) 281, 321
9, — πεζογραφία (μεταπολ.) Πυρετός 313 ρωσοτουρκικός πόλεμος (1787-92) Σολομός Α. 364
346έ\
Πωρικολόγος 44 123 Σολωμός Δημ. 146
Πολυδούρη Μαρία 249 Σολωμός Διονύσιος 13, 17, 85,
Πολυλάς Ίάκ. 13,9, 141, 151, 100έ., 112, 118, 125, 129, ISO-
16 2 -3 , 167, 203, 212, 222, 266 Ραγκαβής A. Ρ. 173-4, 176, 180, Σαββίδης Γ. II. 232, 237, 295, 132, 134, 138-151, 153έ., 156-
Πόνος του ανθρώπου καί των πραγ­ 182, 188, 201 365 165, 171, 174, 175, 192, 193,
μάτων, 'Ο 248 Ράλλη Μαρία Π. 356 Σάθας Κ. Ν. 27, 95, 189 236, 239, 245, 266, 282, 287,
Πόντος 10, 26, 30 Ράλλης Γ. 15 Σακελλάριος Α. 363 296, 365
Πορεία στο σκοτάδι 351 Ραμπαγάς (περ.) 186, 187έ., 193 Σακελλαρίου Γ. 132 Σολωμός Νικόλαος 138
Πόρτος Φραγκίσκος 56 Ράμφος Κ. 1 80 Σαλαμάντρα, 'Η 322 Σολωμός χωρίς μεταφυσική, Ό
Πορφύρας, Ό 149έ., 157 Ράντος Νικήτας — βλ. Καλαμά- Σαμαράκης Α. 350 245
Πορφύρας Λ. 224 ρης_Ν. Σαμοθράκη 255 Σονάτα τού σεληνόφωτος, 'Η 299
Πορφύρη, τού, δημ. τρ. 109 Ραρτούρος ’Αλέξιος 58, 61 Σαραντάρης Γ. 300 σονέτα 87, 221
Πουλολόγος 43 Ρασκάγιας, rO 304 Σαράντη Γαλάτ. 355-6 σοσιαλισμός 223, 257έ.
Πραγματογνωσία 323 Ραυτόπουλος Δ. 367 Σαραντής Γ. 338 Σουγδουρής Γεώργιος 62
Πράσινη Μόσχα 349 Ρένος 352, 365 Σάτυραι (Ά λ. Σούτσου) 172 Σουμμάκης Μιχαήλ 86
Πράσινο βιβλίο, Το 306 Ρέστα, Τά 359 Σαχίνης Ά π . 277, 310, 365 Σουρής Γ. 187έ., 219
Πρεβελάκης Π. 271, 272, 273, Ρήγας ,94, 96, 124, 125-128 Σαχλίκης Στέφ. 45έ., 110 Σουρμελής — βλ. Ρούσμελης
276, 316-8, 327 ρητορική εκκλησιαστική 87-89 Σαχτούρης Μ. 339-40, 344, 366 Σούτσεια, Τά 171
Πρέσβυς ιππότης 40 Ρίζα τού μύθου, 'Η 351 Σεβαστίκογλου Γ. 362 Σούτσος Ά λ . 172-3, 175, 180
Πρίγκιπες, ΟΙ 304 Ρίζος — βλ. Μανές, Νερουλός, Σέργιος καί Βάκχος 313 Σοΰτσος Παναγ. 170-2-, 173, 180,
Πριγκιπέσσα 3Ιζαμπώ, Ή 315έ. Ραγκαβής Σεφέρης Γ. 4, 30, 79, 155, 170, 290
Προβελέγγιος Α. 188 Ριμάδα κόρης καί νιοϋ 51 235, 268, 280-290, 293, 296, Σοφιανός Νικόλαος 13, 56έ., 58,
Προβελέγγιος Ρ. — βλ. Ρούφος Ρ. Ρίτσος Γ. 297-9, 320, 338έ., 345 297, 300, 328, 334, 341, 342, 60, 63
Προβλήματα του καιρού μας 328 Ρογήρος ’Ιωάννης, καισαρ 32 344έ., 366 Σπανδωνίδης Π. 328έ.
Προδρομικά ποιήματα 31έ., 42 Ρόδα τής Μυρτάλης, Τά 299 Σεφεριάδης Γ. — βλ. Σεφέρης Γ. Σπανέας 32
Πρόδρομος Θεόδωρος 31 Ροδινός Νεόφυτος 64 Σεφεριάδης Στ. 280 Σπαταλάς Γ. 267
Πρόλογος στη ζωή 237έ. Ροδοκανάκης Πλ. 256 Σήμα κινδύνου 353 Σπείρα (περ.) 346
Προμηθέας 275 Ροδολίνος 87 Σίβυλλα 243 Σπίθες στη στάχτη 191
Προμήνυμα 350 Ροδόσταμο Αιμιλία 150 Σιδέρης Ρ. 264 Στάθης 71
Προορισμός τής Μαρίας Πάρνη, fO Ροζάν Ν. 325 Σικελιανός Α. 225, 226, 235-244, Σταλακτϊται 190
313 Ροΐδης Δ. 140 254, 263, 267, 269, 271, 282, Στά μυστικά τού Βάλτου 255
προρομαντισμός 132 Ρο'ίδης Έμμ. 1-3, 180, 184-6, 286, 293, 328έ. Σταυράκιος Κοσμάς 323
Προσανατολισμοί 294 189, 203, 267 Σικελιανού Εύα 240έ. Στά χέρια τού ζωντανού Θεού 327
Προσανατολισμός στον αιώνα 328 Ρολάνδου ποίημα (chanson de Σινόπουλος Τ. 342-3, 344, 361 Στέλλα Βιολάντη 215
Προτιμήσεις 329 Roland) 26, 30 Σκανδαλάκη 'Ήβη — βλ. Μελισ- Στεργιόπουλος Κ. 250, 341, 365
Προσφορά 299 Ρολόγι, Tò 354 σάνθη Στέρνα, 'Π 282
προσωδία 5 ρομαντισμός, ελληνικός 118, 141, σκανδιναβική λογοτεχνία 257 Στίχοι (Ν. Καμπά) 186, 290
Πρόσωπα καί τά κείμενα, Τά 268 165, 167, 170-9, 186, 217, Σκαραβαίοι καί Τερακότες 223 Στιχουργήματα (Βαλαωρ.) 165
4 38 439
 ΕΥΡΕΤΗ ΡΙΟ
στιχουργική νεοελληνική 18-22
Στογιαννίδης Γ. 344
Στοιχειομαχία 92
Στο κατώφλι των νέων καιρών 328
Στον καιρό τον Βουλγαροκτόνου
255
Στοϋ γλντωμοϋ το χάζι 291
Στουδίτης Δαμασκηνός 58, 61
Στοϋ Χατζηφράγκον 308
Στόχασες ωφελιμότατες κτλ. 89
Στόχος, Ό 337
Στράνης Λοδ. 141
«Στρατιωτικός Σύνδεσμος» 251
Στρόβιλος 319
Στροφή (Σεφέρη) 280,282
στροφή, κλέφτικου τραγουδιού 117
«Σ ύλλογος... ώφελίμων βιβλί­
ων» 200
συμβολισμός 194, 222-225, 236,
244, 249, 256έ., 261
Σύμπτωση 320
Συμφορά τής Κρήτης, II 50
Συναδηνός Θ. 264
Συναξάρι τοϋ Άνδρέα Κορδοπάτη,
TÒ 359
Σνναξάριον τον τιμημένου γαδάρου
44, 51
Συνέχεια, Ή (Μ. Άναγνωστάκη)
336
Συνέχεια, Ή (περ.) 367
Συννεφιάζει 346
Συνοδεία 323
Συνοδινοϋ ’Ά ννα 364
Σύνταγμα 19 11: 14, 253’ — 1952:
14
«Σύνταγμα» 1968: 15
Σύνταγμα τής 'Ελλ,άδος (Ρήγα)
125
Συνταγματάρχης Λιάπκιν, Ό 312
Σνντίπα Μυθολογικόν 56
Σύντομη γεωγραφία 137
Συντρίμματα 225
Συνυπάρχοντες, Οί 362
Συρματόπλεγμα, Τό 353
«συρτός» χορός 117έ.
Σχέδιο δτι κτλ. (Καταρτζής) 96
Σχινάς Ά λ . 345έ.
σχολεία (16ος αί.) 59, (17ος αί.)
62, 83έ., 123
Σχολεϊον τών ντελικάτων εραστών
126, 133
Σωτηρίου Διδώ 356
Ταγιαπιέρας Διον. 140
Ταγκόπουλος Δ. Π. 253, 265
Ταμπονράς καί κόπανος 211
Ταξιδεύοντας 279
Ταξιδεύτρια, Ή 174
Ταξίδι τοϋ ’Αρχαγγέλου, Τό 297
Ταξίδι στη Μ. ’Ανατολή καί τό
"Αγ. ’Όρος 310
Ταξίδι στη μοναξιά 324
Ταξίδι μου, Τό 186, 208-210, 212
Τατάκης Β. Ν. 331
Ταΰγετος καί ή σιωπή, Ό 297
«ταχταρίσματα» 104
Ταχτσής Κ. 359
Τάφος, Ό 194
Τελευταίοι ήμέραι τοϋ Ά λή-Π α-
σά, Α ί 180
Τελευταίοι γαληνότατοι, Οί 349
Τελευταίος ορφικός διθύραμβος,
Ό 242
Τελευταίος πειρασμός, Ό 278
Τέλος τής μικρής μας πόλης, Τό
347
Τερέζα Βάρμα Δακόστα 215
Τερέντιος 67
Τερζάκης ’Ά γ γ . 258, 259, 315-6,
327έ., 366
Τερτσέτης Γ. 140, 157-8
Τερτσίνες 275
Τετράδια τοϋ Παύλου Φοοτεινοϋ,
Τα 321
Τετράδιο γυμνασμάτων 283
Τέχνη, Ή (περ.) 223, 224, 225,
261, 265
Τέχνη ζωγραφιάς 89
Τέχνη ρητορικής 88
Τζάνες ’Εμμανουήλ 85
Τζάνες Μπουνιαλής Μαρίνος 85
Τής Μουσικής 301
Τής τέχνης τά φαρμάκια 216
Τιμή καί τό χρήμα, Ή 258
Τίμιοι καί άτιμοι 215
Τίρι-Λίρι 175
τόνοι, τονική μεταρρύθμιση 17έ.
Ε ΥΡΕΤΗ ΡΙΟ
Τουρκομ,άχος ί'.λλάζ, 'II 173
Τραγουδάκια γιά παιδιά 211
τραγούδι - τραγωδία 107
Τραγούδι τής αδερφής, Τό 297
Τραγούδια ξενιτενμένον 212
Τραγούδια τής πατρώος μου, Τά
193
τραγωδία άρχαία ελληνική 107
Τραγουδιστής τοϋ χωριού καί τής
στάνης, Ό 220
Τρακτέρ 297
Τράιμ, Το (περ.) 346
Τράπεζα πνευματική 92
Τραυλαντώνης Α. 216
Τρία κρυφά ποιήματα 286
Τρία παιδιά τοϋ αιώνα τους 325
Τρία φιλιά, Τά 262
Τριανταφυλλίδης Μαν. 6, 7, 10,
17, 253ε.
Τριαντάφυλλος Κλ. 186
Τριβώλης ’Ιάκωβος 48, 56
Τρικούπης Σπ. 140-1
Τρικούπης X. 185, 189, 192, 251
Τρικυμία (μετάφρ.) 162
Τρισεύγενη 198, 263
Τρίτο στεφάνι, Τό 359
Τρίχας τό γεφύρι, Τής, δημ. τρ.
109
τριών, νόμος τών 115
Τρυγάνες καί ’Έχιδναι 189
Τρωίλος ’Ιωάννης Άνδρέας 69
«τσακίσματα» 117
τσακωνική διάλεκτος 5
«τσάμικος» χορός 117
Τσαρούχης Γ. 303, 326
Τσάτσος Κ. 288, 331
Τσιμισκής ’Ιωάννης 25
Τσιμισκής 267
Τσιριμώκος Μ. 226
Τσίρκας Στρ. 231, 348
Τσίρκο 355
Τυπάλδος ’Ιούλιος 160-1, 167,
199
Τυχεροί καί άτυχοι 215
Τύχη τής Μαρούλας, Ή 217
'Υδρία (περ.) 346
"Υμνος τής Άθηνδς, Ό 193
441
'Ύμνος εις τήν ’Ελευθερίαν 142ε.,
151, 152
"Υμνος εις τήν περίφημον Γαλλίαν
κτλ. 130
«υπαρξιακοί» ποιητές (μεταπο-
λεμ.) 339-41
'Υπερθετικός αντίλογος 354
«ύπερλεξισμός» 346
υπερρεαλισμός 290-301
«ύστερομεσαιωνική» λογοτεχνία 2
'Τψηλάντη οΐκογ. 125
'Υψικάμινος 290έ.
Φαλιέρος Μαρίνος 46
Φαναριώτες 90-94, 103, 123, 169,
172-3’ — ποιητές 21, 132-36,
154, 171-74
Φάουστ (μετάφρ.) 224, 278
Φαύστα 183, 363
Φεράρας σύνοδος 55
Φθινόπωρο, Τά 257
Φιλαδέλφειος ποιητικός διαγωνι­
σμός, Α' 188, 193, 212 ’ — Β'
188, 193, 2 19 ’ — Γ' 163, 212
Φιλαράς Αεονάρδος 59
Φιλητάς X. 98
Φιλιππίδης Δανιήλ 97
Φιλοθέου πάρεργα 90
Φιλολογική μας γλώσσα, Ή 168,
212
Φιλοσοφία τοϋ κρασοπατέρα 42
Φιλύρας Ρώμος 246
Φλαγγίνης Θωμάς 60
Φλαγγινιανό Έλληνομουσεΐο 60,
86, 88, 89
Φλογέρα του βασιλιά, Ή 196
Φλόριος καί Πλατζαφλόρα 8, 38έ.
Φλωρεντίας σύνοδος 55
Φόνισσα, Ή 205έ., 213
Φορτουνάτος 72
Φόσκολος Μάρκος ’Αντώνιος 72
Φραγκιάς Α. 353-4
Φραγκοκρατία, λογοτεχνία 32-46
Φραγκόπουλος Θ. Δ. 344, 345
Φράγκος Χρ. 98, 124
«φραγκοχιώτικα» 17
Φράγμα, Τό 352
Φροντίσματα πολιτικά 90
 ΕΥΡΕΤΙΙΡΙΟ Ε ΥΡΕΤΗ ΡΙΟ

φροϋδισμός 344 Χειμώνας Γ. 361

Φρύνιχος, αττικιστής 6έ. χελιδονίσματα 103-4
Φτωχούλης τού θεού, Ό 278 Χέρι τοϋ σκοτωμένου, Το 327
αΦνλλάδα τον Γαϊδάρου» — βλ. Χίλιες καί Μία Νύχτες 35
Γαδάρον λύκον κι άλονποϋς δι- Χίμαιρα 312
ήγησις Χίος δούλη 175
Φυλλάδα τον Μεγαλέξαντρον 40 Χόρν Δ. 364 About Ε. 176 Corner - Κορνάρος 81
Φυλλώδες τον Γεροδήμου, 0 / 2 13 Χόρν Π. 263έ. Adam Frederic 144 Crusius Martin 58
Φύλλο, 7ο 357 χοροί λαϊκοί 1 1 7έ. Aragon L. 299 Cypède, Pierre de la 81
Φυντανάκι, Το 263 Χορτάτσης Γ. 5, 6, 7, 10, 66-72, Aretino P. 45
Φυσικής άπάνθισμα 127 75, 77, 101 Argus — βλ. Κοτζιάς Ά λ .
Φυσιολόγος 58 Χοϋμνος Γ. 49 Ariosto 66, 80 Dallegio E. 17
Φως πον καίει, Το 245 Χουρμούζιος Αίμ. 269, 364 Auden W. H. 235 D’ Annunzio G. 262
Φωτεινός 164, 165-6 Χρηστάκης Λ. 346 Dante 275, 278
Φωτερά σκοτάδια 191 Χρηστοβασίλης Χρ. 216 Dassin 277
Φωτιά, Ή 346 Χρηστοήθεια 92 Balzac H. 214 Daudet A. 214
Φωτιάδης Ά λ . 226 Χρηστομάνος Κ. 256, 262, 264 Barrès M. 255 Da Vinci Leonardo 89
Φωτιάδης Λάμπρος 95 Χριστιανόπουλος Ντ. 342, 366 Barthélemy Abbé 125 «décadents» 249
Φωτιάδης Φ. 253 Χριστοδούλου Δ. 339 Baud-Bovy S. 108-110, 117 Dickens C. 14
Φωτόδεντρο, Το 296 Χριστόπουλος Ά θ . 13, 97, 13 2 -4 , Beckett S. 341, 364 Dieterich K. 102
Φωτόπουλος Μ. 364 135, 138, 141, 154, 156, 172 Bembo P. 53 Dolce Lodovico 86
Χριστός (τραγωδία) 272 Benoit de Sainte-Maure 40 Dorgelès R. 305
Χριστός λυόμενος 243 Béranger P. 172 Dostojevskij F. 325, 327, 350
Χάι-Κάι καί Τάνκα 301 Χριστός ξαναστανρώνεται, Ό 277 Bergson II. 269, 271 Dunkan Raymond 239, — Isa­
Χάκκας Μ. 360 Χριστός στη Ρώμη, Ό 243 Boccaccio G. 49 dora 239, 240
Χαλασμένο σπίτι, Το 264 Χριστόφορος Κολόμβος 275 Borioni 150
Χάλκινη εποχή, ’Η 351 Χρονικό μιας πολιτείας, Τό 316 Bowra C. M. 235
Χαλκοκονδύλης Λαόνικος 8 Χρονικό μιας σταυροφορίας 351 Breton A. 290 Eliot T. S. 287, 289, 342,
Χαμένα κορμιά 260 Χρονικόν Γαλαξιδίου 93, 102 British Council 270, 330 344
Χαμένη άνοιξη, ’Η 348 Χρονικόν τον Μορέως 33ε., 180 Byron Lord 140, 143, 173 Éluard P. 289, 293, 296, 343
Χάνι τής Γραβιάς, Το 175 Χρονογράφος 87 Eracle 42
Χαρακτήρες 160 Χρόνος καί τό ποτάμι, Ό 297 Eroica 308
Χάρης Πέτρος 268, 366 Χρυσομάλλης Στυλ. 167 Calderon 316, 328 Esprit des lois 127
Χαρόντισσα 106 «χυδαϊστές» 99 Calisto, La 74
Χάρος 105 Calmo Andrea 71
Χάρτης τής ’Ελλάδος 125 Campoformio, συνθήκη 129 Fallmerayer J. 190
Χαρτζιανή, τοϋ, δημ. τρ. 110 Ψαθάς Δ. 363
Ψάθινα καπέλα, Τά 355 Camus A. 352 Faulkner W. 362
Χάρτινα 298 Carlyle Th. 265 Fauriel C. 102, 104, 116, 118,
Χάρων 105 Ψαλίδας Ά θ . 98, 124έ., 126, 137
Ψαρολόγος. 44 Carmina Bur ana 31 128
Χάσης, Ό 131, 182 Cartojan N. 81 Fichte J. G. 221
Χατζηασλάνης Δημ. — βλ. Βυ­ Ψευδαττικισμού έλεγχος 208
«ψυχαγωγική» μέθοδος 63 Childe Harold 173 Filelfo F. 55
ζάντιος Δημ. Cid, ’έπος 26 Floire et Blanchefleur 38
Χατζής Δ. 347-48 Τυχάρης 4, 14, 186, 189, 206,
208, 209-10, 213, 223, 265, Claudel P. 341 Fiorio e Biancifiore (Il Cantare
Χατζιδάκις Γ. Ν. 4έ., 6, 10, 189, Cobet K. 208 di) 39
208 304
Ψυχοσάββατο, Τό 215 commedia deH’arte 71 Forster E. M. 235
Χατζίνης Γ. 329 commedia erudita 71 Foscolo Ugo 129, 140, 141, 152-
Χατζόπουλος Δημ. 223 Ψωμοπάτης, Ό 221
Commines 57 5, 172
Χατζόπουλος Κ. 223-4, 225, 257, Contre-lemps 355 Fracasso Marino 52
258, 315 Ώδειον ’Αθηνών 264 Coppée Fr. 187 Fraser Francesca 151
443
 ΕΪΡΕΤΗΡΙΟ KTPETH PIO

Fraser John 150 James W . 271 Milliex — βλ. Μιλλιέξ Reverdy 343
Friar K. 273 Jaspers K. 330 Milton J. 59, 84 Richelieu 59
Froissart J. 57 Jeffreys E. M. 40 Mirambel A. 3 Ries A. 39
Jerphanion, Pére 30 Molière 84 Rimbaud A. 296, 330
Jorga N. 1 Moinars 92 Rime Improvvisate 140, 141
Galbraith 350 Jouve P. 289 Mostesquieu 127 Rohde E. 39
Galsworthy J. 313 Monti V. 139 roman courtois 35
Gauthier Th. 222 Montpellier 99 Roman de la Rose 42
Gautier d’Arras 42 Kafka F. 321, 350, 352 More as J. 189, 194, 225, 249, Roman de Troie 40
Gemert A. van 45, 40 Kant I. 2 11, 221 254 — βλ. καί ΙΙαπαδιαμαντό- Rossi, Don Santo 138
Gentilly, στρατηγός 130 Keats J. 85 πουλος I. Rotolo V. 97
George Stefan 330 Keeley E. 288 Musset Λ. 228 Rotrou J. de 41
Gerusalemme Liberata 69 Kemminghausen K. 118 Ruzzante 71
Giancarli 71 Knós B. 3, 37
Gide A. 289 Koestler 350 Nietzsche F. 255, 258, 264, 271
Giovio Paolo 63 Krumbacher K. 2, 40, 196 novellistica 38 sacre rappresentazioni 65
Giraldi G. B. 68 Nugent Lord 145 Salvatores Dei 272
Goethe W. 102, 278 Sannazaro J. 53
Grassetti G. 140 La Bruyère 160 Sansovino 63
Gray Thomas 156 Lafayette, στρατηγός 152 O’ Neil E. 269 Schiller Fr. 162
Greco — βλ. Θεοτοκόπουλος Δ. La Fontaine 42, 137 Orbecche 68 Schluinbergcr G. 196
Grégoire FI. 28 Laforgue J. 249 Ossian 155, 156 Schmitt John 34
Grolo Luigi 74, 76 Lavagnini Br. 3 Schweitzer A. 325
Guarini G. B. 86 Legrand E. 27, 51, 56, 59, 209 Schmid W . 6
Guilford, κόμης 140, 144 Lehmann J. 330 Palmer Εΰα — βλ. Σικελιανοϋ Scott W alter 180
Gyron le Courtois 40 Lenin 272 Εΰα Segneri Paolo 88
Liddell R. 239 Paris et Vienne 81 Shakespeare W. 66, 162, 182,
Lidderdale H. A. 170 Passow A. 104, 105έ., 118 212. — μετάφρ. 200, 211
Ilamsun Knut 349 Locke J. 95 Pastor Fido 86 Shelley P. B. 85
Flansen Theodor 160 Lorca F. G. 301, 362 Pater W alter 247 Sherrard P. 288
Harley Ed., λόρδος 85 Lurier H. 34 ]Jedro Cazas 303 Shopenhauer A. 221
Hastings, μάχη 25 Lusignan 57 Pernot H. 31, 160 Simon Joseph 70
Hastings F. A. 157 Pertusi A. 29 Sitwell Edith 330
Hauptmann G. 262 Petrarca 53, 66 Sol y Sombra 247
Haxthausen W. von 118 Machiavelli N. 316, 328 Pierre de Provence et la belle Soytcr G. 118
Hegel F. 162 McLeish A. 289 Maguelone 38 Spadaro G. 34, 52
Hérédia J. M. 222 Ma'iakovski V. 296 Pirandello L. 264 Spengler O. 272
Hesseling D. C. 31 Maitland, λόρδος 144 Pivot B. 281 «spleen» 247
Historia Apollonii regis Tyrii Mallarmé St. 246, 287 Fontani F. M. 263, 285 Strindberg A. 262
39 Mansfield K. 322 Pound E. 287, 289, 342, 344 «Sturm und Drang» 195, 252
Holderlin F. 85 Marmontel J. F. 41 Prudhomme Sully 187
Holton D. 40 Martini Lidia 71
Hugo V. 228, 325 Marx K. 272 Taine II. 184, 209
Mavrogordato J. 28, 76 Racine J. 84 Tasso Torquato 66, 69, 80, 84,
Medici Lorenzo 55 Regaldi G. 139, 150, 175 131, 161, 274
Ibsen H. 215, 218, 261, 263έ. Meschini Anna 56 Remarque E.-Μ. 305 Tau Max 271
«intimistes» 249 Metastasio P. 125 Renan E. 209 Toda Roba 270
Isach, Lo 76 Michaux H. 289 Restii de la Bretonne 126 Tolstoi L. 325
Istrati P. 270 Miller Henry 329 Re Torrismondo, Il 69 tragicommedia pastorale 73

44 4 4 45
 ΕΤΡΕΤΗ ΡΙΟ

Turcograecia 58 Wagner R. 262

W ard Alice 150
Wilde Oscar 247, 256
Unesco 270 W oolf V. 322

Valéry P. 287, 289 Yeats W. B. 289

Vendòme Pietro Gentile 52 Young Ed. 132, 155
Villoison J.-B . 99 Yourcenar M. 235
Villon Francois 31, 45, 286 Η ΙΣΤΟΡΙΑ
Vincent A. L. 72
V itti M. 153 Zola E. 214 ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
Voltaire 91 Zweig St. 326
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ
ΤΟΥ ΛΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΗ
ΤΥΠΩΘΗΚΕ
ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ «ΜΑΝΟΥΤΙΟΣ»
ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ MANΟΥΣΑΡΙΔΗ
ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ 1978
ΜΕ ΤΗ ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΒΛΕΨΗ
ΤΟΥ E. X. ΚΑΣΔΑΓΛΗ
ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ
ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ ΜΕΪΤΑΝΗ

Η' ΕΚΔΟΣΗ
Φωτομηχανική ανατύπωση μέ σύστημα offset
στό λιΟογραφεϊο Γ. Βουλγαρίδη & Δ. Χατζηστύλη

4 46