Czworaki Korzen Zasady Racji Dostatecznej 84 107

ROZDZIA£ V
O DRUGIEJ KLASIE PRZEDMIOTÓW

DLA PODMIOTU I PANUJ¥CEJ W NIEJ
POSTACI ZASADY RACJI
DOSTATECZNEJ
§ 26. OBJANIENIE TEJ KLASY PRZEDMIOTÓW
Jedyna istotna ró¿nica pomiêdzy cz³owiekiem a zwierzêciem, któr¹ od dawna

przypisywano pewnej w³aciwej wy³¹cznie cz³owiekowi ca³kiem odrêbnej w³adzy
poznawczej: rozumowi polega na tym, ¿e cz³owiek ma tak¹ klasê przedstawieñ,
w której nie uczestniczy ¿adne zwierzê. S¹ to pojêcia, a wiêc przedstawienia abstrak-
cyjne, w przeciwieñstwie do przedstawieñ naocznych, z których jednak s¹ wyab-
strahowane. Bezporednim tego nastêpstwem jest fakt, ¿e zwierzê nie mówi ani siê
nie mieje; porednim za ca³a ta mnogoæ i wielkoæ zjawisk, odró¿niaj¹cych ¿ycie
ludzkie od zwierzêcego. Gdy przedstawienia s¹ abstrakcyjne, pojawia siê inny ro-
dzaj motywacji. Choæ postêpki ludzkie zachodz¹ z nie mniej cis³¹ koniecznoci¹
ni¿ czyny zwierz¹t, to przecie¿ dziêki temu rodzajowi motywacji o ile ta sk³ada
siê z myli, umo¿liwiaj¹cych decyzjê wyboru (tj. uwiadomiony konflikt motywów)
nastêpuje dzia³anie z rozmys³em, z rozwag¹, wed³ug planu, maksym, w zgodzie
z innymi ludmi itd., zamiast zwyk³ego impulsu danego przez konkretne, naoczne
przedmioty. W efekcie tego wszystkiego ¿ycie ludzkie jest tak bogate, tak niena-
turalne i tak straszne, ¿e cz³owiek na Zachodzie sta³ siê grobem pobielanym. Nie
mog³y tu przywêdrowaæ za nim stare, prawdziwe, g³êbokie prareligie jego stron
rodzinnych nie zna ju¿ swych braci, lecz wmawia sobie, ¿e zwierzêta s¹ czym
z gruntu innym ni¿ on sam, i aby umocniæ siê w tym z³udzeniu, nazywa je be-
stiami, a wszystkie wspólne z nimi funkcje ¿yciowe obrzuca wyzwiskami
i uznaje za bezprawne, gwa³townie i z uporem neguj¹c narzucaj¹c¹ siê to¿samoæ
swej i ich istoty.
Jednak¿e jak dopiero co powiedziano ca³a ró¿nica polega na tym, ¿e poza
przedstawieniami naocznymi, które rozwa¿alimy w poprzednim rozdziale, a w
Schop.p65 84 03-06-24, 07:00
Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

##7#52#aMTA2MDg1MTNBMzczOTYxMw==
Rozdzia³ V O drugiej klasie przedmiotów dla podmiotu i panuj¹cej w niej postaci... 85
których uczestnicz¹ tak¿e zwierzêta, cz³owiek gromadzi w swym g³ównie po to

tak bardzo rozbudowanym mózgu jeszcze przedstawienia oderwane, tj. wyabstra-
howane z przedstawieñ naocznych. Przedstawienia te, jak ju¿ wiemy, nazwano
pojêciami, poniewa¿ ka¿de z nich zawiera w sobie niezliczone rzeczy jednostkowe,
a wiêc jest ich kwintesencj¹. Mo¿na je tak¿e zdefiniowaæ jako przedstawienia
z przedstawieñ. Przy ich tworzeniu w³adza mylenia abstrakcyjnego rozk³ada oma-
wiane w poprzednim rozdziale, kompletne, a wiêc naoczne przedstawienia na ich
czêci sk³adowe, by móc te ostatnie pomyleæ jako odrêbne, z osobna jako roz-
maite w³asnoci czy stosunki rzeczy. W ramach tego procesu przedstawienia trac¹
jednak nieuchronnie naocznoæ, tak jak woda roz³o¿ona na swe czêci sk³adowe traci
p³ynnoæ i widzialnoæ. Ka¿da tak wyodrêbniona (wyabstrahowana) w³asnoæ daje
siê wprawdzie sama przez siê pomyleæ, ale nie daje siê sama przez siê ogl¹daæ.
Tworzenie pojêcia dokonuje siê w ogólnoci tak, ¿e z danych naocznych wiele
odrzuca siê, by potem pozosta³¹ resztê móc pomyleæ jako sam¹ przez siê; pojêcie
jest zatem myleniem na mniejsz¹ skalê ni¿ ogl¹d. Jeli za rozwa¿aj¹c ró¿ne
naoczne przedmioty odrzucimy od ka¿dego co innego, pozostawiaj¹c u wszyst-
kich to samo, bêdzie to w³anie genus (gatunek) owego rodzaju. Pojêcie ka¿dego
gatunku jest pojêciem ka¿dego zawartego w nim rodzaju po odjêciu wszystkiego
tego, co nie przys³uguje wszystkim rodzajom. Otó¿ ka¿de mo¿liwe pojêcie mo¿na
pomyleæ jako gatunek. St¹d te¿ jest ono zawsze czym ogólnym i jako takie ni-
czym naocznym. Dlatego te¿ ma pewn¹ sferê, która jest kwintesencj¹ wszystkiego,
co da siê przez nie pomyleæ. Im wy¿ej wspinamy siê po szczeblach abstrakcji, tym
wiêcej odrzucamy, a wiêc tym bardziej kurczy siê skala naszego mylenia. Najwy¿-
sze, tj. najogólniejsze pojêcia s¹ najbardziej puste i najubo¿sze, a w koñcu staj¹ siê
tylko cienkimi ³upinami, jak na przyk³ad byt, istota, rzecz, stawanie siê itd.
A nawiasem mówi¹c, có¿ zdzia³aæ mog¹ systemy filozoficzne, które utkane s¹ z tego
rodzaju pojêæ, i za swe tworzywo maj¹ tylko takie cienkie ³upiny mylowe? Musz¹
wypaæ jako nieskoñczenie puste, ubogie, i st¹d te¿ d³awi¹co nudne.
Skoro jak powiedziano wysublimowane do abstrakcyjnych pojêæ i roz³o-
¿one na czynniki pierwsze przedstawienia trac¹ wszelk¹ naocznoæ, umknê³yby one
ca³kiem wiadomoci i nie pozwoli³yby jej na zamierzone operacje mylowe. Aby
tak siê nie sta³o, odpowiednie znaki zmys³owo je utrwalaj¹ i zachowuj¹: s¹ to mia-
nowicie s³owa. St¹d s³owa oznaczaj¹ o ile stanowi¹ treæ leksykonu, a wiêc s¹
czêci¹ jêzyka zawsze przedstawienia ogólne, pojêcia, nigdy za rzeczy naoczne;
leksykon, który wylicza poszczególne rzeczy, nie zawiera s³ów, lecz same imiona
w³asne, i jest albo geograficzny, albo te¿ historyczny, tj. wylicza to, co wyodrêb-
nione przez przestrzeñ lub czas, gdy¿ jak wiedz¹ moi czytelnicy czas i prze-
strzeñ stanowi¹ principium individuationis. I tylko dlatego, ¿e zwierzêta ograni-
czone do przedstawieñ naocznych nie s¹ zdolne do abstrakcji, a zatem do two-
rzenia pojêæ, nie maj¹ mowy, nawet gdy potrafi¹ wymawiaæ s³owa; rozumiej¹
Schop.p65 85 03-06-24, 07:00

86 Artur Schopenhauer, Czworaki korzeñ zasady racji dostatecznej
natomiast imiona w³asne. Ten brak wyklucza u nich miech, co wynika jasno z mej
teorii miesznoci w pierwszej ksiêdze wiata jako woli i przedstawienia, § 13 oraz
t. II, rozdz. 8.
Jeli przeanalizujemy d³u¿sz¹ i spójn¹ przemowê jakiego prostego cz³owieka,
znajdziemy w niej takie bogactwo form logicznych, struktur, zwrotów, rozró¿-
nieñ i subtelnoci wszelkiego rodzaju, poprawnie wyra¿onych za pomoc¹ form
gramatycznych z ich odmianami i konstrukcjami, z czêstym stosowaniem sermo
obliquus (mowy zale¿nej), ró¿nych trybów czasownika itd., ¿e musimy ku swe-
mu zdumieniu rozpoznaæ tu rozleg³¹ i koherentn¹ naukê. Zdobywa siê j¹ na
gruncie naocznego ujêcia wiata, a zdeponowanie ca³ej jego istoty w pojêciach abs-
trakcyjnych jest podstawowym zadaniem rozumu, wykonywalnym tylko za po-
rednictwem mowy. Wraz z jej wyuczeniem siê uwiadamiamy sobie ca³y mecha-
nizm rozumu, a wiêc istotê logiki. Oczywicie, nie mo¿e to siê dziaæ bez inten-
sywnej pracy umys³owej i napiêtej uwagi, a ich sprawne funkcjonowanie wzma-
ga w dzieciach ¿¹dzê nauki, która jest silna, gdy widzi przed sob¹ to, co praw-
dziwie przydatne i konieczne, a s³aba wydaje siê tylko wtedy, gdy chcemy dziec-
ku narzuciæ co dlañ nieodpowiedniego i zbêdnego. Tak wiêc w trakcie uczenia
siê mowy wraz z jej wszystkimi zwrotami i subtelnociami, i to zarówno przez
przys³uchiwanie siê mowie doros³ych, jak i przez w³asne mówienie, dziecko
nawet to zaniedbane rozwija swój rozum i nabywa owej konkretnej logiki,
która polega nie na prawid³ach logicznych, lecz na ich trafnym zastosowaniu. Po-
dobnie te¿ uzdolniony muzycznie cz³owiek uczy siê regu³ harmonii bez czy-
tania nut i bez basu cyfrowanego przez sam¹ grê na fortepianie, ze s³uchu. Wspo-
mnianej lekcji logicznej za pomoc¹ uczenia siê mowy nie przechodzi tylko g³u-
choniemy, dlatego jest on omal tak nierozumny jak zwierzê, jeli nie otrzyma sto-
sownego dlañ, nader sztucznego wykszta³cenia drog¹ uczenia siê czytania, co mo¿e
byæ tylko namiastk¹ owej naturalnej szko³y rozumu.
§ 27. PRZYDATNOÆ POJÊÆ
Nasz rozum albo w³adza mylenia jest jak wy¿ej ukazano w swej osnowie
w³adz¹ abstrahowania, czyli zdolnoci¹ tworzenia pojêæ; i to w³anie ich obecnoæ
w wiadomoci przynosi tak zdumiewaj¹ce rezultaty. Ta umiejêtnoæ rozumu polega
na nastêpuj¹cym mechanizmie.
W³anie dlatego, ¿e pojêcia zawieraj¹ w sobie mniej ni¿ przedstawienia, z któ-
rych je wyabstrahowano, ³atwiej nimi manipulowaæ ni¿ tymi ostatnimi, i maj¹ siê
do nich mniej wiêcej tak, jak formu³y wy¿szej arytmetyki do operacji mylowych,
z których owe reprezentuj¹ce je formu³y wyniknê³y, lub jak logarytm do swej licz-
by. Z wielu le¿¹cych u ich podstaw przedstawieñ zachowuj¹ tylko tê cz¹stkê, która
Schop.p65 86 03-06-24, 07:00

jest nam akurat potrzebna. Gdybymy natomiast chcieli uobecniæ moc¹ wyobrani
same owe przedstawienia, musielibymy wlec niejako za sob¹ brzemiê rzeczy nie-
istotnych, i przez to moglibymy siê zagubiæ. Teraz jednak dziêki zastosowaniu pojêæ
mylimy tylko o tych czêciach i relacjach wszystkich owych przedstawieñ, jakich
wymaga ka¿dorazowo dany cel. Ich u¿ycie mo¿na przeto porównaæ do odrzucenia
niepotrzebnego baga¿u b¹d do korzystania z ekstraktów zamiast samych zió³,
chininy zamiast kory chinowej. To w³anie zaprz¹tniêcie umys³u pojêciami, a wiêc
obecnoæ roztrz¹sanej przez nas klasy przedstawieñ w wiadomoci, zwie siê my-
leniem w sensie cis³ym. Proces ten oznacza tak¿e termin refleksja, dos³ownie: zwrot
optyczny, tu wyra¿a pochodnoæ i wtórnoæ tego rodzaju poznania. Mylenie,
refleksja u¿ycza cz³owiekowi owej rozwagi, której braknie zwierzêciu. O ile bowiem
uzdalnia cz³owieka do mylenia o tysi¹cu rzeczy a w ka¿dej tylko o cechach
istotnych w jednym pojêciu, to mo¿e on dowolnie pomijaæ wszelkie ró¿nice,
a wiêc i ró¿nice przestrzeni i czasu, przez co uzyskuje w mylach pogl¹d na prze-
sz³oæ i przysz³oæ, jak i na rzeczy nieobecne. Zwierzê natomiast jest pod ka¿dym
wzglêdem przykute do teraniejszoci. Otó¿ rozwaga ta, a wiêc zdolnoæ zastana-
wiania siê, uprzytamniania sobie jest w³aciwie korzeniem wszystkich teoretycznych
i praktycznych dokonañ, w których cz³owiek tak bardzo góruje nad zwierzêciem:
troski o przysz³oæ, z uwzglêdnieniem przesz³oci, rozmylnego, planowego, me-
todycznego postêpowania przy ka¿dym przedsiêwziêciu, wspó³dzia³ania wielu osób
przy realizacji jednego celu, ³adu, prawa, pañstwa itd. Przede wszystkim jednak po-
jêcia stanowi¹ w³aciwy materia³ nauk, których cele daj¹ siê w ostatniej instancji
sprowadziæ do poznania szczególnego poprzez ogólne, co jest mo¿liwe tylko
za pomoc¹ dictum de omni et nullo (twierdzenie, ¿e to, co dotyczy wszystkiego, do-
tyczy i ka¿dego z osobna, a co nie dotyczy niczego, nie dotyczy te¿ ¿adnego
z osobna), to za znowu tylko dziêki istnieniu pojêæ. Dlatego te¿ mówi Arysto-
teles: aneu men gar twn kaJolou ouk estin episthmhn labein (absque universa-
libus enim non datur scientia bez powszechników bowiem niemo¿liwa jest wie-
dza, Metafizyka, XII, c. 9). Pojêcia s¹ w³anie tymi uniwersaliami, o których sposób
istnienia toczy³ siê w redniowieczu d³ugotrwa³y spór miêdzy realistami a nomina-
listami.
§ 28. REPREZENTANCI POJÊÆ. W£ADZA S¥DZENIA
Pojêcia jak ju¿ powiedziano nie nale¿y myliæ z urojeniem, które jest naocz-
nym i kompletnym, a wiêc pojedynczym, nie wywo³anym bezporednio przez
wra¿enie zmys³owe, przeto i nie nale¿¹cym do ca³oci dowiadczenia przedstawie-
niem. Ale urojenie nale¿y odró¿niaæ od pojêcia tak¿e wtedy, gdy u¿ywamy go jako
reprezentanta jakiego pojêcia. Dzieje siê to wtedy, gdy naocznego przedstawienia,
Schop.p65 87 03-06-24, 07:00

z którego wyniknê³o pojêcie, chcemy dla niego samego, i to jako odpowiednika tego
pojêcia, co ka¿dorazowo jest niemo¿liwe; nie istnieje bowiem na przyk³ad przed-
stawienie psa w ogóle, barwy w ogóle, trójk¹ta w ogóle, liczby w ogóle nie ma
¿adnego odpowiadaj¹cego tym pojêciom urojenia. Przywo³ujemy potem urojenie
na przyk³ad jakiego psa, który jako przedstawienie musi byæ ca³kowicie okrelo-
ny, tj. musi mieæ jak¹ wielkoæ, kszta³t, barwê itd., a przecie¿ pojêcie, którego jest
reprezentantem, nie zawiera wcale takich okreleñ. U¿ywaj¹c jednak reprezentanta
jakiego pojêcia, zawsze jestemy wiadomi, ¿e nie jest on adekwatny do reprezen-
towanego przez siebie pojêcia, lecz obci¹¿ony jest wieloma arbitralnymi okrele-
niami. W powy¿szym duchu wypowiada siê Hume w swych Badaniach dotycz¹cych
rozumu ludzkiego, esej 12, czêæ I, a tak¿e J. J. Rousseau w dziele O pocz¹tku i za-
sadach nierównoci miêdzy ludmi, czêæ I 1. Co z gruntu innego g³osi natomiast Kant
w rozdziale O schematyzmie czystych pojêæ intelektu. Sprawê mo¿e rozstrzygn¹æ
tylko wewnêtrzna obserwacja i gruntowny namys³. Niech przeto ka¿dy sprawdzi,
czy przy swych pojêciach uwiadamia sobie monogram czystej wyobrani a prio-
ri, na przyk³ad gdy myli o psie co entre chien et loup (co miêdzy psem a wil-
kiem), czy te¿ stosownie do powy¿szych wyjanieñ myli za pomoc¹ rozumu ja-
kie pojêcie albo te¿ wyobra¿a sobie moc¹ fantazji jakiego reprezentanta pojêcia
jako wykoñczony obraz.
Wszelkie mylenie w szerszym sensie tego s³owa, a wiêc wszelka wewnêtrzna
czynnoæ umys³owa wymaga albo s³ów, albo te¿ wyobraniowych obrazów; bez
którego z nich nie ma ¿adnego oparcia. Nie musz¹ jednak wystêpowaæ oba rów-
noczenie, jakkolwiek mog¹ dla wzajemnego wsparcia zazêbiaæ siê. Mylenie w sensie
cis³ym, a wiêc abstrakcyjne, przy pomocy s³ów jest albo czysto logicznym rozu-
mowaniem i pozostaje wtedy ca³kowicie na w³asnym terenie, albo te¿ ociera siê
o granicê przedstawieñ naocznych i zawiera z nimi ugodê, a to w zamiarze po³¹-
czenia danych empirycznych i treci naocznych z jasno pomylanymi pojêciami abs-
trakcyjnymi, aby w ten sposób zaw³adn¹æ ca³oci¹. Albo wiêc dla danego naocz-
nego przypadku poszukuje pojêcia b¹d prawid³a, w którego zakres ten¿e wcho-
dzi, albo te¿ dla danego pojêcia lub prawid³a poszukuje przypadku, który je po-
twierdza. W tym charakterze jest ono czynnoci¹ w³adzy s¹dzenia, mianowicie
(wed³ug kantowskiego podzia³u) w pierwszym wypadku refleksyjn¹, w drugim za
subsumuj¹c¹. W³adza s¹dzenia jest przeto porednikiem miêdzy naocznym a abs-
trakcyjnym rodzajem poznania, czyli miêdzy intelektem a rozumem. U wiêkszoci
ludzi istnieje ona tylko w formie rudymentarnej, czêsto wrêcz nominalnie 2; ich
1 [Wydania polskie: D. Hume, Badania dotycz¹ce rozumu ludzkiego, dz. cyt., Warszawa 1977;
J. J. Rousseau, Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierównoci miêdzy ludmi, w: ten¿e: Trzy roz-
prawy z filozofii spo³ecznej, prze³. H. Elzenberg, Warszawa 1956].
2 Kto uwa¿a to za przesadê, niech przyjrzy siê losowi teorii barw Goethego, a jeli siê dziwi, ¿e
widzê w tym dowód na poparcie mych s³ów, sam daje na to drugi taki dowód.
Schop.p65 88 03-06-24, 07:01

przeznaczeniem jest byæ kierowanym przez innych. Nie nale¿y z nimi rozmawiaæ
wiêcej ni¿ to konieczne.
Realizowane przy pomocy naocznych przedstawieñ mylenie jest w³aciwym j¹-
drem wszelkiego poznania o tyle, o ile siêga praród³a, podstawy wszystkich pojêæ.
St¹d te¿ jest ono wytwórc¹ wszelkich prawdziwie oryginalnych myli, wszelkich
pierwiastkowych pogl¹dów i wszelkich wynalazków, o ile nie by³y one w g³ównej
mierze dzie³em przypadku. W tym naocznym poznaniu czynny jest zw³aszcza in-
telekt, przy czysto abstrakcyjnym za rozum. Do pierwszego nale¿¹ pewne myli,
które b³¹kaj¹ siê d³ugo po g³owie, przychodz¹ i odchodz¹, stroj¹ siê to w ten, to
znów w tamten ogl¹d, a¿ w koñcu osi¹gaj¹c wyrazistoæ utrwalaj¹ siê w po-
jêciach i znajduj¹ stosowne s³owa. Ba, istniej¹ i takie myli, które nigdy ich nie
znajduj¹ i niestety, czêsto s¹ to w³anie te najlepsze: quae voce meliora sunt (za
dobre na s³owa), jak mówi Apulejusz.
Arystoteles jednak posun¹³ siê za daleko, s¹dz¹c, ¿e ¿adne mylenie nie mo¿e
przebiegaæ bez fantazyjnych obrazów. Jego wypowiedzi na ten temat w ksiêgach
O duszy 3, III, c. 3, 7, 8, jak: oudepote noei aneu jantasmatoV ª yuch (anima sine
phantasmate nunquam intelligit dusza nigdy nie myli bez urojenia) i Ôtan Jewr,
anagkh |ma jantasma ti Jewrein (qui contemplatur, necesse est, una cum phanta-
smate contempletur jeli o czym mylimy, musimy zarazem wspó³myleæ jaki
fantazyjny obraz), i to samo w De memoria, c. 1: noein ouk esti aneu antasmatoV
(fieri non potest, ut sine phantasmate quidquam intelligatur mylenie jest niemo¿-
liwe bez urojenia) wywar³y jednak wielkie wra¿enie na mylicielach XV i XVI
w., którzy je czêsto i z naciskiem powtarzali. Na przyk³ad Pico Mirandola mówi
w De imaginatione, c. 5: Necesse est, eum, qui ratiocinatur et intelligit, phantasmata
speculari (Kto zastanawia siê i myli, musi z koniecznoci¹ mieæ na widoku uroje-
nia); [F.] Melanchton za w De anima, s. 130, mówi: Oportet intelligentem phanta-
smata speculari (Kto myli, musi przy tym mieæ na widoku urojenia); a Giordano
Bruno w De compositione imaginum, s.10, pisze: Dicit Aristoteles: oportet scire volen-
tem, phantasmata speculari (Arystoteles mówi: kto chce co wiedzieæ, musi mieæ na
widoku urojenia). Tak¿e Pomponacjusz w De immortalitate, s. 54 i 70, wypowiada
siê w ten sam sposób. Tylko tyle da siê tu stwierdziæ, ¿e ka¿de prawdziwe i pier-
wiastkowe poznanie tak¿e ka¿dy autentyczny pogl¹d filozoficzny musi mieæ
za swój wewnêtrzny rdzeñ lub za swój korzeñ jakie ujêcie naoczne. To za, choæ
chwilowe i jednolite, udziela potem ducha i ¿ycia ca³ej choæby najbardziej obszernej
rozprawie, tak jak kropla stosownego odczynnika udziela ca³emu roztworowi bar-
wy wytr¹conego osadu. Jeli rozprawa ma taki rdzeñ, to podobna jest do bank-
notu, który ma zdeponowan¹ gotówkê w kasie. Ka¿da inna, wynikaj¹ca ze zwy-
k³ej kombinacji pojêæ, przypomina banknot, który tytu³em gwarancji ma tylko
3 [Wydanie polskie: Arystoteles, O duszy, prze³. P. Siwek, Warszawa 1972].
Schop.p65 89 03-06-24, 07:01

w depozycie inne weksle. Ka¿da czysto rozumowa gadanina jest wiêc wyjanie-
niem tego, co wynika z danych pojêæ, i st¹d nie wnosi w³aciwie nic nowego; niech-
¿e j¹ przeto, kto chce, uprawia, zamiast tworzyæ na jej temat codziennie ca³e ksiêgi.
§ 29. ZASADA RACJI DOSTATECZNEJ POZNANIA
Tak¿e mylenie w sensie cis³ym polega nie na samej obecnoci abstrakcyjnych

pojêæ w wiadomoci, lecz na ³¹czeniu b¹d rozdzielaniu dwu lub kilku z nich, przy
ró¿nych zastrze¿eniach i modyfikacjach, podawanych przez logikê w teorii s¹dów.
Taki wyranie pomylany i wyra¿ony stosunek pojêæ nosi nazwê s¹du. Zasada racji
dostatecznej zachowuje sw¹ wa¿noæ tak¿e odnonie do tych s¹dów, jednak¿e
w postaci nader ró¿nej od przedstawionej w poprzednim rozdziale, mianowicie jako
zasada racji dostatecznej poznania, principium rationis sufficientis cognoscendi. Jako
taka orzeka, ¿e jeli s¹d ma wyra¿aæ poznanie, musi mieæ dostateczn¹ racjê; ze
wzglêdu na tê cechê otrzymuje on potem predykat prawdziwy. Prawda jest wiêc
odniesieniem s¹du do czego odeñ ró¿nego, co nosi miano jego racji i jak siê
wkrótce przekonamy samo dopuszcza znacz¹ce odmiany gatunkowe. Poniewa¿
jednak jest ono zawsze czym, na czym opiera siê lub polega s¹d, to niemiecka nazwa
Grund (racja, podstawa) jest odpowiednio dobrana. W ³acinie i wszystkich wywo-
dz¹cych siê z niej jêzykach nazwa racja poznania zbiega siê z sam¹ nazw¹ rozum;
tak wiêc obie znacz¹: ratio, la ragione, la razon, la raison, the reason. wiadczy to
o tym, ¿e w poznaniu racji s¹dów za najwa¿niejsz¹ uznawano funkcjê rozumu, jego
zadanie kat exochn. Otó¿ racje te, na których mo¿e polegaæ jaki s¹d, mo¿na po-
dzieliæ na cztery rodzaje pod³ug nich i prawda, jak¹ s¹d zawiera, jest ró¿na. Ze-
stawi³em je w kolejnych czterech paragrafach.
§ 30. PRAWDA LOGICZNA
S¹d mo¿e mieæ za sw¹ racjê inny s¹d. Jego prawdziwoæ jest wtedy logiczna lub
formalna. Pozostaje kwesti¹ nierozstrzygniêt¹, czy ma on i prawdziwoæ material-
n¹. Zale¿y to od tego, czy s¹d, na którym siê opiera, ma prawdziwoæ materialn¹,
czy te¿ szereg s¹dów, na których siê opiera, ma u swego pocz¹tku s¹d o prawdzi-
woci materialnej. Takie ugruntowanie jednego s¹du przez drugi powstaje zawsze
na drodze porównania; to za dokonuje siê albo bezporednio, w ramach jego
zwyk³ej konwersji lub kontrapozycji, albo te¿ przez dobranie trzeciego s¹du, gdzie
ze stosunku wzajemnego obu ostatnich rozb³yska prawdziwoæ s¹du, jaki mamy
uzasadniæ. Operacja ta jest kompletnym wnioskiem. Dochodzi on do skutku zarówno
dziêki przeciwstawieniu pojêæ, jak i dziêki ich subsumpcji. Skoro wniosek jako
Schop.p65 90 03-06-24, 07:01

ugruntowanie jednego s¹du przez inny za porednictwem trzeciego ma zawsze do

czynienia tylko z s¹dami, te za s¹ tylko powi¹zaniami pojêæ, bêd¹cych wy³¹cznym
przedmiotem rozumu, to s³usznie wnioskowanie uznaje siê za w³aciwe zadanie
rozumu. Ca³a sylogistyka nie jest niczym wiêcej ni¿ tylko ogó³em regu³ stosowania
zasady racji dostatecznej do s¹dów, a wiêc kanonem prawdy logicznej.
Za ugruntowane przez jaki inny s¹d nale¿y uznaæ i te s¹dy, których praw-
dziwoæ wynika z czterech znanych praw mylenia, te ostatnie bowiem s¹ s¹da-
mi, z których wyp³ywa prawdziwoæ tamtych. Tak na przyk³ad s¹d: Trójk¹t jest
przestrzeni¹ zamkniêt¹ przez trzy linie, ma za ostateczn¹ racjê zasadê to¿samo-
ci, tj. myl przez tê zasadê wyra¿on¹. S¹d za: Nie ma cia³a bez atrybutu
rozci¹g³oci, ma jako ostateczn¹ racjê zasadê sprzecznoci. S¹d: Ka¿dy s¹d jest
albo prawdziwy, albo nieprawdziwy, ma za ostateczn¹ racjê zasadê wy³¹czone-
go trzeciego. Wreszcie za s¹d: Nikt nie mo¿e uznaæ czego za prawdziwe, nie
wiedz¹c, dlaczego, ma za ostateczn¹ podstawê zasadê racji dostatecznej pozna-
nia. Fakt, ¿e w trybie zwyk³ego u¿ycia rozumu te wynikaj¹ce z czterech praw
mylenia s¹dy uznaje siê za prawdziwe, nie sprowadzaj¹c ich wpierw do owych
praw jako ich przes³anek, wiêcej nawet, wiêkszoæ ludzi nigdy nie s³ysza³a o tych
abstrakcyjnych prawach, nie uniezale¿nia wcale s¹dów od tych praw jako ich
przes³anek. To tak, jakby kto chcia³ powiedzieæ, ¿e s¹d: Jeli odbierzemy temu
cia³u jego podporê, upadnie mo¿liwy przecie¿ bez ka¿dorazowej obecnoci
w naszej wiadomoci twierdzenia wszystkie cia³a ci¹¿¹ ku rodkowemu punk-
towi Ziemi jest tym samym niezale¿ny od tego twierdzenia jako swej przes³anki.
Nie mogê zatem aprobowaæ tego, ¿e w logice przypisywano dot¹d wszystkim
ugruntowanym wy³¹cznie w prawach mylenia s¹dom prawdziwoæ wewnêtrzn¹,
tj. uwa¿ano je za bezporednio prawdziwe, a tê wewnêtrzn¹ prawdziwoæ logiczn¹
odró¿niano od zewnêtrznej prawdziwoci logicznej, która polega³aby na odniesieniu
do jakiego innego s¹du jako racji. Ka¿da prawda jest odniesieniem s¹du do cze-
go poza nim, a prawdziwoæ wewnêtrzna jest sprzecznoci¹.
§ 31. PRAWDA EMPIRYCZNA
Przedstawienie pierwszej klasy dane naoczne zaporedniczone przez zmys³y,

a wiêc dowiadczenie, mo¿e byæ racj¹ jakiego s¹du. S¹d ma wtedy prawdziwoæ
materialn¹, ta za o ile s¹d opiera siê bezporednio na dowiadczeniu jest praw-
dziwoci¹ empiryczn¹.
S¹d ma prawdziwoæ materialn¹, co znaczy: jego pojêcia s¹ tak ze sob¹ powi¹-
zane, rozdzielone, zacienione, jak tego wymagaj¹ i wnosz¹ ze sob¹ przedstawienia
naoczne, w których s¹d ów jest ugruntowany. Rozpoznanie tego jest bezporednio
spraw¹ w³adzy s¹dzenia, która jak powiedziano jest czynnikiem porednicz¹cym
Schop.p65 91 03-06-24, 07:01

miêdzy naoczn¹ a abstrakcyjn¹ b¹d dyskursywn¹ w³adz¹ poznania, a wiêc miêdzy

intelektem a rozumem.
§ 32. PRAWDA TRANSCENDENTALNA
Tkwi¹ce w intelekcie i czystej zmys³owoci formy naocznego, empirycznego

poznania, mog¹ jako warunki mo¿liwoci wszelkiego dowiadczenia byæ racj¹
jakiego s¹du, który jest wtedy s¹dem syntetycznym a priori. Poniewa¿ s¹d taki ma
cechê prawdziwoci materialnej, jest s¹dem transcendentalnym, gdy¿ opiera siê nie
tylko na dowiadczeniu, lecz i na tkwi¹cych w podmiocie warunkach mo¿liwoci
tego¿ dowiadczenia. Jest on bowiem okrelony przez to w³anie, przez co okre-
lone jest samo dowiadczenie: albo poprzez ogl¹dane przez nas a priori formy
przestrzeni i czasu, albo te¿ przez znane a priori prawo przyczynowoci. Przyk³a-
dami takich s¹dów s¹ twierdzenia w rodzaju: dwie linie proste nie zamykaj¹ ¿adnej
przestrzeni; nic siê nie dzieje bez przyczyny; trzy razy siedem równa siê dwadzie-
cia jeden; materia nie mo¿e ani powstaæ, ani zanikn¹æ. Na poparcie tego rodzaju
prawdy mo¿na by w³aciwie przytoczyæ ca³¹ czyst¹ matematykê, a tak¿e w nie mniej-
szej mierze moj¹ tabelê praedicabiliów a priori z drugiego tomu wiata jako woli
i przedstawienia, jak i wiêkszoæ twierdzeñ w Metafizycznych racjach elementarnych
przyrodoznawstwa Kanta.
§ 33. PRAWDA METALOGICZNA
Tak¿e tkwi¹ce w rozumie formalne warunki wszelkiego mylenia mog¹ byæ racj¹
s¹du, którego prawdziwoæ jest wtedy tego rodzaju, ¿e najlepiej chyba bêdzie, jeli
nadam jej miano prawdziwoci metalogicznej. Termin ten jednak nie ma nic wspól-
nego z dwunastowiecznym traktatem Metalogicus pióra Jana z Salisbury, gdzie
w prologu objania siê: quia Logicae suscepi patrocinium, Metalogicus inscriptus est liber
(poniewa¿ biorê pod opiekê logikê, moja ksi¹¿ka nazywa siê Metalogicus), i dalej
ju¿ nie czyni siê z niego ¿adnego u¿ytku. Istniej¹ tylko cztery s¹dy o prawdziwoci
metalogicznej, znane od dawna, wykryte drog¹ indukcji i nazwane prawami wszel-
kiego mylenia, i choæ wci¹¿ jeszcze nie ma pe³nej zgodnoci tak co do ich wyrazu,
jak i liczby, to wszyscy chyba zgadzaj¹ siê w kwestii, co maj¹ one w ogóle ozna-
czaæ. S¹ to nastêpuj¹ce s¹dy: 1) podmiot równa siê sumie swych predykatów, czyli
a = a; 2) podmiotowi nie mo¿na przypisaæ i zarazem odmówiæ jakiego predykatu,
czyli a = a = o; 3) z ka¿dych dwóch przeciwstawnych predykatów ka¿demu pod-
miotowi musi przys³ugiwaæ jeden; 4) prawda jest odniesieniem s¹du do czego poza
nim jako jego racji dostatecznej.
Schop.p65 92 03-06-24, 07:01

Fakt, ¿e s¹dy te s¹ wyrazem warunków wszelkiego mylenia i st¹d maj¹ te ostat-

nie za racjê, poznajemy przez refleksjê, któr¹ chcia³bym nazwaæ samoanaliz¹ ro-
zumu. Czyni¹c daremne próby mylenia wbrew tym prawom, refleksja ujawnia te
prawa jako warunki mo¿liwoci wszelkiego mylenia. Odkrywamy wtedy, ¿e
mylenie wbrew nim jest równie niemo¿liwe, jak poruszanie koñczynami w kie-
runku przeciwnym do stawów. Gdyby podmiot móg³ poznaæ samego siebie, to
i owe prawa znalibymy bezporednio, a nie dopiero poprzez próby ich stosowania
do przedmiotów, tj. przedstawieñ. Z racjami s¹dów o prawdziwoci transcenden-
talnej rzecz ma siê pod tym wzglêdem tak samo: dochodz¹ one do wiadomoci nie
bezporednio, lecz najpierw in concreto, za porednictwem obiektów, tj. przedsta-
wieñ. Jeli na przyk³ad próbujemy pomyleæ jak¹ zmianê bez uprzedniej przyczy-
ny b¹d te¿ powstawanie czy zanikanie materii, uwiadamiamy sobie niemo¿noæ
tej rzeczy i to jako obiektywnej, choæ ma ona ród³o w naszym umyle; sk¹din¹d
bowiem nie moglibymy jej sobie uprzytomniæ na drodze subiektywnej. Miêdzy
prawdami transcendentaln¹ a metalogiczn¹ daje siê w ogólnoci zauwa¿yæ du¿e
podobieñstwo i powi¹zanie, co wskazuje na ich wspólny korzeñ. Szczególnie za-
sadê racji dostatecznej ujmujemy tu jako prawdê metalogiczn¹. W poprzednim
rozdziale wyst¹pi³a ona jako prawda empiryczna, w nastêpnym za pojawi siê
w innej jeszcze postaci jako prawda transcendentalna. Dlatego w³anie usi³ujê
w tej rozprawie upowszechniæ pojmowanie zasady racji dostatecznej jako s¹du, który
ma czworak¹ racjê nie cztery ró¿ne racje, naprowadzaj¹ce przypadkowo na ten
sam s¹d, lecz jawi¹c¹ siê czworako racjê, któr¹ obrazowo nazywam czworakim ko-
rzeniem. Trzy pozosta³e prawdy metalogiczne s¹ tak do siebie podobne, ¿e przy
ich rozwa¿aniu niemal z koniecznoci rodzi siê chêæ szukania dla nich jakiego wspól-
nego wyrazu, jak uczyni³em to zreszt¹ w rozdziale 9. drugiego tomu mego g³ów-
nego dzie³a. Wszystkie ró¿ni¹ siê natomiast bardzo od zasady racji dostatecznej. Gdy-
bymy chcieli dla owych trzech innych prawd metalogicznych poszukaæ odpowied-
nika wród prawd transcendentalnych, to nale¿a³oby wybraæ tê prawdê, ¿e substan-
cja, powiedzmy materia, jest trwa³a.
§ 34. ROZUM
Poniewa¿ rozwa¿ana w tym rozdziale klasa przedstawieñ przys³uguje samemu

tylko cz³owiekowi, i wszystko to, co tak zdecydowanie odró¿nia jego ¿ycie od ¿ycia
zwierz¹t i stawia go w o tyle korzystniejszym od nich po³o¿eniu, polega jak wy-
kazano na jego zdolnoci do tych przedstawieñ, zdolnoæ owa stanowi jawnie
i bezsprzecznie ów rozum, s³awiony z dawien dawna jako przywilej cz³owieka.
Wszystko to, co zawsze i u wszystkich ludów uchodzi³o wyranie za objaw lub
funkcjê rozumu, logoV, logimon, logietikon, ratio, la ragione, la razon, la raison,
Schop.p65 93 03-06-24, 07:01

the reason, sprowadza siê w sposób widoczny do tego, co mo¿liwe tylko dla po-
znania abstrakcyjnego, dyskursywnego, refleksyjnego, przykutego do s³ów i pored-
niego, nie za dla poznania czysto intuicyjnego, bezporedniego, zmys³owego,
bêd¹cego tak¿e udzia³em zwierz¹t. Cyceron zestawia ca³kiem s³usznie w O powin-
nociach 4, I, 16, ratio i oratio, opisuj¹c je jako quae docendo, discendo, communican-
do, disceptando, judicando, conciliat inter se homines (rozum i mowê, które przez na-
uczanie, uczenie siê, przekazywanie, dyskutowanie i s¹dzenie pojednuj¹ miêdzy sob¹
ludzi) itd. Podobnie mamy w O naturze bogów, II, 7: rationem dico, et, si placet, plu-
ribus verbis, mentem, consilium, cogitationem, prudentiam (nazywam to rozumem,
lub jeli chcecie, przy u¿yciu wielu s³ów, umys³em, rozwag¹, myleniem, przezor-
noci¹). Tak¿e w O prawach, I, 10: ratio, qua una praestamus beluis, per quam con-
jectura valemus, argumentamur, refellimus, disserimus, conficimus aliquid, cocludimus
(rozum, który sam jeden daje nam pierwszeñstwo przed zwierzêtami, i dziêki któ-
remu mo¿emy przewidywaæ, argumentowaæ, odpieraæ zarzuty, przedk³adaæ, co do-
konywaæ i postanawiaæ). W tym znaczeniu mówili wszêdzie i zawsze o rozumie
wszyscy filozofowie a¿ do Kanta, który zreszt¹ sam okrela go jeszcze jako w³adzê
zasad i wnioskowania, choæ nie sposób zaprzeczyæ, ¿e przyczyni³ siê on do wielu
póniejszych wypaczeñ. O owej zgodnoci wszystkich filozofów w tym punkcie
i o prawdziwej naturze rozumu w przeciwieñstwie do zafa³szowania jego pojêcia
przez profesorów filozofii w obecnym stuleciu mówi³em ju¿ obszernie w wiecie
jako woli i przedstawieniu, t. I, § 8, jak te¿ w suplemencie, s. 577583 (wyd. III,
s. 610619), a tak¿e w t. II, rozdz. 6; wreszcie te¿ w Die beiden Grundprobleme der
Ethik, s. 148154 (wyd. II, s. 146151), nie muszê wiêc powtarzaæ siê ze wszystkim,
lecz do³¹czê do tego nastêpuj¹ce uwagi.
Profesorowie filozofii uznali za wskazane, by ow¹ odró¿niaj¹c¹ cz³owieka od
zwierzêcia w³adzê mylenia i rozwa¿ania w drodze refleksji i pos³ugiwania siê
pojêciami w³adzê potrzebuj¹c¹ mowy i do niej uzdalniaj¹c¹, od której zale¿y ludzka
roztropnoæ, a z ni¹ wszystkie ludzkie dokonania, ujmowan¹ zawsze w taki sposób
i w takim sensie przez wszystkie ludy i przez wszystkich filozofów, pozbawiæ jej
dotychczasowej nazwy, i zwaæ j¹ ju¿ nie rozumem, lecz wbrew zwyczajom jêzy-
kowym i wszelkiemu zdrowemu odczuciu intelektem, i podobnie wszystko z niej
wyp³ywaj¹ce nie rozumnym, lecz intelektualnym. Efekt by³ opaczny i niezrêczny,
niby jaki fa³szywy ton. Zawsze i wszêdzie bowiem mianem intelektu, intellectus,
acumen, perspicacia, sagacitas itd. okrelano przedstawion¹ w uprzednim rozdziale,
bezporedni¹ i bardziej intuicyjn¹ w³adzê, a wynikaj¹ce z niej, specyficznie ró¿ne
od tu omawianych, rozumowych, dokonania zwano intelektualnymi, m¹drymi,
subtelnymi. Rozró¿niano wiêc stale z ca³¹ jasnoci¹ rozumne i intelektualne jako
4
[Zob. wydanie polskie dzie³ Cycerona: M. T. Cicero, Pisma filozoficzne, t. IIV, prze³.
W. Kornatowski, Warszawa 1960; zob. równie¿ najnowsze wydanie: M. T. Cyceron, O pañstwie,
O prawach, spolszczy³a I. ¯ó³towska, Kêty 1999].
Schop.p65 94 03-06-24, 07:01

przejawy dwu ca³kowicie i nader ró¿nych zdolnoci umys³owych. Jedynie profe-

sorowie filozofii nie mogli na to przystaæ. Ich polityka bowiem wymaga³a tej ofiary.
W takich przypadkach mówi siê: Z drogi, prawdo! Mamy wy¿sze, dobrze rozu-
miane cele: z drogi, prawdo. In majorem Dei gloriam, jak zreszt¹ od dawna do tego
przywyk³a. Czy zap³acisz choæby honorarium i pensjê? Z drogi, prawdo, z drogi!
Id na zarobek i kucnij sobie w k¹cie. Potrzebowali oni statusu i nazwy rozumu
dla wynalezionej i zmylonej, lub jeszcze dosadniej ca³kiem ze³ganej w³adzy, która
by im pomog³a wybrn¹æ z k³opotów, w jakie wpêdzi³ ich Kant. Chodzi o w³adzê
poznania bezporedniego, metafizycznego tj. wykraczaj¹cego poza wszelk¹ mo¿-
liwoæ dowiadczenia, ujmuj¹cego wiat rzeczy w sobie i ich stosunki. Jako taka
w³adza ta jest przede wszystkim wiadomoci¹ Boga, tj. poznaje bezporednio Pana
Boga, a nadto konstruuje a priori sposób, w jaki Bóg stworzy³ wiat, czy te¿ gdyby
mia³o to byæ zbyt trywialne, jak przez mniej lub bardziej konieczny proces
¿yciowy wywiód³ On z siebie i poniek¹d zrodzi³ wiat, wreszcie, co by³oby naj-
dogodniejsze, choæ arcykomiczne, zwyczajem dostojników pod koniec audiencji po
prostu go odprawi³, gdy ten móg³ ju¿ stan¹æ na w³asnych nogach i pod¹¿aæ, dok¹d
zechce. Na taki pomys³ móg³, oczywicie, wpaæ tylko zuchwa³y gryzmo³a, ten bez-
czelny sk³adacz niedorzecznoci Hegel. Tego rodzaju b³azeñstwa szerz¹ siê od piêæ-
dziesiêciu lat pod nazw¹ poznañ rozumowych, wype³niaj¹c setki mieni¹cych siê fi-
lozoficznymi ksi¹¿ek, i na ironiê otrzymuj¹ miano nauki i koncepcji nauko-
wych, nawet z powtarzaniem a¿ do obrzydzenia tego terminu. Rozum, któremu tak
zuchwale i k³amliwie przypisuje siê tego rodzaju m¹droæ, uchodzi za poznawcz¹
w³adzê nadzmys³owego, krótko mówi¹c za tkwi¹c¹ w nas, opart¹ bezporednio
na metafizyce w³adzê o charakterze wyroczni. Poród adeptów panuje wszak¿e od
piêædziesiêciu lat wielka ró¿norodnoæ pogl¹dów co do sposobu, w jaki percypuje
on wszystkie te wspania³oci i ponadzmys³owe postrze¿enia. Wed³ug najzuchwal-
szych ma on bezporedni ogl¹d rozumowy absolutu, albo ad libitum nieskoñczo-
noci, i ich ewoluowania ku skoñczonoci. Wed³ug innych trochê skromniejszych
zachowuje siê on nie tyle jako widz¹cy, ile jako s³ysz¹cy; wprost nie ogl¹da, lecz
tylko s³yszy to, co dzieje siê w podob³ocznej krainie (nejelokokkngia), i potem zdaje
z tego wiernie sprawê tak zwanemu intelektowi, który pisze nastêpnie stosowne
kompendia filozoficzne. To od tego rzekomego s³yszenia (przes³uchiwania, dowia-
dywania siê) rozum ma wed³ug dowcipnego pomys³u Jacobiego braæ sw¹ nazwê
jak gdyby nie by³o rzecz¹ jasn¹, ¿e pochodzi ona od uwarunkowanej przez rozum
mowy i rozumiej¹cego s³yszenia s³ów, w przeciwieñstwie do zwyk³ego s³uchania,
które przys³uguje i zwierzêtom. Ten mizerny dowcip kwitnie ju¿ od pó³wiecza,
uchodz¹c za powa¿n¹ myl, wrêcz za pewien dowód, i jest powtarzany w nieskoñ-
czonoæ. Wed³ug najskromniejszych wreszcie rozum nie mo¿e ani widzieæ, ani
s³yszeæ nie odbiera wiêc od wszystkich wspomnianych wspania³oci ani widome-
go obrazu, ani te¿ sprawozdania, lecz ma o tym po prostu nagie pojêcie (Ahndung),
Schop.p65 95 03-06-24, 07:01

z którego to s³owa usuniêto g³oskê d, przez co otrzymuje ono swoisty pozór bzdury,
a ten wspierany przez baranie fizjonomie ka¿dorazowych aposto³ów takiej m¹-
droci zjednuje jej ogólne uznanie.
Moi czytelnicy wiedz¹, ¿e termin idea dopuszczam tylko w jego pierwotnym,
platoñskim sensie, który gruntownie wy³uszczy³em zw³aszcza w ksiêdze III mego
g³ównego dzie³a. Francuz i Anglik natomiast wi¹¿¹ ze s³owem idee lub idea powsze-
dni, ale ca³kiem okrelony i wyrany sens. Niemcowi za, gdy mówi siê mu o ideach
(zw³aszcza przy górnolotnej wymowie Üdähen), zaczyna siê krêciæ w g³owie. Traci
wszelk¹ rozwagê i ma uczucie, jakby unosi³ siê w balonie. I tu wiêc mieli co do
zrobienia nasi adepci ogl¹du rozumowego. St¹d te¿ najzuchwalszy ze wszystkich,
znany szarlatan Hegel, nazwa³ bezceremonialnie sw¹ zasadê wiata i wszystkich
rzeczy ide¹, a wszyscy uwierzyli, ¿e istotnie co w tym jest. Jeli jednak nie po-
zwolimy siê og³upiæ, lecz zapytamy, czym w³aciwie s¹ idee, które mamy pozna-
waæ w³adz¹ rozumu, to w ramach wyjaniania otrzymujemy zwykle napuszon¹,
pust¹ i zawi³¹ gadaninê, opakowan¹ w okresy zdaniowe o takiej d³ugoci, ¿e czy-
telnik, jeli w trakcie ich lektury nie zasn¹³, popada w koñcu w stan og³uszenia
zamiast owiecenia, albo te¿ zaczyna podejrzewaæ, ¿e mo¿na by to wszystko uznaæ
za swego rodzaju przywidzenia. Jeli tymczasem zapragnie szczegó³owo poznaæ takie
idee, to poczêstuje siê go rozmaitoci¹ dañ: na wstêpie g³ównymi tematami scho-
lastyki, które niestety i sam Kant w b³êdny i nieuprawniony sposób co udowod-
ni³em w swej krytyce jego filozofii nazwa³ ideami rozumu, po to tylko, by ukazaæ
je jako co nie daj¹cego siê dowieæ i teoretycznie nieuprawnionego. S¹ to miano-
wicie wyobra¿enia Boga, duszy niemiertelnej oraz realnego, obiektywnie istniej¹-
cego wiata wraz z jego porz¹dkiem; w charakterze wariantów podaje siê: Boga,
wolnoæ i niemiertelnoæ. Potem serwuje siê mu absolut, który poznalimy wy¿ej
w § 20 jako wêdruj¹cy incognito pod presj¹ koniecznoci dowód kosmologiczny.
Niekiedy jest to nieskoñczonoæ w przeciwieñstwie do skoñczonoci. Niemiecki
czytelnik z regu³y w ca³ej tej gadaninie znajduje upodobanie i nie zauwa¿a, ¿e koniec
koñców nie jest w stanie pomyleæ nic bardziej wyranego ni¿ to, co ma kres
i to, co nie ma kresu. Zw³aszcza osoby sentymentalne i dobroduszne bardzo sobie
ceni¹ jako rzekome idee dobro, prawdê i piêkno, choæ s¹ to tylko trzy nader
szerokie i oderwane wyabstrahowane z niezliczonej iloci rzeczy i relacji a zatem
i bardzo ja³owe pojêcia, jak tysi¹ce innych tego rodzaju abstrakcji. Co siê tyczy ich
treci, to wy¿ej w § 29 ukaza³em prawdê jako przynale¿n¹ wy³¹cznie s¹dom, a wiêc
logiczn¹ w³asnoæ; a co do dwu innych wspomnianych tu abstrakcji odsy³am czê-
ciowo do wiata jako woli i przedstawienia, t. I, § 65, czêciowo za do ca³ej III ksiêgi
tego¿ dzie³a. Gdy jednak mówi¹c o owych trzech mizernych abstrakcjach, zrobi
siê tajemnicz¹ i dostojn¹ minê, i uniesie siê brwi a¿ do peruki, m³odzi ludzie mog¹
sobie ³atwo uroiæ, ¿e kryje siê za tym Bóg wie co, co ca³kiem niezwyk³ego
i niewys³owionego, co zas³uguje na miano idei, a przeto daje siê zaprz¹c do trium-
falnego rydwanu owego rzekomego, metafizycznego rozumu.
Schop.p65 96 03-06-24, 07:01

Jeli siê wiêc g³osi, jakobymy posiadali w³adzê bezporednich, materialnych (tj. do-
starczaj¹cych materia³u, nie tylko formy), ponadzmys³owych (tj. wykraczaj¹cych
poza wszelk¹ mo¿liwoæ dowiadczenia) poznañ, opart¹ wyranie na wgl¹dach
metafizycznych i w tym celu w nas tkwi¹c¹, i jakoby na niej polega³ nasz rozum,
to muszê okazaæ siê na tyle niegrzecznym, by nazwaæ to jawnym k³amstwem. Naj-
bardziej powierzchowna, ale rzetelna samoobserwacja musi ka¿dego przekonaæ, ¿e
w³adza taka wcale w nas nie istnieje. Odpowiadaj¹ temu nagromadzone rezultaty
badañ kompetentnych, uzdolnionych i uczciwych mylicieli, którzy potwierdzaj¹,
¿e wrodzony, a wiêc aprioryczny i niezale¿ny od dowiadczenia sk³adnik ca³ej naszej
w³adzy poznawczej ogranicza siê wy³¹cznie do formalnej czêci poznania, tj. do wia-
domoci w³asnych funkcji umys³u i trybu ich jedynie mo¿liwej dzia³alnoci, które
to funkcje razem i osobno potrzebuj¹ jednak materia³u z zewn¹trz, by móc
dostarczyæ poznañ materialnych. Tak wiêc maj¹ w nas siedlisko formy zewnêtrznego,
obiektywnego ogl¹du, jak: czas i przestrzeñ, z kolei prawo przyczynowoci jako
zwyk³a forma intelektu, za której pomoc¹ ten ostatni konstruuje obiektywny wiat
cielesny, wreszcie za formalna czêæ poznania abstrakcyjnego, zdeponowana i wy³o-
¿ona w logice, któr¹ dlatego ojcowie nasi ca³kiem s³usznie zwali nauk¹ rozumow¹.
W³anie ona wskazuje, ¿e pojêcia, z których sk³adaj¹ siê s¹dy i wnioski do nich za
odnosz¹ siê wszystkie prawa logiczne musz¹ oczekiwaæ swego tworzywa i treci od
naocznego poznania; podobnie te¿ odpowiedzialny za to ostatnie intelekt czerpie ma-
teria³ wlewaj¹cy siê treci¹ do jego form apriorycznych z doznañ zmys³owych.
Wszystko zatem, co w naszym poznaniu jest materialne, tj. wszystko, co nie daje
siê sprowadziæ do formy subiektywnej, w³asnego trybu dzia³alnoci, funkcji umys³u,
a wiêc ca³e tworzywo poznania pochodzi z zewn¹trz, a ostatecznie z obiektywnego
wynikaj¹cego z doznania zmys³owego ogl¹du wiata cielesnego. To w³anie na-
oczne i w swym tworzywie empiryczne poznanie jest nastêpnie przerabiane przez
rozum, rzeczywisty rozum, na pojêcia, a te zostaj¹ utrwalone zmys³owo w s³owach,
by staæ siê materia³em dla niekoñcz¹cych siê kombinacji rozumu za porednictwem
s¹dów i wniosków, stanowi¹cych tkaninê naszego wiata mylowego. Rozum nie ma
wiêc treci materialnej, lecz jedynie treæ formaln¹, ta za jest materia³em logiki, która
zawiera same formy i regu³y operacji mylowych. Treæ materialn¹ rozum musi
w toku swego mylenia czerpaæ z zewn¹trz, z naocznych przedstawieñ, które wy-
tworzy³ intelekt. Na nich to dokonuje swoich operacji: tworz¹c pojêcia, odrzuca
niektóre z ró¿nych w³asnoci rzeczy, a inne zachowuje, ³¹cz¹c je ostatecznie w jedno
pojêcie. Wskutek tego jednak przedstawienia trac¹ sw¹ naocznoæ, zyskuj¹ natomiast
na przejrzystoci i manipulacyjnej sprawnoci, jak to wy¿ej wykaza³em. To wiêc
i tylko to stanowi czynnoæ rozumu; nie mo¿e on wszak¿e nigdy dostarczyæ sobie
tworzywa z w³asnych rodków. Nie zawiera nic prócz form. Jest czynnikiem ¿eñskim:
tylko odbiera, nie za p³odzi. I nieprzypadkowo zarówno w ³acinie, jak i jêzykach
germañskich jest rodzaju ¿eñskiego, intelekt natomiast jest rodzaju mêskiego.
Schop.p65 97 03-06-24, 07:01

Jeli siê wiêc mówi: Tego uczy zdrowy rozum albo te¿ Rozum ma powci¹-
gaæ namiêtnoci itd., to nie chce siê tu ¿adn¹ miar¹ powiedzieæ, ¿e rozum dostar-
cza materialnych poznañ z w³asnych rodków. Wskazuje siê raczej tym samym na
wyniki rozumowych przemyleñ, a wiêc na logiczne wnioskowanie z twierdzeñ,
stopniowo zdobywanych przez wzbogacone dowiadczeniem, abstrakcyjne pozna-
nie. Na ich mocy mo¿emy wyranie i ³atwo ogarn¹æ zarówno koniecznoæ empi-
ryczn¹, a wiêc to, co w danym przypadku przewidywalne, jak i racje oraz nastêp-
stwa w³asnego postêpowania. Wszêdzie rozumne czy racjonalne znaczy tyle, co
konsekwentne lub logiczne, jak te¿ odwrotnie. Logika jest bowiem naturalnym
sposobem postêpowania samego rozumu, wyra¿onym jako system regu³: terminy
owe (rozumne i logiczne) maj¹ siê zatem do siebie tak jak praktyka do teorii.
W tym sensie przez rozumne postêpowanie pojmuje siê postêpowanie na wskro
konsekwentne, wychodz¹ce od pojêæ ogólnych i kierowane przez abstrakcyjne myli
jako postanowienia, nie za okrelane przelotnymi impresjami teraniejszoci. Przez
to jednak niczego nie rozstrzyga siê w kwestii moralnoci takiego postêpowania,
to bowiem mo¿e byæ zarówno z³e, jak i dobre. Obszerne wyjanienia na ten temat
znajdzie czytelnik w mej Krytyce Kantowskiej filozofii, s. 576 n. (wyd. III, s. 610 n.),
jak te¿ w Die beiden Grundprobleme der Ethik, s. 152 (wyd. II, s. 149 n.). Pozna-
niami wynikaj¹cymi z czystego rozumu s¹ wreszcie takie, których ród³o le¿y w for-
malnej czêci naszej w³adzy poznawczej czy to myl¹cej, czy te¿ ogl¹daj¹cej które
wiêc mo¿emy sobie uwiadomiæ a priori, tj. bez pomocy dowiadczenia; polegaj¹
one zawsze na twierdzeniach o prawdziwoci transcendentalnej lub metalogicznej.
Natomiast rozum, dostarczaj¹cy pierwotnie i z w³asnych rodków poznañ
materialnych, pouczaj¹cy nas zatem pozytywnie poza wszelk¹ mo¿liwoci¹ dowiad-
czenia, zawieraj¹cy ponadto idee wrodzone jest czyst¹ fikcj¹ profesorów filozofii
i produktem zrodzonego w nich przez Krytykê czystego rozumu strachu. Czy sza-
nowni panowie znaj¹ dobrze niejakiego Lockea i czy go przeczytali? Byæ mo¿e raz
jeden, ju¿ dawno, i to powierzchownie, fragmentarycznie, patrz¹c w poczuciu swej
wy¿szoci z góry na tego wielkiego cz³owieka, a do tego w kiepskim przek³adzie
niemieckiego wyrobnika nie zauwa¿y³em bowiem, by znajomoæ jêzyków nowo-
¿ytnych wzrasta³a w tej mierze, w jakiej (Bo¿e, zmi³uj siê) maleje znajomoæ jêzy-
ków staro¿ytnych. Nie powiêcili oni, oczywicie, czasu na studiowanie takiego
starego zrzêdy, skoro nawet rzeczywista i gruntowna znajomoæ kantowskiej filo-
zofii jest udzia³em co najwy¿ej paru starych g³ów. Dzisiejsze dojrza³e pokolenie
musia³o strawiæ sw¹ m³odoæ na czytaniu dzie³ giganta mylowego Hegla, wiel-
kiego Schleiermachera oraz przenikliwego Herbarta. Niestety, niestety, nieste-
ty! A szkodliwe dzia³anie takich uniwersyteckich s³aw, i to przy poklasku zacnych
kolegów na urzêdzie oraz obiecuj¹cych aspirantów do tych bohaterskich zaszczy-
tów akademickich, polega w³anie na tym, ¿e dobrej, ³atwowiernej, bezkrytycznej
m³odzie¿y zachwala siê miernoty umys³owe, zwyk³e towary fabrycznej natury, jako
Schop.p65 98 03-06-24, 07:01

wielkie duchy, jako wyj¹tki i chlubê ludzkoci. Ta za rzuca siê z ca³ym m³odzieñ-
czym zapa³em do ja³owych studiów nad rozwlek³¹ i bezduszn¹ pisanin¹ takich ludzi,
i marnuje tê trochê cennego czasu danego jej na zdobycie wy¿szego wykszta³cenia,
zamiast powiêciæ go na rzeczywist¹ naukê, oferowan¹ przez dzie³a tak rzadkich,
autentycznych mylicieli, tych prawdziwych wyj¹tków wród ludzi, którzy rari
nantes in gurgite vasto (niby pojedynczy p³ywacy w otch³ani fal) wy³onili siê tu
i ówdzie z biegiem wieków, natura bowiem sporadycznie tylko tworzy³a ka¿dy taki
wyj¹tek od gatunku, a potem rozbija³a formê. ¯yliby oni i dla m³odzie¿y, gdyby
ta nie zosta³a oszukana, korzystaj¹c z ich dorobku przez owych nader szkodliwych
heroldów z³a, tych cz³onków wielkich kumoterstw przeciêtniaków, którzy zawsze
kwitn¹ i powiewaj¹ wysoko swym sztandarem jako niezmienni wrogowie upoka-
rzaj¹cej ich wielkoci i autentycznoci. To w³anie dziêki nim i ich knowaniom czasy
tak podupad³y, ¿e filozofia kantowska rozumiana przez naszych ojców tylko po
wieloletnich rzetelnych studiach i z wielkim natê¿eniem umys³u sta³a siê obca dzi-
siejszemu pokoleniu, które tkwi teraz przed ni¹ jak onoV proV luran (osio³ przed
lir¹), i kusi siê o nieokrzesane, prostackie i niezdarne napaci na ni¹, tak jak bar-
barzyñcy ciskali kamieniami w obce im greckie pos¹gi bogów. Skoro tak to dzisiaj
wygl¹da, moim obowi¹zkiem jest poleciæ tym orêdownikom bezporednio pozna-
j¹cego, s³ysz¹cego, ogl¹daj¹cego, krótko mówi¹c, dostarczaj¹cego z w³asnych rod-
ków poznañ materialnych rozumu, jako co dla nich nowego, s³ynne od 150 lat
dzie³o Lockea, pierwsz¹, skierowan¹ wyranie przeciw wszelkim poznaniom wro-
dzonym ksi¹¿kê, a zw³aszcza paragrafy 2126 w trzecim rozdziale. Choæ Locke
w swej negacji wszelkich prawd wrodzonych posuwa siê o tyle za daleko, ¿e roz-
ci¹ga j¹ nawet na poznania formalne, w czym go póniej w wietny sposób skory-
gowa³ Kant, to odnonie do wszelkich materialnych, tj. dostarczaj¹cych tworzywa
poznañ ma ca³kowit¹ i niezaprzeczaln¹ racjê.
Stwierdzi³em ju¿ w swym dziele na temat etyki, ale muszê tu powtórzyæ, po-
niewa¿ jak uczy hiszpañskie przys³owie nie ma gorszego g³uchego od tego, kto
nie chce s³yszeæ (no hay peor sordo, que el que no quiere oir): gdyby rozum by³ w³adz¹
opart¹ na metafizyce, dostarczaj¹c¹ poznañ materialnych, a zatem daj¹c¹ informa-
cje wykraczaj¹ce poza wszelk¹ mo¿liwoæ dowiadczenia, to w kwestii przedmio-
tów metafizyki, a wiêc i religii s¹ to bowiem te same przedmioty musia³aby
z koniecznoci¹ panowaæ tak wielka zgodnoæ poród ludzi, jak w kwestii przed-
miotów matematyki. Gdyby kto odbiega³ w swych pogl¹dach od innych, musia³-
by uchodziæ za niespe³na rozumu. Dzieje siê jednak dok³adnie odwrotnie: w ¿adnej
kwestii ludzie tak bardzo siê ze sob¹ nie zgadzaj¹, jak co do wymienionych tema-
tów. Odk¹d ludzie myl¹, systemy filozoficzne k³óc¹ siê ze sob¹, a czêsto s¹ wrêcz
diametralnie sobie przeciwne. Odk¹d za ludzie wierz¹ (co siêga jeszcze dawniej-
szych czasów), religie zwalczaj¹ siê wzajemnie ogniem i mieczem, ekskomunikami
i kanonami. Dla pojawiaj¹cych siê sporadycznie innowierców w dobie ¿ywej wiary
Schop.p65 99 03-06-24, 07:01

istnia³y nie domy ob³¹kanych, lecz lochy inkwizycji wraz z przynale¿nociami.

I tu dowiadczenie przemawia g³ono i nieodparcie przeciw k³amliwym roszczeniom
rozumu, który mia³by byæ w³adz¹ bezporedniego, metafizycznego poznania, lub
mówi¹c wprost boskich inspiracji. Pora wreszcie surowo to os¹dziæ, poniewa¿
horribile dictu, tak kulawe, tak namacalne ³garstwo kolportuje siê od pó³wiecza
w ca³ych Niemczech wêdruje ono z roku na rok z katedry na szkolne ³awy,
i znowu z ³aw na katedrê. Nawet wród Francuzów znalaz³o siê paru g³upców,
którzy dali siê nabraæ na takie bajki i zachwalaj¹ je we Francji, wkrótce jednak fran-
cuski bon sens poka¿e drzwi temu raison transcendentale.
Gdzie wylêg³o siê to k³amstwo i jak ta bajka przysz³a na wiat? Muszê wyznaæ:
bezporedni impuls do tego da³, niestety, kantowski rozum praktyczny ze swym
kategorycznym imperatywem. Wraz z jego przyjêciem nale¿a³o mu ju¿ tylko
przydaæ taki bezporednio w³adczy, a wiêc ex tripode (z trójnoga Pytii) zwiastuj¹cy
prawdy metafizyczne rozum teoretyczny jako jego pendant. Wspania³y sukces ca³ej
sprawy odmalowa³em w Die beiden Grundprobleme der Ethik, s. 148 n. (wyd. II, s.
146 n.), dok¹d odsy³am czytelnika. Przyznaj¹c zatem, ¿e Kant da³ impuls dla tej
k³amliwej tezy, muszê zaraz dodaæ: ³atwo temu dogodziæ, kto co lubi. Nad rodza-
jem ludzkim niby przekleñstwo ci¹¿y fakt, ¿e wskutek swego pokrewieñstwa du-
chowego z przewrotnoci¹ i z³em nawet w dzie³ach wielkich umys³ów gustuje on
najbardziej w b³êdnych, wrêcz najgorszych supozycjach. Wychwala wiêc je i po-
dziwia, zaledwie toleruj¹c rzeczy naprawdê godne uwagi. Prawdziwa wielkoæ,
w³aciwa g³êbia filozofii Kanta jest dzisiaj znana tylko nielicznym. Wraz z zaprze-
staniem powa¿nego studiowania jego dzie³ musia³o ustaæ i ich rozumienie. S¹ one
czytane tylko pobie¿nie, na u¿ytek historycznej wiadomoci, zw³aszcza przez tych,
którzy mniemaj¹, ¿e po nim te¿ co i to co dopiero s³usznego siê pojawi³o.
Z ca³ej ich gadaniny o kantowskiej filozofii wynika, ¿e znaj¹ tylko jej ³upinê, jej
zewnêtrzn¹ stronê, przyw³aszczyli sobie jej surowy zarys, podchwycili tu i ówdzie
jakie s³owo, nigdy jednak nie wniknêli w jej g³êboki sens i ducha. Wszystkim tym
ludziom od dawna najbardziej w Kancie podoba³y siê przede wszystkim antyno-
mie, jako rzecz nader pokrêtna, a jeszcze bardziej praktyczny rozum z jego impe-
ratywem kategorycznym, zw³aszcza za oparta na tym teologia moralna, której sam
Kant nigdy nie bra³ na serio. Dogmat bowiem teoretyczny o wa¿noci wy³¹cznie
praktycznej jest podobny do drewnianej strzelby, któr¹ bez ¿adnego ryzyka mo¿-
na daæ dzieciom. Jest te¿ analogiczny do powiedzenia: upierz mi futro, ale go nie
zamocz. Co za tyczy siê samego imperatywu kategorycznego, Kant nigdy nie
mówi³ o nim jako o fakcie, lecz raczej wzbrania³ siê przed nim, serwuj¹c go tylko
jako rezultat nader dziwacznej kombinacji pojêæ; potrzebowa³ deski ratunku dla mo-
ralnoci. Ale profesorowie filozofii nigdy nie zg³êbili a¿ do podstaw ca³ej sprawy,
tak ¿e jak siê zdaje dopiero ja to rozpozna³em. Zamiast tego piesznie wyjednali
kredyt kategorycznemu imperatywowi nadaj¹c mu purystyczn¹ nazwê prawa mo-
Schop.p65 100 03-06-24, 07:01

ralnego, przypominaj¹c¹ pannê Laregle Bürgera i traktuj¹c jako ugruntowany

fakt, a nawet zrobili z tego co na kszta³t Moj¿eszowych kamiennych tablic praw,
które on musi tu w pe³ni zastêpowaæ. W swej rozprawie o podstawie moralnoci
wzi¹³em pod chirurgiczny nó¿ rozum praktyczny z jego imperatywem, wykazuj¹c
z tak¹ jasnoci¹ i pewnoci¹, ¿e nigdy nie by³o w nich ¿ycia i prawdy, i¿ chcia³bym
zobaczyæ kogo, kto by zasadnie obali³ moje argumenty i w sposób rzetelny po-
móg³ stan¹æ znów na nogi imperatywowi kategorycznemu. Nie zbija to jednak
z tropu profesorów filozofii. Nie mog¹ oni obejæ siê bez swego prawa moralne-
go praktycznego rozumu jako bardzo dogodnego deus ex machina do ugruntowa-
nia moralnoci, tak jak nie mog¹ siê obejæ bez wolnoci woli. S¹ to przecie¿ dwa
filary ich babskiej, ko³owrotkowej filozofii. I nic nie znaczy, ¿e je rozwali³em. ¯yj¹
bowiem w ich wiadomoci tak jak niekiedy z politycznych wzglêdów pozwala
siê zmar³emu ju¿ królowi rz¹dziæ jeszcze choæ przez kilka dni. Wobec mego nieub³a-
ganego dementowania obu tych starych fikcji ci dzielni mê¿owie stosuj¹ wypróbo-
wan¹ taktykê: milczeæ, przepe³zn¹æ cichaczem, udawaæ, jakby nic siê nie sta³o,
sprawiæ, aby publicznoæ uwierzy³a, ¿e s³owa kogo takiego jak ja nie zas³uguj¹ na
uwagê. I zapewne ich do filozofii powo³a³o ministerstwo, mnie za natura. Praw-
dopodobnie oka¿e siê w koñcu, ¿e ci bohaterowie postêpuj¹ tak jak idealistycznie
usposobiony stru, który chowaj¹c g³owê w piasek, s¹dzi, ¿e pozbywa siê myli-
wego. Có¿, przyjdzie pora, przyjdzie na to rada; byle tylko na razie, póki nie umrê
i póki nie bêdzie mo¿na pod³ug w³asnego gustu przyrz¹dziæ mych tematów, pu-
blicznoæ chcia³a siê zadowoliæ nieznonie nudnym prze¿uwaniem, arbitralnymi kon-
strukcjami absolutu i uczniowsk¹ moralnoci¹ szanownych panów. Co bêdzie dalej,
to siê jeszcze zobaczy.
Niechaj jutro s³uszne zamierzenia
Nastroj¹ druhów mile wszêdy,
Gdy dzi z³o siê jeszcze rozplenia,
Zdobywa miejsce, aplauz, wzglêdy 5.
Ale czy ci panowie wiedz¹, co jest na czasie? Nadchodzi zwiastowana od daw-
na epoka: Koció³ siê chwieje, i to tak mocno, ¿e nie wiadomo, czy odnajdzie swój
punkt ciê¿koci, wiara bowiem zanik³a. Czy¿ ze wiat³em objawienia nie dzieje siê
tak, jak z innymi wiat³ami? Warunkuje je pewna doza ciemnoci. Liczba tych,
którzy dziêki pewnemu stopniowi i zakresowi wiedzy staj¹ siê niezdolni do wiary,
zastanawiaj¹co ronie. wiadczy o tym szerzenie siê p³askiego racjonalizmu, szcze-
rz¹cego coraz bardziej sw¹ paszczê buldoga. Z zimn¹ krwi¹ zabiera siê on do wy-
mierzania sw¹ krawieck¹ miar¹ g³êbokich tajemnic chrzecijañstwa, nad którymi
duma³y i o które spiera³y siê ca³e stulecia, a przy tym jest we w³asnym mniemaniu
5 [Dywan Zachodu i Wschodu, prze³. L. Lewin, Warszawa 1936].
Schop.p65 101 03-06-24, 07:01

niezmiernie m¹dry. Przede wszystkim ów podstawowy dogmat chrzecijañski:

doktryna grzechu pierworodnego, sta³ siê w wydaniu têpych, racjonalistycznych
g³ów pomiewiskiem. Zdaje siê im bowiem, ¿e nie ma nic janiejszego i pewniej-
szego nad to, ¿e istnienie ka¿dego z osobna rozpoczyna siê wraz z urodzeniem, st¹d
wykluczaj¹ pogl¹d, jakoby przychodzi³ on na wiat z wrodzon¹ win¹. Có¿ za
przenikliwoæ! Gdy wzmaga siê bieda i zaniedbanie, we wsi zaczynaj¹ grasowaæ wilki,
tak te¿ w dziedzinie wiatopogl¹dowej podnosi g³owê le¿¹cy w gotowoci materia-
lizm, i przychodzi pod rêkê ze swym towarzyszem bestializmem (zwanym przez
pewnych ludzi humanizmem). Wraz z niezdolnoci¹ do wiary wzrasta potrzeba po-
znania. Na skali kultury istnieje pewien punkt wrzenia, w którym ulatniaj¹ siê
wszelka wiara, wszelkie objawienie, wszelkie autorytety, cz³owiek pragnie w³asne-
go rozumienia, chce byæ pouczony, ale i przekonany. Nie jest ju¿ prowadzony na
pasku; chce iæ o w³asnych si³ach. Jego potrzeba metafizyczna (wiat jako wola
i przedstawienie, t. II, rozdz. 17) jest jednak tak niezniszczalna jak dowolna potrze-
ba fizyczna. Budzi siê wtedy powa¿ne pragnienie filozofii i z³akniona ludzkoæ
przywo³uje wszystkie myl¹ce umys³y, jakie kiedykolwiek wyda³a ze swego ³ona.
Nie wystarcza ju¿ pusta gadanina i bezsilne starania umys³owych kastratów. Trze-
ba teraz filozofii powa¿nie pomylanej, tj. zorientowanej na prawdê, nie za na pensjê
i honoraria, nie pytaj¹cej, czy podoba siê ministrom i radcom, ani czy nadaje siê
do sklepiku tej lub innej partii kocielnej, lecz ukazuj¹cej, ¿e powo³aniem filozofii
nie jest bycie ród³em utrzymania dla ubogich duchem.
Powróæmy jednak do naszego tematu. Wyroczni praktycznej, któr¹ Kant fa³szy-
wie przypisa³ rozumowi, przydano za pomoc¹ pewnej, wymagaj¹cej tylko nieco
mia³oci, amplifikacji wyroczniê teoretyczn¹. Zaszczyt tego odkrycia spadnie
zapewne na [F. H.] Jacobiego. Z r¹k tego zacnego mê¿a profesorowie filozofii
z radoci¹ i wdziêcznoci¹ przyjêli ów cenny dar. Pomóg³ im wybrn¹æ z k³opotów,
w jakie wpêdzi³ ich Kant. Ch³odny, trzewy, rozwa¿aj¹cy rozum, tak surowo skry-
tykowany przez Kanta, zdegradowany zosta³ do rangi intelektu, i odt¹d musia³ nosiæ
to miano. Nazwê rozumu przypisano za ca³kowicie wyimaginowanej, po niemiec-
ku zmylonej w³adzy, w której okienko otwiera siê na nadksiê¿ycowy, wrêcz
nadprzyrodzony wiat. Przez to okienko mo¿na by³o odbieraæ w stanie gotowym
i uszykowanym wszystkie prawdy, nad którymi daremnie biedzi³ siê i dysputowa³
przez ca³e wieki staromodny, rzetelny, refleksyjny i rozwa¿ny rozum. I na takiej
wziêtej ca³kowicie z powietrza, w pe³ni zmylonej w³adzy opiera siê od piêædzie-
siêciu lat niemiecka tak zwana filozofia, pocz¹tkowo jako swobodna konstrukcja
i projekcja absolutnego ja i jego emanacji ku nie-ja, potem za jako intelektu-
alny ogl¹d absolutnej to¿samoci czy nie-ró¿nicy, i ich ewoluowania ku przyrodzie,
lub te¿ powstawania Boga z jego ciemnej otch³ani b¹d bezdennoci a la Jakub
Böhme, wreszcie za jako czyste mylenie samej siebie idei absolutnej i widownia
baletu pojêæ w samoruchu. Nadto jeszcze zawsze jako bezporednie przes³uchiwa-
Schop.p65 102 03-06-24, 07:01

nie boskoci, nadzmys³owoci, Boga, piêkna, prawdy, dobra i wszystkiego innego,

co mo¿e s³u¿yæ pogodzie ducha, albo jako zwyk³e przeczucie tych wszystkich
wspania³oci. To wiêc mia³by byæ rozum? O nie, to farsy, maj¹ce s³u¿yæ profeso-
rom filozofii wprawionym w zak³opotanie przez powa¿ne kantowskie krytyki
za namiastki, by w jaki sposób, per fas aut nefas (rodkami godziwymi i niego-
dziwymi) obiekty religii narodowej podaæ za rezultaty filozofii.
Pierwsz¹ powinnoci¹ ka¿dej profesorskiej filozofii jest filozoficzne uzasadnie-
nie i ustalenie ponad wszelk¹ w¹tpliwoæ nauki o Bogu, Stwórcy i W³adcy wiata
jako osobowej, a wiêc indywidualnej, obdarzonej intelektem i wol¹ istocie, która
wywiod³a wiat z niczego i kieruje nim z najwy¿sz¹ m¹droci¹, moc¹ oraz dobro-
ci¹. Profesorowie filozofii znaleli siê jednak przez to w k³opotliwej sytuacji wzglê-
dem powa¿nej filozofii. Kant przyszed³ i napisa³ sw¹ Krytykê czystego rozumu ju¿
przesz³o szeædziesi¹t lat temu. Jej rezultatem by³o to, ¿e wszystkie dowody na
istnienie Boga, które sformu³owano w chrzecijañskich stuleciach i które daj¹ siê
sprowadziæ do trzech mo¿liwych sposobów dowodzenia, nie mog¹ ¿adn¹ miar¹
dokonaæ upragnionej rzeczy. Wykazano nawet obszernie a priori niemo¿noæ ka¿-
dego takiego dowodu, a tym samym niemo¿noæ wszelkiej spekulatywnej teologii,
i to w sposób dobrze zrozumia³y, a nie co wesz³o dzisiaj w modê za pomoc¹
pustej gadaniny, heglowskiego ble-ble, z którego ka¿dy mo¿e sobie ulepiæ, co tylko
zechce. O nie, dowiedziono tego ca³kiem powa¿nie i rzetelnie, starym zwyczajem,
a wiêc tak, ¿e od szeædziesiêciu lat przy ca³ej niedogodnoci dla wielu osób nikt
nie by³ w stanie wysun¹æ przeciw niej wa¿kich argumentów. Raczej za dowody
na istnienie Boga straci³y wskutek tego zaufanie i wysz³y z u¿ycia. Odt¹d profe-
sorowie filozofii przyjmowali wielkopañsk¹ postawê, demonstruj¹c wobec nich zde-
cydowan¹ pogardê; poniewa¿ sprawa rozumia³a siê sama przez siê, mieszne by³o-
by chcieæ jej wpierw dowodziæ. Ach, gdyby tak wczeniej o tym wiedziano! Nie
biedzono by siê przez ca³e stulecia nad takimi dowodami, a Kant nie potrzebowa³-
by ich mia¿d¿yæ ca³ym ciê¿arem krytyki rozumu. Demonstruj¹c za ow¹ pogardê,
niejednemu przyszed³by na myl lis i kwane winogrona. Kto chcia³by zobaczyæ
ma³¹ próbkê tego, znajdzie j¹, i to doæ charakterystyczn¹, w filozoficznych pismach
Schellinga, t. I, s. 152. Gdy za inni pocieszali siê sentencj¹ Kanta, ¿e nie sposób
dowieæ tak¿e rzeczy przeciwnej jak gdyby staremu frantowi nie by³o wiadome,
¿e affirmanti incumbit probatio (dowód jest rzecz¹ tego, kto wysuwa jakie twier-
dzenie) przyby³ na odsiecz godny podziwu wynalazek Jacobiego. Zaoferowa³ on
wspó³czesnym uczonym niemieckim ca³kiem osobliwe pojêcie rozumu, o jakim do-
t¹d nikt nic nie s³ysza³, ani nie wiedzia³.
A przecie¿ wszystkie te wybiegi wcale nie by³y konieczne. Owa niedowodli-
woæ samego istnienia Boga wcale nie kwestionuje, stoi ono bowiem mocno i nie-
zachwianie na gruncie o wiele pewniejszym. Jest ono przecie¿ spraw¹ objawienia,
a jest to tym pewniejsze, ¿e objawienie takie sta³o siê udzia³em jedynie i wy³¹cznie
owego narodu, który dlatego w³anie zwie siê narodem wybranym. Poznanie Boga
Schop.p65 103 03-06-24, 07:01

jako osobowego W³adcy i Stwórcy wiata, który wszystko dobrze uczyni³, znaj-
dujemy wy³¹cznie w judaizmie i wyp³ywaj¹cych z niego systemach wiary, które
w szerokim sensie mo¿na nazwaæ sektami judaizmu, nie za w religii jakiego
innego narodu staro¿ytnego czy nowo¿ytnego. Nikomu chyba nie przyjdzie na myl,
by pomyliæ Pana Boga z hinduistycznym brahmanem, który ¿yje i cierpi we mnie,
w tobie, w moim koniu, twoim psie, albo z Brahm¹, który rodzi siê i umiera, by
ust¹piæ miejsca innemu Brahmie, i którego pomawia siê nadto o winê i grzech
stworzenia wiata 6, a có¿ dopiero z rozpustnym synem oszukanego Saturna, któ-
remu stawia czo³o Prometeusz, g³osz¹c jego upadek. Jeli za przyjrzymy siê religii
licz¹cej na ziemi najwiêcej wyznawców, maj¹cej przeto za sob¹ wiêksz¹ czêæ ludz-
koci mo¿na j¹ pod tym wzglêdem nazwaæ najwa¿niejsz¹ a wiêc buddyzmowi,
to nie da siê ukryæ, ¿e religia ta, o ile jest cile idealistyczna i ascetyczna, o tyle
te¿ jest zdecydowanie i wyranie ateistyczna; i to tak bardzo, ¿e kap³ani, którym
g³osi siê doktrynê czystego teizmu, stanowczo j¹ odrzucaj¹. St¹d te¿ (jak czytamy
w Asiatic researches, t. VI, s. 268, i podobnie w Description of the Burmese empire,
Sangermano, s. 81) najwy¿szy kap³an buddyjski w Ava zalicza w rozprawie, któr¹
przekaza³ pewnemu katolickiemu biskupowi do szeciu godnych potêpienia herezji
doktrynê, ¿e istnieje istota, która stworzy³a wiat i wszystkie rzeczy, i sama tylko
godna jest uwielbienia 7. I dlatego w³anie J. J. Schmidt, znakomity uczony, któ-
rego zdecydowanie uwa¿am za najrzetelniejszego znawcê buddyzmu w Europie,
pisze w swej petersburskiej rozprawie O pokrewieñstwie nauk gnostyckich z buddy-
zmem, s. 9: W pismach buddystów brak jakiejkolwiek pozytywnej wzmianki o naj-
wy¿szej istocie jako zasadzie stworzenia; wydaje siê nawet, ¿e skrzêtnie unikaj¹ tego
tematu, ilekroæ ten logicznie sam siê narzuca. W swych Badaniach w dziedzinie
historii kultury staro¿ytnej w Azji rodkowej, s. 180, mówi z kolei: System buddyj-
ski nie zna ¿adnej wiecznej, niestworzonej, jedynej Istoty Boskiej, która istnia³a
przedwiecznie i stworzy³a wszelkie rzeczy widzialne i niewidzialne. Idea ta jest mu
ca³kowicie obca; w ksiêgach buddyjskich nie natrafiamy nawet na najmniejszy jej
lad. Podobnie te¿ nie ma mowy o stworzeniu wiata; widzialny wiat nie jest
wprawdzie bez pocz¹tku powsta³ wszelako z pró¿ni wed³ug konsekwentnych,
niezmiennych praw natury. Myli³by siê jednak ten, kto by s¹dzi³, jakoby co
nazwijmy to przeznaczeniem czy natur¹ uchodzi³o w oczach buddystów za bosk¹
zasadê i doznawa³o boskiej czci. Wrêcz przeciwnie; ewolucja pró¿ni, jej osad lub
6 If Brahma be unceasingly employed in the creation of worlds [...] how can tranquillity be ob-
tained by inferior orders of being? (Jeli Brahma nieprzerwanie stwarza wiaty [...], jak mog¹ zyskaæ
niezm¹cony spokój istoty ni¿szego rzêdu?), Prabodh Chandro Daya, s. 23. Brahma jest te¿ czêci¹
trimurti, ta za jest personifikacj¹ natury jako p³odzenie, zachowywanie w istnieniu i mieræ; Brahma
reprezentuje wiêc pierwszy aspekt.
7 Zob. J. J. Schmidt, Forschungen im Gebiete der ältern Bildungsgeschichte Mittelasiens, Petersburg
1824, s. 276.
Schop.p65 104 03-06-24, 07:01

rozdrobnienie na niezliczone cz¹stki (ta powsta³a materia), jest z³em Jirtintschü, czyli
wszechwiata w jego wewnêtrznych i zewnêtrznych relacjach, z którego powsta³a
Ortschilang, czyli ci¹g³a zmiana wed³ug niezmiennych praw, ugruntowanych ju¿
przez owo z³o. O tym te¿ mówi³ on w wyg³oszonym 15 wrzenia 1830 r. w
Akademii Petersburskiej wyk³adzie, s. 26: Termin «stworzenie» jest buddyzmowi
obcy, ten bowiem wie tylko o procesach powstawania wiata, i s. 27: Trzeba
zrozumieæ, ¿e w ich systemie nie ma w ogóle miejsca na ideê jakiego stworzenia
wiata przez preegzystuj¹cego Boga. Mo¿na przytoczyæ setki podobnych przyk³a-
dów. Chcê tylko zwróciæ uwagê na jeszcze jeden, jest bowiem bardzo popularny
i do tego oficjalny. Trzeci tom nader pouczaj¹cego dzie³a buddyjskiego Mahawan-
sa 8, zawiera przet³umaczone z protoko³ów holenderskich urzêdowe rozmowy, jakie
odby³ w 1766 r. kolejno i na osobnoci holenderski gubernator Cejlonu z najwy¿-
szymi kap³anami piêciu najznakomitszych pagod. Kontrast miêdzy interlokutora-
mi, którzy nie byli w stanie porozumieæ siê, jest nadzwyczaj zabawny. Kap³ani,
przepojeni w myl nauk swej religii mi³oci¹ i wspó³czuciem wobec wszystkich
istot ¿yj¹cych, nawet gdyby to mieli byæ holenderscy gubernatorzy, usi³owali z ca³¹
skwapliwoci¹ uczyniæ zadoæ wszystkim jego pytaniom. Naiwny i szczery ateizm
tych pobo¿nych, a nawet ascetycznych kap³anów zderzy³ siê z wewnêtrznym,
dog³êbnym przekonaniem zjudaizowanego ju¿ w ko³ysce gubernatora. Wiara sta³a
siê jego drug¹ natur¹. Nie móg³ siê wrêcz pogodziæ z tym, ¿e ci duchowni nie s¹
teistami, zapytywa³ wiêc wci¹¿ od nowa o najwy¿sz¹ istotê, kto stworzy³ wiat itd.
Zdaniem za kap³anów nie mo¿e istnieæ ¿adna wy¿sza istota nad doskona³ego
zwyciêzcê, Buddê akjamuniego, który bêd¹c synem królewskim dobrowolnie
¿y³ jak ¿ebrak i a¿ do kresu swych dni g³osi³ sw¹ wznios³¹ naukê dla zbawienia
ludzkoci wyzwolenia nas wszystkich z niedoli ko³owrotu odrodzeñ. wiat za
nie jest uczyniony przez nikogo 9, jest on autokreacj¹ (selfcreated). Natura rytmicz-
nie go rozszerza i kurczy. Jedynie ona jest tym, co istniej¹c, nie istnieje, ona to
stanowi konieczny akompaniament ko³owrotu odrodzeñ, te za s¹ nastêpstwami
naszych grzesznych postêpków itd. I tak tocz¹ siê te rozmowy na stu stronicach.
Zakrawa na istny skandal fakt, ¿e jeszcze dzisiaj w pismach niemieckich uczonych
uznaje siê bez ogródek religiê i teizm za pojêcia identyczne i synonimiczne. Religia
tymczasem ma siê do teizmu tak, jak rodzaj do jednego tylko jego gatunku, a w
rzeczywistoci wy³¹cznie judaizm i teizm s¹ to¿same. St¹d te¿ wszystkie narody,
których przedstawiciele nie s¹ ¿ydami, chrzecijanami czy muzu³manami, s¹ przez
nas piêtnowane wspólnym mianem pogan. Muzu³manie i ¿ydzi zarzucaj¹ nawet
chrzecijanom, ¿e ci nie s¹ czystymi teistami z powodu doktryny Trójcy wiêtej.
8
Mahawansa, Raja-ratnacari; Raja-vali, prze³. E. Upham, London 1833.
9
Kosmon tonde, jhsin @HrakleitoV, oute tiV Jewn oute anJrwpwn epoihsen (tego wiata, mówi
Heraklit, nie uczyni³ ani ¿aden bóg, ani te¿ cz³owiek).
Schop.p65 105 03-06-24, 07:01

Chrzecijañstwo bowiem cokolwiek mo¿na o nim rzec ma w swym ciele krew

indyjsk¹, i dlatego okazuje sta³¹ sk³onnoæ do uwolnienia siê od judaizmu. Gdyby
kantowska krytyka rozumu, bêd¹ca najpowa¿niejszym i najmielszym jak dot¹d
atakiem na teizm (z tej to racji profesorowie filozofii piesznie go usunêli) ukaza³a
siê w krajach buddyjskich, to zgodnie z powy¿szymi cytatami nie widziano by
w niej nic wiêcej ni¿ buduj¹cy traktat maj¹cy na celu gruntowniejsze odparcie po-
gl¹dów heretyckich i skuteczne umocnienie ortodoksyjnej doktryny idealizmu,
a wiêc nauki o pozornym tylko istnieniu jawi¹cego siê naszym zmys³om wiata.
Równie ateistyczne jak buddyzm s¹ te¿ dwie inne, utrzymuj¹ce siê obok niego
w Chinach religie: taoizm i konfucjanizm. St¹d misjonarze nie potrafili prze³o¿yæ
na chiñski pierwszego wersetu Piêcioksiêgu Moj¿eszowego, gdy¿ jêzyk ten nie ma
w ogóle wyra¿eñ na oznaczenie Boga i aktu stworzenia. Nawet misjonarz Gützlaff
w swej dopiero co wydanej Historii pañstwa chiñskiego mówi z ca³¹ szczeroci¹ na
s. 18: Jest rzecz¹ niezwyk³¹, ¿e ¿aden z chiñskich filozofów, dysponuj¹cych prze-
cie¿ pe³ni¹ przyrodzonego wiat³a rozumu, nie wzniós³ siê do poznania jednego
Stwórcy i Pana wszechwiata. Harmonizuje z tym podany przez J. F. Davisa
(Chiñczycy, rozdz. 15, s. 156) przyk³ad, ¿e Milne, t³umacz Shing-yu, w przedmowie
do tego dzie³a pisze, i¿ mo¿na by z niego wnosiæ that the bare light of nature, as
it is called, even when aided by all light of pagan philosophy, is totally incapable
of leading men to the knowledge and worship of the true God (samo tak zwane
przyrodzone wiat³o rozumu, i to nawet wzmo¿one ca³ym wiat³em pogañskiej
filozofii, jest ca³kowicie niezdolne doprowadziæ ludzi do poznania i uwielbienia
prawdziwego Boga). Wszystko to potwierdza, ¿e jedynym fundamentem teizmu jest
objawienie; i musi tak byæ, jeli objawienie ma nie byæ rzecz¹ zbêdn¹. Przy tej
sposobnoci warto zauwa¿yæ, i¿ s³owo ateizm zawiera podstêpne za³o¿enie.
Przyjmuje bowiem z góry teizm jako co samo przez siê zrozumia³ego. Powinno
siê zamiast tego mówiæ: nie-judaizm, a zamiast ateista nie-¿yd: tak w³anie by³oby
uczciwie.
Poniewa¿ jak wy¿ej powiedziano istnienie Boga jest rzecz¹ objawienia, i przez
to tez¹ niepodwa¿aln¹, nie wymaga ¿adnego ludzkiego uwiarygodnienia. Filozofia
za jest prób¹ podjêt¹ w³aciwie na domiar i niepotrzebnie pozostawienia ro-
zumu, a wiêc ludzkiej w³adzy mylenia, rozwa¿ania, zastanawiania siê, wy³¹cznie
jego w³asnym si³om. Podobnie dzieje siê, gdy na miêkkiej murawie wypuszczamy
dziecko z r¹k, by samo spróbowa³o st¹paæ o w³asnych si³ach i patrzymy, co
z tego wychodzi. Takie próby i eksperymenty zwiemy spekulacj¹. W naturze rzeczy
le¿y, ¿e nie zwa¿a ona na ¿aden autorytet, tak boski, jak i ludzki, ignoruje go
i pod¹¿a w³asn¹ drog¹, aby na swój sposób odszukaæ najwy¿sze i najwa¿niejsze
prawdy. Choæby na tym gruncie nie zaowocowa³a niczym innym jak przytoczo-
nymi ju¿ konkluzjami naszego wielkiego Kanta, to nie musi od razu z tej racji
wyrzekaæ siê wszelkiej rzetelnoci i sumiennoci i chodziæ niby szelma krêtymi
Schop.p65 106 03-06-24, 07:01

cie¿kami, aby tylko powróciæ na grunt ¿ydowski jako conditio sine qua non. Musi
raczej ca³kiem uczciwie i zwyczajnie ledziæ teraz prawdê na innych cie¿kach,
jakie siê przed ni¹ otwieraj¹, nigdy nie pod¹¿aæ za wiat³em innym ni¿ wiat³o
rozumu, bez zbêdnych trosk iæ w³asn¹ drog¹, ufnie i spokojnie, jak kto, kto
rzetelnie wykonuje swój zawód.
Jeli nasi profesorowie filozofii inaczej pojmuj¹ sprawê, s¹dz¹c, ¿e nie mog¹
godnie jeæ chleba, dopóki nie posadz¹ Pana Boga (jak gdyby On ich potrzebowa³)
na tronie, to staje siê rzecz¹ jasn¹, dlaczego nie potrafi¹ zasmakowaæ w mych roz-
wa¿aniach, i dlaczego ja nie jestem w ich gucie. Z takimi bowiem ludmi nie mogê,
oczywicie, pe³niæ s³u¿by, i nie muszê tak jak oni podczas ka¿dej mszy komuni-
kowaæ najnowszych wieci o Panu Bogu.
Schop.p65 107 03-06-24, 07:01


Czworaki Korzen Zasady Racji Dostatecznej 84 107

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Czworaki Korzen Zasady Racji Dostatecznej 84 107

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Czworaki Korzen Zasady Racji Dostatecznej 84 107

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ROZDZIA£ V

O DRUGIEJ KLASIE PRZEDMIOTÓW

§ 26. OBJANIENIE TEJ KLASY PRZEDMIOTÓW

Jedyna istotna ró¿nica pomiêdzy cz³owiekiem a zwierzêciem, któr¹ od dawna

Schop.p65 84 03-06-24, 07:00

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

których uczestnicz¹ tak¿e zwierzêta, cz³owiek gromadzi w swym  g³ównie po to

Schop.p65 85 03-06-24, 07:00

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

§ 27. PRZYDATNOÆ POJÊÆ

Schop.p65 86 03-06-24, 07:00

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

§ 28. REPREZENTANCI POJÊÆ. W£ADZA S¥DZENIA

Schop.p65 87 03-06-24, 07:00

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

Schop.p65 88 03-06-24, 07:01

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

3 [Wydanie polskie: Arystoteles, O duszy, prze³. P. Siwek, Warszawa 1972].

Schop.p65 89 03-06-24, 07:01

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

§ 29. ZASADA RACJI DOSTATECZNEJ POZNANIA

Tak¿e mylenie w sensie cis³ym polega nie na samej obecnoci abstrakcyjnych

§ 30. PRAWDA LOGICZNA

Schop.p65 90 03-06-24, 07:01

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

ugruntowanie jednego s¹du przez inny za porednictwem trzeciego ma zawsze do

§ 31. PRAWDA EMPIRYCZNA

Przedstawienie pierwszej klasy  dane naoczne zaporedniczone przez zmys³y,

Schop.p65 91 03-06-24, 07:01

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

miêdzy naoczn¹ a abstrakcyjn¹ b¹d dyskursywn¹ w³adz¹ poznania, a wiêc miêdzy

§ 32. PRAWDA TRANSCENDENTALNA

Tkwi¹ce w intelekcie i czystej zmys³owoci formy naocznego, empirycznego

§ 33. PRAWDA METALOGICZNA

Schop.p65 92 03-06-24, 07:01

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

Fakt, ¿e s¹dy te s¹ wyrazem warunków wszelkiego mylenia i st¹d maj¹ te ostat-

Poniewa¿ rozwa¿ana w tym rozdziale klasa przedstawieñ przys³uguje samemu

Schop.p65 93 03-06-24, 07:01

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

Schop.p65 94 03-06-24, 07:01

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

przejawy dwu ca³kowicie i nader ró¿nych zdolnoci umys³owych. Jedynie profe-

Schop.p65 95 03-06-24, 07:01

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

Schop.p65 96 03-06-24, 07:01

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

Schop.p65 97 03-06-24, 07:01

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

Schop.p65 98 03-06-24, 07:01

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

Schop.p65 99 03-06-24, 07:01

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

 istnia³y nie domy ob³¹kanych, lecz lochy inkwizycji wraz z przynale¿nociami.

Schop.p65 100 03-06-24, 07:01

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 10608513A3739613

ralnego, przypominaj¹c¹ pannê Laregle Bürgera  i traktuj¹c jako ugruntowany

5 [Dywan Zachodu i Wschodu, prze³. L. Lewin, Warszawa 1936].

Schop.p65 101 03-06-24, 07:01

§ 26. OBJANIENIE TEJ KLASY PRZEDMIOTÓW

których uczestnicz¹ tak¿e zwierzêta, cz³owiek gromadzi w swym g³ównie po to

§ 27. PRZYDATNOÆ POJÊÆ

Tak¿e mylenie w sensie cis³ym polega nie na samej obecnoci abstrakcyjnych

ugruntowanie jednego s¹du przez inny za porednictwem trzeciego ma zawsze do

Przedstawienie pierwszej klasy dane naoczne zaporedniczone przez zmys³y,

miêdzy naoczn¹ a abstrakcyjn¹ b¹d dyskursywn¹ w³adz¹ poznania, a wiêc miêdzy

Tkwi¹ce w intelekcie i czystej zmys³owoci formy naocznego, empirycznego

Fakt, ¿e s¹dy te s¹ wyrazem warunków wszelkiego mylenia i st¹d maj¹ te ostat-

przejawy dwu ca³kowicie i nader ró¿nych zdolnoci umys³owych. Jedynie profe-

istnia³y nie domy ob³¹kanych, lecz lochy inkwizycji wraz z przynale¿nociami.

ralnego, przypominaj¹c¹ pannê Laregle Bürgera i traktuj¹c jako ugruntowany

niezmiernie m¹dry. Przede wszystkim ów podstawowy dogmat chrzecijañski:

nie boskoci, nadzmys³owoci, Boga, piêkna, prawdy, dobra i wszystkiego innego,

Chrzecijañstwo bowiem cokolwiek mo¿na o nim rzec ma w swym ciele krew