Utopie i antyutopie w literaturze

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film
Prezentacja mul medialna
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Aldous Huxley, Nowy wspaniały świat, tłum. B. Baran, Warszawa 2010, s. 5–12.
Źródło: Herbert George Wells, Ludzie jak bogowie, tłum. J. Sujkowska, s. 30–31.
 Utopie i antyutopie w literaturze

Décio Villares, Study for Brave New World, przełom XIX–XX w.

Źródło: Projetodelrei, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Czy dobro powszechne może być dobrem dla każdego?

Poszukiwania idealnego ustroju społecznego towarzyszą ludzkości od wieków. Podejmowali

je wielcy filozofowie i politycy, a także pisarze, którzy rozważania nad modelem państwa
łączyli z refleksją nad naturą ludzką. Wizje nowego wspaniałego świata zawsze miały
charakter utopijny, a próby wprowadzenia ich w życie dały początek systemom
totalitarnym. Jednak dążenie do równości i sprawiedliwości to siła napędowa myśli
społecznej i politycznej, warunek cywilizacyjnego postępu. Paradoks utopii polega na tym,
że każdy projekt systemu idealnego dla wszystkich ludzi niesie ze sobą drastyczne
ograniczenia praw jednostki.

Twoje cele

Poznasz autorów najsłynniejszych utopii, od czasów starożytności, przez renesans,

do wieku XX.
Przeanalizujesz literacką wizję utopii Herberta, George'a Wellsa i antyutopię Aldousa
Huxleya.
Podsumujesz wnioski płynące z polemiki Huxleya z wizją Wellsa.
Przeczytaj

Projekty idealnego świata w literaturze

Utopijne wizje idealnie urządzonych społeczeństw pojawiały się w literaturze i filozofii już
od czasów starożytnych. Jedną z pierwszych stworzył Platon w traktacie Państwo. W dobie
renesansu Thomas More przestawił w słynnej Utopii (1516) obraz wzorcowego
społeczeństwa zorganizowanego na zasadach powszechnej równości. Koncepcję państwa
idealnego, rządzonego przez uczonych, stworzył włoski filozof Tommaso Campanella
w Mieście słońca (ok. 1602), a wkrótce potem angielski myśliciel Francis Bacon w Nowej
Atlantydzie (1627).

Po lewej: Wizerunek Platona oraz strona tytułowa Państwa z wydania z IX wieku

W środku: Portret Thomas More'a autorstwa Hansa Holbeina Młodszego z 1527 oraz drzeworyt Ambrosiusa
Holbeina ilustrujący wydanie Utopii z 1518 r.
Po prawej: Portret Tommaso Campanelli autorstwa Nicolasa de Larmassina oraz strona tytułowa Mieście
słońca z wydania z 1623 r.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Hasła powszechnej równości i sprawiedliwości szczególnie popularne były w oświeceniu

w czasach rewolucji francuskiej, na nich również swoje teorie budowali na początku XIX
wieku socjaliści utopijni (m.in. Fourier, Owen, Saint‐Simon). W dobie pozytywizmu Karol
Marks i Fryderyk Engels, postulując całkowitą przebudowę społeczeństwa, obalenie
podziału na klasy oraz wprowadzenie wspólnej własności środków produkcji, stworzyli
teorię, która wywarła ogromny wpływ na sytuację Europy Środkowo‐Wschodniej w wieku
XX. Po rewolucji bolszewickiej w Rosji marksizm, rozwijany i przekształcany przez Lenina,
a potem Stalina, funkcjonował w Związku Sowieckim i krajach komunistycznych jako
podstawowa doktryna polityczna.

Literackie utopie XX wieku – Herbert George Wells, Ludzie jak

bogowie
Autorem najgłośniejszej utopii XX wieku jest
Herbert George Wells (1866–1946), który nie
tylko krytykował świat zastany, ale też dawał
projekty jego ulepszenia. Nawoływał wręcz
do „otwartego spisku”, jaki należy zawiązać
w celu ustanowienia nowego, idealnego
porządku. Poglądy swe ogłosił m.in.
w klasycznej dziś utopii Ludzie jak bogowie
(1923). Oto na planecie, nazwanej potem
przez bohaterów roboczo Utopią, dwoje
naukowców prowadzi doświadczenia
z przemieszczaniem materii między światami
równoległymi – ich własnym i Ziemią.
Przypadkowo w obszarze eksperymentu, na
szosie niedaleko Windsoru, pojawiają się
Zdjęcie portretowe Herberta Wells'a, autor nieznany
samochody z osobami z angielskiej high
(ok. 1918)
society (minister, ksiądz, filozof, wielka dama Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
i „złota młodzież”), za którymi jedzie skromny
dziennikarz, pan Barnstaple (to właśnie jego oczami oglądamy Utopię). Ludzie i pojazdy
przenikają barierę między dwoma światami. Gospodarzami nieznanej planety okazują się
ludzie wyprzedzający Ziemian w rozwoju o prawie trzy tysiące lat. Porozumiewają się za
pomocą telepatii i zachowują tak racjonalnie, że przy nich śmietanka londyńskiego
towarzystwa wychodzi na bandę nieokrzesanych dzikusów.

Zasadniczą częścią książki jest obszerna dysputa, jaką toczą między sobą Ziemianie
i Utopianie. Przybyszom nie może pomieścić się w głowie, że istnieje społeczeństwo
absolutnego dobrobytu i nieskrępowanej wolności, gdzie zanikły klasyczne instytucje
państwa, jako zupełnie zbędne. Nikt nie kradnie, nie zabija i zawsze wie, co ma robić, aby
było dobrze jemu i ziomkom. Tę idyllę osiągnięto dzięki wspaniałemu i niezawodnemu
systemowi edukacyjnemu, który zmienił dzikich ongiś Utopian w półbogów. Jeden z nich
stwierdza wręcz: „nasze metody wychowawcze są naszym rządem”. Na te rewelacje
Ziemianie reagują różnie, a najbardziej groteskowo ksiądz, który zarzuca Utopianom
bezbożność (bo nie wierzą w Boga, choć stosują się do jego przykazań) i rozwiązłość
(ponieważ chadzają nago – bo ciepło, nie żyją też w stadłach małżeńskich – bo nudno).
Niektórzy jednak trafiają znacznie celniej, choćby Catskill, minister Rządu Jej Królewskiej
Mości, który wyczuwając, że rajska Utopia to rzeczywistość zbyt poprawna i uładzona,
zauważa mimochodem: „nasze [ziemskie] życie jest tytaniczne, wasze po prostu
uporządkowane”. Wspaniałości Utopii są tak doskonałe, że aż nużące swą jednostajnością.
Skoro wszystko jest perfekcyjne, nie potrzeba romantycznych porywów, bo zastąpiła je
logiczna kalkulacja.
Wells, projektując swą Utopię, uległ pozytywistycznemu złudzeniu i bezkrytycznie
zawierzył nauce, rzekomo potrafiącej rozwiązać wszelkie problemy – wiąże się z tym też
kult postępu, gorliwie uprawiany przez Utopian. Jeśli cokolwiek można zmienić, to się to
po prostu zmienia. Przygoda z innymi wymiarami to początek nowej ery, cała Utopia chce
się w nie rzucić. W imię postępu są gotowi do poświęcenia wszystkiego i wszystkich. Autor
powieści, choć wymyślony przez siebie świat nazwał Utopią (jakby sam przyznawał, że to
nieżyciowa, fantastyczna mrzonka), chyba szczerze wierzył w możliwość jego zaistnienia.
Był jednym z ostatnich pozytywistów, którzy – zauroczeni na starość socjalizmem – ufnie
patrzyli w przyszłość ludzkości, pod warunkiem, że uczciwie popracuje się nad
wychowaniem nowego człowieka. W swojej powieści Wells nie pisze jednak, ile te
wspaniałe zdobycze cywilizacji musiały kosztować, napomyka oględnie, że jakieś ofiary były
– nie wszyscy bowiem z jednakowym entuzjazmem garnęli się do tego raju na ziemi.
Podstawową pracę nad ukształtowaniem nowego człowieka wykonali pedagodzy
i myśliciele, dokonując bezkrwawej edukacyjnej rewolucji.

Literackie utopie XX wieku – Aldous Huxley, Nowy wspaniały

świat
Sco Richard, Aldous Huxley
Powieść Huxleya pokazuje, jakie straszliwe koszty
trzeba ponieść, aby ludzkość osiągnęła stan
powszechnej szczęśliwości. Stworzono co prawda
nowy, bezkonfliktowy świat, jest on jednak
całkowicie sztuczny, nierzeczywisty, pozbawiony
jakichkolwiek wartości, a przez to prymitywny.
Wbrew oczekiwaniom entuzjastów postępu okazuje
się, że zaawansowana technologia nie służy
wzbogacaniu jednostki w dobra duchowe
Jak to mogłoby wyglądać w praktyce,
pokazuje Nowy wspaniały świat (1931)
Aldousa Huxleya (1894–1963), antyutopia
będąca jawną polemiką z powieścią Wellsa.
Przedstawione tu społeczeństwo Republiki
Świata w roku 2541 tworzy idealną,
harmonijną całość funkcjonującą niczym
precyzyjny mechanizm. Jej patronem jest
amerykański przemysłowiec Henry Ford,
który zrewolucjonizował system pracy,
wprowadzając taśmę produkcyjną. Tę zasadę
masowej produkcji stosuje się nawet
w odniesieniu do biologii. Zrezygnowano
z naturalnej reprodukcji, a nowych ludzi
wytwarza się metodą taśmową, w szklanych
probówkach. Obowiązuje ścisły system
kastowy: warstwy wyższe (alfy i bety)
produkuje się w pojedynczych
egzemplarzach, natomiast prostych
robotników (gammy, delty i epsilony) klonuje
się masowo. Aby utrzymać tę kastową
strukturę w równowadze, stosuje się, już od
okresu płodowego, wielostopniowe
i materialne, przeciwnie – jest narzędziem chemiczne i psychologiczne
zniewolenia. Żyjący w epoce Forda ludzie to tak
„warunkowanie”. Ta wieloletnia tresura
naprawdę szczęśliwi niewolnicy, płacący za swój
zmierza do tego, aby każdy zaakceptował
błogostan całkowitą duchową pustką.
Źródło: torbakhopper, Flickr, licencja: CC BY-ND 2.0.
swój los, więcej – czuł się szczęśliwy.
Obywatele Republiki Świata żyją zatem
beztrosko, oddając się pracy i licznym rozrywkom. Jedną z nich jest seks, który ludzkość,
wyzwolona od konieczności rozmnażania, włączyła do repertuaru codziennych
obowiązkowych rozrywek sportowych, sytuując go gdzieś między krykietem a futbolem.
Takie uczucie jak miłość jest oczywiście surowo zabronione, podobnie jak wszelkie
wartości duchowe. Nikt zresztą za nimi nie tęskni, ponieważ nikt ich nie zna; dorobek
przeszłości (w tym literaturę, sztukę, religię) całkowicie odrzucono, oceniając go jako
wynik czasu błędów i wypaczeń. Jeśli ktoś jednak odczuwa jakikolwiek dyskomfort
psychiczny, może sięgnąć po somę – narkotyk odsyłający do krainy marzeń, bezpieczny
i niepowodujący skutków ubocznych (podobnie jak pigułki szczęścia z powieści Witkacego
Nienasycenie).

Choć ten doskonale funkcjonujący system

likwiduje w zarodku wszelkie odchylenia,
czasem trafiają się osobnicy, których ta
doskonale uładzona rzeczywistość zaczyna
uwierać. Należą do nich Bernard Marx
i Helmholtz Watson. Ten pierwszy, znużony
jałowością i bezmyślnością
ustandaryzowanego życia, udaje się do
rezerwatu dzikich Indian, skąd przywozi
urodzonego tam Johna, zwanego Dzikusem.
Ten prostaczek, wychowany na dziełach
Szekspira, dokonuje surowej oceny nowego
wspaniałego świata. Od reszty
„cywilizowanego” społeczeństwa odróżniają
go uczucia – potrafi kochać i nienawidzić,
Okładka pierwszego amerykańskiego wydania książki
wie, czym jest dobro i zło. Próbuje przekonać
Aldousa Huxleya Brave New World, 1958
innych, aby odrzucili somę, uwolnili się od Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
uwarunkowań i zaczęli żyć jak prawdziwi,
wolni ludzie, doświadczając pełni swego człowieczeństwa. Lecz system okazuje się zbyt
silny. Mustafa Mond, jeden z zarządców Republiki Świata, nie pozostawia Dzikusowi
żadnych złudzeń: „Ludzie są szczęśliwi; otrzymują wszystko, czego zapragną, a nigdy nie
pragną czegoś, czego nie mogą otrzymać.” Wysiłki Johna spełzają na niczym, a on sam
zostaje zredukowany do roli zoologicznej ciekawostki, dostarczającej swymi emocjami
rozrywek wyższym kastom. Konsekwentny w swym odrzuceniu nowego świata, decyduje
się na ostatni gest w obronie człowieczej godności – samobójstwo.
Dwie strony tego samego medalu
Zarówno utopia Wellsa, jak i antyutopia Huxleya to dwie strony tego samego medalu. Oba
przedstawione w nich światy są z istoty swojej totalitarne, gdyż jednostka zostaje
pozbawiona możliwości wyboru – a to właśnie jest podstawowym założeniem totalitaryzmu.
Świat totalitarny, aby móc istnieć, musi bezwzględnie eliminować wszelkie odstępstwa od
oficjalnie narzuconej normy, bowiem każda odmienność traktowana jest jako zagrożenie
dla jego fundamentów. Utopianie z powieści Wellsa to jedynie z pozoru wcielone anioły; gdy
poczują się zagrożeni przez Ziemian, odizolowują ich, a potem wysyłają do innego wymiaru.
Podobnie, choć nie tak okrutnie, postępuje Mustafa Mond z niepokornymi Bernardem
i Helmholtzem, zsyłając ich na wyspy, gdzie w odosobnieniu przetrzymuje się takich
odmieńców.

Słownik
antyutopia

(gr. anti – przeciw, ou – nic, topos - miejsce) – utopia negatywna; wizja ustroju
społeczno‐politycznego, w której urzeczywistnienie założeń utopijnych prowadzi do
zniewolenia człowieka w obrębie systemu, w którym jednostka pozostaje całkowicie
podporządkowana obowiązującej organizacji społecznej i stojącej na jej straży władzy;
wizje antyutopijne mają zwykle charakter polemiczny wobec projektów utopijnych

utopia

(gr. ou – nic, topos – miejsce) – wizja lub projekt doskonałego ustroju

społeczno‐politycznego, którego idealny ład przedstawiany jest zazwyczaj bez względu
na możliwość jego urzeczywistnienia; utopia nierzadko stanowi formę krytyki istniejącej
rzeczywistości społeczno‐politycznej lub jakichś jej aspektów

totalitaryzm

(łac. totalis – całkowity) – system polityczny oparty na obowiązującej wszystkich ideologii

i na nieograniczonej władzy jednej partii, kontrolującej wszystkie dziedziny życia
Film

Polecenie 1

Wysłuchaj wykładu i wyjaśnij, w czym Wisława Szymborska upatruje przyczynę

niepowodzenia wszystkich utopijnych projektów.

Polecenie 2

Po wysłuchaniu wykładu określ, w jakich momentach dziejowych powstawały utopijne

koncepcje i dlaczego.

Polecenie 3

Wymień starożytnych i nowożytnych autorów najbardziej znanych koncepcji ustrojów

idealnych.
 Polecenie 4

Na podstawie wypowiedzi prof. Andrzeja Fabianowskiego omów, w jaki sposób autorzy

antyutopii polemizują z twórcami utopijnych wizji.

Trwa wczytywanie danych. .

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DHUntCepa

Nagranie filmowe dotyczy utopii i antyutopii w literaturze.

Polecenie 5

Przeczytaj fragmenty utopii Wellsa i antyutopii Huxley’a i wyjaśnij, jakie znaczenie

w systemach utopijnych mają postulaty zniesienia prywatnej własności i wprowadzenia
„wspólności”.

“
Herbert George Wells

Ludzie jak bogowie

— Jaką macie formę rządu? — zapytał Burleigh. — Monarchię,
autokrację czy czystą demokrację? Czy rozdzielacie władzę
prawodawczą od wykonawczej? I czy jest jeden centralny rząd dla
całej planety, czy toż istnieje kilka oddzielnych centrów władzy?
Z pewną trudnością wytłumaczono panu Burleighowi i jego
towarzyszom, że w Utopii centralna władza nie istnieje.
— Ale przecież — rzekł pan Burleigh — musi gdzieś istnieć ktoś czy
coś… — jakaś rada czy biuro, czy ja wiem zresztą co, od kogo zależy
ostateczna decyzja w wypadkach zbiorowej akcji dla powszechnego
dobra? Zdaje mi się, że musicie, po prostu musicie posiadać jakiś
organ najwyższej władzy… Utopianie oświadczyli, że ich świat obywa
się w zupełności bez takiej koncentracji władzy. W przeszłości miała
ona miejsce, ale od dawna rozpłynęła się w całym społeczeństwie.
Decyzje, odnoszące się do poszczególnych kwestii, pozostawiono
w rękach ludzi, którzy najlepiej się w danych sprawach orientowali.
— Ale jeżeli to postanowienie ma obowiązywać cały ogół? Na
przykład, jeżeli idzie o przepisy dotyczące zdrowia publicznego, któż
je narzuca?
— Nie potrzebują być narzucone. Po co?
— Ale przypuśćmy, że ktoś nie zechciałby się im podporządkować, co
wtedy?
— Przeprowadzilibyśmy dochodzenie, dlaczego on czy ona nie chce
się do nich zastosować.
Mogłyby istnieć jakieś wyjątkowe powody.
— A jeżeli nie?
— Zbadalibyśmy, jaki jest jego czy jej stan umysłowy i moralny.
— A więc lekarz chorób umysłowych odgrywa tu rolę policjanta —
zauważył pan Burleigh.
— Ja bym wolał policjanta — rzekł pan Rupert Catskill.
— Wolałbyś, Rupercie — wtrącił Burleigh takim tonem, jakby mówił:
„Mam cię, ptaszku.”
— A więc daje pan do zrozumienia — ciągnął dalej, zwracając się do
Utopianina z wyrazem wielkiego zainteresowania — że wszystkimi
waszymi sprawami kierują specjalne ciała czy organizacje — nie wiem,
doprawdy, jak to nazwać — które wcale nie są ze sobą
skoordynowane.
— Wszystkie poczynania naszego świata — odparł Urthred — są
skoordynowane celem zapewnienia ogólnej swobody. Mamy cały
szereg inteligentnych osobników, których zadaniem jest czuwanie
nad ogólną psychologią rasy i harmonią poszczególnych działań.
— Nie jestże w takim razie owa grupa intelektualistów klasą rządzącą?
— zapytał pan Burleigh.
— Nie w tym sensie, żeby miała sprawować jakąś arbitralną władzę —
odrzekł Urthred.
— Mają do czynienia z ogólnymi zagadnieniami i stosunkami i to jest
wszystko. Ale nie wywyższają się z tego powodu i nie znaczą więcej,
tak samo jak filozof nie wynosi się nad uczonego specjalistę.
— To jest w samej rzeczy republika! — wykrzyknął pan Burleigh. — Ale
jak ona funkcjonuje i jak powstała, tego sobie nie wyobrażam. Wasze
państwo jest prawdopodobnie przede wszystkim — ustrojem
socjalistycznym.
— Wy żyjecie jeszcze w świecie, na którym prawie wszystko,
z wyjątkiem powietrza, dróg, mórz i pustyń jest prywatną własnością,
nieprawdaż?
 — Tak — odrzekł pan Catskill. — Prywatną własnością, o którą
rywalizujemy między sobą.
— I myśmy przeszli przez to stadium. W końcu przekonaliśmy się, że
prywatna własność, z wyjątkiem bardzo osobistych rzeczy, jest plagą
ludzkości, więc ją znieśliśmy.
Źródło: Herbert George Wells, Ludzie jak bogowie, tłum. J. Sujkowska, s. 30–31.

“
Aldous Huxley

Nowy wspaniały świat

Przysadzisty szary budynek o zaledwie trzydziestu czterech piętrach.
Nad głównym wejściem napis: „Ośrodek Rozrodu i Warunkowania
w Londynie Centralnym”, na tablicy zaś wyryte hasło Republiki
Świata: „Wspólność, Identyczność, Stabilność”. Okna ogromnej sali na
parterze wychodziły na północ. Zimny (pomimo pełni lata za szybami,
pomimo tropikalnego upału we wnętrzu sali), ostry i przenikliwy
blask zaglądał w okna, chciwie poszukując jakiegoś kształtu
obleczonego w tkaninę, jakiejś bladej gęsiej skórki akademika, lecz
znajdował tylko szkło, nikiel i matowo lśniącą porcelanę
laboratoryjną. Chłód natrafiał na chłód. Okrycia robocze
pracowników były białe, dłonie w gumowych rękawiczkach trupio
bladej barwy. Światło – lodowate, martwe, upiorne. Tylko z żółtych
rurek mikroskopów czerpało ono nieco substancji bogatej i żywej,
kładąc się na polerowanych rurkach niczym smakowite płaty masła
ułożone rzędami wzdłuż stanowisk roboczych.
[…]
Spoczywający na sunącej żółwim tempem taśmie pojemnik
z probówkami zniknął w dużym metalowym pudle; wynurzał się
następny. Maszyny cicho pomrukiwały. Przejście probówek trwa
osiem minut, poinformował. Osiem minut twardych promieni
Roentgena jajo wytrzymuje z najwyższym trudem. Niektóre giną;
spośród pozostałych te najmniej wrażliwe dzielą się na pół; większość
daje po cztery pączki, niektóre osiem. Wszystkie wracają do
inkubatorów, gdzie pączki zaczynają się rozwijać; po dwóch dniach
oziębia się je nagle i w ten sposób zatrzymuje ich rozwój. Dwa, cztery,
osiem... pączki reagują dalszym pączkowaniem, po czym poddawane
są niemal całkowitemu zatruciu alkoholem; w efekcie pęcznieją dalej
i po pączkowaniu – pączek z pączka pączka – mogą dalej rozwijać się
w spokoju, jako że dalsze hamowanie w zasadzie prowadziłoby już do
ich uśmiercenia. W ciągu tego czasu pierwotne jajo mogło
zapoczątkować od ośmiu do dziewięćdziesięciu sześciu embrionów –
niezwykłe, przyznacie, udoskonalenie natury. Identyczne bliźniaki –
ale nie jakieś tam dwojaczki czy trojaczki dawnej epoki żyworodności,
kiedy to jaja dzieliły się akcydentalnie; obecnie możemy mieć bliźniąt
całe tuziny. W obfitości.
– W obfitości – powtórzył dyrektor i rozłożył ramiona, jakby
rozdawał tę płodność. – W obfitości.
Jednakże któryś ze studentów zadał w swej głupocie pytanie, w czym
tu korzyść.
– Mój drogi chłopcze – dyrektor gwałtownie odwrócił się ku niemu. –
Czyż ty nie dostrzegasz? Czy nie dostrzegasz? – Uniósł dłoń; twarz
miała uroczysty wyraz: – Proces Bokanowskiego to jeden
z podstawowych czynników stabilności społecznej!
Podstawowych czynników stabilności społecznej.
Standaryzacja mężczyzn i kobiet; identyczne osobniki. Cała niewielka
wytwórnia obsadzona personelem z jednego zbokanowizowanego
jaja.
– Dziewięćdziesiąt sześć identycznych osób przy dziewięćdziesięciu
sześciu identycznych maszynach! – Głos aż drżał radosnym
uniesieniem. – Teraz panujemy nad sytuacją. Po raz pierwszy
w dziejach. – Przytoczył hasło planetarne: „Wspólność, Identyczność,
Stabilność”. Naprawdę wielkie słowa. […]
Przebywali trzysta dwudziesty metr na jedenastej półce. Młody
mechanik, beta‐minus, ze śrubokrętem i kluczem francuskim
pracował nad pompą surogatu krwi przy jednej z przesuwających się
butli. Gdy mechanik dokręcał mutrę, bzyczenie elektrycznego
motoru stawało się o ułamek tonu niższe. Niższe, coraz niższe...
Ostatni obrót, rzut oka na licznik obrotów i gotowe. Przeszedł dwa
kroki w dół taśmy i rozpoczął tę samą czynność przy następnej
pompie.
– Zmniejszanie liczby obrotów na minutę – wyjaśniał pan Foster. –
Surogat krąży wolniej, przepływa zatem przez płuca w większych
odstępach czasu, dostarczając embrionowi mniej tlenu. Nie ma to jak
niedobór tlenu, to najlepiej utrzymuje embrion poniżej poziomu. –
Znowu zatarł ręce.
– Ale dlaczego chce pan utrzymywać embrion poniżej poziomu? –
zapytał ze szczerą naiwnością jakiś student.
– Osioł! – zawołał dyrektor, przerywając długą chwilę milczenia. –
Czy nie przyszło ci do głowy, że embrion epsilona, jeśli ma
epsilonową dziedziczność, musi mieć warunki epsilonowe?
Najwidoczniej nie przyszło mu do głowy. Zmieszał się.
– Im niższa kasta – powiedział pan Foster – tym mniej tlenu.
Pierwszym naruszonym narządem jest zawsze mózg. Potem szkielet.
Przy siedemdziesięciu procentach normalnej dawki tlenu uzyskujemy
karły. Przy mniej niż siedemdziesięciu bezokie potworki.
– Z których nie ma żadnego pożytku – podsumował pan Foster.
Źródło: Aldous Huxley, Nowy wspaniały świat, tłum. B. Baran, Warszawa 2010, s. 5–12.
Prezentacja mul medialna

Polecenie 1

Po zapoznaniu się z galerią określ typy przestrzeni, w których chętnie sytuowano utopijne
miasta.

Polecenie 2

Czy któryś z obrazów zamieszczonych w galerii mógłby się twoim zdaniem stać ilustracją
przywołanego w wykładzie prof. Andrzeja Fabiańskiego wiersza Wisławy Szymborskiej
Utopia? Swoją odpowiedź uzasadnij, odnosząc się do fragmentów utworu poetyckiego
i obrazowania malarskiego.
Ambrosius Holbein, Wyspa Utopia, 1518
domena publiczna

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/P1E9DBdl9

Utopia Thomasa Morusa

Utopia (powst. ok. 1516) to najsłynniejsze dzieło Thomasa Morusa. Przedstawia fikcyjne,
mieszczące się na wyspie królestwo – państwo o idealnym systemie społecznym. Niektórzy
badacze widzą w nim wyidealizowane przeciwieństwo ówczesnej Europy, inni natomiast
uważają, że wręcz przeciwnie, było to satyryczne ujęcie Starego Kontynentu w XVI wieku.

Abraham Ortelius, mapa Utopii, ok. 1595

domena publiczna

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/P1E9DBdl9

Inne wizje Utopii

Stworzony przez Morusa opis wizja wyspy Utopii inspirował artystów i geografów do
tworzenia jej wizualizacji. Jedną z nich stworzył Abraham Ortelius (1527–1598), słynny
flamandzki kartograf, historyk i wydawca map.
F. Bate, Widok z lotu ptaka na New Harmony w Indianie w Stanach Zjednoczonych, 1838, wg projektu
Roberta Owena
domena publiczna

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/P1E9DBdl9

„Nowa Harmonia”

Robert Owen (1771–1858) był walijskim działaczem socjalistycznym, pionierem ruchu

spółdzielczego i twórcą wizji idealnej gminy o nazwie „Nowa Harmonia”. Mieszkańcy gminy,
która miała powstać w stanie Indiana w Stanach Zjednoczonych, mieliby zgodnie mieszkać
i pracować w przemyśle oraz na roli. Do ich dyspozycji przewidziano wszelkie ułatwiające
życie instytucje społecznie i gospodarcze.
Ilustracja do książki Friedricha E. Bilza Państwo przyszłości. Instytucje państwowe w roku 2000, 1901,
wg projektu Roberta Owena
domena publiczna

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/P1E9DBdl9

Na ilustracji zestawiono obrazy społeczeństwa żyjącego na początku XX wieku (po lewej

stronie) oraz wizje idealnej pracy, odpoczynku i zabawy, które miały się stać udziałem ludzi
pod koniec stulecia (prawa strona).

Marcel Storr, projekt architektury utopijnej z przedstawieniem miasta na jeziorze, 1969

Marcel Storr, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/P1E9DBdl9

Miasto na jeziorze

Także współcześni architekci i projektanci snują wizje utopijnych przestrzeni. Francuz

Marcel Storr stworzył m.in. „nową Wenecję” – idealne miasto w całości powstałe na
wodach jeziora.
E ymios „Makis” Warlamis, Utopia 04
Makis E. Warlamis, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/P1E9DBdl9

L i j U i
Ćwiczenie 1

Na podstawie informacji zawartych w sekcji Przeczytaj oraz wykładzie prof. Andrzeja

Fabianowskiego oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń.

Zdanie Prawda Fałsz

Pierwsze wizje społeczeństw idealnych pojawiły się już
 
w starożytności.

Utopijne pomysły idealnego świata były szczególnie

 
popularne w dobie średniowiecza.

Hasła równości i sprawiedliwości społecznej stały się

 
podstawą teorii socjalistów utopijnych w XIX wieku.

Powieść Aldousa Huxleya Nowy wspaniały świat jest

 
kontynuacją powieści George’a Wellsa Ludzie jak bogowie.

Etymologia słowa „utopia” wskazuje, że jest to miejsce,

 
które „nie istnieje”.

Profesor Fabiański uważa, że utopijne wizje społeczeństw

pojawiały się w historycznych chwilach kryzysów  
i przewartościowań społeczeństw.
Ćwiczenie 2

Opisz znajdujący się w galerii obraz E ymiosa Warlamisa Utopia 04.

Zaznacz elementy występujące na obrazie E ymiosa Warlamisa pod tytułem Utopia 04.

 horyzont na wysokości jednej trzeciej obrazu

 nagie, ostro zakończone szczyty gór na drugim planie

 zbudowania wiejskie na pierwszym planie

 tęcza na horyzoncie

 księżyc w pełni

 bezchmurne niebo

 wzburzone morze na drugim planie

 kamienna wyspa unosząca się nad górzystym lądem

 wzgórza porośnięte rzadko drzewami na pierwszym planie

 horyzont na połowie wysokości obrazu

Dla nauczyciela

Autor: Anna Grabarczyk

Przedmiot: Język polski

Temat: Utopie i antyutopie w literaturze

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych
okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm,
Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–
1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
9) rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki
literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją
refleksji;
11) rozumie pojęcie motywu literackiego i toposu, rozpoznaje podstawowe motywy i toposy oraz
dostrzega żywotność motywów biblijnych i antycznych w utworach literackich; określa ich rolę
w tworzeniu znaczeń uniwersalnych;
13) porównuje utwory literackie lub ich fragmenty, dostrzega kontynuacje i nawiązania
w porównywanych utworach, określa cechy wspólne i różne;
2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:
1) przetwarza i hierarchizuje informacje z tekstów, np. publicystycznych, popularnonaukowych,
naukowych;
2) analizuje strukturę tekstu: odczytuje jego sens, główną myśl, sposób prowadzenia wywodu
oraz argumentację;
3) rozpoznaje specyfikę tekstów publicystycznych (artykuł, felieton, reportaż), retorycznych
(przemówienie, laudacja, homilia), popularnonaukowych i naukowych (rozprawa); wśród tekstów
prasowych rozróżnia wiadomość i komentarz; rozpoznaje środki językowe i ich funkcje
zastosowane w tekstach; odczytuje informacje i przekazy jawne i ukryte; rozróżnia odpowiedzi
właściwe i unikowe;
6) odczytuje pozaliterackie teksty kultury, stosując kod właściwy w danej dziedzinie sztuki;
7) odróżnia dzieła kultury wysokiej od tekstów kultury popularnej, stosuje kryteria pozwalające
odróżnić arcydzieło od kiczu.
III. Tworzenie wypowiedzi.
2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia,
komentarze, głos w dyskusji;
IV. Samokształcenie.
5. dokonuje krytycznej selekcji źródeł;
9. wykorzystuje mul medialne źródła informacji oraz dokonuje ich krytycznej oceny;
Zakres rozszerzony
Lektura uzupełniająca
8) Aldous Huxley, Nowy wspaniały świat;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele operacyjne. Uczeń:

podaje różnice między utopią a antyutopią;

wyjaśnia, jaki utwór i dlaczego stał się najgłośniejszą utopią XX wieku;
wskazuje, w jaki sposób Huxley nawiązał do utworu Ludzie jak bogowie;
określa typy przestrzeni, w których chętnie sytuowano utopijne miasta;
uzasadnia tezę dotyczącą paradoksu utopii.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem e‐podręcznika;
z użyciem komputera.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.
Środki dydaktyczne:

e‐podręcznik;
tablica interaktywna lub rzutnik;
komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Nauczyciel prosi uczniów o wypisanie różnic między utopią a antyutopią.

2. Chętne osoby mogą przygotować propozycje antyutopijnych filmów, np. („Metropolis”,
reż. F. Lang, „Blade Runner”, reż. R.

Faza wprowadzająca:

1. Chętne osoby przedstawiają informacje na temat utopii oraz antyutopii. Następnie

każdy uczeń indywidualnie zapoznaje się z sekcją „Przeczytaj” i udziela pisemnej
odpowiedzi na postawione przez nauczyciela pytania:
- Jakie znasz przykłady utworów traktujących o idealnym świecie?
- Dlaczego Ludzie jak bogowie Herberta Wellsa stała się najgłośniejszą utopią XX wieku?
- W jaki sposób Aldous Huxley odniósł się do utworu Ludzie jak bogowie?

Faza realizacyjna:

1. Wybrany uczeń odczytuje głośno fragmenty zamieszczone w sekcji „Film”. Uczniowie

w parach wyjaśniają, jakie znaczenie w systemach utopijnych mają postulaty zniesienia
prywatnej własności i wprowadzenia „wspólności”.
2. Nauczyciel odtwarza film Utopie i antyutopie w literaturze. Następnie dzieli klasę na
dwa zespoły. Grupa pierwsza rozwiązuje polecenia 1 i 2, a grupa druga - 3 i 4.
3. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z galerią zdjęć. Następnie określają typy
przestrzeni, w których chętnie sytuowano utopijne miasta. Wykonują również
ćwiczenie 1.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel dyktuje uczniom tezę i prosi, aby na podstawie wiedzy zdobytej w czasie
lekcji indywidualnie zredagowali jej pisemne uzasadnienie: Paradoks utopii polega na
tym, że każdy projekt systemu idealnego dla wszystkich ludzi niesie ze sobą drastyczne
ograniczenia praw jednostki.
2. Wybrani uczniowie odczytują swoje uzasadnienia tezy.
3. Nauczyciel udziela uczniom informacji zwrotnej, komentuje aktywność grup i jakość
pracy indywidualnej.

Praca domowa:
 1. Czy któryś z obrazów zamieszczonych w galerii mógłby się twoim zdaniem stać
ilustracją przywołanego w wykładzie prof. Andrzeja Fabiańskiego wiersza Wisławy
Szymborskiej Utopia? Swoją odpowiedź uzasadnij, odnosząc się do fragmentów utworu
poetyckiego i obrazowania malarskiego.
2. Opisz znajdujący się w galerii obraz Eftymiosa Warlamisa Utopia 04.

Materiały pomocnicze:

Przemysław Czapliński, Wątpliwe rozstanie z utopią, Teksty Drugie 1996, 4 , s. 92‐105.

Brzóstowicz‐Klajn Monika, Tomasz Morus w mundurku pioniera, czyli Utopia
i utopijność w polskim socrealizmie, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań (2012).

Wskazówki metodyczne

Uczniowie mogą przed lekcją zapoznać się z multimedium z sekcji „Film”, aby aktywnie
uczestniczyć w zajęciach i pogłębiać swoją wiedzę.