Literatura okolicznościowa XVIII wieku

Wprowadzenie
Przeczytaj
Audiobook
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Wincenty Ignacy Marewicz, Bukiet na imieniny pewnej kasztelanki, [w:] Wiersze
imieninowe poetów z drugiej połowy XVIII wieku, Warszawa 2011, s. 269.
Źródło: Walenty Gurski, Bukiet na imieniny Katarzyny z hrabiów Krasickich Stadnickiej, [w:]
Wiersze imieninowe poetów z drugiej połowy XVIII wieku, Warszawa 2011.
Źródło: Franciszek Zabłocki, Do fiakrów, [w:] Zdzisław Libera, Poezja polska XVIII wieku,
Warszawa 1976, s. 391–392.
Źródło: Zdzisław Libera, Poezja polska XVIII wieku, 1976, s. 430.
Źródło: Zdzisław Libera, Poezja polska XVIII wieku, Warszawa 1976, s. 430.
Źródło: Zdzisław Libera, Poezja polska XVIII wieku, Warszawa 1976, s. 431.
 Literatura okolicznościowa XVIII wieku

Pałac błękitny w Warszawie (1779), obraz Bernarda Bello a (1722–1780)

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wydarzenia rodzinne, ale też te o szerszym zasięgu - społeczne czy polityczne - budziły
i zawsze będą budzić zainteresowanie. Gdy się w nich uczestniczy lub z zaangażowaniem
obserwuje, rodzi się potrzeba wyrażenia własnej opinii na ich temat, przedstawienia
swojego stanowisk i racji. Wypowiadane wówczas refleksje i opinie często są nacechowane
są emocjonalnie. Bywa, że pochopnie wygłaszane stwierdzenia szybko ulegają
dezaktualizacji. Zmieniające się okoliczności i nowe wydarzenia wpływają na obraz sytuacji
i dostarczają nowych „gorących” tematów do myślenia.
Twoje cele

Wyjaśnisz, co kryje się pod pojęciem „literatura okolicznościowa”.

Wymienisz cechy i konwencje literatury okolicznościowej.
Przeanalizujesz związek sposobu dystrybucji politycznej poezji okolicznościowej z jej
funkcją i charakterem.
Przeczytaj

Twórczość okolicznościowa XVIII wieku

Twórczość okolicznościowa XVIII wieku stanowiła przejaw żywego zainteresowania ludzi
bieżącymi wydarzeniami rodzinnymi, społecznymi bądź politycznymi. Okazją do uczczenia
wierszem były wydarzenia z życia prywatnego: ślub, narodziny dziecka, imieniny, objęcie
zaszczytnego stanowiska, pogrzeb. Powodem do tworzenia utworów pochwalnych bywały
również wydarzenia ze sfery publicznej: zwycięstwa militarne, uroczystości państwowe,
inauguracje obrad sejmu, czy ogłoszenie konstytucji. Okazję stanowiły także wizyty króla,
członków rodziny królewskiej, dygnitarzy lub dostojników Kościoła. Poezja
okolicznościowa, szczególnie o charakterze prywatnym, rzadko docierała do szerszego
kręgu odbiorców. Była udostępniana przez autora zainteresowanym osobom z najbliższego
kręgu, w formie rękopisu. Tylko doniosłość wydarzenia bądź jego oficjalny charakter mogły
spowodować, że ułożony utwór trafiał pod prasę drukarską i zaczynał funkcjonować jako
dzieło opublikowane, w powszechnym obiegu. Pośród powstałej wówczas literatury
okolicznościowej można wyodrębnić dwa główne kręgi tematyczne: rodzinny i polityczny.
Ten drugi nurt stanowił odbicie rosnącego zaangażowania obywateli w życie publiczne.

Okolicznościowa poezja rodzinna

Życie rodzinne, którego rytm wyznaczają dwa graniczne wydarzenia – narodziny i śmierć –
dawała członkom rodu i przyjaciołom domu przeróżne okazje do sięgnięcia po pióro.
Pojawienie się w domu kolejnego potomka było nie tylko radosną nowiną dla członków
familii, ale także okazją do uczczenia tego wydarzenia wierszem. Powstawały wówczas
genetliakony. Ślub któregoś z członków rodzinny uświetniały natomiast utwory określane
mianem epitalamium. Z kolei treny były pisane z powodu śmierci kogoś z domowników. Ich
celem było zazwyczaj pocieszenie pozostającego przy życiu współmałżonka oraz
upamiętnienie zalet i zasług zmarłego. Rytm życia rodzinnego wyznaczały także imieniny.
To wówczas mieszkańcy domu lub zaprzyjaźnione z nimi osoby starały się wierszem
gratulować i winszować solenizantowi. Układane przez nich utwory miały przypominać
bukiety wręczane podczas uroczystości, stąd też nierzadko słowo to pojawiało się w tytule
liryku. Jednym z takich utworów jest Bukiet na imieniny Katarzyny z hrabiów Krasickich
Stadnickiej autorstwa Walentego Gurskiego (zm. 1832). Wiersz powstał najprawdopodobniej
przed rokiem 1783 i został ofiarowany Katarzynie Stadnickiej (bratanicy Ignacego
Krasickiego) 25 listopada, w dzień jej imienin.

“
Walenty Gurski

Bukiet na imieniny Katarzyny z hrabiów Krasickich

Stadnickiej
 W dniu twych imienin, nadobna hrabino,
Chcąc twoje skronie ozdobić,
Szukałem kwiatów, co nigdy nie giną,
Aby ci bukiet z nich zrobić.

Podług bajecznych wiadomości plonu,

Gdzie zawsze wiosna panuje,
Z górnego mógłbym mieć je Helikonu,
Lecz ja je w tobie najduję.

Czułej twej duszy wyborne przymioty,

Moc serca, rozum wysoki;
W powabnym ciele wdzięki i pieszczoty:
Rozkoszy żywe widoki.

Droższe to kwiaty and wszystkie zalety,

O inne wcale nie stoję.
Gdy więc z twych darów wiję ci bukiety,
Przyjm je tym chętniej, że twoje.
Źródło: Walenty Gurski, Bukiet na imieniny Katarzyny z hrabiów Krasickich Stadnickiej, [w:] Wiersze imieninowe poetów z
drugiej połowy XVIII wieku, Warszawa 2011.

Okolicznościowa poezja polityczna

Znany nam dziś z historii obraz wydarzeń,
które kształtowały w XVIII wieku polityczne
losy kraju, wyraźnie uświadamia, że żyjący
wówczas człowiek miał wiele powodów,
aby wyrażać swoją opinię na temat
otaczającej go rzeczywistości. Głos
w sprawach istotnych dla kraju zabierali
zarówno znani pisarze, jak i ludzie, dla
których układanie rymów było jedynie
rozrywką. Wypowiadanie się w formie
poetyckiej wiązało się z zaangażowaniem
pewnych warstw społeczeństwa w sprawy
O jczyzny. Wynikało z poczucia obowiązku
uczestnictwa w życiu publicznym i było
przejawem wolności słowa. Świadomy
Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego z klepsydrą obywatel mógł chwytać zatem za pióro,
(1793) autorstwa Marcella Bacciarellego (1731–1818) kiedy znana osoba otrzymywała ważną
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
funkcję administracji państwowej, kiedy
obchodzono rocznicę istotnego dla kraju
wydarzenia politycznego, wspominano wielkich władców, zwycięskie bitwy lub
zasłużonych przywódców. Najczęściej jednak impulsem do sięgnięcia po oręż literatury
były aktualne wydarzenia, które wstrząsały krajem i których konsekwencje zmieniały losy
państwa. Polityczna poezja okolicznościowa tworzona w czasach konfederacji barskiej,
szczególnie w jej schyłkowym okresie opisywała problemy prześladowanej O jczyzny. Jak
pisze Barbara Wolska w pracy „Echa konfederacji barskiej w okolicznościowej literaturze
politycznej lat 1772‐1775” (Napis Seria III 1997), w poezji z 1772 r. jako utwór reprezentatywny
dla czasów barskich wyróżnia się przypisywany niekiedy A. Naruszewiczowi wiersz Na
niszczenie ojczyzny przez rewolucję. W utworze tym został przedstawiony bilans
konfederacji barskiej, zniszczenia spowodowane długotrwałą wojną, męka ludzi, śmierć
niewinnych ofiar. Autor wyraża także protest przeciw ingerencji obcych monarchów
w sprawy Rzeczypospolitej. Warto zauważyć, że czasach Sejmu Czteroletniego polityczna
poezja okolicznościowa spełniała poniekąd zadanie prasy codziennej. Szybka reakcja na
wydarzenia miała służyć kształtowaniu opinii publicznej, była także sposobem na wyrażenie
swojego stanowiska. Charakterystyczna dla politycznych utworów okolicznościowych jest
doraźność formułowanych w nich myśli bądź komentarzy. Ta właściwość odróżnia
okolicznościową poezję polityczną od politycznych wierszy nieokolicznościowych, które –
pisane z dystansu, jakiś czas po danym wydarzeniu – ukazują je w perspektywie
uniwersalnej, niejednokrotnie już historycznej.

Cechy politycznej poezji okolicznościowej

Główną cechą politycznej poezji okolicznościowej jest jej zaangażowanie w bieżące
wydarzenia społeczno‐polityczne. Utwory powstające w tym nurcie charakteryzują się
zatem aktualnością podejmowanej tematyki, komentowaniem na bieżąco wydarzeń
kształtujących losy kraju oraz uczestniczących w nich ludzi. Aby wyrazić swoje stanowisko,
twórcy okolicznościowej poezji politycznej zdecydowanie częściej sięgali po określone style
wypowiedzi niż po konkretne gatunki. Niezgadzający się z poglądami reprezentowanymi
przez któregoś z posłów na sejm mógł na przykład napisać zjadliwy paszkwil na jego temat,
ukazując swego przeciwnika jako osobę nieszanującą zasad obowiązujących podczas
trwania obrad. Albo mógł posłużyć się konwencją satyry i przedstawić oponenta
w przejaskrawiony sposób, uwypuklając na przykład jego negatywne cechy charakteru.
Istotny stawał się również język wypowiedzi. Twórcy okolicznościowej poezji politycznej,
aby dotrzeć do najszerszego kręgu odbiorców posługiwali się słowami prostymi,
niewyszukanymi, często oddającymi emocje, jakimi kierowali się w trakcie pisania wiersza.
Niejednokrotnie sięgali też po wulgaryzmy. Wszystkie te cechy sprawiały, że utwory
zaliczane do politycznej poezji okolicznościowej powstawały anonimowo. Autor mógł
wówczas pozostać bezimienny i ujść czekającej go karze. Jednym z tego typu wierszy jest
utwór z 1792 roku, będący paszkwilem na postawę króla po zaangażowaniu się Rosji
w sprawy polskie po uchwaleniu Konstytucji 3 maja. Autor posłużył się tutaj liryką roli,
a zatem własną ocenę zachowania Stanisława Augusta Poniatowskiego ujął jako jego
wypowiedź:

“
Zdzisław Libera

Poezja polska XVIII wieku

Dwiem przysięgi wykonał, obiedwiem przełamał,
Na trzecią się gotuję, i w tej będę kłamał.
Nie uiszczę przyrzeczeń, zawiodę nadzieję,
Naród zdradzę, lecz bytu swego nie zachwieję.
Kto mi szczerze zaufał, biedna jego dola;
Łudzić, zdradzać, omamić – ta jest moja rola.
Źródło: Zdzisław Libera, Poezja polska XVIII wieku, Warszawa 1976, s. 430.

Ulotność politycznej poezji okolicznościowej

Ulica Miodowa w Warszawie (1777), obraz Bernarda Bello a (1722–1780).

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ulotny charakter politycznej poezji okolicznościowej związany był ze sposobem jej

rozpowszechniania. Anonimowość utworów sprawiała, że bardzo rzadko przeznaczone
były do druku, a jeśli już trafiły pod prasę drukarską, ich objętość liczyła wówczas kilka
stron, pozbawionych jednak okładki i strony tytułowej. Dziś na ten rodzaj druku stosuje się
określenie wolant. Częściej jednak polityczna poezja okolicznościowa była kolportowana
w formie rękopisu (czynnik ekonomiczny miał tutaj znaczenie) sporządzonego nie tyle ręką
autora, ile osoby zainteresowanej upowszechnieniem utworu, czyli kopisty. Przygotowane
tak wiersze były rozrzucane na ulicach, wrzucane przez okna do mieszkań czy zostawiane
w karetach, aby korzystający z nich ludzie mogli zapoznać się ze stanowiskiem
przeciwników bądź zwolenników dziejących się aktualnie wydarzeń. Taki sposób
rozpowszechniania politycznej poezji ulotnej został utrwalony w wierszu Do fiakrów
autorstwa Franciszka Zabłockiego (1752–1821). Funkcjonowanie tytułowych fiakrów, ich rola
w udostępnianiu twórczości politycznie zaangażowanej została zrównana w utworze
z odwagą, jaką musiały wykazać się mityczne postacie biorące udział w niebezpiecznych
dla nich wyprawach:

“
Franciszek Zabłocki

Do fiakrów
„Jedź, synu, gdzie pobożne wiodą cię pochopy!
Świećcie na jego żagle, z Polluksem Kastorze!” –
Słowa do Telemaka czułej Penelopy,
Gdy ojca szukać jechał za dalekie morze.

„Niebezpieczna jest twoja, Jazonie, wyprawa,

Barany w złotych runach srogie i zdradzieckie.
Kolchos zbyt oddalone, lecz, Jazonie, sława!” –
Tym grzały Argonautów pierś matrony greckie.

„Jedź, synu, nieszczęśliwym pociągniony losem,

Jedna miłość ojczyzny twoja jest nadzieja.
Chwalebną życia wzgardą panuj nad Minosem,
Giń albo zwycięż potwór!” – słowa są Egeja.

„Ten potwór, pół srogiego człowieka, pół wołu,

Niedoli hańbą Aten! Już rok mija trzeci,
Jak mu dumny Kreteńczyk do srogiego stołu
Krew pić, ciała pożerać daje naszych dzieci.”

„Idź, mała, od okrutnej, książeczko Tauryki,

Niech się Rzym dowie, co są oszczepy, co dzidy,
Na jaki ja to patrzę lud zdradziecki, dziki,
Alić August przeczyta!” – tak nucił Owidy.
 Ekwipaże, remizy, fiakry, bryczki, wozy,
Wy jedni warci mego zaufania gońce:
Składy gorliwych moich pism wiersza i prozy,
Panuj nad wami, ciemna nocy, gaśnij, słonce.

Śnie, któryś sto ócz zamknął strzegącemu Io,

Na miłość cię ojczyzny wzywam, nie Junony,
Niech się wszystkich stangretów oczy tobą kléją,
Bym, gdy pisma rozrzucam, nie był postrzeżony.

Jedźcie, fiakry, szczęśliwie! Jeślić mamy tropy,

Że niegdyś cnoty człeka uczyły zwierzęta,
Fiakry! Wy nasze Fedry, Pilpaje, Ezopy!
Uczcie zdrajców ojczyzny, co jest miłość święta!
Źródło: Franciszek Zabłocki, Do fiakrów, [w:] Zdzisław Libera, Poezja polska XVIII wieku, Warszawa 1976, s. 391–392.

Wiek rękopisów
Janusz Maciejewski w artykule Specyfika rękopiśmiennego obiegu literatury w XVI‐XVIII
wieku (NAPIS SERIA VIII 2002) zauważa, że teksty wszystkich krążących w wieku XVIII
w Warszawie utworów literackich i publicystycznych , czasami także długich, jak np.
dialogi Pięć perspektyw ekstraordynaryjnych czy Rozmowa katolika z dysydentem, Lament
nad Polską, Portret króla polskiego Poniatowskiego itp. układają się w niezwykle bogatą
i obszerną antologię literatury okolicznościowej tego okresu. Obieg rękopiśmienny przez
większość XVIII wieku był jedną z najważniejszych form rozpowszechniania literatury. Jak
twierdzi autor, większość tego stulecia, podobnie jak poprzednie, można nazwać „wiekiem
rękopisów”. Dodaje przy tym, że nie tylko wiersze czy drobne utwory prozatorskie, ale
i obszerne dzieła rozchodziły się w formie rękopiśmiennej — co nie przeszkadzało ich
popularności.

Słownik
genetliakon

(gr. genéthlios – urodzinowy), utwór poetycki napisany z okazji urodzin dziecka

epitalamium

(łac. epithalamium) – utwór poetycki napisany z okazji ślubu

tren
(gr. thrēnos – pieśń żałobna); utwór poetycki spokrewniony z z elegią, napisany
z powodu śmierci i wyrażający żal z powodu utraty zmarłej osoby i wychwalający jej cnoty.
wolant

(fr. volant – latający, fruwający); druk ulotny - rodzaj publikacji typowy dla twórczości
okolicznościowej - liczący przeważnie kilka stron, o charakterze propagandowym,
rozpowszechniamy bezpłatnie i masowo.
kolportować

(fr. colporter); upowszechniać, sprzedawać

fiakier

(fr. fiacre); dorożka

paszkwil

(wł. pasquillo); utwór, którego celem jest ośmieszenie konkretnej osoby

Audiobook

Polecenie 1

Uzupełnij mapę myśli o pozostałe cechy politycznej poezji okolicznościowej XVIII wieku.

doraźność

Cechy poezji okolicznościowej

XVIII wieku
zaangażowanie w bieżące
wydarzenia …

liryka roli konwencja paszkwilu

Polecenie 2

Sformułuj w kilku zdaniach odpowiedź na pytanie: Dlaczego krążące po kraju utwory

okolicznościowe o tematyce politycznej były na ogół anonimowe?

Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/P11zLnVNn

Do poezji okolicznościowej zaliczane są „tradycyjne“ gatunki literackie: panegiryk,
pamflet, gratulatio, epigramat, tren, poemat, epitalamium (z greckiego epithalámios –
od thálamos ‘sypialnia małżeńska‘ – pieśń weselna), epinicjum (z greckiego epiníkion
od nike zwycięstwo’ – utwór napisany z okazji zwycięstwa wojennego, w starożytnej
Grecji była to odmiana ody), epinicjum (na przykład Macieja Sarbiewskiego dla Jana
Karola Chodkiewicza po zwycięstwie chocimskim (1621), Zbigniewa Morsztyna i
Wacława Potockiego z okazji zwycięstw Jana Sobieskiego pod Chocimiem (1673) i
Wiedniem (1683). W XVIII wieku epinicjum ustąpiło miejsca odzie panegirycznej.

W tytule panegiryku utrwalano nie tylko organizatora, ale też formę obchodów jak na
przykład „Na illuminacyą czasu imienin najjaśniejszego Stanisława Augusta [...] przez…
officierów pułku piątego woysk Wielkiego Księstwa Litewskiego szefowstwa Jana
Grabowskiego, generała inspektora Wielkiego Księstwa Litewskiego w Wilnie roku
1779”. Jednym z nielicznych podpisanych utworów jest oda autorstwa Felicjana
Wykowskiego, w tytule której również utrwalano nazwisko organizatora „festu” na
cześć monarchy.

Na Rocznicę Szczęśliwej Koronacji Najjaśniejszego Pana Stanisława Augusta przez Jaśnie

Wielmożnego Imci Pana Piłsudzkiego Marszałka Trybunału Głównego Wielkiego
Księstwa Litewskiego: Piwniczego Wielkiego Księstwa Litewskiego: Kawalera Orderu
Świetego Stanisława Uroczyście obchodzoną Imieniem Konwiktu Szlacheckiego
Wileńskiego Księży Scholarum Piarum

Oda W Wilnie Roku 1780 dnia 25 listopada

Królu! Jako Lach wskazem górnej Wyrocznice

Wskroś radością przejęty był, gdy Ciebie wieńczył;

Tak dziś miłą tej Sprawy obchodząc Rocznicę,

Nie ma, jak tylko serce, czymby Ci zawdzięczył.

Szczęsne Rządu Twojego uważając skutki,

Który do powszechnego wszystkich dobra zmierza,

Czas Twego Panowania ma za bardzo krótki,

Bo go nie laty, ale korzyścią wymierza.

Nie jest wszystko określać moim zamierzeniem,

Co Ci zaszczyt, Krajowi zysk czyni nie mały,

Niniejszość to z powinnym szacuje wielbieniem,

A potomność zbuduje kolos wiecznej chwały.

[…]

Termin „panegiryk” posiada kilka znaczeń. Jako gatunek ukształtował się w starożytnej
Grecji i od samego początku był ściśle związany z retoryką. […] Panegirykami w Rzymie
zaczęto nazywać nie tylko uroczyste mowy pochwalne, lecz i wiersze o podobnym
przeznaczeniu. […] W antycznym Rzymie formy wierszowane panegiryku nazywano
również „laudes”, „elogium”. Bogdan Walczak podaje, że „panegiryk był rozumiany albo
jako typ poezji (poezja panegiryczna, panegyrica poesis, przeciwstawiana poezji
lirycznej i epickiej), albo jako gatunek poetycki „utwór okolicznościowy, utrzymany
przeważnie w tonacji uroczystej, poświęcony uświetnieniu jakiejś osoby lub wydarzenia
(greckie panēgyrikós ‘wygłaszany na uroczystym zebraniu ogólnym’, od panēgyris
‘uroczyste zgromadzenie całego ludu’)” . W Rzeczypospolitej twórczość panegiryczna
była szczególnie obfita w XVII wieku, wówczas powstało kilka rozpraw
przedstawiających zasady budowy panegiryku i służących prowadzonej w szkołach
praktycznej nauce uprawiania tego rodzaju twórczości. Wysokim poziomem
artystycznym odznaczała się łacińska twórczość panegiryczna Macieja Sarbiewskiego.
Dokonując reformy szkół pijarskich Szymon Konarski żądał zakazania tradycji pisania
panegiryków w szkołach. Opinię tę podzielali również inni oświeceni działacze i
literaci: Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki, Tomasz Kajetan Węgierski, Franciszek
Dionizy Kniaźnin i inni. Mimo iż panegiryki w epoce oświecenia już przez
współczesnych były traktowane jako gorszy gatunek literacki, to jednak, podobnie jak i
inne utwory okolicznościowe, mają one istotne walory. Nawet panegiryki, którym
współcześni odbiorcy zarzucali brak gustu są doskonałym źródłem do poznania kultury
XVIII wieku, a często także historii. Anonimowy autor wiersza imieninowego
adresowanego Piotrowskiemu prawdopodobnie wzorował się na twórczych
pomysłach, które były wyrazem nowego gustu literackiego, w tym również na
wierszach bukietach lub wierszach wieńcach, mających formę zapoczątkowaną w
polskiej liryce przez Adama Naruszewicza.

Wiersz Wielmożnemu Jegomości Księdzu Michałowi Piotrowskiemu Świętej Teologii

Doktorowi, Kanonikowi Inflanskiemu, Pro‐rektorowi Szkół Wileńskich w dzień
doroczny imienin ofiarowany

Gdybym był z liczby Rymopisów płonnych,

 Co na pochwały z gór Parnasu wonnych,

I z Hemettu biorą kwiaty:

Dar choć nie nadto bogaty;

Przecieżbym wieniec na mądre twe skronie

Uwity włożył, a Kastalskie wonie,

Narcyz z Różąby wydały,

Żeś mądry, grzeczny, wspaniały.

[…]

Źródło: Jakubenas_Vilniaus_progine_poezija_Polska_poezja_okolicznosciowa_Wilna_2021_naujausia (1).pdf s.

79
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Kto jest autorem wiersza Do fiakrów? Zaznacz właściwą odpowiedź.

 Franciszek Zabłocki

 Tomasz Kajetan Węgierski

 Ignacy Krasicki

 Stanisław Trembecki

Ćwiczenie 2 輸

Odwołując się do treści lekcji, wymień trzy gatunki literackie, które uświetniały najważniejsze
wydarzenia w życiu rodziny.
Ćwiczenie 3 輸

Przeczytaj wiersz Wincentego Ignacego Marewicza (1755–1822) zatytułowany Bukiet na

imieniny pewnej kasztelanki i w kilku zdaniach wyjaśnij, dlaczego utwór ten można uznać za
reprezentatywny dla poezji okolicznościowej

“
Wincenty Ignacy Marewicz

Bukiet na imieniny pewnej kasztelanki

Z wonnych ziół, krasnych kwiatów, najkształtniej uwity Bukiet, dałbym

na twoje imieniny, pani,
Najszanowniej chcąc uczcić dzień ten znamienity,
Posłaniem świeżych wieńców kasztelance w dani,
Bym wiedział, że to wdzięków tobie przysposobi.
Lecz nie. Wszak cudza krasa ciebie nie ozdobi.

Młodość twoja, kształt piękny i twarzy powaby,

Uśmiech wdzięczny i cała wspaniała uroda
Więcej ponęt ma niźli kwiatów powab słaby,
Więcej tobie zbiór własnych wdzięków zalet doda.
Ta niech się w różnowzore ubarwia bukiety,
Co żadnych z siebie nie ma zalet. Ale nie ty.

Piękne lice i rozum, piękna dusza razem, Połączona z pięknymi twoimi

przymioty, Jest wiernie twej osoby wyrytym obrazem I to cię więcej
zdobi nad wszystkie klejnoty. Bądź więc dla innych z między płci swojej
przykładem, Życie zaś twe niech będzie pomyślności składem.

Źródło: Wincenty Ignacy Marewicz, Bukiet na imieniny pewnej kasztelanki, [w:] Wiersze imieninowe poetów z drugiej
połowy XVIII wieku, Warszawa 2011, s. 269.
Ćwiczenie 4 輸

Wynotuj wersy świadczące o panegiryzmie utworu.

Ćwiczenie 5 輸

Słowo „bukiet” jest wyrazem polisemantycznym, używanym w różnych okolicznościach.

Zaznacz pola znaczeniowe, które pozwalają nam posłużyć się tym słowem.

 kształt

 aromat

 barwa

 woń

 wiązanka

 pęk

 struktura
Ćwiczenie 6 醙

Uzupełnij mapę myśli prezentującą formy utworów okolicznościowych dedykowanych

konkretnym osobom. Podaj przynajmniej trzy przykłady konkretnych form.

listy poetyckie
sielanki

bajki

Utwory dedykacyjne
Ćwiczenie 7 醙

14 września 1788 roku odsłonięto w Warszawie pomnik Jana III Sobieskiego. Zleceniodawcą
postawienia statui był król. Po tym wydarzeniu zaczęły krążyć w stolicy utwory ukazujące
w nieprzychylnym świetle Stanisława Augusta Poniatowskiego. Przeczytaj jeden z wariantów
tych wierszy i w kilku zdaniach wyjaśnij, który element słowny utworu wyraźnie wskazuje na
lekceważący stosunek autora do króla.

“
Zdzisław Libera

Poezja polska XVIII wieku

Sto tysięcy na pomnik! Ja bym dwakroć łożył,

Gdyby Staś był skamieniał, a Jan Trzeci ożył.

Źródło: Zdzisław Libera, Poezja polska XVIII wieku, 1976, s. 430.

Ćwiczenie 8 難

Okolicznościową poezję polityczną określa się także jako ulotną. W kilku zdaniach wyjaśnij
dlaczego.
Ćwiczenie 9 難

Przeczytaj anonimowy wiersz z 1793 roku i scharakteryzuj zawarty w nim stosunek autora do
Stanisława Augusta Poniatowskiego.

“
Zdzisław Libera

Poezja polska XVIII wieku

Lech pierwszy wzrąb postawił, Piast sławny wierzchołek, Kaźmierz

Wielki dał prawa, zniszczył wszystko Ciołek.
Ucz się, Polsko, po szkodzie brać do tronu ludzi,
Bo gdy bydło brać będziesz, zawsze cię spaskudzi.

Źródło: Zdzisław Libera, Poezja polska XVIII wieku, Warszawa 1976, s. 431.
Dla nauczyciela

Autor: Joanna Oparek

Przedmiot: Język polski

Temat: Literatura okolicznościowa XVIII wieku

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

i rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

I. Kształcenie literackie i kulturowe.

1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:

1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie

w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok,
oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie
międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–1989 krajowa
i emigracyjna, literatura po 1989 r.;

3) rozróżnia gatunki epickie, liryczne, dramatyczne i synkretyczne, w tym: gatunki

poznane w szkole podstawowej oraz epos, odę, tragedię antyczną, psalm, kronikę,
satyrę, sielankę, balladę, dramat romantyczny, powieść poetycką, a także odmiany
powieści i dramatu, wymienia ich podstawowe cechy gatunkowe;

4) rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole

podstawowej oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, eufonię, hiperbolę;
leksykalne, w tym frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie,
epiforę, elipsę; wersyfikacyjne, w tym przerzutnię; określa ich funkcje;

9) rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek

z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi,
egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji;

III. Tworzenie wypowiedzi.

2. Mówienie i pisanie. Uczeń:

 1) zgadza się z cudzymi poglądami lub polemizuje z nimi, rzeczowo uzasadniając
własne zdanie;

4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje,

uzasadnienia, komentarze, głos w dyskusji;

6) tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych: wypowiedź

o charakterze argumentacyjnym, referat, szkic interpretacyjny, szkic krytyczny,
definicja, hasło encyklopedyczne, notatka syntetyzująca;

11) stosuje zasady poprawności językowej i stylistycznej w tworzeniu własnego

tekstu; potrafi weryfikować własne decyzje poprawnościowe;

12) wykorzystuje wiedzę o języku w pracy redakcyjnej nad tekstem własnym,

dokonuje korekty tekstu własnego, stosuje kryteria poprawności językowej.

IV. Samokształcenie.

9. wykorzystuje multimedialne źródła informacji oraz dokonuje ich krytycznej oceny;

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

III. Tworzenie wypowiedzi.

2. Mówienie i pisanie. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu

podstawowego, a ponadto tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach: esej,
interpretacja porównawcza, reportaż, felieton.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności.

Cele operacyjne. Uczeń:

wyjaśni, co kryje się pod pojęciem “literatura okolicznościowa”;

wymieni cechy i konwencje literatury okolicznościowej;
prześledzi związek sposobu dystrybucji politycznej poezji okolicznościowej z jej
charakterem.

Strategie nauczania:
 konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Nauczyciel inicjuje rozmowę na temat historii literatury okolicznościowej, wskazując,

że rozwijała się już w starożytności.
2. Nauczyciel może dodać, że utwory o charakterze okolicznościowym występowały już
u początków łacińskiej poezji świeckiej w Polsce, co było związane ze zwyczajem
umieszczania – czasami także wierszowanych – inskrypcji na nagrobkach lub
budowlach. Upamiętniały one postaci bohaterów, władców lub fundatorów. Jednym
z najstarszych zabytków poezji łacińskiej jest zamieszczony w Kronice Galla Anonima
tren na śmierć Bolesława Chrobrego. W literaturze staropolskiej poezja o charakterze
okolicznościowym tworzona była przez największych mistrzów słowa.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel udostępnia uczniom e‐materiał i wprowadza ich w temat lekcji, wskazując,

że literaturę okolicznościową - okazjonalną - najczęściej klasyfikuje się według
konkretnych jednostkowych wydarzeń lub ich rocznic. Zaznacza także, że terminu
literatura okolicznościowa najczęściej się używa w stosunku do poezji.
2. Nauczyciel wraz uczniami ustala cele zajęć i kryteria sukcesu.
3. Prowadzący zajęcia prosi uczniów o podanie przykładów okazji z życia rodzinnego,
które mogą stanowić impuls do stworzenia utworu poetyckiego
 4. Nauczyciel zwraca uwagę, że wydarzenia polityczne także stanowią inspirację dla
twórczości literackiej o charakterze okolicznościowym, często w konwencji satyry.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z treścią sekcji „Przeczytaj”. Nauczyciel prosi

wybraną osobę o krótkie omówienie typologii poezji okolicznościowej. Nauczyciel
może dodać, że poezja okolicznościowa bywała czasami także literaturą parenetyczną,
której głównym zadaniem jest propagowanie określonych wzorów osobowych.
2. Nauczyciel wraz z uczniami tworzy na tablicy schemat, w którym poezji
okolicznościowej o charakterze rodzinnym i politycznym przyporządkowane zostaną
typowe dla nich gatunki i konwencje (np. satyra, panegiryk).
3. Uczniowie zapoznają się z treścią sekcji „Audiobook”, a następnie wykonują polecenia 1
i 2. Wybrane osoby prezentują odpowiedzi, a nauczyciel ocenia i komentuje.
4. Uczniowie przechodzą do sekcji „Sprawdź się” i wykonują zamieszczone tam
ćwiczenia. Wybrane osoby prezentują odpowiedzi, a nauczyciel ocenia i komentuje.
Ćwiczenie 6 (mapa myśli) uczniowie mogą wykonać w parach.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel prosi chętnego ucznia o podsumowanie - omówienie typologii i cech

poezji okolicznościowej. Inni uczniowie uzupełniają jego wypowiedź.
2. Nauczyciel może dodać, że rodzinna poezja okazjonalna charakteryzowała się
schematyzmem i była osadzona w dobrze znanej odbiorcom konwencji. Choć autorzy
wychodzili naprzeciw oczekiwaniom publiczności, to jednak w wielu utworach
okolicznościowych pojawiały się zaskakujące rozwiązania.
Okolicznościowa (ulotna) poezja polityczna była zwalczana przez frakcje, przeciw
którym kierowała swój (często satyryczny) przekaz, z tego powodu nie wszystkie
utwory przetrwały do naszych czasów. Celem autorów było kształtowanie opinii
społecznej wobec tych wydarzeń i wpływanie na postępowanie odbiorców.
3. Nauczyciel prosi uczniów o wypowiedź na temat znaczenia poezji okolicznościowej.
W podsumowaniu wypowiedzi, nauczyciel podkreśla, że poezja okolicznościowa
posiada wartość historyczno‐kulturoznawczą niezależnie od jej walorów literackich.
Poezja okolicznościowa, zdaniem T. Kostkiewiczowej, w ten sposób stawała się terenem
wypracowania różnych odmian poetyckiego dyskursu o sprawach dotyczących
zbiorowości (za: Regina Jakubėnas, Polska poezja okolicznościowa Wilna II połowy XVIII
wieku).

Praca domowa:

1. Napisz esej na temat: Funkcja poezji ulotnej, tworzonej w związku z wydarzeniami

historycznymi.

Materiały pomocnicze:
 file:///C:/Users/HP/Downloads/Jakubenas_Vilniaus_progine_poezija_Polska_poezj
a_okolicznosciowa_Wilna_2021_naujausia%20(1).pdf
Zdzisław Libera, Poezja polska XVIII wieku, Warszawa 1976.

Wskazówki metodyczne

Nauczyciel może wykorzystać medium w sekcji „Audiobook” do podsumowania lekcji.