Podręcznik dla studentów farmacji

Wydanie V unowocześnione
Wydawnictwo Lekarskie PZWL
 Prof. dr hab. Stanisław Kohlmiinzer

Faimakognozja
Podręcznik dla studentów farmacji

Wydanie V unowocześnione

Warszawa
Wydawnictwo Lekarskie PZWL
© Copyright by Stanisław Kohlmiinzer, 1980, 1985, 1993, 1998
© Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1980, 1985, 1993, 1998

Wszystkie prawa zastrzeżone.

Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości
bądź części książki bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione.

Redaktor Ewa Jaworska

Redaktor techniczny Franciszka Wyszomirska
Korektor Iwona Brzezińska
Projekt okładki i strony tytułowej Dariusz Litwiniec

Podręcznik akademicki dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej

Wydawnictwo Lekarskie PZWL

Warszawa
Wydanie V
Skład, druk i oprawa: Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza
ul. Pokoju 1, 43-400 CIESZYN
Zam. nr 1405/K-98
Przedmowa

Od ostatniego III wydania „Farmakognozji” w r. 1985 upłynęło 12 lat (wydanie

IV było jedynie dodrukiem) okres to dostatecznie długi w sytuacji gwałtow­
nego postępu we wszystkich dziedzinach nauki, w tym szczególnie fltochemii
i farmakologii, by nie zostały w tym czasie dokonane nowe osiągnięcia, a także
nie nastąpiły zmiany i uzupełnienia związane z przedmiotem farmakognozji.
Odkrycie nowych substancji roślinnych, jak np. taksolu, który stał się jednym
z najważniejszych leków przeciwnowotworowych, poznanie nowych właściwości
i zastosowań miłorzębu japońskiego, jemioły, dziurawca, roślin o działaniu
immunotropowym i innych sprawiły, że asortyment leków roślinnych poszerzył
się o nowe znaczące pozycje.
W warunkach krajowych zwiększyły się znacznie możliwości fitoterapeu-
tyczne przez otwarcie się rynku farmaceutycznego m.in. na leki oparte na
surowcach egzotycznych, pozakrajowych, a także możliwości przetwarzania
importowanych surowców w kraju. Nowym aspektem istotnym dla studiów
farmaceutycznych jest opracowanie Farmakopei Polskiej V, zawierającej nowe
surowce, a także wymagania dostosowane do warunków i farmakopei euro­
pejskich.
Wszystko to znalazło swój wyraz w obecnym wydaniu „Farmakognozji” .
Oczywiście mogły być w nim uwzględnione tylko najważniejsze osiągnięcia
i dane dotyczące właściwości surowców i substancji roślinnych. Szersze informa­
cje, wynikające z setek publikacji i opracowań monograficznych, wymagają od
studiującego farmakognozję (także magistranta lub doktoranta) sięgnięcia do
opracowań źródłowych i licznych czasopism, których wykaz podano w podręcz­
niku.
Obecne wydanie zachowuje w zasadzie uprzednio przyjętą koncepcję opartą na
podziale fitochemicznym. Dokonano jednak wielu uzupełnień i zmian. Zwrócono
większą uwagę na stereochemię aktywnych substancji roślinnych ze względu na
to, jaką rolę przypisuje się obecnie ewentualnym enancjomerom. Mimo pewnego
zmniejszenia się znaczenia analizy anatomicznej na rzecz chromatografii surow­
ców roślinnych, zamieszczono odnośne opisy przy ważniejszych surowcach, tak
jak to jest praktykowane w FP IV, V i innych farmakopeach.
Obszerną dziedzinę biotechnologii roślinnej, która może mieć dla farmako­
gnozji duże znaczenie w przyszłości, potraktowano jedynie skrótowo, przyj-

5
mując, że jest ona szeroko rozwijana na studiach w ramach botaniki far­
maceutycznej.
Olbrzymi zakres materiału mógł być przyczyną niektórych błędów i prze­
oczeń, za wskazanie których autor będzie wdzięczny użytkownikom podręcz­
nika.
Mam nadzieję, że podręcznik ten może być przydatny nie tylko studentom
wydziałów farmaceutycznych, ale także wszystkim interesującym się lekami
naturalnymi i fitoterapią.
Wszystkim, którzy w różny sposób motywowali mnie do opracowania
nowego wydania i pomagali w jego realizacji, a szczególnie pani dr Janinie
Węgiel, która podjęła trud przygotowania i korekty manuskryptu, składam
serdeczne podziękowania.
Wydawnictwu Lekarskiemu PZWL dziękuję za dołożenie starań do szyb­
kiego i starannego wydania podręcznika.

Autor
Kraków, sierpień 1997
Spis treści

CZĘŚĆ PIERWSZA

Farmakognozja ogólna
1. Przedmiot farmakognozji . . . . 13
2. Rys historyczny................................................................................ 14
3. Związek farmakognozji z naukamipokrewnymi................................. 16
4. Pochodzenie surowców roślinnych....................................................... 17
44 . Zbiór roślin dziko rosnących.............................................................. 17
4.2. U p ra w a .............................................................................................18
4.3. Biotechnologia roślinna................................................................... 20
4.4. Suszenie............................................................................................ 22
4.5. Przechowywanie................................................................................23
4.6. S ta n d a ry z a c ja ................................................................................25

5. Metody badań surowców roślinnych.................................................26

5.1. Badania makroskopowe................................................................... 26
5.2. Badania mikroskopowe................................................................... 26
5.3. Badania chromatograficzne............................................................. 29
5.4. Badania chemiczne..........................................................................30
5.5. Badania biologiczne..........................................................................31

6. Surowce i leki naturalne w nowoczesnej farmacji i fitoterapii . 33

7. Podział surowców................................................................................34
8. Fitochemiczne podstawy farmakognozji...........................................35
9. Substancje biologicznie czynne............................................................. 37

7
CZĘŚĆ DRUGA
Substancje naturalne i surowce farmakognostyczne
10. Wiadomości ogólne..........................................................................39
11. Substancje podstawowe i wtórne....................................................... 39
12. Podstawowe drogi biosyntezy substancji naturalnych . . . . 40
12.1. Biosynteza substancji podstawowych.................................................40
12.1.1. Fotosynteza......................................................................................40
12.1.2. Glikoliza............................................................................................ 42
12.1.2.1. Acetylokoenzym A ......................................................................... 44
12.1.3. Cykl kwasów trójkarboksylowych.......................................................44
12.2. Biosynteza substancji wtórnych........................................................45
12.2.1. Substancje wywodzące się biogenetycznie z cukrów . . . . 47
12.2.2. Substancje wywodzące się z aktywnego octanu — acetogeniny
(poliketydy)......................................................................................48
12.2.3. Izoprenoidy......................................................................................48
12.2.4. Biogenetyczne pochodne kwasu szikimowego.................................... 49
12.2.5. Biogenetyczne pochodne aminokwasów...........................................51
12.2.6. Substancje o złożonym pochodzeniu biogenetycznym . . . . 51

13. Substancje podstawowe....................................................................51

13.1. Węglowodany i związki pokrewne.................................................51
13.1.1. Monosacharydy................................................................................53
13.1.2. Oligosacharydy................................................................................63
13.1.3. P o lisa c h a ry d y ................................................................................67
13.1.3.1. Śluzy.................................................................................................. 83
13.2. Tłuszcze...........................................................................................102
13.2.1. Tłuszcze proste (triacyloglicerole)......................................................104
13.2.1.1. Nienasycone kwasy tłuszczowe o specjalnym znaczeniu . . 106
13.2.2. Prostanoidy.................................................................................... 113
13.2.3. W o s k i ...........................................................................................115
13.2.4. Fosfolipidy.....................................................................................117
13.3. Aminokwasy, peptydy, białka............................................................118
13.3.1. Aminokwasy.....................................................................................118
13.3.2. Peptydy...........................................................................................123
13.3.2.1. Peptydowe toksyny grzybowe............................................................125
13.3.2.2. H o r m o n y .....................................................................................126
13.3.3. B i a ł k a ...........................................................................................129
13.3.3.1. Lektyny (fitoaglutyniny).................................................................. 132
13.3.3.2. T o k salb u m in y.............................................................................. 132
13.3.3.3. E nzym y...........................................................................................133
13.4. Organiczne kwasy roślinne............................................................ 139
13.4.1. Kwasy alifatyczne........................................................................ 140
13.4.2. Kwasy cykliczne.............................................................................. 144
13.4.3. Kwasy aromatyczne........................................................................ 144
13.4.4. Kwasy heterocykliczne.................................................................. 145

8
Substancje wtórne.................................. 146
Glikozydy (część ogólna) . . . . 146
flaw onoidy..................................... 150
Flawony........................................... 158
F la w o n o le ..................................... 161
F la w a n o n y ..................................... 164
Flawanonole..................................... 165
Izoflaw ony..................................... 166
Biflawonoidy..................................... 168
C h a l k o n y ..................................... 168
Glikozydoestry flawonoidowe . 169
Flawonolignany............................... 190
Leukoantocyjanidyny......................... 193
A ntocyjany..................................... 194
L ignany........................................... 198
K u m a ry n y ..................................... 203
Furanokumaryny............................... 209
Piranokumaryny............................... 212
F e n o l e ........................................... 219
Proste fenole..................................... 222
Alkoholofenole......................... 225
Ważniejsze glikozydy fenolowe . 226
Aldehydofenole............................... 227
Glikozydy estrów kwasu salicylowego . 228
Fenolokwasy..................................... 229
Depsydy ........................................... 232
Garbniki........................................... 238
Chinony........................................... 253
B en zo ch in o n y ............................... 254
N a fto c h in o n y ............................... 255
Pochodne antracenu......................... 257
Antrazwiązki monomeryczne . 261
D ia n tr o n y ..................................... 263
Izoprenoidy (terpeny)......................... 277
Monoterpeny..................................... 277
Monoterpeny acykliczne . . . . 280
Monoterpeny monocykliczne 282
Monoterpeny dicykliczne . . . . 285
S eskw iterpeny............................... 289
Laktony seskwiterpenowe . . . . 294
D ite r p e n y ..................................... 301
Triterpeny i saponiny triterpenowe . 309
Sapogeniny triterpenowe . . . . 318
Saponiny triterpenowe . . . . 324
Steroidy............................................ 337
Sterole ........................................... 341
Hormony steroidowe......................... 344
Kwasy żółciowe............................... 346
Saponiny steroidowe......................... 347
Inne steroidy..................................... 352
W itan o lid y ..................................... 352

9
 14.9.5.2. E k d y s o n y ................................................................................ 353
14.9.5.3. Brassinoidy................................................................................ J£54
14.10. Glikozydy nasercowe . 354)
14.10.1. Glikozydy kardenolidowe..............................................................358
14.10.2. Glikozydy bufadienolidowe...........................................................366
14.11. Tetraterpeny................................................................................ 377
14.12. Politerpeny................................................................................ 380
14.13. Irydoidy...................................................................................... 380
14.14. Poliacetyleny................................................................................ 400
14.15. A m i n y ...................................................................................... 402
14.15.1. Ważniejsze związki aminowe....................................................... 404
("14.16. A lk a lo id y ................................................................................ 412
14.16.1. Alkaloidy pirydynowe ipiperydynowe...........................................420
14.16.2. Alkaloidy tropanowe....................................................................429
14J6.3. Alkaloidy izochinolinowe..............................................................437
/ 14.16.4. Alkaloidy indolowe....................................................................... 453
14.16.5. Alkaloidy purynowe...................................................................... 471
14.16.6. Alkaloidy steroidowe....................................................................476
14.16.7. Alkaloidy chinolinowe.................................................................483
14.16.8. Alkaloidy furochinolinowe.......................................................... 487
14.16.9. Alkaloidy akrydynowe................................................................ 489
14.16.10. Alkaloidy Erythrina....................................................................489
14.16.11. Alkaloidy monoterpenowe...........................................................490
14.16.12. Alkaloidy seskwiterpenowe........................................................... 491
14.16.13. Alkaloidy diterpenowe................................................................ 491
14.16.14. Alkaloidy Amaryllidaceae...........................................................494
14.16.15. Alkaloidy Colchicum....................................................................495
14.16.16. Alkaloidy imidazolowe................................................................. 496
14.16.17. Alkaloidy pirolizydynowe..............................................................496
14.16.18. Alkaloidy pirolidynowe.................................................................498
14.16.19. Inne alkaloidy.......................................................................... 499
14.17. Związki cyjanow e....................................................................501
14.18. Związki siarkowe.......................................................................... 503
14.18.1. Glikozydowe połączenia siarkowe (glukozynolaty).........................504
14.18.2. Olejki czosnkowe.......................................................................... 507
14.19. Antybiotyki................................................................................ 511
14.19.1. Antybiotyki p-laktamowe (P-laktaminy)..................................... 514
14.19.2. Antybiotyki tetracyklinowe...........................................................518
14.19.3. Antybiotyki aminoglikozydowe.................................................... 519
14.19.4. Antybiotyki makrolidowe..............................................................521
14.19.5. Antybiotyki polienowe................................................................. 522
14.19.6. Antybiotyki polipeptydowe....................................................... 523
14.19.7. Antybiotyki o różnej budowie................................................. 523
14.19.8. Antybiotyki przeciwnowotworowe............................................... 526
14.20. W ita m in y ................................................................................ 526
14.20.1. Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach........................................... 527
14.20.2. Witaminy rozpuszczalne w wodzie........................................... 530
14.21. Olejki eteryczne.......................................................................... 538
14.22. Żywice i balsamy.......................................................................... 589
14.23. Różne surow ce.......................................................................... 593
14.24. Inne składniki.......................................................................... 599

10
14.24.1. Floroglucydy.................................................................................... 599
14.24.2. Kanabinoidy.................................................................................... 600
14.24.3. Piretryny.......................................................................................... 601
14.24.4. K s a n t o n y .................................................................................... 602
14.24.5. Stylbcny.......................................................................................... 602
14.24.6. Pochodne mocznika........................................................................603
14.24.7. C ytochalazyny..............................................................................603
14.24.8. Simarubolidy.................................................................................... 604

CZĘŚĆ TRZECIA
Przegląd chemotaksonomiczny roślin i surowców farmakogno-
sty c z n y c h .............................................................................................. 605

CZĘŚĆ CZWARTA
Przegląd farmakologiczno-terapeutyczny surowców i substancji
roślinnych.............................................................................................. 624
Piśmiennictwo uzupełniające............................................................... 640
Słownik niektórych term inów ............................................................. 647
Skorow idz.............................................................................................. 650
Wykaz używanych skrótów

Ac acetyl
Ar — arabinoza
bezw. — bezwodnik
CoA — koenzym A
DAB 10 Deutsches Arzneibuch 10
FP IV — Farmakopea Polska IV
FP V Farmakopea Polska V
f. forma
Gal — galaktoza
G1 glukoza
jg- — jednostka gołębia
j.m. jednostka międzynarodowa
Ks — ksyloza
m.cz. — masa cząsteczkowa
Ph. Helv. VII Pharmacopea Helvetica VII
p.n. — patrz niżej
p.w. — patrz wyżej
Rm — ramnoza
red. redukcja
sp. — species
subsp. subspecies
syn. — synonim
t.t. temperatura topnienia
utl. — utlenienie
var. — varietas (odmiana)
wsp. współpracownicy
+ cecha o pewnym (niewielkim) walorze diagnostycznym
+ + - cecha o średnim walorze diagnostycznym
+ ++ cecha o wielkim walorze diagnostycznym
C z ę ś ć p ie r w s z a

Farmakognozja ogólna

Przedmiot farmakognozji

Farmakognozja jest dziedziną wiedzy przyrodniczej wchodzącą w zakres nauk

farmaceutycznych; zajmuje się surowcami naturalnymi i ich składnikami
chemicznymi, które wykazują właściwości biologiczne mające zastosowanie
w lecznictwie.
Zadaniem farmakognozji jest wszechstronne badanie tych surowców i ich
składników z zastosowaniem metod fizycznych, chemicznych i biologicznych
oraz badanie możliwości ich zastosowania w postaci leków naturalnych.
Przedmiotem zainteresowania farmakognozji są głównie surowce pochodzące
ze świata roślinnego, w którym to świecie występują olbrzymie możliwości
biosyntezy związków o charakterze wtórnych metabolitów, mających znaczną
aktywność biologiczną.
Nowoczesna farmakognozja koncentruje swoją uwagę na składnikach chemi­
cznych tych surowców, ich budowie i właściwościach farmakologicznych
uzasadniających zastosowanie w lecznictwie. Pod tym względem farmakognozja
opiera się ściśle na chemii związków biogennych, głównie fitochemii, tj. chemii
substancji naturalnych pochodzenia roślinnego.
Nowe podejście do przedmiotu farmakognozji wyraża się przede wszystkim
bardziej dynamicznym traktowaniem naturalnych źródeł leku, a więc uwzględ­
nieniem kierunków biosyntezy substancji czynnych, a także zachodzących
w roślinach lub u zwierząt przemian biochemicznych, które prowadzą do
wytworzenia związków biologicznie czynnych.
Zainteresowanie współczesnej farmakognozji konkretnymi substancjami,
występującymi w naturalnych surowcach, wiąże się ze znaczeniem, jakie te
substancje mają w lecznictwie lub jakie mogą uzyskać nowo poznane substancje
naturalne, których liczba zwiększyła się w ostatnim czasie w sposób imponujący
(np. przed 40 laty znano zaledwie około 500 alkaloidów, obecnie ponad 7000).
Surowce roślinne muszą być traktowane w tym samym świetle głównie jako
źródło odpowiednich substancji leczniczych. Znaczenie surowców roślinnych
jako leków zmniejszyło się stosunkowo na korzyść izolowanych z nich substancji
lub kompleksów substancji czynnych i proces ten dalej postępuje. Na przykład
już prawie nie używa się w lecznictwie surowców roślinnych oraz preparatów

13
 galenowych z roślin zawierających silnie działające składniki, takich jak sporysz
Secale cornutum, liść naparstnicy purpurowej lub wełnistej Folium Digitalis
purpureae, Folium Digitalis lanatae, bulwa tojadu Tuber Aconiti, kłącze ciemięży­
cy Rhizoma Yeratri. Te surowce zachowały jednak swoje znaczenie jako
materiały wyjściowe do wyodrębnienia określonych alkaloidów lub glikozydów
nasercowych.
Nowoczesna farmakognozja, oparta na podstawach fitochemicznych, zmie-
| rza do poznania i wprowadzenia nowych surowców roślinnych z różnych części
świata, z których można otrzymać wartościowe leki, lub wykrycia nowych
wartościowych związków leczniczych w roślinach uprzednio już stosowanych
w lecznictwie, ale bez rozpoznania właściwych związków czynnych.
Jakie następne odkrycia w tym zakresie są możliwe — trudno przewidzieć.
Olbrzymie bogactwo gatunków świata roślinnego zarówno wśród roślin wyż­
szych, jak i niższych (glony, grzyby, porosty) oraz wielkie możliwości biosyntezy
w tym świecie stwarzają dalsze perspektywy poszukiwań. Szczególnie dużo
można sobie obiecywać po badaniach dotyczących gatunków flory krajów
egzotycznych, mało poznanych pod względem chemicznym i leczniczym.
Również możemy oczekiwać wyizolowania nowych cennych antybiotyków
z roślin niższych, zwłaszcza różnych szczepów promieniowców, bakterii i grzy­
bów niższych, a także organizmów morskich.
Farmakognozja w swojej dawnej, opisowej formie, uwzględniająca głównie
morfologię i anatomię surowców, miała raczej charakter towaroznawstwa
farmaceutycznego — obecnie przekształciła się w dyscyplinę zajmującą się
podstawami uzyskania leku pochodzenia naturalnego o ściśle określonej struk­
turze chemicznej i właściwościach farmakologicznych. Nie rezygnuje naturalnie
z analizy morfologicznej i anatomicznej surowców — służą one bowiem
rozpoznaniu, identyfikacji i określeniu ewentualnych zanieczyszczeń. Na pierw­
szym planie jednak znajdują się fitochemiczne i biologiczne cechy surowca,
decydujące o jego wartości.
Reasumując, przedmiotem farmakognozji jako dyscypliny naukowej jest
badanie roślin leczniczych i surowców naturalnych w celu uzyskania wszech­
stronnych danych o budowie morfologicznej i anatomicznej surowców, skład­
nikach chemicznych zawartych w surowcu — ich występowaniu, izolacji,
budowie chemicznej, biogenezie, właściwościach fizykochemicznych, biologicz­
nych i farmakologicznych.
Przedmiotem zainteresowania praktycznie stosowanej farmakognozji jest
Uzyskanie i przechowywanie surowców, rozpoznawanie i określanie ich wartości
araz przeróbka na leki galenowe lub substancje izolowane.

2_____J
Rys historyczny
-armakognozja sięga swymi źródłami zamierzchłych czasów. Wprawdzie termin
.farmakognozja” został użyty przez Polaka Seydlera w 1815 r., znane są jednak
nformacje o surowcach leczniczych, takich jak Opium, żywice Galbanum i Asa

4
foetida pochodzące z VII w. p.n.e., przechowywane w Muzeum Brytyjskim
w Londynie.
Zainteresowanie surowcami leczniczymi, czyli tzw. materia medica, rozwijało
się w wielu regionach świata, m.in. w Egipcie (słynny papirus Ebersa z 1550 r.
p.n.e., zawierający opisy leków roślinnych), Chinach, Indiach.
Pierwsze obszerniejsze opracowanie naukowe surowców leczniczych za­
wdzięczamy Grekom, m.in. Dioskorydesowi (77 r. n.e.), który opisał około 600
surowców roślinnych, oraz Rzymianom Celsusowi (II w n.e.) i Galenowi (II w.
n.e.) — twórcy farmacji galenowej.
W okresie późniejszym, kiedy w Europie następuje pewne zacofanie i era
obskurantyzmu, wiedzę o surowcach leczniczych, głównie roślinnych, rozwijają
Arabowie.
W XVI w. lekarz szwajcarski Paracelsus, uważany za ojca chemii farma­
ceutycznej, pierwszy zwraca uwagę na obecność w surowcach leczniczych
związków czynnych.
Wiele różnych okoliczności wpływa następnie na rozwój wiedzy o surowcach
leczniczych. Odkrycia geograficzne Vasco da Gamy oraz Krzysztofa Kolumba
pozwalają poznać nowe, egzotyczne surowce. Powstają liczne ogrody botanicz­
ne, niektóre surowce egzotyczne zostają sprowadzone do Europy (np. kora
chinowa, korzeń ipekakuany, nasiona kakaowca, nasiona kawy). Rozwój
botaniki opisowej i systematyki, zwłaszcza opracowanie systemu przez Lin-
neusza (1707-1778 r.), stwarza podstawy do ścisłej klasyfikacji botanicznej
roślin dostarczających surowców leczniczych.
Pierwsze fitochemiczne badania, dotyczące izolowania związków czynnych
z surowców roślinnych, zostały przeprowadzone na początku XIX w. W 1805 r.
Sertiirner izoluje z makowca morfinę, a Derosne — narkotynę, w 1818 r. Pelletier
i Caventou izolują strychninę z nasion kulczyby, a w 1820 r. — chininę z kory
chinowej.
Spośród licznych następnych prac izolacyjnych tego okresu należy odnoto­
wać jako ważniejsze — izolowanie salicyny z kory wierzbowej (Leroux, 1830 r.)
i krystalicznej digitaliny z liści naparstnicy purpurowej (Nativelle, 1868 r.).
Po wyodrębnieniu się farmakognozji jako samodzielnej nauki (z wydziele­
niem farmakologii) — naukowe jej podstawy zostały opracowane przez
Tschircha, m.in. w wielotomowym podręczniku farmakognozji.
W pierwszej połowie XX w. farmakognozja rozwija się początkowo jako
dyscyplina opisowa, oparta głównie na cechach morfologicznych i anatomicz­
nych surowców, a następnie — współcześnie — jako dyscyplina oparta na
podstawach fitochemicznych przy zachowaniu wszystkich niezbędnych elemen­
tów opisowych.
Dynamiczny rozwój fitochemii na początku XX w. zawdzięczamy takim
wybitnym badaczom, jak Stoli, Szent Gyorgyi, Butenandt, Rużićka, Reichstein,
którzy, jakkolwiek nie związani bezpośrednio z farmacją, walnie przyczynili się
do poznania i wprowadzenia do lecznictwa licznych substancji roślinnych
o wybitnej aktywności farmakologicznej (alkaloidy sporyszu, glikozydy naser-
cowe, steroidy, terpeny).
W niektóych krajach i ośrodkach akademickich farmakognozja jest określana
jako farmaceutyczna biologia (Niemcy) lub tradycyjnie jako materia medica
(Matiere medicale — Francja).

15
 Farmakognozja w Polsce ma piękne tradycje. Poczynając od twórcy nazwy
Seydlera z Międzychodu wielki wkład do jej rozwoju wnieśli polscy
farmakogności, m.in. Muszyński, Strażewicz, Ossowski, Bodalski, Borkowski,
Koczwara.
Aktualnie działa w Polsce 9 zakładów farmakognozji na wydziałach far­
maceutycznych akademii medycznych.

13 ....J
Związek farmakognozji z naukami
pokrewnymi
.lako specjalistyczna dyscyplina biologiczna farmakognozja wykazuje liczne
związki z innymi dyscyplinami biologicznymi.
Specjalne znaczenie mają podstawowe dla farmakognozji dziedziny botaniki
oraz biochemii.
Botanika farmaceutyczna uwzględniająca morfologię oraz ana­
tomię roślin, systematykę, a także elementy cytologii, Fizjologii i biochemii roślin
jest nieodzownym i podstawowym wstępem do studiowania farmakognozji
zarówno teoretycznej, jak i praktycznej. Badania morfologiczno-anatomiczne
stanowią podstawę identyfikacji i analizy czystości surowców.
S y s t e m a t y k a ( t a k s o n o m i a ) r o ś l i n — określa precyzyjnie przyna­
leżność gatunkową roślin dostarczających surowca. W niektórych przypadkach
określa również jednostki niższe od gatunku, takie jak podgatunek, odmianę,
formę, chemotyp co może być istotne dla wartości otrzymanego surowca.
Cytologia pozwala wniknąć w budowę komórkową i ustalić cytotyp
lub kariotyp rośliny dostarczającej surowca. Stopień ploidalności rośliny
niekiedy wiąże się z jej cechami biochemicznymi, np. w przypadku tataraku
Acorus calamus (Araceae) lub krwawnika Achillea millefolium (Asteraceae).
Fi zj ol ogi a roślin zajmuje się procesami życiowymi roślin. Szczegól­
nie ważne jest badanie wpływu różnych czynników zewnętrznych na rośliny
uprawiane. Do takich czynników należą m.in. światło, temperatura, charakter
gleby, ilość opadów i inne czynniki klimatyczne wpływające na zawartość
składników czynnych w roślinie.
Ostatnio istotne znaczenie dla farmakognozji uzyskała hodowla tkanek
roślinnych, jako potencjalne źródło biologicznie czynnych substancji. Weszła
ona w zakres nauk określanych jako b i o t e c h n o l o g i a r o ś l i n n a .
B i o c h e m i a r o ś l i n — odgrywa obecnie w farmakognozji dużą rolę.
Siedzi ona przemiany biochemiczne podstawowe i wtórne — istotne dla
biosyntezy substancji czynnych w roślinie. Zagadnienia te są szerzej omówione
w odpowiednich rozdziałach dotyczących biogenezy.
C h e m o t a k s o n o m i a — nowa dyscyplina uwzględniająca klasyfikację
roślin na podstawach biochemicznych, jest niezwykle cenna w zakresie po­
szukiwań badawczych w świecie roślinnym. Pozwala na ewentualne przewidze­
nie występowania określonych substancji chemicznych w poszczególnych gru­
pach systematycznych świata roślinnego.

16
 Oczywiste związki ma nowoczesna farmakognozja z c h e m i ą o r g a n i c z ­
ną substancji roślinnych — czyli f i t o c h e m i ą . W mniejszym stopniu doty­
czy to substancji zwierzęcych. Z kolei fitochemią posługuje się metodami ogólnie
przyjętymi w chemii organicznej.
W związku z rozwojem zastosowania antybiotyków, a także mikrobiologicz­
nych metod transformacji substancji leczniczych (np. steroidów), wzrosło
znaczenie m i k r o b i o l o g i i w farmakognozji. Stosunkowo mniejsze znacze­
nie mają dyscypliny zoologiczne, ze względu na małą liczbę surowców po­
chodzenia zwierzęcego stosowanych aktualnie w lecznictwie.
Udział innych dyscyplin specjalnych również wymaga zaznaczenia - dotyczy
to m.in. genetyki, fitopatologii, enzymologii.
F a r m a k o l o g i a — dawniej połączona ściśle z farmakognozją, obecnie
została wydzielona jako dyscyplina odrębna, o wielkim znaczeniu w farmacji
i medycynie.

14 _____ |
Pochodzenie surowców roślinnych

4.1 [
Zbiór roślin dziko rosnących

Zbiór roślin dziko rosnących miał i ma w dalszym ciągu duże znaczenie

w przygotowaniu surowców farmakognostycznych.
Zasoby naturalne niektórych krajowych gatunków roślin są jeszcze dosta­
tecznie duże, ąby, uwzględniając również ochronę środowiska przyrodniczego,
mogły dostarczyć surowców farmakognostycznych.
Do takich gatunków należą m.in.:
jałowiec pospolity — Juniperus communis
brzoza (2 gatunki) — Betula pubescens
Betula verrucosa
pokrzywa zwyczajna — Urtica dioica
róża dzika — Rosa canina
głóg jedno- i dwuszyjkowy — Crataegus monogyna
Crataegus oxyacantha
lipa (2 gatunki) - Tilia platyphyllos
Tilia cordata
borówka czernica — Vaccinium myrtillus
kasztanowiec zwyczajny — Aesculus hippocastanum
dziki bez czarny — Sambucus nigra
krwawnik pospolity — Achillea millefolium
mniszek pospolity — Taraxacum officinale
podbiał pospolity — Tussilago farfara.

2 Farmakognozja 17
 Zbiór ze stanu naturalnego wymaga ze strony zbieraczy dużego nakładu pracy
i znajomości gatunków roślinnych. Wiele wydawnictw popularyzatorskich,
a także opracowania popularnonaukowe z tej dziedziny ułatwiają właściwe
wykonanie zbioru i suszenie.
W celu ułatwienia zbioru są stosowane różne przyrządy, np. grzebienie do
zbioru koszyczków rumianku, owoców borówki czernicy, sekatory do zbioru
kwiatostanów lipy itp.
Najobfitszym źródłem występowania roślin mających znaczenie w farmako-
gnozji są w Polsce obszary województw północno-wschodnich.
Niestety intensywny zbiór roślin dziko rosnących prowadzi w wielu przypad­
kach do nadmiernego wyniszczenia niektórych gatunków roślin na naturalnych
stanowiskach.
Również postępująca industrializacja oraz zanieczyszczenie środowiska emi­
sjami przemysłowymi powodują zmniejszanie lub wyniszczanie stanowisk
niektórych roślin.
Dotyczy to szczególnie następujących gatunków roślin:
centuria pospolita Centaurium umbellatum
dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum
mydlnica lekarska Saponaria officinalis
rumianek pospolity Chamomilla recutita
żywokost lekarski Symphytum officinale
kruszyna pospolita Frangula alnus
mącznica lekarska Arctostaphylos uva-ursi
bieluń dziędzierzawa Datura stramonium
glistnik jaskółcze ziele Chelidonium majus
skrzyp polny Eąuisetum arven.se
dziewanna wielkokwiatowa Yerbascum thapsiforme
rdest ptasi Polygonum aviculare.
W związku z tym coraz częściej istnieje konieczność przenoszenia gatunków
dziko rosnących do uprawy (np. rumianek pospolity, dziurawiec, centuria) lub
rozpowszechniania przez podsiewanie.
Można przypuszczać, że zakres zbioru roślin leczniczych ze stanu naturalnego
będzie stopniowo się zmniejszał na rzecz uprawy.

j 4.2
Uprawa

Uprawa roślin dostarczających surowców farmakognostycznych jest i będzie ich

najpoważniejszym źródłem. Już obecnie koło 75% surowców roślinnych do
użytku farmaceutycznego jest uzyskiwane z uprawy.
W stosunku do zbioru roślin dziko rosnących uprawa ma wiele zalet
— pozwala na zbiór wielkiej ilości surowca ze stosunkowo małej powierzchni,
dostarcza surowca wyrównanego pod względem cech morfologicznych, a także

18
zawartości składników czynnych, pozwala na ekonomizację pracy przy zbiorze
(mechanizacja), na zgrupowanie plantacji w dogodnych pod względem wykorzy­
stania rejonach (np. w pobliżu wytwórni farmaceutycznych).
W uprawie możliwe jest stosowanie zabiegów agrotechnicznych zmierzają­
cych do podniesienia wydajności surowca na jednostkę powierzchni, a także
zwiększenie zawartości związków czynnych przez selekcję, wprowadzenie od­
mian hodowlanych, nawożenie. Pozwala również na prowadzenie prac badaw­
czych w tym zakresie.
Wszelkie naukowe i praktyczne aspekty uprawy roślin leczniczych są
przedmiotem zainteresowania agrotechniki i są pośrednio związane z farmako-
gnozją.
W Polsce na większą skalę są uprawiane następujące gatunki roślin lecz­
niczych:
mięta pieprzowa Menlha piperita
kminek zwyczajny Carum carvi
kolendra siewna Coriandrum satirum
koper włoski Foeniculum capillaceum
rumianek pospolity Chamomilla recutila
szałwia lekarska Salvia officinalis
tymianek pospolity Thymus vulgaris
kozłek lekarski Yaleriana officinalis
naparstnica wełnista Digitalis lanata
majeranek ogrodowy Majorana hortensis
prawoślaz lekarski Althaea officinalis
pokrzyk wilcza jagoda At ropa belladonna
arcydzięgiel litwor Archangelica officinalis
lubczyk ogrodowy Levisticum officinale
bieluń indiański Datura innoxia
len zwyczajny Linum usitatissimum
wiesiołek Oenothera paradoxa
i inne gatunki
jeżówka purpurowa Echinacea purpurea
jeżówka wąskolistna Echinacea angustifolia
czosnek pospolity Allium sathnim
rzewień chiński — Rheum palmatum var. tanguticum
pieprzowiec roczny (papryka) Capsicum annuum
melisa lekarska Melissa officinalis
ostropest plamisty Silybum marianum
karczoch zwyczajny Cynara scolymus
nagietek lekarski — Calendula officinalis
dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum.

Niektóre z wymienionych gatunków roślin są uprawiane wyłącznie do celów

przemysłowych, tj. produkcji odpowiednich preparatów ekstrakcyjnych. Asor­
tyment uprawianych ziół zmienia się niemal corocznie, w zależności od potrzeb
produkcyjnych, badawczych, wprowadzania nowych preparatów (np. miłorząb
japoński, cis, arnika górska i in.).

2* 19
 Ponadto uprawiane są też rośliny w celach uzupełniających zbiór ze stanu
naturalnego, jak np.
glistnik jaskółcze ziele — Chelidonium majus
fiołek trójbarwny — Viola tricolor
pokrzywa zwyczajna — Urtica dioica
i wiele innych gatunków, służących m.in. do wyrobu spożywczych herbatek lub
do celów przyprawowych.
Wpływ różnych czynników zewnętrznych — edaficznych, ekologicznych,
a także genetycznych — jest przedmiotem licznych prac badawczych dotyczą­
cych uprawy roślin leczniczych. Ta dziedzina badań w Polsce ma swoją bogatą
tradycję i dorobek na poziomie światowym.

4.3 1
Biotechnologia roślinna

Jest to żywiołowo rozwijająca się dziedzina badań biotechnologicznych, która

w istocie weszła trwale w sferę zainteresowań botaniki farmaceutycznej. Ma ona
jednak kapitalne znaczenie dla farmakognozji, jako jeszcze jedno nowe źródło
uzyskania biologicznie czynnych substancji o nie określonych jeszcze możliwoś­
ciach. Obejmuje ona kilka nowoczesnych technik biologicznych, począwszy od
najdawniej znanej hodowli tkanek i komórek roślinnych in vitro do biotech­
nologii genowej — inżynierii genetycznej.
Oczekiwania związane z możliwościami hodowli tkankowych roślin wyższych
były i są bardzo duże, nie wszystkie niestety w pełni się spełniły. Dla
farmakognozji hodowla tkankowa jest metodą, która ma wiele zalet w stosunku
do innych technologii związanych z uzyskaniem substancji biologicznie czyn­
nych.
Przede wszystkim daje możliwość:
a) uzyskiwania metabolitów (substancji) z dowolnego gatunku rośliny, także
takiej, która w kraju nie rośnie,
b) prowadzenia procesu technologicznego w dowolnym czasie i miejscu,
c) uzyskania dużej ilości jednolitego materiału roślinnego w technice
mikrorozmnażania,
d) prowadzenia prób sterowania procesami biosyntezy przez śledzenie
wpływu różnych prekursorów, elicitorów (czynników stresogennych).
Te niewątpliwe zalety hodowli tkankowych zachęciły do podjęcia badań
w tej dziedzinie przez dziesiątki laboratoriów badawczych, także i w Polsce
(Warszawa, Kraków, Poznań, Łódź, Gdańsk). Szczegóły dotyczące samej
metody są opisane w wielu opracowaniach książkowych (p. piśmiennictwo),
a liczba publikowanych prac z tego zakresu jest imponująca. Niestety nie­
wiele tylko opracowań laboratoryjnych uzyskało znaczenie praktyczne.
Przyczyny nie spełnienia się (jak dotychczas) oczekiwań związanych z tą te­
chniką są różne. Trudno je tu w pełni rozpatrywać. Najogólniej można

20
Tabela I. Substancje roślinne otrzymane metodą hodowli tkankowej z dużą wydajnością

Zawartość Wydajność
Lp. Gatunek Substancja w roślinie % na w hodowli
suchą masę tkankowej
średnio in vitro %

1. P a n a x g in sen g ginsenozydy 4,1 27,0

2. C o p tis j a p o n k a berberyna 2-4 10,0*
3. L ith o sp e rm u m
e ry th ro rh izo n szikonina 1,5 14,0*
4. C o leu s b lu m ei kwas rozmarynowy 3,0 15,0*
5. C a th a ra n th u s roseus ajmalicyna 0,3 1,0
6. M o rin d a citrifo lia antrachinony 2,2 18,0
7. E ch in a cea p u rp u rea polisacharydy b.d. b.d.*
8. T a x u s sp. taksol b.d. b.d.*
b.d. — brak danych
* — produkowane na skalę przemysłową

stwierdzić, że hodowla tkankowa roślin, obok wielu zalet, ma pewne niedostatki,

a są nimi:
a) często mała wydajność biosyntezowanych interesujących metabolitów,
b) konieczność angażowania dość drogiej aparatury i wynikająca stąd mała
ekonomicznie atrakcyjność procesu,
c) trudne nieraz do przewidzenia blokady biochemiczne w procesach biosyn­
tezy.
Mimo tych niedogodności uzyskano w hodowlach tkankowych roślin wiele
wyników, które dają możliwość wykorzystania ich w praktyce. W tabeli 1
przedstawiono przykładowo istotniejsze osiągnięcia hodowli tkanek roślin
0 znaczeniu farmaceutycznym.
W metodzie hodowli tkankowych w celu uzyskania lepszych efektów
biosyntezy metabolitów wtórnych lub też niekiedy uzyskania metabolitów
zupełnie innych niż w roślinie macierzystej stosuje się ostatnio często organizmy
transgeniczne, uzyskiwane przez wprowadzenie genów bakterii Agrobacterium
rhizogenes lub Agrobacterium tumefaciens do eksplantów korzeni danej rośliny.
Taka genetyczna transformacja prowadzi do uzyskania hodowli korzeni wło-
śnikowatych (ang. „hairy roots” ćulture) o wysokiej nieraz produktywności
pożądanych substancji; stosowana jest w hodowli korzeni włośnikowatych
niektórych gatunków rodziny Solanaceae.
Dalszą możliwością hodowli tkankowych in vitro jest możliwość zastosowa­
nia ich do biotransformacji niektórych związków, np. steroidów. Na tej drodze
uzyskano np. przekształcenie glikozydów Digitalispurpurea pochodnych digito-
ksygeniny w bardziej użyteczne leczniczo glikozydy Digitalis lanata [Reinhard
1 wsp., 1974],
Inną metodą hodowli in vitro są hodowle mycelialne grzybów — także
wielkoowocnikowych. Rozwinęły się one (m.in. w Polsce) w celu uzyskiwania
metabolitów wytwarzanych przez hodowaną grzybnię lub wydzielanych do

21
pożywek hodowlanych. Tą drogą uzyskano m.in. biologicznie aktywne polisa­
charydy grzybowe — m.in. schizophyllan, PSK, glukany Tylopilus felleus i in.
Hodowla mikroorganizmów grzybowych, a przede wszystkim promieniowców,
od dawna jest stosowana w produkcji antybiotyków. W hodowlach tego typu
odbywają się biotransformacje na skalę technologiczną, np. w produkcji
kortykosteroidów, kwasu askorbowego i in.
Wreszcie najbardziej zaawansowany dział biotechnologii roślinnej, głównie
z zastosowaniem bakterii — to inżynieria genetyczna, w ramach której
transformowane obcym DNA organizmy bakteryjne wytwarzać mogą cenne
substancje — głównie białkowe. Tą drogą otrzymano m.in. ludzką insulinę,
hormon wzrostu somatostatynę STH, interferony i inne substancje białkowe.
Metody te są wprowadzone do produkcji przez wiele firm farmaceutycznych.
W zakresie prac agrotechnicznych prowadzonych głównie przez Instytut
Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu uzyskano i częściowo wprowadzo­
no wiele nowych odmian hodowlanych znanych roślin leczniczych. Prace te
zmierzały do uzyskania większych wydajności poszczególnych gatunków z hek­
tara, a przede wszystkim do zwiększenia zawartości substancji czynnych. M.in.
uzyskano wartościowe odmiany tetraptoidalnego rumianku pospolitego: „Złoty
łan” o zawartości 1,0-1,2% olejku eterycznego z 12% chamazulenu, a także
odmianę „Promyk” — podobnie wartościową, odmianę kozłka lekarskiego
„Polka” o znacznej zawartości olejku (0,8- 1,2%), szałwii lekarskiej, tymianku
zwyczajnego, kminku — o dużej zawartości olejku eterycznego, alkaloidowej
rośliny bielunia indiańskiego (Datura innoxid) o dużej zawartości (do 0,4%)
skopolaminy i 0,17% atropiny, wydajne odmiany dziurawca zwyczajnego
Hypericum perforatum (tetraploidy).
Efekty uprawowe o podobnym znaczeniu uzyskano dla odmian glistnika
jaskółczego ziela (zawartość alkaloidów powyżej 2%), malwy czarnej — od­
miana „Czarna Mańka”, pieprzowca rocznego — Capsicum annuum — odmiana
„Wulkan” , ostropestu plamistego Silybum marianum - odmiana „Silna”
(3-4% flawonolignanów), naparstnicy wełnistej Digitalis lanata — odmiana
„Victoria” i wielu innych.
Prowadzone są też próby introdukcji gatunków obcej flory lub rzadkich
w Polsce, jak Arnica montana, A mm i majus, Ammi visnaga i in.

4.4
Suszenie

Suszenie jest procesem technologicznym bardzo ważnym dla wartości surowca.

Istotną rolę odgrywają tu: temperatura, ruch powietrza, grubość warstwy
surowca.
Rośliny dostarczające surowca mogą być suszone na powietrzu (w cieniu),
w różnego typu suszarniach ogrzewanych (elektrycznych, parowych, z nad­
muchem ciepłego powietrza) lub rzadziej w procesach specjalnych, takich jak
suszenie w próżni, promieniami podczerwonymi, liofilizacja. Dokładne dane
dotyczące suszenia znajdują się w podręcznikach technologii.

22
 Temperatura suszenia ma duży wpływ na zawartość substancji czynnych
surowca. Szczególnie wrażliwe na wyższą temperaturę suszenia są surowce
zawierające substancje lotne, np. olejki eteryczne (zwłaszcza umiejscowione
w egzogennych wytworach wydzielniczych, np. włoskach gruczołowych wy­
stępujących w rodzinach Lamiaceae, Asteraceae), połączenia estrowe (np.
walepotriany w korzeniu kozłka lekarskiego), witaminy (głównie witamina C),
enzymy, hormony. W tych przypadkach stosowane jest suszenie w temperaturze
od 30 do 35°C. W wyższych temperaturach enzymy ulegają inaktywacji — ale nie
zawsze jest to korzystne. Niekiedy jest też stosowane suszenie stopniowane, np.
początkowo w 20-30°C, a następnie w 80-100°C (surowce zawierające
glikozydy nasercowe).
Dla surowców farmakopealnych warunki suszenia są dokładnie określone
w farmakopeach.
Niektóre substancje występujące w świeżych surowcach całkowicie zanikają
przy suszeniu, np. drażniące skórę związki zawarte w świeżych roślinach
z rodziny Ranunculaceae.
W niektórych przypadkach zapach pojawia się dopiero po suszeniu, np.
w surowcach kumarynowych (Herba Meliloti).
W celu zachowania wrażliwych substancji (np. enzymów, hormonów) coraz
częściej stosuje się liofilizację, tj. suszenie przez wysublimowanie wody w próżni
w niskiej temperaturze.

|4.5 1
Przechowywanie

Celem właściwego przechowywania surowców jest zapobieganie stratom skład­

ników czynnych. Jak wiadomo, składniki te należą do różnych grup chemicz­
nych i w związku z tym mają różną trwałość, lotność oraz właściwości
fizykochemiczne (właściwość ulegania utlenieniu, hydrolizie, polimeryzacji,
izomeryzacji).
Najbardziej lotne są substancje zawarte w surowcach olejkowych (np.
węglowodany, alkohole, aldehydy lub ketony terpenowe, estry, niższe alkohole,
aldehydy).
Najłatwiej utlenieniu ulegają związki nienasycone (np. wielofenole), hydro­
lizie — substancje glikozydowe (O-glikozydy) i estrowe, polimeryzacji — gar­
bniki katechinowe.
Stosunkowo bardziej trwałe są surowce zawierające węglowodany i substan­
cje heterocykliczne (alkaloidy).
Do wyjątków należy zwiększanie się zawartości składnika czynnego przy
przechowywaniu, np. zawartości olejku w owocach kminku Fructus Carvi,
lanatozydu C w liściach naparstnicy wełnistej Folium Digitalis lanatae.
Podstawowym warunkiem prawidłowego przechowywania jest składowanie
surowców w suchym pomieszczeniu i niskiej temperaturze. W warunkach
atmosferycznych panujących w Polsce średnia wilgotność względna powietrza
wynosi 64-91% . Z przeprowadzonych badań wynika, że przy wilgotności

23
względnej powietrza 87-91% istnieją warunki do rozwoju pleśni na wszystkich
rodzajach surowców roślinnych.
Surowce zawierające glikozydy nasercowe tracą powyżej 50% aktywności
w ciągu 10 dni przy wilgotności powietrza 80%.
Warunki przechowywania są zwykle określone przepisami farmakopealnymi.
Pomimo jednak zachowania tych warunków następuje po pewnym czasie
zmniejszenie zawartości związków czynnych.
Na przykład surowce alkaloidowe i glikozydowe tracą po 5 - 10 latach kilka
procent składników czynnych, surowce garbnikowe — po 2 -3 latach około
20%, surowce olejkowe tracą olejek szybko, ale w zależności od opakowania
— stosunkowo najmniej w opakowaniach blaszanych, poliamidowych (strata
5-20% w ciągu roku), natomiast opakowania polietylenowe oraz z polichlorku
winylu chłoną olejki (ubytek po kilku miesiącach do 50%).
Innym problemem przechowywania jest ochrona przed szkodnikami. W ma­
łej skali stosuje się do dezynsekcji pary chloroformu, w większej — czterochlorku
węgla, bromku etylu, dichloroetanu. Związki te jednak są toksyczne i muszą być
starannie usunięte z surowców przez wywietrzenie.
Czas przechowywania jest niekiedy określony przepisami farmakopealnymi,
dla mieszanek ziołowych wynosi w Polsce 1 rok.
W celu zabezpieczenia przed utlenianiem surowców beztkankowych — głów­
nie tłuszczów — bywają stosowane przeciwutleniacze (anlioxydantia), np.
tokoferole, kwas NDGA (nordihydrogwajaretynowy), estry kwasu galusowego.
Czynnikiem odgrywającym istotną rolę w przebiegu zmian zachodzących
w składowanym surowcu jest zawartość wody. W surowcach suszonych mieści
się zwykle 5-12% . Przepisy farmakopealne precyzują dokładnie granicę
wilgotności poszczególnych surowców, np. dla Folium Digitalispurpureae FP IV
wynosi ona tylko 8%.
Zawartość wody jest istotna dla działania enzymów hydrolizujących oraz
wzrostu mikroorganizmów. Ulega ona zmianom na skutek sorpcji z powietrza.
Na przykład kwiat dziewanny o zawartości wody 8,9% może wchłonąć do 18%
wilgoci przy wilgotności względnej powietrza 70%, natomiast ten sam surowiec
o zawartości wody 11% przy wilgotności względnej powietrza 53,3% nie będzie
chłonąć wilgoci, lecz usychać. Niżej podano najczęstsze rodzaje zmian wy­
stępujących w poszczególnych typach surowców.
Surowce alkaloidowe. Najmniej trwałe są surowce zawierające alkaloidy
tropanowe — podczas suszenia łatwo następuje recemizacja hioscyjaminy do
atropiny — oraz sporysz Secale cornutum (jeśli nie jest odtłuszczony, zawiera
około 30% tłuszczu) — który jest trwały do roku. Poza tym te surowce są dość
trwałe.
Surowce zawierające glikozydy nasercowe. Są mało trwałe, ale zachodzące
zmiany, głównie hydroliza enzymatyczna, są uzależnione od wilgotności surow­
ców. Odnośnie do przechowywania i suszenia są różne poglądy. Na ogół jednak
trwałość nie przekracza roku. Praktycznie są wykorzystywane bezpośrednio do
przerobu.
Surowce antraglikozydowe. Łatwo zachodzą zmiany fermentacyjne oraz
utlenianie. Specjalne przepisy dotyczą usuwania z kory kruszyny Cortex
Frangulae substancji o działaniu wymiotnym. Nie jest jeszcze wyjaśnione, jakie
związki wywołują takie działanie (białka?).

24
 Surowce garbnikowe. Są wrażliwe na utlenianie. Celowe jest przechowywanie
w stanie nie rozdrobnionym. W starszych surowcach występuje polimeryzacja
garbników katechinowych na flobafeny.
Surowce śluzowe. Łatwo pleśnieją i fermentują. Wymagają suchego przecho­
wywania.
Surowce flawonoidowe. Są wrażliwe na światło, utlenianie i czynniki hydro-
lizujące.
Surowce olejkowe. Bardzo wrażliwe na temperaturę (duże straty). Celowe jest
przechowywanie w stanie nie rozdrobnionym, w niskiej temperaturze i ciemno­
ści.
U innych surowców zmiany ich składu chemicznego w czasie przechowy­
wania są stosunkowo mało zbadane. Należy stosować ogólne zasady przecho­
wywania.

14.6 1
Standaryzacja

Surowce roślinne przeznaczone do użytku leczniczego muszą odpowiadać

określonym standardom.
Dla najważniejszych surowców standardem są wymagania farmakopei.
Należy zaznaczyć, że przepisy farmakopealne różnych państw mogą się różnić
znacznie między sobą — co ma niewątpliwie znaczenie przy eksporcie surowców.
Przepisy farmakopealne dotyczą również preparatów galenowych sporządzo­
nych z surowców roślinnych, a także czystych izolowanych substancji roślin­
nych.
Liczne surowce roślinne używane w lecznictwie oficjalnym i popularnym nie
są objęte farmakopeami. W tym przypadku ich standaryzację wykonuje się na
podstawie norm jakościowych. Normy takie obowiązują również odnośnie do
surowców farmakopealnych.
Standaryzacja surowców i ich przetworów ma zapewnić ich odpowiednią
wartość leczniczą i zwykle jest oparta na badaniu cech makroskopowych,
mikroskopowych, ocenie czystości, badaniu zawartości składników czynnych,
rzadziej na badaniu biologicznym (surowce i przetwory galenowe zawiera­
jące glikozydy nasercowe). Zadanie swoje standaryzacja może spełnić tyl­
ko do pewnego stopnia. Powodem tego są duże różnice w zawartości skład­
ników czynnych poszczególnych surowców (normy określają zwykle tylko
dolną granicę) oraz nie zawsze adekwatne metody badań. Poza tym musi być
wzięty pod uwagę brak większego związku między cechami zewnętrznymi
surowca a jego działaniem leczniczym zależnym od zawartości składników
czynnych.
W związku z tym rysuje się tendencja do zastosowania leczniczego czystych
izolowanych substancji roślinnych lub ich ściśle oznaczonych kompleksów.
Dotyczy to zwłaszcza substancji o silnym działaniu farmakologicznym (al­
kaloidy, glikozydy nasercowe).

25
15 |
Metody badań surowców roślinnych

5.1_____
Badania makroskopowe

Podstawowymi badaniami makroskopowymi są: badanie tożsamości botanicz­

nej oraz badanie czystości.
1. B a d a n i e t o ż s a m o ś c i b o t a n i c z n e j polega zazwyczaj na porów­
naniu badanego surowca z opisem podanym w podręcznikach o chara­
kterze practicum lub farmakopei. Badanie to wymaga dokładnej znajomo­
ści morfologii botanicznej i związanej z nią nomenklatury.
Badania tożsamości, poza oględzinami makroskopowymi z zastosowa­
niem lupy, obejmuje też badanie organoleptyczne smaku (np. surowce
goryczowe), zapachu (np. surowce olejkowe). W praktyce oddaje ono duże
usługi.
Bardzo często badanie makroskopowe pozwala całkowicie zidentyfikować
surowiec, a przynajmniej organograficzną grupę surowca (np. kwiat Jlos,
owoc fructus, nasienie semen itd.).
W przypadkach wątpliwych pożyteczne jest posługiwanie się wzorcowymi
próbkami surowców bądź okazami zielnikowymi, można wykorzystać je
również do badań porównawczych mikroskopowych.
2. B a d a n i e c z y s t o ś c i obejmuje ustalenie procentu zawartości zanie­
czyszczeń w postaci substancji obcych organicznych lub nieorganicznych,
obcych roślinnych części, zbutwiałych, sczerniałych lub zaatakowanych
przez pasożyty części surowca. Szczegółowe wymagania dotyczące po­
szczególnych surowców podaje farmakopea.

5.2 1
Badania mikroskopowe

Uzupełnieniem badań cech makroskopowych jest badanie mikroskopowe

surowca z zastosowaniem mikroskopu optycznego.
Pomimo rozwoju metod badawczych, takich jak analiza chromatograficzna,
badanie mikroskopowe nie straciło na swoim znaczeniu i jest objęte większością
farmakopei. Ma ono wiele niezastąpionych zalet: umożliwia badanie drobnych
nawet fragmentów surowca, a także surowców proszkowanych, charakteryzuje
się dużą specyficznością, zwłaszcza przy identyfikacji na podstawie porównania
ze szczegółowym opisem, rysunkiem lub preparatem porównawczym. Uzupeł­
nione badaniem histochemicznym stanowi w farmakognozji podstawę iden­

26
tyfikacji surowca, mniej natomiast mówi o jego wartości, którą determinuje
zawartość określonych składników czynnych.
Liczne szczegółowe opracowania anatomii surowców roślinnych używanych
w lecznictwie są doskonałymi podręcznikami w tych badaniach (p. piśmiennic­
two).
Przygotowanie skrawków mikroskopowych oraz technika mikroskopowa­
nia, a także charakterystyka anatomiczna tkanek i organów są przedmiotem
ćwiczeń z zakresu botaniki farmaceutycznej.

K orze ń — R adix

Zazwyczaj w farmakognozji mamy do czynienia z korzeniami roślin dwuliścien­

nych o budowie wtórnej. Pierwotna budowa korzeni dwuliściennych jest
spotykana niekiedy w bardzo młodych korzeniach, np. kozłka lekarskiego
Yaleriana officinalis ( Valerianaceae) lub pierwiosnka Primula sp. (Printulaceae).
Badanie obecności skrobi pozwala na odróżnienie m.in. korzeni r. Asteraceae od
zawierających skrobię korzeni r. Apiaceae.

Ł o d y g a — C a u lis

W zasadzie łodyga nie stanowi odrębnego surowca farmakognostycznego. Ma

jednak znaczenie jako podstawowy element budowy surowców z grupy ziele
{herba). Zazwyczaj mamy do czynienia z łodygami roślin dwuliściennych
o budowie wtórnej.

K łą c ze — R h izo m a

Wśród surowców farmakognostycznych spotykamy kłącza zarówno roślin

jedno-, jak i dwuliściennych. Kłącze jako pęd podziemny ma cechy pośrednie
między budową korzenia i łodygi — często zawiera fragmenty obu tych organów.
Inne szczegóły diagnostyczne dotyczą badania histochemicznego substancji
zapasowych (skrobia, cukry) lub wtórnych.

K ora — C o rte x

Surowiec farmakognostyczny zazwyczaj stanowi kora wtórna wytworzona przez

miazgę roślin dwuliściennych, zwykle drzewiastych. Wyjątkowo surowiec stano­
wi kora wtórna korzeni (np. berberysu).

Liść — F o liu m

Liść jest bardzo częstym przedmiotem badań mikroskopowych w farmakognozji

— zarówno z grupy liść {folium), jak i ziele, (herba). Większość surowców
farmakognostycznych z tej grupy charakteryzuje budowa bifacjalna, rzadko
izofacjalna (liść senesu Folium Sennae), częściowo ruty zwyczajnej (Folium
Rutae).

K w ia t — Flo s

Kwiaty są często spotykanymi w surowcach farmakognostycznych organami

- w grupach surowcowych: kwiat (flos), kwiatostany (inflorescentia) i ziele
{herbu). Zazwyczaj są one łatwe do rozpoznania makroskopowego. Budowa
anatomiczna jest natomiast mniej charakterystyczna.

O w o c — F ru c tu s

Liczne surowce farmakognostyczne tej grupy należą do rodziny Apiaceae

dlatego ważna jest znajomość anatomii owoców w tej rodzinie. Zazwy­
czaj badanie makroskopowe dostarcza dużo danych o cechach charakterystycz­
nych.
Ze względu na różnorodność typów i rozmiarów owoców badanie anatomicz­
ne musi uwzględniać różne cechy budowy owocni zewnętrznej, środkowej
i wewnętrznej, występowanie elementów tkanki wzmacniającej, barwników,
substancji zapasowych, wydzielin i innych substancji wtórnych (często olejków
eterycznych).

N a s ie n ie — Sem en

W tej grupie surowców farmakognostycznych występuje również duża różno­

rodność. Ogólnie można podzielić nasiona pod względem anatomicznym na
bielmowe i bezbielmowe.
Badanie anatomiczne obejmuje zazwyczaj szczegółową analizę łupiny nasien­
nej, charakterystykę substancji zapasowych zarodka (embryo), substancji wtór­
nych, a także ogólny układ zarodka i liścieni.

Z iele — H erba

Surowce tej grupy stanowią zazwyczaj części nadziemne roślin zebrane w sta­
dium kwitnienia.

S u r o w c e o b u d o w ie b e ztk a n k o w e j

Ważniejsze surowce farmakognostyczne o budowie beztkankowej obejmują:

ziarna skrobi (Amylum), zarodniki widłaka {Lycopodium), gruczoły chmielu
{Lupulinum), substancje o charakterze wydzielin, jako alona (Aloe), opium,
żywice, kalafonia (Colophonium), guma arabska {Gummi arabicum), tragakanta

28
(Tragacantha), balsamy, terpentyny, olejki, kauczuk itd. W surowcach tych
znajdują się niekiedy fragmenty tkanek. Szczegóły badań mikroskopowych
podaje farmakopea.

R eak cje h isto - i m ik ro c h e m ic z n e

W uzupełnieniu badań mikroskopowych reakcje te spełniają bardzo pożyteczną

funkcję, pozwalając w skali mikro zorientować się zarówno w charakterze
chemicznym ścian komórkowych, jak i w obecności niektórych substancji
zapasowych i wtórnych.

5 .3 ____
Badania chromatograficzne

Analiza chromatograficzna znalazła w ostatnim czasie olbrzymie zastosowanie

w badaniach surowców farmakognostycznych i została wprowadzona do
większości nowoczesnych farmakopei (również FP V).
Rozliczne zalety tej analizy, takie jak stosunkowo duża specyficzność,
znaczne możliwości rozdzielcze, możliwość uzyskania wyników jakościowych,
a także ilościowych, identyfikacji poszczególnych składników surowca i wiele
innych, spowodowały, że różne typy chromatografii są nieodzownym elementem
analizy surowców farmakognostycznych.
Zastosowanie chromatografii w farmakognozji i fitochemii omówiono w wie­
lu obszernych opracowaniach specjalistycznych (p. piśmiennictwo). Są one stale
uzupełniane licznymi pracami publikowanymi m.in. w czasopiśmie Journal of
Chromatography.
Nie wchodząc, ze względów zasadniczych, w szczegóły oraz podstawy tej tak
rozległej metody badawczej, należy wymienić następujące rodzaje metod
chromatograficznych stosowanych w farmakognozji:
a) chromatografia bibułowa (PC) jedno- lub dwukierunkowa,
b) chromatografia cienkowarstwowa (TLC) jedno- lub dwukierunkowa,
c) chromatografia kolumnowa absorpcyjna, jonowymienna, wysokościśnie-
niowa chromatografia cieczowa (HPLC),
d) chromatografia gazowa (GC),
e) chromatografia termiczna według metody TAS,
f) przeciwprądowa chromatografia kropelkowa (DCCC).
Największe zastosowanie do analizy surowców roślinnych w postaci wycią­
gów mają chromatografie: bibułowa i cienkowarstwowa, a jeżeli chodzi o ana­
lizę ilościową — metoda HPLC. Bezpośrednią analizę sproszkowanego su­
rowca w podwyższonej temperaturze umożliwia nowa metoda TAS według
Stahla.
Chromatografia gazowa jest stosowana przede wszystkim do substancji
lotnych (olejki eteryczne lub surowce olejkowe).

29
 Chromatografia kolumnowa jest generalnie stosowana w fitochemicznych
pracach izolacyjnych. Ponadto chromatografie TLC i HPLC mogą też być
stosowane do celów preparatywnych.
Do identyfikacji poszczególnych plam składników wywołanych na chromato-
gramach bibułowych lub cienkowarstwowych są stosowane liczne odczynniki
specjalne, charakterystyczne dla różnych grup substancji, obserwacje fluorescen-
cji w świetle UV oraz standardowe substancje autentyczne.
Szczegóły podają podręczniki laboratoryjne chromatografii.

5.4 |
Badania chemiczne

Badanie chemiczne surowców farmakognostycznych może mieć trojaki cel:

1) orientacyjne stwierdzenie zawartości określonych grup składników lub
pojedynczych, istotnych dla wartości surowca składników,
2) oznaczenie zawartości tych składników w surowcu,
3) izolowanie czynnych substancji jednorodnych z surowca roślinnego lub
zwierzęcego, ich identyfikacja, charakterystyka fizykochemiczna lub dla
całkiem nowych substancji — ustalenie struktury chemicznej.
Ad 1. Dysponujemy wieloma reakcjami chemicznymi barwnymi lub
strąceniowymi pozwalającymi na stwierdzenie obecności określonych grup
składników. Dotyczy to głównie składników z grupy alkaloidów, glikozydów
nasercowych, flawonoidów, garbników, saponin, antraglikozydów, nitrylozy-
dów. W połączeniu z badaniem metodami chromatograficznymi pozwalają one
na dość dokładne, aczkolwiek orientacyjne określenie występujących w surowcu
składników.
Ad 2. Oznaczenia ilościowe najważniejszych składników surowca są wykony­
wane m.in.:
a) metodami miareczkowymi — alkaloidy tropanowe, alkaloidy kory chi­
nowej, ziela lobelii, morfina w makowcu, alkaloidy korzenia ipeka-
kuany*;
b) metodami kolorymetrycznymi oraz spektrofotometrycznymi — antra-
glikozydy alony, korzenia rzewienia, arbutyna w liściach mącznicy
lekarskiej, kelina w owocach aminka egipskiego, kapsaicyna w owocach
pieprzowca, alantoina w korzeniach żywokostu;
c) metodami wagowymi lub objętościowymi — oznaczanie zawartości kofei­
ny, oznaczanie zawartości olejków eterycznych metodą destylacji z parą
wodną w aparacie Derynga;
d) metodami chromatograficznymi — połączonymi z planimetrią (mało
dokładne), analizą kolorymetryczną lub spektrofotometryczną po eluo-
waniu plam odnośnych związków;
e) metodą ilościowej chromatografii gazowej — składniki lotne, głównie
olejki eteryczne;
* Dotyczy FP IV.

30
 f) metodami stanowiącymi połączenie metod wyżej wymienionych, np.
garbniki oznacza się metodą miareczkowo-wagową w korze dębu, dębian­
kach, kłączu pięciornika*.
Farmakopea zawiera szczegółowe przepisy na oznaczanie zawartości najważ­
niejszych składników czynnych surowców.
Dla niektórych grup produktów roślinnych (olejki eteryczne, oleje tłuste)
wprowadzono specjalne metody analizy ilościowej składników.
Ad 3. Izolacja składników surowców jest procesem typowo fitochemicznym,
który coraz częściej znajduje zastosowanie w nowoczesnej farmakognozji.
Uzyskanie z surowca krystalicznego związku pozwala na pełną jego charak­
terystykę fizykochemiczną metodami chemicznymi oraz spektralnymi, takimi
jak analiza skręcalności płaszczyzny światła spolaryzowanego, widm w nad­
fiolecie (UV), świetle widzialnym (VIS), podczerwieni (IR), magnetycznego
rezonansu jądrowego ('H NMR, 13C NMR), spektrum masowego (MS).
Wyniki ilościowe izolacji nie zawsze pokrywają się z wynikami oznaczeń
ilościowych podanych wyżej — określają raczej wydajność izolacji (w %)
w stosunku do surowca wyjściowego. Są one miarodajne szczególnie do celów
produkcji przemysłowej.
Przeprowadzenie pełnej analizy chemicznej drogą izolacji składników jest
zadaniem bardzo trudnym — toteż zwykle ogranicza się do najbardziej istotnych
znanych lub domniemanych składników czynnych spośród substancji „wtór­
nego” pochodzenia.
Izolowanie nowej, dotychczas nie izolowanej substancji z surowca roślinnego
czyni niezbędnym zbadanie jej właściwości oraz określenie struktury, a także
ewentualne potwierdzenie tej struktury w wyniku syntezy chemicznej i należy do
najtrudniejszych badań, wykraczających już poza granice ścisłych zainteresowań
farmakognozji. Wchodzi ono w zakres chemii substancji naturalnych. Jednakże
w dorobku naukowym wielu pracowni farmakognostycznych notujemy takie
osiągnięcia.

5.5
Badania biologiczne

Badania biologiczne surowców roślinnych lub substancji naturalnych przewi­

dziane przez FP IV dotyczą tylko niektórych przypadków, a mianowicie:
1. Badania aktywności surowców i preparatów zawierających glikozydy
kardenolidowe: Folium Digitalispurpureae, Folium Digitalis lanatae, Herba
Adonidis vernalis, Herba Convallariae i odpowiednie nalewki.
Oznaczanie wykonuje się na gołębiach narkotyzowanych. Aktywność jest
wyrażana w jednostkach gołębich (szczegóły podaje FP IV).
2. Badania aktywności antybiotyków metodą mikrobiologiczną (cylinder-
kowo-płytkową).

* Dotyczy FP IV.

31
 W pewnym sensie za metodę biologiczną można by uznać oznaczanie
wskaźników goryczy według FP IV opartą na odczuciach smakowych. Inną
metodą biologiczną nie przewidzianą w FP IV jest oznaczanie indeksu hemo-
litycznego (IH) saponin. Konieczność badania biologicznego niektórych surow­
ców roślinnych wynika z potrzeby dokładnego określania ich wartości leczniczej
i aktywności biologicznej. Dotyczy to szczególnie tych przypadków, w których
oznaczanie chemiczne zawartości składników nie zawsze pokrywa się z aktyw­
nością biologiczną surowca. Na przykład oznaczanie alkaloidów w bulwach
tojadu Tubera Aconiti obejmuje wszystkie substancje zasadowe zawarte w suro­
wcu, m.in. zupełnie nieaktywną akoninę, i nic nie mówi o wartości leczniczej
surowca. Podobnie oznaczenie zespołu glikozydów nasercowych liści Digitalis
lub innych surowców nasercowych nie daje wyobrażenia o biologicznej aktyw­
ności surowca. To samo dotyczy przypadków, gdy w surowcu występują
alkaloidy o różnym typie działania, np. w sporyszu Secale cornutum.
Badanie biologiczne jest nieodzowne dla takich substancji, jak antybiotyki,
fungistatyki, hormony i insektycydy.
Rozwinięte i poszerzone badania biologiczne mają charakter badań far­
makologicznych i dotyczą zarówno surowców farmakognostycznych, jak i izo­
lowanych z nich substancji lub frakcji czynnych. Są one przedmiotem zaintereso­
wania farmakologii doświadczalnej. W ramach tych badań określa się toksycz­
ność ostrą i przewlekłą, wpływ na poszczególne układy i narządy zwierząt, na
narządy izolowane, procesy enzymatyczne.
Specjalnym zakresem badań biologicznych są badania na poziomie komór­
kowym na mikroorganizmach (bakterie, grzyby niższe) oraz na hodowlach
komórek normalnych, nowotworowych zwierzęcych, a także na komórkach
merystematycznych roślin. Tego typu badania dotyczą głównie cytostatyków,
antybiotyków, substancji mutagennych, a także antybiotyków i fungistatyków.
W zależności od charakteru badań biologicznych możemy wyróżnić badanie
biologiczne na organizmach żywych — in vivo — oraz w układach wytworzonych
sztucznie w warunkach laboratoryjnych — in vitro.
W ostatnim dziesięcioleciu zakres badań aktywności biologicznej substancji
roślinnych poszerzył się o badania na poziomie receptorowym, molekularnym.
Szczególnie badany jest wpływ na procesy enzymatyczne, takie jak inhibicja
enzymów (np. ACE — konwertazy angiotensyny II, LO — lipooksygenazy, CO
— cyklooksygenazy, MAO A i B — oksydazy monoaminowej i in.), wpływ na
hamowanie aktywności czynnika stymulującego agregację płytek krwi (PAF),
blokowanie kanałów Ca2+, „wymiatanie” wolnych rodników i in. Daje to
podstawę do poznania mechanizmu działania niektórych stosowanych em­
pirycznie leków i surowców roślinnych.
Coraz częściej prowadzone są kontrolowane badania kliniczne (szczególnie
tzw. podwójnej ślepej próby), które są niezbędne do wykazania efektywności
niektórych leków i ich oficjalnej rejestracji.

32
Surowce i leki naturalne
w nowoczesnej farmacji i fitoterapii
Leki naturalne możemy scharakteryzować definicją podaną przez Borkowskiego
(1972): „za leki naturalne przyjmujemy te wszystkie związki występujące
w roślinach i u zwierząt, które znalazły zastosowanie w postaci wysuszonych
organów, w postaci wyciągów lub wyodrębnionych frakcji, lub w czystej postaci
i obecnie są otrzymywane na skalę techniczną w drodze prostych zabiegów,
ewentualnie w drodze jednoetapowych przekształceń cząsteczki pierwotnych
składników”.
Europejskie Naukowe Zrzeszenie do Spraw Fitoterapii (European Scientific
Cooperative on Phytotherapy ESCOP) podało (1996) następującą definicję
leku roślinnego:
„Leki roślinne (ang. Phytomedicines — niem. Phytopharmaka) są to
użyteczne w medycynie wyroby, które zawierają, jako składniki czynne,
wyłącznie rośliny, części roślin, substancje roślinne lub ich kombinacje w postaci
przerobionej lub nie przerobionej.
Fitoterapia określa zastosowanie leków roślinnych na podstawie oceny korzy­
ści — w stosunku do ryzyka (ang. benefit/risk) dla leczenia lub łagodzenia stanów
chorobowych, a także dla utrzymania zdrowia i celów profilaktycznych”.
W tej definicji podkreśla się znaczenie profilaktyczne stosowania leków
roślinnych.
Podstawą do uzyskania leków naturalnych są surowce pochodzące ze źródeł
naturalnych, przede wszystkim surowce roślinne stanowiące przedmiot specjal­
nego zainteresowania farmakognozji.
Według wyżej podanej definicji same wysuszone surowce roślinne również są
używane za leki naturalne.
Leki naturalne pochodzące głównie ze świata roślinnego można podzielić na
trzy grupy:
1) jednorodne substancje chemiczne izolowane z surowca roślinnego o ustalo­
nej strukturze chemicznej i określonych właściwościach fizykochemicznych;
2) leki typu galenowego stanowiące bądź kompleksy składników czynnych
surowca roślinnego, bądź też preparaty galenowe, takie jak nalewki,
intrakty, ekstrakty, soki, syropy lub ich kompozycje, a także pojedyncze
zioła lub ich mieszanki;
3) produkty metabolizmu drobnoustrojów otrzymane w procesach fermen­
tacyjnych — określane jako antybiotyki.
Leki wymienione w punktach 1 i 3 stanowią najbardziej nowoczesną formę
leku pochodzenia roślinnego — są łatwe do scharakteryzowania pod względem
fizykochemicznym i farmakologicznym. Są to leki uzyskane w wyniku biosyn­
tezy, co głównie odróżnia je od leków otrzymanych w wyniku syntezy
chemicznej. Ponadto odróżnia je sposób otrzymania — głównie ekstrakcja
z surowca roślinnego.
Druga grupa leków roślinnych, wymieniona w punkcie 2, jest szeroko
stosowana w lecznictwie i ma długą, i bogatą tradycję. Leki tej grupy stanowią

3 Farmakognozja 33
główne środki, którymi posługuje się fitoterapia, tj. leczenie za pomocą leków
roślinnych stosowane przez wielu lekarzy z powodzeniem w licznych chorobach
przewodu pokarmowego, układu oddechowego, chorobach skóry, przemiany
materii i innych. Ta metoda leczenia cieszy się w Polsce dużym uznaniem.
Poświęcono jej kilka szerszych opracowań specjalistycznych (p. piśmiennictwo).
Pomimo to w medycynie oficjalnej obserwuje się tendencję do stosowania raczej
substancji czystych, izolowanych, szczególnie tych, które mają silne działanie
farmakologiczne.
Problem, czy substancje izolowane są bardziej wartościowe niż leki komplek­
sowe, jest stale dyskutowany i nie może być w tym miejscu generalnie
rozstrzygnięty. Trzeba jednak stwierdzić, że stosowanie jakiegoś surowca
roślinnego lub preparatu galenowego czy kompleksowego musi być poprze­
dzone i uzasadnione badaniami farmakologicznymi potwierdzającymi jego
właściwości. Oczywiście najbardziej jednoznaczne wyniki uzyskuje się w bada­
niach farmakologicznych substancji izolowanych.
Udział leków naturalnych w lecznictwie oficjalnym jest — mimo pewnych
ograniczeń — w dalszym ciągu znaczny. Farmakopea Polska IV zawiera opisy 95
surowców roślinnych, 10 zwierzęcych i ponad 30 preparatów galenowych. Nowa
Farmakopea Polska V obejmuje tylko najbardziej istotne, stosowane szeroko
w lecznictwie i objęte farmakopeami zagranicznymi, a także nowe surowce, które
uzyskały u nas w kraju specjalne znaczenie. Ma to związek z ogólnoświatową
tendencją wprowadzania do lecznictwa przetworów roślinnych często w formie
substancji izolowanych, zespołów związków czynnych, lub też standaryzowa­
nych wyciągów. Niemniej jednak w obrocie farmaceutycznym znajdują się setki
wyrobów (leków) roślinnych, w skład których wchodzi ponad 200 różnych
gatunków roślin krajowych i pozakrajowych.
W perspektywie wejścia Polski do Unii Europejskiej są dostosowywane
i ujednolicane zarówno wykazy surowców farmaceutycznych, jak i metod
badania. Dotyczy to szczególnie Farmakopei Europejskiej I- III, niemieckiej
(DAB 10) i szwajcarskiej Ph. Helv. VII. W Wielkiej Brytanii została opracowana
specjalna farmakopea dla surowców roślinnych (BHP — British Herbal
Pharmacopea).
Dane te wskazują na rangę, jaką aktualnie ma lek naturalny w nowoczesnej
farmacji i terapii. Potwierdzają również tę rangę dane ankietowe zebrane na
podstawie recept lekarskich realizowanych w aptekach, m.in. w USA, Francji,
w Polsce — gdzie udział leków naturalnych obejmuje 30-40% realizowanych
recept. Zagadnienie nowoczesnej postaci leku roślinnego, również bardzo
istotne, leży poza zakresem zainteresowania farmakognozji i należy do techno­
logii farmaceutycznej.

[7_
Podział surowców
W czasie swego wyodrębniania w XIX w. jako samodzielnej nauki, farmakogno-
zja zajmowała się surowcami i lekami pochodzącymi ze wszystkich źródeł
natury, tj. pochodzenia mineralnego, roślinnego i zwierzęcego. Obecnie obej­

34
muje wiedzę dotyczącą wyłącznie leków biogennych — wytworzonych przez
organizmy żywe, głównie rośliny, rzadziej zwierzęta.
Surowce farmakognostyczne mogą być podzielone według różnych kryte­
riów. Zaznacza się to w różnych ujęciach podręcznikowych. Tak więc są
spotykane podziały według kryteriów botaniczno-taksonomicznych, organo-
graficznych, chemicznych, biogenetycznych lub farmakologicznych.
Każdy z wymienionych systemów podziału ma swoje zalety i wady i żaden nie
da się zastosować w pełni do wszystkich surowców i naturalnych leków.
Powodem tego są m.in.: różnorodny skład chemiczny surowców, nie zawsze
w pełni poznany, i nie zawsze również w pełni poznane właściwości far­
makologiczne.
W związku z nowoczesnym pojęciem farmakognozji jako dyscypliny o pod­
stawach fitochemicznych i biochemicznych przyjęto w niniejszym opracowaniu
ujęcie chemiczno-biogenetyczne, zestawiając w poszczególnych grupach chemi­
cznych, o wspólnych kierunkach biosyntezy, najważniejsze substancje naturalne
o znaczeniu farmakologicznym oraz odpowiednie surowce, zawierające głównie
substancje danej grupy chemicznej.
Spośród surowców uwzględniono zarówno objęte FP IV, jak i przewidziane
FP V, a także takie gatunki roślin, które są lub mogą być naturalnym źródłem
uzyskania substancji opisywanych w danej grupie chemiczno-biogenetycznej,
oraz takie, których preparaty znajdują się aktualnie w obiegu jako leki
pochodzenia zagranicznego.

IB I
Fitochemiczne podstawy farmakognozji
Wśród występujących w surowcach farmakognostycznych składników chemicz­
nych mających znaczenie substancji czynnych znajdują się związki organiczne
o różnych typach budowy, począwszy od prostych węglowodanów, a skończyw­
szy na politerpenach i makrolidowych antybiotykach.
Występowanie poszczególnych rodzajów struktur związków organicznych
jest zróżnicowane jedne z nich są wśród roślin bardzo powszechne (terpeny,
sterole, flawonoidy, fenolokwasy), inne mniej (np. pochodne antracenu, naf­
talenu, tropolonu).
W związku z powyższym występowanie bardziej skomplikowanych, rzad­
szych struktur jest cechą charakterystyczną i cenną, stanowiąc podstawę do
ujęć systematycznych w ramach chemotaksonomii, tj. systematyki roślin na
podstawie cech chemicznych, która już obecnie w znacznym stopniu uzu­
pełnia klasyczną systematykę roślin, opartą głównie na cechach morfologi­
cznych.
Znamy wiele charakterystycznych przykładów odosobnionego występowania
substancji roślinnych: np. alkaloid morfinę znaleziono tylko w gatunkach
Papaver somniferum i Papaver setigerum (Papaveraceae), takie natomiast
alkaloidy, jak harman, nikotyna, są stosunkowo częste w licznych gatunkach
świata roślinnego.

3* 35
 Należy zaznaczyć, że na skutek uzupełniania niekompletnych dotychczas
wiadomości w dziedzinie fitochemii zmieniają się poglądy na temat występowa­
nia niektórych substancji. Na przykład alkaloidy sporyszu pochodne kwasu
lizergowego, które uważano za charakterystyczne dla tego surowca, odnaleziono
również w rodzinie Convolvulaceae, a więc bardzo odległej systematycznie od
grzybów.
Odrębnym zagadnieniem jest występowanie w świecie roślinnym zmienności
chemicznej, co wyraża się różnym składem chemicznym osobników należących
do tego samego gatunku. To zjawisko, określane przez niektórych autorów jako
występowanie „ras chemicznych” lub „chemotypów”, rzutuje w sposób istotny
na wartość niektórych surowców roślinnych. Problem „ras chemicznych” jest
omówiony w obszernym piśmiennictwie i w tym podręczniku został jedynie
zasygnalizowany. Zmienność chemiczna zaznacza się stosunkowo często w roś­
linach zawierających olejki eteryczne i dotyczy występowania głównych skład­
ników tych olejków.
Wymownym przykładem tego typu jest obserwowane zjawisko występowania
„ras” azulenowych lub bezazulenowych krwawnika pospolitego Achillea mil-
lefolium, również różnych typów olejków występujących m.in. w bazylii Ocimum
basilicum, wrotyczu Tanacetum mlgare, nasionach pietruszki Petroselinum
sativum, kłączach kopytnika Asarum europaeum. Wśród czynników wpływają­
cych na wytwarzanie się „ras chemicznych” odgrywają rolę głównie czynniki

Cukry r
Skrobia 6-Fosforan glukozy _ Kwas szikimowy (C y )

Celuloza
ł
Białka -*- Aminokwasy-*- Kwasy -*- Kwas pirogronowy Kwas cynamonowy
(Cykl Krebsa) | (C3)
1
Alkaloidy • Acetylo-CoA (C2) ■Flawonoidy
Kumaryny
Lignany
Lipidy
Lignina

' Acetogeniny Kwas mewalonowy (C6)

\v (C*>" s
i
\ Izopentenylopirofosforan (Cc)

Monoterpeny
i
Pirofosforan geranylu (C10)
<c to> |

Skwalen • Pirofosforan farnezylu (C15) Seskwiterpeny

(C3q1
I
< C ,s >

Pirofosforan geranylogeranylu (C20)

Steroidy Triterpeny
(C )
3 0

Politerpeny Diterpeny Tetraterpeny

<C5)n <C20) (C40>

Schem at biogenetyczny substancji roślinnych

36
genetyczne (często stopień ploidalności rośliny), a ponadto czynniki ekologiczne,
edaficzne, związane ze środowiskiem, w jakim rośliny bytują.
Jak już uprzednio wspomniano, główna uwaga farmakognozji skupia się
obecnie na składnikach chemicznych surowców.
W związku z tym fitochemiczne oraz biochemiczne podstawy farmakognozji
nabrały specjalnego znaczenia.
Biochemiczne podstawy pojętej dynamicznie farmakognozji omówiono po­
krótce w ramach opisu biosyntezy substancji wtórnego metabolizmu (p. str. 45).
Wyróżnione tam drogi biogenetyczne stanowią z kolei podstawę do zgrupowa­
nia substancji roślinnych w grupy biogenetyczne.
Spotykane w roślinnych surowcach farmakognostycznych związki, których
charakterystyką zajmuje się fitochemia, mogą być zgrupowane biogenetycznie
w sposób przedstawiony na schemacie (p. str. 36).
Związek między występowaniem poszczególnych składników a systematyką
botaniczną roślin jest przedmiotem rozwiniętej ostatnio głównie przez Heg-
nauera chemotaksonomii (p. piśmiennictwo).
Chemotaksomiczne ujęcie substancji występujących w roślinach zostało
w ostatnim dwudziestoleciu silnie podbudowane przez liczne prace badawcze
o charakterze chemotaksonomicznym.
Krótki przegląd chemotaksonomiczny podano na str. 605-623.

L9

Substancje biologicznie czynne

Surowce farmakognostyczne są na ogół lekami o bardzo złożonym składzie
chemicznym.
Zazwyczaj z zespołu substancji znajdujących się w surowcu tylko niektóre
wywierają wyraźne działanie biologiczne — są to tzw. substancje czynne surowca.
Aktywność biologiczna tych substancji może się zaznaczyć tylko w przypad­
ku, gdy surowiec wykazuje odpowiednią ich zawartość. Stąd też wywodzi się
dążenie do określenia zawartości tych składników sprecyzowane w farmako­
peach lub normach przemysłowych, zapewniające odpowiednią wartość lecz­
niczą surowca lub jego przetworów galenowych.
Substancje biologicznie czynne mogą mieć różną naturę chemiczną i wykazy­
wać różny typ aktywności biologicznej. W wyniku tego działanie lecznicze
niektórych surowców roślinnych może być wyrazem synergizmu, czyli sumowa­
nia się działania różnych typów składników czynnych, lub antagonizmu — gdy
działanie poszczególnych składników jest przeciwstawne. Działanie synergiczne
wywierają nieraz zespoły alkaloidów, np. z liści pokrzyku Atropa belladonna
stosowane w postaci wyciągu Extractum Belladonnae (działanie spazmolityczne),
alkaloidów korzeni Rauwolfia serpentina (działanie hipotensyjne), kory kruszyny
Frangula alnus (działanie przeczyszczające), flawonoidów różnych surowców
(działanie typu czynnika witaminowego P).
Najłatwiejsze do dawkowania i obdarzone swoistymi wymiernymi cechami
dotyczącymi aktywności biologicznej są izolowane z surowca substancje czynne.

37
Szczególnie dotyczy to silnie działających alkaloidów (np. morfina, atropina,
pilokarpina) i glikozydów nasercowych (np. digitoksyna, digoksyna, lanatozydy).
Ustalenie składników czynnych niektórych .surowców, od dawna zresztą
znanych w lecznictwie (np. koszyczki rumianku Anthodium Ghamomillae, korzeń
kozłka lekarskiego Radix Yalerianae), nastręczało duże trudności. Szczegółowa
analiza fitochemiczna i farmakologiczna pozwoliła jednak ostatnio na ujaw­
nienie składników przynajmniej najbardziej istotnych dla działania wymienio­
nych surowców.
Wiele surowców roślinnych jest używanych w lecznictwie (z dobrymi zresztą
wynikami) na podstawie empirii, bez rozeznania dokładnego substancji czyn­
nych. Ich działanie lecznicze obserwowane nieraz klinicznie wymaga jeszcze
wyjaśnienia i ścisłych badań farmakologicznych.
Niemniej jednak wiedza o składnikach czynnych posunęła się ostatnio
znacznie naprzód i dziś już mamy wiele substancji roślinnych o ustalonym typie
działania farmakologicznego.
Tylko ważniejsza część tych substancji będzie omówiona w części szczegóło­
wej niniejszego podręcznika.
Otrzymanie czystych chemicznie jednorodnych substancji biologicznie czyn­
nych z surowców naturalnych jest możliwe przy zastosowaniu różnych procesów
technologicznych lub biotechnologicznych, takich jak:

1. Izolowanie metodami chemicznymi — z zastosowaniem różnych typów

ekstrakcji, rozdziałów chromatograficznych, selektywnej krystalizacji i in.
Jest to najczęściej stosowana metoda do produkcji m.in. alkaloidów,
glikozydów nasercowych, flawonoidów, terpenoidów, kumaryn, glikozy­
dów różnych typów.
2. Procesy biotechnologiczne przebiegające z pomocą mikroorganizmów,
głównie bakterii (promieniowców) i grzybów na pożywkach sztucznych.
Na tej drodze otrzymywane są przede wszystkim antybiotyki, witaminy
B2,B , alkaloidy sporyszu, kwas cytrynowy, niektóre inne kwasy organicz­
12

ne i aminokwasy, enzymy.
Zaliczyć tu również trzeba procesy biotransformacji związków steroido­
wych, otrzymywanie dekstranu, niektórych cukrów, hormonów płciowych.
3. Procesy biotechnologiczne przebiegające z zastosowaniem enzymów, m.in.
otrzymywanie półsyntetycznych penicylin, rozdział racemicznych amino­
kwasów.
4. Procesy półsyntetyczne polegające na przekształceniu produktu wyjścio­
wego w inny, biologicznie czynny, np. otrzymywanie kodeiny z tebainy,
mentolu z pulegonu, demekolcyny z kolchicyny itd.
5. Procesy biosyntetyczne w hodowlach tkanek roślinnych, o których
wspomniano na str. 21. Perspektywy są tu bardzo szerokie. Na razie tylko
niektóre substancje biologicznie czynne można otrzymać tą drogą z zado­
walającą wydajnością (m.in. steroidy).
6. Metody biotechnologii genowej. Jest to najnowsza dziedzina o nie
określonych jeszcze możliwościach. Polega na wszczepieniu odpowiednio
spreparowanych genów bakteriom lub bakteriofagom, które produkują
określony związek czynny. Tą drogą otrzymano insulinę, hormon somato-
statynę, interferon i różne enzymy.

38
C z ę ś ć d ru g a

Substancje naturalne i surowce

farmakognostyczne

j 10.......□
Wiadomości ogólne
W szczegółowym omówieniu substancji naturalnych i surowców farmakognos-
tycznych uwzględniono przede wszystkim substancje podstawowe, a następnie
będące wytworem wtórnego metabolizmu roślin. Wybrano naturalnie te grupy
związków lub pojedyncze związki, które odgrywają większą rolę jako składniki
surowców farmakognostycznych lub jako środki lecznicze.
Grupując substancje na podstawie budowy chemicznej, uwzględniono niekie­
dy w niezbędnym uproszczeniu drogi ich biosyntezy oraz ogólne cechy fizyko­
chemiczne, a także właściwości farmakologiczne.
Podając liczne wzory chemiczne substancji naturalnych, nie uwzględniono ich
struktury absolutnej, jako zagadnienia wykraczającego poza ramy farmako-
gnozji i należącego do chemii organicznej. W przypadkach izomerii o istotnym
znaczeniu dla właściwości fizykochemicznych lub farmakologicznych izomerów
podano ich stereochemię.
W ramach zwięzłego opracowania nie było możliwe uwzględnienie olbrzymiej
nowoczesnej literatury, dotyczącej zwłaszcza fitochemii. W tym zakresie istnieją
wielotomowe opracowania niektórych grup substancji naturalnych, np. al­
kaloidów, olejków eterycznych, flawonoidów, terpenoidów (p. piśmiennictwo).

|n
Substancje podstawowe i wtórne
Podział na metabolity pierwotne i wtórne wprowadzono początkowo w fizjologii
roślin [Ćapek, 1913], a następnie przyjęto ogólnie w biochemii i fitochemii.
S u b s t a n c j e p o d s t a w o w e , czyli p i e r w o t n e , mają charakter meta­
bolitów, które w zasadzie są spotykane w każdej roślinie, spełniają podstawowe
funkcje fizjologiczne, stanowiąc substancje energetyczne, budulcowe lub zapaso­
we. Są to cukry proste, skrobia, tłuszcze, chlorofil, aminokwasy, białka, kwasy
nukleinowe. Substancje te są niezbędne do życia rośliny.
S u b s t a n c j e w t ó r n e są wytworem wyspecjalizowanej przemiany materii
i nie można im przypisać podstawowej funkcji w życiu rośliny. Ich występowanie

39
jest ograniczone do niektórych mniejszych lub większych grup systematycznych
świata roślinnego.
W świecie zwierzęcym substancje o charakterze metabolitów wtórnych są
stosunkowo bardzo rzadkie, główną uwagę zwraca się na substancje roślinne
tego typu, np. saponiny, alkaloidy, garbniki, terpeny. Są one głównym
przedmiotem zainteresowania farmakognozji i fitochemii farmaceutycznej.
Ścisłe wyróżnienie tych 2 grup substancji nie zawsze jest możliwe, gdyż
zazwyczaj wtórne metabolity odgrywają jakąś rolę fizjologiczną w roślinie.
Biosynteza podstawowych metabolitów przebiega według zbliżonych sche­
matów w całym świecie ożywionym, natomiast wytworzenie produktów wtór­
nych następuje w wyniku odstępstwa od normalnych dróg metabolizmu.
Ostatnio poznano wiele nowych związków — substancji wtórnych, które
rośliny są zdolne wytwarzać. Stało się to zachętą do szybkiego rozwoju
fitochemii i poszukiwań substancji biologicznie czynnych.
Do chwili obecnej poznano ponad 50000 chemicznie określonych związków
roślinnych o charakterze wtórnym — w tym ponad 7000 alkaloidów.
Substancje te są w różny sposób klasyfikowane. Najczęściej jest to klasyfika­
cja oparta na strukturze chemicznej, często są one łączone w grupy związane
biogenetycznie. można również spotkać inne ujęcie związane z występowaniem
tych związków, np. alkaloidy Yeratrum, glikozydy nasercowe Digitalis.
W niniejszym podręczniku przyjęto podział chemiczny z uwzględnieniem
biogenezy tych związków. Uwzględniono najpierw bezazotowe substancje
wtórne, następnie azotowe (aminy, alkaloidy, nitrylozydy), substancje zawiera­
jące siarkę (glukozynolaty, olejki czosnkowe). Dalsze dwie grupy substancji, tj.
antybiotyki i witaminy, obejmują związki o różnej budowie chemicznej zgrupo­
wane w tym przypadku według właściwości biologicznych, czyli zgodnie
z kryterium utrwalonym powszechnie w piśmiennictwie i praktyce. Wreszcie
w końcowej części opisano składniki surowców, które nie mają jednorodnego
charakteru (olejki eteryczne, balsamy, żywice), lecz są istotnymi składnikami
biologicznie czynnymi, oraz składniki rzadziej spotykane.

|12 I
Podstawowe drogi biosyntezy
substancji naturalnych
| 12.1 |
Biosynteza substancji podstawowych
i 12.1,1 l
Fotosynteza
Podstawowym procesem biochemicznym prowadzącym do wytworzenia sub­
stancji organicznej w świecie ożywionym, o znaczeniu przekraczającym jego
rangę w zakresie farmakognozji i fitochemii, jest fotosynteza. W. ramach tego

40
 H,ę-o®
H O -C H
A TP H ,ę-o®
+ h 2o N A PPH j
cor (C.)
X COOH — H jO
- H O -C H
hc =o
H j C —O ® COOH
3-Fosfoaldehyd
C =° H C -O H glicerynowy
H C -O H H ,Ć — O ® C=°
H C -O H Kwas 3 fosfoglicerynowy H 2Ć - O H
H C -O H
Fosfodihydroksyaccton H Ć — O H
H,Ć-0®
HC=0 H C -O H
1,5-Difosforan rybulozy H jć -o ®
H Ć -O H H jC —O ®
4-Fosforan erytrozy
| ATP H C -O H 1.6-Difosforan fruktozy
I
H jC f- O H
c=o
H < i- O H
H C -O H
H jC — O ® I
H jC -O ® h 2c - oh
H C -O H H C -O H
5-Fosforan rybozy
H C -O H H C -O H
H C -O H H O -C H
H , i- o ® HjC—OH h 2c - o®
H C -O H H C -O H
5-Fosforan rybulozy c=o Fosforan sedoheptulozy
H C -O H H C -O H
H O -C H
t ------- H C - O H
HjC—O®
1,7-Difosforan
H ji- O ®
6-Fosforan fruktozy
H jC — O ® sedoheptulozy
5-Fosforan ksylulozy
Sacharoza
C ykl Calvina Skrobia
 procesu następuje przemiana energii świetlnej na chemiczną przy współudziale
rhloroplastów i zawartych w nich barwników fotosyntetyzujących, głównie
chlorofili a i b, częściowo też karotenoidów wchodzących w skład dwóch
fotosystemów (1, II), aktywowanych w świetlnej fazie fotosyntezy. Rozkład
fotolityczny wody dokonujący się w fazie świetlnej fotosyntezy prowadzi do
uwolnienia aktywnego wodoru, który związany z akceptorem NADP w postaci
NADPH2 służy następnie w ciemnej fazie fotosyntezy do redukcji dwutlenku
węgla na produkty trójwęglowe. Faza ciemna fotosynezy ma charakter cyklicz­
ny, zwana jest cyklem fotosyntetycznej redukcji C 0 2 lub cyklem Calvina (p.
schemat). Akceptorem dwutlenku węgla jest wytwarzający się w przebiegu
fotosyntezy 1,5-difosforan rybulozy lub kwas fosfoenolopirogronowy.
W poszczególnych fazach lego cyklu biorą udział związki wysokoenergetycz­
ne adenozyno-5’-trifosforan (ATP) i adenozyno-5'-difosforan (ADP) — oraz
liczne enzymy.
Wzajemne przekształcenia produktów' fotosyntezy wynikające z cyklu Cal-
vina prowadzą do powstania cukrów prostych, a następnie ich polimeryzacji lub
kondensacji do di- i monosacharydów, tj. substancji o podstawowym znaczeniu
dla metabolizmu rośliny, a także dla wytworzenia struktury komórkowej.
Jednocześnie cykl fotosyntezy wiąże się z następnymi cyklami biochemicz­
nymi, które prowadzą do wytworzenia się innych substancji podstawowych,
takich jak tłuszcze i białka, a także do wytworzenia się produktów wyspec­
jalizowanej przemiany materii o szczególnym znaczeniu farmakognostycznym.
Kluczową pozycję pod tym względem zajmuje glukoza w postaci 6-fosforanu,
jako główny materiał energetyczny roślin, oraz jej przemiany, głównie w' procesie
glikolizy oraz w tzw. cyklu pentozowym, w którym wytwarza się obok pentoz,
tetroz i trioz istotny dla wielu procesów biosyntezy związek NADPH. Należy
zaznaczyć, że w niektórych roślinach dwutlenek węgla jest wiązany przez kwas
fosfocnolopirogronoww i bierze udział w fotosyntezie. Rośliny charakteryzujące
się tym typem fotosyntezy określane są jako rośliny C4, ponieważ pośrednimi
produktami fotosyntezy są tu związki czterowęglowre: kwas szczawiooctowy,
kwas jabłkowy i kwas asparaginowy. Do roślin typu C4 zaliczane są m.in.
kukurydza i trzcina cukrowa. Cykl ten nosi nazwę c y k l u H a t s c h a -
•SIac k a. uzupełnia cykl Calvina i charakteryzuje się intensyw niejszą fotosyn­
tezą.

1 2 . 1 .2 |

Glikoliza

Glikoliza obejmuje wiele reakcji biochemicznych zachodzących w tkankach

rośliny. Reakcje te wywodzą się od sześciowęglowego cukru, zazwyczaj glukozy,
i kończą wytworzeniem kw'asu pirogronowego. Jest to proces odbudow-y
monosacharydów zachodzący głównie w komórkach młodych.
W wielu przemianach zw iązanych z glikolizą należy wyróżnić 2 główme etapy,
a mianowicie: l) przekształcenie glukozy w l,6-difosforan fruktozy i 2) rozbicie
tego związku na 2 związki trójwęglowe, tj. aldehyd 3-fosfoglicćtynowy i fos-

42
 C H .O -© CH jO — (P)
I __ Q Fosforan
Y u dihydroksyacetonu
H O - i- H CHjOH C — O —®
H— ę - O H J^O NAD +® h- Ć -O H ADP ATP
c h 2o - ©
c h 2o -®
rH
H - C — OH K w as 1.3-
1 .6 -D iło sfo ra n fruktozy -d ilo sfo g lice ry n o w y
C H jO — (P)
A ld eh y d 3 -fosfog liceryn ow y

COOH fo O H COOH ADP ATP c o o h ______ c o o h

_ h - c - o h — H - ę - 0 - © ^ c - ® c -O H ^ = r ę = o

CHjO— (p ) CHjOH CH, CH, CH,

K w a s 3 -fo s fo - K w a s 2 -fo s fO - K w as fo s fo e n o lo - K w as piro g ro n o w y

g lic e ry n o w y g lic e ry n o w y p irog ron ow y F orm a Form a
e n o lo w a ketonow a
Przebieg glikolizy

fodihydroksyaceton, przy czym pierwszy z tych związków jest przekształ­

cony w kwas pirogronowy poprzez kwasy 1,3-difosfoglicerynowy, 3-fosfo-
gliccrynowy, 2-fosfogIicerynowy i kwas fosfoenolopirogronowy. W przemia­
nach tych biorą udział związki wysokoenergetycznie ATP i ADP oraz liczne
enzymy.
W procesie tym, mającym charakter egzoergiczny, z cząsteczki glukozy
wytwarzają się 2 cząsteczki kwasu pirogronowego oraz odzyskiwane są 2 cząste­
czki ATP (energia).

[ 12.1.2.1 j
Acetylokoenzym A

z. Acetylokoenzym A (AcCoA), czyli tzw. aktywny octan, powstaje przez ok­

sydacyjną dekarboksyłację kwasu pirogronowego wytworzonego w procesie
glikolizy. Ta przemiana wymaga dostatecznej ilości tlenu, zespołu enzymów,
obecności pirofosforanu tiaminy (TPP), jonów' Mg2+, NAD*, koenzymu
A (CoA) i kwasu liponowego.
Cykl ten jest dość skomplikowany i składa się z 4 etapów:
1) wytworzenie się kompleksu kwasu pirogronowego z TPP oraz dekarbo­
ksylacja kwasu pirogronowego,
2) wytworzenie się kompleksu acetyloliponowego wskutek połączenia frag­
mentu acetaldehydowego, który powstał w wyniku dekarboksylacji kwasu
pirogronowego, z kwasem liponowym,
3) uwolnienie grupy acetylowej i połączenie jej z CoA,
4) regeneracja utlenionej formy kwasu liponowego.

43
 Sumarycznie proces ten można przedstawić następująco:
Kwas pirogronowy + CoA 4- NAD —►AcCoA + C 0 2 + NADH 4- H
TPP oraz kwas liponowy odtwarzają się w ramach tego cyklu i nie są
uwzględnione w schemacie reakcji.
Acetylokoenzym A jest bardzo aktywnym uczestnikiem procesów biochemi­
cznych — jako jednostka dwuwęglowa C2. Pod względem chemicznym stanowi
on tioester koenzymu A.
NH*

; 12 .1.3
Cykl kwasów
trójkarboksylowych

Cykl kwasów trój karboksylowych jest również zwany cyklem kwasu cytrynowe­
go lub cyklem Krebsa. Substancją wiążącą ten cykl z glikozą jest acetylokoenzym
A. Cykl kwasu cytrynowego obejmuje serię reakcji biochemicznych, przy czym
substancją wyjściową cyklu, czyli tzw. starterem, jest kwas szczawiooctowy,
który odtwarza się w ramach cyklu.
W wielu reakcjach tego cyklu uczestniczą liczne enzymy o charakterze
karboksylaz, dehydrogenaz. Oprócz glikolizy cykl kwasów trójkarboksylowych
jest procesem prowadzącym do całkowitego utlenienia glukozy do dwutlenku
węgla i wody, a także prowadzącym do utlenienia kwasu pirogronowego do
dwutlenku węgla i wody. Odgrywa też ważną rolę w biogenezie kwasów
organicznych występujących w roślinach.
Modyfikacją cyklu jest jego skrócenie na odcinku kwasu izocytrynowego
poprzez kwas glioksalowy. Wariant ten zachodzi głównie w nasionach nie­
których gatunków roślin, jest nazywany cyklem kwasu glioksaJowego.

44
 Kwas Kwas cytrynowy
szczawio octowy
+ 2 H ^ -2 H
Kwas jabłkowy Kwas cis-akonitowy

I
Kwas fumarowy Kwas izocytrynowy

+ 2 H^ - 2 H + 2H
Kwas bursztynowy
Kwas szczawio-
bursztynowy

2H + CO ,
Kwas co 2
a -ketogiutarowy

Cykl kwasu cytrynow ego (Krebsa)

12.2 '
Biosynteza substancji wtórnych

Podstawowy metabolizm u roślin prowadzi do wytworzenia się substancji

stanowiących zasadnicze (podstawowe) substancje energetyczne i budulcowe
komórki, takie jak węglowodany, tłuszcze, białka.
Przemiany biochemiczne odbywające się w ramach tego metabolizmu,
przedstawione skrótowo uprzednio, są specjalnym przedmiotem zainteresowa­
nia biochemii roślin. Z punktu widzenia farmakognozji bardziej interesujące są
wiążące się z nimi procesy biochemiczne określane mianem „wtórnego”
metabolizmu, prowadzące do wytworzenia się substancji o charakterze wtór­
nym, czyli specjalnym (ang. secondary metabolites). Te substancje mają
często charakter związków fizjologicznie czynnych, mogących mieć znaczenie
w lecznictwie.
Znajomość dróg biosyntezy substancji naturalnych, szczególnie zaś metaboli­
tów wtórnych, która mogłaby wydawać się zbędna w ściśle statycznie („towaro-
znawczo”) traktowanej farmakognozji, jest niezbędna w dynamicznym trak­
towaniu tej dyscypliny i ma swoje implikacje praktyczne.
Przede wszystkim znajomość ta jest istotnym czynnikiem optymalizacji proce­
sów biosyntezy w warunkach jej stosowania, a więc w hodowlach tkankowych
oraz hodowlach mikroorganizmów produkujących antybiotyki lub też inne
biologicznie czynne związki (np. alkaloidy sporyszu). Również ma swoje znaczenie
w procesach biotransformacji przeprowadzanych przez mikroorganizmy.
Zastosowanie izotopów radioaktywnych pozwala nie tylko na wyjaśnienie
niektórych etapów biosyntezy, ale również na otrzymanie radioaktywnych
metabolitów, które następnie mogą być użyte w badaniach farmakologicznych
i metabolicznych.

45
 Znajomość dróg biosyntezy daje również wskazówki dotyczące możliwości
odtworzenia określonych substancji na drodze biochemicznej (tzw. synteza
biomimetyczna) in vitro oraz zbadanie en/.ymalyki procesów. Daje również
pogląd na strukturę uzyskiwanych związków.
Farmakognozja zajmująca się substancjami biogennymi musi oczywiście
uwzględnić drogi ich biosyntezy, szczególnie w zakresie związków farmakologi­
cznie czynnych.
Poznanie dróg biosyntezy substancji roślinnych stało się w ostatnim zwłaszcza
30-leciu przedmiotem bardzo intensywnych prac badawczych prowadzonych
z zastosowaniem izotopów promieniotwórczych i stałych, głównie związków
znakowanych węglem l4C, azotem l?N lub trytem 3H. Szczególnie rozwinęły się te
badania w' dziedzinie biogenezy alkaloidów (Mothcs, Bettersby, Lcete, Marion,
Barton i in.).
Jeżeli weźmie się pod uwagę olbrzymią różnorodność składników chemicz­
nych spotykanych w roślinach, mogłoby się wydać, że istnieje bardzo dużo dróg
ich biosyntezy. W istocie okazało się jednak, że procesy biogenetyczne dotyczące
substancji wtórnych w zasadniczej swojej postaci sprowadzają się do kilku
generalnych dróg biosyntezy. Istnieje też trudność ścisłego oddzielenia procesów'
podstawowego metabolizmu od procesów wtórnych, gdyż wszystkie substancje
określane jako „wtórne" wywodzą się od połączeń powstających w wyniku
metabolizmu podstawowego. Są to przede wszystkim cukry proste, kwas
pirogronowy, aktywny octan i malonian, kw'asy wytwarzane w cyklu kwasów
trójkarboksylowych, aminokwasy. Przemiany tych połączeń w kierunku wy­
tworzenia „wtórnych” metabolitów są wyrazem pewnego odchylenia bio­
chemicznego, które zachodzi u niektórych grup systematycznych świata ro­
ślinnego. Dlatego niektórzy autorzy używają dla tych substancji określenia
„idiolity”.
Wynikiem tego odchylenia jest ograniczone lub nawet odosobnione wy­
stępowanie niektórych substancji wtórnych w świecie roślinnym.
Główne grupy biogenetyczne substancji wtórnych u roślin można sklasyfiko­
wać następująco:
1) substancje wywodzące się z metabolizmu podstawowego cukrów,
2) substancje powstałe w wyniku przemian aktywnego octanu (tj. jednostki
dwuwęglowej C2), tzw'. acetogeniny lub poliketydy,
3) substancje powstałe w wyniku przemian aktywnego izoprenu (jednostki
pięciowęglowej C5), tzw. izoprenoidy,
4) substancje wywodzące się biogenetycznie z kwasu szikimowego (pochodne
fenylopropanu),
5) substancje powstałe w wyniku przemian aminokwasów',
6) substancje, których powstanie ma charakter złożony, tj. w których
wytwarzaniu biorą udział prekursory należące do 2 wymienionych w pun­
ktach 1 -5 typów.
Te zasadnicze grupy biogenetyczne substancji wtórnych można by uzupełnić
mniej częstymi typami przemian biochemicznych, w których uczestniczą np.
jednostki jednowęglowe C,, np. formaldehyd, grupy metylowe metioniny lub
choliny. Oczywiście można do nich również włączyć udział dwutlenku węgla jako
jednostki jednowęglowej podstawowej dla całego świata roślinnego.

46
 Jednostki trójwęglowe C3, np. aktywny malonian (malonylo-CoA),
kwas propionowy i inne kwasy trójwęglowe z cyklu kwasów trójkarbok-
sylowych, glicerol itd., też mogą brać pewien udział w biosyntezie substancji
wtórnych.
Rozpatrzmy bliżej procesy biogenetyczne związane z grupami wymienionymi
w punktach 1-6.

12.2.1
Substancje wywodzące się biogenetycznie
z cukrów

W ten sposób powstają głównie substancje podstawowe z grupy węglowodanów,

a następnie różne pochodne cukrów prostych, takie jak dcoksycukry (składniki
glikozydów nasercowych), alkohole cukrowe, aminocukry, cyklitole, kwasy
uronowe i polisacharydy śluzów roślinnych. W wielu przypadkach substancje te
mają charakter wtórnych metabolitów. Specjalne znaczenie ma wtedy proces
glikozydacji i związana z nim biosynteza glikozydów. Kwasaskorbowy powstaje
również na tej drodze biogenetycznej. Istotną rolę w tych przemianach od­
grywają „aktywowane” cukry proste w postaci odpowiednich nukleoty-
dodifosforanów, głównie glukoza w postaci urydynodifosforanu (UDPG),
guanidynodifosforanu (GDPG) i adenozynodifosforanu (ADPG), rzadziej
w postaci tymidynodifosforanu (TDPG) i deoksvurydvnodifosforanu
(dUDPG).

V Z.

Urydynodifosforan glukozy (U D P G )

Połączenie takie tworzą również inne cukry proste, m.in. galaktoza, fruktoza,
ksyloza, ramnoza, arabinoza, kwasglukuronowy. kwas galakturonowy. acetylo-
glukozamina i in.
Za pośrednictwem tych połączeń i przy udziale enzymów mogą następować
przekształcenia poszczególnych cukrów prostych, ich połączenia w oligocukry
i wielocukry, a także połączenia z aglikonami w postaci glikozydów.

47
U 2.2.2
Substancje wywodzące się z aktywnego
octanu — acetogeniny (poliketydy)
Powstawanie aktywnego octanu, czyli acetylokoenzymu A, opisano na str. 44.
W ramach przemian octanu powstają m.in. kwasy tłuszczowe nasycone i niena­
sycone oraz ich estry (lipidy i związki pokrewne), pochodne acetylenu (poliacety-
leny), floroglucydy, poliketokwasy, kwasy porostowe, kwasy goryczowe chmie­
lu. niektóre pochodne pirydyny, m.in. alkaloidy Conium maculatum (Apiaceae),
antybiotyki: tetracykliny i gryzeofulwina, pochodne y-chromanu, benzenu,
naftalenu, antrachinonu. W niektórych przemianach octanowych biorą również
udział jednostki C3 malonylo-CoA lub kwasu propionowego (np. biosynteza
erytromycyny, pierścienia A flawonoidów). W wielu wymienionych procesach
biosyntezy następuje cyklizacja pierścienia aromatycznego, np. pierścienia
floroglucyny z 3 jednostek acetylo-CoA.

| 12.2.3
Izoprenoidy
Podstawowy prekursor tego typu przemian biochemicznych — „aktywny
izopren”— jednostka Cj, czyli izopentenylofosforan (1PP), powstaje również
z acetylo-CoA w wyniku następujących reakcji:
CH,
H 3c o h
tiolaza + C H jC O —C o A
C H jC O —CoA Ć = 0 CO r-CoA HOOC ,c: CO ^ CoA
X ch2 CH, CH 2
A cetyło-CoA Acetoacetyło-CoA P-Hydroksy- ?-m etyłoglutarylo-CoA

H jC OH HjC OH
+2H 2 A TP
HOOC^ \ / HC=0 HOOC c h 2o h

CHj CH2 x ch 2 ch 2
Kw as mcw aldynow y Kw as m ew alonow y (MVA>

HjC OH H jC
-C O ,
-H,0 CL OL
H0 0 V \ ^ OPP ATP h 2C
iN_/ V
CH2 OPP
Pirofosforan M V A Uopcntenylopirofosforan
(a k ty w n y ijop rcn ’ 1

H ,C
ę. c h 2
/ \
HjC CH OPP
D im e ty lo a llilo p iro fo sfo ra n

Biogeneza izoprenoidów

48
 Uboczną możliwością jest wytworzenie się produktu pośredniego p-hydro-
ksy-P-metyloglutarylo-CoA z leucyny.
Do grupy biogenetycznej izoprenoidów zaliczają się ważne w farmakognozji
związki: monoterpeny, seskwiterpeny, di-, tri-, tetra- i politerpeny, steroidy,
irydoidy i inne terpenoidy, m.in. alkaloidy terpenoidowe.
Główną reakcją biochemicznych przemian aktywnego izoprenu jest polimery­
zacja jego 5-węglowych jednostek, głównie na związki C,0, C15, C , C30, C,0
20

i cyklizacja (np. triterpenów ze skwalenu).

112 .2.4 1
Biogenetyczne pochodne
kwasu szikimowego

Szlak biogenetyczny prowadzący poprzez kwas szikimowy i choryzmowy,

stanowiące główne metabolity pośrednie, jest podstawową drogą biosyntezy
związków aromatycznych, a zwłaszcza pochodnych fenylopropanu. Wiąże się on
bezpośrednio z podstawowym metabolizmem węglowodanów przez fosforylo-
waną tetrozę, tj. 4-fosforan erytrozy oraz fosfoenolopirogronian (p. str. 36).
Spośród pośrednich produktów tego szlaku przemian zwraca uwagę kwas
5-dehydrochinowy, z którego przez redukcję powstaje kwas chinow-y, tworzący
przez połączenie z kwasem kawowym depsyd zwany kwasem chlorogenowym,
bardzo częstym składnikiem chemicznym roślin nasiennych. Kluczowym produ­
ktem pośrednim tego szlaku jest kwas choryzmowy, jako prekursor m.in.
aromatycznych aminokwasów tryptofanu (poprzez kwas antranilowy),
fenyloalaniny i tyrozyny. Z kolei te dwa ostatnie aminokwasy przez deaminację
tworzą kwas cynamonowy lub kwas jp-kumarowy i dalsze pochodne, tj.
odpowiednie fenolokwasy, kumaryny, lignany i in. związki aromatyczne, w tym
liczne substancje określane jako pochodne fenylopropanu C6- C 3, np. wchodzą­
ce w skład flawonoidów.
Znany jest też mechanizm biochemiczny powodujący skrócenie łań­
c u c h a bocznego kwasu cynamonowego o jeden do trzech atomów węgla,
prowadzący do wytworzenia związków aromatycznych typu C6C2, C6C|, Q« np.
pochodnych kwasu benzoesowego. Ta kilkuetapowa przemiana odbywa się
przez połączenie estrowe z koenzymem A, który następnie jest odszczepiany
w postaci acetylokoenzymu A. co równa się skróceniu łańcucha bocznego o dwa
atomy węgla.
Należy zauważyć, że związki aromatyczne mogą być biosyntetyzow'ane
również w drodze przemian aktywnego octanu (p. w'yżej).

4 FarniAkogno/ja 49
(p Y -O -C H ,
W | yW _ /CO OH
H O -C H c ' + 0 -O C
M/ ^CH,
Y OH
4-Fostoran erytrozy Fosfocnolopifogfooian
/
/CO OH
* 0=C^
0 -O C j H , ^CH

H O -C H H° ' > ^ LJ
M

'OH
OH
Kwas 5-dehydrochinowy

CO O H

cr '° H
OH
Kwas 5dehydroszik»mowy

OH
COOH Kwas wikimowy
>H I

CO O H

Kw as salicylow y

C>xCOOH
Alkaloidy
HOOC .C H jC —C O O H

t
Fenyłoalanina

Kwas antramtowy
I
Kwa? cynamonowy
Kwas pcnfenowy Tyroyn a
Tryptofan
NH2
Kwa* ^-aminobenzoesowy
Kw as p komarowy

Droga biogenetyczna kwasu szikimowego

| 12 .2.5 ]
Biogenetyczne pochodne aminokwasów
Ta grupa biogenetyczna obejmuje liczne związki azotowe, przede wszystkim
aminy i alkaloidy, peptydy, a także nitrylozydy (glikozydy cyjanogenne)
i glukozynolaty. Z aminokwasów w wyniku dekarboksylacji (zwykle enzymaty­
cznej) powstają aminy biogenne, które często biorą udział w biosyntezie dalszych
związków azotowych — alkaloidów.
Specjalne znaczenie biogenetyczne mają aminokwasy aromatyczne: tryp-
tofan, fenyloalanina i tyrozyna — o których wspomniano wyżej — gdyż są one
z kolei biosyntetyzowane w drodze biogcnctycznej kwasu szikimowego. Udział
poszczególnych aminokwasów w biosyntezie alkaloidów został omówiony
w rozdziale o biogcnezie alkaloidów.
Typowymi biogenetycznymi pochodnymi aminokwasów są peptydy i polipe-
ptydy, a spośród nich niektóre roślinne związki toksyczne (np. grzybowe
amatoksyny i falotoksyny), antybiotyki peptydowe, penicyliny i cefalosporyny,
a także toksyczne białka toksalbuminy i związki makrocząsteczkowe, takie
jak fitoaglutyniny (lektyny), glikoproteiny, chromoproteiny i in.

1 2 . 2.6
Substancje o złożonym pochodzeniu
biogenetycznym
Do tej grupy zaliczono substancje wytworzone z udziałem różnych jednostek
biogenetycznych. Na przykład biosynteza flawonoidów łączy przemiany po­
chodnych kwasu cynamonowego z jednostkami malonowymi. W istocie ten typ
biosyntezy łączy się przez kwas szikimowy z drogą biogenetyczną, w której
jednym z produktów pośrednich jest fenyloalanina.
Inny typ złożonego pochodzenia biogenetycznego stanowią niektóre al­
kaloidy indolowe, w których obok fragmentu pochodnego tryptaminy (tryp-
tofanu) występuje fragment izoprenoidowy C9 10.
Podobnie glikozydy mogą powstawać w wyniku różnych przemian bio­
genetycznych, z których jedne dotyczą aglikonu, inne — cukrów i glikozydacji.

h3 i
Substancje podstawowe

I 13-1 l
Węglowodany i związki pokrewne
Nazwą węglowodanów obejmowana jest duża grupa związków naturalnych,
a mianowicie substancje o charakterze cukrów i związków pokrewnych, a także

4* 51
ich polimery, które w olbrzymiej większości odpowiadają wzorowi ogólnemu
C„(H20),„.
Pod względem budowy chemicznej przedstawiają one produkty utlenienia
wielowartościowych alkoholi — są to więc polihydroksyaldehydy lub polihyd-
roksyketony, lub też substancje o zbliżonej budowie.
Do grupy tej zaliczane są też niektóre substancje naturalne bezpośrednio
związane z cukrami, lecz zawierające wodór i tlen w nieco innym stosunku, niż
wyżej podano, a także zawierające inne pierwiastki, np. azot lub siarkę.
W zasadzie węglowodany należą do produktów podstawowego metabolizmu
roślin, stanowiąc substancje odżywcze, zapasowe lub budulcowe komórek
i tkanek roślinnych, wchodzą też w skład istotnych dla procesów życiowych
organizmu kwasów nukleinowych. Niektóre jednak węglowodany mają specjal­
ny charakter, nie występując powszechnie, np. deoksycukry wchodzące w skład
glikozydów nasercowych, charakterystycznych metabolitów niektórych tylko
gatunków roślin.

W ła ś c iw o ś c i fiz y k o c h e m ic z n e

Węglowodany mają wiele charakterystycznych cech fizykochemicznych pozwala­

jących wyodrębnić je jako osobną grupę. Ogólną reakcją barwną wskazującą na
obecność węglowodanów jest reakcja Molischa: roztwór alkoholowy a-naftolu
lub tymolu z dodatkiem kilku kropli stężonego kwasu siarkowego w obecności
związków węglowodanowych baw i się na czerwono lub czemonofioletowo.
Struktura chemiczna węglowodanów wykazuje dużą różnorodność pod
względem form przestrzennych, jakie mogą przybierać poszczególne związki
(zwłaszcza cukry proste) w zależności od warunków, w jakich występują.
Dotyczy to zwłaszcza tautomerycznych form łańcuchowych i cyklicznych.
W związku z tym istnieje wiele możliwych form zapisu wzorów strukturalnych
poszczególnych cukrów (p. str. 55). Formy cykliczne cukrów powstają przez
wytworzenie się wewnątrzcząsteczkowego wiązania półacetalowego między
jedną z grup hydroksylowych a grupą aldehydową lub ketonową. Powstały w ten
sposób układ cykliczny może być 5-członowy (furanozy) lub 6-członowy
(piranozy).
Formy cykliczne cukrów prostych tworzą stosunkowo łatwo połączenia
glikozydowe z innymi cukrami, tzw. holozydy, lub z substancjami mającymi
w cząsteczce ugrupowanie R-OH, R-NH, R-SH, R-CH, tzw. heterozydy (bliższe
szczegóły w rozdziale „Glikozydy”, p. str. 146). Z punktu widzenia farmako-
gnozji heterozydy mają duże znaczenie, ponieważ wiele związków czynnych
surowców roślinnych występuje właśnie w postaci heterozydów.

R o z p o w s z e c h n ie n ie w p rzy ro d zie

Węglowodany należą do najważniejszych substancji roślinnych, stanowiąc

zarówno materiały budulcowe komórek roślinnych (celuloza, hemiceluloza,
pektyny), materiały energetyczne i zapasowe (skrobia, inulina, glikogen, cukry
proste i złożone), jak i substancje specjalne, wykazujące wyraźne działanie
farmakologiczne.

52
 Chemia węglowodanów jest działem chemii organicznej i jest obszernie
traktowana w podręcznikach tej dyscypliny. W tym podręczniku zostanie
omówiona tylko w zakresie związanym z farmakognozją.

B io g e n e za

Biogeneza węglowodanów jest ściśle związana z procesem fotosyntezy. Wśród

podstawowych produktów fotosyntezy roślin typu C3 znajduje się przede
wszystkim aldehyd 3-fosfoglicerynowy, 6-fosforan fruktozy i 6-fosforan gluko­
zy, poza tym inne cukry proste — tetrozy, pentozy, heksozy, heptozy — w po­
staci fosforylowanej. Cukry proste pod wpływem enzymów tworzą połączenia
o typie holozydów — oligosacharydy (np. sacharoza), a w wyniku polimeryzacji
— polisacharydy (wielocukry).
Głównym produktem wyjściowym dla przemian biochemicznych cukrów jest
glukoza połączona z urydynofosforanem w postaci wysokoenergetycznego
związku UDPG (p. str. 47), zwanego aktywną glukozą. Poprzez ten związek
tworzą się m.in. inne heksozy i pentozy.
Pentozy oraz tetrozy mogą również wytwarzać się w tzw. oksydacyjnym cyklu
pentozowym.

P o d z ia ł

Węglowodany dzieli się na następujące grupy chemiczne:

1) monosacharydy — cukry proste o cząsteczce nie ulegającej hydrolizie,
2) oligosacharydy — cukry złożone z 2 —10 cząsteczek cukrów prostych
połączonych glikozydowo, ulegające hydrolizie uwalniającej poszczególne
monocukry,
3) polisacharydy — wielocukry złożone z licznych cząsteczek cukrów pro­
stych.
Zazwyczaj pierwsze dwie grupy węglowodanów określa się ogólną nazwą
„cukry” — mają one wyraźnie słodki smak i są w zasadzie dobrze rozpuszczalne
w wodzie. Właściwości polisacharydów są natomiast odmienne, ponieważ są one
trudniej rozpuszczalne w wodzie, pozbawione słodkiego smaku i trudniej wchodzą
w reakcje chemiczne. Właściwości te zależą w dużym stopniu od wielkości
cząsteczki, typu wiązania glikozydowego, a także od struktury II i III-rzędowej.

113.1.1 |
Monosacharydy
Grupa monosacharydów obejmuje najprostsze węglowodany roślinne — od 3 do
7 atomów węgla — określane jako cukry proste:
triozy — C3
tetrozy — C4

53
 pentozy — C5
heksozy — C6
heptozy — C7
Szkielet węglowy jest uzpełniony hydroksylowymi grupami alkoholowymi
>raz jedną grupą aldehydową (aldozy) lub ketonową (ketozy).
Wszystkie monosacharydy zawierają w cząsteczce asymetryczny atom węgla,
ą więc optycznie czynne. Symbolem ( + ) są oznaczane związki prawoskręlne,
: ( —) — lewoskrętne.
Najprostszy związek tej grupy — aldehyd glicerynowy — występuje w 2 po-
taciach enancjomerycznych: jako aldehyd D-glicerynowy i jako aldehyd
^-glicerynowy.

O I
W/
ce° U— CHjOH
i1
1
l-<p-OH ho- c - h c=o
I I
CH2OH CHjOH CHjOH
Aldehyd Aldehyd D ihydroksy­
D -glicery­ L-glicery- aceton
now y now y

Wszystkie inne monosacharydy o dłuższym łańcuchu węglowym są zaliczane

lo serii D lub L — w zależności od tego, czy są pochodnymi D- czy L-aldehydu
Glicerynowego. Większość roślinnych monosacharydów należy do serii D.
Jznaczenia D lub L nie wiążą się zupełnie ze skręcalnością optyczną, która
vyraża się znakami ( + ) lub ( —).
W zakresie fitochemii farmaceutycznej monosacharydy odgrywają rolę jako
kładniki części cukrowej różnego typu glikozydów (np. nasercowych, flawonoi-
lowych, antrochinonowych, saponinowych, kumarynowych). Ostatnie badania
itochemiczne wykazują, że wiele związków chemicznych w roślinach występuje
v postaci glikozydów. Jest to zapewne jedna z form wiązania niektórych
ubstancji roślinnych, a także forma zwiększania ich rozpuszczalności w środo-
viskach wodnych.
Ze względu na swój charakter podstawowy monosacharydy są składnikami
tażdej żywej komórki. Jednak rodzaj występujących w roślinie cukrów i stopień
ch nagromadzenia jest różny.
W stanie wolnym występują w roślinach kwiatowych głównie heksozy:
D-glukoza, D-mannoza, D-galaktoza i D-fruktoza (rzadko L-ramnoza). Inne
nonosacharydy występują zazwyczaj jako składniki heterozydów lub polisacha-
ydów.
Najprostszymi 3-węglowymi przedstawicielami monosacharydów są: aldehyd
dicerynowy — najprostsza aldoza — oraz dihydroksyaceton — najprostsza
:etoza.
Dalsze zwiększenie liczby atomów węgla i rozwinięcie łańcucha węglowego
jrowadzi do struktury dalszych monosacharydów — tetroz, pentoz, hektoz
heptoz. Niektóre reakcje chemiczne właściwe aldehydom nie potwierdzają
ednak łańcuchowej budowy monosacharydów. Opierając się navtym, Tollens
1883) przyjął, że mają one budowę pierścieniową i występują w postaci

>4
 pólacetalowej. Została ona następnie przedstawiona przez Hawortha jako
O-heterocykliczna struktura furanowa lub piranowa. Dlatego w 6-węglowych
cukrach (heksozach) rozróżnia się oprócz formy łańcuchowej cykliczne struk­
tury piranoz i furanoz. Formy cykliczne pozostają w równowadze z formami
łańcuchowymi (są to formy tautomeryczne). W roślinach występuje głównie
struktura piranozowa (6-czlonowa). Ponadto w zależności od konfiguracji przy
C| — wyróżnia się odmiany a i p.
.o
H— Ć -O H H -Ć -O H
» r* H 11 11
H -C -O H H -C -O H H - C — OH f
2| 3|
C

1
H O -C -H H O -C -H

X
n
X
0
3I 31 3i
H -C -O H H -C -O H H - C -------------
4I *1 41
h - c - o h Wn r
l H - C — OH
S| 51
C H jO H C H jO H C H 2O H
6 6 6
Forma łańcucho- Formy cykliczne
wa piranozowa furanozowa

HOx y H
O
X
/ \

.C
V

l\ >
-O

I
Odmiana a Odmiana (3

W formie pierścieniowej wzór formy piranozowej według Hawortha przed­

stawia się następująco:

a-D -G lukopiranoza

' Pierścień tetrahydropiranowy ma w zasadzie podobną do cykloheksanu

budowę i występuje w formie krzesełkowej (wzór konformacyjny):

Wszystkie monosacharydy mają smak mniej lub więcej słodki, są dobrze

rozpuszczalne w wodzie. Mają właściwości redukujące. W celu wykazania tych
właściwości jest stosowany odczynnik Fehlinga zawierający sole miedzi dwuwar-

55
tościowej (Cu2+) w roztworze zasadowym, które ulegają zredukowaniu do tlenku
miedzi (I) (Cu20), wydzielającego się w postaci ceglastopomarańczowego osadu.
Liczne monosacharydy ulegają fermentacji alkoholowej: glukoza, fruktoza,
mannoza, słabiej galaktoza. Ramnoza ulega fermentacji tylko pod wpływem
niektórych drobnoustrojów.

P e n to zy i m e ty lo p e n to zy

L ( + ) - A r a b i n o z a [1] — występuje w postaci wolnej (niektóre gumy roślinne)

i związanej glikozydowo (arabinozydy), a także w polisacharydach (arabany)
i śluzach. Znana też jest w formie D( —) — w glikozydach antrachinonowych
rodzaju Aloe (Liliaceae).
L( + ) - K s y 1o z a [2] — spotykana rzadko w roślinach — wchodzi w skład
disacharydu prymwerozy, ponadto występuje w składzie saponin (digitonina),
polisacharydów (ksylanów), substancji gumowych i pektynowych, również
hemiceluloz.
D( —) - R y b o z a [3] — występuje głównie tylko w kwasach nukleinowych
(nukleozydy), niektórych koenzymach, witaminie B,2. W stanie wolnym wy­
stępuje jako piranoza.
L( + ) - R a m n o z a [4] — metylopentoza, inaczej 6-deoksyheksoza. Wy­
stępuje często w glikozydach flawonowych i innych (ramnozydy), w postaci
wolnej jest spotykana w sumaku Rhus toxicodendron (Anacardiaceae).
L( —) - F u k o z a [5] również metylopentoza; jako wolna jest spotykana
w glonach (Fucus vesiculosus), grzybach. Wchodzi czasem w skład polisachary­
dów grzybowych. Nie występuje w roślinach nasiennych.
D( + ) - T e w e t o z a [6] — 6-metylopentoza o charakterze eteru metylowego.
Wchodzi w skład niektórych glikozydów nasercowych występujących w rodzaju
Thevetia (Apocynaceae).

HO

OH OH
(5-L-Arabinoza [1] a-D-Ksyloza [2] p-L-Ryboza [3]

HO

a-L-Ram noza [4] a-D-Fukoza [5] cc-D-Tewetoza [6]

56
H eksozy

D( + ) - G l u k o z a [7] — inaczej dekstroza, cukier gronowy. Cukier prosty

o podstawowym znaczeniu jako główny produkt fotosyntezy. Najbardziej
rozpowszechniona substancja roślinna, występująca w postaci wolnej lub
w postaci dwucukrów (sacharoza, maltoza, laktoza, celobioza), oligo- i polisa­
charydów (skrobia, glikogen, lichenina, celuloza) oraz licznych glikozydów.
Glukoza może przybierać formy cykliczne (str. 55).
W przyrodzie występuje głównie jako glukopiranoza. W połączeniach
glikozydowych występuje najczęściej typ połączenia (3-glikozydowego.
Glukoza otrzymywana jest głównie przez hydrolizę skrobi ziemniaczanej.
Hydroliza skrobi przeprowadzana jest enzymatycznie przez zastosowanie
a-amylazy i amyloglukozydazy lub też dwustopniowo z zastosowaniem kwasu,
a następnie amyloglukozydazy (otrzymywanej z grzyba pleśniowego Aspergillus
niger). Po oczyszczeniu i zagęszczeniu hydrolizatu otrzymuje się glukozę
w postaci uwodnionej (monohydratu). W lecznictwie stosuje się glukozę głównie
w postaci bezwodnej do iniekcji w roztworach wodnych. Glukoza jest artykułem
farmakopealnym (Glucosum, FP V). Jest około '/3 mniej słodka od sacharozy.
Glukozę stosuje się doustnie jako środek energetyczny, odżywczy — w wysił­
kach fizycznych, wyczerpujących chorobach przebiegających z gorączką, w in­
fekcyjnych biegunkach, w postaci iniekcji (roztwory 40-50% ) w celu obliteracji
żył, a zewnętrznie w hipertonicznych roztworach lub w postaci maści w źle
gojących się ranach i wrzodach. Ponadto w płynach infuzyjnych do odżywiania
parenteralnego lub rektalnego; w chorobach serca często z dodatkiem glikozy­
dów nasercowych.
D (+ ) - G a la k t o za [8] — występuje w licznych glikozydach (galaktozy-
dach), śluzach i gumach roślinnych, też w polisacharydach (galaktanach),
hemicelulozach. Otrzymywana przez hydrolizę cukru mlecznego laktozy.
Służy do badań diagnostycznych czynności wątroby. L( —)-Galaktoza występuje
związana w niektórych śluzach, np. lnu zwyczajnego Linum usitałissimum
(Linaceae), a także w agarze.
D( -F) - M a n n o z a" [9] — występuje przeważnie związana z polisacharydach
(mannanach), często w ścianach komórkowych glonów i w śluzach.
D( —) - F r u k t o z a [10] — inaczej lewuloza, cukier owocowy. Należy do
szeregu D, ale jest lewoskrętna. Występuje często w postaci wolnej w sokach
owocowych, w dwucukrze sacharozie, w glikozydach, a także polisacharydach
(fruktanach), szczególnie w rozpowszechnionej inulinie [61]. Ma charakter
ketoheksozy (grupa karbonylowa). Znana w formie piranozowej i furanozowej.
Stosowana w lecznictwie w intoksykacjach wątroby, a także w dietach cukrzy­
cowych (tylko jako fruktofuranoza). Otrzymywana przez hydrolizę inuliny lub
sacharozy. Jest bardziej słodka od sacharozy.
L( —) - S o r b o z a [11] — występuje w owocach jarzębiny Sorbus aucuparia
(Rosaceae). Może być otrzymana w drodze biotransformacji z L-sorbitolu przez
bakterie Acetobacter suboxydans. Stanowi materiał wyjściowy do syntezy kwasu
askorbowego.
D( + )- G 1 u k o z a m i n a J 1 2 ] — aminocukier będący podstawowym skład­
nikiem budowy polisacharydu chityny [60], stanowiącego zasadniczy element
budowy ścian komórkowych u grzybów i niektórych bakterii.

57
 HO

p-D-Fruktoza [10] a-L-Sorboza [11] p-D-Glukozamina [12]

C u k i e r i n w e r t o w a n y jest cząsteczkową mieszaniną D-glukozy

[-fruktozy powstałą w wyniku hydrolizy sacharozy [35]. Hydroliza taka zachodzi
od wpływem kwasów lub specyficznych enzymów, np. inwertazy. Cukier
wertowany skręca płaszczyznę światła spolaryzowanego w lewo, na skutek silnej
woskrętności. Obfitym naturalnym źródłem tego cukru jest miód pszczeli.

lió d p szcze li (M e l)

‘st to produkt wytwarzany przez pszczoły Apis mellifica z zebranego przez nie
:ktaru z kwiatów roślin miododajnych, a także niektórych wydzielin wy-
ępujących na liściach drzew iglastych. W Polsce ważniejszymi roślinami
iododajnymi są: rzepak, koniczyny, lipy i gryka. W związku z pochodzeniem
yróżniane są odpowiednie gatunki miodu. Naturalny miód kwiatowy zawiera
vykle ziarna pyłku roślin, z których został zebrany nektar. Umożliwia to
ikroskopowe rozpoznanie pochodzenia miodu, a także odróżnienie natural­
no miodu od sztucznego.
Drzewa iglaste dostarczają tzw. miodu spadziowego, zbieranego przez
izczoły z wydzielin pasożytujących na liściach tych drzew owadów (mszyc lub
erwiów), zmieszanych z wyciekającym — na skutek nakłucia owadów
- sokiem komórkowym.
Głównym składnikiem miodu jest c u k i e r i n w e r t o w a n y (70-80%),
iwstały w wyniku przemian fermentacyjnych w przewodzie pokarmowym
izczół, ponadto miód zawiera około 1,3% sacharozy i 7,3% maltozy, nieco
innych węglowodanów (dekstryny), kwasów organicznych, barwników, sub­
stancji białkowych, enzymów, witamin A, B2, B6, C, substancji azotowych, wśród
nich acetylocholinę [655] i cholinę [60] oraz wodę (do 20%). Zawartość popiołu
0,1-0,8% .
Miód jest znanym produktem spożywczym, a także leczniczym o dużej
wartości odżywczej, szczególnie zalecanym dla osób o osłabionym mięśniu
sercowym i systemie nerwowym, a także w chorobach wątroby. Stosowany jest
też tradycyjnie w przeziębieniach, kaszlu, chrypce. Ma też pewne właściwości
antybiotyczne, stąd stosowany jest niekiedy do leczenia ran.
Miód oczyszczony (Mel depuratum) — pozbawiony jest domieszek, takich jak
woski, substancje białkowe, pyłki kwiatowe — przez ogrzewanie, klarowanie
i zagęszczanie w temperaturze poniżej 40°C.

F ig i (C a ricae)

Osadniki owocostanowe figi pospolitej Ficus carica L. (Moraceae) — małego

drzewa z rejonu Morza Śródziemnego i płd.-zach. Azji — są produktem
spożywczym obfitującym w cukier inwertowany (około 50%), zawierają po­
nadto śluz, pektyny i kwasy organiczne. Są łagodnym środkiem przeczysz­
czającym.

D e o k sy c u k ry

Deoksycukry są to cukry proste, w których jedna lub więcej grup wodoro­

tlenowych jest zredukowana. Taki charakter mają m.in. 6-deoksyheksozy
z końcową grupą CH3, np. L-ramnoza lub L-fukoza (p. wyżej). Ze względów
farmakognostycznych istotne znaczenie mają monocukry o zredukowanej
cząstecze w pozycji 2, tj. 2-deoksycukry, występujące głównie w części cukrowej
glikozydów nasercowych. Związki te dają charakterystyczne odczyny barwne,
m.in. znaną reakcję Kellera-Kilianiego, stosowaną do wykrycia tych glikozy­
dów. Odrębne znaczenie biologiczne ma 2-deoksyryboza.
D( + )- D i g i t o k s o z a [13] — inaczej deoksyramnoza, ma zredukowaną
grupę C H -O H do grupy metylenowej CH^w pozycji 2. Występuje w glikozy­
dach kardenolidowych naparstnicy purpurowej Digitalis purpurea i wełnistej
Digitalis lanata (Scrophulariaceae).
D( + ) - C y m a r o z a [14] — ma charakter eteru metylowego digitoksozy.
Występuje w glikozydach kardenolidowych Strophantus sp. (Apocynaceae),
m.in. w strofantynie K.
D( + )- D i g i t a l o z a [15] — występuje w glikozydach kardenolidowych
rodzaju Digitalis.
D( + ) - S a r m e n t o z a [16] — ma charakter eteru metylowego. Wchodzi
w skład glikozydów steroidowych Strophanthus sp. (Apocynaceae).
L( + ) - 0 1 e a n d r o z a [17] — występuje w części cukrowej glikozydów
kardenolidowych oleandra Nerium oleander (Apocynaceae).
D( + ) - D i g i n o z a [18] — występuje w składzie niektórych glikozydów
kardenolidowych w rodzaju Digitalis (Scrophulariaceae), Nerium oleander
i Strophanthus sp. (Apocynaceae).

59
 12 - P ejp k s y - D_-ry h n ? a [19] — deoksypentoza. Jest składnikiem kwasów
deoksyrybonukleinowych (DNA).

OH

P-D-Sarmentoza [16] p-L-Oleandroza [17] p-D-Diginoza [18]

C u k ry o ro z g a łę z io n y m ła ń c u c h u w ę g lo w y m

Przedstawicielami tego rodzaju cukrów prostych są m.in. apioza oraz streptoza.

D - A p i o z a ,[20] — o pięciowęglowym rozgałęzionym łańcuchu, występuje
w niektórych glikozydach, np. apiinie (pochodnej apigeniny), w owocach i zielu
pietruszki Pelroselinum sativum (Apiaceae).
L - S t r e p t o z a 1 [21] — z grupą formylową w pozycji 3, istotny składnik
aminoglikozydowego antybiotyku — streptomycyny [903].

>0
H e p to z y

S e d o h e p t u l o z a J22] ketoza — jeden z produktów fotosyntezy (w postaci

fosforylowanej). Chemotaksonomicznie charakterystyczna dla rodzin Saxif-
ragaceae oraz Crassulaceae, w których występuje zamiast innych cukrów.

P o c h o d n e m o n o s a c h a ry d ó w

Alkohole cukrowe

Przez redukcję grupy aldehydowej lub ketonowej cukrów prostych powstają

odpowiednie alkohole cukrowe. Mają one właściwości redukujące, m.in. redu­
kują amoniakalny roztwór azotanu srebra do metalicznego srebra. Nie ulegają
fermentacji. W świecie roślinnym są dość rozpowszechnione.
[ L - R y b i t o l (L-Adonitol) [23] — pięciowęglowy alkohol cukrowy, czyli
pentytol; występuję m.in. w miłku wiosennym Adonis vernalis (Ranunculaceae).
Optycznie nieczynny.
D - K s y 1i t o 1 [24] — pentytol powstający przy kwaśniej hydrolizie drewna,
odpowiadający D-ksylozie. Jest bardzo słodki, podobnie jak sacharoza. Może
być używany przez chorych na cukrzycę. Nie powoduje żadnych zmian
zawartości cukru we krwi.
D - M a n n i t o l [25] — jeden z najbardziej rozpowszechnionych alkoholi
cukrowych — heksytol, odpowiadający D-mannozie. Szczególnie rozpowszech­
niony wśród grzybów, glonów, bakterii i niektórych roślin nasiennych, np. jesion
mannowy Fraxinus ornus (Oleaceae) wydziela sok (po zatężeniu nazywany
manną — Manna) zawierający do 90% D-mannitolu, zawierają go również inne
gatunki jesionu oraz liczne gatunki z rodziny Scrophulariaceae.
D-Mannitol nie wchłania się z przewodu pokarmowego. Stosowany jest
w. lecznictwie jako łagodny środek przeczyszczający (ląxans), jako środek
dietetyczny w cukrzycy oraz w osmodiurezie. Pochodne mannitolu są stosowane
w chemioterapii nowotworów. Mannitol jest artykułem farmakopealnym (Mcm-
nitolum FP V).
| D - G l u c i t o l (D-Sorbitol) [26] — heksytol odpowiadający D-glukozie.
Występuje w owocach jarzębiny Sorbus aucuparia (Rosaceae) do 7%, owocach
głogu dwuszyjkowego Crataegus oxyacantha (Rosaceae) i innych owocach roślin
z rodziny Rosaceae. Może być łatwo otrzymany przez redukcję glukozy. Ma

61
znaczenie w przemyśle farmaceutycznym przy produkcji witaminy C (kwasu
askorbowego) i emulgatorów (Tween), jako środek słodzący dla diabetyków,
a także jako składnik odżywczych płynów do wlewów w żywieniu pozajelito­
wym. Może służyć jako namiastka gliceryny.
CHjOH CH2OH
I
CHjOH CH2OH H O -C -H H -C -O H
I
H O -C -H H—C -O H H O -C -H H O -C -H
I
HO-C^-H H O -C -H H -C -O H H - i- O H
I
H O -C -H H -C -O H H -C -O H H -C -O H
I
CH2OH CH2OH CH2OH CH 2OH
L-A don itol [23] D -Ksylitol [24] D -M ann ito l [25] D -Sorbitol [26]

C y k 1i t o 1e

Cyklitole są to wieloalkohole o strukturze cyklicznej pomiędzy węglami i C-l

i C-6 odpowiadające heksahydroksycykloheksanowi.
Cykloheksytol i n o z y t o l jest najważniejszym spośród tych związków.
Może występować w kilku izomerycznych postaciach. Najbardziej rozpowszech­
niony w świecie roślinnym i zwierzęcym jest mioinozytol.
aM i o i n o z y t o 1 [27] — zwany uprzednio mezoinozytolem — występuje
powszechnie wśródlroślin zarówno w postaci wolnej, jak i związany z kwasem
ortofosforowym, szczególnie często w nasionach jako fityna (sól wapniowa
i magnezowa kwasu inozytoheksafosforowego). Zawierają ją obficie też ziar­
niaki zbóż i drożdże piekarnicze. Mioinozytol ma charakter witaminy lub
czynnika wzrostowego dla niektórych mikroorganizmów i zwierząt. Używany
jako czynnik wzrostowy w hodowli tkanek roślinnych. Bierze udział w metaboli­
zmie tłuszczów w wątrobie — stanowi środek ochronny przeciw jej otłuszczeniu.
Biogenetycznie jest związany z D-glukozą.
Ostatnio zwrócono uwagę na niektóre niekorzystne właściwości soli Ca-Mg
kwasu inozytoheksafosforowego jako czynnika demineralizującego.

OH OH

H OH

M ioinozytol [27]

K w a s y u r o ń o we i a l d o n o w e
Przez utlenienie końcowej grupy alkoholowej heksoz powstają kwasy uronowe.
Mają one właściwości redukujące. Nie ulegają fermentacji. W świecie roślinnym
rozpowszechnione, zwłaszcza w kwaśnych polisacharydach śluzowych. W wyni­
ku utlenienia grupy aldehydowej heksoz powstają kwasy aldonóWe.

62
 K w a s D - g l u k u r o n o w y [28] powstaje przez utlenienie grupy
CH2OH w glukozie (glukopiranozie). Wchodzi w skład licznych śluzów, pektyn,
a także niektórych saponin. Otrzymywany przez hydrolizę gumy arabskiej
(Gummi arabicum).
-1 K w a s D - g l u k o n o w y [29] — powstaje przez utlenienie grupy al­
dehydowej D-glukozy w wyniku mikrobiologicznego utlenienia przez bakterie
octowe Acetobacter xylinum lub kropidlaka Aspergillus niger. Sposób ten jest
stosowany w przemyśle. W roślinach nie występuje. W lecznictwie stosowany
w postaci Calcium gljuconicumjako łatwo przyswajalna sól wapniowa. Występuje
w formie łańcuchowej.
K w a s D - g a l a k t u r o n o w y [30] — powstaje odpowiednio z D-galak-
tozy. Występuje bardzo często w składzie polisacharydów śluzowych, a także
w postaci soli wapniowych i magnezowych w pektynach i gumach.
- K w a s D - m a n n u r o n o w y [31] — odpowiadający D-mannozie. Wy­
stępuje w polisacharydach glonów w ścianie komórkowej. Wchodzi w skład
kwasu alginowego [70].

CHO COOH CHO

?U CHO
I
H -C -O H H -Ć -O H H O -Ć -H H -Ć -O H
I I
H O -C -H H O -C -H H O -C -H H O -C -H
I I I
H -C -O H H -C -O H H -C -O H H O -C -H
I I
H -Ć -O H H -C -O H H -C -O H H -C -O H
I I I
COOH C H 2O H COOH COOH
Kw as D -glukuro- Kwas D -glukonow y Kwas D-galakturo- Kwas D -m annuro­
now y [28] [29] now y [30] now y [31]

j.
Biogenetycznie z kwasami uronowymi związany jest kwas askorbowy, czyli
witamina C.

[ 13.1.2 j
Oligosacharydy

Cukry złożone z 2 -1 0 cząsteczek cukrów prostych, połączonych wiązaniem

glikozydowym a lub (3. W skład oligosacharydów wchodzą głównie heksozy
(czasem pentozy). Pod wpływem hydrolizy kwaśnej rozpadają się łatwo na
cukry proste. Oligosacharydy mają na ogół słodki smak, łatwo krystalizują
i rozpuszczają się w wodzie. W zależności od typu budowy mogą wykazywać
właściwości redukujące lub nie. W świecie roślinnym są rozpowszechnione,
aczkolwiek w większym stężeniu występują tylko w niektórych gatunkach ro­
ślin.

63
 D is a c h a r y d y

Cząsteczka złożona jest z 2 cukrów prostych jednakowych (np. D-glukozy

disacharydy homogenne) lub różnych (disacharydy heterogenne).
Wyróżnia się 2 typy wiązań cząsteczek cukrów prostych przez atom tlenu.
W typie pierwszym — zwanym typem maltozy — w wiązaniu glikozydowym
bierze udział tylko jeden hydroksyl półacetalowy, stąd też druga grupa
półacetalowa może przejść w formę aldehydową lub ketonową — wobec czego
disacharydy tego typu wykazują właściwości redukujące. W typie drugim
—zwanym typem trehalozy — w wiązaniu glikozydowym biorą udział grupy
półacetalowe obu cukrów prostych — stąd też te disacharydy nie wykazują
właściwości redukujących.
1 [ M a l t o z a [32] — cukier słodowy — stanowi połączenie 2 cząsteczek
D-glukozy. Jest D-glukopiranozylo-(l ->4)-glukopiranozydem. Powstaje w wy­
niku hydrolizy enzymatycznej (enzym amylaza) skrobi lub glikogenu. Jest
cukrem redukującym. Występuje w wyciągu słodowym (Extractum Maltis)
otrzymanym z kiełkującego jęczmienia w temperaturze 50-55°C. Poza tym
spotykana w korzeniach i kłączach niektórych roślin. Maltoza oraz wyciąg
słodowy wchodzą w skład niektórych odżywek dla dzieci.
T r e h a l o z a [33] — stanowi połączenie 2 cząsteczek a-D-glukopiranozy
pfzez wiązanie glukozydowe łączące węgle C-l. Nie ma właściwości redukują­
cych. Występuje w grzybach oraz u owadów.
C e 1o b i o z ą' [34] — stanowi połączenie 2 cząsteczek (3-D-glukozy (1 —►4)
typu maltozy. Wchodzi w skład polisacharydu celulozy — jako jednostka
disacharydowa. Wyjątkowo jest spotykana w części cukrowej glikozydów.
CH,OH

HO

OH CHjOH

Trehaloza [33]

CH,OH

OH

Celobioza [34]

64
 Ogółem jest znanych 11 disacharydów zbudowanych jedynie z cząsteczek
D-glukopiranozy. Powyżej omówiono 3 ważniejsze disacharydy tego typu.
Istnieje możliwość występowania różnych izomerycznych połączeń w tej grupie
substancji.
S a c h a r o z a [35] — cukier trzcinowy, cukier buraczany — stanowi
połączenie D-glukozy z p-D-fruktofuranozą. Nie ma właściwości redukujących.
Pod wpływem hydrolizy kwaśnej lub enzymatycznej (enzym inwertaza) ulega
rozkładowi na cukier inwertowany, stanowiący cząsteczkową mieszaninę
D-glukozy i D-fruktozy. Ze względu na słabą zdolność D-fruktozy do krys­
talizacji — źle krystalizuje. Sacharoza jest rozpowszechniona w całym świecie
roślinnym. Najważniejsze jednak źródła tego disacharydu to trzcina cukrowa
Saccharum officinarum (Poaceae) zawierająca do 16% sacharozy, korzenie
buraka cukrowego Beta vulgaris var. altissima Doli. (Chenopodiaceae) zawierają­
ce 16-22% sacharozy, sorgo Sorghum dochna (Poaceae), klon cukrowy Acer
saccharinum (Aceraceae). Ponadto znaczne ilości sacharozy występują w owo­
cach, np. jabłkach, śliwkach, bananach. W Polsce istotne znaczenie dla pro­
dukcji sacharozy ma burak cukrowy. Jest to dwuletnia roślina, która wytwa­
rza w pierwszym roku wegetacji zgrubiały korzeń z wyrastającą z niego ro­
zetą liści. W tym pierwszym roku wegetacji następuje zbiór korzeni bura­
czanych. Po umyciu i rozdrobnieniu są one ekstrahowane wodą w temperaturze
80°C. Surowy wyciąg wodny po oczyszczeniu i zagęszczeniu poddawany jest
krystalizacji. Część niekrystalizująca, brunatna, daje po zagęszczeniu tzw.
melasę.
Sacharoza rozpuszcza się bardzo łatwo w wodzie, bardzo trudno natomiast
w bezwodnym alkoholu. Ma olbrzymie znaczenie spożywcze. W organizmie
człowieka jest przyswajana dopiero po enzymatycznym rozkładzie przez wy­
stępujące w jelicie cienkim enzymy — sacharazy. W farmacji sacharoza
(,Saccharosum, FP V) ma zastosowanie jako podstawa do sporządzania syropów
(Simpi) i jako corrigens dla poprawy smaku leków.
L a k t o z a [36] — cukier mlekowy (Saccharum lactis FP V) stanowi
połączenie p-D-galaktozy (1 —►4) z D-glukozą (w postaci piranozowej). Wy­
stępuje w mleku wszystkich ssaków, np. w mleku krowim 4,5-5,5% , w mleku
kobiecym około 7%. W roślinach występuje rzadko, np. jako składnik nie­
których glikozydów nagietka (Calendula officinalis). Jest trudno rozpuszczalna
w wodzie. Enzymatycznie jest rozkładana przez specyficzny enzym — laktazę
((3-galaktozydazę). Występuje w dwóch anomerycznych formach jako a- i p-lak-
toza. P-laktoza jest istotnym składnikiem odżywek dla niemowląt, a-laktoza jest
często stosowaną substancją pomocniczą w farmacji do sporządzania tabletek
i rozcieńczeń substancji (trituratio), także w przyrządzaniu leków homeopatycz­
nych. Bakterie kwasu mlekowego (Lactobacillus) powodują fermentację laktozy
do kwasu mlekowego (Acidum lacticum FP V).
Laktoza ma słabe działanie przeczyszczające i normalizujące florę bakteryjną.
Preparaty zawierające liofilizowane bakterie kwasu mlekowego (np. Lakcid) są
stosowane w celu regeneracji flory bakteryjnej jelit w przypadku dłuższego
leczenia antybiotykami.
L a k t u l o z a [37] — połączenie P-D-galaktozy (1 —►4) z D-fruktozą, otrzy­
mywana przez epimeryzację laktozy z alkaliami, jest disacharydem nieprzy-
swajalnym w jelitach (brak odpowiedniego enzymu). Wywołuje osmotyczne

5 Farmakognozja 65
 Laktuloza [37]

działanie przeczyszczające (w dawkach 7-10 g). Stosowana w postaci syropu

(50%) w przewlekłych zaparciach i chorobach wątroby. Zmniejsza skłonność do
tworzenia się kamieni w pęcherzyku żółciowym.

Pr ymwe r oz a [38] — P-D-ksylozylo-(l -* 6)-D-glukoza. Występuje w niektórych

glikozydach, np. prymwerozydzie, monotropitozydzie, kwasie ruberytrynowym.
Ru ty noża [39] — P-L-ramnozylo-(l —»-6)-D-glukoza. Wchodzi m.in. w skład
szeroko rozpowszechnionego wśród roślin glikozydu — rutozydu (rutyny) i innych
glikozydów flawonoidowych.
Ge n c j o b i o z a [40] — |3-D-glukozylo-(l —►6)-D-glukoza. Występuje w niektórych
glikozydach (ginsenozydach, amigdalinie).
Sof or oz a [41] — P-D-glukozylo-(l -►2)-D-glukoza. Występuje w niektórych
glikozydach (np. ginsenozydach).
Ne o h e s p e r y d o z a [42] — a-L-ramnozylo-( 1-*■2)-D-glukoza. Występuje w gliko­
zydach narynginie, neohesperydynie.
S c i 11a b i o z a [43] — p-D-glukozylo-( 1—3)-L-ramnoza. Występuje m.in. w a-gli-
kozydzie — scylareninie A.

T ris a c h a ry d y

Ważniejsze z punktu widzenia farmakognozji:

Ge n c j a n o z a [44] — połączenie 2 cząsteczek glukozy i fruktozy. Występuje
w korzeniach goryczek Gentiana sp. (Gentianaceae).
R a f i n o z a [45] — połączenie galaktozy, glukozy i fruktozy. Występuje w nasionach
bawełny Gossypium sp. (Malvaceae), a w mniejszej ilości w różnych roślinach. W wyniku
częściowej hydrolizy rafinozy powstaje dwucukier — melibioza.
S o l a t o r i o z a [46] — połączenie glukozy, galaktozy i L-ramnozy. Wchodzi
w skład glikoalkaloidów solaniny i solasoniny występujących w rodzaju Solarium
(Solancaceae).
Li k o t r i o z a [47] — połączenie 2 cząsteczek glukozy z galaktozą. Wchodzi w skład
części cukrowej glikoalkaloidu steroidowego — tomatyny — występującego w pomido­
rach Lycopersicum esculentum (Solanaceae).

T e tra s a c h a ry d y

St a c hi oz a [48] — połączenie 2 cząsteczek galaktozy z glukozą i fruktozą. Wystę­

puje w korzeniach roślin z rodziny Wargowych (Lamiaceae), szczególnie w rodzaju
Stachys.

66
P e n ta s a c h a ry d y

We r b a s k o z a [49] — połączenie 3 cząsteczek galaktozy z glukozą i fruktozą.

Występuje m.in. w korzeniach dziewanny wielkokwiatowej Yerbascum thapsiforme
(Scrophulariaceae).

H e k sa sa ch a ry d y

Aj ugoz a [50] — połączenie 4 cząsteczek galaktozy z glukozą i fruktozą. Występuje

m.in. w korzeniach szałwii łąkowej Sahia pratensis (Lamiaceae).

A k a r b o z a [51] — oligosacharyd azotowy, otrzymany z hodowli nie­

których szczepów Actinomycetes, jest inhibitorem a-glukozydazy. Zmniejsza
zdolność trawienia węglowodanów. Stosowana w postaci preparatów (Gluco-
bay) w cukrzycy, otyłości i hiperlipemii.

13.1.3 |
Polisacharydy

Polisacharydy, czyli wielocukrowce, stanowią spolimeryzowane cząsteczki zło­

żone z co naimniei 10 cukrów prostych. Zazwyczaj są to związki o bardzo dużej
cząsteczce o budowie liniowej lub rozgałęzionej. Poszczególne cząsteczki cukrów
połączone wiązaniami a- lub (3-glikozydowymi.
W skład polisacharydów mogą wchodzić jednakowe cząsteczki cukrów
prostych — są to homopolisacharydy — bądź też cząsteczki różnych cukrów
prostych — nazywamy je wtedy heteropolisacharydami. Związki złożone
z samych cząsteczek glukozy nazywamy glukanami, galaktozy — galaktanami,
mannozy — mannanami itd. Właściwości fizykochemiczne polisacharydów
różnią się znacznie od właściwości mono- i oligosacharydów. Rozpuszczalność
w wodzie maleje ze wzrostem cząsteczki, podobnie zanika smak słodki. Również
zanikają właściwości redukujące. Polisacharydy mogą mieć charakter obojętny
lub kwaśny (wtedy, gdy w ich skład wchodzą również reszty kwasowe, np. SOj-
lub kwasy uronowe). Pod wpływem hydrolizy kwaśnej lub enzymatycznej
zachodzi rozkład polisacharydów na cukry prostsze o mniejszej cząsteczce,
czasem dwucukry (np. celulozy do celobiozy). Ostre warunki hydrolizy prowa­
dzą do cukrów prostych. Hydroliza enzymatyczna zachodzi często w żywych

5* 67
organach roślinnych i narządach zwierzęcych, jest też stosowana w przemyśle
w celu otrzymania produktów rozpadu polisacharydów (np. glukozy ze skrobi,
fruktozy z inuliny).
Polisacharydy stanowią głównie substancje budulcowe i zapasowe ko­
mórek roślinnych oraz zwierzęcych. Dlatego też są substancjami o niezwykle
szerokim rozpowszechnieniu, największym ze wszystkim związków natu­
ralnych.
U mszaków i roślin naczyniowych substancje budulcowe stanowią: celuloza,
pektyny, hemicelulozy, a zapasowe — skrobia (amyloza, amylopektyna),
fruktany; u brunatnie i krasnorostów substancjami budulcowymi są galaktany,
galaktomannany, alginiany, pektyny oraz celuloza, zapasowymi — skrobia,
mannany; u bakterii i grzybów substancje budulcowe stanowią: chityna,
celuloza, mannany, a zapasową — glikogen. Również u zwierząt występuje jako
substancja budulcowa chityna i celuloza (u bezkręgowców), a jako zapasowe
— glikogen, galaktany oraz mukopolisacharydy.
B i o g e n e z a polisacharydów, podobnie jak innych węglowodanów, jest
ściśle związana z cyklem fotosyntezy. Cukry proste biorą udział w biosyntezie
polisacharydów w formie aktywowanej, np. glukoza w postaci adenozynodifos-
foranu (ADP), guanidynodifosforanu (GDP) lub urydynodifosforanu (UDP).
Połączenia te, stanowiące tzw. aktywną glukozę, biorą udział w biosyntezie
skrobi (połączenie z ADP = ADPG), a także innych polisacharydów (połączenie
glukozy z GDP = GDPG i UDP = UDPG). W tworzeniu wiązań glikozydo-
wych typu 1-►41ub 1-*■6 biorą udział specyficzne enzymy.
Szczegóły biosyntezy poszczególnych polisacharydów muszą być rozpat­
rywane oddzielnie.
Polisacharydy nie mają na ogół właściwości substancji silnie fizjologicznie
czynnych. W ostatnim jednak czasie wykazano, że niektóre polisacharydy,
zawarte zarówno w grzybach, mikroorganizmach, a także roślinach wyższych
mają wyraźne w ł a ś c i w o ś c i i m m u n o t r o p o w e , tj. wpływają na reakcje
odpornościowe związane z systemem immunologicznym, i niektóre z nich
wprowadzono do lecznictwa jako leki immunoregulujące.
Poza wyżej wymienionymi właściwościami polisacharydy mają z n a c z e n i e
i z a s t o s o w a n i e w f ar macj i :
a) jako środki odżywcze (nutrientia) i dietetyczne (diaetetica), np. skrobie
różnych gatunków roślin, surowce zawierające inulinę;
b) jako surowce do produkcji licznych związków organicznych (np. glukozy,
fruktozy, maltozy, dekstryn) w procesach hydrolitycznych;
c) jako substancje wypełniające, odciągające wodę, spęczniające w produkcji
niektórych postaci leku (tabletki);
d) jako substancje ochronne, łagodzące, przeciwzapalne w zasypkach, pud­
rach, maściach;
e) jako środki zastępcze krwi — niektóre polisacharydy (dekstrany);
f) jako substancje przeciwzakrzepowe — mukopolisacharydy (heparyna);
g) jako składniki licznych śluzów i gum — stosowanych jako leki osłaniające
w stanach zapalnych.
W przemyśle spożywczym i tekstylnym znaczenie polisacharydów jest
olbrzymie. v

68
G lu k a n y

Są to polisacharydy stanowiące glikozydowe połączenie cząsteczek glukozy.

STcnSlrra^[52] — polisacharyd zbudowany zasadniczo z 2 głównych
elementów składowych, również polisacharydów: amylozy (20-35%) oraz
amylopektyny.
A m y l o z a ma strukturę linearną i jest polimerem zbudowanym z 250-300
cząsteczek glukozy połączonych a( 1-*■4) glikozydowo, a więc pośrednio
maltozy. Rozpuszczalna w wodzie. Masa cząsteczkowa wynosi około 150
tysięcy. Chłonie do 20% jodu, barwiąc się na niebiesko.
A m y l o p e k t y n a ma budowę rozgałęzioną i składa się również z cząs­
teczek glukozy połączonych oc( 1—►4) i oc( 1—►6) glikozydowo. W gorącej wodzie
tworzy klajster. Masa cząsteczkowa wynosi do 1 min. Chłonie jod słabo (około
0,6%), barwiąc się na fioletowo.
Zarówno w amylozie, jak i amylopektynie występują estryfikujące reszty
kwasu fosforowego.
Skrobia ulega rozpadowi hydrolitycznemu pod wpływem a-, p- i y-amylaz
(występujących m.in. w słodzie jęczmiennym). a-Amylazy powodują rozpad
początkowo tylko do dekstryn, a następnie do maltozy i izomaltozy. P-Amylazy
(rozpowszechnione wśród roślin) atakują w cząsteczce amylozy co drugie
wiązanie glikozydowe, powodując rozpad do maltozy, a w amylopektynie
usuwają tylko łańcuchy boczne, w wyniku czego powstaje amylodekstryna.
y-Amylazy (występujące w wątrobie i u niektórych drobnoustrojów) powodują
rozkład skrobi do glukozy. Hydroliza kwaśna skrobi prowadzi do glukozy.
Maltoza jest rozkładana przez enzym maltazę (w słodzie jęczmiennym) do
glukozy.
Skrobia występuje w roślinach zazwyczaj w postaci uformowanych ziarn,
stanowiąc materiał zapasowy. Ziarna skrobi barwią się roztworem jodu
w jodku potasu (odczynnik Lugola) na niebieskofioletowo. Reakcja ta jest
znana od wielu lat i jest dość charakterystyczna, stąd też często stosowana
w analizie mikroskopowej. Podobnie jak skrobia barwi się w tej reakcji też
izolichenina [58],
Skrobia' jest bardzo rozpowszechniona w świecie roślinnym, szczególnie
obficie występuje w ziarniakach zbóż, bulwach ziemniaka Solarium tuberosum
(Solanaceae) i w organach podziemnych innych roślin. Nie występuje w rodzi­
nach Asteraceae i Campanulaceae, a również w niektórych Jednoliściennych.
W celach farmaceutycznych są stosowane: s k r o b i a z i e m n i a c z a n a
(Amylum Solani), s k r o b i a p s z e n i c z n a (Amylum Tritici), a także s k r o ­
b i a r y ż o w a (Amylum Oryzae), s k r o b i a k u k u r y d z i a n a (Amylum
Maydis), s k r o b i a m a r a n t y (Amylum Marantae), s k r o b i a t a p i o k a
(Amylum Manihot), s k r o b i a s a g o w c a (Amylum Sagi) oraz d e k s t r y n a
(Dextrinum).
Skrobia jest silnie higroskopijna, chemicznie obojętna. Silnie pęcznieje
w wodzie na skutek wniknięcia cząsteczek wody w jej rozgałęzioną strukturę.
Rozpuszcza się po dłuższym gotowaniu w wodzie lub słabych kwasach. Poza tym
rozpuszcza się w roztworach wodorotlenków potasowców i stężonych roz­
tworach yvodzianu chloralu. Odczynniki te są używane jako prześwietlacze
w badaniach mikroskopowych.

69
 Skrobia jako dobry środek chłonący i osłaniający, łagodzący stany zapalne
jest stosowana do sporządzania pudrów, zasypek, jako dodatek przy sporządza­
niu tabletek — pęczniejąc powoduje ich rozpadanie się w płynach wodnych.
Wchodzi w skład preparatów odżywczych i dietetycznych.
Biosynteza skrobi przebiega poprzez aktywowaną glukozę (w postaci połą­
czenia z ADP lub UDP) przy udziale licznych enzymów. W organach zielonych
roślin następuje wytworzenie się skrobi bezpośrednio w chloroplastach (skrobia
asymilacyjna). Znane są poza tym postacie przejściowe skrobi — skrobia
tranzytoryczna. Jako materiał zapasowy formuje się w amyloplastach stanowią­
cych pewną formę leukoplastów. Przemiany chemiczne skrobi w cukier i odwrot­
nie są odwracalne i przebiegają w roślinie z różnym nasileniem, w zależności od
warunków środowiska.
S k r o b i a r o z p u s z c z a l n a (Amylum solubile) jest otrzymywana przez
dłuższe gotowanie skrobi z wodą lub słabym kwasem. W wyniku następuje
rozszczepienie wiązań w miejscach rozgałęzień łańcuchów amylopektyny
i powstanie produktu rozpuszczalnego w wodzie. Skrobia rozpuszczalna barwi
się pod wpływem jodu na niebiesko i jest używana m.in. jako wskaźnik
w jodometrii.

A m y lu m S o la n i — S k ro b ia zie m n ia cza n a
Syn. M ączka kartoflana

Skrobia ziemniaczana jest otrzymywana z bulw pędowych ziemniaka Solanum

tuberosum L. z rodziny Psiankowatych (Solanaceae). Proces otrzymywania
polega na rozdrobnieniu świeżych, wymytych ziemniaków, wypłukiwaniu
i osadzaniu skrobi z wydajnością około 12%.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- sypki, matowy, drobny proszek, szeleszczący w palcach, bez smaku i zapachu.
b. Mikroskopowe
- ziarna skrobi różnej wielkości, od 10 do 100 gm, i różnego kształtu: okrągłe
(małe), owalne, jajowate, podługowate, muszelkowate o zarysie trójkątnym
— i wszelkie formy pośrednie++;
- wyraźne uwarstwienie+, czasem szczelinka;
- ekscentryczny ośrodek w większej części ziarna++;
- czasem ziarna złożone lub na wpół złożone z 2-5 ośrodkami i częściowo
wspólnym uwarstwieniem.
c. Chemiczne -^o (W"]
- reakcja z odczynnikiem jodowym (roztwór jodu i jodku potasu) polega na
wytworzeniu się kompleksowego połączenia amylozy z jodem (zabarwienie
niebieskie); amylopektyna barwi się jodem na fioletowo; po ogrzaniu do
temperatury 60°C zabarwienie w reakcji jodowej znika, a po ochłodzeniu pojawia
się na nowo.
d. Inne
- w świetle spolaryzowanym ziarna skrobi ziemniaczanej wykązują dwójłomność
z pojawieniem się charakterystycznego krzyżowego wygaszenia.

70
Skład chemiczny

Zasadniczym elementem budowy ziarn skrobi jest polisacharyd złożony

z 2 frakcji: amylozy i amylopektyny (p. str. 69). Stosunek ilościowy amylozy do
amylopektyny jest zmienny, najczęściej wynosi 11 :4. Obok składników polisa­
charydowych występuje niewielka ilość reszt fosforanowych.

Zastosowanie

Skrobia ziemniaczana jest stosowana w recepturze, preparatyce galenowej,

przemyśle farmaceutycznym i kosmetycznym do przysypek, pudrów oraz jako
środek wypełniający i powodujący rozpad tabletek. Ponadto służy do przemys­
łowego otrzymywania glukozy, alkoholu etylowego i dekstryn; także w przemyś­
le papierniczym, spożywczym, tekstylnym — jako środek usztywniający lub
klejący.

A m y lu m T r it ic i — S k ro b ia psze n iczn a

Skrobia pszeniczna jest otrzymywana z ziarniaków uprawianych odmian

pszenicy Triticum rnlgare Villars (Triticum aestivum Lam.) z rodziny Traw
(Poaceae). Otrzymywanie odbywa się podobnie, jak skrobi ziemniaczanej
Amylum Solani. Zawartość skrobi w ziarniakach wynosi ponad 60%.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Mikroskopowe
- ziarna zazwyczaj pojedyncze, w widoku z góry niemal okrągłe — przedstawiają
2 główne typy budowy:
1) ziarna duże o średnicy 15-45 ąm +;
2) ziarna małe o średnicy 2-7 ąm+;
- uwarstwienie ziarn jest bardzo słabo widoczne, podobnie jak ośrodek;
- ziarna widziane z boku mają kształt soczewkowaty z podłużną cienką szczeliną+;
ziarna małe są kuliste lub soczewkowate;
- spotykane są formy pośrednie ziarn, a także ziarna złożone.

Zastosowanie

Skrobia pszeniczna jest używana jako obojętna zasypka, a także jako dodatek do
różnych form preparatów farmaceutycznych (tabletki).

A m y lu m M a y d is — S k ro b ia ku k u ryd zian a

Skrobia kukurydziana jest otrzymywana z dojrzałych ziarniaków kukurydzy

Zea mays L. (Poaceae), uprawianej w wielu krajach obu półkul.

71
 W ażniejsze cechy d ia g n o s ty c z n e surowca:

a. Makroskopowe
- biały proszek, przy obserwacji gołym okiem nie różniący się od skrobi
ziemniaczanej;
- brak smaku i zapachu.
b. Mikroskopowe
- ziarna o różnej wielkości (2-30 gm), najczęściej 10-15 pm, dwóch typów:
okrągławe lub wielokątne+;
- brak uwarstwienia+ (prawie zupełny);
- liczne ziarna mają trójpromienistą szczelinkę++ lub jasne, centralne wgłębie­
nie^.

Zastosowanie

Jako środek pomocniczy w produkcji preparatów farmaceutycznych. Skrobia

kukurydziana pęcznieje w 50-55°C, a powyżej tej temperatury ulega sklajst-
rowaniu.

Dekstryny [53] — produkty częściowej odbudowy skrobi, o cząsteczkach

różnej wielkości. Zabarwienie z jodem zależy od wielkości cząsteczki: amylodek-
stryny barwią się na niebiesko, erytrodekstryny — na czerwonobrunatno,
achrodekstryny — nie barwią się. Dekstrynowanie skrobi dokonuje się przez
prażenie w temperaturze 160 - 220°C lub jej częściową hydrolię rozcieńczonymi
kwasami w temperaturze 100-120°C. Dekstryny są rozpuszczalne w wodzie
i tworzą roztwory klejące.
D e k s t r y n a (Dextrinum) — jako produkt handlowy składa się zwykle
z achrodekstryny i jest używana jako substancja rozprowadzająca proszki,
a także jako klej.
C y k l o d e k s t r y n y [54] — odkryte w 1903 r. cykliczne oligosacharydy
zbudowane z kilku (6-8) cząsteczek glukopiranozy, połączonych wiązaniami
glikozydowymi a (1 -*4).
Otrzymywane są biotechnologicznie ze skrobi przez działanie enzymów
amylolitycznych — glukotransferaz — wytwarzanych przez różne bakterie,
m.in. Bacillus macerans i inne z rodzaju Bacillus.
Znane są różne typy cyklodekstryn, głównie a, (3 i y. Najłatwiej można
otrzymać ze skrobi [3-cyklodekstrynę zawierającą 7 cząsteczek glukozy.
Cyklodekstryny mają interesujące właściwości fizykochemiczne związane
z ich cykliczną budową. Powierzchnia ich cząsteczki ma charakter hydrofilowy,
a wnętrze ma charakter hydrofobowy. W związku z tą budową dekstryny same
są rozpuszczalne w wodzie, a również mają możliwość tworzenia kompleksów
(adduktów) z różnymi substancjami organicznymi nierozpuszczalnymi w wo­
dzie, np. olejkami eterycznymi, terpenami i in., umożliwiając ich przeprowadze­
nie w roztwór wodny.
Cyklodekstryny znajdują zastosowanie w technologii postaci leku jako cen­
ne substancje pomocnicze, mogące również zwiększyć biologiczną dostępność
leku.

72
 Cyklodekstryna a [54]

G 1i k o g e n [55] — polisacharyd zbudowany z połączonych glikozydo-

wo a (1 —►4) oraz oc (l-*-6) cząsteczek a-D-glukopiranozy. Ma silnie roz­
gałęzioną strukturę. Masa cząsteczkowa w granicach 1 -5 milionów. Jest
rozpuszczalny w wodzie. Pod wpływem jodu barwi się na czerwono lub
czerwonobrunatno. Stanowi materiał zapasowy charakterystyczny dla zwierząt
(odkłada się w wątrobie). W świecie roślinnym spotykany w grzybach, bak­
teriach i glonach.
C e l u l o z a [56] — polisacharyd zbudowany liniowo z 3000-14000 cząs­
teczek P-D-glukopiranozy połączonych P (1 —►4). Jednostką dwucukrową
wchodzącą w skład celulozy jest celobioza [34].
Wydłużona struktura liniowa oraz liczne wiązania wodorowe między cząs­
teczkami glukozy stwarzają możliwość wytworzenia się struktur określanych
jako fibryle. W ich obrębie wytwarzają się struktury krystaliczne celulozy, tzw.
micele (krystality celulozy). Obok nich występuje celuloza bezpostaciowa oraz
wolne przestrzenie międzymicelarne.
Celuloza jest nierozpuszczalna w znanych rozpuszczalnikach. Jedynym
rozpuszczalnikiem specjalnym dla celulozy jest odczynnik Schweitzera:
Cu(NH4) (OH)2, czyli tzw. Ćuoxam. Z odczynnikami jodowymi reaguje tylko
2

w obecności chlorku cynku (tzw. chlor-cynk-jod) lub 70% kwasu siarkowego,

barwiąc się na niebiesko. Hydroliza kwaśna przez ogrzewanie celulozy z kwasem
siarkowym (VI) prowadzi do uzyskania glukozy lub przy łagodnej hydrolizie
— celobiozy. Hydroliza enzymatyczna przez enzym celulazę (zawarty w licznych
bakteriach i grzybach) prowadzi do otrzymania celobiozy, a ta z kolei jest
rozkładana przez enzym celobiazę do glukozy.
Celuloza jest najbardziej rozpowszechniona ze znanych substancji natural­
nych, stanowiąc podstawowy składnik budowy ścian komórkowych roślin
wyższych — jako element strukturalny. Szczególnie obfitują w celulozę niektóre
włókna; np. lnu lub juty, a także włoski okrywające nasiona bawełny Gossypium
sp. (.Ma\\aceae). W komórkach zdrewniałych jest zwykle zastępowana przez
drzewnik — ligninę.

73
 Celuloza jest również spotykana w roślinach niżej uorganizowanych, np.
w glonach, częściowo też w grzybach i niektórych bakteriach, np. Acetobater
xylinum.
W postaci oczyszczonych i odtłuszczonych włosków okrywających nasiona
bawełny Gossypium sp. (Malvaceae) ma szerokie zastosowanie jako wata
opatrunkowa (Gossypium depuratum).
Celuloza nie ulega strawieniu w przewodzie pokarmowym człowieka — ma
więc znaczenie wypełniające (ewentualne kuracje odchudzające). Grupy hydro­
ksylowe w celulozie mogą być estryfikowane różnymi kwasami lub tworzyć
połączenia eterowe. Tego rodzaju pochodzne są stosowane w preparatach
farmaceutycznych i lecznictwie, np. metyloceluloza (Tyloza), karboksymetyloce-
luloza w postaci soli sodowej, koloksylina.
Celuloza sproszkowana stanowi znany adsorbent stosowany w chromato­
grafii cienkowarstwowej i kolumnowej, a celuloza mikrokrystaliczna — substan­
cję pomocniczą w praktyce farmaceutycznej (Cellulosum microcrystallinum, FP
V).

G o s sy p iu m d e p u ra tu m — W a ta b a w e łn ia n a o czy szczo n a

Surowiec pochodzi z różnych gatunków bawełny Gossypium sp., głównie

Gossypium arboreum L. i Gossypium herbaceum L. z rodziny Slazowatych
(Mahaceae). Stanowią go odtłuszczone i wybielone włoski okrywające nasiona
bawełny — do 4 cm długie, o ścianach w 90% celulozowych, resztę stanowi woda
oraz nieco białka.
Oba wymienione gatunki bawełny są uprawiane w tropikalnych i subtropikal­
nych krajach Azji i Afryki. W krajach Ameryki Środkowej są uprawiane inne
gatunki bawełny (głównie Gossypium hirsutum L).
Zebrane włoski nasion bawełny są odtłuszczane przez przemywanie rozpusz­
czalnikami organicznymi lub alkaliami, przez co nabywają właściwość wchłania­
nia wody. Pod mikroskopem są widoczne wstęgowate, spłaszczone, nieraz
skręcone, bezbarwne włoski, wypełnione wewnątrz powietrzem, o ścianach
celulozowych. W preparatach nie powinny znajdować się fragmenty owocni
lub łupiny nasiennej. Pod wpływem roztworu jodu i jodku potasu włoski barwią
się na żółtobrunatno. Ewentualne domieszki włókien wiskozowych barwią się na
brunatnofioletowo.
Wata bawełniana jest podstawowym materiałem opatrunkowym, mającym
zdolność wchłaniania znacznej ilości wody i płynów ustrojowych (oznaczenie
czasu tonięcia). Służy też do wyrobu gazy opatrunkowej Tela Gossypii.
W obrocie znajduje się m.in. wata bawełniana z dodatkiem włókna wis­
kozowego (36-44%), a także gaza bawełniana z dodatkiem tegoż włókna
(22-27%).

L i c h e n i n a [57] — polisacharyd liniowy zbudowany z 60-200 cząsteczek

p-D-glukopiranozy połączonych glikozydowo (p 1—►3, p 1—►4). Występuje
w porostach, m.in. w tarczownicy islandzkiej Cetraria islandica. Pod wpływem
jodu barwi się bardzo słabo.
Rozpuszczalna w gorącej wodzie.

74
 I z o l i c h e n i n a [58] — polisacharyd zbudowany podobnie jak poprzedni,
ale z cząsteczek a-D-glukozy, Rozpuszczalna w zimnej wodzie. Pod wpływem
jodu barwi się jak skrobia.
D e k s t r a n y [59] — polisacharydy pochodzenia bakteryjnego, powstają
z sacharozy pod wpływem bakterii Leuconostoc mesenteroides i L. dextranicum.
Mają cząsteczkę silnie rozgałęzioną, złożoną z jednostek a-D-glukopiranozy
połączonych glikozydowo (ot 1-►6, też a 1-*■4 i a 1 -►3). Masa cząsteczki może
być różna (do kilku milionów). Dekstran o masie cząsteczkowej 75 000 jest
używany jako środek zastępczy kroi. Dekstrany o m.cz. około 40 000 stosowane
są też w niektórych zaburzeniach mikrokrążenia. Zapobiegają one aglutynacji
krwinek.
W pracach biochemicznych preparaty dekstranu są używane jako tzw. sita
molekularne, służące do rozdziału i oczyszczania substancji biogennych na
podstawie różnic w ich masie cząsteczkowej. To tzw. sączenie molekularne ma
szerokie zastosowanie, zwłaszcza dla substancji wielkocząsteczkowych (makro­
cząsteczek), głównie białek, polisacharydów i in.

Dekstran [59]

W użyciu są różne typy dekstranów w postaci perełek o średnicy 40-300 pm

w stanie suchym. Chłoną one silnie wodę, tworząc żele o strukturze siatkowatej
i w tej formie nadają się do rozdzielania i oczyszczania substancji. Szczególnie
często używane są dekstrany typu Sephadex.
C h i t y n a [60] — poliheksozoamina wchodząca w skład ściany komórkowej
większości grzybów, niektórych brunatnie oraz zewnętrznego szkieletu owadów.
Jest zbudowana liniowo z jednostek N-acetylo-P-glukozoaminy, połączonych
p-glikozydowo. Nie ma zastosowania w lecznictwie.

Fru k ta n y

Są to polimery D-fruktozy (p-D-fruktofuranozy). Występują w świecie roślin­

nym dość często, szczególnie w rodzinie Złożonych (Asłeraceae) i Traw
(Poaceae), czasem łącznie ze skrobią, jako materiał zapasowy. Wyróżnia się
fruktany grupy inuliny — o typie wiązania glikozydowego 2 —►1 —oraz grupę
lewanów — o typie wiązania glikozydowego 2 -*• 6.

75
 I n u l i n a [61] — polimer (J-D-fruktofuranozy z niewielkim udziałem
D-glukozy o typie wiązania glukozydowego 2 —►1 i masie cząsteczkowej około
5000. Jest charakterystycznym pod względem chemotaksonomicznym skład­
nikiem występującym w organach podziemnych roślin z rodzin Asteraceae
i Campcmulaceae. Szczególnie obfitują w inulinę korzenie omanu wielkiego
Inula helenium (Radix Inulae), bulwy słonecznika bulwiastego Helianthus
tuberosus, korzeń cykorii Radix Cichorii i korzeń mniszka Radix Taraxaci
— pochodzące z rodziny Asteraceae.
Inulina służy do otrzymywania fruktozy, a w lecznictwie — jako środek
diagnostyczny. Surowce roślinne zawierające inulinę są używane do sporządza­
nia produktów spożywczych dla diabetyków.
H2C O —

H OH OH H
Inulina [61]

Syni s t r yna [62] — fruktan występujący w cebuli morskiej Urginea maritima

(Liliaceae); surowiec farmakognostyczny — Bulbus Scillae.
Tr yt yc yna [63] — należy do fruktanów zwanych lewanami, które występują
u traw. Jest zawarta w kłączach perzu Agropyron repens, Poaceae (Rhizoma Agropyri).

R h izo m a A g ro p y ri — K łą c ze perzu
Syn.: Rhizoma Graminis. Perz.

Rośliną macierzystą jest perz właściwy Agropyron repens Palisot de Beauvois

(Triticum repens L.) z rodziny Traw (Poaceae).
Perz jest nadzwyczaj pospolitym chwastem polnym, rozpowszechnionym na
całej półkuli północnej. Jest to wieloletnia roślina zielna o silnym pełzającym
kłączu. Perz jest uciążliwym chwastem pól uprawnych i ogrodów.
Surowcem jest kłącze perzu właściwego zbierane wiosną lub na jesieni. Zbiór
następuje przy okazji oczyszczania pól z tego chwastu (przez bronowanie lub
przekopywanie). Wybrane z ziemi kłącza (nieraz metrowej długości) są suszone
w przewiewnym cieniu. Po wysuszeniu kłącza są czyszczone z drobnych korzeni
przybyszowych ręcznie lub mechanicznie i krajane na odcinki do 1 cm długie
(tzw. kłącze otarte).

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:

76
 - w węzłach resztki drobnych korzeni, czasem liści;
zapachu brak, smak słodkawy +.
b. Mikroskopowe
- z zewnątrz skórka o zgrubiałych, jamkowanych ścianach, pod skórką hipoderma
zbudowana z komórek wydłużonych, grubościennych;
kora oddzielona od walca osiowego endodermą o ścianach zgrubiałych w postaci
litery U t +;
- w walcu liczne wiązki sitowo-naczyniowe zamknięte+;
- w centrum przekroju poprzecznego nieregularny przestwór+;
- brak ziaren skrobi i kryształów szczawianu wapnia++.
c. Chemiczne
surowiec daje pozytywną reakcję Molischa ze względu na zawartość polisachary­
du trytycyny.

Składniki
Surowiec obfituje w polisacharydy, szczególnie fruktan — trytycynę [63],
w ilości 3-18% , ponadto zawiera monocukier D-fruktozę około 3%, mannitol
[25], inozytol [27] i oligosacharydy.
Innymi składnikami o pewnym znaczeniu terapeutycznym są: o l e j e k
e t e r y c z n y , który może być wyekstrahowany eterem, zawierający głównie
poliacetylenowy związek k a pi len, zwany dawniej agropyrenem, łatwo
utleniający się do kapilonu [605], ponadto terpeny, m.in. karwon [387] — w mini­
malnej ilości.

Kapilen

W kłączu występują też śluzy, około 10%, substancje gumowe i kwasy

organiczne.

Właściwości f a rm a k ol o g i c zn e i lecznicze

Zastosowanie
Kłącze perzu jest surowcem bogatym w związki pochodne fruktozy — od­
powiednie jako środek dietetyczny dla diabetyków. Ponadto wykazuje słabe
działanie moczopędne i przeczyszczające. Wchodzi w skład mieszanek ziołowych
i innych preparatów wpływających na przemianę materii (np. Normogran,
Fitolizyna). Kapilen wykazuje silne właściwości bakterio- i fungistatyczne.

G a la k ta n y

Polimery D- lub L-galaktozy. Występują w świecie roślinnym jako składniki

ścian komórkowych krasnorostów (Rhodophyta), niektórych grzybów, a także
w źdźbłach traw.

77
 Agar — polisacharyd otrzymywany w krasnorostów. Jest zbudowany niemal
wyłącznie z galaktanów, częściowo zestryfikowanych kwasem siarkowym.
Można w nim wyróżnić 2 składniki: agarozę i agoropektynę.
A g a r o z a [64] - jest liniowym polimerem złożonym z cząsteczek agarobio-
zy — dwucukru złożonego z połączonych glikozydowo (3 1—►3, ocl->-4
cząsteczek D-galaktozy i 3,6-anhydro-L-galaktozy.
A ga r o p ekTy n a [65] jest kwaśnym polisacharydem złożonym z połączo­
nych p (1 ->-3) cząsteczek D-galaktozy zestryfikowanej kwasem siarkowym (VI),
pirogronowym i kwasami uronowymi.
K a r a g e n i n a [66] — jest również śluzowym polisacharydem typu galak-
tanu o niejednolitej budowie. Wyróżnia się k- i x-karageninę. k-Karagenina
składa się z połączonych glikozydowo a 1-►3 cząsteczek 4-siarczanu
D-galaktozy, x-karagenina jest zbudowana z glukozydowo połączonych cząs­
teczek 4-siarczanu D-galaktozy (p 1->-3) i 3,6-anhydro-D-galaktozy (a 1 -*-4),
i ma strukturę rozgałęzioną. Występuje w krasnorostach Chondrus crispus
i Gigartina mamillosa w postaci soli potasu, sodu lub magnezu. k-Karagenina
rozpuszcza się w wodzie zimnej, ^-karagenina — w gorącej. Roztwory kara-
geniny (powyżej 3%) po ochłodzeniu tworzą żele. Jest używana jako emul­
gator, środek przeciwzapalny powlekający i ochronny, m.in. w chorobie
wrzodowej przy nadkwasocie; również jako substancja wypełniająca do produk­
cji tabletek. Karageniny wykazują również właściwości przeciwzakrzepowe
podobne do heparyny. W farmakologii doświadczalnej służy do wywoływania
modelowych stanów zapalnych (obrzęków) u zwierząt (po wprowadzeniu
podskórnym).

M annany

Mannany są to polisacharydy złożone z cząsteczek mannozy, bardzo rozpow­

szechnione w przyrodzie, szczególnie jako wchodzące w skład hemiceluloz oraz
ksylanów. Mannany występują obficie w śluzach, np. w bulwach storczyków
(Tubera Salep), także w postaci mieszanej galaktomannanów. Spotykane są też
w drewnie drzew iglastych, nasionach oraz niektórych mikroorganizmach (np.
drożdże).

A ra b a n y i ksylany

Arabany i ksylany są to polimery arabinozy lub ksylozy — bardzo rozpowszech­

nione jako składniki budowy ścian komórkowych, a także wchodzące w skład
hemiceluloz i śluzów.
Hemicelulozy — substancje o charakterze polisacharydów, o bardzo zróż­
nicowanym składzie. Są to połączenia towarzyszące często celulozie w ścianach
komórkowych, a także stanowiące materiał zapasowy zgromadzony w ścianach
komórkowych, zwłaszcza zarodków niektórych nasion, np. nasion kawy Coffea
arabica (Rubiaceae). W skład hemiceluloz wchodzą zazwyczaj pentozy (arabino-
za lub ksyloza), a także kwasy uronowe (kwas glukuronowy i galakturonowy),
czasem mannoza, galaktoza, glukoza. Ogólnie charakteryzują się tym, że łatwo

78
ulegają hydrolizie (już pod wpływem rozcieńczonych kwasów). Rozpuszczają się
łatwo w roztworach wodorotlenków potasowców.
L a m i n a r y n a [67] — polisacharyd brunatnie rodzaju Laminaria. Ma
charakter rozgałęzionego glukanu z udziałem cząsteczek mannitolu. Hamuje
koagulację krwi.
F u k o i d y n a [68] — również polisacharyd brunatnie, głównie rodzaju
Fucus. Jest zbudowana z cząsteczek L-fukozy, częściowo estryfikowanej kwasem
siarkowym (VI).

P o liu r o n id y

Substancje te są polimerami kwasów uronowych.

P e k t y n y [69], są polimerami liniowymi złożonymi z Jednostek kwasu
galakturonowego (w formie piranozowej) połączonych s I - +4 glikozydowo.
Grupy karboksylowe są częściowo zestryfikowane (COOCH3), grupy hydro­
ksylowe są częściowo acetylowane. Występują też pojedynczo związane cząste­
czki L-ramnozy, a także L-arabinozy, D-ksylozy i D-galaktozy.
W postaci soli wapniowych tworzą blaszkę środkową ścian komórkowych,
występują też w soku komórkowym wielu owoców (np. jabłka, maliny,
porzeczki).
Są one na ogół rozpuszczalne w wodzie (z wyjątkiem „protopektyn”
stanowiących składniki blaszki środkowej). Są substancjami żelującymi w okreś­
lonych warunkach, tj. środowisku kwaśnym, w obecności cukrów i w odpowied­
niej temperaturze.
Pektyny otrzymuje się z owoców, głównie cytryn i jabłek, jako produkt
uboczny. Wiązania glikozydowe są rozkładane przez enzym pektynazę.
Mają zastosowanie jako substancje żelujące, śluzowate, powlekające w bie­
gunce i stanach zapalnych przewodu pokarmowego, jako emulgatory, substan­
cje wypełniające. Przyspieszają krzepnięcie krwi.
COOH H OH COOH

H OH COOCH, H OH
Pektyna [69]

K w a s a lg in o w y "j7 0 ] — liniowy polimer kwasu D-mannuronowego

powiązanego glikozydowo f) 1 ->- 4 i kwasu L-guluronowego powiązanego
glikozydowo a 1—>-4. Te dwa kwasy uronowe występują w kwasie alginowym
w zmiennych stosunkach. Masa cząsteczkowa do 200000. Występuje w brunat-
nicach (Phaeophyta) — Laminaria sp., Fucus sp. i in. Otrzymywany jest głównie
z brunatnie dużych rozmiarów, występujących w Oceanie Atlantyckim i Spokoj­
nym. Sole sodowe, potasowe, magnezowe i amonowe kwasu alginowego
rozpuszczają się w wodzie, tworząc roztwory ciągliwe. Są niestrawialne i nietok­
syczne. łJają m.in. właściwość hamowania resorpcji niektórych radioaktyw­

79
nych jonów metali, jak np. strontu, kadmu i in. dwuwartościowych pierwiast­
ków. Zmniejszają również stężenie cholesterolu w surowicy krwi.
Kwas alginowy stosowany jest jako środek tworzący ochronne powłoki
\v zranieniach (ulega wchłanianiu); jako stabilizator i środek wiążący w produk­
cji tabletek, kremów, maści. Ponadto ma duże znaczenie w przemyśle spożyw­
czym (lody, majonezy itp.).

COOH H H

Kwas alginow y [70]

F u c u s — M o rs z c z y n

Surowca dostarcza glon należący do brunatnie (Phaeophyta) — morszczyn

pęcherzykowaty Fucus vesiculosus L. i morszczyn piłkowany Fucus serratus L.
z rodziny Fucaceae, rzędu Fucales, klasy Cyclosporae, gromady Phaeophyta.
Morszczyn pęcherzykowaty jest pospolitym glonem chłodniejszych mórz
europejskich i oceanów Spokojnego i Atlantyckiego. Występuje również w Pol­
sce w Bałtyku do głębokości 10 tn. W czasie sztormu plechy morszczynu są
wyrzucane na brzeg.
Surowcem jest suszona plecha morszczynu o oznaczonej zawartości jodu.
Wyrzucone przez fale plechy glonu zbiera się, myje wodą i bezpośrednio suszy
w temperaturze około 60°C.

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
- plecha 1-2 cm szeroka, spłaszczona++, calobrzega (odróżnienie od gatunku
Fucus serratus, który ma brzeg plechy ząbkowany), brunatno(czarno)fioletowa,
z owalnymi pęcherzykami powietrznymi+++, widlasto rozgałęziona++;
- konceptakle ze skupieniami lęgni i plemni++;
- zapach morski++, smak śluzowaty, słony+;
b. Mikroskopowe
- zewnętrzna warstwa plechy zbudowana z komórek wydłużonych, ustawionych
promienisto+;
- dwie strefy wewnętrzne zbudowane z komórek splątanych, tworzących pseudo-
parenchymę+;
- w komórkach brunatne chromoplasty+.

Składniki
Morszczyn jest surowcem zawierającym organicznie związany j o d w postaci
pochodnych tyroniny oraz p o l i s a c h a r y d y — jako' główne składniki
czynne. Zawartość jodu wynosi 0,03-0,1%, przy czym co najmniej 0,02% jest

80
organicznie związane. Zawartość jodu zależy m.in. od stopnia zasolenia danego
akwenu.
Ważnym składnikiem polisacharydowym jest k w a s a l g i n o w y [70] około
12-19%, ponadto występują inne polisacharydy: laminaryna [67] i fukoidyna
[68] — zawarte są one w ścianach komórkowych w zmiennej ilości. Surowiec
zawiera jeszcze 5-12% mannitolu [25], brunatny barwnik fukoksantynę, nieco
bromu, ślady arsenu i inne składniki, m.in. floroglucynę oraz jej wielkocząstecz­
kowe analogi dwóch typów: fukole i fukofloretole — zwane ogólnie florotanina-
mi.

Właściwości f a r m a k o l o g i c z n e i lecznicze
Zastosowanie

Surowiec jest stosowany, ze względu na zawartość jodu, jako pobudzający

wydzielanie h o r m o n ó w t a r c z y c y , najczęściej w mieszankach ziołowych
przeciw otyłości. Efekty działania w tym kierunku są wątpliwe. Ze względu na
właściwość pęcznienia kwasu alginowego, co sprzyja efektowi przeczyszczające­
mu, stosowany jako dodatek do mieszanek i preparatów regulujących wypróż­
nienia.
W przemyśle służy do otrzymywania kwasu alginowego.
Wchodzi m.in. w skład mieszanek ziołowych Degrosan, Normosan i granula­
tu Normogran.

Działanie niepożądane
Ze względu na zmienność składu surowca i zawartości jodu, stosowanie
morszczynu w niedoczynności tarczycy nie jest wskazane, może przy przedaw­
kowaniu wywołać niepożądane objawy nadczynności tarczycy, m.in. takie
objawy, jak bezsenność, nadciśnienie, nadmierne pocenie się, przyspieszenie
tętna, a nawet ataki dusznicy bolesnej. Lepsze wyniki w tym przypadku daje
stosowanie preparatów jodowych o oznaczonej zawartości lub hormonów
tarczycy (Thyreoideae). Uzasadnione może być zastosowanie w przypadku
obrzęku śluzowatego (Weiss 1985).

M u k o p o lis a c h a ry d y

Związki wielkocząsteczkowe pochodzenia zwierzęcego — są zbudowane zakwa­

sów uronowych, aminocukrów, często z udziałem reszt kwasu siarkowego,
cukrów prostych, np. galaktozy, mannozy.
H e p a r y n a [71] — kwaśny mukopolisacharyd o zmiennym składzie.
Zasadniczo zbudowana jest z cząsteczek kwasu D-glukuronowego i glukozami-
ny z udziałem reszt kwasowych związanych 1 —►4 glikozydowo. Masa cząstecz­
kowa wynosi 17000-20000. Otrzymywana jest z wątroby i płuc zwierząt
rzeźnych. W 100 g tkanki znajduje się około 100 mg heparyny.
Heparyna nawet w dużych rozcieńczeniach (1 :250 000) hamuje krzepnięcie
krwi. Jej aktywność jest związana z kofaktorem, którym jest białko plazmatycz-

6 Farmakognozja 81
ne — antytrombina III. Zmniejsza również stężenie lipidów we krwi. Stosowana
jest zapobiegawczo i leczniczo w zakrzepach, a także miażdżycy naczyń. Ma
barwę brunatną; jest rozpuszczalna w wodzie. Występuje w wątrobie.

COOH CHjOH COOH

Heparyna [71]
-------------------- —------
K w a s h i a l u r o n o w y [72] — kwaśny mukopolisacharyd występujący
w tkance łącznej i ścianach naczyń włosowatych. Zbudowany z cząsteczek kwasu
D-glukuronowego związanych (I 1 4 glikozydowo i cząsteczce acetylo-
glukozaminy związanych p 1—►3. Masa cząsteczkowa 200000-400000. Częś­
ciowa hydroliza kwasu hialuronowego pod wpływem hialuronidazy prowadzi do
zwiększenia przepuszczalności naczyń (wybroczyny, krwawienia).

COOH
Kwas h ialu ron ow y [72]

P o lis a c h a ry d y g rz y b o w e

Występujące w grzybach mikroskopijnych i wielkoowocnikowych polisachary­

dy stanowią zazwyczaj składniki ścian komórkowych i zbudowane są zwykle
z cząsteczek glukozy (glukany), czasem mannozy (mannany). Niekiedy cząstecz­
kom glukozy towarzyszą cząsteczki innych cukrów, aminokwasów lub białek
(heteroglukany).
Związki te wykazują interesujące właściwości biologiczne, szczególnie wpływ
na układ immunologiczny zwierząt i człowieka.
Ostatnio kilka spośród tych związków zostało wprowadzone do lecznictwa,
głównie w Japonii, jako leki immunoregulujące, stosowane też niekiedy w im­
munoterapii nowotworów.
Źródłem polisacharydów grzybowych są owocniki grzybów wielkoowoc­
nikowych (Macromycetes), ich hodowle mycelialne, a także dobrze rosnące
szczepy jednokomórkowców (drożdży) i grzybów pleśniowych.
Większość dotychczas poznanych immunoaktywnych polisacharydów to
p-glukany, które wyróżniają się aktywnością biologiczną, w odróżnieniu od
a-glukanów, które są nieaktywne. Natomiast niektóre a-mannany grzybowe
wykazują również immunoaktywność. Poza częścią cukrową niektóre z izo­
lowanych glukanów grzybowych mają fragment peptydowy. Ńajwiększą aktyw­

82
nością odznaczają się glukany (3 (1 —►3), często z rozgałęzieniami p (1 —►4)
i (3 (1 ->-6). Okazało się, że na charakter aktywności wpływa również struktura
Iłl-rzędowa danego polisacharydu. Najlepiej poznane immunoaktywne polisa­
charydy grzybowe:
L e n t i n a n — p-glukan typu P (1 —►3) z rozgałęzieniami P (1 6) i m.cz.
około 500 tysięcy — izolowany z owocników grzyba Lentinus edodes (jap.
— ,,Shi-take”), hodowanego na kłodach drewna. Jest wybitnym immunomodu-
latorem, działa też przeciwwirusowo i przeciwpasożytniczo.
P K S ( Cr e s t i n ) — heteroglukan typu p (1 —►3) P (1 —►4) z częścią
peptydową (około 15%), otrzymany z hodowli mycelialnej grzyba nadrzewnego
Coriolus versicolor. Jest aktywny jako lek immunoregulujący i przeciwnowo-
tworowy — w dużych dawkach także przy podaniu doustnym.
S c h i z o p h y l l a n — P-glukan (1 —►3) (1 —►6) — izolowany z hodowli
mycelialnej grzyba nadrzewnego Schizophyllum commune. Ma podobne, a nawet
silniejsze działanie jak lentinan.
T y 1o p i 1a n — P-glukan (1 -*■3) (1 -*■6) o m.cz. 1 300 tysięcy — izolowany
w Polsce z owocników grzyba mikoryzowego Tylopilus felleus (Kohlmunzer
i wsp. 1980). Poza właściwościami immunotropowymi wykazuje również wpływ
mitostatyczny na poziomie komórkowym. Aktywny przeciw nowotworom
przeszczepialnym u zwierząt.
Z y m o z a n — heteroglukan zawierający obok cząsteczek glukozy połączo­
nych p (1 —►6) (l-*-3) (50-58%), cząsteczki mannozy połączone P (l->-6)
(17-22%), fragment białkowy (13-17%) o m.cz. 6 500 — izolowany ze szczepu
drożdży Saccharomyces cerevisiae. Wpływa wybitnie immunostymulująco przez
aktywację makrofagów i stymulację układu siateczkowo-śródbłonkowego, także
przy podaniu doustnym.
Wymienione polisacharydy wywierają swoje działanie poprzez organizm
gospodarza, tj. wpływając na jego układ immunologiczny. Większość z nich
(homoglukany) wywiera swoje działanie jedynie przy podaniu parenteralnym.
W odróżnieniu od polisacharydów roślin nasiennych polisacharydy grzybowe
mają na ogół mniej skomplikowana budowę — bez udziału kwasów uronowych.
Jednakże podobne właściwości immunotropowe wykazano również dla polisa­
charydów roślin wyższych, np.: Calendula officinalis, Echinacea sp., Yiscum
album, Baptisia tincloria, Solidago sp. i in. (szczegóły p.d. w odnośnych
monografiach).

113.1.3.1 I
Śluzy
Śluzy stanowią mieszaniny różnych związków o charakterze polisacharydów,
wyróżniające się swoją ciągliwością i charakterem koloidalnym. W tej grupie
wyróżnia się często gumy, jako produkty powstające w wyniku zranienia roślin.
Gumy poza cechami właściwymi dla śluzów mają również właściwości klejące.
Pod względem chemicznym można te substancje podzielić na kwaśne i obojętne,
jak podano w tabeli 2. Teoretycznie możliwe jest występowanie śluzów lub gum

5* 83
Tabela 2. Składniki śluzów i gum roślinnych

Śluzy i gumy kwaśne Kwas L-guluronowy Sktadniki kwaśne

Kwas D-glukuronowy
Kwas D-galakturonowy
Reszty siarczanowe
Reszty fosforanowe
Etery wymienionych substancji
Składniki obojętne podobne jak śluzy i gumy
obojętne

Śluzy i gumy obojętne Heksozy Składniki obojętne

Pentozy
6-deoksyheksozy
Alkohole cukrowe
Etery wyżej wymienionych substancji

zasadowych, zawierających na przykład aminocukry, ale związki takie nie

zostały dotychczas znalezione w przyrodzie.
Ścisła chemiczna klasyfikacja, a także podział śluzów i gum nie są możliwe ze
względu na ich mieszany charakter. Ogólnie biorąc, są to homopolisacharydy
lub heteropolisacharydy (p. str. 67).
Pochodzenie śluzów może być:
a) błonowe ze ściany komórkowej, a ściśle z jej blaszki środkowej, np. kwas
alginowy [70] lub całej ściany wtórnej (Radix Althaeae, Semen Foenu-
graeci)\
b) z treści komórkowej, np. w bulwach storczyków Tubera Salep.
Biogeneza śluzów wiąże się z ogólną drogą biosyntezy polisacharydów
(p. str. 68). Pod względem fizjologicznym stanowią one dla roślin substancje
zapasowe mające zdolność magazynowania wody. Gumy mają właściwość
zabliźniania ran u roślin.
Śluzy występują w roślinach często jako wytwory wtórnego metabolizmu
i niekiedy są magazynowane w specjalnych komórkach idioblastycznych lub
zbiornikach (lakunach) śluzowatych, często też występują w tkankach okrywają­
cych, np. w epidermie nasion.
W niektórych jednostkach systematycznych świata roślinnego nagromadzają
się w większej ilości. Dotyczy to licznych glonów (krasnorosty, brunatnice),
grzybów, porostów. Spośród roślin kwiatowych dużą zawartością śluzów
odznacza się rodzina Mahaceae oraz nasiona wielu gatunków, m.in. z rodziny
Linaceae, Plantaginaceae, Fabaceae, Rosaceae.
Używane w farmacji gumy pochodzą głównie z gatunków roślin należących
do rodziny Fabaceae (Acacia sp., Astragalus sp.) — Gummi arabicum, Traga-
cantha.
Charakterystycze właściwości fizykochemiczne śluzów to przede wszystkim
zdolność pęcznienia, ciągliwość wodnych zawiesin koloidowych, zdolność
tworzenia żelów. ,
Oznaczenie wartości surowców śluzowych polega na pomiarze ciągliwości
śluzu (oznaczenia wiskozymetryczne) lub oznaczeniu tzw. indeksu pęcznienia.

84
A
Analizę wiskozymetryczną wykonuje się za pomocą przyrządów zwanych
wiskozymetrami różnych typów. Indeks pęcznienia określa objętość, jaką
zajmuje 1 g surowca po 4-godzinnym spęcznieniu w środowisku wodnym.
Oznaczenie to nadaje się tylko do porównywania wartości próbek tego samego
surowca.
Śluzy są stosowane w lecznictwie jako środki powlekające, ochronne i zmięk­
czające (emollientia). Działanie to jest wyłącznie miejscowe, gdyż nie wchłaniają
się z przewodu pokarmowego. Jako środki ochronne przed podrażnieniami błon
śluzowych są stosowane w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, dróg
oddechowych, a także zewnętrznie. Szybkość ulegania wpływowi enzymów
trawiennych jest różna, np. nasiona lnu Semen Lini zawierają śluz wolno
ulegający temu wpływowi, stąd wynika wartość tego surowca w zastosowaniu
w stanach zapalnych przewodu pokarmowego. Śluzy dodane do leków łagodzą
ich działanie drażniące lub ostry smak, są również dobrym środkiem emul­
gującym, a także spęczniającym, co sprzyja np. rozkładowi tabletek.
Surowce zawierające śluz:
Agar agar
Radix Althaeae korzeń prawoślazu
Semen Lini nasienie lnu
Lichen islandicus porost islandzki
Semen Psylii nasienie babki płesznika
Folium Althaeae liść prawoślazu
Semen Foenugraeci nasienie kozieradki
Flos Malvae syhestris — kwiat ślazu leśnego
Flos Malvae arboreae — kwiat malwy czarnej
Flos Verbasci kwiat dziewanny
Carragen karagen
Semen Cydoniae nasienie pigwy
Tubera Salep bulwy storczyków
Inflorescentium Tiliae — kwiatostan lipy (częściowo)
S u r o w c e z a w i e r a j ą c e gumy:
Gummi arabicum — guma arabska
Tragacantha — tragakanta
Gummi Karaya — indyjska tragakanta
Ponadto w mniejszych ilościach śluz występuje w wielu innych surowcach,
a także w większej ilości m.in. w korzeniach żywokostu Radix Symphyti, którego
zastosowanie lecznicze jako surowca śluzowego uległo w zasadzie zaniechaniu,
ze względu na obecność innych, potencjalnie toksycznych składników (al­
kaloidów pirolizydynowych).

Agar — Agar
Surowiec stanowi stężały i wysuszony żel pochodzący ze ścian komórkowych
glonów krasnorostów (Rhodophyta), należących do różnych rodzajów, głównie
Gelidium, Gracilaria, Pterocladia i Eucheuma.

85
 Najczęściej agar otrzymuje się z następujących gatunków:
- rodzina Gelidiaceae
Gelidium amansii Lamx. (głównie z wybrzeży Japonii i Korei),
Gelidiwn cartilagineum Gaili, (z wybrzeży Pacyfiku, Kalifornii, Meksyku).
Gelidium corneum Lamx. (z wybrzeży Japonii, Korei),
oraz kilku innych gatunków rodzaju Gelidium,
Pterocladia capillacea (Gmel.) Bornet et Thuret i Pterocladia lucida
(Brown) J. Agardh (z wybrzeży Indonezji), a także niektórych gatunków
rodzaju Pterocladia występujących u wybrzeży Anglii oraz różnych gatun­
ków rodzaju Acanthopeltis
- rodzina Gracilariaceae
Gracilaria lichenoides Grev. (z wybrzeży Japonii, Australii, południowej
Afryki, Ameryki Północnej),
Gracilaria confervoides Grev. (z wybrzeży Ameryki Północnej)
- rodzina Solariaceae
Eucheuma muricatum (Gmel.) W.van B. (z wybrzeży Indonezji).
Ponadto do otrzymania agaru są wykorzystywane w Rosji krasnorosty
należące m.in. do rodziny Phyllophoraceae, np. Phyllophora nervosa.
Do otrzymania agaru usiłuje się wykorzystać też niektóre gatunki rodzaju
Chondrus i Gigartina, używane do otrzymania karagenu.
Spośród wymienionych gatunków największe znaczenie przez długi czas miał
gatunek Gelidium amansii, stanowiący podstawowy surowiec do otrzymywania
agaru japońskiego. W okresie wojennym i powojennym w wielu krajach
znaleziono inne źródła agaru, m.in. w USA, Anglii, Rosji. W Polsce również
prowadzono badania, w wyniku których niektóre gatunki krasnorostów,
szczególnie Furcellariafestigiata, który występuje dość obficie w Zatoce Puckiej,
mogą dostarczać pewnych (niewielkich jednak) ilości agaru.
W niektórych krajach (np. Dania) zaprowadzono również sztuczne kultury
krasnorostów dostarczających agaru — na palach wbijanych w dno morskie.
FP V dopuszcza stosowanie agaru z różnych gatunków krasnorostów rodziny
Gelidiaceae i Gracilariaceae.
O t r z y m y w a n i e a g a r u składa się z kilku etapów. Piechy krasnorostów,
rosnące na podwodnych skałach w morzu do głębokości 30 m, są wydobywane
przez nurków albo odpowiednimi hakami i sieciami, opłukiwane słodką wodą
i rozkładane na słońcu w okresie letnim w celu wysuszenia i wybielenia. Ten
proces jest powtarzany kilkakrotnie. W okresie zimowym poddaje się plechy
dalszej przeróbce. Wysuszone plechy gotuje się w wodzie do otrzymania
ciągliwego gęstego płynu, który oczyszcza się z białek i innych substancji,
działając rozcieńczonymi kwasami i węglem aktywowanym. Po odsączeniu
formuje się bloki, które następnie tnie się na cienkie pasma. Usunięcie wody i soli
przeprowadza się przez kilkakrotne wymrażanie (naturalne lub sztuczne)
i rozmrażanie surowca (tzw. freezing-thawing), w końcu suszy się oczyszczony
agar i nadaje formę handlową. Roczna produkcja światowa agaru wynosi kilka
milionów ton.
W zależności od sposobu przygotowania agar występuje w postaci prze­
świecających, długich, płaskich, jasnożółtawych lub prawie bezbarwnych lekkich
pasm albo szarawych bryłek o gąbczastej konsystencji, łusek' albo proszku (agar
proszkowany). ’ * ‘

86
 W zimnej wodzie pęcznieje, rozpuszcza się natomiast przy ogrzaniu do
8 0- 100°C. Przy oziębieniu w 35-50°C tworzą się żele (już roztwory 0,5-1% ).
Roztwory agaru po dodaniu odczynników jodowych barwią się czerwonofiole-
towo (przy szybkim chłodzeniu). Ta reakcja jest podobna do reakcji jodu ze
skrobią (wnikanie jodu w przestrzenie międzymicelarne). Agar nie ma smaku,
zapach jest niekiedy nieco morski.
Pod mikroskopem widoczne są w preparatach resztki glonów i ewentualnie
strzępki grzyba (rozwinięte podczas suszenia), okrzemki i igły gąbek. Utwory te
osadzają się na dnie po zagotowaniu próbki agaru w probówce z 5% roztworem
kwasu siarkowego (VI).

Składniki
Agar zawiera około 90% p o l i s a c h a r y d ó w — częściowo są one związane
z kwasem siarkowym (VI) i innymi kwasami. Głównymi składnikami cuk­
rowymi tych związków są polisacharydy: a g a r o za [64] około 70% oraz
kwaśna a g a r o p e k t y n a [65], Agaroza jest linearnym polimerem D-galaktozy
(3 (1 -* 3) oraz 3,6-anhydro-L-galaktozy a (1 ->-4). Agaropektyna jest zbudowa­
na z cząsteczek D-galaktozy i kwasu galakturonowego częściowo z dużym
udziałem reszt kwasu siarkowego (VI).
Ogólna zawartość reszt kwasu siarkowego (VI) wynosi 0,3-5% . Na ogół
skład jest zmienny i zależy od pochodzenia agaru. Zwykle surowiec zawiera
jeszcze wodę (do 20%), substancje mineralne (4-5% ), związki azotowe (4-5% ).
Agar do celów bakteriologicznych powinien odpowiadać specjalnym wyma­
ganiom czystości, określonym wymaganiom dotyczącym temperatury krzep­
nięcia i topnienia, wartości pH oraz wytrzymałości na nacisk. Ponadto
sprawdzana jest jego przydatność do hodowli bakteryjnych. Do tych badań
używane są szczepy Streptococcus pyogenes (haemolyticus), Staphylococcus
pyogenes (aureus), Shigella shigae (dysenteriae), Clostridium tetani — które
powinny rozwijać się na badanym agarze w określonym czasie i w formie
typowych kolonii.

Zastosowanie
Agar — substancja silnie pęczniejąca — jest stosowany jako środek ł a g o d n i e
p r z e c z y s z c z a j ą c y , działający w wyniku spęcznienia pokarmu w jelitach,
i wchodzi w skład niektórych preparatów przeczyszczających (np. Neonor-
macol). Ponadto ma zastosowanie w technologii w postaci leku jako środek
s p ę c z n i a j ą c y , ż e l u j ą c y , powodujący rozpad tabletek. Główne zastoso­
wanie znajduje agar w pracowniach bakteriologicznych jako podstawowy
składnik p o d ł o ż y do h o d o w a n i a b a k t e r i i oraz g r z y b ó w i t k a ­
nek r o ś l i n wyższych.
Agar jest również stosowany w przemyśle spożywczym oraz chemicznym.

R ad ix A lth a e a e — K orze ń p ra w o śla z u

Rośliną macierzystą jest prawoślaz lekarski Althaea officinalis L. z rodziny

Ślazowatych (Mahaceae).

87
 Jest to wieloletnia roślina zielna pochodząca z rejonu Morza Czarnego
i rejonów stepowych zachodniej Azji. W Polsce prawoślaz dziko rosnący spotyka
się bardzo rzadko, tylko na niżu.
Do celów farmaceutycznych roślina ta jest uprawiana. Korzenie uzyskuje się
z roślin dwuletnich na jesieni. Bezpośrednio po zbiorze korzeń jest zazwyczaj
pozbawiony kory pierwotnej, jest to korzeń prawoślazu tzw. okorowany. W celu
zachowania jasnej barwy korzeń okorowany powinien być suszony w tem­
peraturze 40°C.
Surowcem według FP V są nieokorowane korzenie o grubości 2 -3 cm.

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- korzenie cylindryczne lub lekko czterokanciaste barwy żółtawobiałej+, do 3 cm
grubości;
- liczne ślady po korzeniach bocznych;
- pod lupą widoczne ciemniejsze pasmo miazgi otaczającej drewno;
- przełam korzenia pylisty+ (zawartość skrobi), w części korowej włóknisty+;
- zapach słaby, swoisty, smak śluzowato-gorzki ++ (korzenie nieokorowane są
barwy brunatnej z licznymi podłużnymi bruzdami).
b. Mikroskopowe
- na zewnątrz korzenia niekorowanego występuje peryderma oraz kora pierwotna;
- w korzeniach okorowanych jest widoczne wąskie pasmo pozostałego łyka
z licznymi grupami włókien łykowych+ słabo zdrewniałych lub nie zdrew­
niałych++;
- w korze występują liczne owalne lub okrągłe komórki śluzowe++ oraz komórki
z gruzłami szczawianu wapnia+;
- w miękiszu kory liczne pojedyncze (do 30 pm średnicy) lub rzadziej podwójne
ziarna skrobi+;
- w drewnie wtórnym naczynia drabinkowate i siatkowate, rozrzucone rzadko
wśród miękiszu, również słabo zdrewniałe cewki oraz włókna niezdrewniałe+;
wcentrum przekroju poprzecznego można odnaleźć pierwotne wiązki naczyniowe.
c. Chemiczne
- komórki śluzowe w korzeniu mogą być wybarwione roztworami czerwieni
rutenowej, tioniny, błękitu metylenowego i innymi odczynnikami barwnymi.

Składniki
Surowiec zawiera ś l u z y jako główne składniki czynne. Zawartość ich jest
zmienna i zależy od okresu zbioru. Późną jesienią i w zimie wynosi ponad 10%,
w lecie około 5%. Wraz ze zwiększeniem zawartości śluzu zmniejsza się
zawartość skrobi.
Śluz prawoślazu ma odczyn kwaśny i zawiera około 28% kwasu galak-
turonowego, około 32% galaktozy, do 13% glukozy (w lecie mniej!), około 8%
arabinozy, około 21% ramnozy — nie zawiera natomiast ksylozy. Ten
orientacyjny skład śluzu ulega wielkim wahaniom, głównie ilościowym, ze
względu na różne pochodzenie surowców. Poza śluzem surowiec zawiera
p e k t y n y (ponad 10%), około 10% sacharozy, do 2% asparaginy oraz znaczne
ilości s k r o b i . W korzeniu stwierdzono również obetność 2 glikozydów
flawonowych pochodnych hypoletyny i izoskutalereiny [Gudej 1991],

88
Właściwości f a r m a ko l o g ic zn e i lecznicze
Zastosowanie
Korzeń prawoślazu jest używany do wyrobu mieszanek ziołowych, syropu
(,Sirupus Althaeae) i innych p r e p a r a t ó w p r z e c i w k a s z l o w y c h jako
środek powlekający, łagodzący, osłaniający. Stosowane są też maceraty sporzą­
dzone na zimno. Ze względu na brak składników silnie działających i przyjemny
smak często stosowany w pediatrii.
Ostatnio wykazano, że śluz zawarty w korzeniach i liściach prawoślazu,
a także niektórych innych gatunkach z rodziny Mahaceae, przy podaniu
pozajelitowym wywiera działanie hipoglikemiczne (Tomoda i wsp. 1987).

Sem en Lini — N a s ie n ie lnu

Syn.: Siem ię lniane

Rośliną macierzystą jest len zwyczajny Linum usitatissimum L. z rodziny

Lnowatych (Linaceae).
Len jest znaną od wieków rośliną uprawną dostarczającą głównie włókna.
Jego ojczyzną są prawdopodobnie kraje śródziemnomorskie lub Kaukaz.
Obecnie znajduje się tylko w uprawie, przy czym znane są różne odmiany oraz
formy hodowlane, różniące się m.in. wielkością nasion (ciężar 1000 nasion),
a także zawartością oleju tłustego w nasionach oraz barwników. Ponieważ len
zwyczajny jest również rośliną oleistą — są hodowane odmiany bądź bogate we
włókna, bądź w olej tłusty.
Jako surowiec farmakopealny ma zastosowanie forma macrocarpum o drob­
nych nasionach (ciężar 1000 nasion 5,4-15,0 g).
Len jest uprawiany w wielu krajach europejskich, m.in. w Polsce na dużych
obszarach, głównie jako roślina włóknodajna.
Surowcem farmakopealnym są dojrzałe nasiona lnu zwyczajnego (bez
określenia odmiany). Surowiec pochodzi z upraw i jest zbierany jako produkt
uboczny przy uprawach lnu przemysłowego.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Mikroskopowe
nasiona o kształcie jajowatym, płaskie, do 6 mm długie i do 3 mm szerokie ++,
błyszczące++, brunatne, o drobnych wgłębieniach;
- zapach słaby (wyczuwalny po zwilżeniu), smak śluzowaty++;
- nasiona w wodzie pęcznieją i otaczają się warstwą śluzu++;
b. Mikroskopowe
- łupina nasienna złożona z kilku warstw komórek:
1) ześluzowaciała skórka++ o bardzo dużych komórkach ze zgrubiałymi
ścianami, pokryta kutykulą++,
2) warstwa miękiszowa o drobnych komórkach okrągławego kształtu,
3) warstwa sklerenchymatyczna zwykle zmarniała,
4) warstwa barwnikowa z czerwonobrunatną treścią+;
- komórki warstwy odżywczej są ułożone poprzecznie w stosunku do innych
warstw;
- w liścieniach zarodka olej tłusty, ziarna aleuronowe złożone, brak skrobi+.

89
Składniki

Nasienie lnu jest s u r o wc e m ś l u z o w y m i t ł u s z c z o w y m . Zawartość

śluzu wynosi 3-8% . Jest on zawarty w skórce nasion. Poddany hydrolizie daje
D-galaktozę, L-arabinozę, D-ksylozę, L-ramnozę, kwas galakturonowy.
Ol e j t ł u s t y (Oleum Lini) jest zawarty w nasionach w ilości do 40% (p. str.
109).
Surowiec zawiera charakterystyczne d i g l i k o z y dy c y j a n o g e n n e : li-
nustatynę [860], neolinustatynę, ogółem około 1,5% (odpowiada to około
0,01 -0,03% cyjanowodoru, który uwalnia się tylko z roztartych i namoczonych
nasion!).

Ponadto surowiec zawiera inne glikozydy: linocymarozyd (glukozyd estru metylowego

kwasu o-hydroksycynamonowego), linkafeinozyd (analogiczny glukozyd kwasu kawo­
wego). We frakcji sterolowej znaleziono m.in. 41% sitosterolu [495], 26% kampesterolu,
9% cykloartenolu [465] i 2% cholesterolu [497]. Surowiec zawiera ponadto około 20%
białka. W niedojrzałych nasionach występuje toksyczny aminokwas pochodny proliny
— linatyna.

Właściwości f a r m a ko l o g ic zn e i lecznicze

Zastosowanie

Ze względu na to, że śluz znajduje się w skórce, surowiec jest używany w stanie
nie rozdrobnionym (!) w postaci maceratów wodnych jako ś r o d e k
o s ł a n i a j ą c y w stanach zapalnych dróg oddechowych i przewodu pokar­
mowego (głównie żołądka). Ma właściwości l e k k o p r z e c z y s z c z a j ą c e na
skutek pęcznienia w jelitach. W celu uzyskania tego działania muszą być
stosowane duże dawki surowca. Zawarty w nasionach olej sprzyja w sposób
mechaniczny defekacji. Surowiec wpływa również hamująco na procesy gnilne
w jelitach.
Zawarta w niedojrzałych nasionach linatyna jest antagonistą witaminy B6.
Wywołuje ona zahamowanie wzrostu i objawy intoksykacji u kurcząt. Objawom
tym zapobiega podanie witaminy B6 nawet w małych dawkach. W miarę
dojrzewania nasion linatyna jest przekształcana w nietoksyczną N-ami-
no-D-prolinę. Z e w n ę t r z n i e surowiec jest stosowany w postaci okładów,
kataplazmówjako ś r o d e k p r z e c i w z a p a l n y .
Do zewnętrznego stosowania nadają się także wytłoki po wyciśnięciu oleju
(Placenta Seminis Lini).
Nasiona lnu są w Polsce jednym z najczęściej stosowanych w lecznictwie
surowców roślinnych.

Działania niepożądane
W zasadzie surowiec nie wykazuje takiego działania. Wprąwdzie zawarte są
w nim cyjanogenne glikozydy, nie obserwowano jednak dotychczas nigdy
objawów zatruć. Glikozydy te zawarte są w bardzo małej ilości, a przy

90
stosowaniu surowca w postaci nie rozdrobnionej nie istnieje żadne niebez­
pieczeństwo zatrucia, nawet przy długotrwałym stosowaniu.
Surowiec rozdrobniony może być używany zewnętrznie do okładów i katap-
lazmów.

F o liu m Fa rfa ra e — L iść p o d b ia łu

Rośliną macierzystą jest podbiał pospolity Tussilago farfara L. z rodziny

Złożonych (Asteraceae).
Jest to jedyny gatunek z rodzaju Tussilago. Występuje w całej Europie,
zachodniej i północnej Azji, północnej Afryce — zawleczony też do Ameryki
Północnej. W Polsce rośnie powszechnie jako chwast wilgotnych pól, na glebach
gliniastych, także na zboczach, nieużytkach, przydrożach, zaroślach, nieraz
masowo. Zakwita wcześnie na wiosnę (marzec) przed rozwinięciem liści.
Surowcem są liście podbiału. Są one zbierane ręcznie na wiosnę i w lecie,
i suszone na powietrzu w cieniu. Często spotyka się surowiec omyłkowo zbierany
z lepiężników Petasites sp. (Asteraceae) lub zanieczyszczony liśćmi Jepiężników.
Niekiedy jest też zbierany kwiatostan (koszyczek) podbiału — Flos Farfarae.

Ważniejsze cechy d i a gn o st y c z ne surowca

a. Makroskopowe
- liście długoogonkowe, w zarysie okrągławe lub sercowate;
- brzeg liści zatokowo-wycinany i ząbkowany;
- młode liście obustronnie owłosione+, starsze — na spodniej stronie, stąd dolna
powierzchnia blaszki szarowełnista;
- zapachu brak, smak gorzkawy, śluzowaty.
b. Mikroskopowe
- liść o budowie bifacjalnej;
- miękisz palisadowy 3-warstwowy, miękisz gąbczasty z dużymi przestworami
międzykomórkowymi+;
- na obu skórkach aparaty szparkowe z 4-9 komórkami przyszparkowymi;
- na skórce dolnej włoski biczowate 3-5-komórkowe++;
- wiązki przewodzące otoczone włóknami, obok wiązki sitowej przewody wy-
dzielnicze.
Uwaga. Ważne jest makroskopowe i mikroskopowe badanie ewentualnych zanieczysz­
czeń liśćmi lepiężników. W preparatach mikroskopowych, stanowiących przekrój
poprzeczny przez ogonek liściowy, układ wiązek przewodzący w liściach podbiału jest
regularny, półkolisty, a u lepiężników — rozrzucony [Browińska-Szmalowa, 1955].
c. Chemiczne
- reakcja na obecność garbników z chlorkiem żelaza (III) daje wynik słabo dodatni;
- badanie chromatograficzne (TLC) wyciągów z surowca, w porównaniu z wycią­
gami liści niektórych gatunków lepiężnika (Petasites sp.), wykazuje w tych
drugich obecność ketonów seskwiterpenowych — petazyn [Borkowski 1970],
a u gatunków lepiężnika nie zawierających petazyn — obecność związków
fenolowych nieobecnych w liściach podbiału; istotne jest zatem porównanie
chromatogramów z wzorcowym chromatogramem liści podbiału — w celu
' wykluczenia zafałszowania liśćmi lepiężnika;

91
 - liście lepiężników nie zawierają śluzu; wyciąg wodny liści podbiału pod wpływem
etanolu wydziela śluz w postaci osadu rozpuszczalnego w wodzie i ponownie
strącającego się pod wpływem etanolu;
- zawartość popiołu nie rozpuszczalnego w HC1 nie powinna przekraczać 3%
—jest to ważne ze względu na możliwość znacznego zanieczyszczenia silnie
owłosionych liści podbiału krzemionką (piaskiem);
- wskaźnik pęcznienia powinien wynosić około 10; ciągliwość jest bardzo nieznacz­
na;
- wskazane jest zbadanie ewentualnej obecności i zawartości alkaloidów piro-
lizydynowych.

Składniki
Liść podbiału ma głównie charakter s u r o w c a ś l u z o w e g o . Zawartość
kwaśnego śluzu wynosi 7 -8 % . W skład śluzu wchodzą różne monocukry:
D-galaktoza, D-glukoza, pentozy (m.in. L-arabinoza), kwas galakturonowy.
Dalszymi składnikami są g a r b n i k i (około 4,5%), flawonoidy (około
0,8%), m.in. kwercetyna, kemferol, sterole, cholina, gorycze, nieco olejku
eterycznego.
Składnikami niepożądanymi, obecnymi w niektórych surowcach są a I -
k a l o i d y p i r o l i z y d y n o w e (p. str. 496), m.in. senkirkina i tussilagina.
Zawartość ich wynosi maksymalnie 0.000045% [Liithy, 1980].

Właściwości f a r m a ko l o g i c zn e i lecznicze
Zastosowanie
Jako surowiec śluzowy o pewnej zawartości garbników liść podbiału ma
zastosowanie głównie w stanach zapalnych i nieżytach dróg oddechowych, jamy
ustnej i krtani. Wywiera działanie o s ł a n i a j ą c e (śluzy) i ś c i ą g a j ą c e
(garbniki). W podawanym w piśmiennictwie działaniu spazmolitycznym [Bor­
kowski i wsp. 1957, 1959] mają udział niewątpliwie garbniki i flawonoidy.
Surowiec wchodzi w skład różnych p r e p a r a t ó w p r z e c i w k a s z l o -
wyc h, soku (Succus Farfarae), mieszanek ziołowych (np. Pectosan, Neopec-
tosan).
W podobnych celach stosuje sie również k w i a t o s t a n p o d b i a ł u
(Inflorescentium Farfarae, zwany częściej Flos Farfarae), zbierany wczesną
wiosną. Kwiatostan ten zawiera mniej śluzu, a więcej flawonoidów i olejku
eterycznego. Obecność alkaloidów pirolizydynowych nie została dotychczas
stwierdzona.

Działania niepożądane
Szczególne znaczenie, jako potencjalnie toksyczna, może mieć zawartość
alkaloidu senkirkiny, którą stwierdzono w niektórych surowcach, m.in. po­
chodzących z Australii. Alkaloid ten w swej części necynowej jest nienasycony,
co może dać efekty hepatotoksyczne. Tussilagina nie ma właściwości toksycz­
nych — jest alkaloidem o nasyconej części necynowej.

92
 Zawartość senkirkiny (jeśli występuje) może być cechą niepożądaną. Jednak­
że minimalna zawartość ogólna alkaloidów pirolizydynowych w surowcu nie
może mieć wpływu na szkodliwość surowca, chyba że stosowany byłby on przez
dłuższy czas.

Lich e n is la n d ic u s — P o r o s t islan d zk i

Surowcem są wysuszone plechy porostu tarczownicy islandzkiej Cetraria

islandica (L.) Ach. lub Cetraria tenuifolia (Retz) Howe z rodziny Parmeliaceae,
podklasy Discolichenes, klasy Ascolichenes.
Porosty te są rozpowszechnione na całej północnej półkuli, aż po ob­
szary arktyczne. W Polsce Cetraria islandica rośnie na niżu i w górach
(często na skałach), ale objęta jest ochroną ze względu na znaczne wyniszczenie.
Surowiec pochodzi wyłącznie z importu. Został wprowadzony ponownie
do FP V.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
- plecha chrząstkowata, łamliwa, u podstawy rurkowato lub rynienkowato
zwinięta, wyżej rozszerzona (u C. islandica szersza, wstęgowata, u C. tenuifolia
— bardzo wąska), wielokrotnie rozwidlona;
- brzeg plechy orzęsiony;
- grubość plechy do 0,5 mm;
- na szczycie brunatnoczarnych rzęs widoczne spermatogonia (lupa+);
- miseczkowate, kruche, brunatne apotecja rzadko na szczycie plechy+;
- barwa plechy zróżnicowana — jedna powierzchnia plechy jaśniejsza od drugiej,
zwykle szarobiała lub szarozielonkawa, druga powierzchnia zwykle brunatno-
oliwkowa;
- na jaśniejszej powierzchni jasne plamki (otwory przewietrzające);
- smak gorzko-śluzowaty+;
- po namoczeniu w wodzie plecha mięknie i staje się giętka.
b. Mikroskopowe
na przekroju poprzecznym widoczne 3 warstwy: po obu stronach zwarta warstwa
obwodowa, zbudowana z krótkich grubościennych strzępek (paraplekten-
chyma), luźniejsza warstwa środkowa (rdzeniowa), zbudowana z luźniej ułożo­
nych strzępek (prozoplektenchyma), w części środkowej, zwanej gonidialną,
wykazuje obecność licznych kulistych, zielonych lub brunatnych komórek
glonów (średn. 10-12 pm)4;
- w apotecjach wstawki i worki zawierające 8 owalnych zarodników;
- w spermogoniach liczne spermacje (dług. do 6 pm).
c. Chemiczne
- ściany strzępek warstwy środkowej barwią się 1 w KI błękitno4, a zewnętrznej
— brunatno;
- skrawek plechy po umieszczeniu na 2-3 min w stężonym amoniaku i przeniesio­
ny do 5% alkoholowego roztworu FeClj barwi się czerwonobrunatno (kwas
cetrarowy);
- mikrosublimacja w około 200°C daje krystaliczny sublimat kwasu fumarowego
o t.t. 223°C, który rozpuszczony w amoniaku ponownie krystalizuje (sól
amonowa)4;

93
 - w alkalicznej żelatynie krwistej (pH 9,5) powstaje po umieszczeniu skrawka
plechy otoczka hemolizy;
5% roztwór wodny (przez zagotowanie) daje ciągliwą ciecz o gorzkim smaku,
która po ochłodzeniu zastyga tworząc żel; roztwór ten barwi się z 1 w KI na
błękitno+;
- 10% nalewka z plechy porostu po dodaniu 10% FeCl3 barwi się purpurowo.
Na chromatogramach TLC występują charakterystyczne plamy kwasów poros­
towych, barwiące się FeClj na ciemnoniebiesko+.

Składniki (b n
Głównymi składnikami surowca są p o l i s a c h a r y d y (ponad 50%); l i c h e -
n i n a [57] i i z o l i c h ' £ i i i n a [58], ś l u z oraz k w a s y p o r o s t o w e 2 -4 % ,
głównie kwas fumaroprotocetrarowy (2-3% ), D-protolichesterynowy [Ger-
tig 1963], protocetrarowy, cetrarowy i usninowy. Indeks pęcznienia wynosi
około 4,5.

Kwas usninow y Kwas protolichesterynowy

Właściwości f a rm a ko lo g ic zn e i lecznicze

Zastosowanie
Wymienione kwasy porostowe działają a n t y b i o t y c z n i e , również na prątki
gruźlicy [Borkowski 1964], Ponadto surowiec ma znaczenie jako ś l u z o w y
i g o r y c z o w y . Zawarty w surowcu śluz działa osłaniająco, przeciwkaszlowo
na podrażnione drogi oddechowe. Gorzkie kwasy porostowe pobudzają wy­
dzielanie śliny i soków trawiennych. Surowiec stosowany głównie jako środek
przeciwkaszlowy. Wyciąg wchodzi w skład m.in. preparatu Pectosol.

Sem en P s y llii — N a s ie n ie babki płesznika

Surowiec pochodzi zasadniczo z roślin gatunku Plantago psyllium z rodziny

Babkowatych (Plantaginaceae). Jest to jednoroczna roślina zielna, 10-50 cm
wysoka, z rozgałęzioną łodygą, wąskimi, naprzeciwległymi, gruczołowato

94
omszonymi liśćmi o niepozornych, białych kwiatach zebranych w kłosy,
pochodząca z rejonu Morza Śródziemnego. Uprawiana we Francji, Włoszech,
ostatnio także w Polsce.
Niekiedy surowiec pochodzi z innych podobnych gatunków roślin: Plantago
ovata Forskol. lub Plantago indica L., rosnących w Azji (Indie, Iran, Pakistan)
— są to tzw. indyjskie nasiona Psyllium lub nasiona Ispaghula.

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e s urowca:

a. Makroskopowe
- ciemnobrunatne lub branatnoczarne, podłużnie eliptyczne, błyszczące nasiona,
długości 2-3 mm, szerokości 0,7-1,5 mm+;
- na stronie brzusznej nasion podłużna przegroda z jasną, skórzastą, kolistą
plamką++;
- po namoczeniu w wodzie nasiona otaczają się po krótkim czasie otoczką
przezroczystego śluzu+;
- smak śluzowaty, mdły, brak zapachu.
Nasiona Plantago ovata są większe: 1,5-3,5 mm długie i do 1,75 mm szerokie, kształtu
łódkowatego, jaśniejsze (bladoróżowe do czerwonożółtego, czasem czerwonobrunatne),
z brunatnoczerwoną plamką.
b. Mikroskopowe
- na przekroju poprzecznym nasion, namoczonych uprzednio w alkoholu, widocz­
na skórka łupiny nasiennej, zbudowana z komórek śluzowatych+;
- skórka po dodaniu roztworu błękitu metylenowego pęcznieje, zwiększając swoją
objętość, komórki skórki z obszaru przegrody nie pęcznieją*;
- komórki najbardziej wewnętrznej warstwy łupiny nasiennej ułożone tangencjal-
nie+ zawierają brunatny barwnik *;
- komórki endospermy są grubościenne i mają silniejamkowane ściany4', komórki
zarodka są cienkościenne;
- w endospermie i zarodku okrągłe ziarna aleuronowe i krople tłuszczu; brak
skrobi+.
Nasiona Plantago ovata wykazują obecność pojedynczych lub złożonych ziarn skrobi
(3-25 gm średnicy) (preparat I w KI) w niektórych komórkach skórki. Skórka bardzo
łatwo oddziela się od nasienia. Sama łupina nasienna P. orato jest często stosowana jako
surowiec farmaceutyczny.

Składniki

Głównym składnikiem nasion jest ś l u z zawarty w łupinie nasiennej (10-15%,

w Plantago ovata do 25%). Tworzące go polisacharydy można rozdzielić na
frakcję kwaśną i neutralną. Po hydrolizie dają D-ksylozę, L-arabinozę,
L-ramnozę, D-galaktozę i kwas galakturonowy. Śluz można całkiem wyeks­
trahować zimną wodą. Indeks pęcznienia nie rozdrobnionego surowca
powyżej 10 (P. ovata powyżej 9). Surowiec zawiera ponadto trisacharyd
planteozę, białko (15-20%), olej tłusty (5-13% ), ślady aukubozydu [614],
alkaloidów monoterpentowych: boszniakiny i indykaniny, sterole i triter-
peny.

95
Właściwości f a rm a ko lo g i c zn e i lecznicze

Zastosowanie

Surowiec jest dobrym, łagodnym środkiem p r z e c z y s z c z a j ą c y m . Podany

doustnie jako niestrawialny przechodzi do dalszych odcinków jelita, powodując
silne spęcznienie treści i pobudzając perystaltykę. Efektywne dawki wynoszą
4 - 15 g. Może być stosowany na zmianę z nasionami lnu. Działanie następuje po
12-24 h lub nawet później.
Nasiona Planlago ovata są zazwyczaj stosowane w postaci oddzielonej łupiny
nasiennej, która szybko pęcznieje w wodzie. Stosowane dawki mogą być w tym
przypadku mniejsze (0,5-0,2 g).
Surowiec wchodzi w skład licznych preparatów łagodnie przeczyszczających,
czasem z dodatkiem innych surowców (np. Folia Sennae), takich jak: Agiolax,
Metamucil, Osmolax, Regulax i in.

Sem en F o e n u g ra e c i — N a sie n ie k o zie ra d k i

Syn.: Kozieradka

Rośliną macierzystą surowca jest kozieradka pospolita Tńgonella foenum

graecum L. z rodziny Motylkowatych (Fabaceae).
Kozieradka pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego. Jest to jednoroczna
roślina zielna uprawiana w wielu krajach tego rejonu (Egipt, Maroko), a także
w Indiach. W Polsce również jest uprawiana w niewielkim zakresie. Surowcem
według FP IV są dojrzale nasiona kozieradki. Zbiór odbywa się z plantacji
w miarę dojrzewania strąków, z których wyłuskuje się nasiona i suszy
w przewiewnym miejscu.

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- czworograniaste, najczęściej romboidalne nasiona++, o długości 3-5 mm
i szerokości 2 - 3 mm, barwy żółtobrunatnej lub szaroczerwonawej, punktowane
(lupa!). Jedna część nasienia (mniejsza) zawiera korzonek, druga (większa)
— pączek i liścienie++;
- zapach słaby, po roztarciu silny, smak śluzowato-gorzki+.
b. Mikroskopowe
- w łupinie nasiennej skórka zbudowana z komórek palisadowych++ oraz
jaśniejsze pasma pokryte kutykulą ++ — następną warstwę tworzą komórki
dźwigarowe z promieniowymi listwami wzmacniającymi w ścianach bocz­
nych*++;
- w endospermie — warstwa aleuronowa i komórki śluzowe*, olej tłusty, brak
skrobi++;
- duży zarodek.
c. Chemiczne
- sproszkowane nasienie barwi się roztworem wodorotlenki} potasu na żółto-
pomarańczowo (trygonelina).

96
Składniki

Nasiona kozieradki zawierają różne składniki. Głównie jest to s u r o w i e c

ś l u z o wy . Zawartość śluzu wynosi 20-30% . Jest on umiejscowiony w endo-
spermie zarodka. W skład śluzu wchodzą m.in. stachioza [48] i galaktoman-
nany.
Innymi ważniejszymi składnikami są s a p o n i n y , w sumie 0,1-0,3% ,
o charakterze steroidowym, pochodne aglikonów: diosgeniny [514], jamogeni-
ny [515], tigogeniny [519], gitogeniny [520], neotigogeniny i neogitogeniny.
Ostatnio są one przedmiotem badań jako produkty wyjściowe do półsyntezy
hormonów płciowych i innych steroidów. Zawartość saponin steroidowych
w nasionach kozieradki może być zwiększona przez inkubowanie nasion
w obecności substancji wzrostowych (auksyn). Z surowca pochodzenia indyj­
skiego izolowano 0,1 -0,35% diosgeniny — najcenniejszej saponiny steroidowej.
Poza wymienionymi surowiec zawiera jeszcze inny związek steroidowy: 25-spiro-
stano-3,5-dien.
Charakterystyczną substancją azotową surowca jest t r y g o n e l i n a (mety-
lobetaina kwasu nikotynowego) w ilości 0,1 -0,4% . Nie wykazuje ona aktywno­
ści biologicznej. Ponadto surowiec zawiera cholinę [654], około 2% lecytyn,
fitynę.

Spośród innych składników na uwagę zasługują C-flawonoidy [Adamska, Lutom­

ski, 1971], wśród nich witeksyna [153], izowiteksyna, wicenina i 2”-0-p-kumaroilowitek-
syna, ponadto nasiona zawierają 6-10% oleju tłustego, związki białkowe do 30%,
gorycze, ślady olejku eterycznego oraz amid kwasu nikotynowego [938] — około 3-5 mg
na 100 g.

Wł aś c i wo ś c i f a r m a k o l o g i c z n e i lecznicze.

Zastosowanie

Jako s u r o w i e c ś l u z o w y , o s ł a n i a j ą c y — sproszkowane nasiona

kozieradki są stosowane zewnętrznie do okładów, kataplazmów w czyrakach,
wrzodach, stanach zapalnych skóry, czasem w mieszaninie z nasionami lnu.
Stosowane również wewnętrznie w stanach zapalnych żołądka (preparat
Gastrogran). Podawane uprzednio właściwości tuczne i wzmagające apetyt
(u zwierząt) nie zostały potwierdzone.
Surowiec cieszy się zainteresowaniem (głównie w Wielkiej Brytanii) jako
potencjalne źródło związków steroidowych (saponin pochodnych diosgeniny
i jamogeniny).

F o liu m A lth a e a e — Liść p ra w o śla zu

Surowiec stanowią liście łodygowe prawoślazu lekarskiego Althaea officina-

lis L. (p. str. 87) zebrane przed kwitnieniem i wysuszone na powietrzu
w cieniu.

7 Farmakognoflja 97
 Ważniejsze cechy diagnostyczne surowca:

a. Makroskopowe
- kształt liści zmienny, zależy od położenia na pędzie; liście dolne są 3 - 5-klapowe,
długoogonkowe, w zarysie okrągławe; liście górne krótkoogonkowe, w zarysie
jajowate 3-5-klapowe (mniej wgłębione);
- blaszka liściowa do 10 cm długa, o nasadzie sercowatej, obustronnie filcowato
owłosiona++, brzeg blaszki nierówno karbowanopiłkowany+;
- na spodniej stronie blaszki 3-5 rozgałęziających się widlasto nerwów bardzo
silnie uwypuklonych;
- zapachu brak, smak śluzowaty++.
b. Mikroskopowe
- budowa liścia bifacjalna;
- miękisz palisadowy 1-2-rzędowy;
- komórki skórki o ścianach falistych z aparatami szparkowymi otoczonymi 2-3
komórkami przyszparkowymi;
- włoski okrywające 1-komórkowe szpiczaste, o ścianach gładkich i zdrewniałej
jamkowanej części nasadowej, zgięte — zgrupowane po 5-8 w kształcie
gwiazdy*++;
- pojedyncze włoski główkowe, jajowate, wielokomórkowe;
- spotyka się duże, kuliste, kolczaste ziarna pyłku++;
- w obu skórkach i mezofilu komórki śluzowe*+, w mezofilu również szczawian
wapnia.
c. Chemiczne
- wybarwienie komórek śluzowych podobne jak w surowcu Radix Althaeae.

Składniki

Liść prawoślazu jest s u r o w c e m ś l u z o w y m . Zawartość śluzu podobnie jak

w korzeniach sięga 10%. W skład śluzu wchodzą m.in. kwas galakturonowy (do
18%), galaktoza (około 40%), glukoza (około 15%), arabinoza (około 17%),
ksyloza (około 4%), ramnoza (około 7%). Ponadto występują związki flawo-
nowe, fenolokwasy, kumaryna — skopoletyna [Gudej, 1985, 1987, 1988].

Właściwości f a rm a k ol o g i c zn e i lecznicze

Zastosowanie

Surowiec ma podobne znaczenie, jak Radix Althaeae. Służy również do okładów

zmiękczających. Wchodzi w skład mieszanek ziołowych stosowanych w nieży­
tach dróg oddechowych.

F lo s M a lv a e s y lv e s tris — K w ia t ślazu d z ik ie g o

Rośliną macierzystą jest ślaz dziki Malva syhestris L. z rodziny Slazowatych (Mahaceae).
Jest to pospolita w Polsce dwu- i wieloletnia roślina zielna.
Surowcem są kwiaty zebrane ze stanu naturalnego i szybko wysuszone w celu
zachowania pięknej niebieskofioletowej barwy.

98
 Kwiat ślazu dzikiego jest s ur owc e m śl uzowym. Indeks pęcznienia powyżej 14.
Zawartość śluzu w kwiatach wynosi 0,5-6,0%.
W wyniku hydrolizy śluzu powstają cukry: glukoza — 14%, arabinoza — 15%,
ramnoza — 18%, galaktoza — 28% i kwas glukuronowy — 24%.
Liście ślazu dzikiego (Folium Malvae syhestris) również zawierają około 8% śluzu
o podobnych produktach hydrolizy, jedynie z większym udziałem galaktozy (37%),
a mniejszym — glukozy (7%).
Poza śluzem kwiaty ślazu dzikiego zawierają glikozydy antocyjanowe: malwinę, czyli
3,5-diglukozyd malwidyny [223], 3-glukozyd malwidyny oraz 3-glukozyd delfmidyny
[222],
Surowiec ten używany jest jako środek o s ł a n i a j ą c y i z mi ę kc z a j ą c y
zewnętrznie i wewnętrznie w stanach kataralnych i zapalnych dróg oddechowych.

Flo s M a lv a e a rb o re a e — K w ia t m a lw y czarnej

Rośliną macierzystą jest topolówka wyniosła Alcea rosea L. (Althaea rosea Cav.)
z rodziny Ślazowatych (Mahaceae).
Gatunek ten, występujący w kilku odmianach o barwie kwiatów białej, żółtej, różowej,
czerwonej oraz ciemnoczerwonofioletowej, jest znany jako roślina ozdobna. W celach
farmaceutycznych uprawiana jest jedynie odmiana o ciemnych kwiatach (var. nigra).
Surowiec jest zbierany w 2 postaciach: a) z kielichami (cum calycibus) i b) bez kielichów
(sine calycibus).
Surowiec zawiera ś 1u z i może być stosowany podobnie jak Flos Mahae syhestris;
ponadto obfituje w antocyjany [Turowska i wsp., 1966, 1973, 1974].
W zespole a n t o c y j a n ó w występują glikozydy i diglikozydy delfmidyny [222],
malwidyny [223] i petunidyny. Wykazano ich właściwości ochronne dla naczyń kapilar­
nych [Kohlmiinzer, Końska 1983].
Zastosowanie surowca jest podobe jak innych surowców z rodziny Slazowatych.
Ponadto może służyć do otrzymywania antocyjanów do celów leczniczych i spożywczych
(np. barwienie wina).

F lo s V e rb a s c i — K w ia t d z ie w a n n y

Rośliną macierzystą mogą być 2 gatunki dziewanny: dziewanna wielkokwiatowa Ver-

bascum thapsiforme Schrader lub dziewanna kutnerowata Verbascum phlomoides Schra-
der z rodziny Trędownikowatych (Scrophulariaceae). Oba wymienione gatunki rosną
pospolicie w Polsce niżowej, na miejscach słonecznych, piaszczystych lub kamienistych.
Surowcem są k o r o n y k wi a t o we z przyrośniętymi pręcikami, szybko wysuszone,
aby zachowały złotożółtą barwę, często prasowane w cegiełki. W warunkach wilgotnych
szybko ulegają zbrunatnieniu.
Zbiór następuje ze stanu naturalnego, rzadziej z uprawy.
Istotnymi składnikami surowca są śl uzy — do 2,5%, ponadto s a p oni ny
(obojętne i kwaśne), m.in. werbaskosaponina, pochodna werbaskogeniny, w części
cukrowej zawierająca 4 cukry [Tschesche, 1980], i r y d o i d y: aukubina [614], niedawno
izolowany glikozyd katalpolu [Świątek i wsp. 1982], oraz glikozydoester pochodny
kwasu kawowego — werbaskozyd [304], f l awonoi dy, m.in. rutynozyd hesperetyny
[198], glukozyd luteoliny [157], barwniki karotenowe: |3-karoten [610], P-krocetyna [611]
oraz ślady olejku lotnego. Spośród składników obojętnych zwraca uwagę znaczna
zawartość sacharozy i innych cukrów — do 20%. W liściach wykazano obecność
rotenonu [210].

7* 99
 Surowiec ma zastosowanie głównie jako e x p e c t o r a n s (saponiny), w mieszankach
ziołowych, też jako lek o s ł a ni a j ą c y (emolliens) dzięki zawartości śluzu. Jest
umieszczony w niektórych farmakopeach europejskich. Stwierdzono działanie surowca
przeciw wirusom grypy A2 i B [Skwarek, 1979],
Obszerne badania fitochemiczne krajowych gatunków dziewanny [Klimek
1992-1996],

C arra g en — K aragen

Surowcem są wysuszone plechy krasnorostów gatunków Chondrus crispus Stackh. lub

Gigartina mammilosa J. Agardh, rosnących obficie na niewielkiej głębokości w przybrzeż­
nych wodach Atlantyku w Europie i Ameryce Północnej.
Karagen zawiera kilka p o l i s a c h a r y d ó w śluzowych pęczniejących pod wpływem
wody. Indeks pęcznienia powyżej 12. Głównym składnikiem śluzowym jest karagenina
[66] — około 45%, składająca się z rozpuszczalnej w zimnej wodzie y-karageniny i roz­
puszczalnej w ciepłej wodzie y-karageniny. Roztwory zawierające powyżej 3% karageni-
ny tworzą po oziębieniu żele, które po lekkim ogrzaniu przechodzą w stan płynny.
Surowiec ma znaczenie jako ś r ode k śluzowy, powl ekaj ący, o s ł a n i a j ą ­
cy, również jako emulgator i środek spęczniający w preparatyce farmaceutycznej.
Zawarte w surowcu karageniny są używane w chorobie wrzodowej.

Sem en C y d o n ia e — N a s ie n ie p ig w y

Surowcem są nasiona gatunku Cydonia oblonga Mili. (Rosaceae), drzewa pochodzącego

z Półwyspu Arabskiego, hodowanego w wielu krajach południowej Europy (Hiszpania,
Portugalia). Zawierają w epidermie około 22% śluzu, zbudowanego z arabinozy,
ksylozy i kwasów uronowych, a w zarodku nieco nitrylozydu amygdaliny.
Stosuje się tylko w postaci nie rozdrobnionej jako środek przeczyszczający, a także
zewnętrznie, jako przeciwzapalny.

K o rze ń ż y w o k o s tu — R adix S y m p h y ti
? 1’^ ł w n oj*ftc*V>oie - POC C 'orSJ ' Zdnc,
Korzeń żywokostu (Radix Symphyti) jest surowcem częściowo śluzowym. Zawiera m.in.
10-15% śluzu oraz inne polisacharydy, fruktany i skrobię.
Dawniej często stosowany w chorobach dróg oddechowych i stanach zapalnych
przewodu pokarmowego — obecnie stosowania w tych celach zaniechano ze względu na
niepożądane działania uboczne, które mogą wystąpić w związku z zawartością w korzeniu
niewielkiej ilości alkaloidów pirolizydynowych (p. str. 496). Możliwe jest zastosowanie
zewnętrzne do okładów i kataplazmów.
Ostatnio usiłuje się wyhodować odmiany żywokostu pozbawione alkaloidów piro­
lizydynowych.

Liść babki la n c e to w a te j — F o liu m P la n ta g in is la n c e o la ta e

Liść babki lancetowatej (p. str. 387) jest również surowcem częściowo śluzowym. Zawiera
m.in. rozpuszczalne w wodzie p o l i s a c h a r y d y — głównie silnie rozgałęziony
ramno-galakturonan o małej ciągliwości.

100
 Stosowany również często w postaci świeżej do okładów i kataplazmów, a także do
sporządzania syropu przeciwkaszlowego.

K w ia to s ta n lip y — In flo re s c e n tiu m T ilia e

Kwiatostan lipy (p. str. 179) również surowiec częściowo śluzowy. Zawiera m.in. około
3% tworzących śluz p o l i s a c h a r y d ó w — głównie arabino-4-galaktan, zbudowany
zasadniczo z łańcucha (3 (l-»-4) połączonych cząsteczek (3-D-galaktozy z nielicznymi
rozgałęzieniami a-L-arabinozy.
Stosowany jako lek napotny w przeziębieniach.

G um m i a ra b icu m — G um a arabska
Syn.: Gummi Acaciae.

Guma arabska jest otrzymywana przez nacięcie pni i gałęzi drzew afrykańskich
z rodzaju Acaciu Miller, głównie Acacia senegal Willd. z rodziny Mimozowatych
(Mimosaccae). Guma ta stanowi stężałą wydzielinę uzyskaną w wyniku zranienia
kory. Głównie otrzymywana jest w Sudanie i Senegalu. Stanowi bryłki prze­
świecające, łamliwe, o szklistym przełamie; rozpuszczone na zimno w podwójnej
ilości wody tworzą gęstą, kleistą zawiesinę. Niekiedy surowiec jest sproszkowany.

Składniki
Głównym składnikiem gumy arabskiej jest p o l i s a c h a r y d zwany arabiną,
stanowiący sól wapniową, magnezową lub potasową kwasu arabinowego
rozgałęzionego polisacharydu złożonego z D-galaktozy (32%), L-arabinozy
(38%), L-ramnozy (12%) i kwasu D-glukuronowego (18%). Ponadto w surowcu
są zwykle zawarte resztki substancji azotowej oraz enzymy utleniające — ok­
sydazy i peroksydazy.

Właściwości i z as to sowanie
Guma arabska służy jako środek o s ł a n i a j ą c y (mucilaginosum) w stanach
zapalnych błon śluzowych oraz jako pomocniczy surowiec w recepturze
stosowany do złagodzenia ostrego smaku leków, przygotowania emulsji itp. Ze
względu na zawarte w niej enzymy utleniające nie powinna być mieszana
z substancjami łatwo utleniającymi się, lub też poddana inaktywizacji enzymów
przez ogrzanie. Ma duże zastosowanie techniczne — jako środek klejący,
zagęszczający (farby, tusze).

T ra g a c a n th a — T ra g a k a n ta
Syn.: Gummi Tragacantha. Guma tragankowa

Surowiec stanowi zagęszczona wydzielina uzyskana z pni i gałęzi różnych

gatunków rodzaju Astragalus L. z rodziny Motylkowatych (Fabaceae), głównie
Astragalus gummifer Lab.

101
 Cierniste krzewy tych gatunków rosną m.in. w Syrii, Iranie, Iraku. Wydzielina
pochodzi z ześluzowaciałego rdzenia gałązek i przenika poprzez promienie
rdzeniowe, wydobywając się na zewnątrz na skutek spęcznienia (pochłania
wodę), nawet bez zranienia. W wyniku zranienia wypływ jest większy.

Składniki

W skład p o l i s a c h a r y d ó w tragakantowych wchodzą: nierozpuszczalna

w wodzie neutralna basoryna 60-70% i rozpuszczalna w wodzie lekko kwaśna
tragakantyna. Basoryna ma dużą zdolność pęcznienia. Tragakantyna jest
złożonym polisacharydem o rozgałęzionej budowie. W skład jej wchodzi
arabinogalaktan oraz kwas tragantowy (zbudowany z kwasu D-galakturono-
wego, ksylozy, fukozy, galaktozy).
W preparatach mikroskopowych jest widoczna skrobia o średnicy ziaren
3-25 pm.

Właściwości

Tragakanta jest środkiem pomocniczym, wiążącym wodę przy sporządzaniu

kremów, emulsji i maści. Ponadto ma znaczenie podobne do znaczenia gumy
arabskiej.

Karaya — Indyjska tra g a k a n ta

Guma otrzymywana ze zranionych lub nadpalonych pni drzewa Sterculia urens

Roxb. i innych gatunków Sterculia z rodziny Sterculiaceae rosnących w Indiach.
Guma nie rozdrobniona przedstawia szarobiałe, czasem brunatnawe kawałki
o wyraźnym zapachu kwasu octowego. W wodzie silnie pęcznieje — 10%
roztworu stanowią gęstą, kleistą masę.
Głównym składnikiem surowca jest silnie rozgałęziony polisacharyd ram-
no-galaktouronan.
Surowiec wchodzi w skład preparatów przeczyszczających (np. Normacolu)
oraz środków ułatwiających przyczepność protez zębowych. W kosmetyce
w skład lakierów do włosów. Ponadto służy w technologii postaci leku jako
środek zagęszczający i stabilizujący.

13.2
Tłuszcze

Tłuszcze (lipidy) należą do podstawowych bezazotowych substancji naturalnych

pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Oprócz tłuszczów prostych, stanowiących
połączenie estrowe glicerolu z wyższymi kwasami tłuszczowymi (triacylo-
im
glicerole — triglicerydy) są znane tłuszcze złożone o bardziej skomplikowanej
strukturze. Ze względu na swój estrowy charakter tłuszcze ulegają hydrolizie
kwaśnej, zasadowej lub enzymatycznej, rozpadając się na glicerol i odpowiednie
kwasy tłuszczowe. W przypadku działania alkaliami prowadzi to do wy­
tworzenia się odpowiednich soli alkalicznych, czyli mydeł — proces ten jest
określany jako zmydlenie tłuszczów. W woskach, należących również do
substancji tłuszczowych, występują inne niż glicerol alkohole wyższe.

W ła ś c iw o ś c i fiz y k o c h e m ic z n e

Tłuszcze w temperaturze pokojowej są substancjami stałymi lub płynnymi (oleje

tłuste). Są nierozpuszczalne w wodzie, a rozpuszczalne w rozpuszczalnikach tzw.
tłuszczowych (eter naftowy, benzyna, benzen, chloroform, eter etylowy).
Większość tłuszczów jest nierozpuszczalna w alkoholu etylowym.
W celu scharakteryzowania tłuszczu określa się następujące dane analityczne:
temperaturę topnienia, gęstość, współczynnik załamania światła, liczbę kwaso­
wą, liczbę zmydlenia, liczbę nadtlenkową (FP V).
Tłuszcze oraz substancje tłuszczopodobne (olejki eteryczne, kutyny, subery-
ny) barwią się roztworem Sudanu III na pomarańczowoczerwono, a roztworem
alkaniny — na czerwono. Reakcje te są stosowane w badaniach mikro­
skopowych.
Charakter Fizyczny tłuszczów zależy w dużym stopniu od udziału w ich
budowie nienasyconych kwasów tłuszczowych. Tłuszcze płynne (oleje tłuste)
zawierają zwykle znaczną ich ilość. Pod względem analitycznym na udział
kwasów nienasyconych wskazuje wartość liczby jodowej. Tłuszcze łatwo
ulegają utlenieniu i jełczeniu. Dlatego też często stosowane są dodatki do
tłuszczów o charakterze przeciwutleniaczy oraz związków konserwujących.

R o z p o w s z e c h n ie n ie w p rzy ro d zie

Jako substancje podstawowe o znaczeniu energetycznym występują we

wszystkich komórkach roślinnych i zwierzęcych, tworząc często kompleksy
białkowo-tłuszczowe w strukturach komórkowych (cytoplazmie, błonach cyto-
plazmatycznych). Ponadto tłuszcze stanowią często substancje zapasowe, na­
gromadzające się w nasionach oleistych i owocach. Obfitujące w tłuszcze
nasiona, np. nasiona rącznika Ricinus communis (Euphorbiaceae), zawierające do
60% oleju, nasiona niektórych roślin z rodziny Brassicaceae i Fabaceae oraz
owoce niektórych palm są stosowane do otrzymywania olejów i tłuszczów
stałych. Odbywa się to przez tłoczenie rozdrobnionego materiału w prasach
hydraulicznych na zimno lub w podwyższonej temperaturze. Innym sposobem
otrzymania tłuszczów jest wygotowywanie z wodą lub ekstrakcja rozpuszczal­
nikami.
Tłuszcze zwierzęce gromadzą się w tkance podskórnej i w otoczeniu jelit
i nerek.
Tłuszcze zwierzęce są najczęściej wytapiane.

103
B iog en e za

Szlak biogenetyczny prowadzący do wytworzenia się tłuszczów wiedzie od

aktywowanych połączeń typu kwas tłuszczowy — koenzym A, uformowanych
w cyklu kwasów trikarboksylowych. Połączenia te przy współudziale enzymów
wchodzą w związek z 3-fosforanem glicerolu powstałym z fosfodihydrok-
syacetonu (p. fotosynteza), dając początkowo kwasy fosfatydowe, które w na­
stępnych reakcjach z aktywowanymi kwasami ( + C A-SH) po odłączeniu reszty
0

fosforanowej tworzą triacyloglicerole:

H jC — OH NADPH + H® NAD® H2C - O H

c=o ----- ----------------------- H C -O H

| dehydrogenaza 1-fosfoglicerolu
H2C — O —(P) H2C - ®
Fosfodihydroksy- 3-Fosforan
aceton glicerolu

CH2OH CHjOOCR CH2OOCR CH2OOCR

I + 2 RCO—SCoĄ I h 2o I
CHOH CHOOCR CHOOCR CHOOCR
- 2 H S-CoA
1 ^ ^ 0 I
c h 2o - © c h 2o -® c h 2o h CH2OOCR
3-Fosforan
glicerolu Kwas fostatydowy Digliceryd Trigliceryd
Biosynteza tłuszczów

13.2.1
T łu s zc z e p ro s te ( tria c y lo g lic e ro le )

Stanowią połączenia trójestrowe glicerolu z kwasami tłuszczowymi.

Kwasy tłuszczowe estryfikujące glicerol mogą być nasycone — o wzorze
ogólnym CnH2n0 2 — nie mają one podwójnych wiązań, lub też nienasycone,
mające 1- 4 podwójne wiązania. Znane są też specjalne kwasy tłuszczowe o nieco
innej budowie (p.d.).
Dla właściwości fizykochemicznych tłuszczu istotny jest rodzaj kwasów tłusz­
czowych estryfikujących poszczególne grupy wodorotlenowe glicerolu, a więc
długość ich łańcucha, liczba i umiejscowienie ewentualnych podwójnych wiązań.
Ważniejsze kwasy tłuszczowe wchodzące w skład triacylogliceroli podano
w tabeli 3.
Przyjęło się skrócone oznaczanie charakteru kwasu tłuszczowego przez
podanie ogólnej liczby atomów węgla i podwójnych wiązań, w postaci zapisu
np.: 18:0 (18 atomów węgla — brak podwójnych wiązań) lub np. 18:2 (18
atomów węgla — 2 podwójne wiązania), oraz oznaczanie umiejscowienia
podwójnych wiązań, w postaci zapisu np.: A7 — co oznacza, że podwójne
wiązanie występuje pomiędzy węglem 7. i 8. łańcucha, licząc od jego końca, tj. od
grupy karboksylowej COOH, lub np. A7,1013 — co oznacza, że kwas ma
3 podwójne wiązania pomiędzy 7. i 8., 10. i 11. oraz 13. i 14. atomem węgla.

104
Tabela 3. Ważniejsze kwasy tłuszczowe wchodzące w skład tłuszczów

Kwasy o parzystej liczbie atomów węgla, nie mające podwójnych wiązań

kwas masłowy (n = 4)
kwas kapronowy (n = 6)
kwas laurynowy (n = 12)
kwas mirystycynowy (n = 14)
kwas palmitynowy (n = 16)
kwas stearynowy (n = 18)
kwas arachidowy (n = 20)
kwas bchenowy (n = 22)
kwas lignocerynowy (n = 24)

Ważniejsze kwasy nienasycone wchodzące w skład tłuszczów

a) z jednym podwójnym wiązaniem
kwas krotonowy — C4H,,0;
kwas olejowy — CiSH240 2 w konfiguracji zazwyczaj cis
kwas erukowy — C22H420 2
b) z dwoma podwójnymi wiązaniami
kwas linolowy — C|8HJ20 2
c) z trzema podwójnymi wiązaniami
kwas linolenowy — C|8HJ0O2
d) z czterema podwójnymi wiązaniami
kwas arachidonowy — C20H35O2 — biogenetycznie związany z prostanoidami (p. str. 113);
występuje głównie w święcie zwierzęcym

Ostatnio przyjęte jest oznaczanie miejsca pierwszego podwójnego wiązania,

licząc od końca łańcucha, przez literę co (np. co-3, cd-6 itp.).
Ponadto w skład tłuszczów mogą wchodzić różne specjalne kwasy tłuszczowe:
K w a s r y c y n o l o w y [73] — hydroksykwas mający grupę alkoholową
drugorzędową. Jest głównym składnikiem oleju rącznikowego — Oleum Ricini.
Ze względu na zawartość kwasu rycynolowego olej rącznikowy jest rozpuszczal­
ny w alkoholu etylowym.
K w a s c z o l m u g r o w y [74] — o budowie cyklicznej — występuje w oleju
z nasion rodzaju Hydnocarpus (Flacourtiaceae), tzw. Oleum Chaulmoograe
(Oleum Hydnocarpi), znanym jako lek przeciwtrądowy w krajach azjatyckich.
Kwasy te działają również bakteriobójczo na prątki gruźlicy.
K w a s e r u k o w y — jest toksycznym, uszkadzającym mięsień sercowy
i nerki składnikiem oleju rzepakowego (Oleum Rapae) (p. str. 111).
Każda grupa hydroksylowa w glicerolu może być zestryfikowana innym
kwasem. Kwąsy nienasycone zazwyczaj estryfikują drugorzędową grupę al­
koholową w pozycji 2. Tłuszcze o dużej zawartości kwasów nienasyconych

105
C H 3 — (CH2)5 / = \ o

OH

Kwas rycynolowy [73] O

OH

Kwas czolmugrowy [74]

zazwyczaj są płynne. Do tej grupy należy większość olejów roślinnych. Mogą być
one utwardzane przez uwodornienie podwójnych wiązań.
Niektóre oleje roślinne mają zdolność wysychania. Polega ono na auto-
katalitycznej oksydacji. Zwykle zawierają dużo kwasów nienasyconych. Znane
są też oleje półschnące oraz niewysychające.
Liczne surowce farmakognostyczne zawierają tłuszcze jako substancje zapa­
sowe. Szczególnie dotyczy to nasion, w których tłuszcze występują zazwyczaj
obficie w bielmie (endospermie) zarodka. Ich obecność może stanowić element
diagnostyczny.
Tłuszcze te są stosowane do niektórych postaci recepturowych (maści
- unguenta, mazidła — linimenta, czopki — suppositoria, zawiesiny — emul-
siones, mydła — sapones i inne), a także w preparatach farmaceutycznych
fabrycznych, np. jako rozpuszczalniki w iniekcjach (olej arachidowy — Oleum
Arachidis pro iniectione), również w kosmetyce (kremy).

f i 3.2.1.1 |
Nienasycone kwasy tłuszczowe o specjalnym
znaczeniu

Niektóre nienasycone kwasy tłuszczowe (ang. UFA unsaturated fatty acids)

są dla człowieka niezbędne i muszą być dostarczone w pożywieniu. Odgrywają
one ważną rolę w budowie błon mitochondrialnych i mikrosomów. Brak ich
w organizmie powoduje niepożądane objawy, takie jak zmiany na skórze,
kruchość naczyń, zaburzenia krążenia oraz zwiększone ryzyko rozwoju miaż­
dżycy naczyń. Uczestniczą one również w biosynezie tzw. eikozanoidów, tj.
substancji mających 20 atomów węgla — w tym prostanoidów, tromboksanów
i leukotrienów, odgrywających ważną rolę fizjologiczną u człowieka (szczegóły
w podręcznikach farmakologii).
Do ważniejszych nienasyconych kwasów tłuszczowych należą przede wszyst­
kim: k w a s o l e j o w y (obecny w większości olejów roślinnych) oraz k w a s y
a-i y-1 i n o l e n o w y. Ten ostatni zwłaszcza odgrywa specjalną rolę w zaburze­
niach układu krążenia (miażdżycy) oraz ośrodkowego układu nerwowego,
chociaż jego znaczenie nie jest jeszcze w pełni wyjaśnione.

106
 /= \ *
CH3— (CH2)7 (CH2)7— C\
OH

Kwas olejowy

Kwas a - linolenowy

K w a sy - linolenowy

Występowanie wymienionych kwasów w niektórych olejach roślinnych

podane jest w tabeli 4.

Tabela 4. Oleje zawierające specjalne nienasycone kwasy tłuszczowe (w % ogólnej zawartości

triacylogliceroli)

Kwas Kwas Kwas

Olej linolowy a-linolenowy y-linolenowy

lniany 15 56 —
sojowy 56 8 —
wiesiołkowy 71 — 10
krokoszowy 78 0,5 —
słonecznikowy 50-60 0,5 —

T ł u s z c z e s t a ł e s t o s o w a n e w f a r m a c j i : olej kakaowy {Oleum

Cacao).
O l e j e s c h n ą c e : olej lniany (Oleum Lini), olej makowy (Oleum Papaveris).
O l e j e p ó ł s c h n ą c e : olej arachidowy (Oleum Arachidiś), olej rzepakowy
{Oleum Rapae), olej sezamowy {Oleum Sezami), olej bawełniany {Oleum
Gossypii), olej sojowy {Oleum Sojae), olej słonecznikowy {Oleum Helianthi), olej
krokosza barwierskiego (Oleum Carthami).
O l e j e n i e w y s y c h a j ą c e : olej oliwkowy {Oleum Olivarum), olej mig­
dałowy {Oleum Amygdalarum).
O l e j e o s p e c j a l n y m z n a c z e n i u l e c z n i c z y m : olej rącznikowy
{Oleum Ricini), olej wątłuszowy — tran — {Oleum Jecoris Aselli), olej czolmug-
rowy {Oleum Cliaulmoograe), olej krokoszowy (Oleum Carthami), olej wiesioł­
kowy {Oleum Oenotherae).

107
O le u m A m y g d a la r u m — O le j m ig d a ło w y

Olej otrzymywany z nasion migdałowca Prunus dulcis D.A. Web. dwóch

odmian: słodkiej var. dulcis D.A. Web. i gorzkiej var. amara (D.C.) Buchh.
z rodziny Różowatych (Rosaceae). Drzewa migdałowe pochodzące z Kaukazu są
obecnie uprawiane m.in. w Kalifornii, Australii, Afryce Płd. Owocem są
pestkowce. Nasiona odmiany gorzkiej zawierają około 8% toksycznego glikozy­
du cyjanogennego — amigdaliny [855] i są w smaku gorzkie, nasiona odmiany
słodkiej zawierają co najwyżej ślady amigdaliny.
Olej zawarty jest w nasionach w ilości 40-55% , uzyskiwany jest przez
wytłaczanie w temperaturze poniżej 30°C. Głównymi składnikami oleju są
glicerydy kwasu linolowego i olejowego. Olej migdałowy jest jasnożółty,
przezroczysty, bezwonny o łagodnym smaku.
FP V przewiduje olej migdałowy odmiany słodkiej (Amygdalarum dulcis
oleum) jako rozpuszczalnik niektórych lipofilnych substancji leczniczych, stoso­
wanych w iniekcjach.

O le u m C a c a o — O lej k a k a o w y
Syn.: Butyrum Cacao. M asło kakaowe.

Olej kakaowy jest otrzymywany przez wyciskanie na ciepło liścieni nasion

kakaowca Theobroma cacao L. (Sterculiaceae) — drzewa rosnącego w Ameryce
Południowej, Afryce, Azji - w strefie tropikalnej. Nasiona kakaowca zawierają
45-55% tłuszczu; służą do otrzymywania kakao pitnego — tłuszcz jest
otrzymywany jako produkt uboczny.
Olej kakaowy jest tłuszczem o konsystencji stałej, barwy kości słoniowej
i charakterystycznym zapachu kakaowym. Temperatura topnienia zależy od
modyfikacji krystalicznej tłuszczu. Modyfikacja stabilna ((3) ma t.t. około
34,5°C, niestabilne modyfikacje oc i P' mają t.t. 31°C albo też 22°C. Około
55-57% masy tłuszczu stanowią triacyloglicerole kwasu palmitynowego i stea­
rynowego, a 38% stanowi udział nienasyconego kwasu olejowego.
Olej kakaowy, szczególnie w stanie rozdrobnionym, ulega łatwo utlenieniu.
Używany, ze względu na temperaturę topnienia niższą od temperatury ciała
ludzkiego, do wyrobu czopków i gałek. Ostatnio w dużym stopniu wyparty przez
półsyntetyczne tłuszcze mające lepsze cechy technologiczne, m.in. łatwiej
wchłaniające się podłoża hydrofilne.

O le u m H e lia n th i — O lej s ło n e c z n ik o w y

Dojrzałe nasiona słonecznika Helianthus annuus L. z rodziny Asteraceae

zawierają olej tłusty, który może być otrzymany z wydajnością około 35%.
Słonecznik jest uprawiany w wielu krajach, w niektórych na wielką skalę, np.
w płd.-wsch. Europie. W krajach masowej uprawy słonecznika olej otrzymy­
wany jest przez tłoczenie. Do Polski jest importowany jako olej jadalny
i dietetyczny.

108
 Zawiera glicerydy nienasyconych kwasów: olejowego, linolowego (około
35%), a-linolenowego (około 10%) — niektóre z nich uważane są za pod­
stawowe kwasy tłuszczowe istotne dla metabolizmu komórkowego (p. str. 106),
a także jako czynnik witaminowy (witamina F). Nie ma natomiast w oleju
słonecznikowym ważnego Fizjologicznego kwasu y-linolenowego.
Olej słonecznikowy jest olejem półschnącym. Stosowany jest w dietach
miażdżycowych, wątrobowych, a także jako rozpuszczalnik substancji lipofil-
nych.

O le u m Lini — O lej ln ian y

Olej lniany otrzymywany jest do celów farmaceutycznych przez wyciskanie na

zimno nasion lnu zwyczajnego Linum usitatissimum (Linaceae). Jest to płyn
żółty, klarowny, o swoistym zapachu i słabym smaku. Na powietrzu łatwo
żywiczeje. Len zwyczajny jest w Polsce uprawianą na szeroką skalę rośliną
włóknodajną i oleistą — dostarcza również surowca farmakognostycznego
Semen Lini (p. str. 89). Nasiona lnu zawierają 30-40% oleju tłustego,
obfitującego w glicerydy kwasu linolenowego i linolowego, a także zawierające­
go mniejsze ilości innych glicerydów, m.in. kwasu olejowego. Ogólna zawartość
glicerydów kwasów nasyconych wynosi 5-15% .
Olej lniany jest używany do sporządzania niektórych preparatów farmaceuty­
cznych (np. Sapo kalinus\ mazideł przeciw oparzeniom). Ze względu na dużą
zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych zaliczany jest do czynników
aktywnych zwanych witaminą F [932], Wchodzi w skład preparatu Linomag.
W przemyśle lakierniczym ma znaczenie dla wyrobu pokostów, farb olejnych
itd.

O leu m R ic in i — O lej rą c z n ik o w y
Syn.: Olej rycynowy.

Olej ten otrzymywany jest z dojrzałych nasion rącznika Ricinus communis

(Euphorbiaceae) przez wyciskanie na zimno i wygotowywanie z wodą, co
powoduje rozkład enzymu lipazy i trującej toksalbuminy rycyny.
Nasiona rącznika pochodzą z drzew lub krzewów rącznika, hodowanych
w wielu krajach tropikalnych lub subtropikalnych w Azji, Afryce, a także
w niektórych krajach europejskich. W Polsce uprawa rącznika (jako rośliny
jednorocznej) jest możliwa, ale nie daje wartościowych nasion. Zawartość oleju
tłustego w nasionach (wraz z łupiną nasienną) wynosi 35-50% .
Olej rącznikowy jest przezroczystym, bezbarwnym lub jasnożółtym płynem
0 słabym smaku i zapachu. Rozpuszcza się w rozpuszczalnikach tłuszczowych
1 bezwodnym alkoholu etylowym. Głównym składnikiem jest gliceryd kwasu
rycynolowego [73] (około 80%), ponadto zawiera glicerydy kwasów olejowych,
linolowego, stearynowego i palmitynowego.
Olej rącznikowy działa drażniąco na błonę śluzową jelita cienkiego, pobudza­
jąc jego perystąltykę — przy czym aktywnym składnikiem jest zmydlony kwas
rycynolowy. Używany jako środek przeczyszczający, działający na jelito cienkie,

109
w dawce 15-30 g, szczególnie u dzieci i kobiet po porodzie. W zasadzie nie
wykazuje żadnych działań niepożądanych. Przy dłuższym stosowaniu może
wywołać dyspepsje i brak apetytu.
Nasiona rącznika są toksyczne ze względu na zawartość toksalbuminy
— rycyny [102]. Kilka spożytych nasion może wywołać u dzieci śmiertelne
zatrucie.

O le u m A r a c h id is — O lej a r a c h id o w y

Olej ten otrzymywany jest z pozbawionych łupiny nasiennej orzeszków ziemnych

Arachis hypogaea L. (Fabaceae) przez wyciskanie na zimno, następnie na ciepło,
a czasem także przez ekstrakcję.
Jest to bezbarwna lub słabo żółta ciecz o słabym smaku i zapachu.
Orzeszki ziemne rosną w tropikalnej Afryce Zachodniej, uprawiane są
w Indiach, Stanach Zjednoczonych i innych krajach. Owoce (strąki) rozwijają się
i dojrzewają pod powierzchnią ziemi. Nasiona zawierają do 45% oleju tłustego,
którego głównymi składnikami są glicerydy kwasu olejowego (około 60%),
linolowego, a także niewielkie ilości innych glicerydów, m.in. kwasu arachidono-
wego.
W farmacji olej arachidowy ma znaczenie jako dobry rozpuszczalnik
substancji stosowanych w postaci wstrzyknięć domięśniowych (Oleum Arachidis
pro iniectione)

O le u m J e c o r is A s e lli — O lej w ą t łu s z o w y

Olej ten jest otrzymywany z wątroby wątłusza (dorsza) Gadus morrhua L.

i innych gatunków przez wytopienie oraz wymrożenie części zestalających się
w temperaturze —5°C. Zawiera dużą ilość (około 85%) glicerydów nienasyco­
nych kwasów tłuszczowych: olejowego, linolowego, palmitoleinowego i in. oraz
nieco estrów nasyconych kwasów: palmitynowego i mirystycynowego. Istot­
nymi pod względem leczniczym składnikami są witaminy: A[929] i D3 [930a],
których zawartość powinna wynosić 800 j.m. witaminy A i 80 j.m. witaminy D3
w 1 g. Olej wątłuszowy jest produktem łatwo ulegającym utlenieniu i wpływowi
ciepła.
Ostatnio olej wątłuszowy, zwany popularnie tranem leczniczym, jest rzadko
stosowany jako lek witaminowy i zastępowany jest preparatami witamin A i D3.
Zewnętrznie stosowany jest w postaci maści w oparzeniach, odmrożeniach i źle
gojących się ranach skóry.
Ze względu na stosunkowo dużą zawartość długołańcuchowych wielokrot­
nie nienasyconych kwasów tłuszczowych, m.in. kwasu eikozapentaenowego
(EPA) i dekozaheksaenowego (DHA), stanowiących do 12% frakcji lipidowej
oleju, może on być stosowany jako środek profilaktyczny w zapobieganiu
chorobom sercowo-naczyniowym. Kwasy te zmniejszają bowiem stężenie cho­
lesterolu i lipidów w surowicy krwi, tj. czynników ryzyka w rozwoju miażdżycy
naczyń.

110
O le u m R a p a e — O le j r z e p a k o w y

Olej rzepakowy otrzymywany jest w Polsce z dojrzałych nasion rzepaku Brassica

napus L. var. napus, z rodziny Krzyżowych (Brassicaceae) — z odmian
o zmniejszonej zawartości kwasu erukowego. Olej nierafinowany ma barwę
brunatną i ostry zapach, spowodowany zawartością glukozynolatu (p. str. 504).
Proces rafinacji może pozbawić olej tego składnika.
W zależności od odmiany hodowlanej olej rzepakowy zawiera zmienne ilości
glicerydów toksycznego kwasu erukowego, nawet do 50%. Nowsze odmiany
hodowlane mogą zawierać poniżej 2% tego kwasu.
Innymi składnikami są glicerydy kwasu olejowego, linolowego i linolenowe-
go.
Rafinowany olej pozbawiony kwasu erukowego używany jest do celów
spożywczych, a utwardzony przez uwodornienie — do wyrobu margaryny, poza
tym do celów technicznych, np. do wyrobu artykułów gumowych. W farmacji
praktycznie ostatnio nie używany.
Kwas erukowy jest czynnikiem toksycznym powodującym stłuszczenie
organów miąższowych i uszkodzeniu mięśnia sercowego. Blokuje on w sercu
mitochondrialny system enzymatyczny utleniania kwasów tłuszczowych. Właś­
ciwości te zostały stwierdzone doświadczalnie u zwierząt.

O leu m O liv a ru m — O lej o liw k o w y (o liw a )

Olej ten otrzymywany jest na dużą skalę z wiecznie zielonych drzew oliwkowych
Olea europaea (Oleaceae), pochodzących z rejonu Morza Śródziemnego i hodo­
wanych w wielu krajach południowej Europy (Hiszpania, Włochy, Francja,
Grecja i in.), Afryki, Ameryki i Australii. Owoce zawierają do 36% oleju,
którego głównym składnikiem jest gliceryd kwasu olejowego, do 80-85% ,
ponadto występują niewielkie ilości wolnych kwasów tłuszczowych. Olej oliw­
kowy (oliwa) ma duże znaczenie spożywcze oraz pewne znaczenie farmaceutycz­
ne, jako rozpuszczalnik substancji lipofilnych. W większych dawkach działa
żółciopędnie.
Ostatnio stwierdzono profilaktyczne działanie w zapobieganiu chorobie
wieńcowej.

O le u m P a p a v e ris — O lej m a k o w y

Olej otrzymywany z nasion maku lekarskiego Papaver somniferum L. (Papavera-

ceae) różnych odmian hodowlanych. Nasiona te praktycznie nie zawierają
alkaloidów makowca. Zawartość oleju 50-60% .

O le u m Sezam i — O lej se z a m o w y

Olej otrzymywany z nasion Sezatnum indicum L. (Pedaliaceae), jednorocznej

rośliny pochodzącej z Indii, uprawianej w wielu krajach strefy tropikalnej

111
i subtropikalnej. Nasiona te zawierają do 55% oleju, głównie z glicerydami
kwasu olejowego i linolowego; ponadto charakterystycznym składnikiem jest
lignan sezamina [233].
Znaczenie farmaceutyczne stosunkowo ograniczone (głównie jako rozpusz­
czalnik).

O leu m S ojae — O lej s o jo w y

Olej otrzymywany z nasion soi Glycine soja Sieb. et Zuck. (Fabaceae), rośliny
uprawianej w wielu krajach, m.in. jako źrodło białka i oleju. Nasiona zawierają
około 50% białka, do 20% oleju, lecytynę i enzym ureazę. Olej zawiera około
50% kwasu linolowego — ma znaczenie głównie spożywcze i przemysłowe.
Nasiona soi należą do najobfitszych źródeł białka roślinnego, służą też do
otrzymywania lecytyny roślinnej.
W Polsce podjęto próby uprawy tej interesującej rośliny.

O le u m C a rth a m i — O lej k ro k o s z o w y

Otrzymywany jest z nasion krokosza barwierskiego Carthamus tinctorius

(Asteraceae). Zawiera znaczną ilość (do 70%) nienasyconych kwasów tłusz­
czowych, głównie kwasu linolowego. Stosowany w dietach zapobiegających
miażdżycy.

O le u m O e n o th e ra e — O lej w ie s io łk o w y
Syn.; Oleum Onagrae.

Olej otrzymywany z nasion różnych gatunków wiesiołka, głównie Oenothera

biennis i Oenothera paradoxa, z rodziny Wiesiołkowatych (Oenotheraceae).
Olej ten zawiera ponad 80% niezbędnych, nienasyconych kwasów tłusz­
czowych, w tym ponad 70% kwasu linolowego oraz, co istotne, około 10%
rzadko spotykanego u roślin kwasu y-linolenowego. Ze względu na rolę tego
ostatniego olej wiesiołkowy stosowany jest w przypadkach wskazujących na
niedobór tego kwasu, m.in. rozwoju zmian miażdżycowych, stanach alergicz­
nych, chorobach skórnych, a nawet w chorobach autoimmunizacyjnych i stward­
nieniu rozsianym. Efekt leczniczy przypisuje się udziałowi tego kwasu w biosyn­
tezie prostaglandyn. Niemniej jednak, pomimo opisywanych efektów lecz­
niczych, mechanizm działania kwasu y-linolenowego w tych chorobach nie jest
w pełni wyjaśniony.
Olej wiesiołkowy znajduje się w sprzedaży w postaci kapsułkowanych
preparatów. Są też tabletkowane preparaty nasion wiesiołka. Dzienne zapo­
trzebowanie organizmu na kwas y-linolenowy jest określane na 600 mg.
K w a s y - l i n o l e n o w y zawarty jest również dość obficie w olejach:
- nasion o g ó r e c z n i k a l e k a r s k i e g o (Borago officinalis) z rodziny
Szorstkolistnych (Boraginaceae)
- nasion p o r z e c z k i c z a r n e j (Ribes nigrum) z rodziny Skalnicowatych
(Saxifragaceae) i in.

112
Sem en O e n o th e ra e — N a sio n a w ie s io łk a

Surowiec ten służy głównie do otrzymywania oleju wiesiołkowego Oleum

Oenotherae. Zbierany jest z różnych gatunków wiesiołka Oenothera sp., z rodziny
Wiesiołkowatych (Oenotheraceae), obecnie uprawianych na dużą skalę w Polsce.
Gatunek Oenothera biennis L. występuje też często w stanie naturalnym na
miejscach piaszczystych, zboczach; został zawleczony z Ameryki Płn.
Surowcem są dojrzałe nasiona wiesiołka. Są one drobne, wielkości 1,5-2,0
mm, o barwie od jasnobrunatnej do ciemnokawowej, w zależności od po­
chodzenia.
W nasionach typowych, dobrze wykształconych można wyróżnić 4 powierz­
chnie: grzbietową, brzuszną i 2 powierzchnie boczne, przy czym powierzchnia
grzbietowa jest łukowato zakrzywiona. Pomiędzy powierzchnią grzbietową
a powierzchniami bocznymi zazwyczaj występują skrzydełka. Na wszystkich
powierzchniach nasion mogą występować pomarszczenia i żyłkowania. Szczegó­
łowe rozróżnienie morfologiczne nasion różnych gatunków wiesiołka zostało
opracowane przez Rostańskiego (1991).
Nasiona wiesiołka zawierają 20-25% o l e j u t ł u s t e g o , o dużej zawarto­
ści n i e n a s y c o n y c h k w a s ó w t ł u s z c z o w y c h (p. Oleum Oenotherae).
Znaczenie lecznicze tych kwasów zostało omówione wyżej.
Ponadto nasiona zawierają około 15% białka, 43% włóknika, nieco skrobi
i innych węglowodanów, fitosterole, triterpeny (a- i P-amyrynę, cykloartenol),
witaminę E, sole mineralne [Lamer-Zarawska i wsp. 1990]. Spośród soli
mineralnych zaznacza się znaczna zawartość wapnia, magnezu i żelaza.
Z a s t o s o w a n i e : poza głównym zastosowaniem do otrzymywania oleju,
zmielone nasiona bywają stosowane leczniczo doustnie, jako źródło nienasyco­
nych kwasów tłuszczowych, szczególnie kwasu y-linolenowego.

^ 3 .2 .2 j
Prostanoidy

Prostanoidy — zwane również prostaglandynami — są to związki mające

charakter hormonów tkankowych (autakoidów). Substancje te są biogenetycz-
nie związane z nienasyconymi kwasami tłuszczowymi C2o, głównie kwasem
arachidonowym.
Pierwszym związkiem z tej grupy uzyskanym w postaci krystalicznej była
prostaglandyna E,, czyli PGE, [Bergstróm i wsp., 1957], Poznano później liczne
dalsze związki tego typu występujące powszechnie w świecie zwierzęcym,
w tkankach i płynach ustrojowych ssaków, jednak w bardzo małych ilościach,
w granicach 0-100 mg/ml. Sygnalizowana jest również obecność prostaglandyn
w niektórych roślinach (np. Allium cepa). Obfitym naturalnym źródłem prosta­
glandyn są morskie koralowce Plexaura homomalla.
Wszystkie prostaglandyny są pochodnymi kwasu prostanowego [75] i mają
charakter hydtoksykwasów (grupa OH przy C-15). W strukturze cząsteczki
występuje pierścień cyklopentanowy, różnie usytuowane podwójne wiązania

8 Farmakognozja 113
 A B E F
Prostaglandyny A, B, E, F

oraz podstawniki. Wyróżniane jest kilka serii prostaglandyn oznaczonych

literami A, B, E i F, w zależności od budowy pierścienia cyklopentanowego.
Cyfra arabska określa liczbę wiązań podwójnych poza pierścieniem cyklopen-
tanu.
Poznano różne typy działania farmakologicznego prostaglandyn (m.in. na
krążenie, ośrodkowy układ nerwowy, metabolizm tłuszczowy, mięśnie gład­
kie).

11 13 15 17 19

Kwas prostanowy [75]

COOH

Przy czynnym współudziale polskich badaczy [Gryglewski i wsp., 1977]

poznano i izolowano ze ścian naczyń krwionośnych zwierząt p r o s t a c y k l i n ę
P G I 2 [76]. Substancja ta okazała się jednym z najaktywniejszych związków
hamujących agregację płytek krwi oraz rozszerzających naczynia wieńcowe
serca. Prostacyklina ma dodatkowy pierścień heterocykliczny 5-członowy.
Jednocześnie wykryto inny związek prostanoidowy t r o m b o k s a n A2 [77],
który ma działanie przeciwstawne działaniu prostacykliny. Oba wymienione,
związki mogą być biosyntetyzowane w ścianach naczyń krwionośnych i znajdują
się u ludzi zdrowych w stanie równowagi. W przypadku przewagi biosyntezy
tromboksanu A2 powstają zmiany miażdżycowe.
Z tego wynika możliwość zastosowania leczniczego prostacykliny w miaż­
dżycy, zwłaszcza kończyn.
Wykazano również, że tworzące się w ogranizmie nadltenki kwasów tłusz­
czowych hamują biosyntezę prostacykliny, co sprzyja rozwojowi zmian miaż­

114
dżycowych. Prowadzone są intensywne prace badawcze nad możliwością
zastosowania prostacykliny i innych prostaglandyn w lecznictwie.
Działanie przeciwzapalne wielu leków (np. kwasu acetylosalicylowego) wiąże
się z hamowaniem biosyntezy prostaglandyn w organizmie.
Pod koniec lat siedemdziesiątych poznano również inne biologicznie czynne
metabolity kwasu arachidonowego i innych nienasyconych 20-węglowych
kwasów tłuszczowych (tzw. eikozanowych). Są to m.in. leukotrieny, substancje
mające charakterystyczną skoniugowaną strukturę trienową (p.n. — wzór),
występujące m.in. w leukocytach (stąd nazwa.). W ogranizmie odgrywają rolę
jako substancje sprzyjające stanom zapalnym, a także powodujące skurcz
oskrzeli. Prawdopodobnie mogą być przyczyną ataków astmy oskrzelowej.
Całą tę grupę związków, obejmującą prostaglandyny, tromboksany i leuko­
trieny, wywodzącą się z 20-węglowych nienasyconych kwasów tłuszczowych,
określa się nazwą eikozanoidów (grec. eikos = 20).

Leukotrien B4
(LTB4)

13.2.3 !
Woski
Woski są substancjami tłuszczowymi, stanowiącymi estrowe połączenia wyż­
szych kwasów tłuszczowych i wyższych alkoholi, tzw. alkoholi woskowych.
Najczęściej w skład wosków wchodzą następujące kwasy:
kwas palmitynowy — C)6
kwas lignocerynowy — C24
kwas cerotynowy — C26
kwas montanowy — C28
kwas melisynowy — C30
oraz alkohole:
alkohol cetylowy CH3(CH,)14CH,OH
alkohol lignocerynowy CH3(CH,)22CH,OH
alkohol cerylowy CH3(CH,)mCH,OH
alkohol mirycylowy CH3(CH,),8CH,OH
Woski są substancjami odpornymi na czynniki chemiczne i trudno podlegają
hydrolizie. W ich skład, poza wspomnianymi estrami, mogą wchodzić jeszcze
inne substancje, np. wolne kwasy tłuszczowe, sterole, węglowodory. Są substan­

8* 115
cjami stałymi pochodzenia najczęściej zwierzęcego, czasem roślinnego. Najbar­
dziej znany jest w o s k p s z c z e l i (Cera Jlava lub Cera alba).
Otrzymywany jest przez stopienie plastrów uprzednio oczyszczonych z mio­
du. U roślin woski występują w postaci nalotów na kutykuli skórki liści oraz
owoców, nieraz w znacznej ilości (np. na liściach niektórych palm), chroniąc je
przed wyparowaniem wody. W charakterystyce fizykochemicznej wosków są
podawane cechy analogiczne, jak dla tłuszczów: temperatura topnienia, liczby:
kwasowa, zmydlenia i jodowa. Niektóre woski pochodzenia zwierzęcego są
szeroko stosowane w farmacji do wyrobu maści, kremów, past i stanowią
artykuły farmakopealne, a mianowicie:
lanolina — Lanolinum anhydricum — tłuszcz z wełny owczej
olbrot — Cetaceum — tłuszcz z jamy głowowej waleni
wosk żółty — Cera flava — wosk pszczeli
wosk biały — Cera alba — wosk pszczeli oczyszczony.
Woskiem roślinnym, mającym znaczenie techniczne, jest w o s k C a r -
n a u b a otrzymywany z liści palmy Copernicia cerifera.
Niektóre woski (np. lanolina) mają zdolność wiązania pewnych ilości wody,
dlatego stanowią dobrą podstawę dla maści i kremów zawierających roztwory
wodne.

La n o lin u m a n h y d ric u m — La n o lin a b e z w o d n a

Syn.: Adeps Lanae anhydricus. Tłuszcz z wełny. W osk z wełny.

Lanolina stanowi tłuszcz z wełny owczej, otrzymywany przy oczyszczaniu

i odtłuszczaniu wełny rozpuszczalnikami organicznymi lub roztworami wodo­
rotlenków potasowców, lub mydeł. Proces oczyszczania powinien doprowadzić
do usunięcia kwasów tłuszczowych. Oczyszczony wstępnie i oddzielony przez
wirowanie tłuszcz jest następnie doczyszczany przez przetapianie, rozpuszczanie
w acetonie, wybielanie, działanie adsorbentami w celu usunięcia wonnych
substancji. W rezultacie otrzymuje się jasnożółtobrunatną masę o złożonym
składzie chemicznym. Lanolina bezwodna jest używana do sporządzania emulsji
woda/olej, szczególnie w maściach zawierających roztwory wodne. W skład
lanoliny wchodzą różne połączenia estrowe steroli — głównie cholesterolu [497],
izocholesterolu, lanosterolu [496], dihydrolanosterolu, dihydroergosterolu
i wyższych alkoholi alifatycznych (C|8- C 30) z kwasami tłuszczowymi (C10- C 26),
częściowo a-hydroksykwasami (C12- C ,8) i innymi kwasami o rozgałęzionych
łańcuchach. Lanolina dobrze wchłania się przez skórę i służy jako podstawa do
wyrobu maści (unguenia).
Podstawa maści, znana pod nazwą lanoliny (Lanolinum), jest to uwodniona
lanolina bezwodna w stosunku 3:1.

C e ta c e u m — O lb ro t

Olbrot jest to wosk otrzymywany z jamy głowowej waleni Physeter monocephalus L.

(Physeter catodon; Physeteridae).

116
 Walenie występują w Oceanie Indyjskim i Spokojnym są ssakami o długości do
25 m. W jamie czaszki występuje olej, z którego przez oziębienie można wykrystalizować
do 10% olbrotu. Surowiec jest oczyszczoną woskową substancją o temperaturze
topnienia 45 - 50°C, krystaliczną, białą. Składa się głównie z palmitynianu cetylu i innych
estrów cetylowych. Olbrot stosuje się do wyrobu maści i kremów.

Cera fla v a — W o s k ż ó łty

Wosk żółty otrzymuje się z plastrów woskowych wytworzonych przez pszczoły Apis
mellifica L. z rodziny Apidae. Stanowi on wydzielinę gruczołów znajdujących się po
stronie brzusznej odwłoka owada. Miód oddziela się od plastrów miodowych przez
wirowanie lub wytłaczanie, a plastry stapia się w gorącej wodzie i oczyszcza przez
filtrowanie.
Wosk żółty stanowi żółtą masę o temperaturze topnienia 61 -66°C (FP IV wymaga
62-66°C), w jego skład wchodzą głównie estry: kwasu palmitynowego, cerotynowego
(około 35%), ponadto alkohole woskowe: mirycylowy i cerylowy (do 40%), a także
węglowodory typu olefin i parafin (około 15%), sterole i barwniki.
Skład chemiczny wosku jest bardzo zmienny, zależy od pochodzenia. Surowiec służy
jako twarde podłoże maściowe i do wyrobu plastrów.

13.2.4 j
Fosfolipidy

Są to związki o charakterze tłuszczów złożonych, stanowiące trójestrowe

połączenia glicerolu, przy czym dwie grupy hydroksylowe są zestryfikowane
kwasami tłuszczowymi, a trzecia — kwasem fosforowym. Z kolei kwas
fosforowy jest związany najczęściej z aminą. Połączenia estrowe kwasu fos­
forowego z pierwszorzędową grupą alkoholową (CH:OH) są określane jako
związki a, a z drugorzędową grupą alkoholową — jako związki (i.
Rozpad hydrolityczny fosfolipidów tego typu — określanych jako fosfatydy
lub glicerofosfatydy — następuje pod wpływem enzymów — fosfolipaz.
Fosfolipidy są ważnymi składnikami błon komórkowych. W świecie roślinnym
występują powszechnie w nasionach, ale w niewielkich ilościach.
L e c y t y n y [78] a lub p są to estrowe połączenia wyżej wymienionego typu,
w skład których wchodzi czwartorzędowa zasada — cholina. Bogatym źródłem
lecytyn są żółtka jaj (Lecithinum ex ovo) i niektóre nasiona, np. soi Glycine soja
(Fabaceae). Dzięki zawartości fosforu mają pewne właściwości ogólnie tonizu-
jące.

Lecytyny [78] R 1( R2 — reszty kw asów tłuszczowych

ll7
 Są również stosowane w zaburzeniach metabolizmu tłuszczowego wątroby.
W praktyce farmaceutycznej używane jako emulgatory.
Ke fa 1i n y [79] a lub P są zbudowane podobnie jak lecytyny, z tą różnicą, że
zamiast choliny w ich skład wchodzi alkoholoamina — kolamina, czyli
etanoloamina [653],
Znane są też fosfolipidy, w których zamiast amin występują inne związki, np.
inozytol [27] w nasionach zbóż i roślin strączkowych, aminokwasy: seryna,
hydroksyprolina, treonina i inne. Związki te są źródłem organicznie związanego
fosforu. Ulegają one trudno wchłanianiu, dopiero po rozłożeniu ich w jelitach.
Te, które zawierają nienasycone kwasy tłuszczowe, uważane są za czynnik
witaminizujący (witamina F).

13.3 |
Aminokwasy, peptydy, białka

| 13.3.1 j
Aminokwasy

Aminokwasy są to związki o bardzo dużym znaczeniu biochemicznym, od­

grywające podstawową rolę w metabolizmie białkowym jako składniki budul­
cowe białek. Niżej podano tylko podstawowe informacje i przytoczono związki
mające znaczenie w farmakognozji, m.in. jako biogenetyczne prekursory
alkaloidów.
Aminokwasy są substancjami o charakterze amfoterycznym, o wzorze
ogólnym:

R -C H -C O O H

W przyrodzie występują głównie jako a-aminokwasy. Węgiel a jest asyme­

tryczny. Możliwe jest występowanie dwóch szeregów typu L i D, w zależności od
analogii struktury do aldehydu L- lub D-glicerynowego. Występujące w naturze
aminokwasy należą niemal wyłącznie do typu L. D-Aminokwasy znaleziono
jedynie wśród roślin jako składniki niektórych polipeptydów o charakterze
antybiotyków, a także w cząsteczkach niektórych peptydowych alkaloidów
sporyszu. Niezależnie do typu L lub D aminokwasy mogą wykazywać czynność
optyczną oznaczoną (+ ) — prawoskrętną lub ( —) — lewoskrętną. Często mamy
do czynienia z mieszaninami obu typów (D, L) aminokwasów. W świecie
roślinnym w skład białek wchodzi ponad 20 aminokwasów podobnie jak
u zwierząt. Ostatnio znaleziono w roślinach, np. w rodzinie Fabaceae, znaczną
liczbę aminokwasów tzw. nieproteinogennych, czyli nie wchodzących w skład
białek. Ogółem liczba znanych aminokwasów roślinnych wzrosła do ponad 200.

118
B iog en e za

Aminokwasy są uważane za podstawowe produkty przyswajania azotu przez

rośliny. Powstają w wyniku wprowadzenia fragmentu azotowego w postaci
amoniaku do cząsteczek oc-ketokwasów wytwarzanych w cyklu kwasów trikar-
boksylowych. Zastąpienie grupy ketonowej (C = O) tych kwasów przez grupę
aminową (NH2) może dokonać się wskutek transaminacji lub (rzadziej) reduk­
cyjnej aminacji. Pierwszy mechanizm wymaga współudziału enzymów — specy­
ficznych transaminaz zawierających jako koenzym fosforan pirydoksalu.

COOH COOH COOH COOH

CH2 c h 2 "•— c h 2 CH2
1 transaminaza l 2 l
c h 2 CH2 glutaminowo- c=o ----- C H — NH,
1
cj = o CH — N H 2 COOH COOH
COOH COOH
Kwas Kwas Kwas Kw as asparaginowy
a-ketoglutarowy glutam inowy szczaw iooctow y

COOH COOH
1 1 COOH
<fH2
c h
1
C -O
1
2

+ NHj
c h 2

I
1
ch

C=NH
I
COOH
2
-
NADH + H
—
dehydrogenaza
1
1
1
2
c h

CH2

CH— NH2
1
+ NAD®

COOH
COOH
Kwas Kwas Kwas
a-ketoglutarow y a-im inoglutarow y glutam inow y

Drugi mechanizm odgrywa rolę głównie przy biosyntezie kwasu glutamino­

wego, przy czym reakcja jest odwracalna. Z kolei kwas glutaminowy jest
kluczowym związkiem dla biosyntezy kilku innych aminokwasów. Wymienia on
swoją grupę aminową z różnymi ketokwasami.
Osobną grupę biogenetyczną stanowią aminokwasy: seryna, glicyna i cys­
teina, które wywodzą się z przemian aktywowanej (fosforylowanej) triozy.
O biosyntezie aminokwasów aromatycznych wspomniano uprzednio (p. str.
51). Związkami magazynującymi azot w formie aminowej są amidy kwasów:
glutaminowego— glutamina — i asparaginowego — asparagina. Zarówno kwas
glutaminowy, jak i asparaginowy mogą wiązać enzymatycznie amoniak w oba te
amidy.
Pod względem struktury chemicznej można aminokwasy podzielić na alifaty­
czne, aromatyczne i heterocykliczne (tabela 5).

W ła ś c iw o ś c i fiz y k o c h e m ic z n e

Aminokwasy są najczęściej substancjami krystalicznymi, bezbarwnymi. Na ogół

są łatwo rozpuszczalne w wodzie, szczególnie lekko zakwaszonej lub zal-

119
 Tabela 5.

Aminokwasy
1. Alifatyczne
a) monokarboksylowe
glicyna (glikokol) — kwas a-aminooctowy
alanina kwas a-aminopropionowy
walina kwas oc-aminoizowalerianowy
leucyna kwas a-aminoizokapronowy
izoleucyna kwas a-amino-fi-metyloWalerianowy
seryna kwas ot-amino-P-hydroksypropionowy
treonina kwas a-amino-p-hydroksymasłowy
b) dikarboksylowe
kwas asparaginowy — kwas a-aminobursztynowy
kwas glutaminowy — kwas a-aminoglutarowy
amidy:
asparagina — amid kwasu asparaginowego
glutamina — amid kwasu glutamominowego
c) diaminomonokarboksylowe
lizyna — kwas a, e-diaminokapronowy
ornityna — kwas a , 8-diaminowalerianowy
arginina — kwas a-amino-S-guanidynowalerianowy
d) siarkowe
metionina — kwas a-amino-y-metylotiomasłowy
cysteina — kwas <x-amino-p-merkaptopropionowy
2. Aromatyczne
fenyloalanina — kwas a-amino-p-fenylopropionowy
tyrozyna — kwas a-amino-p-(/>-hydroksyfenylo)-propionowy
3. Heterocykliczne
tryptofan — kwas a-amino-P-indolilopropionowy
prolina — kwas pirolidyno-2-karboksylowy
hydroksyprolina — kwas 4-hydroksypirolidyno-2-karboksylowy
histydyna — kwas a-amino-P-imidazolilopropionowy

kalizowanej. W alkoholu zazwyczaj są trudno rozpuszczalne. Z wyjątkiem

glikokolu (glicyny) są optycznie czynne. Pod względem chemicznym mają
charakter amfoteryczny (zawierają grupę kwasową i zasadową). Przy pewnej
wartości pH (jest to tzw. punkt izoelektryczny) obie grupy ulegają neutrali­
zacji.
Charakterystyczną dla aminokwasów reakcją barwną jest reakcja z ninhyd-
ryną, stosowana też w chromatografii. Z odczynnikiem ninhydrynowym amino­
kwasy dają zabarwienie od różowego do fioletowego — z wyjątkiem proliny
i hydroksyproliny, które dają zabarwienie żółte. Zabarwienie z ninhydryną
pojawia się po ogrzaniu do temperatury 80- 100°C. Niektóre aminokwasy dają

120
Ir -------------------
reakcje specjalne, np. tryptofan — reakcję na rdzeń indolowy (np. z kwasem
glioksalowym) i histydyna — ze związkami diazowymi. Zamiast ninhydryny
bywa też używana izatyna — jako odczynnik barwny na aminokwasy. Daje ona
bardziej zróżnicowane zabarwienia z poszczególnymi aminokwasami. Amino­
kwasy mogą być ekstrahowane z roślin uwodnionym metanolem, a następnie
adsorbowane na kationowych wymiennikach jonowych, z których mogą być
eluowane (wymywane) roztworami amoniaku.
Identyfikacja poszczególnych aminokwasów może być przeprowadzana
metodą chromatografii dwukierunkowej na bibule lub na cienkiej warstwie
adsorbentu. Ostatnio stosowane są automatyczne analizatory aminokwasów,
dające wyniki jakościowe i ilościowe na podstawie analizy spektralnej. Chroma­
tografia aminokwasów — podstawowych składników substancji białkowych
— jest omówiona w specjalnych opracowaniach biochemicznych.

W ła ś c iw o ś c i b io lo g ic z n e i le c z n ic z e

Rola aminokwasów jako substancji proteinogennych w żywych organizmach

jest oczywiście olbrzymia. Człowiek nie ma zdolności wytwarzania wszystkich
podstawowych aminokwasów proteinogennych, dlatego musi je pobierać z po­
żywieniem. Do takich niezbędnych aminokwasów należą: fenyloalanina, tryp­
tofan, walina, leucyna, izoleucyna, lizyna, metionina i treonina. Niektóre
aminokwasy wykorzystywane są w lecznictwie.
G 1i k o k o 1 (glicyna) — ma znaczenie jako środek tonizujący układ mięś­
niowy, w stanach zmęczenia.
M e t i o n i n a — aminokwas siarkowy — jest donatorem grup metylowych
w procesach transformacji lipidów, spełnia funkcję ochronną dla wątroby. Jest
stosowany jako środek chroniący wątrobę przed stłuszczeniem i innymi zmia­
nami.
K w a s g l u t a m i n o w y (Acidum glutaminicum) — jest stosowany jako lek
tonizujący psychicznie. Jest nieodzownym składnikiem protoplazmy komórek
nerwowych.
K w a s a s p a r a g i n o w y — w postaci soli potasowej i magnezowej
(preparat Aspargin) — jest stosowany jako lek tonizujący, szczególnie układ
nerwowy, w stanach zmęczenia psychicznego, fizycznego i chorobach serca,
chorobach wieku starczego i in.
L - t r y p t o f a n — okazał się dobrym lekiem nasennym, wywołującym
fizjologiczny sen.
O r n i t y n a — stosowana jest jako lek odtruwający komórki wątroby
i wpływający na metabolizm węglowodanów, tłuszczów i białek.
A r g i n i n a — w postaci licznych pochodnych stosowana jest jako lek
w chorobach metabolicznych wątroby; jako antagonista amoniaku zmniejsza
jego stężenie w surowicy.
Hydrolizaty białkowe zawierające podstawowe aminokwasy proteinogenne
mają znaczenie jako odżywcze wlewki dożylne po zabiegach chirurgicznych (np.
preparaty Polfamin, Terapin i in.).
H y d r o l i z a t k a z e i n y (białka mleka ssaków) stosowany jest jako źródło
azotu w pożywicach stosowanych w hodowli tkanek roślinnych.

121
 3 , 4 - D i h y d r o k s y f e n y l o a l a n i n a (L-DOPA) [80] — aminokwas bę­
dący biogenetyczną pochodną tyrozyny — jest prekursorem biogennej aminy
— d o p a m i n y [658]. Jest znanym lekiem stosowanym w chorobie Parkinsona,
w której występuje niedobór dopaminy w mózgu. Występuje dość obficie
w niektórych surowcach roślinnych, np. w nasionach bobu Vicia Jaba L.
[Kohlmunzer i wsp., 1975], nasionach Mucuna sp. w rodzinie Fabaceae, i może
być z nich otrzymywana na skalę przemysłową. Ponadto otrzymywana jest
syntetycznie.

C H -C O O H
NHj
L -D O P A [80]

Oprócz podstawowych, wchodzących w skład białek aminokwasów znane są

liczne (ponad 200 związków) aminokwasy rzadko wchodzące w skład białek lub
też niebiałkowe, które są bądź specjalnymi metabolitami organizmów zwierzę­
cych lub roślinnych, bądź też stanowią prekursory niektórych substancji
azotowych, m.in. alkaloidów (np. ornityna). Ze względu na znaczenie fizjologicz­
ne i farmaceutyczne należy wymienić:
- t y r o k s y n ę , czyli tetrajodotyroninę [81], aminokwas jodowy, jako
hormon tarczycy (Thyreoidaeum) pobudzający czynność gruczołu tar­
czowego

HO

Tyroksyna [81]

- k w a s y - a m i n o m a s ł o w y , czyli GABA [82] — odgrywający ważną

rolę jako czynnik hamujący neurotransmisję w komórkach ośrodkowego
układu nerwowego; zastosowany ostatnio w lecznictwie (w padaczce);
występuje poza organizmami zwierzęcymi również w grzybach z klasy
Basidiomycetes.
Niektóre specjalne aminokwasy (nie proteinogenne) mają silne działanie
fizjologiczne, niekiedy toksyczne — mają one znaczenie toksykologiczne i jako
substancje modelowe stosowane w badaniach farmakologicznych.

W rodzinie Fabaceae w nasionach licznych gatunków groszku (Lathyrus sp.) i in.

występują silnie n e u r o t o k s y c z n e a mi n o k wa s y powodujące chorobę zwaną
l at yr yzmem, objawiającą się porażeniami kończyn i zniekształceniami kręgosłupa. Są
to oksalylowe pochodne kwasów: diaminopropionowego i diaminomasłowego.

122
 W nasionach dyni (Cucurbita pepo) występuje aminokwas pochodny 3-karbok-
syiopirydyny zwany k u k u r b i t y n ą o działaniu czerwiogubnym. Nasiona te stosowane
są w dużych dawkach (50-100 g) w kuracjach przeciwrobaczych. Są one nietoksyczne.
Kwas ka i nowy [83] — pochodny pyrolidyny — występuje w krasnoroście
Digenea simplex, stosowany w Chinach i Japonii jako lek przeciwrobaczy. Obecnie kwas
kainowy, jako substancja wysoce i wybiórczo neurotoksyczna, jest stosowany w bada­
niach neurofarmakologicznych.

Kwas kainowy [83]

Aminokwasy pochodne izoksazolu występujące w muchomorze czerwonym (Amanita

muscaria), a mianowicie: kwas ibotenowy, jego izomer muskazon i produkt dekarbok-
sylacji kwasu ibotenowego — muscimol — mają właściwości psychotropowe, hamują
funkcje motoryczne. Szczególnie wysoce aktywny jest muscimol, który jest stosowany
w badaniach neurofarmakologicznych.
Wymienione substancje muchomora czerwonego działają toksycznie na muchy, słabiej
jako insektycydy.

Kwas ibotenowy Muskazon Muscimol

13.3.2 ~j
Peptydy

Związki te stanowią połączenie aminokwasów. Grupa karboksylowa amino­

kwasu łączy się z grupą aminową drugiego aminokwasu, tworząc wiązanie
peptydowe.

R -C H -r CO -N H -i-CH -R,
I L............... I
nh 2 co o h

123
 Połączeniu może ulec różna liczba cząsteczek aminokwasów. Połączenia
dwóch aminokwasów nazywają się d i p e p t y d a m i, od 3 do 10 aminokwasów
— o l i g o p e p t y d a m i , a ponad 10 aminokwasów — p o l i p e p t y d a m i .
Polipeptydy o masie cząsteczkowej większej niż 10000 są już uważane za
b i a ł k a (proteiny).
Peptydy roślinne nie są jeszcze dostatecznie dobrze poznane, choć praw­
dopodobnie odgrywają dużą rolę fizjologiczną. Do wykrycia obecności wiązania
peptydowego służy reakcja biuretowa z solami miedzi w środowisku zasado­
wym; dają ją białka i peptydy, aminokwasy zaś — nie. Peptydy o małej cząsteczce
dają też reakcję z ninhydryną. Peptydy są produktami pośrednimi między
aminokwasami a białkami. Sposób izolowania ich z materiału roślinnego zależy
od wielkości ich cząsteczki. Stosowane są różne typy chromatografii adsorpcyj-
nej i jonowymiennej, a także elektroforeza. Ostatnio z powodzeniem stosuje się
sączenie przez odpowiednie sita molekularne (np. Sephadex).
Hydroliza kwaśna, zasadowa lub enzymatyczna peptydów prowadzi do
uzyskania aminokwasów wchodzących w skład cząsteczki. Enzymy rozbijające
wiązania peptydowe zwą się peptydazami, przy czym endopeptydazy rozbijają
wiązania peptydowe wewnątrzcząsteczkowe, a egzopeptydazy — podobnego
typu wiązania skrajne. Spośród znanych w świecie roślinnym peptydów ze
względów farmakognostycznych na uwagę zasługują następujące:
G 1u t a t i o n [84] — tripeptyd złożony z kwasu glutaminowego, cysteiny
i glicyny.
Bardzo rozpowszechniony wśród roślin (szczególnie drożdży) i zwierząt.
Występuje zarówno w postaci zredukowanej z grupą SH, jak i utlenionej.
C y k l o s p o r y n a A [85], peptyd złożony z 9 aminokwasów, izolowany
z hodowli grzybów mikroskopijnych Tolypocladium inflatum Gams i Cylin-
drocarpon lucidum Booth., jest to substancja o wybitnych właściwościach

h 3c h

II
H3 C n ^ c h 3 h f H2
CH h 3c ch3 hon / h ch3
\ / Q|_| Ql_|
CH 2 H3C CH 2 H3C i 3 CH, CH 3
I I I I I I I
CH 3- N —C H - C O - N - C H —C - N - C H - C O - N - C H - C - N - C H 2
I II 1 II
h 3c co O H O CO
\ 1
C H - ch 2- ch N—CH,
/ I
H3c H3C—N H Ó H
1 1 II 1
O C-CH - N - C O - C H - N - C O - C H - N - C - C H -N -C O -C H
I I I | l l I
H3C H H3C CH2 CH3 CH CH2
3 I / \ I

h 3c ch3 h 3c ch3

Cyklosporyna A [85]

124
immunosupresyjnych. Zapobiega odrzutom przeszczepów organów. W przeci­
wieństwie do innych immunosupresantów nie jest toksyczna dla komórek
rdzenia kręgowego i limfocytów — co powoduje, że zachowana jest odporność
organizmu w stosunku do mikroorganizmów.

13.3.2.1
P e p ty d o w e to k sy n y g rz y b o w e

Silnie toksyczne peptydy występujące w kilku gatunkach muchomorów, a mia­

nowicie w muchomorze sromotnikowym Amonita phalloides, muchomorze
wiosennym Amonita verna, muchomorze jadowitym Amonita ńrosa. Najczęściej
śmiertelne zatrucia wywołane są spożyciem muchomora sromotnikowego.

CH2R2
I
CHOH
I

N H -C H -C O -N H -C H -C O -N H -C H 2 -C O

H
OH

O C -C H - nh - c o - c h - n h - c o - c h 2- nh
I
H2C—COR,
Amanityny [86]
a = NH2 OH
p = OH OH
y = NH2 H

CHOH
I
CH3

Faloidyna [87]

125
 Toksyny te należą do dwóch grup: amatoksyn i falotoksyn.
Spośród amatoksyn wyróżnia się amanityny a, P i y, z których najbardziej
toksyczna jest a - a m a n i t y n a [86] — oktapeptyd zawierający w swej cząstecz­
ce specyficzny aminokwas L-dihydroizoleucynę, co powoduje, że nie ulega on
proteolitycznemu rozpadowi w organizmie, nie rozkłada się także podczas
ogrzewania.
Zawartość amatoksyn w owocnikach muchomora sromotnikowego wynosi
około 17 mg/100 g świeżej masy grzyba. 50 g świeżych owocników może już być
dawką śmiertelną, wywołującą nieodwracalne uszkodzenie wątroby.
Fałotoksyny są też bardzo toksyczne, ale resorbują się słabo z przewodu
pokarmowego. Wśród tych toksyn dominuje f a 1o i d y n a [87] — heptapeptyd
mający w swej strukturze połączenie tioeterowe między cysteiną a tryptofanem.
Działanie toksyczne jest związane z obecnością w cząsteczce y-hydroksyleucyny
— specjalnego aminokwasu. Obok faloidyny występują pokrewne peptydy
— faloina i falocydyna.
Niektóre alkaloidy sporyszu zawierają fragment peptydowy.

13.3.2.2
H o rm o n y

Do peptydów należą niektóre hormony stosowane w lecznictwie, a uzyskiwane

z narządów zwierzęcych.

H o rm o n y trz u s tk i

I n s u l i n a [88] — hormon o budowie polipeptydowej zbudowany z 51

aminokwasów połączonych w dwa łańcuchy: A (21 aminokwasów) i B (30
aminokwasów). Oba łańcuchy są połączone przez 2 mostki dwusulfonowe.
Odkryty został przez Bantinga i Besta (1920), a budowę jego poznano w 1955 r.
(Sanger i wsp.). Insulina wytwarzana jest w komórkach p wysp trzustkowych
z tzw. proinsuliny liczącej 80 aminokwasów. Skład aminokwasowy uzależniony
jest od gatunku zwierzęcia, ale w zasadzie nie odbiega wiele od budowy
aminokwasowej insuliny ludzkiej, stąd też insuliny zwierzęce (świń, cieląt) mają
podobną aktywność biologiczną.
Insulina jest otrzymywana przez ekstrakcję zamrożonych trzustek zwierzę­
cych 70% etanolem. Po oczyszczeniu jest krystalizowana z dodatkiem soli
cynku. Z 1 kg trzustek cielęcych otrzymuje się 100 mg insuliny.
Stosowana jest pozajelitowo jako podstawowy lek przeciwcukrzycowy.
Preparaty insuliny są mianowane biologicznie i zawierają 30-40 j.m. w 1 ml
(1 j.m. insuliny jest to ilość, która wywołuje efekt hipoglikemiczny odpowiadają­
cy działaniu 0,042 mg insuliny standardowej).
Preparaty normalnej insuliny działają krótko (czas półtrwania w organizmie
wynosi 30 min) — do 8 h, stąd też stosowane są rzadkb, tylko w nagłych
wypadkach śpiączki, wstrząsu itp. Najczęściej stosowane są preparaty o prze­

126
dłużonym działaniu (Depot-insulina), które działają około 24 h. Preparaty takie
są uzyskiwane przez połączenie insuliny z protaminą (p.d.), cynkoprotaminą i in.
Ostatnio uzyskano insulinę ludzką na drodze inżynierii genetycznej.
G 1u k a g o n [89] — peptyd łańcuchowy zbudowany z 29 aminokwasów,
wytwarzany przez komórki a wysp trzustkowych. Działa hiperglikemicznie,
tj. zwiększa stężenie glukozy we krwi. Stosowany m.in. w śpiączce cukrzy­
cowej.

H o rm o n y p rz e d n ie g o płata p rzysadki

T y r e o t r o p i n a [90] — o budowie glikoproteinowej i m.cz. 28000 — zbudo­

wana z dwóch fragmentów TSHa i TSHp — w sumie ponad 200 aminokwasów.
Wpływa na czynność tarczycy (wydzielanie hormonów, gromadzenie jodu).
Leczniczo stosuje się w niedoczynności tarczycy, otyłości.
K o r t y k o t r o p i n a — hormon adrenokortykotropowy [91 ], ACTH — li­
niowy peptyd zbudowany z 39 aminokwasów, uzyskiwany z przysadek zwierzę­
cych. Pobudza korę nadnerczy do wytwarzania glikokortykosteroidów. Stoso­
wana jest do celów diagnostycznych oraz w niedoczynności nadnerczy, reumaty­
zmie i dychawicy oskrzelowej. Są też w obiegu syntetyczne analogi tego
hormonu.
S o m a t o t r o p i n a [92] — hormon wzrostu, STH — liniowy peptyd o m.cz.
27000 (u ludzi), zbudowany ze 191 aminokwasów. Pobudza biosyntezę białek
i wzrost. Uzyskany ze zwierząt (z wyjątkiem małp) nie jest aktywny u człowieka.
Otrzymany metodą inżynierii genetycznej.
G o n a d o t r o p i n y [93] — hormony gonadotropowe regulujące funkcje
seksualne organizmu. Znanych jest 5 gonadotropin o budowie peptydowej lub
glikopeptydowej i m.cz. 30 000-140000. Spośród nich prolaktyna [94] LTH,
pobudzająca wytwarzanie progesteronu, ciałko żółte i wydzielanie gruczołów
mlecznych. Inne gonadotropiny wpływają na czynność gonad żeńskich i męs­
kich.

H o rm o n y ty ln e g o płata przysadki

Hormony te mają charakter nonapeptydów, tj. zbudowane są z 9 amino­

kwasów cyklizowanych przez mostki dwusulfonowe pomiędzy resztami cys­
teiny.
O k s y t o c y n a [95] — wywołuje skurcze macicy, pobudza laktację, podnosi
ciśnienie krwi. Stosowana w ginekologii. Znane są też preparaty syntetyczne.
W a z o p r e s y n a [96] — podobna w budowie do oksytocyny. Działa
antydiuretycznie, pobudza perystaltykę jelit, podnosi ciśnienie krwi.

127
 1
H o rm o n y układu p o k a rm o w e g o

Wytwarzane są w błonach śluzowych żołądka, dwunastnicy i trzustki.

G a s t r y n a I i II [97] — zbudowane są z 27 aminokwasów. Pobudzają
wydzielanie soku żołądkowego.
S e k r e t y n a [98] — wytwarzana przez błonę śluzową dwunastnicy. Hamuje
wydzielanie soku żołądkowego.

Inne h o rm o n y p e p ty d o w e

A p r o t y n i n a [99] — hormon tkankowy o budowie polipeptydowej i m.cz.

około 8000, występujący w trzustce zwierzęcej. Jest inhibitorem enzymów
proteolitycznych, m.in. trypsyny, chymotrypsyny. Stosowany dożylnie w postaci
preparatów standaryzowanych w stanach zapalnych trzustki, otrzewnej — po
zabiegach operacyjnych (preparat Trascolan).
P r o t a m i n y [100] — zasadowe polipeptydy o m.cz. 4000-5000, wy­
stępujące w spermie ryb i ptaków. Działają anatgonistycznie w stosunku do
heparyny. Stosowane jako hemostypticum oraz do otrzymywania preparatów
insuliny o przedłużonym działaniu (Depot-insulina).
A n g i o t e n s y n a [101] — peptydowy hormon tkankowy — jest najsilniej
działającą substancją podnoszącą ciśnienie krwi i jako taka jest stosowana.
Znane są trzy formy angiotensyny: angiotensyna I, jako forma pierwotna
powstała z angiotensynogenu, jest mało aktywna, dopiero pod wpływem enzymu
konwertującego (ACE — ang. angiotensin converting enzyme) przechodzi
w silnie działającą angiotensynę II, a ta następnie pod wpływem innych peptydaz
— w nieaktywną angiotensynę III.
Znaczenie lecznicze, jako leki hipotensyjne, mają inhibitory ACE. Ostatnio
wykazano, że takie właściwości mają niektóre substancje roślinne, m.in. niektóre
flawonoidy.

H erba V is c i — Z iele je m io ły

Rośliną macierzystą jest jemioła pospolita Viscum album L. z rodziny Gązew-

nikowatych (Loranthaceae). Jemioła jest zimozielonym półpasożytem rosnącym
w Polsce na drzewach liściastych, sośnie ijodle. Zawartość składników czynnych,
a także działanie lecznicze tego surowca było przedmiotem licznych badań
i kontrowersyjnych poglądów. Opracowanie botaniczne i fitochemiczne krajo­
wych surowców pochodzących z różnych gatunków drzew-gospodarzy za­
wdzięczamy Krzaczkowi (1976, 1977).
Jako składniki czynne i jednocześnie toksyczne występują w jemiole substan­
cje peptydowe — w i s k o t o k s y n y — o m.cz. około 5000. Substancje te są
truciznami komórkowymi i wykazują działanie nekrotyzujące przy podaniu
doskómym.
Zespół wiskotoksyn, którego zawartość w surowcu wynosi 0,05-0,1%,
składa się z 3 substancji oznaczanych jako wiskotoksyny: A2, Aj i B; każda z nich
jest zbudowana z 46 aminokwasów i ma w swej strukturze 3 mostki disulfidowe.

128
 W łodygach, liściach, a szczególnie w owocach jemioły znajdują się polisacha­
rydy, przy czym polisacharydy części zielonych mają charakter zestryfikowa-
nych pektyn, polisacharydy owoców natomiast (tzw. kwas Viscum) są arabino-
galaktanami. Powodują one pewną stymulację układu immunologicznego.
Składnikami czynnymi jemioły są ponadto lektyny, związki o charakterze
glikoprotein. Poznano 3 takie l e k t y n y , oznaczone symbolami ML I, ML II
i ML III. Wykazują one silną cytotoksyczność i mitogenność. Dokładnie
poznano budowę i właściwości lektyny ML I [Gabius 1991] om.cz. 63 000. Wiąże
ona specyficzne cząsteczki [3-galaktozy na powierzchni komórek. Lektyna ta
okazała się wybitnym immunostymulatorem już w dawce 1 mg/kg oraz
potencjalnym inhibitorem tworzenia się metastaz w przypadku niektórych
nowotworów. Została ona wprowadzona do lecznictwa w postaci standaryzowa­
nych preparatów (np. Eurixor). Znane są też inne preparaty jemioły, stosowane
w paliatywnej terapii niektórych nowotworów, w formie iniekcji doskórnych
(Plenosol, Iskador).
Frakcja białkowa ziela jemioły jest złożona co najmniej z 10 różnych protein
0 m.cz. 14000-125 000. Są to białka zasadowe, wykazujące również właściwości
kancerostatyczne; ich antygenowość wywołuje reakcje immunologiczne, które
jednak przy stosowaniu większych dawek mogą prowadzić do niepożądanych
efektów ubocznych (uszkodzenie grasicy).
W surowcu występują również aminy: cholina [654], acetylocholina [655], histamina
[676], fenolokwasy, flawonoidy, m.in. 4-glukozyd 2’-hydroksy-4,6‘-dimetoksychalkonu,
triterpeny, m.in. znaczna ilość kwasu oleanolowego (około 8%), lignany, alkohole
cukrowe i inne, m.in. kwas y-aminomasłowy [82], których zawartość jest zmienna i zależy
również od pochodzenia surowca.
Preparaty doustne jemioły stosowane są często jako leki hipotensyjne.
Działanie obniżające ciśnienie krwi stwierdzono jednakże (u zwierząt) dopiero
po dłuższym podawaniu wyciągów jemioły (ponad 2 tygodnie). Dotychczas nie
wiadomo, jakie składniki tego surowca mogą wywierać takie działanie. Nie­
którzy autorzy przypisują działanie hipotensyjne jemioły obecności kwasu
y-afninomasłowego. Najczęściej stosowanym lekiem w tym zakresie jest sok
1 intrakt jemioły (Succus, Intractum Visci).

13.3.3
Białka
Białka są substancjami o podstawowym znaczeniu w biologii jako istotne
składniki żywych komórek, występujące w cytoplazmie, jądrze, organellach,
wodniczkach, ziarnach aleuronowych. Pod względem chemicznym stanowią
związki wielkocząsteczkowe o m.cz. od 10000 do 100000, s t r u k t u r z e
p o l i p e p t y d o w e j t y p u l i n e a r n e g o (głównie u zwierząt) lub g l o b u -
l a r n e g o (u roślin). Chociaż w skład budowy białek wchodzi około 20
aminokwasów, istnieje olbrzymia możliwość różnej ich kombinacji i to zarówno
pod względem sekwencji (tj. kolejności) w budowie cząsteczki, jak i ewentual-

9 Farmakognozja 129
 nych rozgałęzień lub spiralizacji łańcucha polipeptydowego. Te właśnie elementy
decydują o właściwościach poszczególnych białek i są ich cechą charakterystycz­
ną, dotyczącą tzw. pierwszo-, drugo-, trzecio- lub czwartorzędowej struktury
białek.
Szczegółowe omówienie budowy oraz biosyntezy zawierają podręczniki
biochemii. W świecie roślinnym białka występują jako białka plazmatyczne bądź
jako białka zapasowe w nasionach (zawartość dochodzi nieraz do 40%), czasem
w postaci krystaloidów, jako tzw. ziarna aleuronowe. Nasiona roślin są
oczywiście najbogatszym-źródłem białek roślinnych (nasiona Motylkowatych
Fabaceae, ziarniaki zbóż). W farmakognozji substancje białkowe nie mają tak
dużego znaczenia. Interesujemy się nimi głównie ze względu na organopreparaty
pochodzenia zwierzęcego oraz enzymy mające charakter białkowy.
Pod względem budowy dzielimy białka na proste i złożone.
B i a ł k a p r o s t e w wyniku hydrolizy dają wyłącznie aminokwasy.
B i a ł k a z ł o ż o n e oprócz aminokwasów dają w wyniku hydrolizy jeszcze
inne związki.
Spośród białek prostych wyróżniamy prolaminy, gluteiny, albuminy i glo­
buliny.
P r o l a m i n y są rozpuszczalne w 70% etanolu, przy hydrolizie dają zawsze
kwas glutaminowy i prolinę. Stanowią zasadnicze składniki białkowe ziar­
niaków zbóż, m.in.: gliadyny — pszenicy, hordeiny — jęczmienia, zeiny
— kukurydzy.
G l u t e i n y nie są rozpuszczalne w 70% etanolu.
Prolaminy i gluteiny mają masę cząsteczkową 30000-50000. Występują
głównie w trawach (Poaceae).
Gluten zawierający gliadynę i gluteinę stanowi o wartości wypiekowej mąki.
A l b u m i n y mają masę cząsteczkową około 70 000. Są rozpuszczalne
w wodzie. W ich skład wchodzą: kwas glutaminowy, kwas asparaginowy
i arginina. Do tej grupy należą m.in. rycyna — trująca substancja nasion
rącznika Ricinus communis (Euphorbiaceae), zaliczana do tzw. toksalbumin.
Albuminy są rozpowszechnione w świecie zwierzęcym. Stanowią główną część
osocza ludzkiej krwi.
G l o b u l i n y o m.cz. ponad 100000 zawierają podobne aminokwasy jak
albuminy. Są nierozpuszczalne w wodzie, rozpuszczalne natomiast w rozcień­
czonych roztworach soli. Do globulin należy wiele białek Motylkowatych
(Fabaceae).
Globulinowa frakcja surowicy krwi, tzw. y-globulina, jest stosowana w lecz­
nictwie w profilaktyce chorób zakaźnych.
Spośród białek złożonych wyróżniamy m.in. następujące ważniejsze typy
połączeń:
glikoproteiny — połączenia białek z węglowodanami,
lipoproteiny — połączenia białek z tłuszczami (lipidami),
chromoproteiny — połączenia białek z barwnikami,
mukoproteiny — połączenia białek z substancjami śluzowymi,
fosforoproteiny — połączenia białek z kwasami fośforowymi,
nukleoproteiny — połączenia białek z kwasami nukleinowymi.

130
 Spośród licznych g l i k o p r o t e i n występujących w naturze ze względów
farmakognostycznych zasługuje na uwagę grupa substancji fizjologicznie aktyw­
nych, zwanych lektynami (p. dalej).
W grupie c h r o m o p r o t e i n duże znaczenie biologiczne i częściowo
farmakognostyczne ma podstawowy barwnik chloroplastów c h l o r o f i l
— o strukturze porfirynowej z rdzeniem czteropirolowym, centralnym atomem
magnezu i łańcuchem diterpenowego alkoholu — fitolu [437]. Chlorofil ma
pewne zastosowanie lecznicze i kosmetyczne jako środek odwaniający (desodo-
rans). Źródłem otrzymywania chlorofilu mogą być liście pokrzywy Urtica dioica
(Urticaceae) lub lucerny Medicago lupulina {Fabaceae).
Spośród n u k l e o p r o t e i n olbrzymie znaczenie biologiczne mają połącze­
nia białek z kwasem deoksyrybonukleinowym (DNA) oraz z kwasem rybonu­
kleinowym (RNA). W lecznictwie znalazły zastosowanie niektóre białka fib-
rylarne o charakterze obojętnym, wykorzystywane przede wszystkim do produk­
cji żelatyny (Gelatina) oraz nici chirurgicznych. Ponadto znaczenie i zastosowa­
nie lecznicze mogą mieć niektóre białka toksyczne (toksalbuminy roślinne,
lektyny, jady zwierzęce i toksyny bakteryjne).
Ż e l a t y n a (Gelatina) jest produktem białkowym powstałym w wyniku
częściowej hydrolizy kolagenu, tj. podstawowego białka zwierzęcego, stanowią­
cego główny składnik białek skóry, tkanki łącznej, chrząstek i kości. Jest on
zbudowany linearnie z około 1000 aminokwasów i nie rozpuszcza się w wodzie.
Przez częściową hydrolizę otrzymuje się z kolagenu drobniejsze fragmenty
linearne, rozpuszczalne w wodzie i tworzące żele. Produkty te określa się jako
żelatynę. Technicznie żelatyna jest otrzymywana z ubocznych produktów
przemysłu mięsnego poddanych działaniu przegrzanej pary. Surowy produkt jest
oczyszczany, wybielany i formowany w cienkie płaty. Żelatyna pęcznieje
w zimnej wodzie, a rozpuszcza — w ciepłej, tworząc po oziębieniu żelowatą masę.
Używana jest do wyrobu kapsułek, niektórych preparatów farmaceutycznych,
jak np. opatrunek cynkowy Gelatina zinci, a także jako środek przeciwkrwotocz-
ny, szczególnie w postaci spienionej, jako tzw. gąbka żelatynowa, dobrze
przyswajana przez ustrój, ponieważ nie wykazuje właściwości antygenowych.
K a t g u t , czyli resorbujące się nici chirurgiczne, stanowią produkt wy­
twarzany z jelit cienkich, głównie baranich, a także z innych surowców
zwierzęcych zbudowanych z tkanki łącznej. Po oczyszczeniu z tłuszczu i resztek
innych tkanek, w trakcie dalszej obróbki surowce te są przerabiane na nici
i sterylizowane, głównie przez naświetlanie promieniami y lub Roentgena. Pod
względem chemicznym stanowią niemal czysty kolagen, białko fibrylarne mało
pęczniejące i dość oporne na działanie enzymów proteolitycznych. Wewnętrzne
szwy katgutowe ulegają w ciele ludzkim zresorbowaniu w okresie 8-21 dni na
skutek działania proteinaz. Okres resorpcji można wydłużyć przez działanie na
nici związkami chromu. Katgut jest przechowywany w sterylnych flaszkach
z dodatkiem eteru naftowego lub bromku etylu.
J e d w a b n a t u r a l n y , jako produkt wytwarzany przez kokony jed­
wabnika morwowego Bombyx mori, służy do sporządzania nie resorbujących się
nici chirurgicznych. Surowy produkt składa się z dwóch białek: seryny i fibroiny.
W trakcie przeróbki na nici chirurgiczne pozbawiany jest otoczki serycynowej,
oczyszczany i sterylizowany. W chirurgii także mogą być stosowane nici lniane
lub nylonowe.

9* 131
| 13.3.3.1 |
Lektyny (fitoaglutyniny)
Grupa substancji o budowie glikoproteinowej, występujących w nasionach
niektórych gatunków roślin, szczególnie z rodziny Fabaceae. Substancje te
aglutynują erytrocyty, a także mają właściwości cytotoksyczne lub też mitogen-
ne. Wywołują zmiany biochemiczne na powierzchni komórek, polegające na
wiązaniu się fragmentów polisacharydowych błon tych komórek z aktywnym
centrum lektyny.
W szczególności niektóre lektyny mają zdolność do aglutynacji komórek
nowotworowych i w związku z tym prowadzone są próby zastosowania tych
związków jako kancerostatyków. Na skutek zmian wywołanych na po­
wierzchni komórek lektyny przywracają zdolność tzw. hamowania kontak­
towego u komórek, które tę zdolność utraciły w wyniku transformacji nowo­
tworowej. *
Spośród lepiej poznanych lektyn właściwości przeciwnowotworowe wykazują
przede wszystkim rycyna [102] i abryna [103] (p. dalej) — toksyczne białka. Do
takich lektyn należą też ostatnio wykryte lektyny jemioły (p. Herba Visci).
Ponadto dobrze poznane są lektyny o właściwościach mitogennych: kon-
kanawalina A z nasion Canavalia ensiformis (Fabaceae), stosowana jako czynnik
pobudzający mitozy i wzrost limfocytów w hodowlach in vitro, oraz fitoag-
lutynina nasion fasoli (PHA) Phaseolus vulgaris, robinii akacjowej (Robinia
pseudoacacia) i soczewicy (Lens culinaris) — z rodziny Fabaceae.
Lektyna PHA wpływa również na zwiększenie tolerancji immunologicznej
ustroju przy przeszczepach — zostało to stwierdzone w skali doświadczalnej
u zwierząt.
Lektyny znaleziono również u niektórych zwierząt, grzybów, bakterii i wiru­
sów. Budowa chemiczna lektyn oraz ich interesujące właściwości biologiczne są
w ostatnich latach przedmiotem intensywnych badań.

| 13 3 .3 .2 ]
Toksalbuminy

Toksalbuminy roślinne (fitotoksyny) występujące w nasionach niektórych

gatunków roślin są białkami zwykle o dwułańcuchowej budowie i właściwoś­
ciach toksycznych dla zwierząt i człowieka. Mają również właściwości charak­
terystyczne dla lektyn (fitoaglutynin), do których są zaliczane. Ostatnio
wykazano również ich właściwości kancerostatyczne. Bliżej poznane są szczegól­
nie właściwości i budowa rycyny i abryny.
R y c y n a [102] — występuje w nasionach rącznika Ricinus communis
(Euphorbiaceae), ma m.cz. 66000 i zbudowana jest z 493 aminokwasów
ułożonych w dwóch łańcuchach A i B, przy czym właściwości toksyczne ma
łańcuch A, łańcuch B natomiast wiąże toksynę ze ścianą komórki. Są próby
zastosowania rycyny w chorobach nowotworowych.

132
 A b r y n a [103] — występuje w nasionach modligroszka Abrus precatorius
{Fabaceae), m.cz. 65 000, ma podobną budowę i właściwości jak rycyna, ponadto
stosowana jest w okulistyce. Obie wymienione fitotoksyny (lektyny) są przed­
miotem badań jako potencjalne leki przeciwnowotworowe.
Silnie toksycznymi białkami są również t o k s y n y b a k t e r y j n e , wy­
twarzane głównie przez niektóre bakterie Gram-dodatnie, np. Corynebacterium
diphteriae— maczugowca błonicy, Clostridium tetani— pałeczkę tężca. Toksyny
te pod działaniem formaldehydu przekształcają się w nietoksyczne toksoidy,
które zachowują właściwości antygenowe i są stosowane w postaci uodpor­
niających szczepionek (szczegóły p. podręczniki mikrobiologii).
Toksyczne substancje białkowe oraz enzymy (m.in. hialuronidaza, acetylo-
cholinoesteraza) zawarte są również w jadach wężów, mających poza znacze­
niem toksykologicznym również pewne znaczenie lecznicze. Znane m.in. prepa­
raty do stosowania zewnętrznego (maści) zawierające jad żmii Yipera lobetina
(Viprosal) o działaniu drażniącym, wywołującym przekrwienie skóry — stoso­
wane w nerwobólach i reumatyzmie.
J a d p s z c z e l i — wyekstrahowany z żeńskich osobników Apis mellifica
— złożony jest głównie w toksycznego białka melityny, zbudowanego z 26
aminokwasów, mającego właściwości hemolityczne, oraz z mieszaniny pep-
tydów, enzymów (w tym hialuronidazy), kwasu mrówkowego, histaminy.
Wywołuje silne reakcje odpornościowe organizmu przy podaniu doskórnym.
Stanowi podstawowy składnik niektórych preparatów do wstrzyknięć, stosowa­
nych w terapii bodźcowej w przypadkach stanów zapalnych stawów i w reumaty­
zmie, a także stosowany w postaci nacierań.

In terferon

Nazwą interferonu obejmowane są substancje białkowe o m.cz. 25 000-100 000

wytwarzane w organizmie pod wpływem zakażenia wirusowego. Mają one
charakter substancji obronnych. Hamują namnażanie wirusów przez zahamo­
wanie biosyntezy białka.
Interferon jest białkiem specyficznym dla danego gatunku, stąd też za­
stosowanie lecznicze dla człowieka może mieć tylko interferon ludzki. Może on
być otrzymany (obecnie w małych ilościach) z fibroblastów.
Interferon budzi pewne nadzieje jako lek przeciwnowotworowy, jednakże
możliwość jego produkcji jest obecnie ograniczona. Niektóre substancje, jak np.
polisacharydy, mają zdolność indukowania biosyntezy interferonu.

13.3.3.3 |
Enzymy
Enzymy są biokatalizatorami organicznymi o charakterze białkowym. Mają
specjalne właściwości katalityczne. Są wytworem żywych organizmów. Obecnie
znane są setki enzymów o mniej lub więcej specyficznej aktywności. Szczegółowo

133
zajmuje się nimi specjalna gałąź biochemii — enzymologia. W farmakognozji
enzymy również odgrywają pewną rolę jako składniki roślin, niektóre (i to coraz
częściej) są stosowane jako leki. Dlatego też zostaną, omówione ważniejsze
wiadomości ogólne dotyczące enzymów.
Enzymy są białkami o m.cz. 12 000-1 000 000, złożonymi z części białkowej
a p o e n z y m u — oraz niebiałkowej — k o e n z y m u . Charakter chemiczny
koenzymu może być różny. Może to być składnik zawierający metale, np. Fe lub
Cu, często witaminy z grupy B (np. u karboksylaz koenzymem jest pochodna
tiaminy), nukleoproteinę, aminokwas i inne.
Pierwszym izolowanym enzymem była diastaza z kiełkującego jęczmienia
(1833 — Payen, Presoz), następnie otrzymano wiele enzymów, niektóre z nich
w postaci krystalicznej, np. ureazę rozkładającą mocznik do amoniaku i dwu­
tlenku węgla.
Podział chemiczny enzymów opiera się zwykle na typie reakcji, jakie mogą
one katalizować. W zasadzie w nazwie enzymu charakterystyczna jest końcówka
„aza” , np. lipaza, co oznacza enzym rozkładający lipidy itd. Niemniej utrzymały
się również nazwy tradycyjne, np. pepsyna, trypsyna. Istnieje międzynarodowy
numeryczny system klasyfikacji enzymów (EC; patrz podręczniki biochemii).
W zasadzie można je podzielić na 6 wielkich grup, uwzględniając zasadnicze typy
reakcji biochemicznych, a mianowicie:
1. O k s y d o r e d u k t a z y — tj. enzymy mające zdolność przenoszenia
elektronów.
2. T r a n s f e r a z y — tj. enzymy mające zdolność przenoszenia grup funk­
cyjnych z jednej cząsteczki na drugą.
3. H y d r o l a z y — tj. enzymy mające zdolność katalizowania hydrolizy
według schematu:
R-R' + HOH —► RH + R'OH

4. L i a z y — tj. enzymy katalizujące niehydrolityczne rozbijanie wiązań

pojedynczych i podwójnych.
5. I z o m e r a z y — tj. enzymy katalizujące przemiany wewnątrzcząstecz-
kowe.
6. Li g a z y — tj. enzymy katalizujące powstawanie wiązań chemicznych
w procesach biosyntetycznych.
Specyficzność enzymu polega na katalizowaniu jednego typu reakcji, np.
emulsyna (z gorzkich migdałów) rozbija tylko wiązanie (3-glikozydowe, ureaza
— tylko mocznik na dwutlenek węgla i amoniak.
Enzymy są aktywne jedynie w środowisku wodnym w określonych warun­
kach pH i temperatury. Każdy enzym ma swoją optymalną temperaturę i zakres
pH (zwykle w granicach 4-6,5). Optymalne temperatury wynoszą zwykle około
30°C; w temperaturze 60°C następuje uszkodzenie i zniszczenie enzymów jako
związków białkowych.
Procesy enzymatyczne są zahamowane przez suszenie roślin (str. 22),
przy odpowiedniej wilgotności mogą jednak przebiegać dalej. Ma to szcze­
gólne znaczenie dla surowców roślinnych zawierających glikozydy nasercowe
(str. 367-377).

134
 Aktywatorami enzymów są niektóre substancje nieorganiczne lub organiczne
stymulujące działalność enzymów, inhibitorami — substancje hamujące działal­
ność enzymów. Na przykład sole Cu, Hg inaktywują enzymy, których grupą
czynną jest SH. Aktywatorem wielu enzymów jest natomiast fosforan pirydok-
salu (witamina B(„ str. 532).
Reakcje enzymatyczne mają charakter odwracalny i dla określonych warun­
ków ustala się pewien stan równowagi:

A + BfiC + D

Enzymy mogą być otrzymywane tylko z materiału biologicznego, a mianowi­

cie pochodzącego ze świata roślinnego — roślin wyższych, świata zwierzęcego
i mikroorganizmów (bakterii, grzybów niższych). Technika otrzymywania
enzymów jest różnorodna i w zasadzie podobna do otrzymywania substancji
białkowych. Podstawowymi czynnikami w procesie otrzymywania są: ekstrakcja
w niskich temperaturach, oczyszczanie przez dializę lub sączenie molekularne,
liofilizacja. Niektóre enzymy są stosunkowo trwałe w temperaturach normal­
nych.
Znaczenie w farmakognozji mają enzymy wpływające na charakter przemian
biochemicznych w surowcach i preparatach farmaceutycznych, a także te, które
mają znaczenie lecznicze i są używane w terapii.

W ażn ie jsze ty p y e n z y m ó w

1. Enzymy hydrolizujące rozszczepiające wiązania holozydowe i hetero-

zydowe:
a-g l u k o z y d a z a i ( 3- gl u k o z y d a z a — występują m.in. w nasionach
migdałów gorzkich Amygdalus communis (Rosaceae) pod nazwą emulsyny,
rozkładają a- lub (3-glukozydy;
a m y l a z y — występują m.in. w słodzie jęczmiennym (diastaza), roz­
kładają skrobię na dekstrynę i maltozę;
i n w e r t a z a — występuje w drożdżach i sokach trawiennych, hydrolizuje
sacharozę na glukozę i fruktozę (cukier inwertowany).
2. Enzymy hydrolizujące rozszczepiające połączenia estrowe (esterazy):
l i p a z y — występują m.in. w nasionach rącznika Ricinus communis
(Euphorbiaceae), pankreatynie, rozszczepiają tłuszcze na kwasy tłuszczowe
i glicerol;
f o s f a t a z y — rozszczepiają estry kwasu fosforowego;
t a n n a z y — rozszczepiają garbniki hydrolizujące (galotaniny i elagotani-
ny) na odpowiednie fenolokwasy.
3. Enzymy hydrolizujące rozszczepiające wiązania peptydowe (peptydazy):
p r o t e a z y — występują m.in. w owocach Carica papaya (Caricaceae),
a także w przewodzie pokarmowym zwierząt (pepsyna, trypsyna), roz­
szczepiają białka na peptydy i aminokwasy.
4. Enzymy odszczepiające dwutlenek węgla:
k a r b o k s y l a z y — m.in. przez dekarboksylację aminokwasów powo­
dują powstanie amin biogennych, np. z tryptofanu — tryptaminy.

135
 ------------------ .
5. Enzymy przenoszące wodór na tlen cząsteczkowy lub nadtlenki:
I
o k s y d a z y (różnego typu);
peroksydazy.
6. Enzymy rozkładające nadtlenki:
katalazy.
7. Enzymy przenoszące wodór na inny akceptor:
reduktazy.
8. Enzymy specjalne:
m i r o z y n a z a — występuje w nasionach rodziny Brassicaceae, rozkłada
glukozynolaty z wydzieleniem izosiarkocyjanianów (str. 504).

Enzym y p o c h o d z e n ia z w ie rz ę c e g o i ro ś lin n e g o o z a s to s o w a n iu
leczn iczym :

1) farmakopealne pochodzenia zwierzęcego:

- pepsyna
- pankreatyna;
2) pozafarmakopealne:
a) pochodzenia zwierzęcego:
- trypsyna
- chymotrypsyna
- trombina
- hialuronidaza
- kalikreina;
b) pochodzenia roślinnego
z roślin wyższych:
- papaina
- ficyna
- bromelina
- amylazy słodu jęczmiennego;
c) z mikroorganizmów:
- celulazy
- amylazy Aspergillus sp., Rhizopus sp.,
- lipazy Bacillus subtilis
- proteazy
- streptokinaza
- streptodornaza
- L-asparaginaza
- penicylinaza.

W a ż n ie jsze enzym y s to s o w a n e w le c z n ic tw ie

P e p s y n a (Pepsinum) [104] — enzym o charakterze proteazy, otrzymywany

z błony śluzowej żołądków świń, o m.cz. 35000, zbudowany z 327 amino­
kwasów. Rozkłada wielkocząsteczkowe białka do peptydów (m.cz. 600-3000),
działając na wiązania peptydowe wewnątrz cząsteczki białka, stąd też należy do

136
endopeptydaz. Optimum aktywności w granicach pH 1,5-3,0; stosowana jest
więc zwykle łącznie z kwasem solnym w tzw. terapii substytucyjnej (zastępczej)
— w niedokrwistości i zaburzeniach trawienia.
P a n k r e a t y n y (Pancreatinum) [105] — pod tą nazwą znane są różne
preparaty trzustki zwierząt rzeźnych, zawierające enzymy trawienne: trypsynę,
chymotrypsynę, amylazy, lipazy. Enzymy te są aktywne w środowisku zasado­
wym jelit (optimum pH 7,8), dlatego ww. preparaty muszą być chronione przed
wpływem kwaśnego środowiska żołądka.
T r y p s y n a [106] — enzym proteolityczny trzustki o m.cz. 24 000, zbudowa­
ny z 229 aminokwasów. Ma aktywność endopeptydazy; rozkłada białka
atakując wiązania peptydowe, w których uczestniczą grupy karboksylowe
argininy i lizyny. Optimum aktywności przy pH 7,5-8,5, stąd też trypsyna
kontynuuje proces trawienia białek rozpoczęty w soku żołądkowym przez
pepsynę. Stosowana w terapii substytucyjnej (p. wyżej) i miejscowo do trawienia
martwych tkanek, m.in. blizn i skrzepów na skórze. Na żywe tkanki nie działa, ze
względu na obecność w nich inhibitora trypsyny o charakterze polipeptydowym.
C h y m o t r y p s y n a [107] — enzym proteolityczny (endopeptydaza) wy­
twarzany w trzustce i otrzymywany z trzustek bydlęcych, zbudowany z 242
aminokwasów. Aktywność enzymatyczna podobna jak trypsyny. Optimum
działania wykazuje przy pH 7,5-8,5.
T r om bi n a [108] — enzymproteolitycznyom.cz. 36000. Otrzymywana jest
z krwi bydlęcej i używana jako biologicznie standaryzowany, liofilizowany,
sterylny preparat. Działa na fibrynogen krwi, powodując odszczepienie frag­
mentów peptydowych, przez co indukuje polimeryzację fibrynogenu do fibryny.
Używana miejscowo do tamowania krwotoków.
H i a l u r o n i d a z a [109] — enzym występujący m.in. w jądrach ssaków
i otrzymywany z nich w postaci preparatu standaryzowanego. Jest wytwarzana
przez niektóre kultury bakteryjne. Powoduje depolimeryzację kwasu hialurono-
wego, mukupolisacharydu stanowiącego jeden z podstawowych składników
strukturalnych tkanki łącznej. Ułatwia w ten sposob szybsze przenikanie i wchła­
nianie się leków podawanych we wstrzyknięciach i w tym celu używana jest
w lecznictwie. Niektóre substancje roślinne, np. flawonoidy, powodują inaktywa-
cję tego enzymu. Ostatnio czynione są próby zastosowania jej w zawale serca.
P a p a i n a [110] — enzym proteolityczny o m.cz. 23000, zbudowany z 212
aminokwasów. Występuje w soku zielonych owoców Carica papaya (Carica-
ceae), drzewa pochodzącego z Cejlonu i wschodniej Afryki. Optimum aktywno­
ści przy pH 6,5 i w obecności substancji redukujących, np. cysteiny. Rozkłada
głównie białka zbudowane z zasadowych aminokwasów, leucyny lub glicyny.
W kwaśnym środowisku soku żołądkowego jest mało trwała, dlatego powinna
być stosowana w odpowiednio odpornej postaci. Zastosowanie m.in. w leczeniu
robaczyc, niestrawności, a także zewnętrznie w celu usuwania nekrotycznych
zmian na skórze i w chorobach przyzębia.
C h y m o p a p a i n a [111] — enzym proteolityczny izolowany również z soku
mlecznego Carica papaya. Ostatnio wprowadzany jako nowy lek w chirurgicznej
terapii dyskopatii.
F i cy n a [112] — enzym proteolityczny o podobnym znaczeniu jak papaina.
Występuje w soku mlecznym kilku gatunków Ficus sp. [Moraceae]. Optimum
pH 3,5-4,5.

137
 B r o m e l i n a [113] — enzym proteolityczny otrzymywany z owoców i liści 1
ananasa Ananas comosus (Bromeliaceae) o m.cz. 33 000, złożony z 227 amino­
kwasów. Optimum działania wykazuje przy pH 4,5-5,0. Aktywność i za­
stosowanie ma podobne jak papaina. Wchodzi w skład niektórych złożonych
preparatów enzymatycznych (np. Mexase).

Enzym y m ik ro o rg a n iz m ó w

C e l u l a z y i h e m i c e l u l a z y — rozkładające ściany komórkowe komórek

pokarmów roślinnych, powodując m.in. rozkład celulozy do celobiozy [34],
występują w hodowlach kropidlaków Aspergillus sp. Masa cząsteczkowa wynosi
40000-50000, zbudowane są z 300-400 aminokwasów. Hamują w dolnych
odcinkach jelit procesy fermentacyjne, usuwając substraty celulozowe. Wchodzą
w skład preparatów złożonych.
A m y 1a z y — otrzymywane z grzybów pleśniowych (Aspergillus sp., Rhizo-
pus sp.) i bakterii (Bacilus subtilis) — rozkładają wiązania glikozydowe
polisacharydów już w słabo kwaśnym środowisku. Wspomagają proces trawie­
nia rozpoczęty w jamie ustnej przez ptialinę. Masa cząsteczkowa wynosi
30000-90000, zbudowane są z 400-500 aminokwasów. Wyróżnia się a, [}-
i y-amylazy. W terapii substytucyjnej stosowane są głównie a-amylazy roślinne,
L i p a z y pochodzące z mikroorganizmów są mało poznane; mają znaczną
aktywność przewyższającą lipazy zwierzęce. Działają w żołądku i jelitach.
Rozkładają triacyloglicerole i fosfolipidy. Stosowane są w skojarzeniu z innymi
enzymami.
P r o t e a z y — wytwarzane przez bakterie (Bacillus subtilis) i grzyby pleś­
niowe (Aspergillus niger i in., Rhizopus sp., Penicillium sp.) — mają różny skład
aminokwasowy i dość szeroki zakres aktywności (pH 3,5-6,5). Nie atakują
naturalnych enzymów trzustki, mogą więc być z nimi kojarzone w preparatach.
Wchodzą w skład preparatów trawiennych stosowanych w terapii substytucyj­
nej.
S t r e p t o d o r n a z a [114] i s t r e p t o k i n a z a [115] — enzymy produko­
wane przez niektóre szczepy paciorkowców hemolizujących Streptococcus
haemolyticus. Streptodornaza rozkłada nukleoproteiny, streptokinaza nato­
miast jest enzymem pośrednio rozkładającym fibrynę. Stosowana jest niekiedy
dożylnie w zakrzepach i stanach zawałowych mięśnia sercowego.
L - A s p a r a g i n a z a [116] — enzym rozkładający L-asparaginę do kwasu
L-asparaginowego i amoniaku. Otrzymana głównie z kultur bakterii Escherichia
coli. Zastosowana z powodzeniem w leczeniu niektórych chorób nowotworo­
wych. Komórki nowotworowe wykazują większe zapotrzebowanie na L-a­
sparaginę niż normalne. Niedobór tego aminokwasowego amidu wywołany
rozkładającym wpływem L-asparaginazy powoduje zahamowanie proliferacji.
Stosowana dożylnie w mikrokapsułkach w celu ochrony przed proteolitycznym
działaniem enzymów.

Enzymy biorące udział w b i o t r a n s f o r m a c j i s t e r o i d ó w wystę­

pują w mikroorganizmach Rhizopus sp., Cuninghamella sp., Penicillium sp.
i in.

138

L
13 5 * 1
Organiczne kwasy roślinne

Substancje te charakteryzują się obecnością grupy karboksylowej (COOH).

Mogą to być związki alifatyczne, cykliczne lub aromatyczne, mające jedną lub
więcej grup karboksylowych. Nie są mocnymi kwasami, tylko niektóre, np. kwas
mrówkowy, są silniej zdysocjowane. Tworzą sole oraz połączenia estrowe.
Hydroksykwasy tworzą laktony.

R o z p o w s z e c h n ie n ie w ś w ie c ie ro ślin n y m

Kwasy organiczne są bardzo rozpowszechnione, biorą udział w podstawowym

metabolizmie, m.in. w cyklu kwasów trikarboksylowych (patrz str. 45). Wy­
stępują w roślinach w stanie wolnym, również jako sole nieorganiczne lub sole
alkaloidów, a także jako estry (szczególnie w olejkach eterycznych). Wyższe
kwasy tłuszczowe (nielotne) — takie jak estry glicerolu — tworzą podstawowe
składniki tłuszczów (p. str. 105).

Z naczenie fa rm a k o g n o s ty c z n e

Występują jako charakterystyczne składniki wielu surowców roślinnych, głów­

nie owoców. Kwaśny odczyn wielu soków komórkowych jest spowodowany
obecnością kwasów organicznych. W postaci soli z alkaloidami są stałymi
składnikami roślin alkaloidowych. Szczawian wapnia w postaci krystalicznej jest
jednym z ważniejszych elementów diagnostycznych w badaniach mikroskopo­
wych surowców farmakognostycznych.
Kwasy organiczne nie mają specjalnego znaczenia farmakologicznego, więk­
sze znaczenie mają połączenia estrowe.
Kwas askorbowy występujący powszechnie w świecie roślinnym, jest znanym
czynnikiem witaminowym (witamina C), przeciwgnilcowym, odgrywającym rolę
w procesach redukcyjno-oksydacyjnych.
Liczne soki owocowe stosowane również w preparatach farmaceutycznych
obfitują w kwasy organiczne, szczególnie kwas jabłkowy, cytrynowy, winowy
(syrop malinowy — Sirupus Rubi idaei, syrop wiśniowy — Sirupus Cerasi).

Biogen eza

W biogenezie kwasów organicznych odgrywa rolę kilka procesów biochemicz­

nych z udziałem kwasu pirogronowego; wśród nich kluczowe znaczenie mają:
1) powstawanie kwasu pirogronowego w ramach odbudowy węglowodanów
(glikolizy) lub fotosyntezy, 2) przekształcenie kwasu pirogronowego do acetylo-
koenzymu A, 3) cykl kwasów trikarboksylowych ze starterem — kwasem
szczawiooctowym, który może powstać przez karboksylację kwasu pirogrono­
wego. W ramach tego cyklu następuje odbudowa acetylokoenzymu A oraz

139
 wytwarzanie licznych kwasów organicznych (m.in. cytrynowego, bursztynowe­
go, a-ketoglutarowego). Część acetylokoenzymu A zostaje zużyta do biosyntezy
wyższych kwasów tłuszczowych.

H 3 .4 .1 I
Kwasy alifatyczne

K w a s y m o n o k a rb o k s y lo w e n a syco n e

Wzór ogólny CnH2n+|COOH

Kwasy o mniejszej cząsteczce są na ogół płynami, o większej cząsteczce

substancjami stałymi. Rozpuszczalność w wodzie maleje w miarę wzrostu
cząsteczki. Wyższe kwasy tłuszczowe są już nierozpuszczalne w wodzie.
Związki te na ogół nie występują w stanie wolnym (jedynie śladowo), lecz
w postaci soli kwasów i estrów.
K w a s m r ó w k o w y [ll 7] — najprostszy kwas z jednym atomem węgla.
Ma dość wyraźnie zaznaczone właściwości redukujące. Występuje w małych
ilościach, m.in. we włoskach parzących pokrzyw Urtica urens i Urtica dioica
(Urticaceae), igłach jodły Abies alba (Pinaceae), jadzie pszczelim, a także
w postaci estrów w niektórych olejkach eterycznych.
K w a s o c t o w y [ l l 8] w postaci aktywowanej, tzw. aktywnego octanu,
w połączeniu z koenzymem A — jest ważną jednostką biogenetyczną, dwuwęg-
lową (C2) i bierze udział w biosyntezie wielu związków, takich jak kwasy
tłuszczowe, tłuszcze, także liczne izoprenoidy, alkaloidy itp. Estry kwasu
octowego są częstymi składnikami olejków eterycznych.
K w a s p r o p i o n o w y [ 119] — w postaci estrów występuje niekiedy
w składzie olejków eterycznych.
o

HjC-C-^ 0 HjC-H jC -C ^
W
X

0
1

\ SOH OH
OH

Kwas mrówkowy [117] Kwas octowy [118] Kwas propionowy [119]

K w a s n - ma s ł o w y [120] i kwas izomasłowy [121] — estry obu tych

związków występują w licznych olejkach eterycznych u grzybów, glonów, a także
w tłuszczach zwierzęcych. Rozkład, jełczenie tłuszczów przebiega z wydzielaniem
się wolnego kwasu masłowego o ostrym zapachu. Kwas n-masłowy powstaje ze
skrobi i cukrów w wyniku fermentacji masłowej (Bacillus subtilis).
K w a s n-w a l e r i a n o w y [122] — rzadko spotykany w roślinach.
K w a s i z o w a l e r i a n o w y [ 1 2 3 ] — spotykany w stanie wolnym i w postaci
estrów w olejkach eterycznych, szczególnie w rodzajach Yaleriana ( Yaleriana-
ceae), Yiburnum i Sambucus (Caprifoliaceae).

140
 ch 3
\ /O
C H 3- C H 2- C H 2- C ' C H - C ''
/ V
OH C H 3' OH

Kwas n-masłowy [120] Kwas izomastowy [121]

Wyższe kwasy, zawierające powyżej 8 atomów węgla, wchodzą w skład

triglicerydów tłuszczowych (p. str. 105).

h3c
, 0
C H 3- ( C H z h - C ' Nc h - ch 2- c -;
OH H3C/ no h

Kw as n-Walerianowy [122] Kwas izowalerianowy [123]

K w a sy m o n o k a rb o k s y lo w e n ie n a sy co n e

Wykazują one izometrię cis-trans.

K w a s a n g e l i k o w y [124] — jeden z przedstawicieli tego typu związków
występujących w roślinach. Jako wolny występuje w korzeniu arcydzięgla
Archangelica officinalis (Apiaceae), w postaci estrów w olejkach eterycznych,
poza tym w niektórych alkaloidach Yeratrum.
K w a s t y g l i n o w y [125] — występuje w postaci estrów w niektórych
olejkach i olejach, m.in. z nasion Croton tiglium (Euphorbiaceae) — stąd
nazwa.

Kw as angelikowy [124] Kwas tyglinowy [125]

K w a s y d ik a rb o k s y lo w e n asycon e

Tworzą one szereg homologiczny o wzorze ogólnym HOOC—CH2n—COOH.

K w a s s z c z a w i o w y [126] — bardzo rozpowszechniony w świecie roślin­
nym w stanie wolnym (np. w grzybach rodzaju Boletus) lub w postaci soli
potasowej, wapniowej (charakterystyczne kryształy) i magnezowej.
K w a s m a l o n o w y [127] — spotykany w roślinach tylko w niewielkich
ilościach. Odgrywa pewną rolę w procesach biogenetycznych — jako jednostka
trójwęglowa.
K w a s b u r s z t y n o w y [128] — powstaje w pożywkach hodowlanych
bakterii i drożdży. Występuje w niedojrzałych owocach.

141
 HO O O o
* * °<S
Nc - c ^ c - ch 2- c C - ( C H 2)2- C
'/ \ / \ / \
O OH HO OH HO OH

Kwas szczawiowy [126] Kwas malonowy [127] Kwas bursztynowy [128]

K w a s y d ik a rb o k s y lo w e i tr ik a r b o k s y lo w e
n ie n a sy c o n e

K w a s f u m a r o w y [129] — nienasycony kwas dikarboksylowy o konfiguracji

cis. Izolowany z dymnicy lekarskiej Fumaria officinalis (Papaveraceae) — stąd
nazwa. Wśród roślin kwiatowych i grzybów dość rozpowszechniony.
K w a s a k o n i t o wy [ 1 3 0 ] — czyli kwas anhydrocytrynowy — nienasycony
kwas trikarboksylowy izolowany z tojadów Aconitum sp. (Ranunculaceae)
— stąd nazwa. Powstaje przez odwodnienie kwasu cytrynowego z cyklu kwasów
trikarboksylowych. W roślinach występuje w postaci soli wapniowej i ma­
gnezowej.
o

0
0 ^ ^0
X
1

' \ ‘
/ \ HO i c/ \
\ OH
o

HO /c —
//

\ OH H
H H /
OH
Kwas fumarowy [129] Kwas akonitowy [130]

H y d ro k sy k w a s y

Związki zawierające grupę hydroksylową i grupę karboksylową — w położeniu

a, P, , 8 — są na ogół silniejszymi kwasami niż odpowiednie kwasy alifatyczne.
7

Występują różne typy izomerii przestrzennej i optycznej (szczegóły w podręcz­

nikach chemii organicznej).
K w a s g l i k o l o w y [131] — najprostszy hydroksykwas.
K w a s m l e k o w y [132] — czyli a-hydroksypropionowy — ma asymetrycz­
ny atom węgla. Jest znany w formie kwasu L ( + )-mlekowego — występującego
w tkankach zwierzęcych, i D( —)-mlekowego. Powstaje z glukozy pod wpływem
bakterii kwasu mlekowego (Lactobaccillus sp.). Sole alkaloidów z kwasem
mlekowym występują m.in. w opium.
K w a s j a b ł k o w y [133] — czyli hydroksybursztynowy — występuje
w przyrodzie prawie wyłącznie jako kwas L( —)-jabłkowy, bardzo rzadko jako
kwas D(-f )-jabłkowy. Należy do najczęściej występujących kwasów w owocach,
m.in. w owocach jarzębiny Sorbus aucuparia (Rosaceae), z których może być
otrzymywany, poza tym w owocach wiśni, jabłoni, grusz, brzoskwiń, śliw, malin,
jeżyn, winogron i innych.

142
 o
C H z OH ch 3 o
\ //
c— c
/ \ \
H OH OH

Kwas glikolowy [131] Kwas L-mlekowy [132] Kwas jabłkowy [133]

K w a s c y t r y n o w y [134] — trikarboksylowy kwas, izolowany po raz

pierwszy z owoców cytryny Citrus limon (Rutaceae), w których występuje w ilości
około 8%. Ponadto zawarty jest w licznych owocach, np. w malinach,
porzeczkach, owocach berberysu. Obecnie jest głównie otrzymywany przez
mikrobiologiczną fermentację melasy. Jest ważnym produktem pośrednim
przemian biochemicznych węglowodanów, tłuszczów i białek w ramach cyklu
kwasu cytrynowego. W przemianach tych bierze udział również jego izomer
— kwas izocytrynowy.
K w a s w i n o w y [135] — czylidihydroksybursztynowy — m a2 asymetrycz­
ne atomy węgla. Znane są 2 optycznie czynne odmiany tego kwasu L( + ) i D( —).
Występujący w naturze kwas jest prawoskrętny L( + ) — występuje w wino­
gronach w postaci wolnej i kwaśnej soli potasowej lub wapniowej. Ponadto
w wielu innych owocach.
K w a s a g a r y c y n o w y [136] — występuje w grzybie nadrzewnym Polypo-
rus officinalis w ilości 16-18% , a także w glonach. Ma właściwości przeciw-
potne.
H OH o
HO V / II

OH II / \ 'O H
O H OH

Kwas cytrynowy [134] Kwas L (+) winowy [135]

HO (CH2)i 5— C H 3
\ ...O H
c"°
n oh
o

Kwas agarycynowy [136]

K e to k w a s y

Zawierają obok grupy karboksylowej grupę ketonową. Ketokwasy odgrywają

mniejszą rolę jako składniki surowców farmakognostycznych, są natomiast
ważnymi produktami w przemianach metabolicznych, jako biorące udział
w cyklu Krebsa i jako prekursory odpowiednich aminokwasów.

hon o
ch 3

Kwas pirogronowy [137] Kwas szczawiooctowy [138] Kwas ketoglutarowy [139]

143
[ 13.4.2 j
Kwasy cykliczne
Kwasy cykliczne występują stosunkowo rzadko w świecie roślinnym. Niekiedy
wchodzą w skład tłuszczów. Kwasy chryzantemowe — mono- lub dikarbok-
sylowe — w postaci zestryfikowanej wchodzą w skład piretryn [949],
K w a s c h r y z a n t e m o w y [140] monokarboksylowy (płynny) występuje
w różnych gatunkach rodzaju Chrysanlhemum (Asteraceae), zawierających
owadobójcze piretryny.
O

HO

ii
Kw as chryzantemowy [140]

Do tej grupy kwasów należą również kwasy hydnokarpowy i czolmugrowy

(str. 106).

[ 13.4.3 ~ |
Kwasy aromatyczne

Do kwasów aromatycznych zalicza się związki mające jedną lub więcej grup
karboksylowych związanych z pierścieniem aromatycznym, a także połączenia
mające grupę karboksylową w łańcuchu bocznym.
K w a s b e n z o e s o w y [141] — został otrzymany po raz pierwszy z żywicy
Benzoe (stąd nazwa). Występuje w postaci wolnej lub zestryfikowanej w nie­
których żywicach i olejkach eterycznych. Jest substancją stalą, łatwo sub-
limującą i lotną z parą wodną. Znany jako środek konserwujący.
K w a s c y n a m o n o w y [142] — ze względu na swoją budowę wykazuje
izomerię typu cis-trans. W świecie roślinnym dość rozpowszechniony w postaci
estrów formy trans — w żywicach i olejkach eterycznych. Formę cis spotyka się
rzadko i jest nietrwała.
Polimery kwasu cynamonowego — tzw. kwasy truksylowe i truksynowe
— wchodzą w skład niektórych alkaloidów liści kokainowca Erythroxylon coca
(Erythroxylaceae).
K w a s m i g d a ł o w y [143] — hydroksykwas aromatyczny. Występuje
w gorzkich migdałach. W postaci nitryli wchodzi w skład glikozydów cyjanogen-
nych.
K w a s t r o p o w y [144] — wchodzi w skład alkaloidów tropanowych.

144
Kwas benzoesowy [141] Kwas cynamonowy [142] tr a n s -c is Kwas migdałowy [143]

K w a s c h i n o w y [145] — czyli tetrahydroksyheksahydrobenzoesowy.

Został izolowany z kory chinowej Cinchona sp. (Rubiaceae). Występuje w wielu
roślinach, szczególnie u Nagozalążkowych. Odgrywa ważną rolę w procesach
biogenetycznych jako produkt pośredni w przemianach glukozy prowadzących
do kwasu szikimowego.

OH
OH
OH
H v.
\ c * ° OH

H O 'A
Lr r M' fc h 2o h" ° H 0
^ ^ O H
OH UM H O ^ VH

Kwas tropowy [144] Kwas chinowy [145] Kwas szikimowy [146]

K w a s s z i k i m o w y [146] — hydroksykwas odgrywający podstawową rolę

w biogenezie połączeń aromatycznych, pochodnych fenylopropanu. Jest to tzw.
droga biogenetyczna kwasu szikimowego (str. 49). Niekiedy nagromadza się
w liściach i owocach.

[13.4.4 |
Kwasy heterocykliczne

Kwasy pochodne y-pironu — z atomem tlenu w pierścieniu — występują

niekiedy w roślinach zawierających związki alkaloidowe (tworzą najczęściej sole
z alkaloidami).
K w a s c h e l i d o n o w y [147] — czyli pirono-2,6-dikarboksylowy. Wy­
stępuje w jaskółczym zielu Chelidonium majus (Papaveraceae), u różnych
Liliowatych (Liliaceae) i Amarylkowatych (Amaryllidaceae).

I0 Farma kognozja 145

 K w a s m e k o n o w y [148] — pochodna hydroksylowa poprzedniego
kwasu — występuje często w makach Papaver sp. (Papaveraceae), szczególnie
w postaci związków z alkaloidami makowca (Opium).

HO' 'O H

OH

Kwas chelidonowy [147] Kwas mekonowy [148]

Wyższe kwasy tłuszczowe omówiono w rozdziale „Tłuszcze” (str. 102).

Kwasy zawierające grupę fenolową, czyli fenolokwasy, omówiono w rozdziale
„Fenole” (str. 219). Kwasy zawierające grupę aminową, czyli aminokwasy, są
omówione w rozdziale „Aminokwasy” (str. 118).

F ru c tu s R u bi idaei — O w o c m alin y

Surowiec pochodzi z dziko rosnących lub uprawianych krzewów maliny Rubus idaeus L.
z rodziny Różowatych (Rosaceae). Zawiera 1-2% kwas ów owocowych, głównie
kwasu cyt r ynowego, mniejszej ilości kwasu jabłkowego, askorbowego. Poza tym
zawiera śluzy, pektyny i cukry.
Stosowany do wyrobu syropów (Sirupus Rubi idaei) poprawiających smak leków.

M4 l
Substancje wtórne

14.1 |
Glikozydy (część ogólna)

Związki glikozydowe różnego typu zajmują szczególne miejsce wśród chemicz­

nych składników roślin. Ponieważ często stanowią składniki czynne surowców
farmakognostycznych, wymagają odrębnego ogólnego omówienia.
Jest to grupa substancji bardzo heterogenna. Ogólnie biorąc, glikozydy
stanowią połączenie składnika cukrowego, czyli glikonu, z cząsteczką niecuk-
rową, czyli aglikonen lub geniną. Połączenie takie, określane mianem glikozyda-
cji, zachodzi przy równoczesnym wydzieleniu wody i jest jednym z częstych
procesów biochemicznych zachodzących u roślin. Prowadzi on zwykle do
związania zazwyczaj trudno rozpuszczalnego w wodzie aglikonu i w ten sposób
przekształcenia go w formę lepiej rozpuszczalną w wodzie.

146
 W tym procesie upatrywany jest też swoisty sposób odtruwania toksycznych
substancji w organizmie rośliny przez analogię z podobnymi zjawiskami
zachodzącymi u zwierząt i człowieka.
Pod względem chemicznym wyróżniamy następujące typy glikozydów:
1. O-G1i k o z y d y, w których grupa hydroksylowa aglikonu jest połączona
z cukrem.

R— C— OH + h'4-O— R,
Cukier Aglikon

Ten typ występuje najczęściej w roślinach.

2. C-G 1i k o z y d y, inaczej połączenia C-glikozydowe, w których połączenie
aglikonu z cukrem następuje przez węgiel.

............... :
R— C— OH + H— C— R2
x r3

Ten typ poznano stosunkowo niedawno. Obejmuje glikozydy trudno pod­

legające hydrolizie (np. witeksyna [153]).
3. S - Gl i k o z y d y , w których połączenie glikozydowe następuje między
grupą tiolową aglikonu a cukrem.

R - C j OH + H-*-S— Ri

Ten typ jest prezentowany m.in. przez glukozynolaty (str. 504).

4. N - G l i k o z y d y , w którym połączenie glikozydowe następuje między
grupą aminową aglikonu a cukrem.

: .............. . / R'
R— C— OH + H-^N
x r2

Ten typ jest reprezentowany m.in. przez nukleozydy wchodzące w skład

kwasów nukleinowych (połączenie rybozy lub 2-deoksyrybozy z zasadami
purynowymi lub pirymidynowymi).
Wchodzące w skład cząsteczki glikozydu cukry zazwyczaj reprezentują formę
cykliczną i tworzą wiązania półacetalowe z aglikonem.

CHiOH

O -R

10* 147
 Charakter chemiczny aglikonów jest bardzo różny. Mogą to być alkohole,
kwasy, fenole, wielofenole, laktony, tiole, należące do różnych grup chemicz­
nych, m.in. terpenów, steroidów, chinonów, pochodnych fenylopropanu, irydoi-
dów i in.
Badania z ostatnich lat wykazały rozliczne możliwości występowania glikozy­
dów w roślinach wśród związków rzadko dawniej spotykanych w tej formie,
takich jak laktony seskwiterpenowe, alkaloidy.
Część cukrowa może być różna i może się składać z jednej do dwunastu
cząsteczek cukru prostego lub odpowiedniej liczby cząsteczek disacharydów,
trisacharydów lub tetrasacharydów. Dlatego wyróżnia się monozydy, bi-, tri-,
tetrazydy itd., w zależności od liczby cząsteczek cukrów biorących udział
w budowie cząsteczki glikozydu. W części cukrowej (glikonowej) może wy­
stępować też kwas uronowy.
Nomenklatura glikozydów nie jest jednolita. Właściwą końcówką nazwy
związku jest końcówka -o zy d (zazwyczaj stosowana w piśmiennictwie francus­
kim), niemniej są w użyciu nazwy tradycyjne, np. rutyna zamiast rutozyd. Nazwa
glukozyd dotyczy tylko połączeń glukozy, nazwa glikozyd dotyczy natomiast
w ogóle połączeń tego typu, przy czym są stosowane określenia pochodzące od
tworzącego glikozyd cukru, np. ramnozyd dla połączeń ramnozy, galaktozyd dla
połączeń galaktozy lub glukozoramnozyd dla połączeń aglikonu kolejno
z glukozą i rantnozą. Ponadto określenie chemiczne glikozydu powinno
obejmować miejsce przyłączenia cukru (numer pozycyjny atomu węgla) oraz typ
połączenia glikozydowego i konfigurację cukru (D- lub L-. p. str. 54).
Forma wiązania glikozydowego jest określana jako a lub p. Najczęściej
spotyka się u roślin P-glikozydy (wyłącznie gdy w części cukrowej występuje
D-cukier). Są one bardziej trwałe niż a-glikozydy.
Wiązanie glikozydowe Wiązanie glikozydowe
typu a typu ?
R = aglikon
B iog en e za
Biogeneza glikozydów musi być rozpatrywana w związku z budową chemiczną
aglikonów, które następnie ulegają glikozydacji. Sam proces glikozydacji
przebiega przy udziale aktywowanych cukrów w postaci nukleotydodifos-
foranów (por. droga biogenetyczna 1, p. str. 47).
Wytworzenie się związków glikozydowych może być uważane za przejaw
detoksykacji substancji toksycznych (np. fenoli) lub mechanizm biochemiczny
pozwalający na związanie substancji mogących służyć jako zapasowe. Dobra na
ogół rozpuszczalność glikozydów w wodzie ułatwia transport tych połączeń do
poszczególnych organów rośliny. Ponieważ zawartość glikozydów w roślinie
zmienia się w ciągu wegetacji, a nawet w ciągu doby, może to wskazywać na
rezerwowy charakter glikozydów.
148
R o z p o w s z e c h n ie n ie
Rozpowszechnienie glikozydów w świecie roślinnym jest znaczne — w odróż­
nieniu od świata zwierzęcego. Szczególnie w Okrytozalążkowych spotyka się
wielką różnorodność tych związków, w roślinach zarodnikowych (glonach,
grzybach) są spotykane tylko wyjątkowo, natomiast występują w składzie
różnych antybiotyków otrzymywanych z promieniowców Streptomyces sp. Na
ogół są rozpuszczalne w soku komórkowym, a czasem — jak np. glukozynolaty
o charakterze glikozydów — występują w określonych komórkach.
Szczególnym przypadkiem jest występowanie wielu spokrewnionych glikozy­
dów w jednym gatunku rośliny, np. glikozydów kardenolidowych u naparstnic
Digitalis purpurea i Digitalis lanata (Scrophulariaceae).
W ł a ś c iw o ś c i f iz y k o c h e m ic z n e -o L t J
Glikozydy są związkami przeważnie krystalicznymi, czasem barwnymi (glikozy­
dy flawonowe, antocyjanowe, antraglikozydy). Na ogół są dobrze rozpuszczalne
w alkoholu, octanie etylu, acetonie, różnie rozpuszczalne w wodzie. Optycznie
czynne, przeważnie lewoskrętne.
Podlegają hydrolizie na aglikon i cukier — jest to ogólna właściwość
glikozydów. Może to być hydroliza kwaśna, niespecyficzna, prowadząca do
uszkodzenia aglikonu (dehydratacja, polimeryzacja). Bardziej specyficzna jest
hydroliza enzymatyczna. Dla P-glukozydów specyficznym enzymem jest p-glu-
kozydaza (p. str. 135). Stosując tę hydrolizę można uzyskać częściową odbudowę
glukozydu. Znane są inne specyficzne enzymy hydrolizujące glikozydy.
C-Glikozydy ulegają bardzo trudno hydrolizie.
Hydroliza enzymatyczna może zachodzić też podczas suszenia i przechowy­
wania surowców. W celu zapobiegnięcia rozkładowi enzymatycznemu stosuje się
zabiegi stabilizacyjne.
W roślinach świeżych zazwyczaj występują glikozydy pierwotne, które przy
otrzymywaniu surowca (suszeniu) przechodzą w glikozydy wtórne, bardziej
trwałe; dotyczy to zwłaszcza glikozydów nasercowych.
Ogólnym miarodajnym sposobem stwierdzenia obecności glikozydu wśród
składników rośliny jest przeprowadzenie hydrolizy otrzymanej substancji, w wy­
niku której wydziela się składnik cukrowy, który może być identyfikowany ogól­
nie przyjętymi metodami (chromatografia, skręcalność optyczna, pochodne).
Wśród glikozydów mających głównie znacznie jako składniki czynne surow­
ców farmakognostycznych należy wyróżnić następujące:
1) g l i k o z y d y f e n o l o w e (aglikony: fenole, fenolokwasy) łącznie z garb­
nikami hydrolizującymi (galotaniny, elagotaniny),
2) g l i k o z y d y n a s e r c o w e k a r d e n o l i d o w e i b u f a d i e n o l i -
d o we ,
3) g l i k o z y d y s a p o n i n o w e ( s a p o n o z y d y ) typu triterpenowego
i steroidowego,
4) a n t r a g l i k o z y d y (aglikony: antrachinony, antrony, antranole i ich
dimery),
149
 5) g l i k o z y d y k u m a r y n o w e (aglikony: kumaryny, furanokumaryny),
6) g l i k o z y d y f l a w o n o i d o w e (aglikony: flawony, flawanole, chal-
kony, izoflawony i in.).
7) g l i k o z y d y a n t o c y j a n o w e (aglikony: antocyjanidyny),
8) g l i k o a l k a l o i d y (aglikony: związki steroidowe),
9) g l i k o z y d y i r y d o i d o w e — o nietrwałych aglikonach,
10) g l i k o z y d y s t e r o l o w e (aglikony: sterole),
11) g l i k o z y d y p r o m i e n i o w c ó w Streptomyces sp. (antybiotyki ami-
noglikozydowe) o różnych aglikonach,
12) g l i k o z y d y c y j a n o w e wydzielające przy hydrolizie wolny cyjano­
wodór (n i t r y 1o z y d y),
13) g l i k o z y d y g o r c z y c z n e ( g l u k o z y n o l a t y ) wydzielające przy
hydrolizie lotne izosiarkocyjaniany.
Ponadto liczne substancje roślinne spotykane w postaci glikozydów, często
ulegające rozkładowi podczas przeróbki surowca.
Szczegółowe omówienie różnych grup glikozydów znajduje się przy od­
powiednich grupach chemicznych.

I ™ .2 I
Flawonoidy

Nazwą flawonoidy są obejmowane substancje w zasadzie roślinne, o charakterze

barwników, których podstawowy szkielet składa się z 15 atomów węgla,
układających się w ugrupowanie C6—C3—C6, które można zinterpretować jako
układ p i e r ś c i e n i a b e n z e n o w e g o A, wywodzącego się biogenetycznie
z aktywnego octanu, oraz układ f e n y l o p r o p a n u C6—C3(pierścień B + C3),
powstałego na drodze biogenetycznej kwasu szikimowego.

Ze względu na to, że u większości flawonoidów wytwarza się między

pierścieniami aromatycznymi A i B układ heterocykliczny (z atomem tlenu)
y-pironu, związki te mogą być uważane za pochodne b e n z o - y - p i r o n u ,
czyli c h r o m o n u .

O
Benzo-y-piron

150
 5 4
Flawan

OH
/ \

Chalkon

Podstawowe struktury flaw onoidów

Dotychczas poznano w przyrodzie około 800 wariantów pochodnych wymie­

nionego ugrupowania, przy czym poszczególne związki różnią się między
sobą:
a) liczbą i umiejscowieniem grup hydroksylowych przy obu pierścieniach;
b) różnym stopniem utlenienia łącznika trójwęglowego —C—C—C;

151
 c) typem połączenia glikozydowego z cukrami prostymi, kwasami cuk­
rowymi i innymi kwasami organicznymi;
d) także występowaniem układów dimerycznych, tj. powtarzaniem się struk­
tury wymienionego piętnastowęglowego szkieletu (tzw. biflawonoidy).
U większości naturalnych flawonoidów pierścień A ma strukturę floro-
glucynową z występującą prawie zawsze grupą hydroksylową w pozycji 5 i 7,
a pierścień B — katecholową, a zatem flawonoidy są związkami o charakterze
wielofenolowym.
Podstawowe struktury związków należących do tej grupy podano na str. 151.
Ponadto do flawonoidów, tj. związków odpowiadających wymienionej
strukturze piętnastowęglowej, zaliczane są też a n t o c y j a n i d y n y , l e u k o -
a n t o c y j a n i d y n y i k a t e c h i n y . Większość flawonoidów występuje
w postaci O-glikozydów i ma część cukrową złożoną z 1 do 5 cząsteczek cukrów
prostych; niektóre z nich występują w postaci C-glikozydów.

R o z p o w s z e c h n ie n ie w ś w ie c ie ro ślin n y m

Flawonoidy są nadzwyczaj rozpowszechnionymi substancjami roślinnymi,

szczególnie wśród roślin kwiatowych. Tylko niektóre flawonoidy o mniejszym
zasięgu występowania mogą być uważane za substancje wtórne, charakterys­
tyczne pod względem chemotaksonomicznym. Liczba poznanych gatunków
roślin, w których występują związki flawonoidowe, stale się powiększa.
Stosunkowo rzadko spotykane są flawonoidy wśród roślin zarodnikowych
(bakterie, glony, porosty, mszaki).
Powszechne występowanie flawonoidów rozpoczyna się w układzie sys­
tematycznym od roślin naczyniowych, tj. klasy paproci (Filices), w której
występują m.in. charakterystyczne C-metyloflawonoidy. U Nagozalążkowych
(Gymnospermae) występują szczególnie w rodzinie Cupressaceae charakterys­
tyczne biflawonoidy, które poza tym znaleziono tylko w nielicznych przypad­
kach (m.in. w rodzaju Yiburnum, Caprifoliaceae, Hypericum, Hypericaceae).
W sosnach Pinus sp. (Pinaceae) flawonoidy występują charakterystycznie obok
stylbenów.
Wśród Dwuliściennych (Dicotyledones) flawonoidy są nadzwyczaj rozpow­
szechnione i należą do najczęstszych składników, stanowiąc często jedyne
związki, którym może być przypisywane lecznicze działanie odnośnych surow­
ców roślinnych.
W następujących rodzinach flawonoidy występują szczególnie często: Betula-
ceae, Polygonaceae, Ranunculaceae, Hypericaceae, Brassicaceae, Rosaceae,
Fabaceae, Rutaceae, Yiolaceae, Apiaceae, Ericaceae, Primulaceae, Rubiaceae,
Lamiaceae, Scrophulariaceae, Asteraceae.
U Jednoliściennych (Monocotyledones) również są często spotykane, m.in.
w rodzinie Liliaceae.
Olbrzymie rozpowszechnienie dotyczy jednak tylko niektórych typów budo­
wy flawonoidów, szczególnie glikozydów kwercetyny [178], kemferolu [171]
i luteoliny [157],
Najczęściej występują flawonoidy jako żółte barwniki, rozpuszczone w soku
komórkowym w kwiatach i liściach, rzadziej owocach, korach, drewnie, rzadko

152
w nasionach. Niekiedy krystalizują w komórkach skórki (epidermy), np.
hesperydyna w owocni pomarańczy Citrus aurantium (Rutaceae), pochodne
diosmetyny w liściach przytulii pospolitej Galium mollugo (Rubiaceae), pochod­
ne akacetyny we włoskach okrywających dziewanny Verbascum sp. (Scro-
phulariaceae).
W ostatnim czasie stwierdzono również występowanie flawonoidów u nie­
których owadów.

B iogeneza

Biosynteza flawonoidów jest procesem złożonym. Ogólnie biorąc zostało

wyjaśnione, że pierścień aromatyczny A powstaje przy udziale fragmentów
malonowych C3— w formie aktywowanej koenzymem A, pozostały natomiast
fragment C6—C3 powstaje z jednostki fenylopropanowej, której prekursorem
jest aktywny kwas cynamonowy. Przyjmuje się, że produktem pośred­
nim biosyntezy jest odpowiedni chalkon. Kwas cynamonowy jest z kolei
związany biogenetycznie z fenyloalaniną, a pośrednio z kwasem szikimo-
wym. podobnie jak kwas p-kumarowy z tyrozyną według schematu podanego
na str. 154.
Cyklizacja kwasu cynamonowego lub p-kumarowego do chalkonu zachodzi
przy współudziale 2 cząsteczek malonylo-koenzymu A. Z nietrwałego produktu
pośredniego, tj. chalkonu, powstaje układ flawonu i jego wszystkie możliwe
modyfikacje.
Izoflawony powstają z tych samych prekursorów, jedynie podczas biosyntezy
następuje migracja arylu.

W ła ś c iw o ś c i fiz y k o c h e m ic z n e

Flawonoidy są najczęściej żółtymi lub bezbarwnymi (wyjątek — antocyjanidy-

ny) substancjami stałymi. W postaci glikozydów są na ogół rozpuszczalne
w wodzie i alkoholu etylowym, są natomiast nierozpuszczalne w eterze,
chloroformie i benzenie. Aglikony zaś są w wodzie prawie nierozpuszczalne,
rozpuszczają się na ogół w rozpuszczalnikach organicznych. Większość glikozy­
dów flawonoidowych rozpuszcza się w octanie etylu, co jest wykorzystywane
przy preparatywnym otrzymywaniu tych związków. Niektóre związki pochodne
flawonu lub flawanonu, np. diosmina, hesperydyna, są bardzo trudno rozpusz­
czalne i nieraz krystalizują w soku komórkowym.
Ogólną cechą flawonoidów jest rozpuszczalność w alkaliach z wytworzeniem
żółtego zabarwienia.
Najważniejsze reakcje rozpoznawcze dla flawonoidów:
1. Reakcja cyjanidynowa — po dodaniu stężonego kwasu solnego oraz
magnezu na skutek redukcji powstają barwne połączenia typu antocyjani-
dyn o różnym zabarwieniu: flawony — zabarwienie pomarańczowe,
flawonole — różowe, flawanony — różowofioletowe, chalkony i izo­
flawony — nie dają zabarwienia.

153
 COOH H O H ,C COOH

Kwas cynamonowy Kwasp-kum arowy

Biogeneza fla w o n o id ów

2. Reakcja z kwasem borowym i szczawiowym — związki flawonoidowe po

dodaniu roztworów kwasów borowego i szczawiowego wykazują — po
rozpuszczeniu w eterze — żółtozieloną fluorescencję na skutek utworzenia
się połączenia flawonoidu z kwasem borowym.

154
■

3. Liczne odczynniki barwne, takie jak roztwory chlorku żelazowego,

glinowego, tlenochlorku cyrkonu, są stosowane do wykrywania flawonoi-
dów, tworząc barwne kompleksy — główne zastosowanie mają w chroma­
tografii bibułowej tych związków, przy czym plamy barwne są obser­
wowane zarówno w świetle widzialnym, jak i w nadfiolecie.
4. Fluorescencja w UV oraz jej zmiany pod wpływem par amoniaku są
charakterystyczne dla większości związków flawonoidowych.
Hydroliza kwaśna glikozydów flawonoidowych prowadzi do otrzymania
aglikonu i części cukrowej, i jest generalnie stosowana w badaniach tych
związków.
Do identyfikacji poszczególnych flawonoidów jest wykorzystywane często
widmo w nadfiolecie oraz przesunięcia tego widma pod wpływem niektórych
czynników chemicznych (metylan sodu, kwas borowy, alkalia).
Analityka flawonoidów ma w farmakognozji szczególne znaczenie ze względu
na powszechność występowania tych związków w roślinach i w tym zakresie
istnieją liczne opracowania specjalne (p. piśmiennictwo).

W ła ś c iw o ś c i fa rm a k o lo g ic z n e i le c z n ic z e

Z a s to s o w a n ie

Działanie farmakologiczne flawonoidów przejawia się w różny sposób. Niżej

podano najważniejsze, udokumentowane częściowo typy działania:
a) wpływ uszczelniający i wzmacniający na ściany naczyń kapilarnych
w związku z czym znaczenie jako środków zapobiegających krwawie­
niom, wybroczynom, żylakom, a także w miażdżycy;
b) działanie diuretyczne niektórych flawonoidów i surowców flawonoido­
wych;
c) wpływ na krążenie (przepływ wieńcowy) w mięśniu sercowym oraz
hipotensyjny niektórych flawonoidów (np. Crataegus sp.);
d) działanie spazmolityczne, m.in. na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych;
e) działanie antyagregacyjne na płytki krwi (m.in. polskie badania — Gryg-
lewski, Robak i wsp. 1985);
f) działanie przeciwzapalne, m.in. flawonoidów koszyczków rumianku;
g) działanie chroniące wątrobę (flawonolignany);
h) działanie przeciwalergiczne;
i) działanie przeciwwrzodowe.
Właściwości te stwierdzono dla różnych indywidualnych związków flawonoi­
dowych, zależnie od ich budowy chemicznej.
Poza wymienionymi typami działania ujawniono w ostatnich latach jeszcze
dalsze typy aktywności biologicznej dla niektórych flawonoidów, zwłaszcza
z grupy flawonów, flawonoli i ich glikozydów.
Są to m.in. właściwości przeciwgrzybicze, przeciwwirusowe oraz hamujące
działanie niektórych enzymów, np. ACE — enzymu powodującego przekształ­
cenie angiotensyny I w angiotensynę II, powodującą zwyżki ciśnienia tętniczego
krwi, cyklooksygenazy, lipooksygenazy — enzymów uczestniczących w proce­

155
sach oksydacji tłuszczów, enzymu ADA (adenozynodeaminazy) — rozkładają­
cego adenozynę — substancję endogenną mającą istotny wpływ na ciśnienie
krwi, neurotransmisję, agregację płytek krwi i in. Ta ostatnia właściwość dotyczy
tylko flawonoli; flawony są w tym procesie nieaktywne.
W większości przypadków aktywności te wykazano w badaniach in vitro
i przy zastosowaniu dużych dawek. W zależności od stopnia resorpcji związki te
mogą w pewnym stopniu wpływać na działanie niektórych surowców roślinnych
obfitujących we flawonoidy.
Ponadto należy podkreślić znaczenie flawonoidów jako tzw. wymiataczy
wolnych rodników — czynników mających właściwości kancerogenne, a także
jako naturalnych przeciwutleniaczy (antioxydantia), chroniących np. witaminę
C przed utlenieniem. Flawonoidy tworzą również łatwo połączenia komplek­
sowe z metalami (np. miedzią), tzw. chelaty — w ten sposób działają od­
truwaj ąco.
Niektóre flawonoidy wykazują właściwości promieniochronne.
Właściwości przeciwzapalne i przeciwagregacyjne flawonoidów wiążą się wg
ostatnich badań z ich właściwościami hamowania biosyntezy czynników powo­
dujących stany zapalne i agregację płytek krwi, jakimi są np. niektóre prostaglan-
dyny, nadtlenkowe aniony, leukotrieny, tlenek azotu, a także izoprostanoidy.
Czynniki te hamują m.in. produkcję prostacykliny.
Niektóre flawonoidy, np. rutozyd [184] oraz jego półsyntetyczne pochodne,
znalazły zastosowanie w lecznictwie ze względu na właściwości wymienione
w punkcie a. Liczne preparaty farmaceutyczne zawierają kompleksy i wyciągi
flawonoidowe — tzw. bioflawonoidy, uważane za czynniki witaminowe (witami­
na P).
Równie często stosowane są preparaty mieszane zawierające flawonoid
i witaminę C (np. Rutinoscorbin) lub saponiny, np. escynę. Tego typu preparaty
są stosowane w chorobach żył i mikrokrążenia. C-glikozydy flawonoidowe
z kwiatostanów głogu Crataegus sp. (Rosaceae) mają znaczenie w schorzeniach
starczych mięśnia sercowego i krążenia wieńcowego.
Obszerny przegląd bioaktywności flawonoidów opracowali Robak J., Gryg-
lewski R.: Polish J. of Pharmacol. 1996, 48, 555-564.
Skutek działania flawonoidów na organizm jest w znacznym stopniu zależny
od ich rozpuszczalności w płynach ustrojowych. Flawonoidy lipofilne jako
aglikony są na ogół bardziej toksyczne od odpowiednich glikozydów. Na ogół
jednak toksyczność flawonoidów jest minimalna, dlatego też nadają się one do
dłuższego stosowania także u osób starszych. Okazuje się również, że kompleksy
flawonoidowe zawarte w surowcach roślinnych wielokrotnie wywierają wyraź­
niejszy wpływ na organizm niż czyste związki flawonoidowe.

Z n a cze n ie fa rm a k o g n o s ty c z n e

Jako częste składniki surowców farmakognostycznych odgrywają flawonoidy

istotną rolę. Szczególnie dotyczy to grup surowców: ziele — Herbu, liść
— Folium, kwiat — Flos.
Zestaw flawonoidów występujący w danym surowcu jest zwykle różnorodny
(zazwyczaj kilka związków), a także zmienny zarówno pod względem jakoś-

156
ciowym, jak i ilościowym. Niektóre surowce farmakognoslyczne zawdzięczają
swoje zastosowanie obecności związków flawonoidowych i mogą być uważane
za surowce flawonowe.

S u ro w c e fla w o n o w e

Inflorescentia Crataegi - kwiatostan głogu

Fructus Crataegi
Folium Betulae
Herba Eąuiseti
Flos Sambuci
Inflorescentia Tiliae
Herba Polygoni amcularis
Herba Violae tricoloris
Herba Solidaginis ńrgaureae
Inflorescentia Helichrysi
Fructus Silybi mariani
— owoc głogu
— liść brzozy
ziele skrzypu polnego
— kwiat bzu czarnego
— kwiatostan lipy
- ziele rdestu ptasiego
— ziele fiołka trójbarwnego
ziele nawłoci
— kwiatostan kocanek
owoc ostropestu plamistego

częściowo
Anthodium Chamomillae — koszyczek rumianku
Herba Hyperici - ziele dziurawca

oraz o mniejszym znaczeniu:

Flos Pruni spinosae — kwiat tarniny
Flos Lamii albi - kwiat jasnoty białej
Herba Polygoni hydropiperis - ziele rdestu ostrogorzkiego

Ponadto liczne inne surowce często stosowane w lecznictwie ludowym,

w których flawonoidy mogą odgrywać rolę składników czynnych:

przemysł owe:
Sophora japonka (Fabaceae) — drzewo pochodzenia japońskiego, którego
pączki kwiatowe są bogatym źródłem rutozydu (do 20% zawartości),
Fagopyrum esculentum (Polygonaceae) — gryka, mogąca stanowić w warun­
kach krajowych przemysłowe źródło rutozydu,
Ginkgo biloba (Ginkgoaceae) — miłorząb japoński, jako źródło biflawonoi-
dów.

157
 14.2.1 1
F la w o n y

Związkiem podstawowym jest f l a w o n [149], czyli 2-fenylochromon.

Flaw on [149]

Występuje on jako woskowy nalot na kwiatach, liściach i łodygach niektórych

gatunków pierwiosnków Primula sp. (Primulaceae). Otrzymany w 1898 r.
syntetycznie przez Kostaneckiego.
Najważniejsze pod względem farmakognostycznym pochodne flawonu
— aglikony — i ważniejsze ich połączenia glikozydowe:
P r y m e t y n a [150] — 2 grupy hydroksylowe w pozycji 5 i 8. Występuje jako
nalot na liściach niektórych gatunków Primula sp. (Primulaceae).
C h r y z y n a [151] — 2 grupy hydroksylowe w pozycji 5 i 7. Otrzymana
z pączków topoli Populus sp. (Salicaceae). Występuje również w zielu Passiflora
incarnata, w drewnie sosen, a także w tzw. kicie pszczelim (propolis). Wykazuje
słabe działanie przeciwbólowe.
A p i g e n i n a [152] — 3 grupy hydroksylowe w pozycji 5, 7 i 4'. Jest bardzo
rozpowszechnionym flawonem, także w postaci glikozydów. Stanowi m.in. jeden
z czynnych składników występujących w koszyczkach rumianku pospolitego
Chamomilla recutita i rumianku rzymskiego Anthemis nobilis (Asteraceae).
W kwiatach dalii ogrodowych Dahlia mriubilis (Asteraceae) występuje
w ilości ponad 2%.
Wykazuje działanie spazmolityczne około l()-krotnie słabsze od papaweryny.
Ostatnio wykazano również działanie przeciwalergiczne przez hamowanie
wydzielania histaminy, inhibitujące enzym reduktazę aldozową (AR), ochronne
dla wątroby, a także efekt kardiotoniczny związany z hamowaniem enzymu
fosfodiesterazy (PDE) AMP [He i wsp., 1984]; wpływa też na metabolizm
steroidów przez inhibicję syntazy estrogenowej (Kellis i wsp. 1984).

R, r 2 r 3 R<
OH H OH H Prymetyna [150]
OH OH H H Chryzyna [151]
OH OH H OH Apigenina [152]

158
 ^ ' ' Wi t e k s y n a [153] — C-glikozyd apigeniny, część cukrową stanowi cząs­
teczka glukozy przyłączona w pozycji 8. Pod wpływem farmakologicznym jest
jednym z ważniejszych flawonów. Wpływa na przepływ wieńcowy w mięśniu
sercowym. Stanowi łagodne cardiacum, nadające się do dłuższego stosowania ze
względu na małą toksyczność. Jest jednym z głównych składników czynnych
kwiatostanów i liści głogu (Inflorescentia Crataegi). Obok niej występuje równie
aktywny 4'-ramnozyd witeksyny.

7-G l u k o z y d a p i g e n i n y [154] — w koszyczkach kwiatowych rumianku

rzymskiego Anthemis nobilis (Asteraceae) i innych roślinach.
A k a c e t y n a [155] — 2 grupy hydroksylowe w pozycji 5 i 7 oraz grupa
metoksylowa w pozycji 4'. Występuje w postaci wolnej i glikozydowej, m.in.
w liściach robinii akacjowej Robinia pseudoacacia (Fabaceae) — stąd nazwa,
w owocach aminka egipskiego Ammi visnaga (Apiaceae).
L i n a r y n a [156] — biozyd zawierający cząsteczkę glukozy i ramnozy
w połączeniu z akacetyną w pozycji 7. Występuje m.in. w kwiatach lnicy
pospolitej Linaria mlgaris — stąd nazwa.
L u t e o 1i n a [157] — flawon o 4 grupach hydroksylowych w pozycji 5, 7, 3',
4'. Jeden z najbardziej rozpowszechnionych flawonoidów, zwłaszcza w postaci
7-glukozydu. Ma właściwości moczopędne. Ostatnio stwierdzono również
działanie przeciwzapalne, ochronne dla wątroby, zmniejszające stężenie chole­
sterolu i lipidów w surowicy krwi, i przeciwalergiczne. Występuje w bardzo wielu
kwiatach (m.in. w rodzinie Asteraceae) i liściach, m.in. naparstnicy purpurowej
Digitalis purpurea (Scrophulariaceae).
5 - G l u k o z y d l u t e o l i n y [158] — występuje m.in. w zielu skrzypu
polnego Eąuisetum arvense (Eąuisetaceae) — {Herba Ecjuiseti).
7-G l u k o z y d l u t e o l i n y [159] — spotykany w kwiatach i liściach roślin
licznych gatunków z rodzin Asteraceae, Lamiaceae i in. Znane są również
biozydy i triozydy luteoliny, a także C-glikozydy, np. 8-C-glukozyd — o r i e n -
ty na.
7 - G a l a k t o z y d l u t e o l i n y [160] — wykazuje działanie przeciwzapalne.
G l u k u r o n i d l u t e o l i n y [161] — jest inhibitorem reduktazy aldozowej.
D io s m e t y n a [162] — 3 grupy hydroksylowe w pozycji 5,7,3' oraz grupa
metoksylowa w pozycji 4'. Najczęściej w postaci glikozydu diosminy.
\ D io sm i n a [163] — 7-rutynozyd diosmetyny. Bardzo trudno rozpuszczalny
(jedynie w pirydynie oraz z rozkładem w roztworach wodorotlenków potasow-

159
 ców), dlatego często krystalizuje w tkankach roślinnych. Występuje m.in.
w rodzinie Lamiaceae (Mentha piperita, Hyssopus officinalis, Teucrium s p f
liściach trędownika bulwiastego Scrophularia nodosa (Scrophulariaceae) [Jerz­
manowska, Pijewska, 1954], pietruszki Petroselinum sativum (Apiaceae).
Diosmina ma pewne działanie przeciwobrzękowe i podwyższające tonus żył.
Wpływa hamująco na odbudowę noradrenaliny oraz wydzielanie histaminy.
Stosunkowo dobrze resorbuje się z przewodu pokarmowego. Stosowana w lecz­
nictwie w przewlekłej niewydolności krążenia żylnego (preparat Daflon i in.).
D i o s m e t y n y g l u k o z y d [164] i k s y l o z y d [165] — mają działanie
zmniejszające stężenie cholesterolu w surowicy krwi.

fW
1l|1 II
IJ \ = /

R, O

R, R? R3 R4
OH OH H 0CH3 Akacetyna [155]
OH OH OH OH Luteolina [157]
OH OH OH OCH3 Diosmetyna [162]

Inne flawony o interesujących właściwościach farmakologicznych:

N e p e t r y n a [166] — flawon występujący m.in. w liściach rozmarynu
(Rosmarinus officinalis, Lamiaceae). Wykazano jej właściwości przeciwzapalne
i przeciwgorączkowe [Agarwal, 1982],
H i s p i d u l i n a [167] — flawon występujący m.in. w gatunkach Centaurea
(Asteraceae) — ma działanie ochraniające wątrobę [Saichi i wsp., 1987],
H y p o l e t y n a [168] — w postaci 8-O-gIukozydu, występująca w rodzaju
Sideritis (Lamiaceae) wykazuje dość silne działanie przeciwzapalne, nie powodu­
jąc przy tym efektu wrzodotwórczego [Yillar i wsp., 1987],
N o b i le t y na [169] — flawon z 6 grupami metoksylowymi. Występuje m.in.
w naowocni Citrus (Rutaceae). Silnie hamuje agregację płytek krwi [Koichi
i wsp., 1989].
W o g o n i n a [170] — izolowana m.in. z gatunku Scutellaria baicalensis
(Lamiaceae). Działa przeciwzapalnie i zmniejsza stężenie cholesterolu i lipidów
w surowicy krwi.
R4 , R‘5
r3
•Re
l^
\\
\
\^ J
/
R2^
R, II
0
R, R2 R3 R4 r5 Re
Nepetryna OH OCH3 O-GI H OH OH [166]
Hispidulina OH OCH3 OH OH H OH [167]
Hypoletyna OH H OH OH OH OH [168]
Nobiletyna OCH3 OCH3 OCH3 OCH3 OCH3 OCH3 [169]
Wogonina OH H OH OCH3 H H [170]

160
L
[14.2.2 |
Flawonole
Podstawowy szkielet flawonoli różni się od flawonu występowaniem grupy OH
przy węglu C-3.
Flawonole, szczególnie w postaci glikozydowej, należą do najbardziej roz­
powszechnionych substancji roślinnych o charakterze wtórnym. Są zwykle
znacznie lepiej rozpuszczalne w wodzie niż pochodne flawonu.
K e m f e r o l [171] — flawonol o 3 grupach hydroksylowych (oprócz grupy
hydroksylowej przy węglu C-3) w pozycji 5, 7 i 4'. Jest bardzo rozpowszech­
nionym składnikiem roślin. Występuje m.in. w liściach herbaty Camelia sinensis
(Theaceae) — około 8%, w kwiatach tarniny Primus spinosa (Rosaceae),
kwiatach ostróżeczki polnej Consolida regalis (Ranunculaceae). Ponadto wy­
stępuje w postaci licznych glikozydów. Wykazuje słabe działanie spazmolitycz-
ne, a także przeciwzapalne, przeciwalergiczne i przeciwgrzybicze.

Kemfsrol [171]

Ważni ej sze g l i k o z y d y k e m f e r o l u

A s t r a g ' a l i n a [172] — 3-glukozyd kemferolu — występuje m.in. w rodzaju

Astragalus (Fabaceae), stąd nazwa, także w kwiatostanach arniki górskiej Arnica
montana (Asteraceae) i in. Ostatnio wykazano, że astragalina jest inhibitorem
enzymu konwertazy angiotensyny (ACE) i może mieć znaczenie jako substancja
0 działaniu hipotensyjnym [Kenji i wsp., 1987],
E k w i z e t r y n a [173] — 7-glikozyd dikemferolu, izolowana z ziela skrzypu
polnego Eąuisetum arvense (Eąuisetaceae), liści kasztanowca Aesculus hippocas-
tanum (Hippocastanaceae) i in.
R o b i n i n a [174] — triozyd kemferolu, zawiera w części cukrowej disacha-
ryd robinobiozę w pozycji 3 oraz ramnozę w pozycji 7. Występuje w kwiatach
robinii akacjowej Robinia pseudoacacia (Fabaceae).
K e m f e r o l u 7 - r a m n o z y d [175] i 3,7-d i r a m n o z y d wykazują działa­
nie przeciwzapalne.
K e m f e r o l u 3-0-(2"-g a 1o i 1o)-g l u k o z y d [176] jest inhibitorem enzymu
ACE [Kenji i wsp., 1987].
K e m f e r o l u 3-0-(2''4"- d i k um a r o i 1o)-g 1u k o z y d [177] — działa
przeciwzapalnie nieco silniej od indometacyny.
/ K w e r c e t y n a [178] — 4 grupy hydroksylowe (fenolowe) w pozycji 5, 7, 3'
14'. Najbardziej rozpowszechniony flawonol, szczególnie w postaci glikozydów,
a zwłaszcza rutozydu [184], Wolna kwercetyna również jest spotykana bardzo
często, zwykle obok swoich glikozydów, m.in. w kwiatach głogów Crataegus

11 Farmakognozja 161
 monogyna i Crataegus oxyacantha (Rosaceae), kasztanowca Aesculus hippocas-
tanum (Hippocastanaceae).
Kwercetyna zmniejsza aktywność enzymu hialuronidazy [109] oraz stężenie
lipidów w surowicy krwi. Autorzy rosyjscy sugerują stosowanie doustne
kwercetyny w chorobach wieku podeszłego (geriatrii) z dodatkiem witaminy C.
Kwercetyna wywiera też pewne działanie łagodzące skutki napromieniowania
stosowanego w leczeniu nowotworów. Wykazuje również właściwości przeciw-
utleniające, antyagregacyjne, przeciwzapalne, ochronne dla wątroby i hipo-
glikemiczne.
Ostatnio stwierdzono jeszcze inne aktywności biologiczne kwercetyny oraz jej
glikozydów i pochodnych, m.in. inhibicję enzymu reduktazy aldozowej (AR), co
może mieć znaczenie w cukrzycy [Varma i wsp., 1970], a także innych enzymów,
m.in. wpływających na czynność mięśnia sercowego [He i wsp.. 1984],

OH

HO

OH O
Kwercetyna [178]

Ważniejsze glikozydy kwercetyny

K w e r c y t r y n a [179] — 3-ramnozyd kwercetyny. Bardzo często występuje

w liściach, kwiatach, pyłkach kwiatowych. Między innymi występuje w liściach
borówki czernicy Vaccinium myrtillus {Ericaceae), w liściach kasztanowca
Aesculus hippocastanum (Hippocastanaceae), w liściach herbaty Camelia sinensis
(Theaceae). Wykazuje działanie moczopędne i inne właściwości zbliżone do
kwercetyny.
I z o k w e r c y t r y n a [180] — 3-glukozyd kwercetyny— jest również bardzo
rozpowszechniona. Występuje m.in. w liściach borówki czernicy Yaccinium
myrtillus (Ericaceae), liściach mącznicy lekarskiej Arctostaphylos uva ursi
{Ericaceae), zielu skrzypu polnego Equisetum arrense {Eąuisetaceae).
A w i k u l a r y n a [181] — 3-arabinozyd kwercetyny — izolowana z ziela
rdestu ptasiego Polygonum ańculare (Polygonaceae), stąd nazwa. Występuje też
w liściach borówki czernicy, kwiatach wiązówki błotnej Filipendula ulmaria
{Rosaceae) i in.
S p i r e o z y d [182] — 4-glukozyd kwercetyny. Izolowany z kwiatów wią­
zówki błotnej Flores Spireae, w których występuje w ilości ponad 1%.
3,H i p e r o z y d [183] — 3-galaktozyd kwercetyny izolowany z ziela dziurawca
zwyczajnego Hypericum perforatum {Hypericaceae) [Jerzmanowska, 1936].
Farmakologicznie czynny składnik kwiatów i owoców głogów Crataegus
monogyna i Crataegus oxyacantha {Rosaceae). Ponadto występuje w liściach
brzóz {Folium Betulae), a także w liściach borówki czernicy, borówki brusznicy,
mącznicy lekarskiej i wielu in. Działa moczopędnie, przeciwzapalnie, obniża
krótkotrwale ciśnienie krwi.

162
i.
" R u t o z y d [184] — czyli rutyna — 3-rutynozyd kwercetyny (Rutosidwn).
Izolowana po raz pierwszy w 1842 r. z ziela ruty zwyczajnej Ruta graveolens
(Rutaceae). W części cukrowej występuje dwucukier rutynoza złożony z cząste­
czki glukozy i cząsteczki ramnozy. Niezwykle rozpowszechniony w świecie
roślinnym flawonoid o charakterze substancji czynnej. Często stosowany
w lecznictwie (np. preparat Rutinoscorbin) ze względu na wpływ uszczelniający
na naczynia kapilarne oraz właściwości oksydo-redukcyjne. Jest czynnym
składnikiem wielu surowców farmakognostycznych, np. ziela fiołka trójbarw­
nego Viola tricolor ( Yiolaceae), kwiatów bzu czarnego Sambucus nigra (Cap-
rifoliaceae); surowce: Herba Violae tricoloris, Flos Sambuci.
W licznych surowcach farmakognostycznych rutozyd jest składnikiem o dru­
gorzędnym znaczeniu (np. w surowcach pochodzących z rodziny Solanaceae).
Ostatnio wprowadzono do lecznictwa lepiej rozpuszczalne i przyswajalne
półsyntetyczne pochodne rutozydu, szczególnie O-etylorutozyd oraz 0-(3-hydro-
ksyetylorutozyd (Venoruton).
R a m n e t y n a [185] — flawonol o 3 grupach hydroksylowych (fenolowych)
w pozycji 5, 3', 4' oraz jednej grupie metoksylowej w pozycji 7. Izolowana
z owoców szaklaku ciernistego Rhamnus cathartica (Rhamnaceae), stąd nazwa.
K s a n t o r a m n i n a [186] — 3-ramnozyd ramnetyny.
I z o r a m n e l y n a [187] — izomer ramnetyny z grupą metoksylową w pozy­
cji 3'. Występuje m.in. w liściach senesu Folium Sennae z gatunku Cassia
angustifolia (Cesalpiniaceae), poza tym jako eterowe połączenia z wodorosiar­
czanem potasowym, czyli p e r s y k a r y n a [188], w zielu rdestu ostrogo rzkiego
Polygonum hydropiper (Polygonaceae).

OH O C H 3 OH OH Ramnetyna [185]
OH OH OCH3 OH Izoramnetyna [187]
OH OH 0CH3 OCH3 Ramnazyna [189]

R a m n e z y n a [189] — różni się od izoramnetyny tylko obecnością grupy

metoksylowej w pozycji 4' (zamiast grupy hydroksylowej). Występuje w ro­
dzaju Rhamnus (Rhamnaceae), a także w zielu rdestu ostrogorzkiego [Kryńska,
1935],
 M i r y c e t y n a [190] — flawonol z 5 grupami hydroksylowymi (fenolowymi)
w pozycjach 5, 7, 3', 4', 5'. Rozpowszechniona, jednak bez większego znaczenia
farmakologicznego. Działa słabo moczopędnie.
A r t e m e t y n a [191] — występuje m.in. w zielu piołunu Herba Absinthii.

14.2.3
Flawanony

Podstawowy szkielet flawanonu jest w stosunku do flawonu uwodorniony, tj. nie

ma podwójnego wiązania między C-2 a C-3.

Flawanon

Pierścień heterocykliczny flawanonów otwiera się łatwo, przy czym flawa­

nony przechodzą w chalkony (p. str. 168).

W a żn ie jsze z w ią z k i tej g ru p y

P i n o c e m b r y n a [192] — 2 grupy hydroksylowe (fenolowe) w pozycji 5, 7;

brak podstawników w pierścieniu aromatycznym B. Występuje m.in. w limbie
Pinus cembra (Pinaceae), a także w wydzielinie pszczół zwanej propolis.
Wykazuje właściwości przeciwgrzybicze.
L i k w i r y t y g e n i n a [193] — 2 grupy hydroksylowe (fenolowe) w pozycji
7 i 4'. Występuje w lukrecji Glycyrrhiza glabra (Fabaceae), również w postaci
chalkonu jako izolikwirytygenina w formie glikozydowej (surowiec Rcidix
Glycyrrhizae).
L i k w i r y t y n a [194] — 4-glukozyd likwirytygeniny. Występuje w korzeniu
lukrecji, wykazuje działanie spazmolityczne podobne do papaweryny, ale
czterokrotnie słabsze.

H OH O H Likw irytygenina [193]

OH OH O H N aryngenina [195]

164
 N a r y n g e n i n a [195] — 3 grupy hydroksylowe (fenolowe) w pozycji 5,7 i 4'.
Stosunkowo rozpowszechniona, m.in. w rodzaju Prunus (Rosaceae). Ma właś­
ciwości czynnika kapilarnego P. Wykazuje właściwości promieniochronne
i przeciwalergiczne.
S a l i p u r p o z y d [196] — 5-glukozyd naryngeniny. Występuje m.in. w korze
wierzby Salix purpurea (Salicaceae) — ponad 1%.
E r i o d y k c j o l [197] — 4 grupy hydroksylowe (fenolowe) w pozycji 5, 7, 3',
4'; występuje m.in. w rodzaju Prunus (Rosaceae). Również czynnik kapilarny P.
H e s p e r e t y n a [198] — grupa metoksylowa w pozycji 4' oraz 3 grupy
hydroksylowe (fenolowe) w pozycji 5, 7, 3'. Rozpowszechniona w postaci
glikozydu — hesperydyny.
H e s p e r y d y n a [199] — 7-rutynozyd hesperetyny. Występuje w owocni
pomarańczy Citrus aurantium (Rutaceae), w liściach mięty pieprzowej Mentha
piperita (Lamiaceae). Trudno rozpuszczalna, łatwo krystalizuje w tkankach
roślinnych. Wchodzi w skład niektórych preparatów tzw. biofiawonoidowych
jako czynnik kapilarny P, często razem z witaminą C, której utlenienie hamuje.
Wykazuje pewną aktywność przeciwwirusową, m.in. w stosunku do niektórych
wirusów grypy [Wacker, Eilmes, 1978].
N e o h e s p e r y d y n a — połączenie glikozydowe hesperetyny z cukrem
neohesperydozą (złożoną z ramnozy i glukozy). Występuje również w owocach
pomarańczy.

P14T2.4 |
Flawanonole

Podstawowy szkielet flawanonolu ma zamiast grupy CH flawanonu grupę

2

CHOH.

165
W a żn ie jsze z w ią z k i tej g ru p y

P i n o b a n k s y n a [200] 2 grupy hydroksylowe (fenolowe) w pozycji 5 i 7.

Występuje w gatunku Pinus banksiana (Pinaceae) — stąd nazwa — oraz
w wydzielinie pszczół zwanej propolis. 3-octan pinobanksyny ma właściwości
przeciwgrzybicze.
T a k s y f o l i n a [201] — 4 grupy hydroksylowe (fenolowe) w pozycji 5, 7, 3'
i 4'. Występuje w jodłach Abies sp. i modrzewiach Larix sp. Szkielet taksyfoliny
odnajdujemy również w cząsteczce aktywnej fizjologicznie sylibiny [219].
Taksyfolina ma słabe właściwości przeciwzapalne.

HO

Pinobanksyna [200] Taksyfolina [201]

[14.2 5 |
Izoflawony

Podstawowy szkielet fenylo-3-chromonu jest izomeryczny do flawonu.

Izoflawon

Izoflawony mają właściwości estrogenne, co ma znaczenie przede wszystkim

w weterynarii. Te właściwości są uzależnione od obecności grupy hydroksylowej
w pozycji 5. Ostatnio izolowano izoflawony o wybitnym działaniu na krążenie
wieńcowe i peryferyjne.
Izoflawony występują głównie w rodzinie Fabaceae, sporadycznie też w rodzi­
nach Iridaceae, Rosaceae i in.
F o r m o n o n e t y n a [202] — grupa hydroksylowa (fenolowa) w pozycji
7 i grupa metoksylowa w pozycji 4'. Występuje w postaci glikozydów w nie­
których gatunkach rodziny Fabaceae.
O n o n i n a [203] — glukozyd formononetyny, izolowany z korzeni wilżyny
ciernistej Ononis spinosa (Fabaceae) — Raclix Ononidis, i niektórych gatunków
koniczyny Trifolium sp. (Fabaceae).
G e n i s t e i n a [204] — 3 grupy hydroksylowe (fenolowe) w pozycji 5, 7, 4'.
Występuje w rodzinie Fabaceae, w rodzaju janowiec Genista, nasionach soi

166
Glycine soja, w różnych gatunkach koniczyny Trifolium sp. Ma silne właściwości
estrogenne. Ostatnio wykazano jej znaczenie jako czynnika przeciwkancerogen-
nego.
i P r u n e t y n a [205] — grupa hydroksylowa (fenolowa) w pozycji 4, i grupa
metoksylowa w pozycji 7. Występuje w korze różnych gatunków śliw Prunus sp.
(Rosaceae).

Ri r 2 r 3
H OH O CH Formononetyna [202]
OH OH OH Genisteina [204]
H O C H 3 OH Prunetyna [205]

P u e r a r y n a [206] — oraz 3 dalsze pochodne izoflawony [207-209]

izolowane z korzeni Pueraria lobata {Fabaceae), stosowane w chińskiej medycy­
nie ludowej, zostały wprowadzone do lecznictwa jako leki krążeniowe w dusz­
nicy bolesnej, nadciśnieniu, migrenach.

Pueraryna [206] R , = R 3 = H, R 2 = Gl
Daidzina [207] R 2 = R 3 = H, R, = Gl
Daidzeina [208] R , = R 2 = R 3 = H
' D iglu kozyd daidzeiny [209] R i = H, R 2 = R 3 = Gl

Z izoflawonami są związane biogenetycznie inne grupy substancji o bardziej

złożonej strukturze, obdarzone niekiedy specjalnymi właściwościami biologicz­
nymi, głównie jako insektycydy lub tzw. fitoaleksyny, tj. substancje chroniące
rośliny przed atakiem grzybów.
R o t en on [210] silny insektycyd. Występuje głównie w korzeniach
gatunku Derris eliptica i innych z rodziny Fabaceae.

167
 P t e r o k a r p a n y [211] — inaczej kumaranochromany. Występują w rodza­
ju Pterocarpium (Fabaceae). Mają charakter fitoaleksyn.

1 14.2.6 |
Biflawonoidy

Połączenia dimeryczne flawonów, reprezentowane przez dwa typy budowy:

1 ) ty p a r y l o w y g i n k g e t y n y , w którym połączenie dwóch cząsteczek
flawonu następuje pomiędzy atomami węgla pierścieni aromatycznych;
2 ) ty p a r y l o e t e r o w y h i n i k i f l a w o n u , w którym połączenie to
następuje przez atom tlenu.
Występują głównie u Nagozalążkowych (Gymnospermae) w klasach Cycadop-
sida i Coniferopsida.
Wykazują wpływ na krążenie wieńcowe, podobnie jak dimeryczne proan-
tocyjanidyny. Wchodzą w skład preparatów flawonowych, m.in. z Ginkgo biloba
('Ginkgoaceae).
Najbardziej rozpowszechnionymi związkami są: a m e n t o f l a w o n [212],
b i l o b e t y n a [213] i g i n k g e t y n a [214], Typ aryloeterowy występuje
stosunkowo rzadko.

114.2.7 l
Chalkony

Podstawowy szkielet chalkonów nie ma środkowego układu heterocyklicznego.

Szkielet ten jest izomeryczny w stosunku do flawonów. Chalkony stanowią
formę nietrwałą, znajdującą się w równowadze z flawonami. Występują
stosunkowo rzadko w świecie roślinnym, zwykle obok flawanonów (naryn-
geniny, hesperetyny), m.in. w rodzaju Helichrysum, Dahlia (Asteraceae), Gly-
cyrrhiza {Fabaceae), Salix (Salicaceae).

168
 W biosyntezie flawonoidów odgrywają ważną rolę jako produkt pośredni
poprzedzający zamknięcie pierścienia pironowego. Chalkony są związkami
lipofilnymi, żółto zabarwionymi. W zależności od struktury ekstrahują się
rozpuszczalnikami organicznymi mniej lub więcej polarnymi. Występują też
w postaci glikozydów, np. w kwiatostanach Carthamnus tinctorius (Asteraceae)
i kocanek piaskowych Helichrysum arenarium (Asteraceae). Dihydropochodne
chalkonów w postaci glikozydów, otrzymywane z flawonów Citrus sp. są ponad
-krotnie słodsze od sacharozy.
1 0 0 0

I z o s a l i p u r p o z y d [215] — jeden z głównych flawonoidów występują­

cych w kwiatostanach kocanek piaskowych Helichrysum arenarium, Asteraceae
(inflorescentia Helichrysi). Ma działanie spazmolityczne (słabsze od papa­
weryny).
K s a n t o h u m n o l [216] — występuje w zespole związków flawonowych
chmielu Humulus lupulus (Moraceae).
I z o l i k w i r y t o z y d [217] — żółto zabarwiony glikozydowy składnik
korzeni lukrecji Radix Glycyrrhizae (p. str. 329), którego aglukonen jest
izolikwirytygenina (p. str. 164) — o działaniu silnie spazmolitycznym, zbliżonym
do działania papaweryny.

C V oh
G l- O O

Izosalipurpozyd [215]

14.2.8 1
Glikozydoestry flawonoidowe

Ostatnio wyodrębniono wiele połączeń flawonoidowych o charakterze glikozy-

doestrów z kwasami fenolowymi.
T y l i r o z y d [218] — wyodrębniony z liści i kwiatów lipy Tilia argentea i Tilia
cordata (Tiliaceae) — ma strukturę 3-p-kumaroilo-glukozydu kemferolu [Har-
borne, 1964], W skład jego wchodzi jedna cząsteczka kwasu p-kumarowego. Ma

169
właściwości przeciwzapalne. Podobne związki izolowano również z różnych
gatunków mięty Mentha sp. (Lamiaceae), posłonka Helianthemum ovatum
(Cistaceae) [Pijewska, 1973] i in. W skład tych związków wchodzi m.in. kwas
kawowy, /?-kumarowy.
Związki analogiczne znaleziono również wśród antocyjanów.

In flo re s c e n tia C ra ta e g i — K w ia to s ta n g ło g u
Syn.: F/os Crataegi, Flos cum Folia Crataegi.
Kw iat głogu, Kwiat z liściem głogu.

Roślinami macierzystymi są 2 gatunki głogu: głóg jednoszyjkowy Crataegus

monogyna Jacq. i głóg dwuszyjkowy Crataegus oxyacantha L. (syn. C. laevigata
Poiret/DC) z rodziny Różowatych (Rosaceae).
Oba gatunki są rozpowszechnione w Europie, Azji i północnej Afryce. Są to
cierniste drzewa rosnące w zaroślach, widnych lasach, na brzegach lasów,
przydrożach, miedzach, w żywopłotach. Częste są również mieszańce między-
gatunkowe. W Polsce oba wymienione gatunki głogu są pospolite.
Surowce pochodzące z głogu wprowadzono do lecznictwa dopiero w now­
szych czasach.
Surowcem według farmakopei są kwiatostany z 2 - 5 liśćmi zebrane w począt­
kowym okresie kwitnienia.
Zbiór odbywa się ze stanu naturalnego. Suszenie prowadzi się w przewiew­
nym cieniu lub suszarni w temperaturze do 40°C szybko, aby uniknąć
zbrunatnienia kwiatów. Niektóre farmakopee (jak np. DAB 10) dopuszczają
stosowanie surowca pochodzącego z innych gatunków głogu.

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- kwiatostany tworzą podbaldachy wielokwiatowe;
- kwiaty obupłciowe, 5-krotne, wolnopłatkowe, białokremowe++, pręciki liczne+,
słupek - -szyjkowy;
1 2

- liście 3-, 5-, lub 7-klapowate, w zarysie jajowate, ogonkowe, o blaszce rozmaicie
wcinanej ++, unerwienie pierzaste, owłosienia prawie brak.
b. Mikroskopowe
- liście o budowie bifacjalnej;
- skórka górna o komórkach prostościennych, dolna — falistościennych, aparaty
szparkowe na skórce dolnej+;
- miękisz palisadowy przerwany w nerwie, włoski szczeciniaste, jednokomórkowe
występują rzadko, głównie na nerwach i brzegu blaszki;
- szczawian wapnia w postaci gruzłów w miękiszu płatków korony czasem
występują kryształy pojedyncze;
- ziarna pyłku w zarysie wypukło-trójkątne, gładkie z 2 - 3 ujściami łagiewkowymi
do 35 |itn średnicy+.
c. Chemiczne
- reakcje na flawonoidy i leukoantocyjany — dodatnie.
Składniki
Kwiatostan głogu jest surowcem flawonowym. Zawiera liczne związki wielo-
fenolowe. Ogólna zawartość flawonoidów wynosi 0,5-0,8% (w kwiatach sięga
2,5%). FP V wymaga 0,7% w przeliczeniu na hiperozyd.
W zespole flawonoidów obejmującym ponad 25 związków najważniejszymi
składnikami czynnymi są: w i t e k s y na [153] i je j g l i k o z y d y : 4- r am-
n o z y d (główny flawonoid liści Crataegus oxyacantha), 4 ' - r u t y n o z y d
i a c e t y l o - 4 ' - r u t y n o z y d (główny flawonoid liści Crataegus monogyna)
— jako C-glikozydy dominujące w liściach. Ponadto występują w surowcu:
rutozyd [184], 3-ramnogalaktozyd kwercetyny, kemferol [171] i in. [Mrugasie-
wicz, 1963, 1967; Kaczmarek, Mrugasiewicz, 1964; Kaczmarek, 1968], Wśród
wielofenoli największe znaczenie mają 3 - bi oz yd l e u k o a n t o c y j a n i d y -
ny, d i - i o l i g o m e r y c z n e l e u k o a n t o c y j a n i d y n y (procjanidyny),
pochodne flawanu, w skład których wchodzi ( —) lub ( + )-epikatechina oraz
(+)-katechina. Autorzy polscy izolowali farmakologicznie czynne oligomerycz­
ne dehydrokatechiny [Lewak, 1966; Piechocki i wsp., 1972], Ponadto występują
fenoloicwasy, m.in. kwas kawowy [318] i chlorogenowy [324] — w małej ilości.

Inną grupę składników stanowią kwasy triterpenowe (około 0,3%), wśród nich kwas
ursolowy [461] — jako główny składnik tej grupy — oraz kwas oleanolowy [485],
krategolowy ( -hydroksyoleanolowy), neotegolowy, akantolowy.
2

W małej ilości występują w surowcu (głównie w kwiatach) związki azotowe z grupy

amin: etyloamina, trimetyloamina, izobutyloamina, fenetyloamina, o-metoksyfenetylo-
amina, tyramina, cholina [654], acetylocholina [655]. Z innych licznych składników
można wymienić: adeni nę, adenozynę, guani nę, kwas moczowy, trikumaroilo-
spermidynę—jako substancje azotowe, kwas weratrowy [313], garbniki skondensowane,
olejek eteryczny z aldehydem anyżowym [306], |)-sitosterol [495], eskulinę [239].
OH

HO

OH
Procyjanidyna B-2

Fructus Crataegi — O w oc głogu

Surowiec otrzymywany jest z tych samych gatunków co Inflorescentia Crataegi.

Pseudoowoce głogu zbierane są przed pełnym dojrzeniem ze stanu natural­
nego w okresie jesiennym. Surowiec został wprowadzony do FP V.

171
 Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
- czerwono-brunatne pseudoowoce do cm długości i do
1 średnicy, o kształcie
0 ,8

owalno-okrągłymf, na powierzchni siateczkowato pomarszczone;

- na szczycie owocu ślady 5 zmarniałych działek kielicha;
- we wnętrzu brunatno-żółty „miąższ owocu” i w zależności od gatunku głogu
1-3 żółte twarde owocki („pestki”)++;
Uwaga: pseudoowoce Crataegus monogyna zawierają 1 „pestkę”, a C. oxyacantha
— 2-3 pestki; zbierane niekiedy pseudoowoce innych gatunków głogu, nie objętych
FP V, zawierają więcej niż 3 „pestki”.
- smak słodkawo-śluzowy, nieco kwaskowatyf+;
- zapachu brak.
b. Mikroskopowe
- w leżącym pod epidermą mezokarpie występują wiązki przewodzące oraz
(głębiej) wydłużone sklereidy;
- szczawian wapnia w postaci gruzłów i pojedynczych kryształów+;
ściana owoców („pestki”) zbudowana z grubościennych, jamkowatych skle-
reid +;
- w owocu 1- 3 (zależnie od gatunku głogu) brunatne, podłużne „pestki”;
- epidermą łupiny nasiennej celulozowa, wypełniona śluzem błonowym;
- pod epidermą (jw.) warstwa pigmentowa z okrągławych komórek z pryzmatycz­
nymi kryształami szczawianu wapnia+;
» - w endospermie nasienia olej tłusty i ziarna aleuronowe;
1 - charakterystyczne grubościenne, pojedyncze, szpiczasto zakończone, często
zagięte włoski u podstawy słupka++.
c. Chemiczne
- pozytywne reakcje na flawonoidy, katechiny, triterpeny.

Składniki
Składniki czynne surowca są w zasadzie podobne do występujących w surowcu
Inflorescentia Crataegi, zauważa się jednak większe zawartości pochodnych
e p i k a t e c h i n y , o l i g o m e r y c z n y c h p r o c y j a n i d y n , zależnie od
stopnia dojrzałości owoców.
Zawartość hiperozydu jest większa niż w kwiatostanach, a ramnozydu
witeksyny — mniejsza. Ogólnie jednak zawartość flawonoidówjest mała: wynosi
około 0,1%. Zawartość kwasów triterpenowych wynosi 0,3-0,5% .

Właściwości f a rm a k ol o g i c zn e i lecznicze
Zastosowanie
Ze względu na podobieństwo składu chemicznego właściwości farmakologiczne
i lecznicze o b u s u r o w c ó w , tj. kwiatostanów i owoców głogu, mogą być
rozpatrywane łącznie. Zaznaczyć jednak należy, że właściwości te zależą też
w dużym stopniu od zmiennej zawartości aktywnych składników, szczególnie
flawonoidów i procyjanidyn, a także sposobu sporządzania odpowiednich
preparatów, jak np. rodzaju ekstrakcji.
Oba wymienione surowce są uważane za łagodne leki nasercowe (cardiaca).
Nie zawierają glikozydów nasercowych, dlatego są nietoksyczne.

172
 Surowce te i ich przetwory działają rozszerzaiaco na naczynia wieńcowe,
zwiększając przepływ krwi; składnikami czynnymi są tu flawonoidy, głównie
hiperozyd, a także witeksyna [Kaczmarek i wsp., 1973] i jej pochodne. Podobne
działanie wykazują oligomeryczne dehydrokatechiny [Rewerski, Piechocki,
1972], wśród nich procyjanidyna. Wyciągi z liści i kory działają przeciwarytmicz-
nie [Farnsworth i wsp., 1974], Według Wagnera (1982) niektóre aminy działają
inotropowo dodatnio na mięsień sercowy i są składnikami czynnymi surowca.
Efekt zwiększenia przepływu wieńcowego został eksperymentalnie wielokrot­
nie potwierdzony w doświadczeniach na zwierzętach — wykazano również słabe
inotropowe dodatnie działanie przetworów głogu. Ostatnio podkreśla się
znaczenie oligomerycznych procyjanidyn jako aktywnych składników obu
surowców. Procyjanidyny są resorbowane z przewodu pokarmowego, a więc
z preparatów stosowanych doustnie. Zwiększają przepuszczalność błonową
jonów Ca2+. Resorpcja natomiast flawonoidów jest słaba. W sumie efektywność
nasercowa obu preparatów jest czynnikiem sumowania się efektów powodowa­
nych przez różne grupy składników, a także ich zmiennej zawartości, co czyni
niezbędną standaryzację preparatów.
Preparaty głogu, głównie Tinctura i Intractum Crataegi, znajdują zastosowa­
nie w chorobach serca w starszym wieku, zwłaszcza w miażdżycy, dusznicy
bolesnej, nadciśnieniu. Surowiec wchodzi w skład kilku preparatów galenowych,
specyfików fabrycznych, a także mieszanek ziołowych. Ze względu na różnorod­
ność składników i zmienny skład wymienionych surowców niezbędne jest
standaryzowanie na zawartość określonych składników, np. procyjanidyn lub
flawonoidów.

Fo liu m B e tu la e — Liść brzozy

Surowiec pochodzi z 2 gatunków brzóz: brzozy brodawkowatej Betula verrucosa

Ehrh. i brzozy omszonej Betula pubescens Ehrh. z rodziny Brzozowatych
(Betulaceae). Wymienione gatunki brzóz rosną w Europie i Azji, pospolicie
również w Polsce na niżu i niższych położeniach górskich, tworząc niekiedy
zwarte zespoły (brzeziny) lub wchodząc w skład lasów mieszanych. Betula
verrucosa występuje z reguły na miejscach suchszych, a Betula pubescens — na
wilgotniejszych (torfowiskach).
Surowcem według FP V są liście obu wymienionych gatunków brzóz. Młode
liście brzóz są zbierane ręcznie w okresie letnim i szybko suszone na powietrzu
w cienkiej warstwie, w cieniu. W Polsce są zbierane przez zbieraczy w dużych
ilościach ze stanu naturalnego na terenie całego kraju.
Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
- surowiec stanowią młode liście o zarysie trójkątnorombowym+, nierówno
podwójnie ząbkowane (brzoza brodawkowata) lub ząbkowane (brzoza omszo­
na), prawie nagie z obu stron, gruczołowato punktowane4-+;
- liście brzozy omszonej na stronie spodniej mają kępki włosów w kątach nerwów;
- górna strona liści ciemnozielona, spodnia — jaśniejsza-4;
- zapach słabo aromatyczny4-4-, smak gorzkawy.

173
 b. Mikroskopowe
- liście o budowie bifacjalnej;
- aparaty szparkowe tylko na dolnej skórce, komórki szparkowe otoczone 4-7
komórkami, na skórce nieliczne proste wioski okrywające proste i tarczowate
wioski gruczołowe; miękisz palisadowy - -rzędowy;
1 2

- w miękiszu gąbczastym kryształy i gruzły szczawianu wapnia++.

c. Chemiczne
- wyciąg alkoholowy surowca daje z roztworem chlorku żelazowego słabą reakcję
związaną z obecnością garbników;
- wyciąg metanolowy surowca daje pozytywną reakcję na flawonoidy.

Składniki

Najważniejszymi składnikami czynnymi wydają się być g l i k o z y d y f l a w o -

n o l o we (FPV wymaga 0,5%), głównie h i p e r o z y d [183] — do 1,5% — oraz
3-D-digalaktozyd mirycetyny. Ogólna zawartość flawonoidów w surowcu— do
2,5%.

Innym składnikiem, głównie w młodych liściach, w ilości 0,05-0,1%, jest olejek

et er yczny, mający pewne znaczenie w działaniu surowca, oraz g a r b n i k i kate-
chi nowe (zawartość zmienna). W olejku występują seskwiterpeny, m.in. a-betulenol
i jego octan — jako główne składniki. Surowiec wykazuje jedynie słabe właściwości
hemolityczne. Ponadto w surowcu występują w małych ilościach triterpeny pochodne
damarolanostanu: betulafolientriol C H O i betulafolientetrol C H O , związki
30 52 3 30 52 2

poliprenolowe: betulaprenole i butaprenol, oraz 3-P-D-glukozyd 3,4-dihydroksypro-

priofenonu [Tschesche, 1974], leukoantocjanidyny, żywice, kwas askorbowy — do 5%,
znaczna zawartość substancji mineralnych (do 4%), w tym soli Mg, K, Zn, Cu.

Właściwości f a r m a ko l o g ic zn e i lecznicze

Zastosowanie

Liście brzozy są częstym składnikiem mieszanek ziołowych. Wykazują działanie

moczopędne, nie drażniąc przy tym nerek. Działanie to może być związane
z zawartością flawonoidów i olejku eterycznego [Elbanowska, Kaczmarek,
1965], a także estrów triterpenowych. Wyciągi z liści brzozy wchodzą w skład
kilku mieszanek i preparatów krajowych.

Uwaga. W podobnym celu są czasem zbierane p ą c z k i b r z o z y Gemmae

Betulae — zawierające olejek eteryczny (3-7% ), gęstą żywicowatą ciecz oraz
flawonoidy.

H erba E q u iseti — Ziele skrzypu p o ln e g o

Rośliną macierzystą jest skrzyp polny Eąuisetum arvense L. z rodziny Skrzypo-

watych (Eąuisetaceae), rzędu Eąuisetales, klasy Sphenopsida, gromady Pterido-
phyta.

174
 Skrzyp polny jest powszechnie występującą w Europie rośliną zarodnikową
0 pędach zarodnionośnych pojawiających się na wiosnę, przed pędami płon­
nymi. Obok wymienionego gatunku występuje kilka innych gatunków skrzypu,
różniących się budową oraz sposobem pojawiania się pędów zarodnionośnych
1płonnych. Zanieczyszczenia surowca innymi gatunkami skrzypu, np. skrzypem
błotnym Eąuisetum palustre, zdarzają się często i mogą być szkodliwe.
W Polsce skrzyp polny jest rośliną pospolitą, spotykaną w całym kraju na
miejscach dość wilgotnych, bezwapiennych; często rośnie jako chwast polny na
zboczach, przydrożach, łąkach.
Surowcem według FP V są płonne (zielone) pędy skrzypu polnego. Ziele
skrzypu polnego jest zbierane ze stanu naturalnego w okresie od czerwca do
września i suszone w temperaturze poniżej 60°C.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
- pędy płonne bez kłosów zarodnionośnych++; łodyga żeberkowana (0-13
żeberek)4, w węzłach występują pochwy z brunatnych łusek liściowych; pierwsze
międzywęźle gałązki bocznej jest krótsze od pochwy, którą przebiło+++;
- z węzłów wyrastają zazwyczaj liczne gałązki boczne, żeberkowane (3-5 żeberek),
o dużej zawartości krzemionki (szorstkie)4;
- zapachu brak, smak niewyraźny.
b. Mikroskopowe
- w żeberkach łodyg przebiegają pęki grubościennych włókien, a w bruzdach
— pasma miękiszu z mezofilem4;
- w miękiszu kory okrągłe kanały powietrzne4; cienkościenna endoderma;
- w walcu osiowym kolateralne wiązki przewodzące ułożone wieńcowo, w środku
mają kanał powietrzny444;
- w miękiszu ziarna skrobi gm średnicy;
1 0 - 2 0

- brak włosków, sklereid, szczawianu wapnia4, ziarn pyłku;

- aparaty szparkowe paracytyczne, komórki przyszparkowe z listwowatymi
zgrubieniami krzemionki44.
Uwaga: odróżnienie gatunku Eąuisetum arvense od gatunku E. palustre możliwe jest
przez obserwację mikroskopową ząbków epidermy, które u E. arvense są dwukomór-
kowe, u E. palustre — jednokomórkowe.
c. Chemiczne
- po wyprażeniu preparatu pozostaje mineralny (krzemionkowy) szkielet prze­
kroju, tzw. spodogram44;
- odróżnienie od gatunku Eąuisetum palustre jest możliwe metodą chromatografii
cienkowarstwowej.

Składniki
Ziele skrzypu polnego jest surowcem zawierającym różnorodne składniki, które
mogą mieć znaczenie lecznicze.
Grupą składników o istotnym znaczeniu są f l a w o n o i d y , a mianowicie
3-glukozyd kwercetyny, czyli izokwercytryna, 5-glukozyd luteoliny [158], czyli
galuteolina, 7-diglukozyd kemferolu [173], czyli ekwizetryna, apigenina [152]
i in.

175
 Innymi składnikami o znaczeniu czynnym są z w i ą z k i k r z e m u 6-10% ,
częściowo w postaci rozpuszczalnej — do %. 2 0

Właściwości hemolityczne skrzypu polnego są słabe (IH około 660); są one

spowodowane obecnością związków o charakterze saponin, których obecności
jednak jednoznacznie nie stwierdzono.

Znaleziono też w surowcu niewielkie ilości alkaloidów pochodnych pirydyny, m.in.

nikotynę [677], palustrynę, 3-metylopirydynę oraz dietylosulfon. Znaczenie lecznicze lub
toksykologicznie tych związków ze względu na małą zawartość jest problematyczne.
Surowiec zawiera też kwas kawowy [318] i inne fenolokwasy, m.in. rzadki kwas
dikarbonowy — kwas ekwizetolowy, kwasy polienowe oraz inne substancje obojętne.
Ostatnio izolowano z ziela nowy typ związku roślinnego o strukturze indanonu.

Wł a ś c i wo ś c i f a r m a k o l o g i c z n e i lecznicze.
Zastosowanie
Surowiec jest stosowany w postaci naparów i wykazuje działanie m o c z o ­
p ę d n e uzależnione prawdopodobnie od zespołu składników, tj. saponin,
flawonoli i związków krzemu.
Rozpuszczalne związki krzemu są uważane za sprzyjające otorbieniu się
ognisk gruźliczych, dlatego nieraz surowiec jest stosowany pomocniczo w terapii
gruźliczej, a także w stanach niedoboru krzemu w organizmie.
Ziele skrzypu polnego wchodzi w skład kilku mieszanek ziołowych i innych
preparatów o działaniu moczopędnym. Wyciągi skrzypu wchodzą m.in. w skład
preparatów Cholesol, Fitolizyna i in.

Skr zyp bł ot ny — Eąuisetum palustre — zawiera 1-3% toksycznego alkaloidu

— palustryny (p.n.), stąd zdarzające się dość często zanieczyszczenia ziela skrzypu
polnego tym gatunkiem mogą być szkodliwe.

Palustryna

Flo s S a m b u ci — K w ia t bzu cza rn e g o

Surowiec pochodzi z krzewów należących do gatunku Sambucus tiigra L. — dziki

bez czarny z rodziny Przewiertniowatych (Caprifoliaceae). Wymieniony gatunek
jest rozpowszechniony w Polsce i spotyka się go bardzo często w zaroślach,
lasach, na przydrożach, w pobliżu domów (czasem sadzony), na niżu i niżej
położonych obszarach górskich. Ma płaskie bialożółtawe wielokwiatowe kwia­
tostany baldachokształtne.

176
 Surowiec według FP V stanowią wysuszone kwiaty bzu czarnego o oznaczo­
nej zawartości flawonoidów. Zbiór odbywa się w początkach kwitnienia
(czerwiec), przy czym ścina się całe baldachy i suszy w cieniu, a następnie
osmykuje same kwiaty na sitach od szypułek. W Polsce surowiec jest zbierany
w dużych ilościach ze stanu naturalnego.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- kwiaty barwy kremowej, do 5 cm średnicy, o nieprzyjemnej woni++;
- kielich 5(4)-działkowy zrosły, korona 5-płatkowa zrosła, pręcików 5 o żółtych
pylnikach, słupek 1 dolny, krótki, z 3 główkowatymi znamionami++;
- smak śluzowaty+.
b. Mikroskopowe
- działki kielicha: spotyka się włoski krótkie, jednokomórkowe, stożkowate,
brodawki z ziarnistą kutykulą, rzadziej włoski gruczołowe z 2-4-komórkowym
trzonkiem i kilkukomórkową owalną główką, kutykula skórki faliście prąż­
kowana, w mezofdu piasek krystaliczny szczawianu wapnia++;
- płatki korony: kutykula skórki prążkowana, spotyka się komórki z piaskiem
krystalicznym szczawianu wapnia i aparaty szparkowe;
- pylniki: endotecjum o siatkowato zgrubiałych ścianach, ziarna pyłku o około
20 gm średnicy, punktowane, z 3 ujściami łagiewkowymi o drobno punktowanej
egzynie++.
c. Chemiczne
- korony kwiatowe pod wpływem amoniaku gazowego barwią się żółto (flawo-
noidy)+.

Skł adni ki
Surowiec zawiera głównie f l a wonoi dy (do 1, %) wśród nich rutozyd [184] około 3%,
8

pochodne kemferolu [171] i kwercetyny [178], fenolokwasy: kawowy [318] ijego glukozyd,
glukozyd kwasu ferulowego [317], kwas chlorogenowy [324], kwasy organiczne, m.in.
kwas Walerianowy, aminy: etyloaminę, izobutyloaminę, izoamyloaminę, cholinę [654],
nieco olejku eterycznego (0,03-0,4%) o stałej konsystencji, garbników i śluzu.
We frakcji związków lipofilnych występują triterpeny — głównie (3-amyryna [458],
a-amyryna [460], lupeol [454], cykloartenol [465] i in. sterole: sitosterol [495], stygmasterol
[494], cholesterol [497],
Wymienione związki występują też w postaci glikozydów i estrów.
W świeżych kwiatach występuje glukozyd benzaldehydocyjanhydrynowy — sam-
bunigryna [857], który ulega rozkładowi podczas suszenia.

Wł aści wości f a r m a k o l o g i c z n e i lecznicze

Zastosowanie
Substancje czynne nie są dostatecznie zdefiniowane — największe znaczenie
mają flawonoidy.
Surowiec jest stosowany tradycyjnie w naparach jako środek n a p o t n y
i l e k k o m o c z o p ę d ny, także do płukania jamy ustnej.

12 Farmakognozja 177
In flo re s c e n tia H e lic h ry s i — K w ia to s ta n kocan ek
Syn.: F/os Stoechados citrini. Kw iat nieśmiertelnika. Kocanki.

Rośliną macierzystą są kocanki piaskowe Helichrysum arencirium (L) Moench

z rodziny Złożonych (Asteraceae).
Kocanki piaskowe są niewielkimi, pospolitymi roślinami zielnymi, wieloletni­
mi, rosnącymi na terenie Europy środkowej i Azji środkowej. W Polsce wystę­
pują powszechnie na niżowych terenach piaszczystych, odłogach, nasypach itp.
Surowcem według FP V są kwiatostany (zbiory koszyczków) kocanek
piaskowych zebrane na początku kwitnienia.
Zbiór jest przeprowadzany ze stanu naturalnego, głównie w Polsce północnej
i środkowej. Suszenie odbywa się w temperaturze poniżej 35°C.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- koszyczki kwiatostanowe zebrane po 3 -20 w baldachokształtną wiechę, pojedyn­
czy koszyczek ma 4-8 mm średnicy+, okrywa koszyczka liczy kilka okółków,
listki wewnętrznego okółka w górnej części błoniaste, suche, cytrynowożółte++,
kwiaty wyłącznie rurkowe żółte lub pomarańczowe++, przeważnie obupłciowe,
pręcików 5, zrośnięte pylnikami w rurkę;
- osadnik kwiatostanowy nagi+;
- zapach charakterystyczny, smak gorzki.
b. Mikroskopowo
- listki okrywy; w nasadzie występuje tkanka sklerenchymatyczna (włókna
i librosklereidy) oraz włoski biczowate cienkościenne+;
- na ściankach zalążni przegięte włoski do 60 gm długości+++;
- na rurce korony wioski gruczołowe typu Compositae++;
- puch kielichowy w postaci lekko zdrewniałych szczecinek*;
- ziarna pyłku o średnicy 20 gm, z 3 ujściami łagiewkowymi, z drobnokolczastą
egzyną*.

Składniki
Kwiatostan kocanek jest s u r o w c e m f l a w o n o w y m . Wymagana zawar­
tość wg FP V — 0,8%. Zawiera liczne związki flawonoidowe, pochodne
f l a w o n o l u , f l a w a n o n u i c h a l k o n y — jako substancje czynne.
Najważniejszymi spośród nich są: i z o s a l i p u r p o z y d [215] w ilości
0,35-2% (główny flawonoid o strukturze chalkonu), glikozydy pochodne
naryngeniny [195], 5-D-glukozyd L-naryngeniny i D-naryngeniny, 5-diglukozyd
naryngeniny, 3-diglukozyd kemferolu [171] oraz glukozydy apigeniny [152].
Flawonoidy krajowego surowca badali Borkowski i Pasich (1960), Jerzmanow­
ska i Grzybowska (1963). Z surowca izolowano również żółte barwniki
pochodne a-pironu — arenol i homoarenol.
Drugą grupą czynnych związków są f t a 1i d y: 5,7-dihydroksyftalid, 5-meto-
ksy-7-glukozyloftalid.
Inne składniki o pewnym znaczeniu: olejek eteryczny do 0,05% zp-krezolem, alkohol
diterpenowy CjoH^Og, glukuronid p-sitosterolu [495], ślady skopoletyny [241], inozytol
[27], karotenoidy, żywica.

178
Właściwości farm akologiczne i lecznicze

Zastosowanie

Surowiec ma znaczenie jako słabe c h o l e r e t i c u m i c h o l a g o g u m [Szado-

wska, 1964], Składniki czynne odpowiedzialne za te działania to flawonoidy,
głównie izosalipurpozyd, i glikozydy naryngeniny działające spazmolitycznie
(podobnie jak papaweryna). Stosowany w chorobach wątroby (kamica) — częs­
to w mieszankach ziołowych (np. Cholagoga II), a także w postaci wyciągu
(składnik preparatu Cholesol).
Zawarte w surowcu ftalidy mają działanie przeciwrobacze. Arenol i homare-
nol wykazują właściwości antybiotyczne.

In flo re sce n tia T ilia e — K w ia to s ta n lipy

Syn.: Kw iat lipow y

Surowca dostarczają 2 gatunki lip: lipa drobnolistna Tilia cordata Mili. (Tilia
panńfolia Ehrh.) i lipa szerokolistna Tilia platyphyllos Scop. (Tilia grandifolia
Ehrh.) z rodziny Lipowatych (Tiliaceae). Oba wymienione gatunki lip są
rozpowszechnione w Europie, tworząc niekiedy większe lasy. W Polsce jedyny
las lipowy jest w Miliku koło Muszyny i stanowi rezerwat leśny. Poza tym oba
gatunki bardzo często występują na niżu i są często sadzone. Lipa szerokolistna
częściej występuje w południowej Polsce.
Surowcem według FP V są kwiatostany (z podsadką) obu wymienionych
gatunków lip zebrane podczas kwitnienia, o oznaczonej zawartości flawonoidów.
Zbiór jest przeprowadzany z dziko rosnących lub sadzonych drzew. Obcina
się szczyty gałązek, a następnie ręcznie obrywa kwiatostany, które suszy się
w temperaturze do 40°C.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- kwiatostan złożony z 5-12 (Tilia cordata) lub 2-7 (Tilia platyphyllos) kwia-
tów++ na szypułce zrośniętej z lancetowatą, dużą żółtozieloną + podsadką;
1

- kwiaty żółtawe o średnicy do 15 mm, o 5 działkach kielicha i płatkach korony,

30-40 pręcikach*+; słupek górny z cienką szyjką, 5-komorową zalążnią
i 5-dzielnym znamieniem;
- zapach przyjemny, delikatny++; smak śluzowato-słodki.
b. Mikroskopowe
- liczne włoski okrywające jednokomórkowe lub krzaczkowato-gwiazdkowate
pojedynczo lub w grupach po 2-5 na kielichu, płatkach korony i zalążni;
- włoski gruczołowe o wielokomórkowej główce u nasady płatków*;
- w miękiszu komórki śluzowe i gruzły szczawianu wapnia++;
- ziarna pyłku kuliste o 3 ujściach łagiewkowych o średnicy 3-40 gm.
c. Chemiczne
- pozytywna reakcja Shinody na flawonoidy;
- możliwe jest oznaczenie współczynnika pęcznienia — około ; 1 2

- stwierdzenie obecności tylirozydu metodą TLC.

179
Składniki

Kwiatostan lipy jest surowcem zawierającym — jako główne składniki czynne

z w i ą z k i f l a w o n o i d o w e (około %), śluz oraz olejek eteryczny.
1

Dotychczas poznano ponad 20 związków flawonoidowych występujących

w tym surowcu — są to głównie pochodne glikozydowe k w e r c e t y n y [178],
k e m f e r o l u [171] i a k a c e t y n y [155]. Na specjalną uwagę zasługuje
tylirozyd [218] o budowie glikozydoestru. Ostatnio izolowano z surowca
2 dimeryczne procyjanidyny.
O l e j e k e t e r y c z n y występuje w ilości 0,02-0,05%. Zawiera przyjemnie
pachnący farnezol [400] — 0,3-5% , kilka węglowodorów [alkanów] — do 50%,
2-fenyloetanol i jego estry, geraniol [378], eugenol [276] i inne związki.
Pewne znaczenie ma również śl uz, z którego podczas hydrolizy powstają
kwasy uronowe — do 40%, metylopentozy — około 12% i heksozy — około
50%. Ponadto surowiec zawiera do 2% garbników i leukoantocyjanidyny.

Właściwości f a rm a ko lo g i c zn e i lecznicze
Zastosowanie

Surowiec jest stosowany tradycyjnie jako d i a p h o r e t i c u m — w postaci

naparów, podobnie jak Flos Sambuci (str. 177) — szczególnie w lekkich
przeziębieniach. Właściwości n a p o t n e oraz p r z e c i w z a p a l n e (osłaniają­
ce) mogą być związane z zawartością wszystkich wymienionych składników
(szczególnie flawonoidów i śluzu). Stosowany jest w mieszankach ziołowych
i per se.

H erba P o ly g o n i a v ic u la ris — Z iele rdestu p ta sie g o

Rośliną macierzystą jest rdest ptasi (Polygonum aviculare L.) z rodziny

Rdestowatych (Polygonaceue). Jest to gatunek zbiorowy, obejmujący rośliny
zielne jednoroczne lub dwuletnie powszechnie w Polsce dziko rosnące.
Surowcem według FP V są ulistnione pędy rdestu ptasiego, o oznaczonej
zawartości flawonoidów. Zbiór następuje ze stanu naturalnego.

Wa ż n i e j s z e c ec hy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- pędy płożące się o łodydze kolankowej cienkiej+, wewnątrz pustej, bruzdowanej,
rozgałęzionej;
- liście owalne do cm długości, eliptyczne, ustawione skrętolegle; przylistki zrosłe
2

w tutkę obejmującą łodygę ++;

okwiat 4-5-listkowy, o 1,2-3 mm długości, białawy lub czerwonozielony++;
- kwiaty po kilka w kątach liści+; słupek górny 1 z 3 szyjkami; pręcików zwykle
8 (rzadko 5);
- owoc: brunatne, trójkanciaste orzeszki+.

180
 b. Mikroskopowe
- łodyga: budowa typowa dla Dwuliściennych:
- wiązki obokległe ułożone wieńcowato, między nimi szerokie promienie rdzenio­
we; pod skórką — grupy niezdrewniałych włókien; w środku rdzeń; szczawian
wapnia w postaci gruzłów w całej tkance miękiszowej +;
- liść: budowa izolateralna lub niemal centryczna: miękisz palisadowy jedno­
rzędowy (rzadko dwurzędowy); w śródliściu — małe i duże gruzły szczawianu
wapnia+;
- aparaty szparkowe na skórce górnej i dolnej typu cruciferus, kutykula prąż­
kowana;
- ponadto w surowcu fragmenty kwiatów i liczne ziarna pyłku.
c. Chemiczne
- komórki skórki (epidermy) barwią się zazwyczaj pod wpływem stężonych
roztworów wodorotlenku potasu po ogrzaniu — na czerwono lub czerwo-
no-fioletowo;
- chlorek żelaza (III) barwi fragmenty liści na ciemnobrązowy, prawie czarny
kolor.

Składniki

Surowiec zawiera różne składniki mogące mićć znaczenie substancji czynnych.

Najważniejsze spośród nich są f l a w o n o i d y : awikularyna [181], kwercetyna
[179], hiperozyd [183], fenolokwasy: kwas kawowy [318], p-kumarowy [316],
chlorogenowy [324], galusowy [314],

Ponadto występują: ( + ) katechina [330], garbniki glikotanoidowe około 4%, ślady

antraglikozydów typu emodyny; z surowca izolowano również polisacharydy tworzące
śluz.
W piśmiennictwie znajdują się dane dotyczące występowania częściowo rozpuszczal­
nego w wodzie kwasu krzemowego w ilości bardzo zmiennej — około % — w tym Vs
1

w postaci rozpuszczalnej.
Ostatnio izolowano również z ziela rdestu ptasiego nowy glikozyd lignanowy —
awi kul i nę (p.n.).

181
Właściwości farmakologiczne i lecznicze

Zastosowanie

Surowiec jest stosowany do sporządzania naparów 3-8 % , najczęściej w postaci

mieszanek ziołowych. Jako surowiec zawierający krzemionkę może być brany
pod uwagę jako środek pomocniczy w długotrwałej terapii krzemionkowej,
sprzyjający otorbieniu się ognisk gruźliczych. Działania moczopędne i ochronne
dla wątroby są też sygnalizowane, ale niedostatecznie udokumentowane.
Surowiec wchodzi w skład kilku mieszanek ziołowych i preparatów wyciągo­
wych. W badanich krajowych wykazano pewne właściwości immunostymulują-
ce wyciągów wodnych z surowca [Skopińska-Różewska i wsp., 1992; Strzelecka
i wsp., 1995].

H erba V irg a u re a e — Ziele n a w ło c i

Syn.: Herba So/ic/aginis virgaureae

Rośliną macierzystą surowca jest nawłoć pospolita Solidago \irgaurea L.

z rodziny Złożonych (Asteraceae). Jest to wieloletnia roślina zielna, do 1 m wyso­
kości, rosnąca w zaroślach, na polanach leśnych, przydrożach w całej Polsce.
Kwiatostan wielokwiatowy, prosty, wielostronny (odróżnienie od często zbiera­
nych innych gatunków: Solidago canadensis i Solidago serotina, bardzo rozpow­
szechnionych w Polsce, a zawleczonych z Ameryki Pin.), złożony z dość dużych
koszyczków zbudowanych z żółtych kwiatów rurkowych i języczkowych.
Surowiec po raz pierwszy wprowadzony do FP V — stanowi ziele nawłoci
zebrane w okresie kwitnienia i wysuszone w cieniu na przewiewie. Zbiór może
następować ze stanu naturalnego lub (ze względu na ograniczone zasoby
naturalne) z uprawy.
Gatunek Solidago virgaurea ma kilka podgatunków, różniących się nieco
morfologicznie.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
- łodyga lekko bruzdowana, pełna, często fioletowa, nabiegła lub brunatna, do
3 mm gruba+;
- koszyczki kwiatowe 5-10 mm długie, listki okrywy w kilku rzędach, szeroko
obrzeżone (w gat. Solidago canadensis i S. serotina kwiaty języczkowe znacznie
krótsze);
- kwiaty języczkowe (w liczbie - ) znacznie dłuższe od okrywy koszyczka+;
6 1 0

- wszystkie kwiaty opatrzone białym jednorzędowym puchem;

- zapach słaby;
- smak gorzkawy, ściągający.
b. Mikroskopowe
- na górnej skórce liści prążkowana kutykula, na dolnej prążkowanie słabe+;
- aparaty szparkowe anomocytyczne;
- na liściach pojedynczych włoski okrywające, często zagięte, czerwonawe,
-
2 0 0 gm długie;
1 0 0 0

182
 - pojedyczne włoski główkowe zakończone wstęgowato+;
- puch kielichowy złożony z 3 - 5 rzędów wydłużonych komórek;
- ziarna pyłku okrągłe z kolczastą egzyną++ i 3 ujściami łagiewkowymi;
na ścianie zalążni charakterystyczne włoski bliźniacze++;
- szczawian wapnia w postaci gruzłów może występować w listkach okrywy,
c. Chemiczne
- charakterystyka surowca jest możliwa metodą chromatografii cienkowarst­
wowej (FP V).
Uwaga: w obrocie znajduje się często surowiec pochodzący z innych
gatunków Solidago (p.w.), uważany przez niektórych autorów za równowartoś­
ciowy.

Składniki

Ziele nawłoci zawiera składniki czynne różnego charakteru. Może być uważane
za s u r o w i e c f l a w o n o w y . Zawartość ogólna flawonoidów wynosi około
1,5% (FP V wymaga 0,5% w przeliczeniu na kwercetynę). Ponadto zawiera
znaczną ilość kwaśnych i obojętnych s a p o n i n — około 1,5% częściowo
0 charakterze tridesmozydów i acetylowanych bidesmozydów [Hiller 1995],
g a r b n i k ó w k a t e c h i n o w y c h (około1 0%), z w i ą z k i f e n o l o w e
—w tym fenolokwasy (około 0,5%) i ich połączenia estrowe i glikozydowe, m.in.
charakterystyczny diglikozyd fenolowy, l e j o k a r p o z y d (p.n.), o l e j e k
e t e r y c z n y 0,12-0,3% , diterpeny, amid kwasu nikotynowego.
Spośród flawonoidów występuje m.in. kwercetyna [178], kemferol [171] i ich
glikozydy, m.in. astragalina [172], rutozyd [184], też antocyjanozydy pochodne
cyjanidyny [ ],
2 2 1

Aglikonami saponin są: kwas oleanolowy [485], kwas polygalowy i inne

triterpeny. Indeks hemolityczny surowca wynosi 250-1000.
Składniki flawonoidowe były przedmiotem szerokich badań polskich auto­
rów [Budzianowski, Skrzypczak i wsp., 1988, 1989], Autorzy niemieccy propo­
nują standaryzację ziela nawłoci na podstawie zawartości lejokarpozydu [Fótsch
1 wsp. 1988].

Właściwości f a rm a k ol o g i c zn e i lecznicze

Zastosowanie

Surowiec wykazuje wyraźne działanie moczopędne. W badaniach przeprowa­

dzonych w Polsce [Chodera i wsp., 1991] wykazano wzrost diurezy o ponad 50%.

183
Substancjami czynnymi w tym zakresie są zarówno flawonoidy, jak i saponiny;
znaczną rolę też przypisuje się lejokarpozydowi. Nasilenie efektu diuretycznego,
a także saluretycznego w dużym stopniu zależy od zawartości wymienionych
składników i ich wzajemnego ilościowego stosunku, dlatego obserwowana jest
znaczna zmienność działania. Wykazano również, że lejokarpozyd ma działanie
przeciwbólowe i przeciwzapalne [Metzner i wsp., 1984].
Ziele nawłoci znajduje szerokie zastosowanie w licznych mieszankach i prepa­
ratach stosowanych w c h o r o b a c h d r ó g m o c z o w y c h , kamicy ner­
kowej, obrzękach pochodzenia nerkowego. Ponadto ma znaczenie jako czynnik
odtruwający w chorobach skórnych. Frakcja flawonoidowa surowca wzmaga
wydzielanie wapnia z moczem.
Saponiny ziela nawłoci wykazują działanie przeciwgrzybicze, a wyciągi ziela
pozbawione saponin — działanie hipotensyjne i uspokajające [Racz, 1978],
Surowiec nie wywiera w zasadzie żadnych działań niepożądanych, niemniej
w przypadkach stanów zapalnych nerek wskazana jest konsultacja lekarska.
Inne gatunki Solidago wywierają również wpływ na ośrodkowy układ
nerwowy.

H erba V io la e t r ic o lo r is — Z iele fio łk a tró jb a rw n e g o

Syn.: Ziele bratków polnych.

Dostarczający surowca zbiorowy gatunek Viola tricolor L. z rodziny Fioł-

kowatych ( Violaceae) obejmuje kilka podgatunków, odmian i form. W Polsce
obok podgatunków subsp. vulgaris Koch często dostarcza surowca podgatunek
subsp. arvensis Murray. Surowiec zbierany jest ze stanu naturalnego. Odmiany
ogrodowe są hodowane. Surowcem według FP V (do której został ponownie
wprowadzony) jest kwitnące ziele fiołka trójbarwnego, o oznaczonej zawartości
flawonoidów.

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e s urowca:

a. Makroskopowe
- nagie, nieco kanciaste lub obłe łodygi, wewnątrz puste;
- liście jajowate do lancetowatych, o brzegu karbowanym, z dwoma przylist-
kami+;
- kwiaty ciemnoniebieskie i żółte lub bladofioletowe i białe++;
- drobne, groszkowatego kształtu nasiona+;
- smak słodkawy, śluzowaty;
- zapach słaby.
b. Mikroskopowe
- charakterystyczne włoski trójkątne liści++;
- na płatkach korony: brodawki, włoski okrywające, gruzły szczawianu wapnia+;
- ziarna pyłku o średnicy około 50 pm o gładkiej egzynie;
- ściany zalążni z gruzłami szczawianiu wapnia.
c. Chemiczne
- pozytywna reakcja na flawonoidy;
- stwierdzenie obecności flawonoidów i pochodnych kwasu salicylowego metodą
TLC.

184
^ Składniki
Ziele fiołka trójbarwnego jest s u r o w c e m f l a w o n o w y m oraz zawierają­
cym p o c h o d n e k w a s u s a l i c y l o w e g o .
Zawartość flawonoidów wynosi około 0,5%. Spośród flawonoidów wy­
stępuje m.in. rutozyd [184] i inne O-glikozydy kwercetyny [178], ponadto
C-glikozydy: witeksyna [153], saponaretyna, orientyna i izoorientyna.
Zawartość pochodnych kwasu salicylowego sięga 0,3%. Są to połączenia
estrowe, takie jak ester metylowy kwasu salicylowego oraz jego glikozyd
— wiolutozyd [310],
Ponadto występuje śluz (około 10%), garbniki (2,5 -4,5%), fenolokwasy: wiolaksan-
tyna, zeaksantyna i in., antocyjanozydy, z grupy kumaryn — umbeliferon [236], nieco
saponin oraz witaminy C i E (a-tokoferol).

Właści wości f a r m a k o l o g i c z n e i lecznicze

Zastosowanie
Surowiec wykazuje słabe działanie m o c z o p ę d n e i n a p o t n e . Główne jego
zastosowanie wewnętrzne oraz zewnętrzne to różne choroby skórne, takie jak
egzema, trądzik i in. dermatozy, w których wywiera korzystne działanie
odtruwające, i te zastosowania zostały przejęte z medycyny tradycyjnej. Może
mieć pewne znaczenie w chorobie reumatycznej, dnie, a także w chorobach
metabolicznych, miażdżycy, jako środek pomocniczy stymulujący procesy
przemiany materii.
Rolę składników czynnych odgrywa zespół substancji, głównie związki
flawonoidowe i pochodne kwasu salicylowego.
Wchodzi w skład niektórych mieszanek ziołowych.

Flo s P ru n i s p in o s a e — K w ia t ta rn in y

Surowcem są kwiaty śliwy tarniny Prunus spinosa L. z rodziny Różowatych (Rosaceae),

kolczastego krzewu pospolitego rosnącego w Polsce. Kwiaty zbierane są ze stanu
naturalnego na wiosnę. Zawierają one f l awonoi dy, głównie kemferol [171], 3,7-dira-
mnozyd kemferolu, awikularynę [181], kwercetynę [179], juglaninę, afzelinę i in., nieco
glikozydu eyjanogennego. Napary z surowca mają działanie słabo moczopędne. Skład­
nikami czynnymi są flawonoidy.
Według ostatnio przeprowadzonych w Hiszpanii badań (1992) wyciągi wodne
i alkoholowe z młodych gałązek rośliny zawierają m.in. protoantocyjanidyny, epikatechi-
nę i jej dimer, a także flawonoidy oraz 5-hydroksy-6-metoksy-7-0-p-glukozylokumarynę;
wyciągi te mają właściwości hipotensyjne.

G in k g o b ilo b a — M iło r z ą b

Ginkgo biloba L. (Ginkgoaceae) — miłorząb japoński — jest ostatnim reprezen­

towanym w naturze przedstawicielem klasy Ginkgopsida z podgromady Gymnos-
permae — Nagozalążkowych, drzew szeroko rozpowszechnionych w erze

185
mezozoicznej. W stanie naturalnym miłorząb znaleziono w Chinach. Od
zamierzchłych czasów hodowany w Azji Wschodniej koło świątyń, poza tym
jako drzewo ozdobne w parkach wielu krajów strefy umiarkowanej, m.in.
w Polsce (nieliczne okazy).
Miłorząb jest drzewem dwupiennym, ma liczne odmiany hodowlane. Nasiona
miłorzębu zachowują żywotność bardzo krótko, stąd prowadzone są próby
rozmnażania wegetatywnego, a także kultur tkankowych tego gatunku [Carrier
i wsp., 1990],
Gatunek ten okazał się niezwykle odporny na zanieczyszczenia środowiska.
Był od dawna stosowany w medycynie chińskiej, ale dopiero w latach siedem­
dziesiątych poznano bliżej jego właściwości i wartość w chorobach naczynio­
wych, sporządzając bogate we flawonoidy i inne składniki wyciągi.
W ostatnich latach liście miłorzębu stały się popularnym surowcem służącym
do wyrobu licznych preparatów płynnych lub tabletkowanych. Liście miłorzębu
są zbierane zarówno z osobników męskich, jak i żeńskich. Znaczne zapo­
trzebowanie na ten surowiec do celów przemysłowych skłoniło do podej­
mowania prób rozmnażania miłorzębu i zakładania plantacji.
Liście miłorzębu japońskiego mają charakterystyczny wachlarzykowaty
wygląd, są ogonkowe. Młode liście są koloru jasnozielonego, później ciemno­
zielone, w końcu żółkną i opadają.
Blaszka liściowa jest skórzasta, często rozcięta, silnie dichotomicznie uner­
wiona (brak nerwu głównego).
Aparaty szparkowe występują prawie wyłącznie na dolnej skórce. Zapach liści
jest słaby, charakterystyczny, smak gorzki.

Składniki

Liście miłorzębu japońskiego zawierają bardzo różnorodne składniki, które

niewątpliwie spełniają rolę składników biologicznie czynnych. Najważniejsze
spośród nich są:
- flawonoidy
- seskwiterpeny
- diterpeny.
W grupie flawonoidów reprezentowane są m.in. flawony: luteolina [157],
2-hydroksyluteolina, flawonole: kemferol [171], kwercetyna [178] zarówno
wolna, jak i w postaci glikozydów oraz glikozydoestrów (z kwasem kumaryno-
wym), izorametyna [187], biflawony: ginkgetyna [214] i izoginkgetyna, amento-
flawon [212], bilobetyna, katechina: (-l-)katechina [330], ( —)epikatechina i in.,
proantocyjanidyny — głównie prodelfinidyna. Spośród seskwiterpenów istotną
rolę składnika czynnego odgrywa b i l o b a l i d (p.n.) — charakterystyczny
składnik liści miłorzębu o budowie trilaktonu seskwiterpenowego. Jest on
biologicznym produktem rozpadu ginkgolidów. Jego zawartość w liściach
— około , %.
0 0 2

D i t e r p e n y — to niespotykane u innych gatunków g i n k g o 1i d y [451]

również o charakterze laktonów z trzeciorzędową grupą butylową i pierś­ 6

cieniami pięciowęglowymi.

186
 Poznano strukturę ginkgolidów A, B, C, J, M. Spośród nich ginkgolid B
izolowany przez Nakanishi (1967) okazał się wybitnym antagonistą PAF
(czynnika aktywującego płytki krwi, który powoduje ich agregację). Ogólna
zawartość w liściach ginkgolidów — około 0,06%.
Poza wymienionymi grupami składników występują w liściach: lotny skład­
nik: n-4-heksanol, sterole: sitosterol [495] i jego glukozyd, kwasy roślinne: m.in.
kwas szikimowy [146], alkohol i ketony alifatyczne: ginol, ginon. Znaczna
zawartość poliprenoli (betulaprenole) — o nie wyjaśnionej dotychczas roli
fizjologicznej — nienasycone kwasy tłuszczowe, m.in. kwas Iinolenowy, arachi-
donowy.
Znajdujące się w obrocie farmaceutycznym preparaty liści miłorzębu są
standaryzowane zazwyczaj na zawartość flawonoidów lub ginkgolidów, czasem
też bilobalidu.

Właściwości f a rm a ko lo g ic zn e i lecznicze
Zastosowanie
Składniki liści miłorzębu, m.in. bilobalid, ginkgolidy, wykazują w p ł y w na
k r ą ż e n i e i p r o c e s y e n e r g e t y c z n e m ó z g u zwierząt doświadczal­
nych. Stwierdzono kliniczne działanie preparatów miłorzębu zawierających
wymienione związki terpenowe i flawonoidy w zaburzeniach krążenia móz­
gowego, chorobach obwodowych naczyń krwionośnych. Wykazano również
wpływ wyciągów miłorzębu na układ immunologiczny [Niedworok, 1992],
Ogólne działanie można określić jako a n t y a g r e g a c y j n e (anty-PAF)
oraz n o o t r o p o w e — co ma znaczenie w chorobach wieku podeszłego,
miażdżycy, osłabieniu pamięci, zaburzeniach krążenia mózgowego. Niewątpliwe
znaczenie mają w tym wypadku również flawonoidy jako „wymiatacze”
wolnych rodników nadtlenkowych.
Preparaty miłorzębu są produkowane w postaci nalewek ( Tinctura Ginkgo
bilobae), wyciągów, drażetek, zazwyczaj standaryzowanych na zawartość gink­
golidów, flawonoidów lub bilobalidu (np. preparaty Tanakan, Tebonin, Bilobil
i in.).

Flo s Lam ii alb i — K w ia t ja s n o ty białej

Rośliną macierzystą jest jasnota biała Lamium album z rodziny Wargowych (Lamiaceae).
Jest to bardzo pospolity w Polsce gatunek, występujący masowo na przydrożach,

187
w zaroślach, na łąkach. Surowcem są same korony kwiatowe, szybko wysuszone w celu
zachowania białokremowej barwy.
Surowiec zawiera różnorodne składniki, mogące mieć znaczenie lecznicze. Najpoważ­
niejsze z nich to f l a wonoi dy kwercymerytryna, pochodne kwercetyny [178] — około
1%, 4-glukozyd kemferolu [171], izokwercytryna [180] [Duchnowska, Borkowski, 1964],
następnie niewielkie ilości śluzu, garbników, saponin, oraz olejku eterycznego (do
0,05%). Pewną rolę odgrywają również związki zasadowe: cholina oraz tyramina
i histamina (w ilościach śladowych). Ostatnio znaleziono kilka nowych irydoidów, m.in.
lamiol i lamiozyd.
Wyciągi z surowca działają kurcząco na macicę. Stosowany jest on niekiedy jako
środek pomocniczny w zaburzeniach miesiączkowania.
Sygnalizowane jest też słabe działanie hipotensyjne wyciągów zawierających triter-
penowe saponiny.

R = H Lamiol
R = C H 3C 0 — Lamiozyd

Herba Polygoni hydropiperis — Ziele rdestu ostrogorzkiego

Rośliną macierzystą jest rdest ostrogorzki Polygonum hydropiper L. z rodziny Rdes-

towatych (Polygonaceae).
Jest to jednoroczna roślina zielna o ostrym, podobnym do pieprzu smaku, rosnąca
pospolicie w Polsce na miejscach wilgotnych (rowy, łąki).
Surowcem są zebrane w czasie kwitnienia wysuszone pędy nadziemne.
Surowiec nie zawiera dominującego składnika czynnego. W działaniu leczniczym
uczestniczą liczne składniki: garbniki hydrolizujące — około 3 - 5% — dające w wyniku
hydrolizy kwas galusowy i kwas elagowy, występują też garbniki skondensowane oraz
wolny kwas galusowy [314] i elagowy [325].
Inne składniki: flawonoidy, występujące w liściach w ilości 2,5-3%: rutozyd [184],
persykaryna [188], 7-metyloester persykaryny, ramnazyna [189], kwercytryna [179],
hiperozyd [183], kwercetyna [178] i jej 7-glukozyd.
Surowiec zawiera też substancje barwnikowe typu fagopiryny, które mogą wywołać
u zwierząt objawy uczulenia na światło (fagopiryzm). W olejku eterycznym, którego
zawartość jest zmienna, występują związki o ostrym zapachu i smaku, o strukturze
aldehydów seskwiterpenowych: polygodial, jego izomer izotadeonal, konifertyfolina oraz
ostatnio wykryte izodrymaninol i warburganal (p. n.).

Poligodial Konifertyfolina Warburganal Izodrymaninol

188
 Surowiec jest już od dawna znany jako środek przyspieszający krzepliwość krwi.
Szczególnie wyciągi ze świeżego ziela mają te właściwości. W działaniu uczestniczą
prawdopodobnie związki garbnikowe i flawonowe. Są znane pozytywne doniesienia
kliniczne dotyczące działania he mos t a t yc z ne go, brak jest natomiast dokładnych
badań farmakologicznych. Zawarte w surowcu flawonoidy wykazują właściwości
antyoksydacyjne.
Surowiec jest stosowany bardzo rzadko jako haemost at i cum, w postaci wyciągu
płynnego — Extractum Polygoni hydropiperis fluidum. Sproszkowane ziele rdestu
ostrogorzkiego jest składnikiem tzw. pieprzu ziołowego.

Herba O rth o s ip h o n is

Ten egzotyczny surowiec roślinny, który stosowany jest w różnych mieszankach

i preparatach o działaniu moczopędnym, przeważnie w kamicy nerkowej, pochodzi
z gatunku Orthosiphon aristatus (BC) Miq. z rodziny Wargowych (Lamiaceae), rośliny
pochodzącej z płd. Azji (Indonezji), gdzie jest uprawiany. Zawiera około 0,2%
fl awonoi dów, m.in. charakterystyczny lipofilny flawon s i ne ns e t ynę (p.d.),
0,3-0,7% olejku eterycznego i dużej ilości substancji mineralnych (10- 12%), głównie
soli potasu.

OCH3 O

Sinensetyna

Chamaenerion angustifolium (L.) Scop.

Syn.: EpHobium angustifolium
oraz
Epilobium parviflorum Schrab.

Gatunki te należące do rodziny Wiesiołkowatych (Oenotheraceae), występujące w środ­

kowej Europie, m.in. w Polsce, stosowane są w postaci wyciągów z części nadziemnych
wkilku preparatach zachodnioeuropejskich, zalecanych w profilaktyce przerostu gruczo­
łu krokowego (prostaty).
Surowce te zawierają f l awonoi dy, m.in. 3-O-p-glukuronid mirycetyny (głównie
Ch. angustifolium), który wykazał wpływ hamujący na biosyntezę prostaglandyn równy
działaniu indometacyny, a więc właściwości przeciwzapalne, ponadto inne glikozydy
kemferolu [171] i kwercetyny [178], znaczną ilość garbników oraz kwasy triterpenowe.

Inne surowce roślinne zawierające znaczne ilości f l a w o n o i d ó w obok

innych biologicznie czynnych substancji:
Radix Glycyrrhizae — korzeń lukrecji (p. str. 329), zawiera pochodne
flawanonu i izoflawanonu, m.in. likwirytynę [194] i likwirytygeninę
(chalkon) [193];

189
 Flos Calendulae — kwiat nagietka (p. str. 319), zawiera 0,3-0,8% glikozydów
flawonolowych pochodnych izoramnetyny [187] i kwercetyny [178];
Anthodium Chamomillae (p. str. 550) — koszyczek rumianku pospolitego,
zawiera apigeninę [152] i in. flawonoidy;
Anthodium Chamomillae romanae — koszyczek rumianku rzymskiego (p. str.
584), zawiera około 0,5% glikozydów flawonowych pochodnych apige-
niny [152] i luteoliny [157];
Flos Yerbasci— kwiat dziewanny (p. str. 99), zawiera 1,5-4,0% aglikonów
i glikozydów flawonowych i flawonolowych, m.in. rutozyd [184] i hes­
perydynę [199];
Anthodium Arnicae — koszyczek arniki górskiej (p. str. 548) zawiera
0,4-0,6% flawonoidów pochodnych kwercetyny [178] i luteoliny [157];
Radix Ononidis — korzeń wilżyny (p. str. 574), zawiera pochodne izofla-
wonu;
Herha Passiflorae — ziele męczennicy (p. str. 471), zawiera około 0,6%
pochodnych flawonowych, głównie witeksynę [153];
Herba Lespedezae — ziele lespedecy (p. str. 598), zawiera około 1%
glikozydów flawonowych: orientynę i izoorientynę;
Pericarpium Aurantii — naowocnia pomarańczy (p. str. 570), zawiera liczne
flawonoidy, m.in. hesperydynę [199], naryngeninę [195] i in.;
Flos Spireae — ziele tawuły (p. str. 237), zawiera liczne flawonoidy (ponad
0,4%), m.in. rutozyd [184] i witeksynę [153];
Flos Robiniae pseudoacaciae — kwiat robinii akacjowej, zawiera różne
glikozydy flawonoidowe i aglikony;
Folium Fagopyri — liść gryki (p. str. 265), zawiera do % rutozydu [184];
6

Herba Hyperici — ziele dziurawca (p. str. 274), zawiera 0 ,5 - 1,0% flawonoi­
dów, głównie hiperozyd i rutozyd;
Folium Rutae — liść ruty (p. str. 488), zawiera do 2,0% rutozydu i kwercetyny;
Herba Fisci - ziele jemioły (p. str. 128), zawiera liczne pochodne kwercetyny
[178].

14.2.9
Flawonolignany

Jest to grupa substancji roślinnych odkrytych w owocach ostropestu plamistego

Sylibum marianum (Asteraceae), określana jako zespół nazwą s y l i m a r y n y .
Strukturalnie substancje te przedstawiają połączenia fragmentu 3-hydroksy-
flawonu taksyfoliny [201] z alkoholem koniferylowym [292]; jest to typ
połączenia znany przy tworzeniu się lignanów, stąd substancje tej grupy
określane są jako flawonolignany.
S y 1i b i n a [219] jest przedstawicielem tej grupy; występuje w dwóch formach
izomerycznych A i B w stosunku 1:1; kompleks ten zwie się sylibininą. Obok niej
występują związki izomeryczne i z o s y l i b i n a , s y l i d i o n i n a , s y l i c h r y s -
t y n a i in., różniące się konfiguracją przyłączenia alkoholu koniferylowego do
cząsteczki taksyfoliny.

190
 Sylibina wykazuje działanie a n t y h e p a t o t o k s y c z n e , przeciwdziała
toksycznemu działaniu toksyn grzybowych uszkadzających wątrobę: a-amanity-
ny [ ], faloidyny [87], a także czterochlorku węgla i in. Uszczelnia błony
8 6

komórkowe wątroby, utrudniając przenikanie tych toksyn. Znaczna ilość

sylibiny gromadzi się w drogach żółciowych, co wiąże się z wewnątrzwąt-
robowym krążeniem tego związku.
Wpływa regenerująco na uszkodzone komórki wątroby. Poznano molekular­
ny mechanizm tego procesu. Polega ona na stymulacji jądrowej polimerazy 1
z RNA, co wzmaga wytwarzanie rybosomów i biosyntezę białka.
Sylibina ponadto hamuje utlenianie lipidów i biosyntezę prostaglandyn, przez
co wywiera pewien efekt przeciwzapalny. Resorbuje się z przewodu pokar­
mowego w 20-50% i w stosowanych dawkach jest zupełnie nietoksyczna,
podobnie jak cały zespół sylimaryny. Jako działanie niepożądane pojawia się
czasem słaby efekt przeczyszczający.
Sylibina jest trudno rozpuszczalna w wodzie. Ostatnio uzyskano jej pochodne
lepiej rozpuszczalne i lepiej wchłaniające się; podobne prace podjęto w Polsce
nad rozpuszczalnymi pochodnymi sylidioniny [Górecki, 1989].

OH o
Silybina [219]

F ru c tu s S y lib i m aria n i — O w o c o s tro p e s tu p la m is te g o

Syn.: Fructus Cardui mariae

Surowca dostarcza jednoroczna roślina zielna o kolczastych biało żyłkowanych

liściach — ostropest plamisty Sylibum marianum (L.) Gaertn. z rodziny
Złożonych (Asteraceae), pochodząca z rejonu Morza Śródziemnego, a uprawia­
na w wielu krajach środkowej Europy, m.in. w Polsce.
Roślina ta była już dawniej stosowana w lecznictwie. Obecnie przeżywa swój
renesans w związku z wykryciem w jej owocach nowej grupy biologicznie
czynnych substancji — flawonolignanów — określanych zbiorczo jako syli-
maryna.
Surowiec stanowią dojrzałe owoce (niełupki) ostropestu pozbawione puchu
kielichowego. Stosowany on jest głównie do wyrobu preparatów zawierających
aktywny kompleks flawonolignanów — sylimarynę.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
- pozbawione jedwabistego puchu kielichowego (który jest dwa razy dłuższy od
owocu+) niełupki o twardej konsystencji;

191
 - wymiary niełupek: 6-7 mm długie, do 3 mm szerokie i do 1,5 mm grube+;
powierzchnia niełupek brunatnoczarna, szarobrunatna lub biaława, lśniąca lub
matowa, ciemno lub szaro prążkowana4;
- na szczycie niełupek kulisty charakterystyczny wyrostek++;
- zapachu brak; po zmieleniu przypomina kakao;
- smak oleisty (nasion) i gorzkawy (owocni);
b. Mikroskopowe
- epiderma owocni zbudowana z bezbarwnych, promieniście ułożonych komórek
palisadowych z silnie zgrubiałą ścianą zewnętrzną4;
- pod epidermą warstwa wąskich, drobnych komórek z ciemnymi ziarnami
pigmentu;
- wielowarstwowa parenchyma owocni z wiązkami przewodzącymi;
- komórki łupiny nasiennej o żółtych ścianach zdrewniałych, wąskie, o małym
świetle, promieniście ułożone4;
- zarodek i liścienie wypełnione olejem tłustym i ziarnami aleuronowymi, nieliczne
małe gruzły szczawianu wapnia4;
c. Chemiczne
- ziarenka pigmentu barwią się czerwono pod wpływem HCI;
- stwierdzenie zawartości sylibiny i innych flawonolignanów, taksyfoliny metodą
TLC.

Składniki

Surowiec zawiera k o m p l e k s f l a w o n o l i g n a n ó w — s y l i m a r y n ę
1,0-3,05%, związki te występują wyłącznie w owocni. W skład kompleksu
wchodzi głównie sy 1i b i n a A i B [219], czyli sylibinina, a także sylichrystyna
i sylidionina. Sylibinina jest głównym składnikiem surowca.
Oznaczenie zawartości flawonolignanów w surowcu odbywa się metodą
spektrofotometryczną w alkalicznym środowisku, po przeprowadzeniu tych
związków w barwny kompleks z 2,4-dinitrofenylohydrazyną.
Obok flawonolignanów występują f l a w o n o i d y , m.in. taksyfolina [201],
kwercetyna [178], kemferol [171] i dihydrokemferol, oraz związek polifenolowy
— alkohol dihydrokoniferylowy i jego dimer.

Inne składniki: 20-30% oleju tłustego z dużą zawartością glicerydów kwasu

linolowego (około 60%) i olejowego (30%); sterole (około 0,6%); cholesterol [497],
kampesterol, sitosterol [495], stigmasterol [494]; tokoferole [931] około 0,04%; białko
(25-30%); nieco śluzu; aminy: tyramina [667], histamina [676].

Właściwości f a r m a k o l o g i c zn e i lecznicze

Flawonolignany grupy sylimaryny, głównie sylibina, mają działanie a n t y h e -

p a t o t o k s y c z n e , ochronne dla wątroby. Właściwości te zostały eksperymen­
talnie potwierdzone. W szczególności zostało stwierdzone antagonistyczne
działanie sylimaryny w stosunku do toksyn muchomora sromotnikowego
Amanita phalloides: falotoksyn i amatotoksyn. Wczesne (do 48 godz.) za­
stosowanie infuzji rozpuszczalnych pochodnych sylibiny może zapobiec śmier­
telnemu zatruciu.

192
 Właściwości sylibiny i innych towarzyszących jej flawonolignanów zawartych
w preparatach kompleksowych znalazły zastosowanie w profilaktyce i terapii
chorób wątroby (chroniczne zapalenia, marskość), dla jej ochrony przed
wpływem toksyn, a także silnie działających leków (np. cytostatyków).
W tych celach stosowane są różne preparaty kompleksowe sylimaryny, nieraz
z dodatkiem innych związków wspomagających lub mających działanie żół-
ciopędne, którego sylimaryna nie wykazuje.

Waż ni e j sz e p r e p a r a t y sylimaryny:
a) zawierające kompleks flawonolignanów:
Sylimarol — tabl., zawiesina,
Sylimarosan — alkoholowo-wodny wyciąg z nasion ostropestu,
Legalon — tabl., krople,
Legalon SIL — dihemibursztynian disodowy sylibiny do stosowania w postaci
infuzji dożylnych,
b) zawierające sylimarynę z dodatkiem innych leków roślinnych:
Sylicinar — sylimaryna + wyciąg z karczochów (w Polsce próby zastosowa­
nia w przewlekłym zapaleniu trzustki),
Syligran — granulat zawierający wyciąg z ostropestu -I- koszyczek rumianku,
kwiat nagietka, liść brzozy, korzeń łopianu i ziele glistnika.
Artecholina — wyciąg płynny z owoców ostropestu -I- ziele bożego drzewka, ziele
drapacza, ziele krwawnika, ziele mięty pieprzowej, korzeń mnisz­
ka, ziele glistnika (dodatek wyciągów o działaniu żółciopędnym
i żółciotwórczym),
c) preparaty kompleksowe:
Sylipid — połączenie sylibiny z fosfatydylocholiną (lepiej wchlanialne).

I 14.2.10 |
Leukoantocyjanidyny

Związki te stanowią jakby grupę pośrednią między flawonoidami a antocyjana-

mi; zwane są też proantocyjanami. Podstawowy szkielet ma charakter diolu
(flawandiolu).

OH
OH

Szkielet leukocyjanidyn

Często występują w postaci dimerycznej albo polimerycznej i wtedy mają

charakter protogarbników.^ Leukoantocyjanidyny są substancjami bezbarw­
nymi. Pod wpływem kwasów przechodzą w barwne antocyjanidyny (na tej
reakcji polega wykrywanie obecności leukoantocyjanidyn). Biochemicznie
również związane są z katechinami, które powstają zazwyczaj przy kwaśnej

13 Farmakognozja 193
hydrolizie dimerycznych lub oligomerycznych leukoantocyjanidyn. Leukoan-
tocyjanidyny — szczególnie w postaci dimerycznej — są dość rozpowszechnione
i występują w owocach, nasionach, czasem korze i drewnie.
Ich właściwości farmakologiczne i znaczenie jako ewentualnych substancji
czynnych nie zostały dokładnie poznane, jakkolwiek istnieją dane wskazujące na
kardiotoniczne działanie oligomerycznych leukoantocyjanidyn (procyjanidyn),
np. z owoców głogu Crataegus oxyacantha (Rosaceae), a także na ich działanie
zbliżone do działania witaminy P. Polimeryczne proantocyjanidyny mają
działanie ściągające tym silniejsze, im wyższy jest stopień polimeryzacji
(p. garbniki str. 238).

[ 14.2.11 j
Antocyjany

Ta grupa obejmuje w i e l o f e n o l o w e b a r w n i k i r o ś l i n n e : czerwone,

niebieskie lub fioletowe, o charakterze glikozydowym; dlatego też są często
określane jako a n t o c y j a n o z y d y .
Pod względem biochemicznym związane są one z flawonoidami, do których
zresztą są zaliczane przez niektórych autorów. Są one również związane
z leukoantocyjanidynami (p. wyżej) oraz katechinami — jako pochodne flawanu.
Część aglikonowa jest zwana antocyjanidyną, część cukrowa jest złożona
z 1 -3 cząsteczek cukrów prostych. Antocyjanidyny są słabymi zasadami
i tworzą krystaliczne sole typu oksoniowego, tzw. benzopirylium lub fla-
wylium.
Część cukrowa zazwyczaj składa się z glukozy, rzadziej z galaktozy, bardzo
rzadko z ramnozy, ksylozy lub arabinozy. Zwykle jest ona przyłączona przy
C-3. U diglikozydów lub triozydów cząsteczki cukrów są przyłączone
przy C-3, czasem przy C-5 lub C-7. Grupa hydroksylowa przy C-4 jest zawsze
wolna.

R o z p o w s z e c h n ie n ie a n to c y ja n ó w w ś w ie c ie ro ślin n y m

Jako barwniki kwiatów, owoców, często liści, łodyg, a także (rzadziej) korzeni
lub drewna — są bardzo rozpowszechnione. Nie ma ich jedynie u grzybów,
glonów i bakterii. Występują powszechnie w postaci glikozydowej w roślinach
kwiatowych, paprotnikach i mchach, z wyjątkiem rzędu Caryophyllales w klasie
Dicotyledones; rząd ten charakteryzuje się innymi barwnikami zawierającymi
azot — tzw. betalaninami.
W niektórych rodzinach botanicznych występują acetylowane antocyjany
(Brassicaceae, Lamiaceae, Solanaceae, Iridaceae) lub połączenia antocyjanidyn
z kwasem cynamonowym lub fenolokwasami.
Różnorodność występowania antocyjanów dotyczy głównie części cukrowej,
dotychczas natomiast znanych jest tylko 15 aglikonów (antocyjanidyn), a liczba
poznanych antocyjanów przekracza 300.

194
B iogeneza

Biosynteza antocyjanów przebiega w sposób podobny do flawonoidów, tj.

poprzez kwas szikimowy i choryzmowy; w jej wyniku tworzy się pierścień
aromatyczny B oraz łańcuch trójwęglowy. Pierścień aromatyczny A formuje się
z jednostek C aktywnego malonianu.
3

W końcowym etapie biosyntezy następuje glikozydacja i ewentualnie metyla-

cja lub acetylacja grup hydroksylowych.

W ła ś c iw o ś c i fiz y k o c h e m ic z n e
r
Antocyjany są stosunkowo trwałe w postaci glikozydów i to w środowisku lekko
kwaśnym. Zwykle są ekstrahowane z surowca roślinnego lekko zakwaszonym
metanolem. Wytrącają się również solami ołowiu. Wolne antocyjanidyny są
nietrwałe i łatwo rozkładają się lub polimeryzują na świetle i w obecności tlenu.
Zabarwienie antocyjanów w tkankach roślinnych zależy nie tylko od pH soku
komórkowego, ale także od kompleksów metalicznych, jakie tworzą z metalami,
tj. z Fe3+, Al3+. Zazwyczaj w środowisku kwaśnym antocyjany mają barwę
czerwoną, przechodzącą podczas alkalizacji w niebieską. Jednakże antocyjany
mające wolne grupy hydroksylowe w pozycji 3' i 4' są zdolne do wytwarzania
wyżej wspomnianych kompleksów z metalami, połączonych ponadto polimera­
mi kwasu galakturonowego, które to kompleksy zachowują barwę niebieską
nawet w środowisku słabo kwaśnym, np. antocyjany kwiatów chabru bławatka
Centaurea cyanus (Asteraceae), ostróżeczki polnej Consolida regalis (Ranun-
culaceae) — cyjanina i delfina. Dopiero silne kwasy mogą rozłożyć te kompleksy,
dając czerwone zabarwienie antocyjanów.
Obserwowana barwa kwiatów poszczególnych gatunków roślin jest wypad­
kową uzależnioną od występowania różnych antocyjanów lub ich kompleksów
z metalami, a także innych barwników, takich jak fiawony i karotenoidy.
Antocyjany są rozpuszczalne w wodzie. Barwa ich może być różowa,
niebieska, fioletowa lub czerwona — w różnych odcieniach — zależy ona od
ilości i rozmieszczenia grup hydroksylowych oraz ich ewentualnej metylacji,
a także od budowy części cukrowej. Wykazują absorbancję w nadfiolecie
w pasmach o długości fali 465-550 nm oraz około 275 nm (słabiej).

W ła ś c iw o ś c i fa rm a k o lo g ic z n e . Z a s to s o w a n ie

Podobnie jak związki flawonowe antocyjany wykazują wpływ na p r z e p u s z ­

c z a l n o ś ć ś c i a n n a c z y ń w ł o s o w a t y c h . Mają przy tym właściwości
przeciwzapalne, w związku z czym są stosowane w krwawieniach i zaburzeniach
mikrokrążenia, szczególnie w oftalmologii.
Polepszając ukrwienie w obrębie tęczówki oka mają wpływać dodatnio na
ostrość widzenia, zwłaszcza w złych warunkach oświetleniowych (ważne dla
kierowców). W tym celu są stosowane w postaci preparatów czystych lub
kojarzone są z barwnikami karotenowymi albo flawonowymi. Specjalnie czynne
w tym zakresie są malwina i cyjanina.

13* 195
Z n a cze n ie fa rm a k o g n o s ty c z n e

Antocyjany są często spotykane w surowcach farmakognostycznych, zwłaszcza

w kwiatach — Flos i owocach — Fructus. Pomimo to w niektórych surowcach
mają znaczenie ważniejszych związków czynnych:
Do takich surowców antocyjanowych można zaliczyć:
Fructus Sambuci owoc bzu czarnego
Fructus Myrtilli owoc borówki czernicy (częściowo)
Flos Cyani — kwiat bławatka
Flos Mahae arborecie kwiat malwy czarnej (częściowo).
Ponadto znane są preparaty farmaceutyczne zawierające jako składniki
czynne antocyjany, stosowane w zaburzeniach krążenia w obrębie gałki ocznej,
wytwarzane głównie z owoców borówki czernicy lub porzeczki czarnej.
Gatunek Hibiscus sabdariffa z rodziny Mahaceae zawiera w zmięśniałych
działkach kielicha znaczną ilość antocyjanów i znany jest w niektórych krajach
europejskich jako surowiec Flos Hibisci, służący do sporządzania orzeźwiającego
napoju (Malvatee).

W a żn ie jsze a n to c y ja n id y n y

P e l a r g o n i d y n a [220] — jedna z najczęściej występujących antocyjanidyn.

Ma intensywną barwę czerwoną. Nie tworzy kompleksów metalicznych z żela­
zem i glinem z powodu braku grupy hydroksylowej w pozycji 3'. Szczególnie
często spotykana jest w roślinach hodowanych.
C yj a n i d y n a [221] — rozpowszechniona szczególnie w postaci glikozydu
cyjaniny. Tworzy niebieskie kompleksy metaliczne nawet w środowisku lekko
kwaśnym, np. w kwiatach bławatka Centaurea cyanus (Asteraceae).
D e l f i n i d y n a [222] — bardzo rozpowszechniona, szczególnie w rodzinach
Boraginaceae i Campanulaceae. Nie występuje w rodzinach Rosaceae i Papavera-
ceae.
M ai w i d y na [223] — występuje również często, m.in. w rodzaju Malva
(Malvaceae), stąd jej nazwa.
P e o n i d y n a [224] — i petunidyna [225] — należą również do częściej
spotykanych aglikonów (antocyjanidyn).

OH
Ri R2
H H Pelargonidyna [220]
OH H Cyjanidyna [221 ]
OH OH Delfinidyna [222 ]
o ch 3 och3 M alw idyna [223]
o ch 3 h Peonidyna [224]
o ch 3 OH Petunidyna [225]

196
F ru c tu s S a m b u c i — O w o c bzu cza rn e g o

Pochodzenie surowca — podobnie jak Flos Sambuci (p. str. 177). Surowcem
według FP IV są dojrzałe owoce dzikiego bzu czarnego. W okresie dojrzewania
(sierpień-wrzesień) ścina się całe owocujące baldachy, suszy w suszarni
w temperaturze 60 C, a następnie osmykuje i odsiewa od innych części rośliny.

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- czamofioletowe pestkowce o kilku (3-4) nasionach;
- średnica owoców 4-6 mm+;
- zapachu nie ma, smak słodko-kwaśny+;
b. Mikroskopowe
- skóra owocni o komórkach wielokątnych z kutykulą prążkowaną+;
- nieliczne aparaty szparkowe;
- w owocni wewnętrznej warstwa sklereid i librosklereid+ o silnie zgrubiałych
i jamkowanych ścianach oraz warstwa włókien o przebiegu prostopadłym
w stosunku do poprzecznych warstw++;
- łupina nasienna zbudowana z ciemnych, zmarniałych komórek; w bielmie olej
tłusty i ziarna aleuronowe.

Składniki
Owoc bzu czarnego może być uważany za s u r o w i e c a n t o c y j a n o w y .
Zawiera 3-glukozyd cyjanidyny, 3-sambubiozyd cyjanidyny, 3-sambubiozy-
do-5-glukozyd cyjanidyny [221], Sambubioza jest 2-P-ksylozydem glukozy.
Innymi składnikami są g a r b n i k i — około 3%, k w a s y o r g a n i c z n e ,
m.in. jabłkowy, szikimowy, chlorogenowy, witamina C, zespół witamin B oraz
składniki obojętne: cukry — około 20%, pektyny — 3,5%. W owocach
niedojrzałych występuje glikozyd cyjanogenny — sambunigryna [857].

Wł aści wości f a r m a k o l o g i c z n e i lecznicze

Zastosowanie
Właściwości surowca nie są ściśle sprecyzowane. Uważany jest za środek lekko
przeczyszczający i napotny. W Polsce dość często stosowany tradycyjnie
w różnych chorobach, m.in. w stanach zapalnych żołądka i jelit. Stwierdzono
słabe działanie przeciwbólowe surowca (160 razy słabsze od morfiny) wywoływa­
ne przez nieznany składnik [Rostafiński, 1967], Surowiec wymaga dalszych
badań fitochemicznych i farmakologicznych.

Flos C yan i — K w ia t b ła w a tk a

Surowiec pochodzi z gatunku chaber bławatek C e n t a u r e a c y a n u s L. z rodziny Złożonych

(A s t e r a c e a e ). Jest to ogólnie znany i rozpowszechniony w Polsce gatunek (m.in. jako
chwast zbożowy).

197
 Kwiat bławatka jest zbierany ze stanu naturalnego i szybko suszony w celu
zachowania pięknej błękitnej barwy.
Surowiec zawiera a nt ocyj any, tn.in. c yj ani nę — pochodną cyjanidyny [221],
oraz jako kopigment kwiatów — glikozyd flawonowy: 4'P-D-glukozo-7p-D-glukuronid
apigeniny. Bywa nieraz stosowany jako łagodny środek przeciwzapalny w chorobach
oczu. Ponadto surowiec wykazuje działanie moczopędne [Mrozikiewicz, Wrociński,
1962],

An t o c y j a n y owoc ów b or ówki czer ni cy (Vaccinium myrtillus). Występują­

ce w owocach borówki czernicy (Fructus MyrtiUi) antocyjany, a mianowicie glikozydy:
pelargonidyny
cyjanidyny
delfinidyny
i malwidyny,
głównie jako 3-glukozydy lub 3-galaktozydy, stanowią w postaci kompleksu składniki
czynne preparatów stosowanych w zaburzeniach wzroku spowodowanych retinopatiami,
a także zmianami cukrzycowymi (Difrarel, Myrtocyan i in.). Wpływają na przepuszczal­
ność naczyń włosowatych, a przez to na krwawienia w obrębie m.in. gałki ocznej.
Podobne właściwości stwierdzono badając kompleks antocyjanów zawarty w płatkach
korony topolówki Alcea rosea var. nigra (Flos Mahae arboreae) [Kohlmiinzer i wsp.,
1983],
Przeprowadzone ostatnio we Włoszech badania antocyjanów borówki czernicy
wykazały ich działanie przeciwwrzodowe, a także wpływ na relaksację naczyń wień­
cowych [Bettini 1988, Bettini i wsp., 1993].

11 4 .3 i i »•;
Lignany

Lignany są substancjami naturalnymi, których szkielet węglowy składa się

z połączenia dwóch jednostek fenylopropanowych. Biogenetycznie są związane
z biosyntezą ligniny na drodze przemian kwasu szikimowego. Stanowią niewąt­
pliwie produkty pośrednie tej biosyntezy w wyniku zahamowania jej na etapie
dimerycznym. Jest bardzo prawdopodobne, że lignany to boczna droga tego
szlaku biogenetycznego, ponieważ spotyka się je też u roślin drzewiastych
(Nagozalążkowych) w drewnie obok ligniny. Aktualnie przyjmuje się, że lignany

198
są wytwarzane stereospecyficznie z dwóch jednostek C - C przy udziale
6 3

odpowiednich enzymów. Jednostkami tymi często są alkohol koniferylowy [292]

i alkohol synapinowy [294],
Strukturą podstawową może być cyklolignan lub lignan.
Połączenie dwóch jednostek fenylopropanowych pomiędzy centralnymi
atomami węgla P -p ' — to związki stanowiące klasyczne lignany. Połączenia
tego typu w innej konfiguracji atomów węgla są zwane neolignanami. Znane są
też połączenia lignanowe trzech lub czterech jednostek C - C 6. Te ostatnie zwane
3

są dilignanami.
Lignany są szeroko rozpowszechnione w świecie roślinnym. Znaleziono je
w 70 rodzinach i we wszystkich organach roślin: w drewnie, korze, liściach,
owocach a także żywicach. Ostatnio znaleziono je też u ssaków.
Występują zarówno jako wolne, jak i w połączeniach glikozydowych.
Interesująca aktywność przeciwnowotworowa niektórych lignanów, zwłasz­
cza podofilotoksyny i jej pochodnych, zwróciła uwagę na tę grupę związków, co
spowodowało wykrycie dalszych substancji o innej aktywności biologicznej.
Lignany są substancjami krystalicznymi, bezbarwnymi, nielotnymi. Nie dają
charakterystycznych reakcji grupowych, pozwalających wykryć ich obecność
w surowcu roślinnym. Pod względem analitycznym zachowują się jak fenole.
K w a s g w a j a r e t y n o w y [226] — występuje w ilości około 10% w żywicy
gwajakowej Resina Guajaci z drewna Guajacum officinale (Zygophyllaceae).
K w a s n o r d i h y d r o g w a j a r e t y n o w y (NDGA) [227] — występuje
w krzewach amerykańskich, głównie Larrea divaricata (Zygophyllaceae). Ma
znaczenie jako przeciwutleniacz.
P o d o f i l o t o k s y n a [228] — związek lignanowy z pierścieniem lakto-
nowym (cyklolignan). Pod wpływem słabych alkaloidów łatwo ulega izo­
meryzacji, dając pikropodofilinę, nieczynną fizjologicznie. Pikropodofilina różni
się od podofilotoksyny jedynie stereozomerią pierścienia laktonowego w pozycji
C-3.
Podofilotoksyna i jej pochodne zarówno wolne, jak i w postaci glikozydów
występują w żywicy Resina Podophylli zwanej podofiliną (Podophyllinum),
otrzymanej z gatunków Podophyllum peltatum (pochodzenia amerykańskiego)
i Podophyllum emodi (pochodzenia azjatyckiego) z rodziny Berberidaceae.
Zawiera pierścień laktonowy w konfiguracji trans. Układ ten stanowi o aktyw­
ności mitodepresyjnej podofilotoksyny, polegającej na blokowaniu funkcji
wrzeciona kariokinetycznego przez połączenie się z cząsteczką tubuliny.

199
 P-D-G l u k o z y d p o d o f i l o t o k s y n y — ma cząsteczkę glukozy przyłą­
czoną w pozycji C-l. Ma właściwości cytostatyczne, blokujące wytworzenie
wrzeciona kariokinetycznego, i wchodzi w skład odpowiednich preparatów
iecznicznych.
E t y l o h y d r a z y d k w a s u p o d o f i l i n o w e g o [229] — związek otrzy­
many półsyntetycznie, pochodna podofilotoksyny. Jest obok wyżej wymienione­
go glukozydu stosowany w terapii niektórych nowotworów (preparat Proresid).

2-Etylohydrazyd kwasu podofilinowego [229]

(Proresid)

Otrzymano również inne półsyntetyczne pochodne podofilotoksyny, demety-

lopodofilotoksyny i epipodofilotoksyny (różniącej się od podofilotoksyny
budową przestrzenną przy węglu C-l) o działaniu przeciwnowotworowym.
Niektóre z tych związków wprowadzono do lecznictwa (etopozyd [230],
tenipozyd [231]).

200
 Półsyntetyczne pochodne podofilotoksyny hamują biosyntezę, m.in. DNA,
RNA i białek wytwarzanych w fazie mitotycznej G2. W odróżnieniu od
podofilotoksyny nie są truciznami wrzeciona kariokinetycznego.
P e l t a t y n y [232] — związki pokrewne podofilotoksynie, różniące się
usytuowaniem grup hydroksylowych; występują głównie w żywicy Podophyllum
peltatum w postaci wolnej, głównie jako a- i P-peltatyna, a także w postaci
glikozydów. Mają również właściwości cytostatyczne.
OH

S e z a m i n a [233] — lipofilny lignan o nieco innym typie budowy. Występuje

w oleju sezamowym (Oleum Sezami).
Jako surowiec farmakognostyczny pewne znaczenie ma żywica rodzaju
Podophyllum — Resina Podophylli (Podophyllinum).

Sezam ina [233]

R esina P o d o p h y lli — P o d o filin a

Podofilina jest żywicą gromadzącą się w organach podziemnych stopkowca

Podophyllum peltatum L. pochodzenia północnoamerykańskiego lub Podophyl-

201
 lum emodi Wall. pochodzenia himalajskiego. Oba wymienione gatunki mogą
być hodowane również w warunakch europejskich (próby hodowlane w Polsce,
Rosji). Najwięcej żywicy zawierają korzenie i kłącza jesienią: Podophyllum
peltatum — 4 -6 % , Podophyllum emodi — 9-18% . Z roślin uprawianych
w kraju uzyskano 3,4% podofiliny [Kohlmiinzer i wsp., 1971].
Składnikami żywicy są z w i ą z k i l i g n a n o w e , pochodne p o d o f i l o -
t o k s y n y . Żywica Podophyllum emodi, w odróżnieniu od żywicy Podophyllum
peltatum, nie zawiera wcale (lub ślady) peltatyn. Związki lignanowe występują
też w postaci ()-D-glukozydów.
Podophyllum peltatum zawiera w żywicy około 20% p o d o f i l o t o k s y n y ,
około 13% P-p e 1 a t y n y, około 7% ot-p e 1 a t y n y oraz ślady p-D-glukozy-
1 1

du podofilotoksyny i glukozydów peltatyn, natomiast Podophyllum emodi

zawiera około 40% podofilotoksyny oraz ślady lub brak peltatyn i związków
glikozydowych.
Podofilina jest stosowana jako środek s i l n i e p r z e c z y s z c z a j ą c y .
Glikozydy podofilotoksyny, występujące w wymienionych gatunkach w or­
ganach podziemnych (poza żywicą), stanowią obecnie podstawę niektórych
półsyntetycznych preparatów cytostatycznych.
Podofilina jest stosowana ponadto zewnętrznie w roztworach alkoholowych
jako środek przeciw brodawkom.

Lig n a n y c y try ń c a c h iń s k ie g o S c h iz a n d ra c h in e n s is B a ill.

(Schizandraceae)

Cytryniec chiński Schizandra chinensis to dwupienny krzew pochodzący z Chin,

a możliwy do uprawy również w warunkach europejskich. Zawiera w swych
owocach, od dawna stosowanych w medycynie tradycyjnej, ponad 30 związków
l i g n a n o w y c h , o charakterystycznej strukturze podstawowej dibenzocyklo-
oktanu, określanych nazwą i g n o i d ó w.
1

Przedstawicielem tej grupy jest m.in. g o m i s s y n a A (p.n.). Obok niej

występują podobnie zbudowane gomissyny B, C, N, schizandryna i in. — cała
grupa związków o wybitnym, potwierdzonym eksperymentalnie działaniu
antyhepatotoksycznym. Niektóre z nich są próbnie stosowane w leczeniu
wirusowego zapalenia wątroby.

202
 14.4
Kumaryny

Wszystkie kumaryny są pochodnymi a-pironu. Zalicza się je również do

pochodnych fenylopropanu, ze względu na pochodzenie biogenetyczne oraz
występowanie podstawowego szkieletu C - C 3, który występuje w układzie
6

laktonowym. Dlatego też kumaryny mogą być uważane za laktony kwasu

m-o-hydroksycynamonowego lub wewnętrzne etery hydroksykwasów. Pod
działaniem ługów pierścień laktonowy kumaryn otwiera się i powstają rozpusz­
czalne w wodzie sole (sodowe) kwasów u-hydroksykarbonowych. Po za­
kwaszeniu ponownie następuje laktonizacja.
Wyróżnia się w tej grupie k u m a r y n y — o rdzeniu zasadniczym ben-
zo-a-pironu, i z o k u m a r y n y , f u r a n o k u m a r y n y — mające szkielet
kumarynowy skondensowany z pierścieniem furanowym w pozycji , 7 lub 6

rzadziej w pozycji 7, , oraz p i r a n o k u m a r y n y .

8

o
a -Piron Kwas Ben zo-a-piro n Izokumaryna
c/s-o-hydroksycynamonowy (kumaryna)
(kumarynowy)

Sam kwas m-o-hydroksycynamonowy, czyli kumarynowy, jest nietrwały

i przechodzi spontanicznie w lakton — kumarynę. Jest to wynik zbliżenia grup
karboksylowych i hydroksylowych.

Kwas tra«y-o-hydroksycynamonowy, czyli kumarowy, jest stosunkowo trwa­

ły. Tworzy glikozyd znajdujący się w niektórych surowcach roślinnych w równo­
wadze z glikozydem kwasu kumarynowego (c/s-o-hydroksycynamonowego),
czyli melilotozydem (p. str. 208). Przy suszeniu następuje rozbicie glikozydów
i równowaga przesuwa się w kierunku kumaryny (laktonu), tworzącej się
z kwasu m - -hydroksycynamonowego.
0

W roślinach kumaryny znajduje się w postaci wolnej lub związanej gliko-

zydowo. Sama kumaryna wobec braku podstawników nie tworzy glikozy­
dów.

203
 B iog en e za

Biosynteza kumarynowców wiąże się bezpośrednio z drogą biosyntetyczną

pochodnych fenylopropanu (p. str. 49). Istotną rolę odgrywa tu jako produkt
pośredni kwas /rans-cynamonowy, z którego przez połączenie glikozydowe
z kwasem kumarynowym wytwarza się kumaryna.

COOH COOH COOH

Kwas t r a n s - Kwas o-kumarowy Glikozyd Kwasu

-cynamonowy o-kumarowego

izomeryzacja cyklizacja
trars-cis

Kumaryna
Glikozyd kwasu
o-kumarynowego

Biosynteza kumaryny

R o z p o w s z e c h n ie n ie w ś w ie c ie ro ślin n y m

Związki kumarynowe są rozpowszechnione wśród roślin zarówno w postaci

wolnej, jak i glikozydowej. Szczególnie często występują hydroksykumaryny
i ich glikozydy.
Występowanie kumaryn jest powszechne w rodzinach: Apiceae (ponad 10
związków), Rutaceae, Fabaceae, Rubiaceae, Hippocastanaceae, Solanaceae,
Asteraceae, Oleaceae, Poaceae. Na ogół występują w roślinach naczyniowych
(również w paprociach), ale są znane przypadki sporadycznego występowania
związków kumarynowych w grzybach (Aspergillus sp.) i promieniowcach
(Streptomyces sp.).
W rodzinach Apiaceae i Rutaceae występują często furanokumaryny, a w ro­
dzinie Apiaceae — również piranokumaryny.
Ogółem poznano dotychczas ponad 300 kumaryn. Najczęściej występują one
w nasionach, owocach i korzeniach. Zawartość ich może przekraczać 20%
(pączki liściowe Daphne odora, Thymelaceae).

W ła ś c iw o ś c i fiz y k o c h e m ic z n e

Niemal wszystkie kumaryny mają podstawniki w pozycji C-7, czasem także

w pozycjach C-5, C-6, C-8. Są to grupy hydroksylowe, metoksylowe lub
łańcuchy alifatyczne. W tych pozycjach następuje wiązanie glikozydowe.

204
 Glikozydy kumarynowe mają charakter hydrofilny — są pochodnymi
hydroksykumaryn. Drugą grupę stanowią kumaryny lipofilne, które na ogół
łatwo sublimują lub też są lotne z parą wodną i przechodzą do odpowiednich
olejków eterycznych. Do tej grupy należą, poza nieglukozydowanymi kumary­
nami, również mające fragment terpenoidowy, np. ostrutyna (p.n.), umbelip-
renina (p.n.), a także furanokumaryny.

Umbeliprenina

Na ogół wszystkie kumaryny łatwo sublimują (szczególnie pod zmniejszonym

ciśnieniem). Rozpuszczalność kumaryn jest różna. Zależy od obecności grup
fenolowych lub wiązania glikozydowego. Glikozydy kumarynowe są łatwiej
rozpuszczalne w wodzie niż wolne aglikony. Większość rozpuszcza się dobrze
w etanolu, metanolu, niekiedy w benzenie, chloroformie, eterze etylowym, eterze
naftowym (aglikony, furanokumaryny). Wodne lub alkoholowe roztwory
kumaryn wykazują dość silną fluorescencję (z wyjątkiem nie podstawionej
kumaryny).

W ła ś c iw o ś c i fa rm a k o lo g ic z n e i le cz n ic z e

Z a s to s o w a n ie

Jako związki o strukturze laktonowej kumaryny mają charakter związków

biologicznie czynnych. Ich właściwości są jednak bardzo zróżnicowane, w zależ­
ności od rodzaju związku. Na przykład niektóre furanokumaryny mają silne
właściwości fotouczulające, niektóre hydroksy- i metoksykumaryny natomiast
absorbują silnie promienie nadfioletowe w pewnych zakresach długości fal i mają
zastosowanie jako środki światłochronne (p. eskulina).
Wiele kumaryn działa słabo uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy.
Niektóre związki działają spazmolitycznie i hipotensyjnie.
Piranokumaryny Ammi visnaga mają właściwości przeciwskurczowe i roz­
szerzają naczynia wieńcowe.
Dihydropochodne furanokumaryn i piranokumaryn, występujące w ro­
dzinie Apiaceae, wykazują działanie spazmolityczne i rozszerzające naczynia
krwionośne, a także zwiększające stężenie cyklicznego AMP w mięśniu ser­
cowym.

205
 Badania ostatnich lat dostarczyły nowych interesujących danych o właściwoś­
ciach farmakologicznych kumaryn. Okazało się, że niektóre związki z tej grupy
mają właściwości blokowania kanałów wapniowych w mięśniu sercowym,
podobnie jak niektóre leki syntetyczne (np. Cordafen) w chorobie nadciś-
nieniowej. Takie kumaryny występują m.in. w rodzaju Peucedanum, Archan-
gelica, Ammi, Ruta. Właściwość ta zależy od struktury danego związku — jest
ona m.in. charakterystyczna dla pochodnych 2-metylochromonu.
Wśród kumaryn znajdują się też związki toksyczne. Szczególnie niebezpieczne
są wytwarzane przez grzyb Aspergillus Jlavus aflatoksyny wykazujące silne
właściwości kancerogenne. Tego typu związki mogą się znajdować na za­
atakowanych przez wymieniony grzyb pleśniowy produktach spożywczych.
Większe dawki kumaryny oraz jej pochodnych mogą również wywołać objawy
zatrucia. Spośród związków o bardziej złożonej strukturze, mających rdzeń
kumarynowy, można wymienić antybiotyk nowobiocynę [925] oraz dikumarol
[268] — związek dimeryczny o właściwościach antykoagulacyjnych, powstający
w gnijącym sianie, zwłaszcza w sianie pochodzącym z nostrzyka żółtego
Melilotus officinalis (Fabaceae).
Kumaryny mają również wpływ na komórki roślinne. W większych dawkach
hamują one kiełkowanie nasion (są określane jako blastokoliny) oraz działają
mutagennie na komórki merystematyczne.
W lecznictwie mają zastosowanie jako leki rozszerzające naczynia wieńcowe
— liczne preparaty z aminka egipskiego Ammi visnaga (Apiaceae), zawierające
oprócz furochromonów również piranokumaryny pochodne seseliny. Nato­
miast preparaty z aminka większego Ammi majus (Apiaceae), zawierające
furanokumaryny, przede wszystkim ksantotoksynę i bergapten, są stosowane
jako leki pobudzające repigmentację skóry w bielactwie, a także ostatnio
w łuszczycy (psoriasis). Inne surowce kumarynowe są stosowane do wyrobu
preparatów galenowych (np. Emplastrum Meliloti), mieszanek ziołowych, jako
środki zapachowe i kosmetyczne.
Działanie kumaryn zawartych w surowcach stosowanych w postaci miesza­
nek ziołowych zależy od stopnia ich rozpuszczalności w środowisku wodnym (na
ogół jest ona słaba).

Z n a cze n ie fa rm a k o g n o s ty c z n e

Kumaryny są często spotykane jako składniki surowców farmakognostycznych,

często jednak jako związki czynne o drugorzędowym znaczeniu, m.in. jako
składniki olejków eterycznych.

S u r o w c e k u m a ry n o w e

A. Surowce, w których kumaryny są głównymi związkami czynnymi:

Herba Meliloti — ziele nostrzyka
Fructus Ammi visnagae — owoc aminka egipskiego, tzw. keli
(częściowo)
Fructus Ammi majoris — owoc aminka większego

206
 Herba Asperulae
Cortex Fraxini
Herba Abrotani
B. Surowce częściowo kumarynowe:
Flos Hippocastani
Cortex Hippocastani
Herba Rutae
Surowce olejkowe (p. str. 538):
Radix A rchangelicae
Radix Pimpinellae saxifragae
Radix Pimpinellae majoris
Wymienione surowce stanowią składniki niektórych preparatów, a także
surowce przemysłowe.
ziele marzanki
kora jesionu
ziele bylicy bożego drzewka.
kwiat kasztanowca
kora kasztanowca
ziele ruty
— korzeń arcydzięgla
korzeń biedrzeńca mniejszego
— korzeń biedrzeńca większego.

K um aryn a i jej w a ż n ie js z e h yd ro ksy- i m e to k s y p o c h o d n e

oraz ich g lik o zy d y

^ K u m a r y n a [234] — benzo-a-piron. Jest podstawowym związkiem w tej

grupie.

Kumaryna [234]

W roślinach występuje zwykle jako glikozyd kwasu o-hydroksycynamonowe-

go (cis i trans), z którego wytwarza się podczas suszenia. W tej postaci występuje
m.in. w nostrzyku lekarskim Melilotus officinalis (Fabaceae), marzance wonnej
Asperula odorata (Rubiaceae). Ponadto występuje w trawie żubrówce Hierochloe
odorata (Poaceae) i wielu innych. Jest substancją silnie wonną, łatwo sub-
limującą, bardzo trudno rozpuszczalną w wodzie. Nie fluoryzuje w świetle UV
w odróżnieniu od innych kumaryn. W podstawowym szkielecie kumaryny są
spotykane podstawniki C-6, C-7, C-8 oraz rzadziej w pozycji C-5.
Kumaryna wykazuje właściwości spazmolityczne, przeciwobrzękowe, wpły­
wa uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy — jest jednak związkiem
toksycznym, uszkadzającym wątrobę, a nawet podejrzanym o działanie kan­
cerogenne. Dlatego też jest stosowana tylko jako środek zapachowy, aromaty­
zujący.
M e 1i 1o t o z y d [235] — glukozyd kwasu ?rau.s-o-hydroksycynamonowego.
Jest naturalnym prekursorem kumaryny. Występuje w nostrzyku żółtym
Melilotus officinalis — stąd nazwa.
U m b e l i f e r o n [236] — 7-hydroksykumaryna. Jest jedną z najczęściej
występujących wśród roślin kumaryn. Często występuje w olejku eterycznym,
np. rumianku pospolitego Chamomilla recutita (Asteraceae), a także w wielu
gatunkach roślin z rodziny Apiaceae, Solanaceae, Asteraceae. Najczęściej

207
 M elilotozyd [235]

występuje w postaci wolnej. Ponadto są znane: 7-glukozyd i diglukozyd

umbeliferonu. Absorbuje światło nadfioletowe w zakresie długości fali
280-315 nm.
H e r n i a r y n a [237] — 8-metoksykumaryna. Izolowana z ziela połonicznika
nagiego Herniaria glabra (Caryophyllaceae) — Herba Herniariae, w którym
występuje w ilości około 0,2%. Ponadto występuje często obok umbeliferonu,
np. w rumianku pospolitym. Ma właściwości podobne do umbeliferonu.
E s k u l e t y n a [238] — 6,7-dihydroksykumaryna; najczęściej występuje
w postaci glikozydu — eskuliny. Otrzymana z kory kasztanowca Aesculus
hippocastanum (Hippocastanaceae), stąd nazwa. Ponadto występuje również
w korze jesionów Fraxinus sp. (Oleaceae), korzeniach cykorii podróżnika
Cichorium intybus (Cichoriaceae) i innych.
E s k u 1i n a [239] — 6-glikozyd eskuletyny, zwany też eskulozydem. Obficie
występuje w korze kasztanowca Aesculus hippocastanum; w innych gatunkach
roślin jest stosunkowo rzadsza. Wykazuje właściwości podobne do witaminy
P (wchodzi w skład preparatu Venescin). Ma też silne właściwości światłochron-
ne, absorbując światło w zakresie do 370 nm, wchodzi więc w skład pudrów
światłochronnych (piegi!).
C y k o r y n a [240] — 7-glukozyd eskuletyny. Występuje w korzeniach
cykorii podróżnika Cichorium intybus.
S k o p o l e t y n a [241] — 6-metoksy-7-hydroksykumaryna. Jest bardzo
rozpowszechnioną kumaryną. Izolowana z korzeni lulecznicy Scopolia carniolica
(Solanaceae). Często występuje w wymienionej rodzinie także w postaci glukozy-
du. Wykazano jej właściwości cytostatyczne w hodowlach komórkowych,
a także hipotensyjne u zwierząt.
S k o p o 1i n a [242] — 7-glukozyd skopoletyny. Występuje zwykle wraz ze
skopoletyną w gatunkach z rodziny Solanaceae.
S k o p a r o n [243] — 6,7-dimetoksykumaryna. Występuje m.in. w Artemisia
scoparia (Asteraceae). Wykazuje dość silne działanie hipotensyjne oraz wpływ na
przepływ wieńcowy.
D a f n e t y n a [244] — 7,8-dihydroksykumaryna. Jest aglikonem otrzyma­
nym w wyniku hydrolizy glukozydu — dafniny. Działa analgetycznie.
D a f n i n a [245] — 7-glukozyd dafnetyny. Występuje bardzo obficie w pącz­
kach liściowych Daphne odora (Thymelaceae), a także w korze krajowego
gatunku wawrzynka wilczego łyka Daphne mezereum. Ponadto występuje
sporadycznie w innych gatunkach.
F r a k s e t y n a [246] — aglikon otrzymany w wyniku hydrolizy fraksyny.
F r a k s y n a [247] — 8-glukozyd fraksetyny. Izolowana z kory jesionu
Fraxinus excelsior (Oleaceae) i innych jesionów. Występuje też obficie w korze­
niach Diervilla sp. (Caprifoliaceae) oraz w korze kasztanowca Aesculus hippocas-

208
tanum (Hippocastanaceae). Może służyć do półsyntetycznego otrzymywania
izofraksydyny [Górecki, 1987].
F r a k s y d y n a [248] i i z o f r a k s y d y n a [249] — obie te kumaryny
występują w korze jesionu Fraxinus excelsior (Oleaceae) [Spath, Jerzmanowska,
1937], izofraksydyna występuje też w zielu bylicy bożego drzewka — Herba
Abrotani [Danielak, Borkowski, 1970], Mają one właściwości żółciopędne
[Danielak, Popowska, Borkowski, 1973],
O s t e n o 1 [250] — ma łańcuch alifatyczny w pozycji C-8, częściowo niena­
sycony. Występuje w korzeniach arcydzięgla Archangelica officinalis {Apiaceae).
O s t o i [251] — eter metylowy ostenolu. Występuje dość obficie (ponad
0,2%) w korzeniach arcydzięgla oraz u innych Baldaszkowatych {Apiaceae).
Liczne inne kumaryny występują ponadto w całej rodzinie Apiaceae, m.in.
w korzeniach arcydzięgla — Radix Angelicae, goryszu {Pencedanum sp.),
pasternaku {Pastinaca), barszczu (Heracleum sp.).

P o c h o d n e kum aryn y

Tab«la 6.

Podstawniki
Nazwa
C-5 C-6 C-7 C-8

Umbeliferon [236] _ _ OH _
Herniaryna[237] — — OCH, —
Eskulctyna [238] — OH OH —
Skopoletyna [41] — OCH, OH —
Skoparon [243] — OCH, OCH, —
Dafnetyna [244] — OH OH
Fraksetyna [246] — OCH, OH OH
Fraksydyna [248] — OCH, OCH, OH
Izofraksydyna [249] — OCH, OH OCH,
/C H ,
Ostenol [250] — — OH CH:—C H = C ^
'C H ,
/C H ,
Ostoi [251] — — OCH, CH2—C H = C ^
X CH,

~14.4.1 |
Fura noku ma ryny
Furanokumaryny — zwane też furokumarynami — mają pierścień furanowy
skondensowany z rdzeniem kumarynowym w pozycji C-6, C-7 — ty p
p s o r a l e n u , lub C-7, C-8 — ty p a n g e l i c y n y .

14 Farma kognozja 209

 2^0

Typ psoralenu Typ angelicyny

Furanokumaryny typu psoralenu występują stosunkowo częściej, zwłaszcza

w rodzinach Apiaceae i Rutaceae, a także w rodzaju Psoralea (Fabaceae).
B i o s y n t e z a furanokumaryn przebiega od umbeliferonu, do cząsteczki
którego przyłącza się „aktywny izopren” (jednostka C5), a następnie produkt ten
ulega cyklizacji do furanokumaryny albo piranokumaryny.
P s o r a l e n [252] — podstawowa furanokumaryna. Został wyizolowany
z kilku gatunków rodzaju Psoralea, m.in. w Polsce z uprawianego doświadczal­
nie gatunku Psoralea macrostachya (Fabaceae) [Kohlmiinzer, 1965], Poza tym
występuje w liściach figowców Ficus sp. (Moraceae) i innych. Jest związkiem
silnie uczulającym na światło, lecz dość toksycznym. Dlatego większe znaczenie
w leczeniu bielactwa skóry (vitiligo) uzyskały jego pochodne.

P o c h o d n e p so rale n u

Tabela 7.

Podstawniki
Nazwa
C-5 C-8

Bergapten [253] OCH, _

Ksantotoksyna [254] — OCH,
Ksantotoksol [255] — OH
/C H ,
Imperatoryna [256] CH,—C H = C ^ —
XCH,
Izopimpinelina [257] OCH, OCH,

B e r g a p t e n [253] — 5-metoksypsoralen (5-MOP). Ma podobne znaczenie jak

ksantotoksyna. Otrzymany z olejku bergamotowego Oleum Bergamottae z gatu­
nku Citrus bergamia {Rutaceae), a następnie z wielu innych surowców, głównie
z rodziny Apiaceae, m.in. aminka większego Ammi majus, selerów Apium
graveolens, barszczu Heracleum sp. i innych, często obok ksantotoksyny,
imperatoryny i izopimpineliny,
K s a n t o t o k s y n a [254] — 8-metoksypsoralen (8-MOP). Jest substancją,
która znalazła największe zastosowanie lecznicze jako środek pobudzający
repigmentację skóry w bielactwie oraz w fotochemioterapii łuszczycy skóry.
Stanowi składnik czynny owoców aminka większego Ammi majus (Apiaceae),
z których została izolowana początkowo w Egipcie, a następnie w innych

2 1 0

...J m
krajach, m.in. w Polsce [Kohlmiinzer, Wacław-Rozkrutowa, 1962, 1963].
Produkowana w niektórych krajach na skalę przemysłową, czasem w zespole
z bergaptenem lub psoralenem (preparaty Beroxan, Meladinine, Methoxalen
i in.). Występuje również w olejku ruty zwyczajnej Ruta graveolens (Rutaceae)
i w licznych gatunkach rodziny Apiaceae.
Zarówno ksantotoksyna, jak i bergapten łączą się in vitro z zasadami
pirymidynowymi DNA pod wpływem światła, czym różnią się od innych
substancji fotouczulających.
K s a n t o t o k s o l [255] — często towarzyszy ksantotoksynie. Nie ma
właściwości fotouczulających.
V I m p e r a t o r y n a [256] — o dłuższym łańcuchu alifatycznym w pozycji C-5.
Jest związkiem często występującym w roślinach z rodziny Apiaceae. Izolowana
z korzeni Imperatoria ostruthium (Apiaceae), stąd nazwa. Nie ma właściwości
fotouczulających, silnie natomiast blokuje kanały wapniowe.
v / l z o p i m p i n e l i n a [257] — 5,8-dimetoksypsoralen. Występuje często w ro­
dzinie Apiaceae, m.in. w owocach aminka większego Ammi majus. Ma słabe
działanie fotouczulające.
M a r m e z y n a [258] — występuje często w zespole furanokumaryn, m.in.
w owocach aminka większego Ammi majus (Apiaceae), także w postaci
glukozydu.

H 3C x

H ,C /
:c
i
OH
h -
;
Marmezyna [258]

M a r m e z y n i n a [259] — glukozyd marmezyny występujący w zespole

furanokumaryn Ammi majus [Kohlmiinzer, Wacław-Rozkrutowa, 1963],
A n g e l i c y n a [260] — reprezentuje inny typ furanokumaryn. Izolowana
z korzeni Archangelica officinalis (Apiaceae), stąd nazwa. Nie ma właściwości
fotouczulających. Wykazuje depresyjny wpływ na ośrodkowy układ nerwowy
oraz właściwości spazmolityczne i hipotensyjne.
I z o b e r g a p t e n [261] — izomer bergaptenu o strukturze typu angelicyny.
Występuje często jako składnik zespołu furanokumaryn, m.in. w korzeniach
i owocach roślin z rodziny Apiaceae.

OCH3 H Izobergapten [261]

H O C H 3 Sfondyna [262]
0 C H 3 0 C H 3 Pim pinelina [263]

I4* 211
 S f o n d y n a [262] i p i m p i n e l i n a [263] — związki zbliżone pod względem
budowy. Występują głównie w korzeniach gatunków z rodzaju Heracleum
i Pimpinella (Apiaceae).

[ 14.4.2 j
Piranokumaryny

Związki te mają pierścień piranowy przyłączony (skondensowany) w pozycjach

C-6, C -7— ty p a l l o k s a n t y l e t y n y , lub C-7, C -8 — ty p s e s e l i n y .

v W i s n a d y n a [264] — dihydropochodna seseliny, stanowi, obok keliny i jej

pochodnych jeden z najważniejszych związków czynnych owoców aminka
egipskiego Ammi visnaga {Apiaceae).
Działa rozszerzająco na naczynia wieńcowe, a także spazmolitycznie na
mięśnie gładkie oskrzeli i przewodu pokarmowego. Zmniejsza stężenie chole­
sterolu i lipidów w surowicy krwi. Blokuje kanały wapniowe. Jest pięciokrotnie
mniej toksyczna od keliny. Stosowana w lecznictwie dusznicy sercowej, dychawi­
cy oskrzelowej — w postaci preparatów izolowanych (Carduben, Provismine).
S a m i d y n a [265] i d i h y d r o s a m i d y n a [266] występują obok wisan-
dyny we frakcji kumarynowej aminka egipskiego. Działanie ich jest zbliżone do
działania wisnadyny.

CH3

W isnadyna [264]

P t e r y k s y n a [267] — izolowana z Libanotis condensata {Apiaceae), ma

silne właściwości spazmolityczne, a także hipocholesteremiczne i lipolityczne.

212
 O— CO — C C — CH
H3 h 3

Pteryksyna [267]

Spośród innych związków o strukturze kumarynowej na uwagę zasługują

dikumarol, kumestrol i aflatoksyny.
V/ D i k u ma r o l [268] — związek o symetrycznej budowie dimerycznej.
Powstaje w gnijącym sianie z nostrzyka lekarskiego Melilotus officinalis
(Fabaceae). Otrzymany został również syntetycznie. Jest środkiem hamującym
koagulację krwi.
OH OH

K u m e s t r o l [269] — fenylowa pochodna kumaryny (3-fenylo-) o działaniu

estrogennym. Występuje w rodzinie Fabaceae, m.in. w lucernie (Medicago
sativa).
OH

A f l a t o k s y n y [270] — związki o podstawowym szkielecie kumarynowym,

wytwarzane przez grzyb pleśniowy Aspergillus flavus. Są bardzo niebezpieczne
— uważane za jeden z najważniejszych czynników kancerogennych. Szkodliwość
zaobserwowano u zwierząt, które karmiono mączką z orzeszków ziemnych
Arachis hypogaea (Fabaceae) porażonych tym grzybem.

213
 Znanych jest kilka rodzajów (serii) aflatoksyn oznaczonych kolejnymi
literami alfabetu. Alfatoksyny serii B fluoryzują w świetle UV na niebiesko, serii
G — na zielono.
v / B e r g e n i n a [271] — pochodna izokumaryny z fragmentem kwasu galuso­
wego. Występuje w dużej ilości m.in. w kłączach Bergenia crassifolia (SaxiJ-
ragaceae) i in. gatunkach z tej rodziny. Wykazuje właściwości ochronne przeciw
chorobie wrzodowej. W badaniach krajowych wykazano również sedatywny
wpływ na ośrodkowy układ nerwowy [Kohlmiinzer i wsp. 1987].

o
Bergenina [271]

H erb a M e lilo t i — Ziele n o strzyka

Rośliną macierzystą mogą być 2 gatunki nostrzyka: nostrzyk żółty Melilotus

officinalis (L.) Ders. i nostrzyk wyniosły Melilotus altissimus z rodziny Fabaceae.
Wymienione gatunki są roślinami jedno- lub dwuletnimi, rozpowszech­
nionymi w Europie i Azji. W Polsce występują powszechnie również na niżu oraz
niższych terenach górskich, na miejscach suchych, przydrożach i łąkach.
Nostrzyk wyniosły dorasta znacznie większych rozmiarów.
Surowcem farmakopealnym może być kwitnące ziele obu wymienionych
gatunków nostrzyka.
Zbiór odbywa się ze stanu naturalnego w okresie kwitnienia; suszenie
— w przewiewnym zacienionym pomieszczeniu (pojawia się zapach kumaryny).
Zbierane są kwitnące wierzchołki rośliny do 25 cm długości.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- surowcem są kwitnące ulistnione wierzchołki roślin; kwiaty motylkowe, drobne,
żółte++, zebrane w grona około 20-kwiatowe, zwisające++;
- liście trójlistkowe o listkach eliptycznych, ząbkowanym brzegu, z przylistkami;
- zapach kumarynowy+++ świeżego siana, smak gorzki.
b. Makroskopowe
- budowa liścia bifacjalna;
- na skórce włoski gruczołowe o trzonku dwukomórkowym i główce kilkukomór-
kowej* ++, włoski proste o wydłużonej komórce szczytowej i trzonku dwu-
komorkowym++;
- wiązki otoczone przez włókna „okrysztalone”;
- pyłek kwiatowy eliptyczny o 3 ujściach łagiewkowych.
c. Chemiczne
- mikrosublimacja sproszkowanego surowca daje w temperaturze około 75°C
kropliste naloty, z których krystalizuje kumaryna.

214
Składniki
Ziele nostrzyka jest typowym s u r o w c e m k u m a r y n o w y m . W świeżej
roślinie znajdują się związki glikozydowe, z których po hydrolitycznym roz­
padzie podczas suszenia powstaje kumaryna. Są to m e l i l o t o z y d oraz
glukozyd kwasu kumarynowego (cis).
Podczas suszenia wytwarza się z obu wymienionych związków nietrwały kwas
kumarynowy laktonizujący bezpośrednio do kumaryny. Zawartość kumaryny
w suszonym surowcu sięga 0,9%. Ponadto w surowcu występuje melilotyna,
czyli 3,4-dihydrokumaryna (0,2%), połączenie kwasu o-kumarynowego z kwa­
sem melilotowym (dihydrokumarynowym), wolny kwas o-kumarynowy oraz
dikumarol do 0,2%.

Surowiec zawiera ponadto sapogeninę triterpenową melitogeninę, związki azotowe:

trygonelinę, tj. metylobetainę kwasu nikotynowego, alantoinę i kwas alantoinowy, kwas
moczowy, garbniki, kompleks flawonoidów (badania krajowe: Cisowski, 1986).

Właściwości f a rma ko l og ic zn e i lecznicze

Zastosowanie
Surowiec ma niewielkie zastosowanie. Służy głównie jako środek r o z m i ę k ­
c z a j ą c y (iemolliens). Stosowany zewnętrznie w postaci Emplastrum Meliloti,
a także w mieszankach ziołowych. Zawarte w surowcu kumaryny przy przedaw­
kowaniu mogą wywołać objawy toksyczne (bóle głowy, nudności). Obser­
wowano krwawienia u bydła żywionego nostrzykiem, wywołane obecnością
w zielu związku zmniejszającego krzepliwość krwi — dikumarolu. Według
nowszych danych surowiec ma pobudzać obieg chłonki, wpływając na zmniej­
szenie obrzęków. Kumaryny surowca (+ rutozyd) wchodzą w skład preparatów
wpływających na krążenie żylne. Melitogenina ma właściwości przeciwzapalne.

F ru c tu s A m m i visn ag ae — O w o c keli
Syn.: Owoc aminka egipskiego
Surowiec pochodzi z gatunku Ammi visnaga Lamarck z rodziny Baldasz-
kowatych (Apiaceae).
Rośliną macierzystą jest jednoroczna lub dwuletnia roślina zielna pochodząca
z rejonu wschodniego Morza Śródziemnego — dziko rośnie w Egipcie i północ­
nej Afryce, gdzie od dawna była używana w lecznictwie ludowym (arabska
khella), ponadto spotykana w Ameryce Południowej i Australii.
Może być uprawiana w Polsce i innych krajach europejskich [Supniewska,
1954, 1956, 1957], W wyniku niesprzyjających warunków klimatycznych (chłod­
ne lub deszczowe lato) owoce często nie dojrzewają. Surowcem wg FP IV są
dojrzałe owoce rośliny o oznaczonej zawartości keliny.
Owoce keli są zbierane jesienią sukcesywnie, w miarę dojrzewania baldachów,
przez ścinanie całych baldachów, suszenie w temperaturze 40 C, a następnie
otarcie i przesianie owoców.

215
 Ważniejsze cechy diagnostyczne surowca:
a. Makroskopowe
- owoc typowy dla Baldaszkowatych+, zazwyczaj nie rozpadnięty na niełupki
jajowato-eliptyczne, do 2,5 mm długości, do 1,2 mm szerokości, barwy
zielonkawoszarobrunatnej;
- pojedyncza nielupka z 5 płaskimi żeberkami;
- zapachu brak, smak gorzki.
b. Mikroskopowe
- zarys przekroju poprzecznego owocu 5-kątny4;
- w żeberkach 5 dużych przewodów olejkowych4+, w międzyżebrzach i płaszczyz­
nach spojenia w sumie 6 mniejszych przewodów olejkowych++, obok których
występują wachlarzowato ułożone komórki o ciemnej treści +++;
- na granicy owocni wewnętrznej warstwa komórek o ścianach zgrubiałych
w postaci litery U, brunatno zabarwionych4-++ (w owocach Amrni majus brak tej
warstwy);
- w bielmie tłuszcz i ziarna aleuronu.
c. Chemiczne
- preparaty surowca barwią się pod wpływem nasyconego roztworu wodorotlenku
potasu na czerwono (odróżnienie od podobnych owoców Ammi majus)-,
pod wpływem 5 mol/1 kwasu siarkowego furochromony (kelina i związki
pokrewne) barwią się na cytrynowożółto, kumaryny natomiast nie barwią się;
kelina barwi się na pomarańczowoczerwono z odczynnikiem Dragendorffa
(możliwość pomyłki z alkaloidami!);
- możliwe jest również chromatograficzne odróżnienie surowca od owoców Ammi
majus.

Składniki
Istotnym składnikiem czynnym surowca są p i r a n o k u m a r y n y (0,2 - 0,5%):
w i s n a d y n a , której towarzyszą podobnie zbudowane s a m i d y n a i d i h y -
d r o s a m i d y n a [Adamska, Kaczmarek, 1974]. Obficie zawarte są w surowcu
pochodne f u r o c h r o m o n u : k e l i n a w ilości 0,5-1,5% (FP IV wymaga
1,0% — oznaczenie kolorymetryczne), której towarzyszą w is na g in a
(0,05-0,1%) i g l u k o z y d k e l o l u (kelinina, 0,3-1,0% ) oraz nieco kelinolu
i wisaminolu (p. dalej). U młodych roślin przeważa wisnagina, u starszych kelina.
Spośród innych związków należy wymienić flawonoidy, m.in. akacetynę, fenolo-
kwasy: kawowy i ferulowy, sterole: stigmasterol i spinasterol, oraz olejek eteryczny —
0,02-0,03%.
Składnikami obojętnymi są tłuszcze (około 20%) i białka (około 12%).

Właściwości f a rm a ko lo g ic zn e i lecznicze
Zastosowanie
Zawarte w surowcu piranokumaryny, szczególnie wisnadyna, działają silnie
r o z s z e r z a j ą c o na n a c z y n i a w i e ń c o w e i n e r k o w e . Podobnie,
ale znacznie słabiej, działa pochodna furochromonu — kelina — która jest dość
toksyczna.

216
 Przetwory galenowe (Tinctura Ammi visnagae) i preparaty fabryczne (Kelast-
min, Kelicardina) otrzymane z surowca są stosowane jako spazmolityki w lekkiej
dychawicy oskrzelowej, dusznicy bolesnej, kamicy nerkowej. Surowiec służy
ponadto do otrzymywania keliny i wisnadyny. Ostatnio preparaty keliny są
rzadziej stosowane ze względu na działanie niepożądane.
Półsyntetyczne pochodne dichromonu są stosowane jako leki przeciwast-
matyczne (np. Intal).

F ru c tu s A m m i m a jo ris — O w o c am inka w ię k s z e g o

Surowcem są owoce aminka większego (Ammi majus L.) z rodziny Baldaszkowatych

(Apiaceae) rosnącego na terenie Morza Śródziemnego. Był używany w egipskiej
medycynie ludowej. Owoce obfitują w f u r a n o k u ma r y n y : ks a nt ot oks ynę ,
ber gapt en, i mpe r a t or ynę , i z opi mpi nel i nę, mar mezynę, ma r me zy-
ninę i inne pochodne psoralenu w mniejszej ilości.
Poza furanokumarynami ostatnio znaleziono również p i r a n o k u ma r y n y : dihyd-
roksantyletynę, lamatynę i amminiol oraz k u ma r y n ę — skopoletynę [241]. Surowiec
zawiera też pewne ilości kwasu oleanolowego [485] i mannitolu. Skład ilościowy tych
związków jest zmienny.
Główne substancje czynne surowca to uc z ul a j ą c e na ś wi at ł o furanokumary­
ny, głównie ksantotoksyna [254] i bergapten [253]. Związki te pobudzają tworzenie się
melaniny w skórze naświetlanej promieniami UV w zakresie 320 - 390 nm. Dzieje się to na
drodze redukcji addycyjnej z DNA, w wyniku której tworzy się 4'5' lub 3,4-monoaddukt,
a także możliwe jest wytworzenie diadduktów z dwiema cząsteczkami DNA. Te reakcje
prowadzą do repigmentacji skóry. W związku z tym preparaty zawierające ksantotoksynę
lub bergapten albo oba te aktywne związki (np. Metoxalen, Meladinine, Beroxan), są
stosowane w bielactwie skóry (yitiligo) i łuszczycy (psoriasis) zarówno doustnie, jak
i zewnętrznie w postaci 1% roztworów. Nadużywanie tego typu preparatów (w celu np.
opalania się) może spowodować poważne stany zapalne skóry.
W Polsce przeprowadzono udane próby uprawy i izolacji wymienionych składników
[Kohlmiinzer, Wacław, 1962, 1963].

217
 H e rb a A s p e r u la e — Z ie le m a rz a n k i

Rośliną macierzystą jest marzanka wonna (Asperula odorata L.) z rodziny

Marzanowatych (Rubiaceae). Jest to gatunek występujący w Polsce w lasach
w towarzystwie buka.
Ziele marzanki jest s u r o w c e m k u m a r y n o w y m . Zawarta w roślinie
w postaci glikozydu k u m a r y n a [234] uwalnia się podczas suszenia na skutek
jego rozpadu. Ponadto surowiec zawiera flawonoidy, garbniki oraz irydoidy,
głównie glikozyd a s p e r u l o z y d [619]. Ziele marzanki jest czasem stosowane
jako środek aromatyzujący, słabo moczopędny. Niektóre surowce olejkowe
zawierają (czasem w olejku eterycznym) związki kumarynowe i furanokumary-
nowe.

R adix A r c h a n g e lic a e — K orze ń a rc y d z ię g la (p. str. 582)

A,cU i,cM /
Surowiec zawiera liczne k u ma r y n y i f u r a n o k u ma r y n y , a mianowicie: an-
gelicynę [260], imperatorynę [256], bergapten [253], oksypeucedaninę, izopimpinelinę
[257], umbeliferon [236], ostenol [250], ostoi [251], ostrutol (krajowe badania: Cisowski,
1986).
Niektóre z wymienionych kumaryn (furanokumaryny, oksypeucedanina) mają właś­
ciwości blokowania kanałów wapniowych. Wykazano też właściwości mitostatyczne
w hodowlach komórek nowotworowych Hela [Gawron, Glowniak, 1987].
^ x> C ^ O f\d h.£ , 'cZ rrpZ ftz, p 0 U o . h , o , 0/r CK,h/

R ad ix P im p in e lla e sa x ifra g a e — K o rze ń b ie d rze ń ca m n ie jszeg o

Surowiec zawiera kumar yny: umbeliferon [234], skopoletynę [241] i niewielkie ilości
furanokumaryn: bergaptenu [253], ksantotoksyny [254], pimpineliny [263], izopim-
pineliny [257], sfondyny [262], izobergaptenu [261].
Stosowany rzadko wewnętrznie (nalewka) w chorobach dróg oddechowych i ze­
wnętrznie do płukania jamy ustnej.

R a d ix P im p in e lla e m ajoris — K o rze ń b ie d rze ń ca w ie k s z e a o

(p. str. 583)

Zawiera podobne składniki kumarynowe jak ww.

Zastosowanie podobne jak Radix Pimpinellae saxifragae.

H erba R u ta e — Z iele ru ty (p. str. 488) Cfra<.v?oter>s - r,

'v.4oc e o e > rb J-o Jd tk
Zawiera w olejku eterycznym furanokumaryny.
' (£.voć/c?J6-.oc 5 ' b\. o C iw> [ — \jOe>e
Radix Apii — Korzeń selera
Radix, Semen Petrose/ini — Korzeń, nasienie pietruszki
Semen Pastinaceae — Nasienie pasternaku

Wymienione surowce zawierają nieznaczne ilości furanokumaryn.

218
H e r b a A b r o t a n i — Z ie le b y lic y b o ż e d r z e w k o

Surowiec pochodzi z hodowanego nieraz w Polsce gatunku Arlemisia abrotanum

(Asteraceae).
Kwitnące szczyty pędów zawierają h y d r o k s y k u ma r y n y , m.in. i z of r a k-
s y d y n ę [249], skopoletynę [241], umbeliferon [236], ponadto garbniki, około 2% olejku
eterycznego i inne mniej istotne składniki.
Surowiec wykazuje dość silne właściwości ż ół c i ot wór c z e i żół ci opędne,
związane z zawartością izofraksydyny.
Wyciąg wchodzi w skład preparatu Artecholin. Otrzymanie wyciągu z części
nadziemnych, zawierającego choleretycznie działające hydroksykumaryny, jest przed­
miotem polskiego patentu [Górecki i wsp., 1985].

C o rte x Fra x in i — K ora je sio n u

Surowcem jest kora jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior L.) z rodziny Oliwkowatych
(iOleaceae). Jest to drzewo występujące w Polsce. Kora młodych gałęzi zawiera m.in. kilka
związków kuma r ynowyc h: 8-glikozyd fraksetyny [246], fraksynę [247], fraksetynę
[246], fraksydynę [248] i izofraksydynę [249], a w niewielkich ilościach (poniżej 0,1%)
eskulinę [239] i eskuletynę [238], a także glukozyd izofraksydyny — kalikantozyd.
Ponadto występuje stigmasterol [494], kwas ursolowy [460] (około 0,7%), garbniki i inne
składniki o mniejszym znaczeniu. Surowiec działa słabo moczopędnie. Przypisywane są
też mu właściwości przeciwreumatyczne.

F o liu m F ra x in i — L iść je sio n u

Ma podobne znaczenie jak kora jesionu. Obok kumaryn zawiera fenolokwasy, flawonoi-
dy [Kowalczyk, 1988], obok 15 związków triterpenowych, m.in. kwas ursolowy [460],
betulinę [455], kwas betulinowy [456] i wyższe węglowodory alifatyczne [Olechno-
wicz-Stępień, 1988, 1992].

14.5 "~|
Fenole

Jest to obszerna grupa związków stanowiących hydroksylowe pochodne węg­

lowodorów aromatycznych. W zależności od liczby grup hydroksylowych
wyróżnia się mono-, di-, trifenole lub związki polifenolowe, do których są też
zaliczane flawonoidy oraz substancje o charakterze protogarbników. Obok
ugrupowania fenolowego występują często inne grupy funkcjonalne, np.
alkoholowa (alkoholofenole), aldehydowa (aldehydofenole), karboksylowe
(fenolokwasy). Ponadto grupa hydroksylowa może być miejscem połącze­
nia glikozydowego. W świecie roślinnym często występują takie glikozydy
fenolowe.

219
 Podstawowe struktury dla tych związków są następujące:

OH
Fenol Pirokatechina Rezorcyna Hydrochinon
Difenole

OH
Pirogalol Floroglucyna Hydroksyhydrochinon
Trifenole

R o z p o w s z e c h n ie n ie w ś w ie c ie ro ślin n y m

Związki fenolowe są bardzo rozpowszechnione, szczególnie wśród roślin

kwiatowych. Są one m.in. prekursorami powszechnie występującej u roślin
wyższych ligniny. Wolne fenole występują często jako składniki olejków
eterycznych. W postaci glikozydów fenolowych są również rozpowszechnione,
szczególnie w niektórych rodzinach, np. Salicaceae, Ericaceae. Jako fenolo-
kwasy są niemal stałymi składnikami roślin, zwłaszcza w postaci kwasu
kawowego oraz jego depsydu — kwasu chlorogenowego. W formie polifenoli
również są nadzwyczaj częstymi składnikami jako związki flawonowe, an-
tocyjany, lignany i garbniki. Pochodne floroglucyny występują w niektórych
paprociach. Również niektóre alkaloidy mają charakter fenolowy (morfina).
Stosunkowo rzadziej związki fenolowe występują w roślinach zarodniko­
wych, np. w grzybach, częściej natomiast są spotykane chinony, stanowiące
produkty utlenienia fenoli.

B io g e n e za

Związki roślinne o charakterze fenolowym mogą powstawać na dwóch różnych

drogach biosyntezy. Jedna z nich to droga aromatyzacji poprzez kwas szikimo-
wy, kwas cynamonowy, fenyloalaninę i tyrozynę (p. str. 49). Na tej drodze
powstają fenolokwasy, a także odpowiednie alkohole i aldehydy.
Poprzez p-oksydację może nastąpić skrócenie łańcucha bocznego, tak np.
z kwasu cynamonowego może powstać kwas benzoesowy, z kwasu o-kumaryno-
wego — kwas salicylowy itd.
Druga droga biosyntezy — to uformowanie pierścienia benzenowego (albo kil­
ku pierścieni) przez kondensację aktywnego octanu, tj. droga właściwa acetoge-
ninom. Tak powstają związki typu floroglucyny, m.in. pierścień A flawonoidów,
a także kwasy porostowe, pochodne naftalenu i antracenu, tetracykliny i in.

220
W ła ś c iw o ś c i fiz y k o c h e m ic z n e

Ze względu na różnorodność struktur w tej grupie substancji trudno jest określić

jakieś generalnie występujące właściwości fizykochemiczne.
Związki fenolowe mają na ogół charakter słabych kwasów. Grupa hydro­
ksylowa w związkach naturalnych często ulega metylacji lub wytwarza się
z 2 grup hydroksylowych w położeniu orto — układ metylenodioksy, który
występuje w wielu substancjach biologicznie czynnych. Łatwo ulegają ultenieniu.
Połączenia glikozydowe, głównie z glukozą, czasem z ksylozą lub arabinozą,
ulegają łatwo hydrolizie na odpowiedni aglikon — fenol i cukier.
Rozpuszczalność w wodzie jest na ogół dobra. Do izolowania tych związków
stosuje się zwykle ekstrakcję słabymi zasadami, co pozwala oddzielić je od innych
związków nierozpuszczalnych w wodzie (np. morfinę od innych alkaloidów).
Lipofilne fenole występują w olejkach eterycznych i są lotne z parą wodną, np.
eugenol.
Ogólną reakcją barwną tych połączeń są odczyny barwne, jakie tworzą one
z obojętnymi roztworami soli żelaza (zabarwienie niebieskie, zielone, czerwone,
brunatne i inne pośrednie). Ponadto fenole wytrącają się z roztworów pod
wpływem obojętnego lub zasadowego roztworu octanu ołowiu.

W ła ś c iw o ś c i fa rm a k o lo g ic z n e . Z a s to s o w a n ie

Związki fenolowe mają ogólnie właściwości bakteriobójcze, dezynfekujące.

Spośród wielu dawniej stosowanych w lecznictwie surowców roślinnych zawiera­
jących te związki (m.in. kory wierzbowej stosowanej w reumatyzmie i chorobach
przebiegających z gorączką) pozostały obecnie w użyciu surowce wykazujące
działanie dezynfekcyjne w obrębie dróg moczowych, zawierające arbutynę lub
metyloarbutynę. Liczne pochodne fenylopropanu wykazują właściwość bloko­
wania kanałów wapniowych.
Fenolowe składniki wielu olejków eterycznych (np. tymol, eugenol, karwak-
rol i inne) działają dezynfekująco i są stosowane jako czyste substancje (np.
tymol, eugenol) lub też w różnych preparatach zawierających te olejki lub
odpowiednie wyciągi roślinne.
Właściwości garbników, które również zaliczane są do związków polifenolo-
wych, patrz str. 238.

Z n aczen ie fa rm a k o g n o s ty c z n e

Jako bardzo częste składniki surowców roślinnych fenole muszą być brane pod
uwagę przy wszystkich analizach materiału roślinnego. Nieraz w procesach
izolacyjnych stanowią substancje balastowe, utrudniające te procesy (szczególnie
garbniki, kwasy fenolowe, depsydy). W związku z tym stosuje się oczyszczanie
wyciągów od związków fenolowych (głównie garbników i polifenoli) przez
strącanie ich solami ołowiu. Jako składniki czynne surowców mogą odgrywać rolę
głównie glikozydy fenolowe oraz fenole stanowiące główne składniki niektórych
olejków eterycznych. Surowce typowo garbnikowe stanowią odrębną grupę,
jakkolwiek garbniki często towarzyszą prostszym związkom fenolowym.

221
 Surowce zawierające glikozydy fenolowe jako substancje czynne:

Folium Uvae ursi - liść mącznicy

Folium Vitis idaeae — liść brusznicy
Cortex Salicis kora wierzby
Flos Ulmariae (Spireae) - kwiat wiązówki (tawuły)
Flos Callunae — kwiat wrzosu
Herba Violae tricoloris ziele fiołka trójbarwnego (częściowo)

Surowce olejkowe zawierające związki fenolowe typu pochodnych fenylopropanu:

Flos Caryophylli — goździki

Anthodium Arnicae — koszyczek arniki
Fructus Anisi — owoc anyżu
Fructus Foeniculi — owoc kopru włoskiego
Herba Thymi ziele tymianku
Rhizoma Calami kłącze tataraku (częściowo)
Fructus Petroselini — owoc pietruszki
Herba A sari cum radicibus ziele kopytnika z korzeniami
Herba Serpylli - ziele macierzanki
Herba Origani — ziele lebiodki

Uwaga. Wymienione surowce olejkowe omówiono w rozdziale „Olejki

eteryczne” (p. str. 538).
Ponadto są stosowane w farmacji produkty destylacji drewna niektórych
drzew, zawierające związki fenolowe:
Pix liąuida dziegieć sosnowy
Oleum Betulae — dziegieć brzozowy
Spośród bardzo licznych związków fenolowych spotykanych w świecie
roślinnym zostaną omówione tylko ważniejsze wolne fenole oraz glikozydy
fenolowe.

14.5.1 I
Proste fenole

F e n o l [272] — podstawowy związek fenolowy. Występuje wśród roślin

w niewielkiej ilości w niektórych olejkach eterycznych, np. w bylicy rocznej
Artemisia annua (Asteraceae), także w korze wierzb (Salix sp.). Jako substancja
czynna nie ma większego znaczenia.
\ J T y m o l [273] — l-metylo-hydroksy-4-izopropylobenzen. (Thymolum). Jest
składnikiem niektórych olejków eterycznych w rodzinie Lamiaceae, szczególnie
tymianku pospolitego (Thymus rulgaris) — do 50% — zwykle obok izomerycz­
nego karwakrolu. Najobfitszym jednak źródłem naturalnym tymolu jest gatunek
Trachyspermum copticum (L.) Link. z rodziny Apiaceae, rosnący w Azji i Afryce

222
płn. Obecnie jest otrzymywany głównie syntetycznie. Tymol ma dość silne
właściwości bakteriobójcze i fungistatyczne — także w stosunku do drożdżaków
i grzybów pleśniowych. Może być stosowany w roztworach do leczenia grzybic
skóry. Ma też zastosowanie w stomatologii. Ponadto ma właściwości od­
waniające, stąd używany jest w preparatach kosmetycznych, takich jak pasty do
zębów, wody do płukania jamy ustnej itp. Ma również właściwości przeciw-
robacze, ale jego wewnętrzne zastosowanie zmalało wobec wprowadzenia
skutecznych leków syntetycznych.
K a r w a k r o l [274 — izomer tymolu. Jest głównym składnikiem m.in. olejku
eterycznego macierzanki (Thymus serpyllum, Lamiaceae) i innych Wargowych
(Origanum sp. i in.).

E t e r m e t y l o w y t y m o l u [275] — występuje jako składnik m.in. olejku

eterycznego arniki górskiej Arnica montana (Asteraceae).
E u g e n o l [276] — płynny związek fenolowy z łańcuchem allilowym, słabo
rozpuszczalny w wodzie, lepiej w rozpuszczalnikach organicznych; jest głównym
składnikiem (około 95%) olejku eterycznego, tzw. goździkowego (Oleum
Caryophylli), pochodzącego z pączków kwiatowych Syzygium aromaticum
(Myrtaceae). Stanowi też główny składnik olejku kory cynamonowca Cin-
namomum ceylonicum (Lauraceae), owoców korzenika lekarskiego Pimenta
officinalis, Myrtaceae (tzw. ziele angielskie), a także składnik olejku musz-
katołowca Oleum Myristicaceae. Występuje też m.in. w połączeniu z cukrem
wicjanozą w krajowych gatunkach kuklika Geum sp. (Rosaceae). Jest środkiem
dezynfekującym stosowanym w dentystyce (Eugenolum). Wykazano również
jego właściwości przeciwagregacyjne oraz blokujące kanały wapniowe. Służy do
wyrobu waniliny.
E s t r a g o 1 [277] — nie ma wolnej grupy hydroksylowej. Składnik olejku
kopru włoskiego Foeniculum capillaceum (Apiaceae) — Oleum Foeniculi.

C H 2- C H = C H 2 ch 2- ch = ch 2
Eugenol [276] Estragol [277]

S a f r o 1 [278] — ma ugrupowanie metylenodioksy oraz łańcuch allilowy.

Wykazuje właściwości kancerogenne.

223
 M i r y s t y c y n a [279] — o strukturze zbliżonej do safrolu — jest substancją
dość toksyczną o właściwościach psychotropowych, halucynogennych. Wy­
stępuje w olejku muszkatołowym Oleum Myristicae otrzymywanym z Myristica
fragrans (Myristicaceae) w ilości około 4% oraz w olejku nasion niektórych
odmian pietruszki Petroselinum sativum (Apiaceae).
A p i o 1 [280] — ma również ugrupowanie metylenodioksy. Występuje
w olejku nasion niektórych „ras chemicznych” pietruszki Petroselinum sativum
(Apiaceae). Pobudza skurcze macicy. W większych dawkach działa poronnie.

M irystycyna [279]

A n e t o l [281] — ma łańcuch alifatyczny propylenowy w formie trans,

stanowi (do 90%) składnik olejku anyżowego (Oleum Anisi) z owoców
Pimpinella anisum (Apiaceae), występuje także w innych olejkach Baldasz-
kowatych. Ma działanie wykrztuśne.

Anetol [281] Dianetol [282]

D i a n e t o l [282] — ma strukturę typu dimerycznego anetolu. Może być

uważany za pochodną dietylostylbestrolu. Ma działanie estrogenne.
G w a j a k o l [283] — eter metylowy pirokatechiny. Występuje m.in. w żywicy
gwajakowej (Resina Guajaci). Ma właściwości dezynfekujące i wyksztuśne,
dlatego jest stosowany w postaci węglanu lub soli potasowej kwasu sulfo-
gwajakolowego w preparatach przeciwkaszlowych, np. Sirupus Guajacoli comp.,
Sirupus Kalii sulfoguajacolici.
H y d r o c h i n o n [284] — /7-difenol. Nie występuje w roślinach w postaci
wolnej, lecz związany glikozydowo jako arbutyna [297], Wyzwala się z tego
połączenia w środowisku zasadowym. Ma znaczenie jako środek dezynfekujący
drogi moczowe. Ponadto wykazuje właściwości hipertoniczne i antyoksydacyj-
ne. W przypadku stosowania surowców zawierających arbutynę działanie to
ujawnia się tylko przy zasadowym odczynie moczu.
M e t y l o h y d r o c h i n o n [285] — podobnie jak hydrochinon występuje
w postaci glikozydu metyloarbutyny oraz ma podobne działanie i znaczenie.
r a - K s y l o h y d r o c h i n o n [286] — antagonista estrogenów i proges­
teronu, hamuje wydzielanie gonadotropiny. Występuje m.in. w nasionach
grochu Pisum sativum L. (Fabaceae).

224
 OR CHj

h°X jl
OH
Gwajakol [283] R = H Hydrochinon [284] /r?-Ksylohydrochinon [286]
R = C H 3 M etylohydrochinon [285]

R e z o r c y n o l [287] — na ogół nie występuje u roślin. Jego pochodnymi

natomiast są kanabinoidy (p. str. 600).
P i r o g a l o l [288] — trifenol o silnych właściwościach redukujących. Wy­
stępuje w niektórych garbnikach jako produkt pirogenacji kwasu galusowego.
F l o r o g l u c y n a [289] — symetryczny trifenol. W obecności silnych
kwasów zabarwia się na czerwono z pentozami, co jest wykorzystywane
w histochemii roślin do wybarwiania zdrewnienia w ścianach komórkowych.
Stanowi biogenetyczny prekursor gorzkich substancji żywicznych Humulus
lupulus.
F l o r y d z y n a [290] — glukozyd pochodny floroglucyny, występujący
w korze korzeni drzew z rodziny Rosaceae. Wywołuje glukozurię przez
hamowanie wchłaniania zwrotnego glukozy w nerkach. Ma znaczenie tok­
sykologiczne.

Pirogalol [288] Floroglucyna [289] Florydzyna [290]

14,5.2
Alkoholofenole

A l k o h o l s a l i c y l o w y [291] — czyli o-hydroksybenzoesowy, inaczej zwany

s a l i g e n i n ą — stanowi aglikon glikozydu salicyny, występującego w korze
wierzb Salix sp. (Salicaceae) i innych gatunków z tej rodziny.
A l k o h o l k o n i f e r y l o w y [292] — odgrywa ważną rolę biochemiczną
jako jeden z prekursorów drzewnika (ligniny). Występuje jedynie w postaci
związanej, jako glikozyd koniferyna, lub w postaci benzoesanu w drzewach
i krzewach iglastych.

15 Farmakognozja 225
 A l k o h o l g e n t y z y n o w y [293] — czyli salirepol. Stanowi aglikon
glikozydu salirepozydu [302] (połączenie z glukozą i kwasem benzoesowym),
występuje w liściach osiki Populus tremula (Salicaceae).

A lkoh ol salicylow y [291] Alkoh ol koniferylow y [292] Alkoh ol gentyzynowy [293]

A l k o h o l s y n a p i n o w y [294] — czyli s y r y n g e n i n a — jest również

znanym prekursorem ligniny w roślinach Okrytozalążkowych. Poza tym stanowi
aglikon syrynginy — glikozydu występującego m.in. w korze, liściach i owocach
bzu lilaka Syringa vulgaris (Oleaceae).
A z a r o n [295] — związek o charakterze eteru fenolowego występujący
w 2 formach tautomerycznych a (cis) i [1 (trans). Izolowany z kłączy kopytnika
Asarum europaeum (Aristolochiaceae). ct - Azar on stanowi charakterystyczny
składnik olejku kłączy tataraku Rhizoma Calami. Autorzy indyjscy stwierdzili
działanie uspokajające na ośrodkowy układ nerwowy.
P-A z a r o n główny składnik krajowego olejku z kłączy kopytnika Asarum
europaeum — ma właściwości bakteriostatyczne, bronchospazmolityczne i sek-
retolityczne. W większych dawkach może mieć działanie kancerogenne.
K a l a m o 1 [296] — związek o charakterze eteru fenolowego. Występuje
nieraz obficie w olejku tatarakowym Oleum Calami.
OH

c h = c h - c h 2o h

A lkoh ol synapinow y [294] Azaron [295] Kalamol [296]

1 14.5.3 |
Ważniejsze glikozydy fenolowe

A r b u t y n a [297] — P-glukozyd hydrochinonu [284], Występuje w gatunkach

z różnych rodzin botanicznych, głównie w rodzinie Ericaceae (Arctostaphylos
uva ursi, Yaccinium vitis idaea), w liściach Bergenia crassifolia (Saxifragaceae),
w liściach gruszy Pyrus communis (Rosaceae), liściach kaliny Yiburnum opulus
(Caprifoliaceae), zielu majeranku Majorana hortensis (Lamiaceae), zielu lebiodki
Origanum \ulgare (Lamiaceae) i innych. Ma działanie dezynfekujące drogi
moczowe na skutek hydrolitycznego wydzielania hydrochinonu, ale tylko
w środowisku alkalicznym. Garbniki pochodne kwasu galusowego hamują
hydrolizę arbutyny.

226
 M e t y l o a r b u t y n a [298] — P-glukozyd metylohydrochinonu [285]. To­
warzyszy zwykle arbutynie w wymienionych gatunkach roślin. Trudniej ulega
utlenieniu (liście zawierające metyloarbutynę nie czernieją tak, jak liście
zawierające arbutynę).
S a l i c y n a [299] P-glukozyd saligeniny [291]. Występuje w korze wierzb
Salix sp. (Salicaceae), kaliny Yiburnum sp. (Caprifoliaceae) i innych. Ma słabe
działanie przeciwgorączkowe. Obecnie nie jest stosowana.
P o p u 1i n a [300] — również glukozyd saligeniny w połączeniu z kwasem
benzoesowym. Występuje w korze, liściach, pączkach topól Populus sp. (Salica­
ceae). Działa jak salicyna.
S a l i c y l o p o p u l i n a [ 3 0 1 ] — pochodna populiny, której grupa alkoholo­
wa CH2OH jest dodatkowo zestryfikowana kwasem salicylowym. Występuje
w liściach osiki Populus tremula (Salicaceae) w ilości ponad 1%.
S p i r e p o z y d [302] — prymwerozyd aldehydu salicylowego. Występuje
w małych ilościach w kwiatach wiązówki błotnej Filipendula ulmaria (Rosaceae)
FIos Ulmariae, fiołka trójbarwnego Viola tricolor ( Yiolaceae) — Herha Violae
tricoloris.
E c h i n a k o z y d [303] — glikozyd pochodny 3,4-dioksyfenylo-etyloalkoho-
lu. Zawiera w części cukrowej 2 cząsteczki glukozy (jedna związana z kwasem
kawowym) oraz cząsteczkę ramnozy. Występuje w gatunku Echinacea angus-
lifolia (Asteraceae). Ma właściwości pobudzające fagocytozę. Zwiększa wy­
dzielanie kortykosteroidów przez nerki. Stosowany w preparatach wzmagają­
cych odporność przy zakażeniach skórnych i innych (np. preparaty: Esberitox,
Echinacin i in.).
W e r b a s k o z y d [304] — występuje m.in. w liściach babki wąskolistnej
Plant ago lanceolata (Plantaginaceae) około 2%, zielu Yerbena officinalis
( Yerbenaceae) oraz kwiatach niektórych gatunków dziewanny ( Yerbascum sp.),
a także w wielu innych gatunkach z rodziny Scrophulariaceae, Lamiaceae
i innych [Klimek, 1992], Ma właściwości przeciwwirusowe, wpływa m.in. na
niektóre procesy enzymatyczne w mózgu zwierząt.
R u t y n o z y d k w a s u k a w o w e g o [305] — występuje w zielu serdecz-
nika Leonurus cardiaca (Lamiaceae).

Echinakozyd [303] R = p-O-GI

W erbaskozyd [304] R = H

14.5.4
Aldehydofenole
A l d e h y d a n y ż o w y [306] — czyli p-metoksybenzoesowy. Występuje w wie­
lu olejkach eterycznych, m.in. w olejku anyżowym Oleum Anisi. Jest w nich
prawdopodobnie produktem utlenienia anetolu. Ma właściwości fungistatyczne.

I5* 227
 w a n i l i n a [307] — czyli aldehyd metyloprotokatechusowy. Jest silni*
wonną substancją stałą zawartą w postaci glikozydu w owocach wanilii Vanillt
planifolia (Orchidaceae). Stosowana jako środek poprawiający smak. Syntetycz­
nie otrzymywana z eugenolu.
P i p e r o n a l [308] — czyli eter metylenowy aldehydu protokatechusowego,
zwany też heliotropiną. Występuje w olejkach eterycznych kwiatów robinii
akacjowej Robina pseudoacacia (Fabaceae), fiołków Viola sp. ( Yiolaceae).
Stosowany jest w kosmetyce.
CHO CHO
CHO
i 1

A A A
V W ^ A o c Hj
V?

o.
0
OCHj OH

/
i
Aldehyd anyżow y [306] W anilina [307] Piperonal [308]

14.5.5 1
Glikozydy estrów kwasu salicylowego

M o n o t r o p i t o z y d [309] — połączenie glikozydowe salicylanu metylu

z disacharydem prymwerozą [38], Podczas hydrolizy wydziela się salicylan
metylu. Występuje m.in. w korzeniach brzóz, np. Betula lenta (Betulaceae), zielu
Gaulteria procumbens (Ericaceac).
W i o l u t o z y d [310] — inne połączenie glikozydowe salicylanu metylu
z disacharydem wicjanozą (glukoza + arabinoza). Podczas hydrolizy wydziela
się również salicylan metylu. Występuje w fiolkach Viola sp. ( Yiolaceae).

COO CH3 CO O — CHj

a O - G l- K s
prymwerozą
M onotropitozyd [309]
a O - G I-A r

W iolutozyd
wicjanoza
[310]

P r y m u l a w e r o z y d [311] — połączenie glikozydowe estru metylowego

kwasu m-metoksysalicylowego z disacharydem prymwerozą [38], Pod wpływem
enzymu prymwerozydazy oraz w wyniku hydrolizy kwaśnej wydziela się ester
metylowy kwasu w-metoksysalicylowego. Występuje w korzeniach pierwiosnka
Primula sp. (Primulaceae) — Radix Primulae.

CH jO ^ ^ ^ / C O O - C H j

A /A -G I-K s
prymwerozą
Prymulawerozyd £311 ]

228
[1 4 .5 .6 |
Fenolokwasy
Fenolokwasy są to związki mające fenolową grupę hydroksylową i grupę
karboksylową. Największe znaczenie mają fenolokwasy pochodne kwasu ben­
zoesowego i cynamonowego. Szczególnie te drugie są wśród roślin bardzo
rozpowszechnione w postaci wolnej lub depsydów (p. str. 232), a także
w połączeniach glikozyd owych. Nieraz wchodzą w skład cząsteczki antocyjanów
lub flawonów. Ostatnio zwraca się uwagę na te związki, powszechnie wy­
stępujące w roślinach leczniczych, jako na substancje mające wpływ immuno-
stymulujący [Borkowski, 1992,1993]. Szczególne znaczenie w tym zakresie mają
połączenia estrowe i glikozydowe kwasu kawowego, a także depsydy.

B io syn te za k w a su c y n a m o n o w e g o i fe n o lo k w a s ó w

Podstawowym prekursorem dla tej grupy połączeń jest aminokwas fenyloalani-

na, z którego, w wyniku deaminacji, powstaje kwas cynamonowy oraz inne jego
hydroksypochodne o charakterze fenolokwasów.
Niektóre z powstających w ten sposób fenolokwasów odgrywają rolę
prekursorów w biosyntezie kwasu galusowego [314] oraz garbników hydro-
lizujących. Fenolokwasy odgrywają niewątpliwie rolę jako składniki czynne
wielu surowców leczniczych. Niektóre z nich mają właściwości choleretyczne,
przeciwwirusowe, immunotropowe, przeciwzapalne, jako „wymiatacze” wol­
nych rodników nadtlenkowych. Są jednak farmakologicznie mało zbadane.
Ponieważ występują w większości surowców jako związki towarzyszące nieraz
głównym składnikom czynnym, musi być brany pod uwagę ich synergistyczny
wpływ.

OH

Fenyloalanina Kwas cynam onowy Kw as p-kum arowy

C H = C H — COOH

OH

Kwas kaw ow y Kwas ferulowy Kwas synapinow y

Biosynteza kwasu cynam onow ego i fenolokw asów

229
 K w a s s a l i c y l o w y [312] — czyli o-hydroksybenzoesowy. W roślinach
występuje najczęściej w postaci estru metylowego w niektórych olejkach
eterycznych, a także w postaci glikozydowej. Salicylan metylu występuje m.in.
jako jedna z substancji czynnych kwiatów wiązówki Filipendula ulmaria
(Rosaceae) — Flos Ulmariae, korzenia krzyżownicy Polygala senega (Polygala-
ceae), ziela fiolka trójbarwnego Yiola tricolor ( Yiolaceae).
K w a s w e r a t r o w y [313] — czyli 3,4-dimetoksybenzoesowy. Wchodzi
w skład niektórych alkaloidów ciemiężycy Yeratrum sp. (Liliaceae).
K w a s g a l u s o w y [314] — czyli 3,4,5-trihydroksybenzoesowy. Wchodzi
w skład licznych garbników hydrolizujących w postaci glikozydowej, m.in.
w rodzinie Polygonaceae. Ponadto często występuje w roślinach garbnikowych
w postaci wolnej. Ma właściwości przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciw­
zapalne. Hamuje degradację insuliny.
COOH COOH
I
COOH
A A
A ^ A o C H , H O -A ^ A ^ O H

OCHj OH
Kwas salicylow y [312] is weratrowy [313] Kwas galusow y [314]

P o c h o d n e k w a su c y n a m o n o w e g o

K w a s k u m a r y n o w y (czs-ohydroksycynamonowy) oraz kwas o-ku-

marowy (tra«s-o-hydroksycynamonowy) opisano w rozdziale „Kumaryny”
(p. str. 203).
K w a s m e l i l o t o w y [315] — czyli dihydrokumarynowy. Występuje
w postaci estrów, m.in. w zielu nostrzyka (Herba Meliloti).
K w a s p - k u m a r o w y [316] — czyli /z-hydroksycynamonowy. Jest skład­
nikiem wielu surowców roślinnych, m.in. żywicy Aloe z różnych gatunków
aloesów Aloe sp. (Liliaceae).
K w a s f e r u l o w y [317] — czyli hydroksymetoksycynamonowy. Wy­
stępuje w stanie wolnym i w postaci estrów, m.in. w żywicach z rodziny Apiaceae.
Ma właściwości żółciopędne (szczególnie w postaci amidu), ponadto przeciw­
bakteryjne, przeciwgrzybicze, ochronne dla wątroby; hamuje agregację płytek
krwi. W ustroju powstaje z kwasu kawowego.
K w a s k a w o w y [318] — czyli 3,4-dihydroksycynamonowy. Jest niezwykle
rozpowszechniony wśród roślin kwiatowych, szczególnie w postaci depsydu
z kwasem chinowym, czyli kwasu chlorogenowego [324]. Występuje również
(rzadziej) w postaci wolnej. Spotyka się też związany w niektórych flawonoidach.
Ma słabe właściwości bakteriostatyczne, przeciwzapalne, ochronne dla wątroby,
a także immunotropowe [Borkowski, 1992], W ustroju utlenia się i powstaje
kwas ferulowy [317], izoferulowy, cyklolignan, eskuletyna [238], które są
biologicznie aktywne.
K w a s s y n a p i n o w y [319] — czyli 4-hydroksy-3,5-dimetoksycynamono-
wy. W rodzinie Brassicaceae występuje jako synapina, tj. połączenie z choliną.

230
 C H = C H —COOH

OH
Kwas p-kum arow y [316] Kwas ferulow y [317]
(kwas p-hydroksycynam onow y)

C H = C H —COOH C H = C H —C O O H
I

OH
Kwas kaw ow y [318] Kwas synapinow y [319]

Ponadto jest spotykany w innych rodzinach, najczęściej w połączeniach est­

rowych.
K u r k u m i n a [320] — dimeryczna pochodna kwasu ferulowego (diferuilo-
metan) o silnie żółtej barwie — występuje w korzeniach Curcuma longa
(Zingiberaceae). Działa żółciopędnie i przeciwzapalnie. Wchodzi w skład
niektórych preparatów stosowanych w chorobach wątroby i pęcherzyka żół­
ciowego.
Surowiec farmakognostyczny: Rhizoma Curcumae longae.

Kurkumina [320]

H i n o k i o l [321] — związek difenylowy, izolowany z gatunku Magnolia

officinalis [Lo i wsp., 1994], stosowany w Chinach jako lek przeciwarytmiczny,
blokujący kanały Ca2+

231
 1^ 5-7 1
Depsydy
Są to połączenia stanowiące estry 2 lub więcej fenolokwasów. Depsydy mające
w rdzeniu cząsteczki wiązanie eterowe noszą nazwę d e p s y d o n ó w . Depsydy
są rozpowszechnione wśród roślin kwiatowych i porostów (kwasy porostowe).
Szczególnie częstym składnikiem jest kwas chlorogenowy. Niektóre depsydy
wchodzą w skład garbników hydrolizujących. Mają charakter protogarbników.
K w a s m-d i g a l u s o w y [322] — depsyd kwasu galusowego. Powstaje
w wyniku hydrolizy garbników.
K w a s e l a g o w y [323] — didepsyd kwasu galusowego. Również wchodzi
w skład niektórych garbników, zwłaszcza w rodzinie Rosaceae. Ma silne
właściwości hemostatyczne, hipotensyjne, sedatywne i inne.
OH

Kwas /w-digalusowy [322] Kwas elagow y [323]

K w a s c h l o r o g e n o w y [324] — depsyd kwasu kawowego [318] z kwasem

chinowym [145], Izolowany z nasion kawy. Występuje w licznych roślinach
kwiatowych obok swoich izomerów kwasów: izo- i neochlorogenowego. Ma
właściwości żółciopędne. Wykazano również wpływ hamujący na przemiany
kwasu y-aminomasłowego (GABA) w ośrodkowym układzie nerwowym, a także
właściwości immunostymulujące [Skopińska-Różewska, 1992], ponadto właś­
ciwości zmniejszenia stężenia lipidów, wolnych rodników tlenowych, a także
hamowanie uwalniania histaminy.
K w a s r o z m a r y n o w y [325] — depsyd kwasu kawowego i kwasu
a-hydroksydihydrokawowego. Występuje w wielu gatunkach roślin z rodziny
Lamiaceae. Otrzymywany również z hodowli tkankowych Coleussp. (Lamiaceae).
Ma właściwości przeciwzapalne, przeciwwirusowe, antyoksydacyjne.
COOH

Kwas chlorogenow y [324]

K w a s c y k o r i o w y [326] — czyli kwas 2,3-dikawoilochinowy. Występuje

w rodzinie Asteraceae, m.in. w korzeniach podróżnika Cichorium intybus
— Radix Cichorii, liściach sałaty Lactuca sativa. Ma właściwości żółciopędne
i wirusostatyczne.

232
 C y n a r y n a [327] — czyli kwas 1,5-dikawoilochinowy, o stwierdzonym
klinicznie działaniu żółciopędnym oraz zmniejszającym stężenie cholesterolu
i lipidów we krwi [Samochowiec i wsp., 1973]. W badaniach klinicznych
osiągnięto zmniejszenie zawartości cholesterolu całkowitego o 59%, lipidów
o 24% — bez działań niepożądanych. Cynarynę wyizolowano z karczochów
Cynara scolymus (Asteraceae), znanych jako jarzyna, szczególnie we Włoszech.
W obiegu znajdują się preparaty cynaryny (Cynarex, Cynarein) lub też wyciągi
z karczochów.

K w a s c e t r a r o w y [328] — depsydon o bardzo gorzkim smaku. Przed­

stawiciel tzw. kwasów porostowych o działaniu bakteriostatycznym. Występuje
m.in. w gatunku tarczownica islandzka Cetraria islandica.
K w a s l e k a n o r o w y [329] — depsyd porostowy. Stanowi jeden z prekur­
sorów związków fenolowych lakmusu.

F o liu m U vae ursi — Liść m ą czn icy

Rośliną macierzystą jest mącznica lekarska Arctosłaphylos uva ursi (L.) Sprengel
z rodziny Wrzosowatych (Ericaceae).
Mącznica jest małą krzewinką o zimozielonych liściach. Występuje w suchych
borach sosnowych, a także na torfowiskach w północnej Europie (Skan­
dynawia), na Bałkanach, w górskich rejonach Włoch, Hiszpanii i Francji
(Pireneje), Rumunii, na Kaukazie oraz w płn. Azji i Ameryce Pin. W Polsce jest
spotykana jedynie w północnej części niżu, rzadko w rejonach południowych
i w górach. Zasoby naturalne tego gatunku stale się zmniejszają na skutek
intensywnego zbioru. Dlatego też jest on objęty częściową ochroną, a zamiast
liści mącznicy wprowadzono do FP IV surowiec zastępczy o podobnym składzie
chemicznym, tj. liście brusznicy — Folium Vitis ideae.
Podejmowane są próby wprowadzenia tego gatunku do półupraw na
stanowiskach naturalnych [Gawłowska, 1965].

233
 Surowcem według FP IV jest liść mącznicy lekarskiej o oznaczonej zawartości
arbutyny, zebrany późną jesienią. Liście mącznicy są zbierane na naturalnych
stanowiskach późną jesienią za zezwoleniem władz leśnych i suszone na
powietrzu. Główny zbiór odbywa się w północnych województwach Polski.

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- liście krótkoogonkowe, łopatkowate lub odwrotnie jajowate, skórzaste++, do
3 cm długości, około 1 cm szerokości;
- brzeg blaszki liściowej cały, niepodwinięty— szczyt zaokrąglony+, nasada zwęża
się klinowato w ogonek liściowy+;
- blaszka liściowa zielona, spodem jaśniejsza, lekko lśniąca, łamliwa+, unerwienie
silnie rozgałęzione, siateczkowate++ (w odróżnieniu od Folium Vitis idaeae),
owłosienie tylko na młodych liściach (brzeg blaszki);
- zapachu brak, smak gorzki, ściągający+.
b. Mikroskopowe
- liść o budowie bifacjalnej;
- aparaty szparkowe anomocytyczne++ (w liściach Yaccitiium vitis idaea — para-
cytyczne);
- miękisz palisadowy 3-5-warstwowy+; aparaty szparkowe tylko na skórce
dolnej, duże, otoczone 7-9 komórkami przyszparkowymi ++;
- na brzegu liścia i obok większych wiązek pasma zwarcicy oraz pęki włókien
częściowo okrysztalonych;
- szczawian wapnia w postaci jedyńców w niektórych komórkach zwarcicy+;
- włoski bardzo nieliczne, 1-2-komórkowe, tylko na brzegu młodych liści; brak
włosków gruczołowych na spodniej stronie liścia.
c. Chemiczne
- pod wpływem roztworu chlorku żelaza (III) surowiec barwi się na niebies-
kofioletowo (garbniki);
podczas mikrosublimacji z dodatkiem 6 mol/1 roztworu kwasu solnego tworzą się
w temperaturze 120- 140°C iglaste kryształy hydrochinonu;
- po dodaniu roztworu azotanu (V) srebra lub świeżo sporządzonego roztworu
diaminoazotanu srebra barwią się one na czarno (redukcja związków srebra);
- surowiec daje też dodatnią reakcję na flawonoidy.

Składniki

Głównymi składnikami czynnymi są g l i k o z y d y f e n o l o w e : a r b u t y n a

[297] i towarzysząca jej czasem m e t y l o a r b u t y n a [298] w ogólnej ilości
3-12% (FP IV wymaga 6% — oznaczenie metodą kolorymetryczną). Wzajem­
ny stosunek obu tych glikozydów jest zmienny i zależy od pochodzenia surowca.
W polskim surowcu występuje głównie arbutyna oraz jej produkt rozpadu
h y d r o c h i n o n [284], Ponadto występuje ester arbutyny z kwasem galusowym
[314] oraz nowo odkryty glikozyd fenolowy p i c e oz y d (p.n.).
Innymi składnikami o znaczeniu leczniczym są g a r b n i k i h y d r o l i z u -
j ące, głównie penta- i heksa-O-galoilo-D-glukoza, w sumie 6-19% . W wyniku
hydrolizy dają głównie kwas galusowy (około 85%), kwas elagowy (do 4%)
i glukozę. Pewne znaczenie mają występujące w surowcu f l a w o n o i d y

234
 Piceozyd

(11 związków, m.in. izokwercytryna [179], hiperozyd [183], glikozydy mirycety-

ny [190] w sumie 0,8- 1,5%, kwasy: galusowy [314], elagowy [323], chinowy
[145] oraz triterpenowy kwas ursolowy [461] zawarty w ilości 0,4-0,75% i uwaol
(pochodna a-amyryny).
Arbutyna łatwo ulega utlenieniu, tworząc ciemne produkty (czernienie liści).

Właściwości f a rm a ko lo gi c zn e i lecznicze

Zastosowanie

Znane od dawna działanie d e z y n f e k u j ą c e d r o g i m o c z o w e jest

związane z uwalnianiem hydrochinonu lub metylohydrochinonu z odpowied­
nich glikozydów pod wpływem enzymów w organizmie. Hydrochinon jednak
wchodzi w połączenia m.in. z kwasem glukuronowym i musi być uwolniony
z tego połączenia. Odbywa się to tylko przy zasadowym odczynie moczu. Sprzyja
temu również podawanie zasadowych płynów lub wód mineralnych. Działanie
hydrochinonu zaznacza się tylko w zstępujących drogach moczowych. Liść
mącznicy nie wykazuje działania moczopędnego.
W działaniu wyciągów z surowca mają udział również garbniki (jako
adstringentia) i flawonoidy. Surowiec nie jest obojętny, gdyż przy dłuższym
stosowaniu może wywoływać podrażnienie błony śluzowej żołądka, glukozurię
oraz uszkodzenie wątroby. Stosowany jest zwykle w połączeniu z innymi
moczopędnymi surowcami w mieszankach ziołowych. Obecnie coraz częściej jest
zastępowany przez liście brusznicy (Folium Vitis idaeae) o podobnym (nieco
słabszym) działaniu. W świetle ostatnich badań farmakologicznych wartość
lecznicza obu tych surowców jest dyskusyjna, gdyż w celu uzyskania wyraźnego
działania są potrzebne bardzo duże dawki. Wyciąg z surowca wchodzi w skład
krajowego preparatu Urosept.

F o liu m V it is id aeae — Liść b ru s zn icy

Rośliną macierzystą jest borówka brusznica Yaccinium vitis idaea L. z rodziny

Wrzosowatych (Ericaceae).
Jest to niska krzewinka o liściach skórzastych, zimotrwałych, występująca
powszechnie w Polsce w lasach iglastych, szczególnie sosnowych lub świerkowych
na niżu i w górach (nieraz ponad kosówką) na terenach suchszych niż borówka
czernica. Jest niewrażliwa na odczyn gleby. Tworzy nieraz zwarte lany wśród
wrzosowisk. Czerwone jagody są powszechnie zbierane jako produkt spożywczy.

235
 I
Surowcem według FP IV są liście borówki brusznicy o oznaczonej zawartości
arbutyny.
Liście borówki brusznicy zbiera się jesienią, oczyszcza z łodyżek i suszy na
powietrzu. Możliwy jest również zbiór wczesną wiosną, nawet tych liści, które
zimowały pod śniegiem (przy suszeniu zachowują swoją zieloną barwę).

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- liście krótkoogonkowe, skórzaste++, zimozielone, o kształcie odwrotnie jajo­
watym lub eliptycznym, do 3 cm długości, do 1,5 cm szerokości;
- brzeg blaszki liściowej podwinięty*+, bardzo płytko karbowany;
- górna powierzchnia liści ciemnozielona, lśniąca ++, dolna gładka, matowa,
jasnozielona+, zwykle z ciemnymi punktami+;
- zapachu brak, smak gorzki, ściągający.
b. Mikroskopowe
- budowa liści bifacjalna;
- miękisz palisadowy 2-4-rzędowy, przerwany w nerwie++;
- skóra pokryta grubą kutikulą+; aparaty szparkowe paracytyczne na skórce
dolnej+;
- na skórce górnej włoski jednokomórkowe, grubościenne, łukowato wygięte,
występują w pobliżu nerwu i na brzegu blaszki liściowej+;
- na skórce dolnej włoski gruczołowe, maczugowate z wielokomórkowym trzon­
kiem i wielokomórkową główką++;
- w nerwie głównym wiązka obokległa i pęki włókien wzmacniających, włókna
występują też w podwiniętej części blaszki liściowej++;
- w miękiszu gruzły i jedyńce szczawianu wapnia.
c. Chemiczne
- wyciąg wodny z surowca daje z roztworem chlorku żelaza (III) ciemno-
zielononiebieskie zabarwienie (garbniki);
- wyciąg metanolowy daje z waniliną i stężonym kwasem solnym zabarwienie
czerwone (garbniki katechinowe);
- w wyniku mikrosublimacji z dodatkiem 6 mol/1 roztworu kwasu solnego tworzy
się sublimat hydrochinonu, barwiący się z chlorkiem żelaza (III) na niebiesko.

Składniki

Głównym składnikiem czynnym jest g l i k o z y d f e n o l o w y — a r b u t y n a

[297], w ilości 5 -7 % (FP IV wymaga 4%), ponadto z tej grupy związków
surowiec zawiera: p i r o z y d , czyli 6-acetyloarbutynę, i k a w o i l o a r b u t y -
n ę, stanowiącą połączenie arbutyny z kwasem kawowym. Zwykle występują też:
produkt hydrolizy arbutyny — h y d r o c h i n o n [284] (do 1%) oraz małe ilości
glikozydu fenolowego — salidrozydu (około 0,015%) i ślady gencjobiozydu
4-hydroksyfenolu.

Spośród flawonoidów występują: hiperozyd [183] oraz glikozydy kwercetyny [178]

i mirycetyny [190]. Garbniki katechniowe są zawarte w ilości około 10%. Składnikiem
triterpenowymjest kwas ursolowy [461], Badania surowca krajowego: Kamińska (1966),
Walewska, Wyrzykowska (1967).

236
Właściwości f a r m a k o l og i c zn e i lecznicze

Zastosowanie

Surowiec jest stosowany zamiast liści mącznicy (Folium Uvae wsi), ze względu na
zmniejszenie się możliwości zbioru tego surowca. Służy jako d e s i n f i c i e n s
d r ó g m o c z o w y c h . Z arbutyny uwalnia się hydrochinon, działający dezyn-
fekująco na drogi moczowe — odbywa się to jednak tylko przy zasadowym
odczynie moczu. Występujące w surowcu g a r b n i k i wykazują działanie
ś c i ą g a j ą c e . Stosowane są one w postaci preparatu przeciwbiegunkowego
(Idalbina).

Inne s u r o w c e a rb u ty n o w e :

Li ście gr us zy (Pyrus communis, Rosaceae) — zawierają 2 - 4% arbutyny (młode!).

Li ście b a d a n u (Bergenia crassifolia, Saxifragaceae) — zawierają 12-20%
arbutyny i około 20% garbników [Górecki 1988].
Kwi at wr z os u (Calluna \ulgaris, Ericaceae) — zawiera 0,5-1 % arbutyny.

C o rte x S a lic is — K ora w ie rz b y

Surowcem jest kora 2-3-letnich gałązek wierzb, głównie wierzby purpurowej Salix
purpurea L. z rodziny Wierzbowatych (Salicaceae), zbierana ze stanu naturalnego na
wiosnę.
Kora wierzby obfituje w gl i koz ydy f enol owe — zawartość do 10%. Główne
glikozydy to: sa 1i cyna [299] 0,1 -2% i pokrewna s a l i k o r t y n a — o charakterze
glikozydoestru. Ponadto występuje p o p u 1i n a [300], f r a g i 1i n a, czyli 6-O-acetylosa-
licyna, g r a n d y d e n t a t y n a , czyli 2-O-cynamylosalicyna, s al i r epozyd, gar b­
niki (8-20%), gl i koz ydy f l awonowe, głównie i z o s a l i p u r p o z y d [215],
i fenolokwasy.
Ze względu na zawartość pochodnych kwasu salicylowego kora wierzby ma za­
stosowanie w mieszankach ziołowych jako p o mo c n i c z n y lek p r z e c i wr e u ma ­
tyczny. Ostatnio jest rzadziej stosowana. Wchodzi m.in. w skład preparatu'Reumo-
gran.

Flo s U lm a ria e — K w ia t w ią z ó w k i
Syn.: F/os Spireae. Tawuła

Rośliną macierzystą jest wiązówka błotna Filipendulci ulmaria (L.) Maxim z rodziny
Różowatych (Rosaceae). Jest to gatunek pospolity w Polsce, występujący na wilgotnych
łąkach.
Surowiec zawiera gl i koz ydy fenolowe: s pi r e ozyd [302] do 1,2%, mono-
t r o p i t o z y d [309] i i zosal i cynę, ol ej ek e t e r yc z ny (około 0,2%) z waniliną
[307], aldehydem salicylowym, salicylanem metylu, heliotropiną [308] — o przyjemnym
zapachu, f l awonoi dy: hiperozyd [183], awikularynę [181], ponadto 10-15% garb­
ników.

237
 Kwiat wiązówki wykazuje pewne właściwości napotne i ściągające. Zawartość
pochodnych kwasu salicylowego jest mała i nie ma istotnego znaczenia leczniczego. Na
podstawie badań doświadczalnych stwierdzono, że alkoholowy wyciąg kwiatów wiązów­
ki wykazuje depresyjny wpływ na ośrodkowy układ nerwowy. Kwiat wiązówki wchodzi
w skład niektórych mieszanek ziołowych (Reumosan, Pyrosan) oraz preparatu Reu-
m.ogran.

P ix liq u id a — D z ie g ie ć s o s n o w y

Surowiec jest otrzymywany przez suchą destylację drewna sosny zwyczajnej Pinus
syhestris L. (Pinaceae). Stanowi ciągliwą, brunatnoczarną ciecz o silnym charakterystycz­
nym zapachu, prawie nierozpuszczalną w wodzie, a rozpuszczalną w rozpuszczalnikach
organicznych.
Zawiera liczne zwi ązki fenol owe, m.in. gwa j a kol [283], pi r oka t e c hol ,
krezol, węglowodory aromatyczne, kwasy żywiczne. Ma właściwości silnie dezyn­
fekujące, bakteriobójcze. Dziegieć sosnowy jest stosowany niekiedy zewnętrznie w maś­
ciach i płynach w przypadku zakażeń skórnych.

O leu m B e tu la e — D z ie g ie ć b rz o z o w y
Syn.: Oleum Rusci

Dziegieć brzozowy jest ciągliwą, brunatnoczarną cieczą, otrzymywaną przez suchą

destylację drewna brzóz Betula verrucosa L. i Betula pubescens L. (Betulaceae).
Zawiera liczne zwi ązki fenol owe, m.in. fenol [272], g wa j a kol [283],
p i r o k a t e c h o l [288]. Czasem jest stosowany jako środek bakteriobójczy (desinficiens)
skórny.

I 14-6 l
Garbniki
Ze względu na swą coraz lepiej poznaną budowę polifenolową garbniki są
omawiane w grupie związków fenolowych.
Garbniki są od dawna znanymi substancjami roślinnymi o złożonym składzie
chemicznym, mającymi zdolność „garbowania” surowej skóry na trwałą skórę
przemysłową. Ich nazwa, użyta jeszcze pod koniec XVIII wieku przez francu­
skiego chemika Prousta, utrzymała się w zasadzie do dzisiejszych czasów.
W nowoczesnym ujęciu garbniki określa się jako bezazotowe substancje
naturalne o dużej masie cząsteczkowej (500-3000), rozpuszczalnew odzie,
zawierające liczne grupy hydroksylowe, mające charakter polifenoli i właściwo­
ści tworzenia trwałych połączeń z białkami i innymi makrocząsteczkami. Jest to
grupa heterogenna, obejmująca związki o różnej budowie.
Liczne związki polifenolowe o mniejszej masie cząsteczkowej (np. depsydy),
mają tylko częściowo zdolność strącania białek, gdyż ze względu na zbyt małą
cząsteczkę są adsorbowne przez białka, związki o dużej cząsteczce natomiast nie
są^zdolne wejść między włókna kolagenu skóry.

238
 Pod względem budowy chemicznej można podzielić garbniki na dwie grupy:
1) g a r b n i k i h y d r o 1i z u j ą c e / - ? ' •
2) g a r b n i k i s k o n d e n s o w a n e (nie hydrolizujące).
Dla grupy pierwszej, mającej charakter estrowy, przyjęła się nazwa g a 1o t a-
n i n y (połączenia estrowe kwasu galusowego i jego pochodnych) lub e l a g o -
t a n i n y (połączenia estrowe kwasu elagowego), dla grupy drugiej — nazwa
s k o n d e n s o w a n e p r o a n t o c y j a n i d y n y — jako produktów konden­
sacji katechin, pochodnych flawan-3-olu.
Garbniki hydrolizujące w wyniku hydrolizy dają cukier oraz odpowiedni
fenolokwas.
i G a l o t a n i n y w wyniku hydrolizy uwalniają następujące kwasy: kwas
galusowy [314], kwas m-digalusowy, stanowiący didepsyd kwasu galusowego,
oraz kwas heksahydroksydifenowy, w którym występuje połączenie typu C -C .
Kwas ten przez utratę cząsteczki wody przechodzi w kwas elagowy [323],
Liczba cząsteczek kwasu estryfikującego grupy hydroksylowe glukozy lub
innego cukru może być różna. Często występuje 5 lub 6 cząsteczek tego kwasu,
np. w taninie (Tanninum), określa" się je wtedy jako pentagaloiloglukozę lub
heksagaloiloglukozę itd. Często są mieszaniną kilku związków.

E l a g o t a n i n y stanowią dużą grupę hydrolizujących garbników: są znacz­

nie bardziej rozpowszechnione niż galotaniny. Ostatnio izolowano i ustalono
strukturę licznycl) ^lągotanin z surowców garbnikowych, m.in. kory dębu
Cortex Quercus, który pięciornika Rhizoma Tormentillae. Mają one przeważnie
charakter di- lub oligomerów.
W wyniku hydrolizy elagotanin otrzymuje się zazwyczaj kwas elagowy,
dehydrodigalusowy lub dilakton kwasu waloneainowego.

COOH COOH

Kwas dehydrodigalusowy Dilakton kwasu waloneainowego

239
 Podstawową strukturą garbników skondensowanych nie hydrolizujących jest
cząsteczka k a t e c h i n y lub b a r d z i e j p r a w i d ł o w o : k a t ec h o 1u, czyli
hydroksyflawanolu-3 [330],

(+ )-K a t e c h i n a, inaczej (+ )-3-cyjanidol, została wprowadzona do lecznic­

twa jako lek wpływający na regenerację tkanek wątroby w przypadku uszkodze­
nia infekcyjnego lub intoksykacji (preparat Catergen).
3 - R u t y n o z y d ( + ) - k a t e c h i n y został wprowadzony do lecznictwa jako
lek oftalmologiczny, stosowany podobnie jak antocyjanozydy w ograniczeniach
wzroku wskutek uszkodzeń siatkówki.
Katechina ma 2 węgle asymetryczne (C*), wobec czego są możliwe 4 izomery
optyczne: (-l-)-katechina, ( —)-katechina, (-f)-epikatechina i ( —)-epikatechina
oraz racematy: (±)-katechina i (±)-epikatechina.
( —) - E p i k a t e c h i n a [331] wykazuje działanie przeciwzapalne i hipoglike-
miczne.
Drugim podstawowym szkieletem tych garbników może być struktura
l e u k o a n t o c y j a n i d y n y [332] — produktu utlenienia katechiny (hydro-
ksyflawandiol-3,4).
Ponadto oligomeryczne procjanidyny występują w wielu produktach spożyw­
czych, takich jak kakao, herbata, wino, jabłka i in.

(— )-Epikatechina [331] Leukoantocyjanidyna [332]

Luekoantocjanidyny przez utlenienie mogą dawać antocyjany (p. str. 194)

bądź garbniki.
Zarówno katechiny, jak i leukoantocyjanidyny nie są garbnikami. Są to
bezbarwne krystaliczne substancje, nie mające zdolności wiązania białka.
Ostatnio izolowano i poznano liczne dimeryczne i oligomeryczne katechiny oraz
leukoantocyjanidyny. Do tego typu związków należy biologicznie czynna
procyjanidyna, występująca w owocach i kwiatostanach głogu (p. str. 171).
Według ostatnich badań proces polimeryzacji jest procesem spontanicznym,
stymulowanym przez enzymy, i przebiega szybciej w środowisku kwaśnym.
Prowadzi on do wytworzenia garbników skondensowanych, tj. polimerów
o masie cząsteczkowej powyżej 3000. Dalsza polimeryzacja, która zachodzi

240
po dłuższym czasie, prowadzi do powstania czerwono zabarwionych i nieroz­
puszczalnych w wodzie f l o b a f e n ó w , nie mających właściwości garbujących.
Zjawisko wytwarzania się flobafenów jest często obserwowane przy przecho­
wywaniu roślinnych surowców garbnikowych.
Znane są również garbniki o złożonej budowie, dające w wyniku hydrolizy
kwas galusowy i katechinę lub epikatechinę. Występują one np. w liściach
herbaty (Thea sinensis).

B iog en e za

Biogeneza garbników wiąże się z ich charakterem chemicznym. Podstawowy

składnik garbników hydrolizujących — kwas galusowy —jest jednym z produk­
tów metabolizmu cukrów (glukozy), podobnie jak kwas chinowy i szikimowy.
Jest on bardzo często spotykany wśród roślin. W procesie glikozydacji tworzy on
galotaniny, a w procesie kondensacji — kwas elagowy i elagotaniny.
Biosynteza garbników skondensowanych wiąże się z biosyntezą katechin,
zbliżonych charakterem do flawonoidów i innych pochodnych fenylopropanu.
Prowadzi do nich droga biogenetyczna poprzez kwas szikimowy, aromatyzację
pierścienia benzenowego z jednostek malonowych (p. str. 51). Bezpośrednim
prekursorem garbników skondensowanych są leukoantocyjanidyny.

W ła ś c iw o ś c i fiz y k o c h e m ic z n e

Garbniki są związkami stałymi, bezpostaciowymi, rozpuszczalnymi w wodzie,

zazwyczaj w alkoholu i acetonie, słabo rozpuszczalnymi w eterze i chloroformie,
o słabo kwaśnym odczynie i ściągającym smaku.
Jako ogólne właściwości można wymienić tworzenie osadów z solami metali
ciężkich, właściwość strącania białka, m.in. żelatyny, wiązania się z tzw.
proszkiem skórzanym, zdolność aglutynacji czerwonych krwinek. Te właściwo­
ści są wykorzystywane m.in. do ilościowego oznaczania garbników. Spośród
wielu opisanych metod oznaczania zawartości garbników żadna nie jest w pełni
zadowalająca. Metody miareczkowo-wagowe, jak np. metoda FP IV, dają
wyniki obrazujące zawartość garbników właściwych, ale też i innych związków
fenolowych o charakterze protogarbników.
FP V przewiduje dla oznaczenia zawartości garbników metodę z proszkiem
skórzanym, która jest przyjęta w wielu farmakopeach. Wykazuje ona zdolność
garbującą garbników.
Ogólną reakcję barwną garbników jest tworzenie ciemnoniebiesko lub zielono
zabarwionych strątów z solami Fe3+. Może być ona zastosowana w badaniach
mikroskopowych surowców garbnikowych.
Garbniki hydrolizujące od skondensowanych odróżnia zdolność ©d hydrolizy
pod wpływem kwasów, zasad lub enzymu tannazy, otrzymanej m.in. ze
Sterigmatocytis nigra Van Thiegem.
Do usunięcia garbników z wyciągów wodnych lub alkoholowych stosuje się
często strącanie ich za pomocą wodnych roztworów octanu ołowiu (II) (np. przy
izolowaniu glikozydów).

16 Farmakognozija 241
R o z p o w s z e c h n ie n ie w ś w ie c ie ro ślin n y m

Garbniki są bardzo rozpowszechnione jako składniki soku komórkowego wielu

gatunków roślin, szczególnie roślin nasiennych z klasy Dwuliściennych oraz
Nagozalążkowych. W roślinach zarodnikowych oraz z klasy Jednoliściennych
występują stosunkowo rzadko.
Spośród Dwuliściennych obfitością garbników odznaczają się rodziny:
Fagaceae, Salicaeae, Polygonaceae, Fabaceae, Rosaceae, Anacardiaceae, Erica-
ceae, Geraniaceae, garbniki natomiast są rzadko spotykane lub nie występują
wcale m.in. w rodzinach: Caryophyllaceae, Papaveraceae, Brassicaceae, Primula-
ceae.
Garbniki nagromadzają się często w korach (np. dębów, wierzb, świerków),
a także w korzeniach i kłączach, np. rdestu wężownika Polygonum bistorta
(Polygonaceae), pięciornika kurzego ziela Potentilla erecta (Rosaceae), rzewienia
Rheum sp. (Polygonaceae), a także w liściach, np. krzewinek z rodziny Ericaceae
( Vaccinium sp., Arctostaphylos uva ursi), czasem występują obok olejków
eterycznych, np. w liściach szałwii Folium Salviae.

W ła ś c iw o ś c i fa rm a k o lo g ic z n e i le cz n ic z e

Ogólną właściwością garbników jest d z i a ł a n i e ś c i ą g a j ą c e (adstringen-

tia), k o a g u l u j ą c e b i a ł k o . Na powierzchni błon śluzowych wytwarza się
rodzaj ochronnej powłoki skoagulowanego białka. Stąd wynikają właściwości
przeciwzapalne i zastosowanie zewnętrzne w stanach zapalnych błon śluzowych
skóry, obrzmieniach, drobnych krwawieniach.
W zastosowaniu wewnętrznym właściwości te są wykorzystywane w biegun­
kach (antidiarrhoica). Pod tym względem garbniki skondensowane są bardziej
wartościowe niż hydrolizujące, gdyż te ostatnie są rozkładane w przewodzie
pokarmowym do nieczynnych połączeń, a także wykazują niekiedy (np. tanina)
działanie hepatotoksyczne.
G a l o t a n i n y występujące często w surowcach garbnikowych mają ogólną
właściwość koagulowania białka. Wykazują też, oprócz działania ściągającego,
działanie p r z e c i w z a p a l n e . Surowce zawierające galotaniny są stosowane
głównie zewnętrznie, szczególnie w stanach zapalnych jamy ustnej, hemo­
roidach.
E l a g o t a n i n y wykazują interesujące właściwości biologiczne, gdyż m.in.
uwalniający się w wyniku hydrolizy kwas elagowy ma wyraźne działanie
p r z e c i w k a n c e r o g e n n e . Ponadto, poza właściwościami ściągającymi,
stwierdzono ich aktywność inhibującą HIV, peroksydację lipidów, zdolność
„wymiatania” wolnych rodników, co rzuca nowe światło na tę grupę garbników.
Właściwości te są również wykazywane, choć w nieco mniejszym stopniu,
przez inne typy garbników.
Zewnętrznie są stosowane zarówno izolowane garbniki, np. tanina, jak
i surowce garbnikowe w postaci okładów, płukanek, kąpieli w stanach zapalnych
jamy ustnej, hemoroidach, oparzeniach, odmrożeniach. Wewnętrznie są używa­
ne połączenia garbników z białkami, np. białczan taniny (Tanninum albumina-
tum), które uwalniają garbnik, nie drażniąc błony śluzowej żołądka.

242
 Garbniki stanowią również odtrutkę na alkaloidy, tworząc z nimi połączenia
kompleksowe.
Zawartość znacznej ilości garbników zarówno hydrolizujących, jak i skon­
densowanych w tkankach roślinnych i w sporządzonych z nich wyciągach może
niekorzystnie wpływać na niektóre aktywności biologiczne, m.in. na skutek
tworzenia kompleksów z solami wapnia, wpływ hipotensyjny i relaksujący
mięśnie gładkie i in. Dlatego stosowane są metody usuwania garbników
z wyciągów roślinnych w celu uzyskania pożądanych efektów.

Z n aczen ie fa rm a k o lo g ic z n e

Garbniki stanowią związki czynne licznych surowców farmakognostycznych,

a mianowicie:
Cortex Quercus — kora dębu
Rhizoma Tormenlillae — kłącze pięciornika
Galla — dębianka
Rhizoma Bistortae kłącze wężownika
Fructus Myrtilli — owoc borówki czernicy
Folium Ruhi fruticosi — liść jeżyny
Częściowo również (jako substancje towarzyszące głównym składnikom
czynnym):
Folium Uvae ursi — liść mącznicy (p. str. 233)
Folium Vitis idaeae — liść brusznicy (p. str. 235)
Folium Salviae — liść szałwii (p. str. 556)
Radix Rhei — korzeń rzewienia (p. str. 269).
Ponadto jako surowce garbnikowe znane są:
Herha Agrimoniae - ziele rzepiku
Folium Fragariae — liść poziomki
Herba Anserinae — ziele pięciornika gęsiego
Folium Myrtilli — liść borówki czernicy
Folium Juglandis — liść orzecha włoskiego
Radix Ratanhiae — korzeń ratanii
Folium Hammamelidis liść oczaru wirginijskiego
częściowo również:
Cortex Salicis — kora wierzby (p. str. 237)
Herba Marrubii — ziele szanty (p. str. 308)
Folium Theae — liść herbaty (p. str. 475)
Folium Rosmarini — liść rozmarynu (p. str. 580)
W stanie czystym stosowana jest t a n i n a (Tanninum) oraz jej połączenie
z białkiem Tanninum albuminatum, a także preparaty, np. Idalbina.

16* 243
C o rte x Q u e rcu s — K ora dębu

Surowca dostarczają 2 gatunki dębu: dąb szypułkowy Quercus robur L. (Quercus

pedunculata Rhr.) i dąb bezszypułkowy Quercus sessitis Ehrh. (Quercus sessili-
flora Salisbury) z rodziny Bukowatych (Fagaceae).
Wymienione gatunki dębu są rozpowszechnione w strefie umiarkowanej
w Europie, Ameryce Północnej. W Polsce również rosną powszechnie, tworząc
nieraz zwarte lasy, tj. dąbrowy (zwłaszcza Quercus robur), na niżu i w górach do
wysokości 700 m n.p.m. Dąb bezszypułkowy jest nieco rzadszy, szczególnie
w górach. Poza tym dęby są często sadzone.
Surowcem farmakopealnym może być kora obu wymienionych gatunków
dębu, o oznaczonej zawartości garbników. Kora dębu jest zbierana na wiosnę
przed rozwojem liści przy okazji wyrębów, trzebieży i prześwietlania młodych
lasów, z gałęzi o grubości do 4 cm, mających z zewnątrz lśniącą korę. Suszenie
odbywa się w temperaturze do 35°C, w cieniu.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
- kora w postaci rynienek lub rurek, do 3 mm grubości, z zewnątrz srebrzys-
toszara++, gładka, czasem porośnięta glonami, widoczne jaśniejsze przetchlinki
poprzeczne++;
- strona wewnętrzna kory podłużnie prążkowana, brunatna+;
- przełam w części wewnętrznej włóknisty+;
- zapach słaby, smak silnie ściągający,+;
b. Mikroskopowe
- kora pokryta warstwą korka, w starszych gałązkach korek głębinowy;
- feloderma grubościenna, miękisz kory pierwotnej cienkościenny; w felodermie
i miękiszu niekiedy chlorofil;
- liczne gruzły szczawianu wapnia w miękiszu kory pierwotnej+, także drobne
ziarna skrobi+;
- na granicy kory pierwotnej i wtórnej — pierścień mechaniczny ++ zbudowany ze
sklereid i włókien łykowych, obok włókien łykowych włókna „okrysztalone”;
- w korze wtórnej wydłużone, faliste, jednorzędowe promienie rdzeniowe wśród
miękiszu; między promieniami grupy włókien łykowych i włókna „okrysz­
talone”.
c. Chemiczne
- surowiec daje dodatnią reakcję z chlorkiem żelaza (III) na obecność garbników
— powstaje granatowe zabarwienie, a z wodnymi wyciągami — osad;
- z waniliną i stężonym kwasem solnym powstaje zabarwienie czerwone (elagota-
niny).

Uwaga: Kora zebrana ze starych gałęzi odznacza się dużą zawartością korka.

Składniki

Istotnymi składnikami czynnymi są g a r b n i k i s k o n d e n s o w a n e , zawarte

w korze w ilości 12-16% (FP IV wymaga 9% — oznaczenie metodą
miareczkowo-wagową). Dokładna budowa garbników nie jest w pełni poznana.

244
 W korze stwierdzono obecność djmerów i trimerów katechiny o cząsteczce
złożonej z 2 lub 3 różnych izomerów katechiny lub katechiny i galokatechiny
[Gstirner, 1973],
Ostatnio izolowano i ustalono strukturę kilku e l a g o t a n i n oraz p r o t o -
a n t o c y j a n i d y n (także w liściach): katalginy, weskolaginy i pedmolaginy,
a także pentagaloiloglukozę.
W starszych lub dłużej składowanych korach tworzą się nieczynne i nieroz­
puszczalne w wodzie flobafeny. Zawartość garbników w dużym stopniu zależy
od czasu zbioru, wieku gałązek.

Kora zawiera ponadto wolne kwasy: elagowy [323], galusowy [314], katechinę [330]
oraz małe ilości związków tri terpenowych frydeliny [457] [Wrzeciono, 1962, 1963],
sitosterol [495] i inne, bez większego znaczenia.

Właściwości fa rma k ol og ic zn e i lecznicze

Zastosowanie

Kora dębu jest typowym surowcem garbnikowym znanym jako środek ś c i ą ­

g a j ą c y (adstringens). Stosowana jest tylko zewnętrznie, w postaci odwarów do
kąpieli i płukań. Działanie zależy od zawartości garbników 10-20% rozpusz­
czalnych w wodzie.
Zastosowanie w chorobach skóry, odmrożeniach, hemoroidach, nadmiernej
potliwości. Surowiec nie wykazuje działania alergizującego.

R h izo m a T o rm e n tilla e — K łą cze p ię c io rn ik a

Syn.: Kłącze kurzego ziela

Rośliną macierzystą jest pięciornik, kurze ziele PotentUla erecta (L.) Hampe
(Potentilla tormentilla Necker) z rodziny Różowatych (Rosaceae).
Pięciornik kurze ziele jest wieloletnią rośliną zielną rozpowszechnioną
w północnej i środkowej Europie i północnej Azji. W Polsce występuje
powszechnie na łąkach, polanach leśnych, w lasach, na niżu i w górach.
Surowcem farmakopealnym jest kłącze pięciornika kurzego ziela zebrane
jesienią lub wczesną wiosną, o oznaczonej zawartości garbników. Zbiór surowca
następuje ze stanu naturalnego. Suszenie w temp. do 40°C.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
- kłącze walcowate, zwykle z rozgałęzieniami, do 10 cm długości, o 2-3 mm
grubości, barwy ciemnobrunatnej+, pozbawione korzeni;
- przełam czerwonobrunatny++ (bardzo trudno łamliwy), włóknisty;
- zapachu brak, smak silnie ściągający++.
b. Mikroskopowe
- korek ciemnobrunatny, tworzy zewnętrzną tkankę;
- wąska kora oddzielona od drewna niewyraźną miazgą;

245
________
 - wiązki naczyniowe z towarzyszącymi włóknami drzewnymi żółte, tworzą
pierścień; w centrum przekroju poprzecznego — rdzeń+;
- w komórkach rdzenia drobnoziarnista skrobia, garbniki i gruzły szczawianu
wapnia++.
c. Chemiczne
- surowiec barwi się roztworem chlorku żelaza (III) na kolor zielonkawoczarny,
z waniliną i stężonym kwasem solnym — na czerwono.

Składniki

Kłącze pięciornika jest typowym s u r o w c e m g a r b n i k o w y m . Zawartość

garbników wynosi 12-22%. FP IV wymaga 15% (oznaczenie miareczko-
wo-wagowe).
W skład zespołu garbników wchodzą głównie p r o c y j a n i d y n y i g a r b ­
n i k i s k o n d e n s o w a n e pochodne £ + ) k a t e c h i n y [330] łatwo przecho­
dzące we flobafeny, ponadto około 2% g a r b n i k ó w h y d r o l i ż u j ą c y c h
— e l a g o t a n i n — oraz dimer elagotaniny a g r i m o n i n a . Izolowano
również d i m e r y oraz t r i m e r ( + ) i ( —j k a t e c h i n y .

Ponadto w surowcu występuje wolny kwas el agowy [323], triterpenowy kwas

c hi nowo wy [468] oraz gl i kozyd t o r me n t o z y d i jego 2 izomery, stanowiące
pochodne kwasu tormentilowego (p.n.) z 2 cząsteczkami glukozy przyłączonymi do grupy
karboksylowej [Strzelecka i wsp., 1992, 1995], a więc związek o charakterze pseudo-
saponiny.
Inne składniki mają charakter obojętny.

Kw as tormentilowy
izomery:

_El__R2__Bg_B 4

I OH H CH3 H glukozyd - tormentozyd

II H OH CH3 H
III OH H H CHj

Właściwości f a r m a ko l o g ic zn e i lecznicze
Zastosowanie
Surowiec ma podobne znaczenie jak inne surowce garbnikowe — jako
a d s t r i n g e n s i a n t i d i a r r h o i c u m . Stosowany jest wewnętrznie i, częś-

246
ciej, zewnętrznie w płukankach i kąpielach ściągających, a także w postaci maści
(Tormentiol) i czopków (Hemorol). Izolowana ostatnio wielkocząsteczkowa
agrimonina ma silne właściwości ściągające oraz słabe właściwości przeciwaler-
gićzne i immunostymulujące.

G a lla — D ębianka
Syn.: Galas dębow y

Dębianka, czyli galas dębowy, jest naroślą na pędzie dębów, głównie Quercus
lusitanica Lamarck (Quercus infectoria 01iv.) z rodziny Bukowatych (Fagaceae),
powstałą w wyniku nakłucia przez samicę galasownika Andricus sp. (Cynipidae)
i złożenia przez nią jaj oraz bujania naruszonej tkanki merystematycznej.
Dojrzałe owady opuszczają narośl po około 6 miesiącach.
Dąb Quercus infectoria występuje w rejonie Morza Śródziemnego oraz na
Bałkanach. Surowcem według FP IV są galasy zebrane przed całkowitym
rozwojem owadów, zawierające ponad 50% garbników. Galasy dębowe są
zbierane głównie w Turcji i Syrii. Szczególnie znane są galasy tureckie,
pochodzące z Aleppo, o dużej zawartości garbników.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- kuliste narosła o średnicy do 2,5 cm+++, o barwie zielonawoszarej (młodsze) lub
żółtawej (starsze); w starszych galasach widoczny otwór, którym wyszedł owad;
- w przekroju widoczna komora+++ o około 7 mm szerokości, z białawą tkanką
odżywczą oraz zewnętrzną, ciemniejszą warstwą garbnikową+++, u starszych
dębianek komora jest pusta;
- zapachu brak, smak silnie ściągający++.
b. Mikroskopowe
- na powierzchni zwykle skórka bez włosków;
- pod skórką warstwa garbnikowa zbudowana z wielościennych wydłużonych
komórek miękiszowych z brunatnymi grudkami garbników+++, ziarnami
skrobi i kryształami (jedynce, gruzły) szczawianu wapnia;
- następna warstwa wzmacniająca zbudowana ze sklereid;
- wnętrze komory wypełnione tkanką cienkościenną z ziarnami skrobi o średnicy
15-20 pm, kroplami tłuszczu oraz garbnikami++.
c. Chemiczne
- roztwór chlorku żelaza (III) barwi preparaty z dębianek na kolor granatowy
(garbniki)++.

Składniki

Galasy dębowe są typowym s u r o w c e m g a r b n i k o w y m . Zawartość

garbników wynosi 40 -7 5 %. FP IV wymaga co najmniej 50% (oznaczenie
miareczkowo-wagowe). Są to garbniki hydrolizujące, określane ogólnie jako
g a l o t a n i n y , stanowią mieszaninę estrów kwasu galusowego i glukozy
(głównie heksa- lub heptagaloiloglukoza).

247
 Galotanina pochodząca z galasów tureckich ma wolną grupę hydroksylową
w pozycji 2, natomiast w pozycji 6 resztę kwasu w-trigalusowego. Poza tym
występuje wolny kwas galusowy [314] w ilości około 3% i elagowy_[323] — około
2%. Obojętnym składnikiem jest m.in. skrobia.

Właściwości f a rm a ko lo g ic zn e i lecznicze

Zastosowanie

Surowiec ma właściwości s i l n i e ś c i ą g a j ą c e (adstringens) ze względu na

dużą zawartość garbników i jest czasem stosowany w postaci nalewki Tinctura
Gallarum. Ponadto służy do otrzymywania taniny.

R h izo m a B is to rta e — K łą cze w ę ż o w n ik a

Rośliną macierzystą jest rdest wężownik (Polygonum bistorta L.) z rodziny

Rdestowatych (Polygonaceae).
Jest to wieloletnia roślina zielna rozpowszechniona w Europie, Azji i Amery­
ce. W Polsce występuje bardzo często — na wilgotnych łąkach, polanach — na
całym obszarze.
Surowcem według FP IV jest kłącze wężownika o oznaczonej zawartości
garbników. Zbiór kłączy następuje ze stanu naturalnego na wiosnę lub na jesieni.
Suszenie odbywa się w przewiewnym zacienionym pomieszczeniu lub suszarni,
w temperaturze do 40°C.

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- kłącze o nieregularnych kształtach, walcowate, często wygięte, do 2 cm grubości;
- na powierzchni kłącza ślady po liściach i korzeniach;
- przełam ziarnisty, brunatnoróżowy++ (kłącze trudno łamliwe);
- zapachu brak, smak silnie ściągający++.
b. Mikroskopowe
- kłącze wykazuje budowę wtórną, z zewnątrz jest okryte korkiem i martwicą
korkową;
- wiązki przewodzące otwarte, ułożone wieńcowo i poprzedzielane promieniami
rdzeniowymi, 2 - 8-komórkowymi w przekroju;
- rdzeń miękiszowy oraz miękisz korowy zawierają skrobię i duże gruzły
szczawianu wapnia++;
- w pobliżu wiązek liczne komórki garbnikowe, barwiące sę roztworem chlorku
żelaza (III) na ciemnoniebiesko+.
c. Chemiczne
- roztwór waniliny w stężonym kwasie solnym barwi treść licznych komórek na
czerwono.

248
Składniki

Kłącze wężownika jest typowym s u r o w c e m g a r b n i k o w y m . Zawartość

garbników wynosi do 25%. FP IV wymaga 15% (oznaczenie metodą miarecz-
kowo-wagową).
W zespole garbników występują zarówno g a r b n i k i h y d r o l i z u j ą c e ,
m.in. 5-galoiloglukoza, 3,6-digaloiloglukoza, jak i nie hydrolizujące g a r b n i k i
k a t e c h i n o w e . Ponadto występują wolne k w a s y e l a g o w y [323] i g a­
l u s o w y [314],

Właściwości f a r m a k o l o g i c zn e i lecznicze

Zastosowanie

Kłącze wężownika jest surowcem o d z i a ł a n i u ś c i ą g a j ą c y m (adstrin-

gens). Stosowane jest stosunkowo rzadko, np. w krwawieniach, biegunce oraz
zewnętrznie w stanach zapalnych jamy ustnej (płukania). Krajowy surowiec był
opracowany przez Zielińską (1952, 1953, 1954) i Borkowskiego i wsp. (1956).

F ru c tu s M y r t ilii — O w o c b o r ó w k i c z e rn ic y
Syn.: Czarne jagody

Rośliną macierzystą jest borówka czernica ( Yaccinium myrtillus L.) z rodziny

Wrzosowatych (Ericaceae).
Jest to krzewinka powszechnie występująca w środkowej i północnej Europie.
W Polsce jest bardzo rozpowszechniona w borach sosnowych i świerkowych, aż
do wysokości 1800 m n.p.m., tworząc poszycie leśne na glebach wilgotnych
i kwaśnych.
Surowcem według FP IV są dojrzale owoce borówki czernicy.
Owoce borówki czernicy są masowo zbierane na terenach leśnych, głównie do
celów spożywczych oraz na eksport. Do zbioru są używane specjalne grzebienie.
Do celów farmaceutycznych owoce są suszone w suszarniach, w temperaturze
około 60°C.

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- surowiec stanowią suszone jagody o barwie niemal czarnej+, z licznymi
nasionami (o około 0,5 mm średnicy)++;
- zapach słabo aromatyczny+, smak słodkawy++.
b. Mikroskopowe
- skórka o drobnych komórkach, bez aparatów szparkowych+;
- w komórkach skórki fiołkowy barwnik++;
- miękisz owocni cienkościenny, w nim wąskie wiązki przewodzące;
- w owocni występują komórki kamienne i drobne gruzły szczawianu wapnia;
- łupina nasienna ma skórkę o komórkach zgrubiałych i zdrewniałych;
- w zarodku tłuszcz i ziarna aleuronowe.

249
 c. Chemiczne
- wyciąg wodny pod wpływem alkaliów zmienia barwę na zielonkawą (an-
tocyjany).

Składniki

Owoc borówki czernicy jest zaliczany do s u r o w c ó w g a r b n i k o w y c h ,

a także a n t o c y j a n o w y c h . Zawartość garbników wynosi 5-10% . Charak­
ter chemiczny tych związków nie jest dokładnie poznany. Głównie są to garbniki
skondensowane.
Surowiec zawiera ponadto k o m p l e k s a n t o c y j a n o z y d ó w złożony
m.in. z glukozydu i galaktozydu delfinidyny [222] oraz glukozydu i galaktozydu
malwidyny [223]. Składnikami o mniejszym znaczeniu są k w a s y o r g a n i e z-
n e (jabłkowy, cytrynowy, benzoesowy, bursztynowy, chinowy), c u k r y
(20-30% sacharozy), pektyny, karotenoidy i niewielkie ilości witamin C i B,.

Właściwości f a r m a ko l o g ic zn e i lecznicze

Zastosowanie

Wskutek zawartości garbników surowiec działa jako a d s t r i n g e n s . Stosowa­

ny jest wewnętrznie w postaci naparów w biegunkach. Większe dawki mają
działanie przeciwrobacze.
A n t o c y j a n o z y d y borówki czernicy znalazły zastosowanie jako c z y n ­
n i k i u s z c z e l n i a j ą c e ś c i a n y n a c z y ń w ł o s o w a t y c h , zwłaszcza
gałki ocznej, i są stosowane w postaci preparatów fabrycznych w retinopatiach
i osłabieniach wzroku wywołanych zaburzeniami mikrokrążenia, m.in. u osób
starszych i u osób chorych na cukrzycę (też z dodatkiem [3-karotenu; preparat
Difrarel).

F o liu m M y r t illi — Liść b o r ó w k i c z e rn ic y

Głównymi składnikami czynnymi surowca są ga r bni ki k a t echi nowe (do 20%),

zwi ązki f l a wonowe i t r i t er penowe.
Flawonoidy występują w licznym zespole, obejmującym m.in.: kwercetynę [178] i jej
3-arabinozyd, izokwercytrynę [180], kwercytrynę [179]; spośród triterpenów występują
m.in.: kwas oleanolowy [485], kwas ursolowy [461], P-amyryna [458], Obecność arbutyny
jest kontrowersyjna (raczej ślady). Autorzy radzieccy izolowali glukozyd pochodny
kwasu galusowego [314] — neomyrtylinę (2%), która ma prawdopodobnie właściwość
zmniejszania stężenia glukozywe krwi.
Inne składniki, takie jak kwasy organiczne, m.in. kwas cytrynowy, chinowy, mają
charakter związków fizjologicznie obojętnych. Liście borówki czernicy wyróżniają się
dużą zawartością manganu w popiele (około 2500 ppm).
Spośród licznych możliwych zastosowań należy wymienić pomocnicze zastosowanie
w przypadkach cukrzycy o lekkim przebiegu u osób starszych (+ ewentualnie strączki
fasoli). Wartość tego surowca w tym przypadku jest ostatnio kwestionowana.

250
F o liu m R u bi fr u t ic o s i — Liść jeżyny

Surowiec zbierany jest z różnych gatunków Rubus z rodziny Różowatych

(Rosaceae), głównie jest to gatunek Rubus plicatus W. et N. —jeżyna fałdowana.
Jeżyna fałdowana jest krzewem; występuje powszechnie w różnych typach
lasów, zaroślach i przy skałach. Tworzy często mieszańce z innymi gatunkami
Rubus. Surowcem farmakognostycznym wprowadzonym ostatnio do FP V są
liście o oznaczonej zawartości garbników.

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- liście 3 - 5-listkowe; pojedynczy listek o długości do 7 cm o blaszce jajowatej, od
góry ciemnozielonej, spodem jasnozielony++;
- górna strona listka słabo, a dolna silnie owłosiona+;
- brzeg liścia piłkowany+;
- na spodniej stronie liczne zagięte kolce na nerwie środkowym oraz ogonku+++;
- zapachu brak, smak ściągający.
b. Mikroskopowe
- komórki skórki o ścianach falistych;
- po obu stronach liścia długie 1-komórkowe włoski o zgrubiałych ścianach
i rozszerzonej nasadzie+;
- na spodniej stronie liścia włoski wielopromieniste, 2 7-krotnie złożone z 1-ko-
mórkowych silnie zgrubiałych wł os ków( w odróżnieniu od liści maliny);
- w miękiszu palisadowym gruzły szczawianu wapnia+;
- kolce zbudowane z włóknistych komórek sklerenchymatycznych++.
c. Chemiczne
- wodne wyciągi z surowca dają ciemnoniebieskie zabarwienie z roztworem FeCl3
(garbniki).

Składniki

Liść jeżyny jest s u r o w c e m typowo g a r b n i k o w y m . Zawiera ponad 8%

garbników, głównie ga 1o t a n i n , również p r o c y j a n i d y n y , ponadto kwa­
sy organiczne, m.in. kwas cytrynowy, flawonoidy, triterpeny.

Właściwości f a rm a ko lo g ic zn e i lecznicze

Zastosowanie

Zastosowanie lecznicze związane jest z dużą zawartością garbników — jako

środka ś c i ą g a j ą c e g o , p r z e c i w b i e g u n k o w e g o — w mieszankach
ziołowych.
Autorzy hiszpańscy wykazali właściwości hipoglikemiczne surowca związane
z obecnością związków tri terpenowych.

251
[ 14.19.8
Antybiotyki przeciwnowotworowe
A d r i a m y c y n a [926] — pochodna adriamycynonu — związek o charakterze
glikozydu antrachinonowego. Wytwarzana jest przez mutanta Streptomyces
pehceticus var. caesius. Działa przeciwbiałaczkowo, jest jednak dość toksyczna.
D e t o r u b i c y n a [927] — ma podobne znaczenie.

O OH OH

Adriam ycyna R = C O C H 2O H [926]

(Doksorubicyna)
Detorubicyna R = C O C H 2O C O C H (O C 2H 5)2 [927]

B l e o m y c y n y [928] — grupa antybiotyków przeciwnowotworowych o bu­

dowie glikopeptydowej, wytwarzanych przez Streptomyces verticillus. Hamują
biosyntezę DNA.

(14.20 1
Witaminy

Grupa witamin obejmuje związki o różnym charakterze chemicznym. Brak lub

niedobór tych związków w organizmie wywołuje choroby zwane awitaminoza­
mi, objawy tych chorób są z kolei likwidowane przez stosunkowo niewielkie
dawki witamin. Jest to ogólna właściwość działania fizjologicznego tych
związków.
Witaminy są przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, m.in.
biochemii, bromatologii. W zakresie farmakognozji odgrywają rolę jako skład­
niki niektórych surowców roślinnych lub zwierzęcych i zostaną omówione tylko
w ograniczonym zakresie, zwłaszcza jeżeli chodzi o ich biogenezę i właściwości
biologiczne.
Nazwa „witamina” została po raz pierwszy wprowadzona przez Polaka,
Kazimierza Funka, w 1911 r., w wyniku badań, jakie prowadził nad otrzyma­
niem substancji czynnej przeciw chorobie beri-beri. W dalszym rozwoju badań
nad witaminami przyjęto ich oznaczanie literami alfabetu, jakie utrzymuje się

526
tradycyjnie do dziś. Jednakże dokładne poznanie struktur chemicznych witamin
uzasadniło wprowadzenie ściślejszej ich nomenklatury, która jest aktualnie
stosowana zgodnie z zaleceniami międzynarodowej organizacji chemicznej
IUPAC. Nazwy te oznaczono w tekście dopiskiem n.m. (nazwa między­
narodowa).
Dostarczenie organizmowi człowieka pewnych witamin wraz z pożywieniem
jest sprawą istotną, gdyż organizm w zasadzie nie ma możliwości wytwarzania
tych związków; jedynie flora bakteryjna jelit może wyprodukować pewne ilości
witamin, zwłaszcza witaminy K oraz biotyny.
Witaminy dzielimy na:
- rozpuszczalne w tłuszczach i
- r o z p u s z c z a l n e w wo d z i e .

114.20.1 |
Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach

W i t a m i n a A [929] — inaczej r e t i n o l [n.m.) lub a k s e r o f t o l — jest

przedstawicielem grupy związków o strukturze diterpenowej (p. str. 302),
wykazujących różnorodną aktywność biologiczną, określaną jako aktywność
witaminy A. Retinol jest nienasyconym alkoholem diterpenowym o rdzeniu
(3-jononu. Wytwarzany jest w organizmie obok podobnie zbudowanych bio­
logicznie aktywnych substancji, tj. aldehydu (retinalu) i kwasu retinowego, ze
związków karotenoidowych, przede wszystkim a-, (ł- i y-karotenu i innych
mających w swojej strukturze rdzeń p-jononu, z którego powstają, po przekształ­
ceniu w wątrobie pod wpływem enzymu karotenazy, 2 cząsteczki witaminy A.

Witamina A występuje przeważnie w produktach zwierzęcych (mleko, masło,

tran); w wielu roślinach zielonych znajduje się jako prowitamina A (karoten).
Obfitym roślinnym źródłem prowitaminy A są korzenie marchwi Daucus carota
(Apiaceae), zawierające w stanie świeżym 10-20 mg karotenu/100 g. Oleje
zawarte w wątrobie ryb, np. olej wątłuszowy (Oleum Jecoris Aselli), zawierają
znaczne ilości 3-dehydroretinolu, czyli witaminy A2, mającej podobną aktyw­
ność biologiczną jak retinol. Witamina A jest związkiem łatwo utleniającym się
i wrażliwym na światło. Wpływa na liczne procesy fizjologiczne w organizmie,
m.in. na procesy widzenia, biorąc udział w budowie purpury wzrokowej
(rodopsyny i innych barwników). Niedobór witaminy A powoduje zaburzenia
wzroku, zahamowanie wzrostu u zwierząt, zmiany na powierzchni błon śluzo­
wych i naskórka, atrofię gruczołów płciowych. Mechanizm tych procesów

527
1
(za wyjątkiem udziału witaminy A w prociesie widzenia) nie jest jeszcze w pełni
poznany.
1 j.m. witaminy A odpowiada 0,3 pg retinolu. Dzienne zapotrzebowanie
człowieka wynosi około 5000 j.m. — przy przedawkowaniu mogą wystąpić
objawy toksyczne (nie dotyczy to (ł-karotenu).
Witamina A jest otrzymywana również syntetycznie z połączeń (3-jononu,
który z kolei może być otrzymany z citralu [381] na skalę przemysłową.
Preparaty handlowe otrzymywane z olejów rybich zawierają często również
określoną ilość witaminy D [930a]. Surowcem farmakognostycznym zawierają­
3

cym witaminę A jest olej wątłuszowy — Oleum Jecoris Aselli (p. str. 110).
W i t a m i n y D — grupa związków steroidowych, które powstają przez
naświetlenie promieniami nadfioletowymi o długości fali 275-300 nm od­
powiednich prowitamin, tj. nienasyconych steroli o podwójnych wiązaniach
przy C-5 i C-7. Witamina D2, czyli e r g o k a l c y f e r o l [930] powstaje przez
reakcję fotochemiczną z ergosterolu [493], natomiast witamina D3, czyli
c h o l e k a l c y f e r o l [930a], w podobny sposób z 7-dehydrocholesterolu.

W produktach naturalnych, głównie w oleju wątłuszowym (Oleum Jecoris

Aselli) oraz innych produktach zwierzęcych (masło, żółtko jaj, mleko) i nie­
których roślinnych, np. w grzybach jadalnych, nasionach kozieradki Trigonella
foenum graceum (Fabaceae), występuje głównie witamina D3, odznaczająca się
dużą aktywnością biologiczną.
W lecznictwie stosuje się obecnie głównie cholekalcyferol (Cholecalciferolum)
— jest to biała krystaliczna substancja, rozpuszczalna w olejach roślinnych
i rozpuszczalnikach tłuszczowych oraz w alkoholu etylowym, rozkładająca się
pod wpływem światła i tlenu.
Witamina D spełnia ważną funkcję w metabolizmie związków wapnia
i fosforu, wzmagając wchłanianie tych pierwiastków przez układ kostny.
Niedobór witaminy D prowadzi do krzywicy (rachitis), dlatego witamina ta nosi
nazwę przeciwkrzywiczej. Pewne ilości witaminy D mogą być wytwarzane przez
organizm ludzki z 7-dehydrocholesterolu pod wpływem naświetlania promienia­
mi nadfioletowymi. Ilości te nie zawsze mogą pokryć zapotrzebowanie organiz­
mu, zwłaszcza w okresie ciąży i laktacji. Zapotrzebowanie dzienne u niemowląt
wynosi około 400 j.m., u starszych 625 j.m.; 1 j.m. odpowiada 0,025 gg
krystalicznej witaminy D3. Przedawkowanie witaminy D prowadzi do ciężkich
zaburzeń toksycznych w postaci nieodwracalnych zwapnień nerek i naczyń
krwionośnych; dlatego też witamina ta nie może być zażywana w sposób nie
kontrolowany.
Surowcem farmakognostycznym obfitującym w witaminę D jest olej wą­
tłuszowy (Oleum Jecoris Aselli).

528
 W i t a m i n y E — czyli t o k o f e r o l e lub t o k o t r i e n o l e — są związ­
kami pochodnymi chromanu. Pierwszą naturalną witaminę E izolowano w 1936 r.
z kiełków pszenicy. Spośród dotychczas poznanych związków o aktywności
witaminy E najbardziej aktywny jest a-t o k o f e r o 1 [931].

a-Tokoferol [931]

Głównymi naturalnymi źródłami tych witamin są oleje roślinne obfitujące

w tokoferole, np. olej z kiełków pszenicy zawierający około 250 mg/100 g, olej
sojowy Oleum Sojae — ponad 115 mg/100 g, a także niektóre świeże jarzyny,
takie jak sałata Lactuca sativa (Asteraceae), motylkowe rośliny pastewne
z rodzaju Trifolium — koniczyna, Medicago — lucerna (Fabaceae). Tokoferole
są również otrzymywane syntetycznie.
Są to substancje nietrwałe, wrażliwe na utlenianie i wpływ światła. Stosowany
w lecznictwie octan a-tokoferolu (Tocopherolum aceticum) jest gęstym, jasnożół-
tym, oleistym płynem, mieszającym się z olejami roślinnymi i rozpuszczalnym
w rozpuszczalnikach tłuszczowych oraz stężonym alkoholu etylowym. Przy
utlenianiu tokoferole przechodzą w tokochinony — te dwie formy tworzą pewien
system redukcyjno-oksydacyjny i na tym polega działanie tokoferoli jako
przeciwutleniaczy (antioxydantia) stosowanych w produktach spożywczych
zawierających nienasycone kwasy tłuszczowe.
Witamina E ma wpływ na procesy reprodukcyjne u zwierząt. Mechanizm tego
wpływu nie jest jeszcze w pełni poznany. Niedobór tej witaminy wywołuje wiele
objawów degeneracyjnych różnych narządów (m.in. płciowych, wątroby, układu
krwionośnego), występujących w różnym stopniu nasilenia w zależności od
gatunku zwierząt. Ogólnie witamina E jest określana jako czynnik przeciw
bezpłodności. Stwierdzono, że istnieje pewien związek pomiędzy niedoborem
selenu, jako mikroelementu w pożywieniu, a objawami awitaminozy E. Selen
występuje w ilościach śladowych w niektórych produktach roślinnych, np.
ziarniakach kukurydzy Zea mays (Poaceae). Zapotrzebowanie dzienne na
witaminę E u człowieka waha się w granicach 5 -5 0 mg. Jedna j.m. witaminy
E odpowiada 1 mg octanu a-tokoferolu.
W i t a m i n a F [932] — określenie to jest przyjęte przez niektórych autorów
dla nienasyconych kwasów tłuszczowych: linolowego, linolenowego i innych
zawartych w wielu roślinach olejach (p. str. 107). Objawami awitaminozy są
choroby skóry, wypadanie włosów.
W i t a m i n a K — jest to pojęcie zbiorowe dla grupy związków pochodnych
naftochinonu z łańcuchami izoprenoidowymi.
U roślin wyższych występuje głównie witamina Kj, czyli f i l o c h i n o n [933],
tj. 2-metylo-3-fitylo-l,4-naftochinon, zawierająca w cząsteczce resztkę fitolu
[437], diterpenowego alkoholu wchodzącego w skład chlorofilu. Witamina IG
występuje w zielonych częściach roślin, m.in. w liściach pokrzywy Urtica dioica

34 Farma kognozja 529

(Urticaceae), szpinaku Spinacia oleracea (Chenopodiaceae), lucerny Medicago
sativa (Fabaceae). Bierze udział w procesach fotosyntezy.

O
W itamina K, [933]

U bakterii występuje w i t a m i n a K2, czyli m e n o c h i n o n o zbliżonej

budowie. Aktywność fizjologiczną mają również prostsze pochodne naftochino-
nu znane jako w i t a m i n a K3, czyli me n a d i on, oraz K , czyli 2-mety-
4

lo-i,4-naftohydrochinon. Są to substancje rozpuszczalne w tłuszczach. W lecz­

nictwie stosowane są też pochodne witamin K rozpuszczalne w wodzie.
Witamina jest związkiem wrażliwym na światło i alkalia. Może być
otrzymana pólsyntetycznie z fitolu. Ma właściwości witaminy koagulacyjnej
i przeciwkrwotocznej. Przyspiesza wytwarzanie protrombiny i koagulację krwi.
Antagonistą witaminy K jest dikumarol [268]. Niedobór witaminy K powo­
duje zmniejszenie stężenia protrombiny i przedłużenie czasu krzepnięcia krwi.
Objawy awitaminozy występują u człowieka rzadko, gdyż flora bakteryjna jelit
na ogół wytwarza dostateczne ilości witaminy K.

r i4 .2 0 .2 I
Witaminy rozpuszczalne w wodzie

W i t a m i n a Bi [934] — czyli t i a m i n a (Thiaminum hydrochloricum) lub

a n e u r y n a — została wykryta przez Ejkmana w 1911 r. w otrębach ryżowych.
W budowie cząsteczki występuje układ tiazolowy i pirymidynowy. Ma charakter
zasady czwartorzędowej.

W itam ina B , [934]

Występuje bardzo powszechnie w przyrodzie, zwłaszcza w drożdżach i ziar­

niakach zbóż, w których jest umiejscowiona głównie w zarodku oraz warstwie
aleuronowej. Zawartość tiaminy w roślinach zielonych jest niewielka (poniżej 0,2
mg g), jedynie nieco więcej tej witaminy zawierają nasiona roślin motyl­
/ 1 0 0

kowych (do mg
0 , 8 g) i pyłki roślinne.
/ 1 0 0

Witamina Bj jest dobrze rozpuszczalna w wodzie. Jest trwała w środowisku

kwaśnym, natomiast przy ogrzewaniu w środowisku obojętnym lub zasadowym

530
szybko się rozkłada (stąd duże straty przy ogrzewaniu produktów roślinnych).
Ulega również rozkładowi pod wpływem enzymu tiaminazy zawartego w nie­
których roślinach, szczególnie paprotnikach (Pteridophyta), np. orlicy Pteridium
aąuilinum (Polypodiaceae), a także niektórych skrzypach, np. Eguisetum pa-
lustre (Eguisetaceae).
Witamina B, w postaci pirofosforanu bierze udział w metabolizmie węg­
lowodanów, jako koenzym karboksylazy dekarboksylującej kwas pirogronowy.
Typową awitaminozą jest choroba beri-beri, spotykana głównie w Azji,
w związku ze spożywaniem łuskanego ryżu. W lecznictwie jest stosowana
szeroko przy wszelkiego rodzaju zaburzeniach ośrodkowego i obwodowego
układu nerwowego, neuralgiach, wtórnych symptomach alkoholizmu i innych.
Zapotrzebowanie dzienne wynosi 0,3-1,5 mg, w zależności od wieku i płci.
Surowcem roślinnym obfitującym w witaminę Bi oraz inne witaminy z grupy
B są suszone drożdże Faex medicinalis — zawierające w 100 g 2 - 35 mg witaminy
B!. Pochodzą one z gatunków Saccharomyces cerevisiae lub Candida utillis.
W i t a m i n a B2 [935] — r y b o f l a w i n a (n.m.), inaczej l a k t o f l a w i n a
—jest pochodną izoaloksazyny, związanej z pięciowodorotlenowym alkoho­
lem rybitolem przez wiązanie N-glikozydowe. Została izolowana z mleka
w 1933 r.
Jest bardzo rozpowszechniona wśród roślin zarówno niższych (bakterie,
drożdże, grzyby), jak i wyższych. Występuje zwykle obok witaminy Bi. Zielone
części roślin zazwyczaj zawierają więcej witaminy B niż Bi. Dość duże ilości
2

ryboflawiny są zawarte w pyłkach roślinnych (około 1,5 pg/100 g). Jednym

z najobfitszych źródeł tej witaminy są znamiona szafranu (Stigmata Croci).
H

Witamina B należy do tzw. f 1a w i n. Jest substancją barwy żółtej, wrażliwą

2

na światło i alkalia, dość trudno rozpuszczalną w wodzie. Wchodzi w skład

dwóch koenzymów flawinowych: FMN (mononukleotydu flawinowego) i FAB
(dinukleotydu adeniflawinowego), uczestniczących w metabolizmie węglowoda­
nów.
Może być otrzymana drogą biosyntezy przez grzyby niższe — Eremothecium
ashbyii (Ashbya) gossypii z klasy Workowców (Ascomycetes), a także syntetycz­
nie. Niedobór witaminy B wywołuje u człowieka zaburzenia wzroku, trawienia,
2

stany zapalne błon śluzowych. Zapotrzebowanie dzienne wynosi, w zależności

od wieku i płci, 0,5 —1,8 mg. Suszone drożdże zawierają 3,5-8 mg rybo­
flawiny/ 100 g.

34* 531
 W i t a m i n a Bg [936]— p i r y d o k s y n a , p i r y d o k s a l (n.m .)— jest
pochodną pirydyny. Została izolowana w 1938 r. Występuje obok związków
pokrewnych, takich jak aldehyd pirydoksalu, pirydoksamina (ogólnie mówi się
o grupie witamin Bg), w zielonych warzywach, owocach, ziarnach pyłku,
otrębach, drożdżach, wątrobie — w niewielkich ilościach, sięgających co
najwyżej 1 mg/100 g.

W itamina B 6 [936]

Substancją fizjologicznie czynną jest f o s f o r a n p i r y d o k s a l u , który jest

znanym aktywatorem enzymów. Jest on koenzymem dekarboksylaz amino-
kwasowych oraz transaminaz, odgrywa też rolę w biosyntezie aminokwasów
z ketokwasów, a także w procesach fosforylacji w fotosyntezie. Obojętne
i zasadowe roztwory witaminy B0 ulegają łatwo rozkładowi na świetle.
Niedobór witaminy Bg wywołuje stany zapalne skóry (rzadko spotykana
awitaminoza). Zapotrzebowanie dzienne wynosi 1,2-2,5 mg.
W i t a m i n a B12 [937] — k o b a l a m i n a (n.m.) — nazwą tą obejmowana
jest grupa substancji o strukturze pseudoporfirynowej, z centralnie usytuowa­
nym atomem k o b a l t u i czterema pierścieniami tetrahydropirolu wielopods-
tawionymi. Atom kobaltu może być połączony z różnymi grupami chemicznymi
( —CN, —OH, —Cl, —N 02 lub —CNS). W lecznictwie najczęściej stosowana
jest cyjanokobalamina (Cyanocobalaminum).
Witamina B12 została izolowana w 1948 r. z wątroby, a strukturę jej ustalono
w 1955 r. Występuje ona na ogół w większej ilości w tkankach zwierzęcych niż
roślinnych. Zawartość jej w ziarniakach niektórych zbóż oraz nasionach soi
wynosi około 1 pg/100 g. W brodawkach korzeniowych roślin strączkowych
występują analogi tej witaminy. Otrzymywana jest w procesach fermentacyjnych
jako produkt biosyntezy niektórych szczepów promieniowców, m.in. Strep-
tomyces griseus, S. olivaceus.
Witamina B12 wchodzi w skład kilku koenzymów uczestniczących w metaboli­
zmie niektórych aminokwasów i innych substancji azotowych.
Jest substancją o barwie różowej, dobrze rozpuszczalną w wodzie. Ma
znaczenie jako witamina przeciw niedokrwistościom, stosowana w niedokrwis-
tościach wtórnych. Zapotrzebowanie dzienne wynosi 1,5-4,0 pg i jest po­
krywane głównie przez spożywanie produktów zwierzęcych.
W i t a m i n a PP — czyli a m i d k w a s u n i k o t y n o w e g o i k w a s
n i k o t y n o w y [938], inaczej n i a c y n a (n.m.) — występuje w świecie
roślinnym w drożdżach, niektórych jarzynach, kiełkach zbóż, ziarnach pyłku.
Została izolowana w 1937 r. z wyciągu wątrobowego.
Kwas nikotynowy jest składnikiem dwóch koenzymów uczestniczących
w metabolizmie węglowodanów: NAD i NADP. Obie substancje stanowiące
witaminę PP są stosunkowo trwałe. Witamina ta okazała się czynnikiem
leczącym schorzenia nabłonka skóry, zwane pelagrą (nazwa PP pochodzi

532
 -NH,

O
NH2

R
N H 2 Am id kwasu nikotynow ego
OH Kwas nikotynow y [938]

z angielskiego pellagra preventive). Organizm człowieka może wytworzyć tę

witaminę z tryptofanu, znajdującego się w pokarmach białkowych.
K w a s p a n t o t e n o w y [939] (n.m.) — stanowi połączenie (3-alaniny
z kwasem dihydroksydimetylomasłowym (wiązanie peptydowe), przy czym
aktywna jest D-forma tego kwasu. Został izolowany w 1938 r. z wyciągu
wątrobowego. Występuje powszechnie, ale w małych ilościach, m.in. w droż­
dżach (15-25 mg/100 g), chlebie, jajach. Ziarniaki zbóż zawierają
1- 2 mg/100 g kwasu pantotenowego.
HjC OH
I I
H O C H ,—C —CH—CO —N H —CH,— CH,—COOH
I
HjC
Kwas pantotenowy [939]

Wchodzi w skład koenzymu A (p. str. 43), odgrywającego istotną rolę m.in.
w cyklu kwasów trójkarboksylowych. Jest czynnikiem wzrostowym dla wielu
mikroorganizmów. Objawy awitaminozy u człowieka zdarzają się rzadko ze
względu na szerokie rozpowszechnienie tej witaminy w przyrodzie. Stosowany
jest w lecznictwie jako sól wapniowa Calcium panthotenicum.
B i o t y n a [940] (n.m.) — zwana też w i t a m i n ą H — cykliczny związek
siarkowy występujący w 8 stereoizomerycznych odmianach.

533
 Izolowana w 1934 r. z wyciągów wątrobowych i żółtka jaj. Występuje
w niewielkich ilościach w nasionach roślin strączkowych, ziarnach pyłku. Jest
czynnikiem wzrostowym dla drożdży i innych mikroorganizmów. Brak tej
witaminy wywołuje u zwierząt łojotok i wypadanie włosów. U człowieka objawy
niedoboru nie są zasadniczo znane, gdyż witamina ta jest wytwarzana w do­
statecznej ilości przez florę bakteryjną jelit.

Biotyna [940]
(witamina H)

K w a s f o l i o w y [941] (n.m.) — Acidum folicum, czyli kwas pteroilo-

glutaminowy, w którego skład wchodzi też fragment kwasu /?-aminoben-
zoesowego, uważanego również za witaminę.

Kw as foliowy [941]

Występuje w wątrobie, drożdżach i zielonych roślinach, m.in. w liściach

szpinaku Spinacia oleracea (Chenopodiaceae), które zawierają około 50 pg/100 g.
Został izolowany z tych liści w 1941 r. (stąd nazwa). Objawy awitaminozy
przejawiają się w postaci niedokrwistości. Jest czynnikiem wzrostowym dla wielu
mikroorganizmów. W organizmach zwierzęcych i u człowieka wpływa na
procesy krwiotwórcze, działając jako przenośnik grup jednowęglowych. Wcho­
dzi w skład niektórych enzymów jako koenzym. Wrażliwy na wyższą tem­
peraturę i światło. Aktywną postacią kwasu foliowego jest kwas tetrahyd-
rofoliowy. Antymetabolitem kwasu foliowego jest m.in. aminopteryna — stoso­
wana w leczeniu białaczek. Również sulfonamidy, jako antymetabolity kwasu
^-aminobenzoesowego, hamują bakteryjną biosyntezę kwasu foliowego.
Zapotrzebowanie dzienne wynosi 100-400 pg — w okresie ciąży i laktacji
wzrasta do 600-800 g.
W i t a m i n a C [942] — k w a s a s k o r b o w y , Acidum ascorbicum — może
występować w 4 izomerycznych odmianach, spośród których aktywność wita­

534
minową wykazują 2: kwas L-askorbowy, czyli L-ksyloaskorbowy, i kwas
D-araboaskorbowy. Kwas D-askorbowy i L-araboaskorbowy są nieaktywne.
Najważniejsza odmiana — kwas L-askorbowy — jest pod względem chemicz­
nym y-laktonem kwasu 2-keto-L-gulonowego.

Kw as askorbowy [942]
(witamina C)

W niektórych roślinach zielonych kwas askorbowy jest związany w postaci

askorbigenu. Pod względem biogenetycznym kwas ten jest związany z hek-
sozami. Występuje powszechnie w świecie roślinnym, ale w różnych ilościach.
Obfitymi naturalnymi źródłami tej witaminy są m.in. owoce pieprzowca
rocznego, czyli papryki Capsicum annuum (Solanaceae), owoce dzikiej róży Rosa
canina (Rosaceae), owoce cytrusowe Citrus sp. (Rutaceae), liście pietruszki
Petroselinum sativum (Apiaceae), liście drzew iglastych, świeże rośliny z rodziny
Krzyżowych (Brassicaceae) i wielu innych roślin, używanych jako jarzyny lub
jadalne owoce. Niektóre zwierzęta mają zdolność wytwarzania tej witaminy.
Kwas askorbowy wytwarzany jest obecnie syntetycznie z sorbitolu przy
wykorzystaniu mikrobiologicznej transformacji.
Kwas L-askorbowy jest substancją krystaliczną, rozpuszczalną w wodzie, przy
czym roztwory o pH poniżej 6 są dość trwałe. Łatwo ulega utlenieniu do kwasu
dehydroaskorbowego. Ma właściwości redukcyjno-oksydacyjne (transport elek­
tronów).
Typową awitaminozą C jest gnilec (szkorbut), stąd nazwa witaminy — prze-
ciwgnilcowa. Objawy awitaminozy C polegają na wystąpieniu krwawień,
uszkodzeniu naczyń włosowatych i błon śluzowych, stanów zapalnych dziąseł.
Witamina C jest stosowana w celu zapobiegania tym objawom, a także
w chorobach infekcyjnych. Zastosowanie bardzo dużych dawek, np. w grypie,
jest problemem kontrowersyjnym. W zasadzie jest to substancja nietoksyczna
i dawki dzienne nawet 1 g nie wywołują objawów szkodliwych. Zasadnicze
zapotrzebowanie dzienne wynosi 50-100 mg i jest pokrywane przez spożywanie
produktów roślinnych (jarzyny, owoce).
Do surowców farmakognostycznych obfitujących w witaminę C mogą być
zaliczone: owoc dzikiej róży Fructus Rosae oraz częściowo owoc pieprzowca
Fructus Capsici.
W i t a m i n a P — nazwą tą obejmowano uprzednio (także spotyka się
to określenie i obecnie) grupę substancji o strukturze flawonoidowej, ta­
kich jak kwercetyna [178], rutyna [184], hesperydyna [189], eriodykcjol
[197], wpływających uszczelniająco na ściany naczyń kapilarnych. Nie udo­
wodniono jednak, aby niedobór substancji wywoływał objawy awitaminozy.
Do substancji naturalnych o charakterze witamin zaliczane są również
niektóre inne związki.

535
 M i o i n o z y t o l (p. str. 62) — jest czynnikiem wzrostowym bakterii
i grzybów. U zwierząt brak tego związku wywołuje zaburzenia wzrostu
i miejscowe wypadanie włosów. Objawy awitaminozy u człowieka nie są
dotychczas znane.
C h o l i n a (p. str. 404) jest związkiem lipotropowym, biorącym udział
w budowie fosfatydów, a także prekursorem acetylocholiny. Charakter witami­
nowy choliny nie jest jeszcze w pełni potwierdzony. Uważana jest za czynnik
wzrostowy dla niektórych zwierząt (ptaków, psów).

F ru c tu s R osae — O w o c róży
Syn.: Fructus Cynosbati. O woc szypszyny

Surowiec pochodzi z różnych gatunków róży Rosa sp. dziko rosnących lub
hodowanych. W warunkach krajowych surowiec otrzymuje się głównie z róży
dzikiej Rosa canina L., gatunku zbiorowego wielopostaciowego z rodziny
Różowatych (Rosaceae). Jest to krzew ciernisty, powszechnie rosnący w Polsce
— w zaroślach, na zboczach, miedzach, nieużytkach, brzegach lasów. Znane są
podgatunki i odmiany w obrębie tego gatunku. Ponadto mogą dostarczać
surowca inne gatunki róż, np. Rosa cinnamomea L., Rosa gallica L., Rosa
centifolia L. oraz ich mieszańce.
Surowcem według FP IV mogą być owocostany różnych gatunków Rosa sp.
Dojrzewające szupinkowate owoce róży zbierane są późną jesienią (od września
do zimy) ze stanu naturalnego i szybko suszone w temperaturze 50-60°C.
Niekiedy owoce poddaje się tzw. drążeniu. W tym celu świeże szupinki róży
przepoławia się podłużnie i usuwa znajdujące się wewnątrz drobne owoce
(orzeszki) i włoski, otrzymując tzw. Fructus Rosae sine semine.
W Polsce są zbierane duże ilości owoców róży do celów spożywczych,
farmaceutycznych, a także na eksport.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
- surowiec może przedstawiać: 1) cale szupinkowate owocostany lub 2) rozdrob­
nione owocostany pozbawione drobnych owoców i włosków; ad 1) owocostany
są kulisto-jajowate, wydłużone, barwy pomarańczowoczerwonej lub ciemno­
czerwonej4-, do 3 cm długości, z resztkami kielicha (5 działek); wewnątrz liczne
żółte owoce (orzeszki) szczeciniasto owłosione4++, ad2) rozdrobnione fragmen­
ty pseudoowocni pozbawione owoców i tylko z nielicznymi włoskami szczecin-
kowatymi; barwa czerwonopomarańczowa lub ciemnoczerwona; zapachu brak,
smak kwaskowaty, lekko ściągający.
b. Mikroskopowe
- skórka pseudoowocni o ścianach paciorkowato zgrubiałych;
- w miękiszu pomarańczowe chromoplasty 4, gruzły i jedyńce szczawianu wapnia;
- na wewnętrznej skórce włoski szczeciniaste44, do 2 mm długości, do 40 pm
szerokości, o zgrubiałej nasadzie.
c. Chemiczne
- oznaczenie ilościowe witaminy C jest możliwe metodą kolorymetryczną;
- podobnie jest możliwe oznaczenie garbników (oznaczenia te nie są przewidziane
w FP IV).

536
Składniki

Owoc róży jest s u r o w c e m w i t a m i n o w y m . Głównie zawiera w i t a ­

mi n ę C, czyli kwas L-askorbowy [942]. Zawartość tego kwasu zależy od czasu
zbioru i sposobu suszenia, a także czasu przechowywania. Długotrwałe suszenie
w 30-40°C powoduje straty kwasu L-askorbowego do 75%. Również tem­
peratura suszenia ponad 100°C powoduje duże straty (do 80%). Ogólna
zawartość kwasu L-askorbowego wynosi 0,3-1,7% , ale może dochodzić
u niektórych odmian do 12%.
Kwas L-askorbowy umiejscowiony jest głównie w miękiszu szupinki. Oprócz
niego znajduje się zwykle w owocach kwas dehydroaskorbowy, produkt jego
utlenienia. W miarę przechowywania zawartość witaminy C szybko się zmniej­
sza, a zwiększa zawartość kwasu dehydroaskorbowego. Na przykład podczas
przechowywania przy wilgotności surowca 10% strata witaminy C po 14
miesiącach wynosi ponad 40%.
Oprócz witaminy C występują w surowcu niewielkie ilości innych witamin, tj.
A, Bi, B2, E, K oraz czynniki tzw. witaminy P (bioflawonoidy). Spośród
flawonoidów wykryto w surowcu m.in. astragalinę [172], izokwercytrynę [180]
i tylirozyd [218]. Ponadto występują w surowcu garbniki, pektyny, cukry, kwas
cytrynowy i jabłkowy (około 1,5%), karotenoidy, m.in. [1-karoten [610], likopen
oraz około 0,03% olejku eterycznego.

Właściwości f a r m a k o l o g i c z n e i lecznicze

Zastosowanie

Surowiec służy do wyrobu preparatów witaminowych. Ma pewne właściwości

ściągające (garbniki) oraz działanie typu witaminy P. Stosowany jako pomoc­
niczy w terapii witaminą C. Obecne w surowcu flawonoidy i pektyny praw­
dopodobnie ochraniają witaminę C przed utlenieniem — stąd możliwe lepsze jej
wykorzystanie przez organizm.

Inne surowce roślinne o znacznej zawartości witaminy C:

Fructus Capsici — owoc pieprzowca, str. 409
Hippophae rhamnoides — rokitnik zwyczajny (Elaeagnaceae) — owoce
Sorbus aucuparia -jarząb pospolity (Rosaceae) — owoce
Ribes nigrum — porzeczka czarna (Saxifragaceae) — owoce
Petroselinum sativum pietruszka siewna (Apiaceae) — liście
Citrus sp. — (Rutaceae) — owoce

537
1 14.21 |
Olejki eteryczne

Olejki eteryczne występujące w świecie roślinnym stanowią mieszaniny substan­

cji lotnych o różnym charakterze chemicznym, charakteryzujące się silnym, na
ogół przyjemnym zapachem.
Jest to grupa produktów roślinnych bardzo heterogenna. Podstawą jej
wyróżnienia jest zespół cech fizykochemicznych oraz technologia otrzymywania,
polegająca najczęściej na destylacji z parą wodną. Do ogólnych charakterystycz­
nych cech fizykochemicznych należą: płynna konsystencja, lipofilność, lotność
(odróżnienie od tłuszczów), czynność optyczna, charakterystyczny zapach.
Olejki eteryczne od dawna znano jako zapachowe substancje roślinne
stosowane do celów kosmetycznych, dezynfekcyjnych i leczniczych. Ze względu
na łatwość otrzymania z roślin przez destylację z parą wodną należały do
najlepiej poznanych wytworów świata roślinnego, chociaż skład chemiczny tych
mieszanin poznano dopiero później.
Pod względem chemicznym olejki eteryczne stanowią wieloskładnikowe
mieszaniny związków mono-, seskwi- i (rzadziej) diterpenowych (olejki ter­
penowe) lub związków pochodnych fenylopropanu (olejki nieterpenowe).
Występujące w nich związki mają charakter węglowodorów, alkoholi,
aldehydów, ketonów, estrów, eterów. Oprócz wymienionych związków ter­
penowych i pochodnych fenylopropanu spotyka się również w olejkach substan­
cje siarkowe (olejki gorczyczne, str. 505), azotowe, pochodne acetylenu,
tropolony, kumaryny, kwasy organiczne i in.
W skład jednego olejku może wchodzić kilkadziesiąt różnych związków.
W większości olejków spotykamy jeden główny składnik, np. ( —)-mentol
w olejku miętowym Oleum Menthaepiperitae, nadający zapach całemu olejkowi.
Często olejek miętowy służy jako materiał wyjściowy do izolowania ( —)-men-
tolu jako głównego składnika.
Ogółem poznano dotychczas ponad 2000 związków wchodzących w skład
różnych olejków eterycznych.
Dokładny skład chemiczny olejków poznano dopiero po wprowadzeniu
chromatografii gazowej, która stała się podstawową metodą dla rozdziału
i identyfikacji lotnych substancji zawartych nawet w małych ilościach w skom­
plikowanych mieszaninach, jakimi są olejki eteryczne.
Procentowy udział poszczególnych składników w olejku jest zmienny i zależy
od wielu czynników, m.in. od odmiany lub rasy chemicznej rośliny, stadium
wegetacji, pochodzenia geograficznego surowca, a także czynników genetycz­
nych (genotypu).
Zwykle klasyfikuje się olejki na podstawie zawartości głównego składnika,
np. mentolu, tymolu, cyneolu, eugenolu.
Olejki eteryczne są wydzielinami roślinnymi o nie wyjaśnionej w pełni roli
fizjologicznej. Są one metabolitami wtórnymi zlokalizowanymi w tworach
tkanki wydzielniczej egzogennej lub endogennej.
Wytwarzanie się olejków jest związane z procesem wydalania i było przed­
miotem wielu badań i poglądów, m.in. Tschircha, który przyjmował istnienie
w ścianie komórkowej tzw. warstwy żywicorodnej. W świetle nowszych badań

538
ten pogląd nie ma uzasadnienia. Wytwarzanie się olejku eterycznego następuje
w cytoplazmie i może odbywać się w różny sposób. Według Moritza mogą
występować 4 typy wytwarzania się olejku w komórkach i ewentualnie
wydzielanie go przez ściany komórkowe do zbiorników.
1. Wytwarzanie się wydzieliny w komórkach wyściółki (epitelu) lub podob­
nych i wydzielanie jej przez ścianę komórkową do przestrzeni międzykomór­
kowej lub do przestrzeni między ścianą komórkową a kutykulą.
2/ Degeneracja treści komórkowej i wytwarzanie się wydzieliny przy jedno­
czesnym skorkowaceniu ściany komórkowej.
3. Degeneracja treści komórkowej przy jednoczesnym wytworzeniu się
wydzieliny wraz z równoczesną degeneracją ściany komórkowej i wytworzeniu
się wypełnionej wydzieliną przestrzeni wewnątrzkomórkowej.
4. Odrzucenie całych, wypełnionych wydzieliną komórek wchodzących
w skład włosków gruczołowych.
W związku z powyższymi możliwościami wytworzenia się wydzielin spotyka­
my różne twory tkanki wydzielniczej, takie jak włoski gruczołowe, gruczoły
olejkowe, komórki olejkowe, przewody i kanały olejkowe oraz żywiczne, a także
zbiorniki olejkowe schizogeniczne lub lizygeniczne (szczegółowe omówienie
znajduje się w podręcznikach botaniki farmaceutycznej).
Według obecnych poglądów wytwarzanie się olejków eterycznych jest
procesem nieodwracalnym. Wytworzone olejki mogą odgrywać pewną rolę
w życiu rośliny, taką jak przywabianie owadów, ochrona przed pasożytami,
zmniejszenie parowania, zasklepianie ran, wpływ na rośliny konkurencyjne.
Biogeneza poszczególnych składników olejków przebiega zgodnie z ogólną
drogą biosyntezy terpenoidów lub pochodnych fenylopropanu.

R o z p o w s z e c h n ie n ie w ś w ie c ie ro ś lin n y m

Olejki eteryczne należą do bardzo rozpowszechnionych produktów metaboliz­

mu roślin, szczególnie charakterystycznych dla niektórych rodzin lub rodzajów
roślin. W minimalnych ilościach można je spotkać w bardzo wielu gatunkach
roślin. Za olejkowe gatunki roślin uważa się jednak zwykle takie, które zawierają
powyżej 0,0 i % olejku.
Szczególnie obfitują w gatunki roślin olejkodajnych następujące rodziny:
Pinaceae (rodzaje: Pinus, Abies, Picea, Larix)
Cupressaceae (rodzaj Juniperus)
Piperaceae
Lauraceae (rodzaj Cinnamomum)
Apiaceae — szczególnie owoce i korzenie wielu gatunków, m.in. z rodza­
jów: Carum, Pimpinella, Foeniculum, Coriandrum, Anethum, Angelica, Levis-
ticum
Myrtaceae (rodzaje: Eucalyptus, Syzygium)
Lamiaceae (rodzaje: Mentha, Salvia, Thymus, Rosmarinus, Ocimum, Lavan-
dula, Satureja, Origanum, Melissa, Hyssopus, Majorana i in.)
Rutaceae (rodzaje: Citrus, Ruta)

539
 Asieraceae (rodzaje: Artemisia, Chamomilla, Anthemis, Tanacetum, Arnica
Achillea i in.)
Zingiberaceae (rodzaje: Zingiber, Alpinia, Curcuma)
Araceae (rodzaj Acorus)
Poaceae (rodzaj Cymbopogon).
Zawartość olejku może sięgać 20%, np. w pączkach kwiatowych S y z y g iu m
aromaticum (L.) Merr et Perry (Myrtaceae) dostarczających olejku Oleum
Caryophylli. Olejki o silnym zapachu mogą ujawniać swoją obecność zapachem
już przy zawartości 0,01% np. w kwiatach róż (Oleum Rosae).
W różnych organach tego samego gatunku rośliny mogą występować olejki
o różnym składzie, np. w korze cynamonowca Cinnamomum c e y la n ic u m
(Lauraceae) olejek zawiera głównie aldehyd cynamonowy, liście natomiast
obfitują w olejek, którego głównym składnikiem jest eugenol.
Przykładem występowania chemotypów wśród roślin olejkodajnych może
być krwawnik pospolity Achillea millefolium (Asieraceae). W obrębie tego
gatunku występują osobniki zawierające olejek z proazulenami lub bezazu-
lenowe.
Gatunek eukaliptusa Eucalyptus dives Schauer (Myrtaceae) obejmuje rasy
chemiczne wytwarzające olejki o różnym składzie chemicznym, zawierające
głównie piperyton, cyneol lub a-felandren.
Nasiona pietruszki Petroselinum sativum (Apiaceae) mogą zawierać olejek
z apiolem jako głównym składnikiem, mirystycyną lub l-allilo-2,3,4,5-tet-
rametoksy benzenem.
Przykładem zależności zawartości olejku od cytotypu mogą być cytotypy
tataraku zwyczajnego Acorus calamus (Araceae): di-, tri- i tetraploidy, różniące
się ilością zawartego olejku (p. str. 576).
Zmienność składu chemicznego olejków eterycznych, zwłaszcza u odmian
hodowlanych, jest jednym z niezwykle interesujących zjawisk biochemicznych
badanym przez wielu uczonych. Zjawisko to ma również znaczenie w praktycz­
nym wykorzystaniu w lecznictwie.
W ła ś c iw o ś c i fiz y k o c h e m ic z n e
Olejki eteryczne mają w temperaturze normalnej zwykle konsystencję płynną
oleistą, czasem zestalającą się (Oleum Anisi). Zwykle są lotne z parą wodną
i zawierają składniki o temperaturze wrzenia 50-320°C. Mogą być bezbarwne,
czasem brunatnawe (Oleum Caryophylli), ciemnoniebieskie lub zielone (olejki
azulenowe). Gęstość olejków zwykle wynosi poniżej 1,000. Są niemal nierozpusz­
czalne w wodzie, rozpuszczalne w alkoholu etylowym i rozpuszczalnikach
tłuszczowych oraz tłuszczach.
Do charakterystyki olejków eterycznych służą następujące dane fizyko­
chemiczne: gęstość, współczynnik załamania światła - nD, skręcalność właści­
wa [a]D, rozpuszczalność oraz oznaczenia chemiczne głównych składników,
a mianowicie:
540
a l k o h o l i — przez acetylację:
R — OH + (CH —CO
3 — R—O—OCCH + CH COOH
) 2 3 3
i zmydlenie produktu acetylacji (w obecności octanu sodu):
R— O— OCCH +KOH
3 R— OH + CH COOK
3
nadmiar KOH odmiareczkowuje się kwasem solnym;
f e n o 1i — przez wytworzenie fenolanów wskutek wytrząsania z wodorotlen­
kiem w tzw. kolbce aldehydowej, przy czym fenole wytwarzają sole (fenolany)
przechodzące do fazy wodnej; pomiar objętościowy;
a l d e h y d ó w lub k e t o n ó w :
a) przez połączenie z NaHS03; grupa karbonylowa wiąże się z NaHSOs
w temperaturze podwyższonej i związki zawierające tę grupę przechodzą do fazy
wodnej; pomiar objętościowy w kolbkach aldehydowych;
b) przez połączenie z chlorowodorkiem hydroksylaminy, przy czym uwalnia
się HC1:
Reakcja ketonów z chlorow odorkiem hydroksylaminy
e s t r ó w — przez zmydlenie alkoholowym roztworem KOH.
Ponadto są stosowane liczne oznaczenia specjalne niektórych związków, np.
cyneolu, izosiarkocyjanianu allilu, przewidziane m.in. przez FP IV.
Histochemicznie olejki są wykrywane w tworach tkanki wydzielniczej roślin
reakcją z Sudanem III (zabarwienie pomarańczowe) lub alkaniną (zabarwienie
czerwone).
Badania jakościowe i ilościowe oraz rozdział poszczególnych składników
olejków przeprowadza się obecnie metodą chromatografii gazowej. Ta metoda
zastosowana na skalę preparatywną w dużym stopniu wyparła stosowaną
dawniej do rozdziału składników destylację frakcjonowaną.
Szczegóły dotyczące składników olejków z grupy terpenów lub pochodnych
fenylopropanu podano w odpowiednich rozdziałach.
Wł aści wości f a r m a k o l o g i c z n e i lecznicze
Zastosowanie
Wśród olejków eterycznych obserwuje się różne typy właściwości farmakologicz­
nych, zależnie od charakteru głównych składników.
Ogólnie olejki eteryczne działają drażniąco na skórę i błony śluzowe. Poza
tym, jako na ogół produkty aromatyczne, poprawiają smak i zapach wielu leków
zarówno w postaciach recepturowych, jak i produkowanych fabrycznie.
541
Ważniejsze typy d z iał ania olejków eterycznych

1. Jako środki_drażniąceskórę (rubefacientia, irritantia): wywołują zaczer­

wienienie (przekrwienie) skóry, nieraz stany zapalne i wytworzenie się
pęcherzy. Tego typu właściwości mają olejki zawierające jako główne
składniki m.in. pinen i lrmonen (olejki terpentynowe), kamforę, borneol,
cyneol (Oleum Rosmarini, Oleum Eucalypti) oraz izosiarkocyjania.ny (Oleum
Sinapis).
W tym samym celu są również stosowane izolowane składniki olejków,
takie jak: kamfora, borneol i jego estry, cyneol, pineny i limonen.
2. Jako środki moczopędne (diuretica): przez drażnienie kanalików nerkowych
powodują zwiększenie wydzielania moczu. Te właściwości ma większość
olejków eterycznych, zwłaszcza Oleum Juniperi, Petroselini.
Przeważnie jednak w tym celu są stosowane surowce olejkowe o łagodniej­
szym działaniu. Większe dawki olejków mogą spowodować hematurię lub
anurię.
3. Jako środki wykrztuśne (expectorantia): wywierają działanie na drodze
reflektorycznej przez drażnienie błony śluzowej żołądka, wywołując efekt
sekretolityczny w oskrzelach. Tego typu działanie wywierają szczególnie
olejki Baldaszkowatych Apiaceae (Oleum Anisi, Oleum Foeniculi) i niektórych
Wargowych Lamiaceae (Oleum Thymi, Oleum Serpylli), a także olejki
zawierające cyneol, np. Oleum Eucalypti.
4. Jako środki przeciwzapalne (antiphlogistica)\ tego typu działanie wywierają
niektóre olejki zawierające azuleny, jak np. Oleum Chamomillae, Oleum
Millefolii lub odnośne surowce olejkowe.
5. Jako środki żółciopędne, żółciotwórcze (cholagoga, choleretica): ten typ
działania reprezentuje m.in. olejek mięty pieprzowej Oleum Menthaepiperitae
lub jego główny składnik ( —)mentol, poza tym lotne substancje siarkowe
korzeni czarnej rzodkwi Raphanus sativus var. nigra (Brassicaceae), a także
niektóre składniki olejków, jak borneol, fenchon, pineny, terpineol.
6. Jako leki spazmolityczne (spasmoTytica): ten typ działania zaznacza się
w obrębie przewodu pokarmowego (mechanizm nie jest dokładnie poznany).
Wywierają go m.in. takie surowce olejkowe jak Anlhodium Chamomillae,
Fructus Carvi, Fructus Foeniculi, Fructus Coriandri, Rhizoma Calami lub
odnośne olejki. Właściwości te są często wykorzystywane w praktyce
pediatrycznej.
7. Jako środki przeciwrobacze (anthelmintica): tego typu działanie na owsiki
wywiera olejek komosowy Oleum Chenopodii z askarydolem, obecnie mniej
stosowany (toksyczny), oraz olejki lub surowce zawierające tujon, np. Flos
Tanaceti, Herba Absinthii, a także siarczki allilowe Bulbus Allii sativi.
8. Jako środki antyseptyczne (antiseptica): takie działanie wywierają głównie
olejki zawierające dużo związków fenolowych, a więc Oleum Thymi oraz
Oleum Caryophylii lub ich główne składniki: tymol i eugenol, a także
Anthodium Arnicae — jako surowiec olejkowy.
9. Inne typy działania, np. pewne działanie uspokajające, wykazuje Oleum
Yalerianae (estry borneolu, seskwiterpeny), działanie poronne (aborthum)
wykazują: olejek jałowca sawiny Oleum Sabinae oraz apiol z olejku pietruszki
Oleum Petroselini.

542
 Bardzo wiele olejków ma charakter aromatyzujący i stosuje się je jako
dodatek poprawiający smak i zapach leków oraz pobudzający łaknienie, np.
Oleum Aurcmtii, Oleum Citri, Oleum Rosae, Oleum Cardamomi, Oleum Zin-
giberis, Oleum Myristicae, Oleum Cinnamomi i in.
Znaczenie olejków eterycznych w kosmetyce jest olbrzymie (Oleum Lavattdu-
lae, Oleum Bergamottae, Oleum Geranii, Oleum Menthae pip., Oleum Iridis,
Oleum Rosae, Oleum Citronellae i in.). Podobnie odgrywają wielką rolę
w przemyśle spożywczym (środki aromatyzujące).

Znaczenie fa rm a k o g n o s ty c z n e

Olejki eteryczne są głównymi składnikami czynnymi wielu surowców farmako-

gnostycznych, określanych jako surowce olejkowe. Jest to najliczniejsza grupa
surowców farmakognostycznych, mająca dużą tradycję i wciąż jeszcze duże
zastosowanie w lecznictwie (tab. 9,10).
Wydzielone z surowców olejki eteryczne (przez destylację z parą wodną) są
również artykułami farmakopealnymi i lekospisowymi stosowanymi w lecznict­
wie, ponadto często w przemyśle spożywczym i kosmetycznym (tab. 11).

Tabela 9. Ważniejsze surowce olejkowe

Zawartość olejku

Surowiec wymagana Główny składnik olejku

podawana przez FP IV
% %

A n th o d iu m A rn ica e Tymol
Koszyczek arniki 0,2 Eter metylowy tymolu
A n th o d iu m C h a m o m illa e Chamazulen
Koszyczek rumianku 0,5-1,5 (3,0) 0,3 ( —)-a-Bisabolol
F olium M elissa e
Liść melisy 0,01-0,1 (0,8) Cytral a, b
F olium M e n th a e p ip erita e
Liść mięty pieprzowej 1,0-2,0 (3,5) 1,5 D( —)-Mentol
F o liu m S a h ia e
Liść szałwii 1,0-2,5 1,0 Tujon (a i (3)
F ru c tu s A n is i
Owoc anyżu 1,5-3,0 2,0 Anetol
F ru ctu s C a rvi
Owoc kminku 3,0-7,0 4,0 D( + )-Karwon
F ru ctu s C o ria n d ri
Owoc kolendry 0,3-1,2 1,0 D( + )-Linalol
F ru c tu s F o en icu li
Owoc kopru włoskiego 3,0-6,0 3,0 Anetol (trans)
H e rb a A b sin th ii
Ziele piołunu ok. 0,5 — Tujon, tujol

543
 cd. tabeli 9 1

Zawartość olejku

Surowiec podawana wymagana Główny składnik olejku

% przez FP IV
%

H e rb u M ille fo lii
Ziele krwawnika 0,25-0,5 0,25 Chamazulen
H erb u T h y m i
Ziele tymianku 0,5-2,0 1,0 Tymol (karwakrol)
P erica rp iu m A u ru n tii a m u r i
Owocnia pomarańczy 1,0-2,5 2,0 (-t-)-Limonen
R a d ix In u lu e
Korzeń omanu 1,0-3,0 1,8 Alantolakton
R a d ix L e v is tic i
Korzeń lubczyku
1
0,7
L /ł

Flalidy
0

o
R a d ix O n o n id is
Korzeń wilżyny 0,02-0,1 _ 9

R a d ix Y a leria n a e
Korzeń kozika lekarskiego 0,5-2,0 Estry borneolu
Seskwiterpeny
R h iz o m u C a la m i
Kłącze tataraku 1,5-4,0 (6,0) 2,5 P-Azaron

Tabela 10. Surowce olejkowe o mniejszym znaczeniu

Zawartość Główny składnik
Surowiec Roślina macierzysta olejku
olejku
(%)

Surowce krajowe
A n th o d iu m A n th e m id is A n th e m is n o b ilis L. Chamazulen
Koszyczek rumianku (A stera ce a e) ok. 1,0 Estry kwasu
rzymskiego angelikowego
Flo.i L a r a n d u la e L u va m lid a o ffic in a lis ( —)-Linalol
Kwiat lawendy Chaix ex Vill. 1,5-3,0 Octan linalilu
(L a m ia c e a e)
F lo s T a n a c e ti T a n a c e tu m vulgare L. ok. 1,0 Izotujon
Kwiat wrotyczu (A stera ce a e)
F o liu m R o sm a rin i R o sm a r in u s o ffic in a lis Bomeol
Liść rozmarynu L. (L a m ia c e a e) 1,2-2,5 Kamfora
Cyneol
F o liu m R u la e R u ta g ra veo len s L.
Liść ruty (R u ta c e a e ) 0,06-0,7 Terpeny
Kumaryny

544
cd. tabeli 10
Zawartość Główny składnik
Surowiec Roślina macierzysta olejku olejku
(%)

Surowce krajowe
F ructus Ju n ip e ri J u n ip e ru s c o m m u n is L. a- i fi-Pinen

Ui
Ul
Kadinen

O
Owoc jałowca ( C up ressa cea e)
Kamfen
F ructus P elro selin i P e tro selin u m s a tir u m L. 2,0-7,0 Apiol (mirystycyna)
Owoc pietruszki (A p ia c ea e )

V©
( + ) a-Pinen

O
cT
G em m a e P ini P in u s s y h e s tr is L.

1
Pączki sosny (P in a cea e) Estry borneolu
H erb u A sa r i cu m ra d icib us A su ru m e u ro p a eu m L. ok. 1,0 P-Azaron
Ziele kopytnika z korzenieni (A ristolochiaceae)
H erb u M a jo ra n a e M a jo ra n a ho rten sis 0,15-0,4 Terpinen
Ziele majeranku Moench.
(.L a m ia c e a e )
H erb u S e rp y lli T h y m u s se rp y llu m L. 0,1 -0,6 Karwakrol (tymol)
Ziele macierzanki (L a m ia c e a e)

Ul
a-Felandren
©
O
1
R a d ix A n g elica e A rc h a n g elica o ffic in a lis
Korzeń arcydzięgla Hoffm.
(A p ia c ea e )
R a d ix A rtem isiu e A r te m is ia \u lg a r is L. ok. 0,1 Dihydromatri-
Korzeń bylicy (A p ia c ea e ) kariaester
R u d ix P etro selin i P etro selin u m s a t i m m L. 0,04-0,12 Jak F ru ctu s
Korzeń pietruszki (A p ia c ea e ) P etro selin i
1j

L. Kumaryny
p
0

R a d ix P im p in ellu e P im p in ella s a x ifr a g a

p

Korzeń bicdrzeńca P im p in ella m a g n a L. Azulen

(A p ia c ea e )
S e m en S in u p is u lb u e (E ru c u e ) S in a p is alba L. ok. 2,5 Synalbina
Nasienie gorczycy białej (B rassica cea e)
S e m en S in u p is nigrue B rassica nigra 1,0-5,0 Izosiarkocyjanian
Nasienie gorczycy czarnej Koch. allilu
(B ra ssica cea e)
Mircen
©

S tro b ili L u p u li H u m u lu s lu p u lu s L.
1

„Szyszki” chmielu (M o ra c e a e ) ( hu m u len )

F ructus A n e th i A n e th u m g ra reo le n s L. 3,0-4.0 Karwon do 60%
Owoc kopru ogrodowego (A p ia c ea e ) Limonen
Felandren
G em m a e P o p u li P o p u lu s nigra L. 0,2-2,1 Kariofilen
Pączki topoli (S a lia c ea e ) Seskwiterpeny
Cyneol

35 Farmakognozja 545
cd. tabeli 10
Zawartość Główny składnik
Surowiec Roślina macierzysta olejku olejku
(%)
Surowce pozakrajowe

N>
1
O
F o liu m E u c a ly p ti E u c a ly p tu s g lo h u lu s Lab. Cyneol do 80% i inne
Liść eukaliptusa ( M y r ta c e a e )
Australia, Hiszpania,
Brazylia
F lo s C a ry o p h y lli S y z y g iu m a ro m a tic u m (L.) 19,0-25,0 Eugenol ponad 80%
Goździki Merr et Perry (Myrtaceae) Kariofilen i inne
Tanzania, Molukki
F ru c tu s C a rd a m o m i E le tta ria c a rd a m o m u m 3,0-8,0 Cyneol do 30%
Owoc kardantonu Wh. et Mat. ( M y r ta c e a e ) Octan tcrpinylu
Indie pld.-zach.. Sri Lanka
F ru ctu s P ip eris nigri P iper n ig ru m L. 1,0-2,5 Felandren
Owoc pieprzu ( P iperaceae) Kafiofileri, dipenten
Indie, Piw. Malajski Seskwiterpcny
S e m e n M y r is tic a e M y r is tic a fr a g r a n s Houtt. 3,5-15,0 D-Kamfen
Nasienie muszkatoiowca (M y r istic a c e a e ) Mirystycyna do 8%
Indonezja Dipenten
bv Eugenol
©

H e rb a C h en o p o d ii C henopodium a m briosoides o Askarydol 42-85%

i

a n th e lm in tic i var. a n th e lm in tic u m p-Cymol 22-44%

Ziele komosy piżmowej A. Gray (C h e n o p o d ia cea e )
Ameryka Płn.

Tabela 11. Ważniejsze olejki eteryczne

Roślina macierzysta Główny składnik

Olejek Surowiec olejku (wymagania Zastosowanie
FP IV)

O leu m A n g elica e A rc h a n g elica o fftc in a lis ( + )-Felandren S to m a c h ic u m ,

Olejek dzięglowy Hoffm.
(A p ia c ea e )
O leu m A n is i P im p in ella a ni su m .
Olejek anyżowy (A p ia c ea e )
owoce
O le u m C a la m i A co ru s ca la m u s L.
Olejek tatarakowy (A ra c ea e )
kłącze
O le u m C itri C itr u s lim o n (L.)
Olejek cytrynowy Burman
(R u ta c e a e )
owocnia
a ro m a tic u m
L. Anetol ponad 20% E xp e c to ra n s
aldehyd anyżowy
(3-Azaron S to m a c h ic u m .
a ro m a tic u m .
sp a s m o ly tic u m
( + )-Limonen C orrig en s
Cytral ponad 2%
cd. tabeli 11

Główny składnik
Olejek Roślina macierzysta olejku (wymagania Zastosowanie
Surowiec FP IV)

O leum C arvi C a ru m carvi L. Karwon S to m a c h ic u m ,

Olejek kminkowy (A p ia c ea e ) a ro m a tic u m ,
owoce sp a s m o ly tic u m
O leum C a ry o p h y li S y z y g iu m a ro m a tic u m Eugenol D esin ftcien s
Olejek goździkowy (L.) Merr. et Perry (dentystyka)
( M y r ta c e a e )
pączki kwiatowe
O leum E u c a ly p ti E u c a lyp tu s g lo bulus Cyneol A n titu ssic u m
Olejek eukaliptusowy Lab i inne (= eukaliptol)
( M y r ta c e a e ) ponad 70%
liście
O leum F oeniculi F oeniculum capillaceum Anctol E x p e c to ra n s
Olejek kopru Gilib. (A p ia c ea e ) ponad 50%
włoskiego owoce
O leum Ju n ip eri Ju n ip e ru s c o m m u n is L. ( + ) a-Pinęn D ire tic u m
Olejek jałowcowy (C u p ressa cea e) Kadinen
owoce
O leu m L a ra n d u la e ( —)-Linalol
L a sa n d u ta o ffic in a lis A ro m a tic u m
Olejek lawendowy Chaix. (L a m ia c e a e ) Octan linalilu (c o sm e tic u m )
kwiaty
O leum M e n th a e M e n tlia p ip e r ita (L.) ( —)-Mentol C hola g o g u m ,
p ip erita e Hudson ta r. officin a lis ponad 50% c h o lereticu m .
Olejek mięty Sole /. rubescens corrigens
pieprzowej ( L a m ia c e a e )
liście
O leu m P in i p u m ilio n is P in u s m o n ta n a Mili. Estry borneolu R u b efa cien s,
Olejek kosodrzewi- (P in a cea e) e x p e c to ra n s
nowy pędy
O leu m P in i s y h e s ir is P in u s s y h e s ir is L. ( + ) a-Pinen R u b efa cien s,
Olejek sosnowy (P in a cea e ) e xp e c to ra n s
pędy
O leu m S in a p is B rassica n igra Koch. Izosiarkocyjanian R ub efa cien s,
Olejek gorczyczny ( B rasicaceae) alljju ponad 92% irrita n s
nasienie
O leu m T ereb in th in a e P in u s s y h e s tr is L. ( + ) a-Pinen R u b efa cien s
Olejek terpentynowy (P in a cea e)
balsam (terpentyna)
O leu m T h y m i T ltym u s rulgaris L. Tymol (karwakrol) E xp e cto ra n s,
Olejek tymiankowy (L a m ia c e a e) ponad 45% desin ftcien s
ziele

35* 547
A n th o d iu m A r n ic a e — K o szy cze k a rn ik i

Rośliną macierzystą surowca jest w zasadzie arnika górska Arnica montana L.

Niektóre farmakopee, np. DAB 10, Ph. Helv. VII, a także FP IV, dopuszczają
również gatunek Arnica chamissonis Less. subsp. foliosa (Nutt.) Maguire
z rodziny złożonych Asteraceae — uważany jest on za równowartościowy, choć
różni się nie tylko morfologicznie, ale i zawartością niektórych składników
(P-d.).
Arnica montana L. rośnie dziko w rejonach górskich środkowej i południowej
Europy, na równinach krajów skandynawskich, Litwy, Białorusi. W Polsce jest
rośliną stosunkowo rzadką, spotykaną dziko jedynie w rejonie Karkonoszy na
kwaśnych wilgotnych łąkach o małej zawartości wapnia [Wojewoda, Cyunel
1963]. We wszystkich krajach, za wyjątkiem Hiszpanii, objęta jest ochroną.
Arnica chamissonis subsp. foliosa, zaproponowana zamiast gatunku Arnica
montana, pochodzi z Ameryki Pin. i w odróżnieniu od tego gatunku jest łatwa do
uprawy. Jednakże ostatnio podjęto z pozytywnymi rezultatami próby uprawy
arniki górskiej Arnica montana m.in. też w Polsce [Binek 1995], a także hodowli
tkankowej tej rośliny.
Surowcem są wysuszone w temperaturze do 35°C koszyczki kwiatowe,
niekiedy pozbawione osadnika same kwiaty (stąd nazwa alternatywna surowca
Flos Arnicae).
Zbiór koszyczków arniki odbywa się ręcznie lub może być częściowo
zmechanizowany — z plantacji.

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a) Mikroskopowa
- koszyczki kwiatostanowe typowe dla A s t e r a c e a e — złożone z kwiatów języcz­
kowych, rurkowych o barwie żółtopomarańczowej i osadnika;
- średnica koszyczka z rozchylonymi kwiatami języczkowymi w gat. A r n i c a
m o n t a n a 5-8 cm, A . c h a m i s s o n i s s u b s p . f o l i o s a do 4 cm;
- 15-25 kwiatów języczkowych w koszyczku;
- zewnętrzne kwiaty żeńskie języczkowe do 4 cm długości (A. m o n t a n a ) lub do 1,5
cm długości ( A . c h a m is s o n is ) ',
- wewnętrzne kwiaty obupłciowe, rurkowe, 5-ząbkowe;
- kielich przekształcony w puch o grubszych listewkowatych szczecinkach++;
- zapach słaby, smak gorzki, ostry.

U w a g a : Odróżnienie do ewentualnych zafałszować jest możliwe w badaniach makro­

skopowych. Np. kwiaty nagietka lekarskiego C a l e n d u l a o f fi c in a l i s , o podobnej barwie
i wymiarach, nie mają puchu kielichowego, podobnie jak kwiaty omiegu D o r o n ic u m sp .
Kwiaty języczkowe mniszka lekarskiego T a r a x a n u m o f f i c i n a l e mają puch kielichowy
parasolowaty.

b) Mikroskopowe
- na ścianie zalążni charakterystyczne włoski bliźniacze dwukomórkowe++;
- nieliczne włoski gruczołowe typu C o m p o s i t a e +;
- włoski główkowate z dwu- lub wielokomórkową główką i kilkukomórkowym
trzonkiem+;

A
 szczeciniasty, wielokomórkowy puch kielichowy zarówno u kwiatów języcz­
kowych, jak i rurkowych ¥;
- w zalążni pod skórką ciemne masy tzw. fitomelanów++;
- na koronkach kwiatowych podobne włoski jak na ścianach zalążni;
- endotccjum o ścianach poprzecznie zgrubiałych;
- pyłek kwiatowy okrągły, kolczasty z 3 ujściami łagiewkowymi ¥.
c) Chemiczne
- analiza flawonoidów metodą TLC pozwala na zróżnicowanie gatunków arniki,
a także wykrycie ewentualnych zafałszowań (kwiaty arniki nie zawierają
rutozydu) (DAB 10);
podobne znaczenie ma analiza TLC laktonów seskwiterpenowych;
- DAB 10 podaje reakcję Zimmermanna z 1,3-dinitrobenzenem dla identyfikacji
surowca.

Składniki

Koszyczek arniki jest surowcem o bardzo złożonym składzie chemicznym.

Zaliczany uprzednio do s u r o w c ó w o l e j k o w y c h , obecnie ze względu na
znaczną zawartość biologicznie czynnych laktonów seskwiterpenowych może
być zamieszczony też w grupie s u r o w c ó w s e s k w i t e r p e n o w y c h .
Laktony seskwiterpenowe arniki są połączeniami typu pseudogwajanolidów.
Ich zawartość w kwiatach A. montana wynosi 0,2-0,8% , a w kwiatach
A. chamissonis subsp. foliosa — 0,5- 1.5%. U A. montana są to helenalina [415]
i 11.13-dihydrohelenalina, ich estry z kwasami organicznymi, natomiast u A.
chamissonis subsp. foliosa obok wyżej wymienionych występują ich oksy-
i hydroksylowe pochodne, takie jak arnifoliny i chamissonolidy (p.n.)

RO

O
Cham issonolidy
Arnifoliny R = acetyl lub H
R = tigloil lub angelicyl R, = acetyl lub H
lub senecionyl R 2 = acetoksy lub H

Drugą istotną grupę składników czynnych stanowią f l a w o n o i d y

(0,4-0,6%). Jest to bardzo różnorodna jakościowo grupa związków licząca
w gat. A. montana — około 15 połączeń, w gat. A. chamissonis subsp. foliosa —
ponad 25. Są to glikozydowe pochodne flawonów, m.in.: apigeniny, luteoliny,
hispiduliny, eupafoliny, flawonoli, m.in.: kemferolu, kwercetyny, izoramne-
tyny, 6-metoksykemferolu, patuletyny, spinacetyny, a także wolne aglikony
flawonoli.
Połączenia glikozydowe to głównie 7-O-P i 3-O-P glukozydy, acetylo-p-gluko-
zydy i P-glukuronidy.

549
 Istnieje możliwość rozróżnienia wymienionych dwóch gatunków arniki na
podstawie zawartości określonych flawonoidów.
Kwiaty A. chomissonis subsp. foliosa nie zawierają np. 3-6-(6”-acetyl)-(3-glu-
kozydu kwercetyny, a zawierają 7-p-glukozyd luteoliny i 7-P-glukozyd eupafoli-
ny, których brak u A. mon tana.
Trzecia grupa składników to o l e j e k e t e r y c z n y (0,2-0,5% )o półtłustej
konsystencji, barwy żółtoczerwonej, zawierający 40-60% kwasów tłuszczo­
wych. pochodne tymolu [272], tymohydrochinon [383], alkany, m.in. triakontan,
seskwi- i monoterpeny, poliacetyleny o 3 -5 potrójnych wiązaniach, m.in.
tridekadien (1,11), tridecen (1), pentaina (3,5,7,9,11) i tetraina (3,5,7,9).

Ponadto w surowcu występują fenolokwasy, np. kwas kawowy [318] i in., cynaryna
[327], kwas cynamonowy [142] i jego pochodne, kumaryny — umbeliferon [236],
skopoletyna [241], ksantofile, cholina [654],

Ostatnio stwierdzono występowanie minimalnych ilości nietoksycznych

alkaloidów pirolizydynowych: tussilaginy i izotussilaginy [Róder i wsp., 1992],

Właściwości f a r m a ko l o g i c zn e i lecznicze

Zastosowanie

Surowiec i jego preparaty są stosowane głównie zewnętrznie, ze względu na

właściwości a n t y s e p t y c z n e i p r z e c i w z a p a l n e . Głównie w tym celu
jest używana nalewka Tinctura Arnicae do okładów i nacierań — w stłuczeniach,
opuchnięciach, ranach itp. Pobudza miejscowo ukrwienie naczyń obwodowych
i przyspiesza granulację. Stosowany też do płukań w chorobach jamy ustnej.
Niektóre z ostatnio izolowanych składników arniki z grupy seskwiterpenów
mają działanie hipotensyjne oraz inotropowe dodatnie, m.in. pochodne helenali-
ny wykazują takie działanie u zwierząt doświadczalnych, ponadto pobudzają
czynność oddechową. Są one uważane za główne składniki czynne surowca przy
praktykowanym niekiedy zastosowaniu wewnętrznym nalewki z surowca — Tin­
ctura Arnicae — jako środka pobudzającego. Zastosowanie to powinno być
ostrożne ze względu na właściwości toksyczne. Użycie zewnętrzne może również
wywołać reakcje typu uczuleniowego, gdyż zawarte w surowcu seskwiterpeny
mają pewne właściwości alergenów kontaktowych.
Koszyczek arniki ma też zastosowanie w preparatach homeopatycznych.

A n th o d iu m C h a m o m illa e — K oszyczek rum ianku

Syn.: Rumianek

Rośliną macierzystą jest rumianek pospolity Chamomilla recutita L. Rauschert

z rodziny Złożonych (Asteraceae).
Rumianek pochodzi z południowej i wschodniej Europy i Azji Mniejszej.
Obecnie jest rozpowszechniony w całej Europie i zawleczony do Australii
i Ameryki Północnej.
 Jest to roślina zielna, jednoroczna, występująca często w Polsce na łąkach,
placach, nieużytkach, czasem wśród zboża. Na skutek masowego zbioru natu­
ralne zasoby rumianku są znacznie zmniejszone, dlatego zachodzi potrzeba
upraw albo podsiewów na naturalnych stanowiskach. Wprowadzono do uprawy
również rasy poliploidalne rumianku (odmiana „Złoty Łan”) o większych
wymiarach koszyczków kwiatowych. Surowcem farmakopealnym są koszyczki
rumianku pospolitego zebrane w początkowym okresie kwitnienia, o oznaczonej
olejku. Zbiór surowca przeprowadza się na naturalnych stanowiskach lub na
plantacjach, często za pomocą specjalnych grzebieni, i suszy w temperaturze
do 35°C w cieniu.

W a ż n i e j s z e c e c h y d i a g n o s t y c z n e s u r o wc a :

a. Makroskopowe
- budowa kwiatostanu, tj. koszyczka, typowa dla rodziny A s t e r a c e a e , średnica
koszyczka obejmującego kwiaty rurkowe i języczkowe do 1,5 cm;
- brzeżne kwiaty żeńskie języczkowe, białe w liczbie 12-20, o 3 ząbkach,
4-nerwowe+;
- środkowe kwiaty obupłciowe, rurkowe, żółte, 5-krotne; pylniki zrośnięte w rur­
kę4-;
- osadnik kwiatostanu wypukły4-, nagi4-, wewnątrz pusty++;
- listki okrywy w 2-3 okółkach, ułożone dachówkowato;
- brak puchu kielichowego+;
- zapach aromatyczny, swoisty++, smak gorzkawy.
b. Mikroskopowe
- włoski gruczołowe typu C o m p o s i t a e występują na komórkach skórki koron
kwiatowych, zalążni i listków okrywy++;
w ześluzowaciałej skórce zalążni występują schodkowato ułożone grupy komó­
rek śluzowych++;
w listkach okrywy występują włókna, sklereidy i librosklereidy4-;
u podstawy zalążni skleroidowej pierścień wzmacniający4-;
endotecjum ze zgrubieniami poprzecznymi, równoległymi, listwowatymi;
ziarna pyłku z ziarnistą, drobnokolczastą egzyną i 3 ujściami łagiewkowymi.
średnicy 30-35 gm++.
c. Chemiczne
- obecność proazulenów we włoskach gruczołowych można wykazać reakcją
barwną z odczynnikiem EP według Stahla lub parami chloru albo bromu
[Tyihak, Sarkany-Kiss, 1962], lub też metodą TLC według DAB 10.

Uwaga: Inne gatunki zbliżone morfologicznie do rumianku pospolitego C h a m o m i l l a

r e c u tita(L.) Rauchert:
T r ip l e u r o s p e r m u m in o d o r u m (L.) Schultz-Bip = M a t r i c a r i a in o d o r a L. —
Maruna bezwonna
M a t r i c a r i a d i s c o id e a DC — Rumianek bezpromieniowy
A n t h e m i s a r v e n s i s L. — Rumianek polny
A n t h e m i s c o tu l a L. — Rumianek psi
C h r y s a n t h e m u m p a r t h e n i u m (L.) Bernhard — Złocień maruna.

Gatunki te odróżniają się wieloma cechami morfologicznymi, a także odmiennym

zapachem (szczegóły w przewodnikach do oznaczania roślin).

551
 Składniki

Koszyczek rumianku jest głównie s u r o w c e m o l e j k o w y m , jakkolwiek

w jego działaniu leczniczym uczestniczą również inne związki, m.in. flawonoidy.
O l e j e k e t e r y c z n y występuje w ilości 0,5-1,5% (3,0%) (FP IV wymaga
0,3%, a DAB 10: 4%). Jest gęsty, barwy ciemnoniebieskiej i składa się
w 40-50% z ( —)a-J>jLsał>olo.lu [402] i jego tlenków A, B i C. Ponadto
występują ( —)P-bisabolol, p-farnezen [401] oraz w mniejszej ilości mircen [376]
i kadinen [404], Istotnym składnikiem czynnym oprócz ( —)a-bisabololu jest
c h a m a z u l e n [422] (1 -20% ), powstający podczas destylacji olejku ze swego
prekursora matrycyny [420] poprzez kwas chamazulenowy.

Matrycyna występuje tylko w kwiatach, brak jej w osadniku. Jest zlokalizo­

wana we włoskach gruczołowych typu Compositae. Ze względu na zawartość
proazulenów surowiec jest zaliczany też do surowców azulenowych.
W olejku występują także inne seskwiterpeny: chamawiolina o barwie
czerwonawej i spatulenol (p.d.).
Wymienione składniki występują w surowcu w zmiennych ilościach — w za­
leżności od pochodzenia rośliny. W zespole f l a w o n o i d ó w koszyczków
rumianku pospolitego występują m.in. 7-glukozydy: apigeniny [152], tj. kosmo-
syna [154], luteoliny [159], kwercetyny [178], patuletyny — którym przypisywany
jest udział w działaniu spazmolitycznym i przeciwzapalnym. Ponadto izolowano
dalsze flawonoidy: chryzosplenetynę (3,6,7,3’-tetrametylokwercetagetynę (izo-
ramnetynę) [187], chryzoeriol i kilka innych.
Ponadto surowiec zawiera k u m a r y n y : umbeliferon [236] i herniarynę
[237], s p i r o c y k l i c z n e p o l i a c e t y l e n y , tzw. endoeteropoliiny, w ilości
0,3%, wśród nich e n - i n - d i c y k l o e t e r w formie cis i trans [649].

552
r
 Składnikami o pewnym znaczeniu są cholina [654] oraz śluz (0,5-17,0%),
z którego wskutek hydrolizy powstaje kwas galakturonowy (do 45%), galak-
toza, glukoza, ksyloza i ramnoza, a także polisacharyd — fruktan typu inuliny.

Właściwości f a r m a k o l o g i c z n e i lecznicze

Zastosowanie

Koszyczek rumianku należy do najczęściej stosowanych leków. Ogólne właś­

ciwości przeciwzapalne są uzależnione od kilku co najmniej składników,
wykazuje je zwłaszcza ( —)-a-bisabolol, uważany za główny związek czynny
surowca, dalej chamazulen, farnezen, flawonoidy, wśród nich głównie glikozydy
apigeniny i luteoliny, ponadto w działaniu leczniczym ważny jest udział śluzu.
Oprócz właściwości przeciwzapalnych surowiec wykazuje działanie spazmolity-
czne, przypisywane ( —)-a-bisabololowi, en-in-dicykloeterowi, hydroksykuma-
rynom i flawonoidom, głównie apigeninie, oraz 7-glukozydom flawonoidowym.
Jak stwierdzono doświadczalnie, hamuje wyrzut (uwalnianie) histaminy.
Surowiec jest stosowany jako środek p r z e c i w z a p a l n y i s p a z m o l i -
t y c z n y wewnętrznie (stany zapalne przewodu pokarmowego, pęcherza mo­
czowego) oraz zewnętrznie w stanach zapalnych jamy ustnej, błon śluzowych,
skóry — nieraz z doskonałymi wynikami. Działanie przeciwzapalne chamazule-
nu oraz ( —)-a-bisabololu wykazano w większości badań doświadczalnych.
Wolne aglikony flawonoidów (bardziej lipofilne) działają silniej niż glikozydy.
W zastosowaniu znajdują się też oczyszczone preparaty azulenowe.
Koszyczek rumianku objęty jest niemal wszystkimi farmakopeami i wchodzi
w skład wielu mieszanek ziołowych. Liczne prace badawcze wykonane w kraju
dotyczą agrotechniki [Rumińska, 1953, 1955, 1965; Leszczak, 1955], zawartości
olejku i innych składników [Strażewicz, 1949; Borkowski, Chochlew, 1959;
Czabajska, 1958, 1960; Leszczak, 1956], właściwości farmakologicznych chama-
zulenu [Rajkowski, 1960; Rajkowski i wsp., 1955, 1958, 1959],
Obserwowane niekiedy reakcje alergiczne (oczy!) spowodowane są zanieczy­
szczeniem rumianku koszyczkami gatunku Anthemis cotula L. (rumianek psi).

F o liu m M e n th a e p ip e rita e —
Liść m ię ty p ie p rz o w e j

Rośliną macierzystą dostarczającą surowca jest mięta pieprzowa Mentha

piperita (L.) Hudson z rodziny Wargowych (Lamiaceae). Gatunek ten ma kilka
odmian i form uzyskanych w hodowli.
Znane są odmiany (yarietas): officinalis Sole, vulgaris Sole, syfoestris Sole,
oraz formy: rubescens Camus — o czerwono nabiegłych łodygach, tzw.
Mitcham, oraz pallescens Camus — z zielonymi łodygami.
Mentha piperita (L.) Hudson jest mieszańcem hodowlanym powstałym przez
skrzyżowanie gatunków wyjściowych: Mentha viridis L. i Mentha aąuatica L.;
Mentha viridis L. zaś jest mieszańcem Mentha longifolia (L.) Hudson i Mentha
rotundifolia (L.) Hudson. Tak więc uprawiana obecnie mięta pieprzowa jest

553
potrójnym mieszańcem. Z tego względu gatunek ten nie nadaje się do roz­
mnażania za pomocą nasion (na ogół nie następuje zapłodnienie), a jedynie
wegetatywnie — przez podział sadzonek rozłogowych lub liściowych.
Farmakopea zaleca otrzymywanie surowca z gatunku Mentha piperita (L.)
Hudson var. officinalis Sole, forma rubescens Camus — do tego taksonu należą
hodowlane odmiany mięty pieprzowej, tzw. angielskiej Mitcham, charak­
teryzujące się dużą zawartością olejku i mentolu. Forma pallescens jest
hodowlaną formą mięty pieprzowej z obszaru RFN (Pfalz). Znane są również
odmiany hodowlane Priluska 6 i 541 oraz Polimentha.
Uprawy mięty pieprzowej są szeroko rozpowszechnione, głównie w USA,
Anglii, Niemczech, Francji, Rosji, Bułgarii, na Węgrzech i w Polsce. Polską
odmianą hodowlaną jest mięta Santocka.
Znaczne obszary upraw mięty pieprzowej w Polsce służą do otrzymywania
liści, a przede wszystkim do otrzymywania olejku eterycznego Oleum Menthae
piperitae i naturalnego mentolu (Mentholum). W niektórych krajach świata jako
surowiec do otrzymywania olejku i mentolu są uprawiane na dużą skalę inne
gatunki mięty, np. Mentha arvensis var. piperascens Holmes — i różne jej formy
— w Japonii, Brazylii (próby uprawy przeprowadzono w Polsce — Strażewicz
1930), Mentha canadensis L. var. glabrata Gray — w Chinach, Mentha
sachalinensis — o znacznej zawartości mentolu — jest też proponowana do
uprawy jako surowiec (Rosja, Rumunia).
Mięta pieprzowa jest rośliną wieloletnią, wytwarzającą podziemne rozłogi, za
pomocą których się rozmnaża. Odcinki rozłogów 10 - 15 cm stanowią materiał
sadzonkowy do zakładania plantacji. Może się to odbywać również za pomocą
sadzonek liściowych, tj. wierzchołków ulistnionych pędów.
Liście i wierzchołki pędów zbierane są ręcznie z upraw polowych przed
okresem kwitnienia i suszone szybko w cieniu w temperaturze do 35°C.
Najlepszy zbiór uzyskuje się z plantacji dwuletnich.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
- liściejajowato-lancetowate, ciemnozielone, krótkoogonkowe, 3-7 cm, długości,
1- 3 cm szerokości, o zaokrąglonej nasadzie i zaostrzonym szczycie;
- brzeg blaszki liściowej nierówno piłkowany, blaszka spodem owłosiona;
- liście formy rubescens mają unerwienie nabiegłe czerwono;
- zapach charakterystyczny miętowy+++, smak palący, potem chłodzący (men-
tol)++.
Uwaga: Liście porażone rdzą miętową Puccinia menthae Pers. mają pomarańczowe
plamki — nie nadają się do zastosowania leczniczego.
b. Mikroskopowe
- budowa liści bifacjalna;
- liczne włoski gruczołowe typu Labiatae na obu skórkach, wypełnione olejkiem
eterycznym++ (czasem uszkodzone);
- różne typy włosków okrywających, m.in. główkowate;
- aparaty szparkowe w skórce typu Labiatae (cruciferus);
- miękisz palisadowy 1-4-rzędowy;
- w komórkach skórki czasem pęki iglaste hesperydyny;
- brak szczawianu wapnia+.

554
 Uwaga: W przypadku porażenia rdzą miętową w obrazie mikroskopowym można
stwierdzić kolczaste uredospory oraz brunatne gruszkowate teleutospory.
c. Chemiczne
- obecność mentofuranu we włoskach gruczołowych można stwierdzić reakcją
histochemiczną z mieszaniną kwasu azotowego i octowego.

Składniki

Głównym składnikiem czynnym jest o l e j e k e t e r y c z n y (Oleum Menthae

pipeńtae) zawarty w liściach w ilości 1,9 —2,0% (w niektórych odmianach
hodowlanych do 3,5%, FP IV wymaga 1,5%, a DAB 10 — 1,2%) z głównym
składnikiem ( - ) - m e n t o l e m [386] — ponad 50%, ponadto olejek zawiera
e s t r y m e n t o l u : octan i walerianian — około 5%, keton ( —)-menton [389]
10-20%, felandren [383], pinen [393], cyneol [391], piperyton, mentofuran
— charakterystyczny składnik olejku mięty pieprzowej, jasmon — około 0,1%
i in. — w sumie około 30 składników.

Mentofuran

Inne składniki: g a r b n i k i 6-12% , f l a w o n o i d y — m.in. luteolina [157],

apigenina [152], diosmetyna [162] i ich glikozydy, gorycze, fenolokwasy.
Zawartość mentofuranu w olejku zwiększa się w miarę zbliżania się do okresu
kwitnienia, co pogarsza zapach. Jasmon występuje głównie w młodych liściach
i nadaje im przyjemny zapach.

Wł aści wości f a r m a k o l o g i c z n e i lecznicze

Zastosowanie
7

Surowiec jest bardzo często stosowany w różnych formach galenowych i mieszan­

kach ziołowych jako c ar m in a t i vum, c ho l a g o gum, c h o l e r et i c um
i a n t i d i a r r h o i c u m . Składnikiem czynnym jest olejek z mentolem, który
działa na receptory zimna na skórze i błonach śluzowych, wywierając uczucie
chłodzenia. Pewną rolę w działaniu odgrywają też garbniki. Działanie samego
olejku i mentolu jest różne jakościowo i ilościowo od działania surowca. Liść
mięty pieprzowej wchodzi w skład wielu preparatów oraz mieszanek ziołowych,
służy też do sporządzania napojów chłodzących. Mięcie pieprzowej uprawianej
w kraju poświęcono liczne prace badawcze z zakresu agrotechniki [Gołcz, 1963;
Barcikowska, Czabajska, 1964; Czabajska, Szulc, 1967; Rumińska, 1971] oraz

555
 wartości surowca [Strażewicz, Kasiński, 1949; Grabiec, Strażewicz, 1951; Bań­
kowski, 1952, 1953; Pawelczyk, 1955; Borkowski, Suchocka, 1956; Deryng
i wsp., 1962].

F o liu m S alvia e — L iść s z a łw ii

K
Rośliną macierzystą jest szałwia lekarska Safoia offlcinalis L. z rodziny
Wargowych (Lamiaceae). Znane są 3 podgatunki: subsp. offlcinalis Gams, subsp.
minor Gams (oba występujące m.in. w Dalmacji) oraz subsp. lavandulaefolia
Gams (występujący w Hiszpanii). Różnice między poszczególnymi podgatun-
kami polegają na odmiennej morfologii, a także różnym składzie olejku
eterycznego.
Szałwia lekarska jest półkrzewem pochodzącym z rejonu Morza Śródziem­
nego, gdzie rośnie dziko i jest zbierana ze stanu naturalnego, podobnie jak
w Jugosławii i Grecji. W Polsce i krajach środkowej Europy szałwia lekarska jest
uprawiana.
Surowcem farmakopealnym są liście i ulistnione wierzchołki pędów szałwii
o oznaczonej zawartości olejku eterycznego. FP IV nie określa podgatunku
rośliny macierzystej. Liście szałwii lekarskiej są zbierane ręcznie z plantacji przed
kwitnieniem lub po kwitnieniu (na jesieni) w ramach wieloletniej uprawy.
Suszenie odbywa się w cieniu, w temperaturze poniżej 35°C. W obrocie
krajowym znajduje się Salvia offlcinalis subsp. minor.

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- liście lancetowate lub jajowato-lancetowate, krótkoogonkowe;
- nasada zaokrąglona, czasem występują tzw. uszka;
- brzeg blaszki liściowej lekko karbowany++;
- silne obustronne owłosienie ++;
- zapach aromatyczny, kamforowy++, smak gorzki, ściągający+.
b. Mikroskopowe
- budowa liści bifacjalna;
- liczne włoski gruczołowe typu Labiatae na obu skórkach++;
- włoski okrywające główkowate z 1-2-komórkowa główką i jedno- lub kilku-
komórkowym trzonkiem+;
- włoski okrywające biczowate, kilkukomórkowe+;
- miękisz palisadowy 2-3-warstwowy;
- szczawian wapnia w postaci drobnych gruzełków i pojedynczych kryształków
— w miękiszu +.
c. Chemiczne
- wyciąg wodny surowca daje z roztworem chlorku żelaza (III) zabarwienie
niebieskozielonkawe (garbniki).

Składniki

Szałwia lekarska jest s u r o w c e m o l e j k o w y m . Zawartość olejku eterycz­

nego w liściach wynosi 1,0-2,5% (FP IV wymaga 1,0%, a DAB 10 — 1,5%).

556
Olejek szałwii (Oleum Safoiae) zawiera do 50% tu j o n u [397], do 15% cyneolu
[391], do 8% kamfory [396], borneol [394], pinen [393] i inne składniki. W olejku
subsp. lavandulaefolia brak jest tujonu, a zawartość cyneolu sięga ponad 25%.
Ponadto surowiec zawiera g o r z k i e l a k t o n y d i t e r p e n o w e — karnozol
[447], kwas karnozolowy [448], rosmanol [449], safficinolid, sagenon i in.
— także brak ich w podgatunku lamndulaefolia, t r i t e r p e n y : kwas oleanolo-
wy [485], kwas ursolowy [461] ponad 2%, germanikol [472], do 8% g a r b ­
n i k ó w k a t e c h i n o w y c h odgrywających znaczną rolę w działaniu surowca
oraz flawonoidy pochodne apigeniny [152] i luteoliny [157],

Inne składniki o mniejszym znaczeniu: sitosterol [495], witaminy B, i C, kwas

fumarowy około 0,1%, kwas nikotynowy.

Właściwości f a r m a k o l o g i c z n e i lecznicze

Zastosowanie

Napary oraz wyciągi z surowca działają a n t y s e p l y c z n i e i ś c i ą g a j ą c o .

Udział w tym działaniu mają: olejek eteryczny, garbniki oraz działający
antybiotycznie karnozol. Niektóre inne diterpeny mają działanie przeciw-
wirusowe w chorobach infekcyjnych jamy ustnej. Ponadto surowiec wykazuje
działanie przeciwpotne (antihydroticum) i hamujące laktację. Mechanizm tego
działania i substancje czynne nie są dokładnie poznane. Na skutek wymienio­
nych właściwości surowiec jest stosowany w nocnych potach u gruźlików.
Największe zastosowanie znajduje do płukań jamy ustnej i gardła. Wchodzi
ponadto w skład wielu mieszanek ziołowych. Analiza surowca pochodzącego
z krajowych plantacji była przedmiotem kilku prac [Kasiński, 1952; Borkowski,
Rezler, 1953; Kołodziejski i wsp., 1963].

Fo liu m S alvia e tr ilo b a e — liś ć s z a łw ii g re ck ie j

Ostatnio wprowadzony został m.in. do DAB 10 i Ph. Helv.; pochodzi z gatunku Salvia
triloba rosnącego głównie w Grecji, a możliwego do uprawy w Polsce. Liście tego gatunku
odznaczają się występowaniem bocznych 1-2 „uszek”, znacznie mniej zaznaczonym
unerwieniem na spodniej stronie liścia, występowaniem szerokich w nasadzie, do 30-40
pm, i wyprostowanych włosków okrywających, a przede wszystkim dużą zawartością
cyneolu w olejku (do 60%), stąd zapach liści przypomina nieco zapach liści eukaliptusa.
Zawartość olejku sięga 2-3%.
Odróżnienie od liści Salvia offlcinalis możliwe jest zarówno w badaniach makro-
i mikroskopowych, jak i metodą TLC (duża plama cyneolu). FP V nie przewiduje tego
gatunku jako farmakopealnego.

Herba A b s in th ii — Ziele p io łu n u

Rośliną macierzystą jest bylica piołun Artemisia absinthium L. z rodziny

Złożonych (Asteraceae).

557
 Piołun jest wieloletnią rośliną zielną rozpowszechnioną w Europie, północ­
nej Afryce, północnej Azji. W Polsce występuje powszechnie, szczególnie w części
niżowej na przydrożach, nieużytkach, w pobliżu domów, na zboczach. Ama­
torsko uprawiany jest też w ogródkach. Znanych jest kilka odmian tego ga­
tunku o różnym stopniu zawartości goryczy oraz różnym składzie olejku
eterycznego.
Surowcem farmakopealnym jest ziele piołunu zebrane w pierwszym roku
wegetacji lub ze starszych roślin w okresie kwitnienia, o oznaczonym wskaźniku
goryczy.
Ziele piołunu jest zbierane ze stanu naturalnego lub z plantacji i suszone
w temperaturze poniżej 35°C.
Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
- surowiec stanowią ulistnione wierzchołki kwitnących roślin oraz liście;
- kwiatostan wiechowaty o licznych koszyczkach kwiatowych* z kwiatami
wyłącznie rurkowymi*;
- zewnętrzne kwiaty słupkowe 2-ząbkowe, wewnętrzne obupłciowe — 5-ząbkowe+;
liście dolne 3-krotnie pierzasto-sieczne*, średnie 1-2-krotnie pierzasto-sieczne’
górne niepodzielone*;
- zapach aromatyczny, smak bardzo gorzki**;
b. Mikroskopowe
- na liściach charakterystyczne włoski okrywające w kształcie litery T7 ** oraz
wioski gruczołowe typu Compositae++;
- liście o budowie bifacjalnej lub izolateralnej (górne nasłonecznione);
- łodyga o budowie typowej dla Dwuliściennych, występują na niej również
podobne włoski jak na liściach;
- na listkach okrywy koszyczka włoski walcowate lub taśmowe;
pyłek kulisty, o średnicy 15-30 pm, o 3 ujściach łagiewkowych;
- szczawian wapnia (gruzły) w miękiszu liści, łodygi i listkach pokrywy koszyczka,
słupku i koronie*;
- sferokryształy inuliny — niekiedy w promieniach rdzeniowych;
- brak skrobi*.
c. Chemiczne
- surowiec daje z odczynnikiem EP dodatnią reakcję na proazuleny.
Składniki
Ziele piołunu jest g o r y c z o w y m s u r o w c e m a r o m a t y c z n y m . Sub­
stancjami goryczowymi są l a k t o n y s e s k w i t e r p e n o w e z grupy gwajano-
lidów o charakterze proazulenów: artabsyna [411] i dimeryczna absyntyna [412],
jej izomer anabsyntyna oraz 2 dalsze digwajanolidy. Zawarte są one w świeżych
liściach w ilości do 0,3%. Przy destylacji z parą wodną przechodzą one
w dihydrochamazulen i chamazulen [422] poprzez kwas chamazulenowy, przy
czym olejek przyjmuje zabarwienie ciemnozielone lub ciemnoniebieskie. Ponad­
to w surowcu występują monocykliczne 10-członowe niegorzkie laktony sesk­
witerpenowe — pelanoidy; ketopelanolid a i b oraz hydroksypelanolid a [Herout
i wsp., 1956], arabsyna i artabina.
558
O l e j e k e t e r y c z n y (gęsty) jest zawarty w ilości 0,2 - 0,6%. Głównym jego
składnikiem jest t u j o l [398] do 70% oraz keton ( - ) - t u j o n i (-f)-izotujon
b- około 10%; poza tym występują połączenia estrowe tujolu, chamazulen [422],
felandren [383], bisabolen [403], kadinen [404] i inne terpeny.
Surowiec zawiera poza tym flawon artemetynę [191], lignan C24H26Os, nieco
aarbników, kwasy oraz węglowodór 2-metylo-6-metyleno-10-/?-toluidecen-2.
Charakterystycznym składnikiem węglowodanowym jest alkohol cukrowy
(cyklitol) — kwebrachitol.
FP IV przewiduje oznaczenie wskaźnika goryczy — wymagana wartość
ponad 500. Możliwe jest oznaczenie zawartości olejku eterycznego.
W łaściwości farmakologiczne i lecznicze
Zastosowanie
Surowiec ma znaczenie jako a m a r u m ar ornat i cum. Pobudza łaknienie,
wydzielanie soku żołądkowego i wykazuje działanie ż ó ł c i o t w ó r c z e . Ze
względu na zawartość toksycznego tujonu (powodującego objawy uszkodzenia
ośrodkowego układu nerwowego) używanie większych ilości jest niedopuszczal­
ne. Stosowany jest przeciw robakom i insektom (składnikiem czynnym jest tujon).
W przemyśle służy do sporządzania gorzkich ziołowych win (Vermut).
Orientacyjną oceną surowca i olejku pochodzenia krajowego zajmowało się
kilku autorów [Buchner, 1952; Michaluk, Porębski, 1960; Kudrzycka-Biełoszab-
ska, Sawicka, 1965].
Pokrewny gatunek Artemisia pontica L. jest wykorzystywany również do
wyrobu win.
Herba M ille f o lii — Z iele k rw a w n ik a
Rośliną macierzystą jest krwawnik pospolity Ąchiłlęa millefolium L. z rodziny
Złożonych (Asteraceae). Jest to wieloletnia roślina zielna rozpowszechniona
w Europie i Ameryce Północnej. W Polsce jest pospolita, rośnie na łąkach,
przydrożach, zboczach, miedzach na niżu oraz w górach. Jest to gatunek
zbiorowy, obejmujący kilka podgatunków, odmian i form, w tym również
chemotypy zawierające związki o charakterze proazulenów lub nie zawierające
tych związków. Są one związane również z różnymi stopniami poliploidyzacji
roślin (4-8). Na przykład kariotypy 6n i 8n nie zawierają proazulenów.
Liczne badania w tym zakresie były prowadzone w Polsce [Michaluk,
Oświęcimska, 1956,1957, 1959; Oświęcimska, 1962, 1966,1973,1974; Oświęcim­
ska i wsp,, 1966, 1967, 1972; Dąbrowska, 1972; Rumińska, 1970; Gawłowska,
Oświęcimska, 1968],
Surowcem według FP IV jest ziele krwawnika zebrane podczas kwitnienia,
° oznaczonej zawartości olejku eterycznego. FP IV nie określa podgatunku ani
chemotypu, z jakiego powinien pochodzić surowiec. Ziele krwawnika jest
Powszechnie zbierane ze stanu naturalnego w okresie kwitnienia i suszone
w temperaturze poniżej 35°C.
559
 Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
- koszyczki kwiatowe drobne — do 6 mm średnicy, zgrupowane w baldacho-
gronach++;
- kwiaty zewnętrzne w liczbie 5-6, białe, czasem różowe, wewnętrzne rurkowe,
żółte, 5-ząbkowe+;
- dno kwiatostanowe pokryte łuskami;
- okrywa koszyczka dachówkowata, listki słabo owłosione;
- liście pierzasto-wcinane+, ciemnozielone;
- zapach aromatyczny, smak słono-gorzki.
b. Mikroskopowe
- kwiaty: włoski gruczołowe typu Compositae 4-8-komórkowe na skórce kwia­
tów, listków okrywy++;
- włoski okrywające proste 5- 7-komórkowe, z długą biczowatą komórką szczyto­
wą'1'+;
ziarna pyłku o zarysie trójgraniastym, kolczaste, o średnicy około 30 gm;
- w zalążni gruzły szczawianu wapnia, w listkach okrywy sklerenchyma;
liście: na spodniej stronie włoski gruczołowe, włoski okrywające biczowate
kilkukomórkowe+;
- łodyga: bruzdowata, owłosiona (włoski podobnie jak na liściach) o budowie
typowej dla Dwuliściennych;
- brak skrobi.
c. Chemiczne
- fragmenty koszyczka roślin azulenowych ogrzewane z odczynnikiem EP barwią
płyn na ciemnoniebiesko.

Skł a dni ki
Ziele krwawnika jest s u r o w c e m o l e j k o w y m , a z u l e n o w y m . Zawar­
tość olejku eterycznego wynosi 0,25-0,5% (czasem sięga 1,4%) — FP IV
wymaga 0,25%, a DAB 10 — 0,2%, przy czym określa również minimalną
zawartość azulenu — 0,02% — oraz wskaźnik goryczy.
W zależności od chemotypu rośliny zawartość chamazulenu [422] w olejku
może wynosić do 50%. Prekursorem chamazulenu (proazulenu) jest głównie
achillicyna (p.d.) — 8-acetoksyartabsyna — niegorzki stereoizomer matrycyny
[420], ponadto występują pochodne achillicyny — gwajanolidy częściowo
azulenogenne, np. millefolina (p.n.), także pochodne 3-oksyachillicyny, endo-
nadtlenki gwajanolidowe (achifolid), pochodne eudesmanolidowe (tauremi-

.OH
O O
II II
o — c — ch 3 - •ch 3
o
II J
H3C—C—O-'

'o
Achillicyna Millefolina

560
syna), pochodne longipinenu i germakranu. Ta wielka różnorodność związków
seskwiterpenowych, głównie laktonów, ma istotne znaczenie dla aktywności
biologicznej surowca, tj. właściwości przeciwzapalnych.
Druga grupa składników to f l a w o n o i d y : apigenina [152], luteolina [157]
— ich 7-O-glukozydy, izoramnetyna [187],
W olejku eterycznym poza wspomnianymi seskwiterpenami występują
w zmiennych ilościach (zależnie od chemotypu rośliny) oc-pinen [393], tujon [397],
borneol [394], cyneol [391], kariofylen [405] — w sumie opisano ponad 80
różnych składników terpenoidowych.

Surowiec zawiera również poliacetyleny: pontiacaepoksyd, ester matricaria, fenolo-

kwasy, triterpeny i sterole.

W działaniu surowca pewną rolę odgrywają związki azotowe: betaina

(glicynobetaina), stachydryna [845], achilleina (4-hydroksystachydryna = beto-
nicyna), cholina [654], Obecne są również kumaryny (ok. 0,35%), garbniki
3-4% , glukozyd cyjanogenny — prunazyna [856] oraz sole mineralne.

Właściwości f a r m a k o l o g i c z n e i lecznicze

Zastosowanie

P r z e c i w z a p a l n e właściwości surowca są związane z zawartością azuleno-

gennych związków seskwiterpenowych, które przechodzą do naparów wodnych.
Właściwości s p a z m o l i t y c z n e związane są natomiast z zawartością flawo-
noidów, a choleretyczne — z zawartością związków azotowych i gorzkich
laktonów seskwiterpenowych.
Ogólnie można określić surowiec jako ar ornat i cum a m a rum, c ho la­
go g u m i a n t i p h l o g i s t i c u m . Stosowany jest podobnie jak koszyczek
rumianku, różni się pewną zawartością garbników i związków azotowych.
Ziele krwawnika jest składnikiem wielu mieszanek ziołowych i preparatów
złożonych, stosowanych głównie w chorobach przewodu pokarmowego i dróg
żółciowych. W tym celu stosowane są również same koszyczki krwawnika
— Flos Millefolii.

Herba T h y m i — Z iele ty m ia n k u

Rośliną macierzystą jest tymianek pospolity (Thymus vulgaris L.) z rodziny

Wargowych (Lamiaceae).
Tymianek pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego. Jest to mała krzewinka
uprawiana poza rejonem swego występowania również w krajach zachodniej,
środkowej i północnej Europy — wrażliwa jednak na ostrzejsze zimy.
Znanych jest kilka podgatunków, odmian i form w obrębie gatunku
występujących dziko, m.in. w Hiszpanii. Bardziej znane są formy /. capitatus
Willk. et Lange oraz f verticillatus Willk. et Lange.
W Polsce tymianek jest uprawiany jako wieloletnia krzewinka — podczas
ostrych zim często jednak wymarza.

36 Farmakognozja 561
r
Surowcem farmakopealnym jest ziele zebrane podczas kwitnienia, o oznaczo­
nej zawartości olejku. Niektóre farmakopee zalecają liść tymianku (Folium
Thymi).
Tymianek zbiera się z upraw i suszy w temperaturze do 35°C. Niekiedy
suszony surowiec poddaje się ocieraniu liści i kwiatów— jest to tzw. ziele otarte.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
- surowiec przedstawia kwitnące ulistnione wierzchołki pędów;
kwiaty różowoliliowe, częściowo obuplciowe (większe), częściowo żeńskie
(mniejsze), zebrane w nibykłosy o budowie typowej dla rodziny Lamiaceae+;
- liście nakrzyżlegle, drobne o 4-8 mm długości, wąskolancetowatej krótko-
ogonkowe, na brzegu zawiniętej lekko od spodu owłosione i jaśniejszej
- łodyga 4-kanciasta+;
zapach aromatyczny (tymolu)++, smak gorzki, korzenny.
b. Mikroskopowe
- wioski gruczołowe typu Labiatae na liściach i kwiatach++;
charakterystyczne włoski okrywające: a) kolankowo zgięte 2-3-komórkowe na
skórce dolnej ++j b) stożkowate 1- 2-komórkowe na skórce górnej (z brodaw-
kowatą kutykulą)+, c) włoski główkowate o główce 1-komórkowej+;
- na kielichu ponadto włoski szczeciniaste j
- na liściach obustronne aparaty szparkowe typowe dla Lamiaceae;
- budowa liści bifacjalna;
- endotecjum włókniste, pyłek kulisty, gładki, o 6 ujściach łagiewkowych;
- brak skrobi, kryształów szczawianu wapnia, sklereidówj

Składniki

Ziele tymianku jest surowcem typowo o 1e j k o w y m, aromatycznym. Zawar­

tość olejku eterycznego wynosi 0,5-2,5% (5,0%). FP IV wymaga 1,0%, DAB
1,0- 1,2%. Głównym składnikiem olejku jest t y m o l [273] (20-50%), substan­
cja krystaliczna. W olejkach niektórych form jest on zastępowany w dużym
stopniu przez k a r w a k r o l [274] — płynny. Ponadto w olejku występują: eter
metylowy tymolu (do 2,5%),/?-cymol, a-pinen [393], linalol [377] do 15%, octan
linalylu, borneol [394] do 15% i jego octan, cyneol [391] i inne składniki, m.in.
bifenylowe. Skład olejku jest zmienny i bardzo zależy od pochodzenia surowca.
Szczególnie dotyczy to stosunku ilościowego tymol-karwakrol. Większą zawar­
tość olejku wykazują rośliny starsze (3-letnie).

Surowiec zawiera ponadto substancje o mniejszym znaczeniu: garbniki — do 10%,

kwas kawowy [318], kwasy triterpenowe: oleanolowy [485] i ursolowy [461], gorycze,
kwaśną i obojętną saponinę, flawonoidy: luteolinę [157] oraz jej 7-glukozyd i 7-di-
glukozyd, 7-glukozyd apigeniny [151] [Olechnowicz-Stępień i wsp., 1975].

562
Wł aś c i wośc i f a r m a k o l o g i c z n e i l eczni cze
Zastosowanie
Ziele tymianku dzięki zawartości olejku ze związkami fenolowymi, głównie
tymolem, ma właściwości d e z y n f e k u j ą c e , w y k r z t u ś n e — stąd też
często używane jest jako lek przeciwkaszlowy w postaci przetworów galenowych
(,Sirupus Thymi, Extractum Thymi fluidum), także w kokluszu. Wykazuje rów­
nież pewne działanie spazmolityczne uwarunkowane przez niezidentyfikowane
składniki.
Surowiec służy także do otrzymywania olejku (Oleum Thymi) lub tymolu
(Thymolum) — chociaż w tym ostatnim celu lepszym surowcem jest owoc
Trachyspermum copticum z rodziny Apiaceae.
Charakterystykę farmakobotaniczną i farmakognostyczną tymianku z plan­
tacji krajowych opracowało kilku autorów [Skwara, 1955; Czyszewska, Lesz-
czak, 1957; Turowska i wsp., 1959; Borkowski, Gawron, 1959].

Fru ctu s A n is i — O w o c anyżu

Syn.: Anyż. Anyżek

Rośliną macierzystą jest biedrzeniec anyż (Pimpinella anisum L.) z rodziny

Baldaszkowatych (Apiaceae). Jest to jednoroczna roślina zielna pochodząca ze
wschodniego rejonu Morza Śródziemnego (Egipt, północna Afryka), wy­
stępująca także w krajach Europy Środkowej oraz w Rosji. Jest uprawiana
w Hiszpanii, we Włoszech i na Bałkanach. W Polsce uprawy anyżu udają się
w cieplejszych, południowych okolicach. Surowcem farmakopealnym są doj­
rzałe owoce biedrzeńca anyżu, o oznaczonej zawartości olejku. Owoc anyżu jest
zbierany z upraw. Dojrzewające (żółkniejące) baldachy są ścinane przed
osypaniem się z owoców, suszone w temperaturze poniżej 35°C, a następnie
owoce są ocierane i odsiewane od szypułek kwiatostanowych.

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- owoce typowe dla Baldaszkowatych, zwykle nie rozpadnięte na 2 niełupki,
z krótką szypułką +, szarozielone, owłosione+, o 2-6 mm długości, do 3 mm
szerokości, kształt odwrotnie gruszkowaty++;
- każda niełupka ma 5 niewyraźnych żeberek;
- zapach aromatyczny, anyżowy++;
- smak słodkawy, piekący*.
Uwaga: Cechy morfologiczne są zmienne i zależą od odmiany hodowlanej oraz
pochodzenia surowca.
b. Mikroskopowe
- budowa charakterystyczna dla owoców Baldaszkowatych*;
- żółtobrązowe przewody olejkowe, liczne zarówno w bruzdach, jak i żeber­
kach**;
- charakterystyczne włoski okrywające 1-2-komórkowe, o brodawkowanej
kutykuli***;

36* 563
 - w bielmie krople oleju tłustego i ziarna aleuronowe, a w nich drobne gruzełki
szczawianu wapnia lub globoidy;
- w okolicy ośki grupy sklereid;
- wiązki przewodzące towarzyszą przewodom olejkowym;
- brak skrobi,
c. Chemiczne
- surowiec daje dodatnią reakcję na leukoantocyjany.

Składniki

Owoc anyżu jest typowym surowcem a r o m a t y c z n y m , o l e j k o w y m .

Zawartość olejku eterycznego (Oleum Anisi) wynosi 1,5- 3,0%. FP IV, po­
dobnie jak DAB 10, wymaga 2,0%. Olejek zestala się już w temperaturze
21°C.
Głównym składnikiem olejku jest a n e t o l [281] w ilości 80-90% , w formie
trans, ponadto jako izomer metylochawikol oraz małe ilości substancji związa­
nych z anetolem, jak aldehyd i kwas anyżowy, także substancje o charakterze
dimerycznym — dianetol [282] i dianizoina.

M etylochaw ikol

Owoce zawierają też leukoantocyjany oraz substancje zapasowe obojętne,

w tym około 30% oleju tłustego, białka, cukry.

Właściwości f a rm a k ol o g i c zn e i lecznicze

Zastosowanie

Surowiec ma znaczenie głównie jako s t o m a c h i c u m , c a r m i n a t i v u m , ma

również właściwości s p a z m o l i t y c z n e i s e k r e t o l i t y c z n e (wykrztuś-
ne). Działanie estrogenne jest związane z obecnością dianetolu, który jest
substancją zbliżoną chemicznie do stylbestrolu. Wszystkie wymienione właś­
ciwości są związane z zawartością olejku eterycznego.
Surowiec jest stosowany w mieszankach ziołowych, ma także zastosowanie
jako przyprawa (do ciast, likierów) — głównie jednak służy do otrzymywania
olejku eterycznego Oleum Anisi. W tym samym celu używane są owoce anyżu
gwiaździstego Illicium verum Hooker. Illiaceae pochodzą z krajów wschodniej
Azji. Zawierają one do 10% olejku. Surowiec nazywa się Fructus Anisi
stellati.

564
Fru ctu s C a rvi — O w o c km in ku
Syn.: Kminek

Rośliną macierzystą jest kminek zwyczajny (Carum carvi L.) z rodziny Baldasz-
kowatych (Apiaceae).
Kminek jest dwuletnią rośliną zielną rosnącą dziko w całej Europie, Azji.
W Polsce występuje powszechnie na łąkach, przydrożach. W wielu krajach jest
uprawiany na większą skalę do celów spożywczych i farmaceutycznych.
Szczególnie jest ceniony kminek uprawiany w Holandii, a także w Anglii
i Skandynawii. W Polsce kminek jest uprawiany na dużych obszarach, szczegól­
nie w województwie gdańskim (Żuławy).
Na uwagę zasługują polskie prace badawcze nad uprawą kminku jednorocz­
nego [Tumiłowicz, 1957, 1958, 1965] i tetraploidalnego [Kudrzycka-Biełoszab-
ska, Żderkowicz, 1964].
Surowcem farmakopealnym są dojrzałe owoce kminku, o oznaczonej zawar­
tości olejku eterycznego.
Zbiór surowca następuje najczęściej z upraw, czasem ze stanu naturalnego.
Dojrzałe baldachy ścina się, suszy w cieniu i ociera z owoców oraz odsiewa od
drobnych szypułek kwiatostanowych i pyłu.

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- owoce o budowie typowej dla Baldaszkowatych, zwykle rozpadnięte na niełupki
łukowato wygięte1', nieowłosione, o 3-6 mm długości, 1-2 mm szerokości,
o barwie brunatnej;
- zapach aromatyczny++, smak korzenny++.
b. Mikroskopowe
budowa typowa dla owoców Baldaszkowatych — niełupki z 5 żebramif;
- żółtobrunatne przewody olejkowe w bruzdach oraz (mniejsze) w żeberkach;
- owocnia wewnętrzna zbudowana z komórek ułożonych równolegle, zrośnięta
z łupiną nasienną;
w bielmie olej tłusty i ziarna aleuronowe z gruzełkami szczawianu wapnia;
wiązki przewodzące i sklereidy w żeberkach i płaskiej części owocu;
- brak skrobi i włosków okrywających+.
c. Chemiczne
- surowiec daje dodatnią reakcję na flawonoidy i leukoantocyjany.

Składniki

Owoc kminku jest typowym a r o m a t y c z n y m surowcem o l e j k o w y m .

Zawartość olejku eterycznego wynosi 3-6(7)% . FP IV, podobnie jak DAB 10,
wymaga 4,0%.
Głównym składnikiem olejku jest D( + ) - k a r wo n [387] — około 50%
(zawartość dochodzi nieraz do 83%) i D( —)-limonen [382] w ilości 40-50% ,
poza tym występuje w olejku alkohol terpenowy karweol [388] (cis i trans)
i dihydrokarwon.

565
 Surowiec zawiera też flawonoidy, leukoantocyjany oraz poliacetyleny: fal-
karyndion
CH2=CH—CO—(C=C)2—CO—CH=CH—(CH2)6—ch 3
i falkarynolon
C2=CH—CO—(C=C)2—CH (OH)—CH=CH (C2)6—C3
Innymi składnikami surowca są: olej tłusty, białka, cukry oraz peptydy
zawierające kwas kawowy.

Właściwości f a r m a ko l o g i c zn e i lecznicze

Zastosowanie

Surowiec służy jako a r o m a t y c z n e c a r m i n a t i v u m o działaniu spaz-

mołitycznym. Stosowany często w mieszankach ziołowych. Poza tym jest
popularnym środkiem przyprawowym oraz służy do produkcji olejku — Oleum
Carvi.

F ru c tu s C o ria n d ri — O w o c k o le n d ry
Syn.: Kolendra

Rośliną macierzystą jest kolendra siewna (Coriandrum sativum L.) z rodziny

Baldaszkowatych (Apiaceae).
Kolendra jest rośliną zielną jednoroczną, czasem dwuletnią, pochodzącą
z rejonu Morza Śródziemnego. Jest uprawiana w Europie środkowej, połud­
niowych republikach byłego ZSRR, Indiach i innych krajach. W Polsce uprawy
kolendry są prowadzone w dużym zakresie, dostarczając surowca do celów
leczniczych i przyprawowych. Znane są w uprawie odmiany hodowlane kolendry
wielkoowocowej i drobnoowocowej (bardziej obfitującej w olejek eteryczny).
Surowcem farmakologicznym są owoce kolendry odmiany drobnoowocowej
o oznaczonej zawartości olejku eterycznego.
Dojrzewające owoce są zbierane przez osmykiwanie z baldachów i suszone na
powietrzu przy częstym przewietrzaniu (szuflowaniu).

Wa ż n i e j s z e c echy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- owoce nie rozpadnięte na niełupki+, kuliste+, o średnicy 1,5-3,0 mm (zależnie
od odmiany), nieowłosione+, żółtobrunatne;
- na powierzchni widoczne żeberka dwojakiego rodzaju: głównie faliste w liczbie
10++ oraz boczne łukowate — również w liczbie 10 (lepiej widoczne)++:
- zapach aromatyczny++, smak palący, korzenny*.
b. Mikroskopowe
- w żeberkach głównych przebiegają wiązki przewodzące+, w bocznych — tylko
pęki włókien+;

566
 - przewody olejkowe — dwa w płaszczyźnie spojenia, o średnicy 200-300 pm
w przekroju ++;
- w komórkach skórki owocni zewnętrznej kryształy lub gruzły szczawianu
wapnia;
- owocnia wewnętrzna zbudowana z wąskich długich komórek ustawionych
równolegle lub „parkietowato”;
- w bielmie olej tłusty i ziarna aleuronowe z drobnymi gruzełkami szczawianu
wapnia.

Składniki

Owoc kolendry jest typowym aromatycznym surowcem o l e j k o w y m .

Zawartość olejku eterycznego wynosi 0,3-1,2% . FP IV wymaga 1% (dla
odmiany drobnoowocowej).
Głównym składnikiem olejku jest D( + ) - l i n a l o l [377] o przyjemnym
zapachu — w ilości 60-70% , poza tym występuje a-pinen [393], terpinen [384],
geraniol [378], octan geranylu i inne — w sumie do 30 składników. Skład olejku
jest zmienny. W niektórych olejkach dominuje borneol [394], występuje też
kamfora [396], a czasem anetol [281], Ogółem składniki tlenowe stanowią do
70% olejku. Składnikiem olejku o zapachu pluskiew (charakterystycznym dla
niedojrzałych owoców) jest tram-tridecen-2-al-l.

Surowiec zawiera ponadto: flawonoidy, mannitol [25], triterpen kariandrol, sitosterol

[495], kumaryny: umbeliferon [236] i skopoletynę [242]. Ostatnio wykryto również
furoizokumaryny. Składnikami obojętnymi są: olej tłusty, białka, cukry.

Właści wości f a r m a k o l o g i c z n e i lecznicze

Zastosowanie

Podobnie jak inne owoce aromatyczne Baldaszkowatych owoc kolendry służy

jako c a r m i n a t i v u m , a także silnie pobudza wydzielanie soku żołądkowego.
Głównie służy do otrzymywania olejku eterycznego (Oleum Coriandri)
i D( + )-linalolu. Ponadto stosowany jest jako przyprawa spożywcza. Wchodzi
w skład mieszanek ziołowych.
Surowiec z krajowych plantacji był badany przez kilku autorów [Adamanis
i wsp., 1952, 1953; Pawełczyk, Steindel, 1956].

F ru c tu s F o e n ic u li — O w o c kopru w ło s k ie g o
Syn.: Koperek

Rośliną macierzystą jest fenkuł — koper włoski — Feoniculum capillaceum Gilib.

(Foeniculum vulgare Mili.) z rodziny Baldaszkowatych (Apiaceae). Koper
włoski jest rośliną zielną, w zasadzie dwuletnią, rosnącą dziko w rejonie Morza
Śródziemnego. Jest uprawiany w wielu krajach, m.in. we Włoszech, południowej
Francji, Europie środkowej, Rosji, Indiach i Japonii. W Polsce jest również
uprawiany na obszarze województw południowych, zachodnich i środkowych.

567
 Znanych jest kilka odmian lub ras tego gatunku, różniących się zarówno
morfologią owocu, jak i jego składem chemicznym, a także smakiem. Niektóre
odmiany, np. var dulce, mają słodkawe owoce, inne, np. var. vulgare, mają ostry
smak.
Surowcem farmakopealnym jest owoc kopru włoskiego odmiany var. vulgare
(Mili.) Thellung, o oznaczonej zawartości olejku eterycznego. Zbiór owoców
kopru włoskiego odbywa się z upraw w drugim roku wegetacji. Ścięte żółkniejące
baldachy suszy się w temperaturze poniżej 35°C, ociera owoce i odsiewa od
szypułek kwiatostanowych.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
- owoc typowy dla rodziny Baldaszkowatych (Apiaceae), zwykle rozpadnięty na
niełupki1, podłużnie jajowaty z 5 wyraźnymi żeberkami4, barwy żółtozielon-
kawej lub brunatnej, nie owłosiony +, o 5-12 mm długości4-, do 3 mm
szerokości;
- zapach aromatyczny anyżowy (anetol)++;
- smak słodkawy44-, lekko piekący.
b. Mikroskopowe
- w bruzdach przewody olejkowe (czasem też w żeberkach+);
- w śródowocni wiązki przewodzące z towarzyszącymi włóknami oraz komórki
o zgrubiałych siatkowato lub listwowato ścianach, tzw. komórki okienkowe4+;
- w owocni wewnętrznej komórki wydłużone krzyżujące się „parkictowo”;
- w bielmie olej tłusty, ziarna aleuronowe z drobnymi gruzełkami szczawianu
wapnia+;
- brak włosków okrywających, skrobi4-.

Składniki
Owoc kopru włoskiego jest typowym aromatycznym surowcem o l e j k o w y m .
Zawartość olejku eterycznego (Oleum Foeniculi) wynosi 2,0-6,0% . FP IV
wymaga 3,0%.
Skład olejku zależy od odmiany uprawianej. Głównym składnikiem jest
a n e t o l [281] w ilości 60-90% w formie trans, fenchon [399], w odmianie
słodkiej — brak fenchonu. Ponadto w małej ilości występują substancje związane
z anetolem, podobnie jak w owocach anyżu, m.in. charakterystyczny składnik
fenikulina (p.d.) oraz terpeny: a-pinen [393] 1,8-4,7%, limonen [382] do 2,5%,
metylochawikol (p. str. 564) i in. Ostatnio izolowano również kilka glikozydów
monoterpen owych.
W owocach występują też flawonoidy, m.in. pochodne kwercetyny [178]
i kemferolu [171], stigmasterol [494] oraz składniki o charakterze obojętnym: olej
tłusty, białka, cukry.

Fenikulina

568
Właściwości farmakologiczne i lecznicze

Zastosowanie

Surowiec ma podobne właściwości do owoców anyżu. Szczególnie często jest

stosowany jako e x p e c t o r a n s w leczeniu dzieci (Mel Foeniculi) i w mieszan­
kach ziołowych. Ponadto służy do otrzymywania olejku eterycznego (Oleum
Foeniculi).

Lu p u lin u m — Lu p u lin a
Syn.: Glandulae Luputi. G ruczoły chm ielow e

Rośliną macierzystą jest chmiel Humulus lupulus L. z rodziny Morwowatych

(Moraceae) lub według Wettsteina Konopiowatych (Cannabaceae).
Chmiel jest wieloletnią dwupienną rośliną zielną o pędach wijących się,
rozpowszechnioną w Europie i środkowej Azji. Jest to również roślina przemy­
słowa uprawiana w wielu krajach europejskich, m.in. w Polsce, do celów
piwowarskich. Dziko rośnie w zaroślach, nad brzegami rzek, przy płotach,
przydróżach.
Surowcem według FP IV są gruczoły włosków wydzielniczych, otarte
z owocostanów żeńskich chmielu w początkowym okresie dojrzewania, zawiera­
jące ponad 1% olejku.
Zbiór lupuliny odbywa się ze stanu naturalnego lub z plantacji przez
obcinanie owocujących szczytów pędów rośliny i ocieranie gruczołów.

Wa ż n i e j s z e c ec hy d i a g n o s t y c z n e s urowca:
a. Makroskopowe
- żółtopomarańczowy lub ceglasty (starszy) proszek żywicowaty+;
- zapach silnie aromatyczny++, smak gorzki.
b. Mikroskopowe
- surowcem są włoski gruczołowe o średnicy ++ około 200 gm, złożone z jedno­
komórkowej podstawki i wielokomórkowej główki z podniesioną kutykulą+++,
pod którą gromadzi się żywicowata wydzielina koloru żółtego — w zależności od
ilości wydzielonej żywicy kutykula jest mniej lub bardziej wzniesiona.

Składniki

Lupulina, czyli gruczoły wydzielnicze chmielu, jest o l e j k o w y m s u r o w c e m

g o r y c z o w y m . Zawartość olejku wynosi 1-3% . FP IV wymaga 1%. Skład
olejku jest bardzo zmienny i zależy od pochodzenia surowca. Obok składników
lotnych zawiera ż y w i c ę — do 80%. Wśród składników lotnych występują
terpeny i seskwiterpeny: mircen [376] — około 25%, farnezen [401], humulen
—około 50%, (3-kariofilen [405], izomaślan 2-metylobutylu i 2-propylobutylu,
metylononyloketon, 2-tridekanom, estry metylowe kwasu decenowego i deka-
dienowego, i inne terpeny z funkcjami tlenowymi, a także związki siarkowe
— ogółem olejek lotny zawiera ponad 100 składników.

569
 Znanych jest kilka odmian lub ras tego gatunku, różniących się zarówno
morfologią owocu, jak i jego składem chemicznym, a także smakiem. Niektóre
odmiany, np. var dulce, mają słodkawe owoce, inne, np. var. rulgare, mają ostry
smak.
Surowcem farmakopealnym jest owoc kopru włoskiego odmiany var. rnlgare
(Mili.) Thellung, o oznaczonej zawartości olejku eterycznego. Zbiór owoców
kopru włoskiego odbywa się z upraw w drugim roku wegetacji. Ścięte żółkniejące
baldachy suszy się w temperaturze poniżej 35°C, ociera owoce i odsiewa od
szypułek kwiatostanowych.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
owoc typowy dla rodziny Baldaszkowatych (Apiaceae), zwykle rozpadnięty na
niełupki+, podłużnie jajowaty z 5 wyraźnymi żeberkami4, barwy żółtozielon-
kawej lub brunatnej, nie owłosiony +, o 5-12 mm długości4, do 3 mm
szerokości;
- zapach aromatyczny anyżowy (anetol)++;
- smak słodkawy4"4, lekko piekący.
b. Mikroskopowe
- w bruzdach przewody olejkowe (czasem też w żeberkach4);
- w śródowocni wiązki przewodzące z towarzyszącymi włóknami oraz komórki
o zgrubiałych siatkowato lub listwowato ścianach, tzw. komórki okienkowe++;
- w owocni wewnętrznej komórki wydłużone krzyżujące się „parkietowo”;
- w bielmie olej tłusty, ziarna aleuronowe z drobnymi gruzełkami szczawianu
wapnia4;
- brak włosków okrywających, skrobi4.

Składniki
Owoc kopru włoskiego jest typowym aromatycznym surowcem o l e j k o w y m .
Zawartość olejku eterycznego {Oleum Foeniculi) wynosi 2,0-6,0% . FP IV
wymaga 3,0%.
Skład olejku zależy od odmiany uprawianej. Głównym składnikiem jest
a n e t o l [281] w ilości 60-90% w formie trans, fenchon [399], w odmianie
słodkiej — brak fenchonu. Ponadto w małej ilości występują substancje związane
z anetolem, podobnie jak w owocach anyżu, m.in. charakterystyczny składnik
fenikulina (p.d.) oraz terpeny: a-pinen [393] 1,8-4,7%, limonen [382] do 2,5%,
metylochawikol (p. str. 564) i in. Ostatnio izolowano również kilka glikozydów
monoterpenowych.
W owocach występują też flawonoidy, m.in. pochodne kwercetyny [178]
i kemferolu [171], stigmasterol [494] oraz składniki o charakterze obojętnym: olej
tłusty, białka, cukry.

Fenikulina

568
Właściwości farmakologiczne i lecznicze

Zastosowanie

Surowiec ma podobne właściwości do owoców anyżu. Szczególnie często jest

stosowany jako e x p e c t o r a n s w leczeniu dzieci (Met Foeniculi) i w mieszan­
kach ziołowych. Ponadto służy do otrzymywania olejku eterycznego (Oleum
Foeniculi).

Lu p u lin u m — Lu p u lin a
Syn.: Glandulae Lupuli. G ruczoły chm ielow e

Rośliną macierzystą jest chmiel Humulus lupulus L. z rodziny Morwowatych

(Moraceae) lub według Wettsteina Konopiowatych (Cannabaceae).
Chmiel jest wieloletnią dwupienną rośliną zielną o pędach wijących się,
rozpowszechnioną w Europie i środkowej Azji. Jest to również roślina przemy­
słowa uprawiana w wielu krajach europejskich, m.in. w Polsce, do celów
piwowarskich. Dziko rośnie w zaroślach, nad brzegami rzek, przy płotach,
przydrożach.
Surowcem według FP IV są gruczoły włosków wydzielniczych, otarte
z owocostanów żeńskich chmielu w początkowym okresie dojrzewania, zawiera­
jące ponad 1% olejku.
Zbiór lupuliny odbywa się ze stanu naturalnego lub z plantacji przez
obcinanie owocujących szczytów pędów rośliny i ocieranie gruczołów.

Wa ż n i e j s z e cechy d i a g n o s t y c z n e surowca:
a. Makroskopowe
- żółtopomarańczowy lub ceglasty (starszy) proszek żywicowaty+;
- zapach silnie aromatyczny++, smak gorzki.
b. Mikroskopowe
surowcem są wioski gruczołowe o średnicy ++ około 200 pm, złożone z jedno­
komórkowej podstawki i wielokomórkowej główki z podniesioną kutykulą+++,
pod którą gromadzi się żywicowata wydzielina koloru żółtego — w zależności od
ilości wydzielonej żywicy kutykula jest mniej lub bardziej wzniesiona.

Składniki

Lupulina, czyli gruczoły wydzielnicze chmielu, jest o l e j k o w y m s u r o w c e m

g o r y c z o w y m . Zawartość olejku wynosi 1-3% . FP IV wymaga 1%. Skład
olejku jest bardzo zmienny i zależy od pochodzenia surowca. Obok składników
lotnych zawiera ż y w i c ę — do 80%. Wśród składników lotnych występują
terpeny i seskwiterpeny: mircen [376] — około 25%, farnezen [401], humulen
— około 50%, P-karioftlen [405], izomaślan 2-metylobutylu i 2-propylobutylu,
metylononyloketon, 2-tridekanom, estry metylowe kwasu decenowego i deka-
dienowego, i inne terpeny z funkcjami tlenowymi, a także związki siarkowe
— ogółem olejek lotny zawiera ponad 100 składników.

569