Βιβλιογραφική παραπομπή:

Κώστας Ντίνας (επιμ.). 2018. Figura in Praesentia - Μελέτες

αφιερωμένες στον καθηγητή Θανάση Νάκα. Εκδόσεις Πατάκη
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

12
ΓΛΩΣΣΟΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Figura in Praesentia
Μελέτες αφιερωμένες στον καθηγητή

Θανάση Νάκα

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

Κώστας Ντίνας
Καθηγητής Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας

Figura in Praesentia
i
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της

ελληνικής νομοθεσίας (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και
τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ
γραπτής αδείας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό,
μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμί-
σθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε
μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

Το παρόν βιβλίο εκδόθηκε με δαπάνες και εποπτεία των συντελεστών του

και η Σ. Πατάκης ΑΕΕΔΕ έχει αναλάβει, κατόπιν συμφωνίας,
τη διακίνηση και διάθεσή του.

Eκδόσεις Πατάκη – Θεωρητικές επιστήµες/Γλωσσολογία

Σειρά: Γλωσσοφιλολογική Βιβλιοθήκη
Διεύθυνση σειράς: Θανάσης Νάκας

Copyright © 2018: Θανάσης Νάκας,

Τηλ.: 210 9521 366 – Email: anakas@primedu.uoa.gr

Πρώτη έκδοση: Αθήνα, Μάιος 2018

Εκδοτική Παραγωγή: ΕΠΤΑΛΟΦΟΣ ΑΒΕΕ

ISBN 978-960-16-7988-4

ΠΑΝΑΓΗ ΤΣΑΛΔΑΡΗ (ΠΡΩΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ) 38, 104 37 ΑΘΗΝΑ,

ΤΗΛ.: 210.36.50.000, 210.52.05.600, 801.100.2665, ΦΑΞ: 210.36.50.069
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210.38.31.078
ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑ: ΚΟΡΥΤΣΑΣ (ΤΕΡΜΑ ΠΟΝΤΟΥ - ΠΕΡΙΟΧΗ Β΄ ΚΤΕΟ),
570 09 ΚΑΛΟΧΩΡΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, ΤΗΛ.: 2310.70.63.54, 2310.70.67.15, ΦΑΞ: 2310.70.63.55
Web site: http://www.patakis.gr • e-mail: info@patakis.gr, sales@patakis.gr

Figura in Praesentia
ii
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος του επιμελητή .......................................................................... vi

Βιογραφικό σημείωμα Εργογραφία Θανάση Νάκα ......................... xi
Αργύρης Αρχάκης – Άννα Φτερνιάτη – Ανθίππη Δούκα
Αναλύοντας κριτικά την ειδησεογραφική αξιολόγηση
στον ημερήσιο τύπο .............................................................................. 1
Ιωάννης Γαλαντόμος
Η θεώρηση του μεταφορικού τρόπου έκφρασης στο πλαίσιο
της Γνωστικής Γλωσσολογίας............................................................. 30
Μαρία Γκασούκα
Γλώσσα και φύλο: απόπειρες υπέρβασης
του γλωσσικού σεξισμού ..................................................................... 46
Ελένη Γρίβα – Κώστας Ντίνας
Στρατηγικές κατανόησης και παραγωγής γραπτού λόγου ........... 57
Μαρία Καμηλάκη – Γιώργος Μαρκόπουλος
Γλωσσικές αναπαραστάσεις της πολιτικής ταυτότητας ................. 74
Penelope Kambakis Vougiouklis
Mathematical models in language learning .................................... 93
Αφροδίτη Καποθανάση – Ευγενία Μαγουλά
«Φοιτώ στο πανεπιστήμιο κι όλοι με λένε ‘φυτό’»:
η αντίληψη του φαινομένου της ομοηχίας από φοιτητές............. 105
Χρυσή Καρατσινίδου
«Ο Μεγάλος Χρόνος» και «Η φυλακή της γλώσσας».................... 127
Γραμματική Κάρλα
Η αυτο-σκηνοθέτηση του ρήτορα
στους αυτοκρατορικούς λόγους ....................................................... 134

Figura in Praesentia
iii
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Γεωργία Κατσούδα
Eτυμολογική επανεξέταση προβληματικών περιπτώσεων ........... 151
Γεωργία Κατσούδα – Θανάσης Νάκας
Σύμφυρση και επανετυμολόγηση: νεολογισμών συνέχεια........... 167
Γιώργος Κοτζόγλου
Για τον υποτακτικό σύνδεσμο και .................................................... 197
Δημήτρης Κουτσογιάννης – Ιωάννα Χατζηκυριακού
Από τη διδασκαλία της γραμματικής
στο παλίμψηστο της διδακτικής πραγματικότητας....................... 213
Σταματία Κουτσουλέλου
«Αρχικά... στη συνέχεια… επίσης… τέλος» .................................... 236
Peter Mackridge
Γλωσσικά αδιέξοδα σε φαναριώτικα κείμενα του 18ου αιώνα...... 254
Κωνσταντίνος Μαλαφάντης
Το «παιδαγωγικό μυθιστόρημα» και η εισδοχή του
στη νεοελληνική λογοτεχνική παράδοση ...................................... 266
Μιχάλης Μερακλής
Η Αισθητική και η γλώσσα μας σήμερα.......................................... 285
Γεώργιος Μπαμπινιώτης
Ο γλωσσικός και μεταγλωσσικός Κώστας Μόντης ........................ 295
Σταμάτης Μπουσές
Figurae paradoxorum ........................................................................ 316
Θεόδωρος Νημάς
Τουρκικές λέξεις στον προφορικό λόγο
των κατοίκων της περιοχής Χασίων Τρικάλων .............................. 337
Κ. Ντίνας – Α. Στάμου – Ε. Γρίβα – Κ. Μαρωνίτη
Τα παιδιά ‘διαβάζουν’ κριτικά
τον λόγο της μαζικής κουλτούρας ................................................... 368
Μαρία Παπαδοπούλου – Ευγενία Παγκουρέλια
H Ρητορική στην εκπαιδευτική πράξη:
η επιχειρηματολογία στην ελληνική διαχρονία της...................... 388

Figura in Praesentia
iv
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Περικλής Πολίτης
«Τη σκότωσα, γιατί την αγαπούσα»:
ρεπορτάζ εγκλημάτων πάθους στην ελληνική τηλεόραση ........... 405
Θεοδόσης Πυλαρινός
Δύο ανέκδοτες ποιητικές συνθέσεις του Γεωργίου Μαρτινέλη .... 428
Angela Ralli
mata- and –opulo : two cases of Greek affixoids.............................. 449
Μαρίνα Ροδοσθένους - Μπαλάφα
Θανάσης Βαλτινός, ο επιδέξια ανατρεπτικός χρήστης
του λόγου και των ειδών του ............................................................ 465
Τριανταφυλλιά Σαραφίδου
H ανάλυση του λόγου της Θείας Λειτουργίας
του Ιωάννου του Χρυσοστόμου ........................................................ 485
Σωκράτης Σκαρτσής
H εικονιστική φύση της γλώσσας ..................................................... 502
Μανώλης Στεργιούλης
Οι επιδράσεις της ιδεολογίας του Περικλή στον Ισοκράτη .......... 510
Χαράλαμπος Στεργιούλης
Figurae per transmutationem ........................................................... 526
Σωτηρία Τριαντάρη
Η ηθική του ρήτορα στον Αριστοτέλη
και η επικοινωνιακή της διάσταση .................................................. 547
Νικολέττα Τσιτσανούδη - Μαλλίδη
Νεολογισμοί της δημόσιας σφαίρας ................................................ 564
Γεώργιος Τσουκνίδας
Όψεις σχηματικού λόγου σε υμνογραφικά κείμενα
και στα Διονυσιακά του Νόννου ..................................................... 581
Αναστασία Χριστοφίδου
Κειμενικά είδη και τρόποι λόγου:
μια συνολική κειμενογλωσσολογική πρόταση ............................... 604
Γιούλη Χρονοπούλου
Έντεχνες και άτεχνες πίστεις στον Ιππόλυτο του Ευριπίδη ......... 625

Figura in Praesentia
v
 ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΤΣΟΥΔΑ *

Περί συμφυρμών και άλλων δαιμονίων:

ετυμολογική επανεξέταση προβληματικών
περιπτώσεων

Abstract
The very interesting phenomenon of blending has been studied in depth by
Katsouda & Nakas (2013), who based on a large corpus of neologisms. The
authors (2013, 255) point out that the material, according to which the phe-
nomenon was studied in the past, is often problematic (see also Katsouda,
2011, 152). However, we observe that recent articles, doctoral theses etc., use
as examples these problematic cases, reproducing the same etymological mis-
takes and misleading the theoretical discussion about blending. Aim of this
article is the etymological restatement of some lexical formations, such
as βρεχαλίζει ‘it rains’, τσακλακίδια ‘mincing manner’, βλάμμα ‘idiot’, μπα-
τάτα ‘shit’, υπουλεγγίζω ‘I approach in a sneaky way’, ζνωπός ‘hot and
fresh’, which up today are considered to be blends, but in fact they are just
results of other phonological or morphological process.

Keywords
Λεξικός νεολογισμός, συμφυρμός, σύμφυρση, αφετηριακή λέξη, λεξικός συγ-
χρωτισμός, παρετυμολογία.

Εισαγωγή. Στόχοι της εργασίας

Η διαδικασία της λεξικής σύμφυρσης, παρότι ανήκει στο πεδίο της
γλωσσικής δημιουργικότητας και, συνεπώς, στο πεδίο της έμφυτης
γλωσσικής ικανότητας, επί δεκαετίες βρισκόταν στο περιθώριο του
εγχώριου αλλά και του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος. Κι

* Κύρια Ερευνήτρια (Ερευνήτρια Β΄ Βαθμίδας) στο Κέντρον Ερεύνης των

Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων – Ακαδημία Αθηνών / katsouda
@academyofathens.gr.

Figura in Praesentia
 Γεωργία Κατσούδα

αυτό συνέβαινε, γιατί τα συμφυρμικά προϊόντα αποτελούν συνειδη-

τούς σχηματισμούς, ενώ, για τη γλωσσολογία, ερευνητικά σημαντικό
και ενδιαφέρον είναι ό,τι προκύπτει ασυνειδήτως και αυθορμήτως
(βλ. Ράλλη, 2014, 80).
Ευτυχώς, όμως, τις τελευταίες δεκαετίες, η επιστήμη της μορφολο-
γίας διαπίστωσε ότι και αυτές οι δομές υπακούουν σε κανόνες και
αρχές και ότι ανήκουν στις πρωτοτυπικές κατηγορίες σχηματισμού
λέξεων, με αποτέλεσμα να παραχθεί αρκετά μεγάλος αριθμός μελετών
που διερευνούν τη σύμφυρση και τα συμφυρμικά προϊόντα, κυρίως
της Αγγλικής, σε θεωρητικό αλλά και σε εφαρμοσμένο επίπεδο (Ράλ-
λη, ό. π.). Για την Ελληνική, η μελέτη του φαινομένου πριν από το
2013 γινόταν με τη μορφή κάποιων ειδικών αναφορών σε γενικά έρ-
γα λεξικολογίας, μορφολογίας ή ετυμολογίας (Σακελλαριάδης, 2004·
Μωυσιάδης, 2005· Καρατζόλα & Φλιάτουρας, 2004), ή με τη μορφή ο-
λιγοσέλιδων άρθρων (Koutita-Κaimaki & Fliatouras, 2001· Κατσούδα,
2009· Κατσούδα, 2011· Κατσούδα & Κρητικού, 2010· Αγγελόπουλος,
2011· Ralli & Xydopoulos, 2012 –για την επισκόπηση της ελληνικής
βιβλιογραφίας, βλ. Κατσούδα, 2011, 138-139· Ράλλη, 2014, 80).
Οι Κατσούδα & Νάκας (2013) προσπάθησαν να καλύψουν, με επι-
στημονική τεκμηρίωση και με ανάλυση ενός πολύ πλούσιου corpus,
το βιβλιογραφικό κενό με την έκδοση του βιβλίου τους Όψεις της Νεο-
λογίας: Σύμφυρση και Επανετυμολόγηση (Ολικοί και μερικοί λεξικοί συμ-
φυρμοί στη δημοσιογραφία, τη διαφήμιση, τα ιστολόγια και τη λογοτεχνία για
παιδιά) (Αθήνα, εκδ. Πατάκης). Αναλύοντας ένα πολύ διευρυμένο σώ-
μα κειμένων από αποδελτιώσεις του ημερήσιου τύπου, διαφημίσεων,
ιστολογίων, σατιρικών εκπομπών και παιδικής λογοτεχνίας (του Ευ-
γένιου Τριβιζά, της Θέτης Χορτιάτη, του Νίκου Μαρουλάκη, του
Christian Morgenstern σε μετάφραση των Μαριανίνας και Κωστάκη
Κριεζή), οι Κατσούδα & Νάκας κατηγοριοποίησαν τα συμφυρμικά
προϊόντα σε κατηγορίες και υποκατηγορίες, περιέγραψαν με οικονο-
μικό τρόπο τους μηχανισμούς σχηματισμού τους, που φαίνονται ότι
καλύπτουν όχι μόνο όλες τις περιπτώσεις ελληνικών συμφυρμικών
προϊόντων αλλά και αντίστοιχες περιπτώσεις άλλων γλωσσών. Στο
έργο τους αυτό, οι Κατσούδα & Νάκας (2013, 232-243) προτείνουν,
ουσιαστικά, μια οικονομικότερη κατηγοριοποίηση των συμφυρμών,
στη θέση άλλων μέχρι σήμερα κατηγοριοποιήσεων, όπως του Soudek
(1978) και της Ronneberger-Sibold (2012). Παράλληλα, στην προσπά-

Figura in Praesentia
152
 Eτυμολογική επανεξέταση προβληματικών περιπτώσεων

θειά τους να οριοθετήσουν το φαινόμενο, οι συγγραφείς συγκρίνουν

και διαφοροποιούν τη διαδικασία σύμφυρσης από τη σύνθεση, την
απλολογία και τον λεξικό συγχρωτισμό (contamination) (βλ. Κατσού-
δα & Νάκας, 2013, 261 κ.εξ.).
Όπως επισημαίνει και η Ράλλη (2014, 80), το έργο των Κατσούδα &
Νάκα «μπορεί να αποτελέσει τη βάση για μελλοντικές μελέτες». Και
πράγματι, η σύμφυρση και οι συμφυρμοί συνεχίζουν να αποτελούν
αντικείμενο μελέτης, είτε με τη μορφή αυτόνομων άρθρων (βλ. ενδεικτι-
κώς Μεσηνιώτη, 2016· Μεσηνιώτη, Μπενέτος & Ρεβυθιάδου, υπό έκδ.·
Παπαναγιώτου, 2016β), είτε με τη μορφή κεφαλαίων σε διδακτορικές
διατριβές (βλ. ενδεικτικώς Παπαναγιώτου, 2016· Χριστοπούλου 2016).
Οι Κατσούδα & Νάκας (2013, 255) είχαν, επίσης, επισημάνει ότι το
υλικό, βάσει του οποίου το φαινόμενο είχε μελετηθεί στο παρελθόν,
είναι συχνά προβληματικό (βλ. και Κατσούδα, 2011, 152). Εντούτοις,
παρατηρούμε ότι ακόμη και σε νεότερα άρθρα, διδακτορικές διατριβές
κτλ. αντιγράφονται προβληματικά παραδείγματα από παλαιότερες με-
λέτες, με αποτέλεσμα να διαιωνίζονται τα ίδια λάθη τα οποία όχι μόνο
παγιώνουν μια λανθασμένη ετυμολόγηση συγκεκριμένων τύπων ή λέ-
ξεων αλλά και συσκοτίζουν το ίδιο το φαινόμενο της σύμφυρσης.
Η Κατσούδα ήδη σε προγενέστερα άρθρα της (βλ. Κατσούδα, 2007
& Κατσούδα, 2011) μελέτησε συγκεκριμένους λεξικούς σχηματισμούς
και απέδειξε, κατόπιν ετυμολογικού επανελέγχου, ότι δεν αποτελούν
συμφυρμικά προϊόντα, αλλά ότι πρόκειται για δάνειες λέξεις, αναλο-
γικούς σχηματισμούς κτλ.
Στόχος, λοιπόν, του παρόντος άρθρου είναι η επανεξέταση και η ε-
τυμολογική αποκατάσταση αρκετών δήθεν συμφυρμικών προϊόντων,
τα οποία, αντιθέτως, είναι αποτέλεσμα απλών φωνητικών μεταβολών,
σύνθεσης, παραγωγής ή άλλων μορφολογικών διαδικασιών. Θα ασχο-
ληθούμε με την επανεξέταση των εξής μέχρι σήμερα θεωρούμενων συμ-
φυρμών: ψιντρός (< ψι(λός) (χο)ντρός), βρεχαλίζω (< βρέ(χω)
(ψι)χαλίζω), τσακλακίδια (< τσακίδια κλα(κέτες)), βλάμμα (< βλά-
(κας) (βλή)μα), μπατάτα (< μ(αλακία) πατάτα), υπουλεγγίζω (<
ύπουλ(α) (προσ)εγγίζω), ζνωπός (< ζ(εστός) νωπός).
Πριν παρουσιάσουμε τα νέα δεδομένα για την ετυμολογική επανε-
ξέταση των παραπάνω προβληματικών περιπτώσεων, θα υπενθυμίσουμε
εν τάχει τι είναι οι συμφυρμοί, ποια είναι τα είδη τους και ποιοι πα-
ράγοντες παίζουν καταλυτικό ρόλο για τον σχηματισμό τους.

Figura in Praesentia
153
 Γεωργία Κατσούδα

Η σύμφυρση και τα συμφυρμικά προϊόντα

Οι Κατσούδα & Νάκας (2013) μελέτησαν συστηματικά και σε βάθος
τους λεξικούς συμφυρμούς, εκείνους δηλαδή τους νεολογισμούς που
σχηματίζονται εσκεμμένα και συνειδητά, για να ικανοποιήσουν ποι-
κίλους πραγματολογικούς στόχους. Οι δύο μελετητές μετά από ανά-
λυση και παρατήρηση του υλικού τους διέκριναν δύο κατηγορίες λε-
ξικών συμφυρμών, ανάλογα με τον μηχανισμό που εμπλέκεται στη
δημιουργία τους. Οι δύο αυτές κατηγορίες περιλαμβάνουν: α) τους
ολικούς λεξικούς συμφυρμούς (προϊόντα σύμφυρσης) και β) τους με-
ρικούς λεξικούς συμφυρμούς (προϊόντα επανετυμολόγησης).
Η πρώτη κατηγορία των ολικών συμφυρμών αποτελείται από εκεί-
νους τους νεολογικούς σχηματισμούς που προκύπτουν με τη διαδικα-
σία της σύμφυρσης, της διαδικασίας δηλαδή αποκοπής και συνένωσης
δύο κωδικοποιημένων ως υπαρκτών λέξεων στο γλωσσικό μας σύ-
στημα, οι οποίες ονομάζονται αφετηριακές λέξεις. Η διαδικασία δια-
φοροποιείται από τη σύνθεση, καθώς, όπως παρατηρούν οι δύο μελε-
τητές, από τους λεξικούς συμφυρμούς απουσιάζει κατά κανόνα το
συνδετικό φωνήεν -ο- (βλ. Νάκας & Κατσούδα, 2013· Nakas & Katsou-
da 2014).
Για την πρώτη κατηγορία λεξικών συμφυρμών, οι Κατσούδα & Νά-
κας (2013, 24-68) προτείνουν τέσσερις συμφυρμικούς μηχανισμούς 1,
διακρίνοντας τη σύμφυρση σε:
1) εμπροσθοχωρητική (antegrading), με απώλεια του τελικού τεμαχί-
ου της πρώτης αφετηριακής λέξης, πχ.
(α) ταρά(ζω) κουνάω > ταρακουνάω
(β) χρωμα(τίστε) κτίστε > χρωμακτίστε
2) οπισθοχωρητική (retrograding), με απώλεια του πρώτου τεμαχίου
της δεύτερης αφετηριακής λέξης, π.χ.
(γ) ΒΗΜΑ (ma)gazinο > ΒΗΜΑgazino
(δ) φάπα (παπα)ρούνα < φαπαρούνα

1 Όπως επισημαίνεται από τους ίδιους τους συγγραφείς, η χρησιμοποιηθείσα

ορολογία στηρίζεται σε ενιαίο κριτήριο που εξασφαλίζει διαφάνεια της φύ-
σεως της παραγωγικής διαδικασίας, καθώς και οι τέσσερις όροι περιγρά-
φουν τον ρόλο και τον βαθμό συμμετοχής των αφετηριακών λέξεων για
τον σχηματισμό των συμφυρμών (βλ. Νάκας & Κατσούδα 2015: 59).

Figura in Praesentia
154
 Eτυμολογική επανεξέταση προβληματικών περιπτώσεων

3) αλληλοεισχωρητική (back-forth-grading), με παράλληλη απώλεια

του τελικού τεμαχίου της πρώτης αφετηριακής λέξης και του πρώτου
τεμαχίου της δεύτερης αφετηριακής λέξης, π.χ.
(ε) σοκο(λάτα) (γκο)φρέτα > σοκοφρέτα
(στ) φρού(τα) (ου)τοπία > Φρουτοπία· και
4) ενδοεισχωρητική (intrograding), με απώλεια του μεσαίου τεμαχί-
ου της πρώτης αφετηριακής λέξης και με εισχώρηση σε αυτή τη θέση
ολόκληρης της δεύτερης αφετηριακής λέξης ή μέρους αυτής, π.χ.
(ζ) δια(πλοκ)ή blog > διαblogή
(η) διά(βολ)ος (σα)ταν(άς) > διάτανος.
Η δεύτερη κατηγορία των μερικών συμφυρμών αφορά περιπτώ-
σεις σκόπιμης / συνειδητής επανετυμολόγησης μιας υπαρκτής λέξης
από την οποία, με ποικίλους μηχανισμούς, οπτικούς ή και ακουστι-
κούς, αναδύεται το σημαίνον μιας μικρότερης, υπαρκτής και πάλι,
λεξικής μονάδας (Κατσούδα & Νάκας, 2013, 69-164), π.χ.
(θ) Ο επιμένων ΕλληΝΙΚΑ
(σλόγκαν για την ενίσχυση της εγχώριας αγοράς), όπου από τη
λέξη Ελληνικά αναδεικνύεται με τη βοήθεια τυπογραφικών
μέσων ο υπαρκτός ρηματικός τύπος νικά.
Οι λεξικοί συμφυρμοί και των δύο κατηγοριών είναι σκόπιμοι/συ-
νειδητοί. Ωστόσο, σημειώνουμε ότι υπάρχουν και λιγοστές περιπτώ-
σεις ασύνειδων συμφυρμικών προϊόντων, όπως στην περίπτωση των
παραδειγμάτων (α) και (η). Και στις δύο κατηγορίες συμφυρμών, οι
λέξεις δεν συνενώνονται μόνο σε επίπεδο σημαίνοντος, δηλαδή μορ-
φής, αλλά και σημαινομένου, δηλαδή και σε επίπεδο σημασίας. Λό-
γου χάριν, στο παράδειγμα (ε), η σοκοφρέτα δεν είναι συνένωση τεμα-
χίων δύο υπαρκτών λέξεων μόνον από άποψη σημαινόντων αλλά και
από άποψη σημαινομένων, αφού το αντικείμενο αναφοράς της σοκο-
φρέτας δεν συμπίπτει με της σοκολάτας, εφόσον είναι ‘είδος γκοφρέτας
καλυμμένης με σοκολάτα’.
Ως προς το σημαινόμενο του λεξικού συμφυρμού, ολικού ή μερι-
κού, μεγάλη σημασία έχουν τα συμφραζόμενα. Οι λεξικοί συμφυρμοί,
ως συνειδητά/σκόπιμα νεολογικά δημιουργήματα, γίνονται κατανο-
ητά σε συγκεκριμένο περικείμενο, σε συγκεκριμένη επικοινωνιακή
περίσταση, γεγονός που απαιτεί ένα γνωσιακό υπόβαθρο (Κατσούδα

Figura in Praesentia
155
 Γεωργία Κατσούδα

& Νάκας, 2013, 263-2 6 4· βλ. και Νάκας & Κατσούδα, 2014). Λ.χ., η
φαπαρούνα (βλ. παράδειγμα (δ)), γίνεται απολύτως κατανοητή όταν α-
κούσουμε διατυπωμένο το ανεκδοτολογικό αίνιγμα στο οποίο ο συ-
γκεκριμένος συμφυρμός αποτελεί την απάντηση: –Πώς λέγεται το λου-
λούδι που ρίχνει σφαλιάρες. –Φαπαρούνα.
Απαραίτητη προϋπόθεση που καθορίζει την αποτελεσματικότητα
της σύμφυρσης είναι η διαφάνεια (transparency) και η αναγνωρισι-
μότητα/ανακτησιμότητα (recoverability) των αφετηριακών λέξεων.
Αυτό υπογραμμίζουν και οι Κατσούδα & Νάκας (2013, 261-263), ενώ
είναι οι πρώτοι που επισημαίνουν και τον καταλυτικό ρόλο, τόσο για
την ολική όσο και για τη μερική σύμφυρση, που παίζει η ομοηχία (αι-
τιολογημένη/ετυμολογική ή συμπτωματική) ανάμεσα στις αφετηρια-
κές λέξεις (Κατσούδα & Νάκας, 2013, 244-249, 272· βλ. και Νάκας &
Κατσούδα, 2014). Για παράδειγμα, στον συμφυρμό (στ), η συμπτωμα-
τική ομοηχία του τεμαχίου /ut/ ανάμεσα στις αφετηριακές λέξεις
φρΟΥΤα και ΟΥΤοπία ήταν καθοριστική για τη δημιουργία του επιτυ-
χημένου συμφυρμού Φρουτοπία.
Στη σύντομη αναφορά μας στο φαινόμενο των λεξικών συμφυρ-
μών πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι η σύμφυρση είναι μια μορφολογι-
κή διαδικασία εντελώς διακριτή από τον λεξικό συγχρωτισμό (conta-
mination). Ο λεξικός συγχρωτισμός είναι μια διαδικασία κατά την ο-
ποία λέξεις με σημασιολογική συνάφεια ή γειτνίαση, όπως συνώνυμες
λέξεις, αντίθετες λέξεις, αριθμητικά, ονόματα μηνών κτλ., επιδρούν
μορφολογικώς η μια στην άλλη. Λ.χ., το επίθετο βαρύς επέδρασε στη
μορφή του αντίθετης σημασίας επιθέτου ελαφρός, με αποτέλεσμα να
δημιουργηθεί και ο τύπος ελαφρύς. Μεγάλη διαφοροποίηση του λεξι-
κού συγχρωτισμού από τη σύμφυρση συνιστά το ότι η λέξη που υφί-
σταται συγχρωτισμό δεν αλλάζει σημασία: ο τύπος ελαφρύς εξακο-
λουθεί να σημαίνει ό,τι και ο τύπος ελαφρός. Αντιθέτως, κάθε συμ-
φυρμικό προϊόν είναι συνένωση των σημαινόντων και των σημαινο-
μένων των αφετηριακών λέξεών του (Κατσούδα & Νάκας, 2013, 280-
281· βλ. και Κατσούδα, 2009· Κατσούδα, 2011).

Ετυμολογική επανεξέταση λέξεων φερόμενων ως συμφυρμών

Όπως προείπαμε, οι Κατσούδα & Νάκας (2013: 255) είχαν επισημάνει
ότι αρκετές περιπτώσεις, οι οποίες από την προγενέστερη βιβλιογρα-

Figura in Praesentia
156
 Eτυμολογική επανεξέταση προβληματικών περιπτώσεων

φία θεωρούνταν συμφυρμοί, είναι προβληματικές, εννοώντας ή υπο-

νοώντας ότι στην πραγματικότητα δεν αποτελούν συμφυρμικά προϊ-
όντα, αλλά ότι ο σχηματισμός τους θα πρέπει να έχει γίνει βάσει άλ-
λων παραγωγικών διαδικασιών.
Όταν αναφερόμαστε στην ετυμολόγηση μιας οποιασδήποτε λέξης,
τόσο του κοινού όσο και του διαλεκτικού νεοελληνικού λεξιλογίου,
πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι απαιτείται συνολική εποπτεία του
υλικού που την αφορά. Με άλλα λόγια, μόνο όταν μια λέξη της Ελ-
ληνικής την εξετάζουμε συνολικά στον χώρο και στο χρόνο, έχουμε
ελπίδες να την ετυμολογήσουμε ορθά.
Η Κατσούδα, σε παλαιότερη αρθρογραφία της, είχε αποδείξει ότι
συγκεκριμένες, διαλεκτικές κυρίως, λέξεις λανθασμένα θεωρούνταν
συμφυρμοί. Για παράδειγμα, η λέξη χαραυγή (Κατσούδα, 2007, 109-
115) δεν είναι συμφυρμός που προέκυψε από τις αφετηριακές λέξεις
χάρ(αμα) αυγή, όπως προτείνουν μέχρι σήμερα δόκιμα λεξικά της
Νέας Ελληνικής (βλ. ΛΚΝ, ΛΝΕΓ), αλλά αποτελεί προϊόν παρετυμο-
λογίας της λέξης χαραγή ‘χάραμα’ κατά την αυγή, για να καταστεί η
λέξη σημασιολογικώς και ετυμολογικώς διαφανής.
Παρόμοιο παράδειγμα, αποτελεί και η περίπτωση του ουσιαστικού
χαραμπούρι ‘ευθυμία, χαρά’, το οποίο συμπεριλαμβάνεται στα συμ-
φυρμικά προϊόντα του corpus των Koutita-Κaimaki & Fliatouras
(2001). Η λέξη, σύμφωνα με την Κατσούδα (2011, 153-154), δεν προέρ-
χεται από τις αφετηριακές λέξεις χαρά x (καλα)μπουρίζω. Εν προκειμέ-
νω, έχουμε ακόμη μια περίπτωση παρετυμολογίας, κατά την οποία η
υπαρκτή αλλά και αδιαφανής λέξη καλαμπούρι (< γαλλ. calembur) έγι-
νε ετυμολογικώς και σημασιολογικώς διαφανής κατόπιν του λανθα-
σμένου ετυμολογικού συσχετισμού της με τη λέξη χαρά 2.
Υπάρχουν, όμως, αρκετές ακόμη ‘ύποπτες’ περιπτώσεις, ο ετυμολο-
γικός επανέλεγχος των οποίων αποδεικνύει, όπως θα διαπιστώσουμε
από όσα γράφονται παρακάτω, ότι δεν πρόκειται για προϊόντα σύμ-

2 Και σε παλαιότερες εργασίες, μελετητές απέδειξαν ότι κάποιοι δήθεν συμ-

φυρμοί ήταν τελικά προϊόντα δανεισμού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εί-
ναι οι λέξεις μουρλός και ζουρλός. Ο Αλεξίου (1981, IV, 4-5) κατέρριψε τις
ετυμολογήσεις του Ξανθουδίδη περί δήθεν σύμφυρσης των μωρός λωλός,
και ζερβός τρελός, και ετυμολόγησε τις λέξεις από τις βενετικές λέξεις
murlon και zurlon αντιστοίχως.

Figura in Praesentia
157
 Γεωργία Κατσούδα

φυρσης. Θα ασχοληθούμε με τις ακόλουθες περιπτώσεις: ψιντρός, βρε-

χαλίζω, τσακλακίδια, βλάμμα, υπουλεγγίζω, μπατάτα και ζνωπός.

Ψιντρός
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα λανθασμένης ετυμολόγησης που ε-
παναλαμβάνεται πολλές φορές στις μελέτες για τον συμφυρμό, είναι
η περίπτωση της διαλεκτικής κυπριακής λ. ψιντρός. Όπως υποστηρί-
ζουν οι Koutita-Κaimaki & Fliatouras (2001) και οι Καρατζόλα & Φλι-
άτουρας (2004), η λέξη προέκυψε από τις αντίθετες αφετηριακές λέξεις
ψι(λός) (χο)ντρός. Όπως, όμως, γνωρίζουμε ήδη, με τη συμφυρμική
διαδικασία δεν ενώνονται μόνο τεμάχια λέξεων αλλά και σημασίες.
Η συγκεκριμένη λέξη δεν έχει την αναμενόμενη σημασία ‘λεπτός και
χοντρός’, αλλά σημαίνει μόνο ‘λεπτός, ισχνός’. Η λέξη, στην πραγμα-
τικότητα, δεν αποτελεί συμφυρμό, αλλά, σύμφωνα με την Κατσούδα
(2011, 154-155), προέρχεται από το αρχ. επίθετο ψαιδρός /ψεδνός ‘α-
ραιός’ (Liddell- Scott: 91940, σχετικό λήμμα), το οποίο υπέστη μορφο-
λογική και φωνητική μεταβολή (στένωση του /e/ σε /i/ και ηχηρο-
ποίηση του /ð/ σε /d/).

Βρεχαλίζω
Σε πολλές μελέτες, αλλά και διδακτορικές διατριβές, που εξετάζουν το
φαινόμενο του συμφυρμού συναντούμε το παράδειγμα του ρήματος
βρεχαλίζω, τύπος που απαντά σε νεοελληνικά ιδιώματα (π.χ. στην Πε-
ρίστα της Αιτωλοακαρνανίας). Όπως ήδη έχει τονιστεί, για να μιλάμε
για συμφυρμικό προϊόν πρέπει να έχουμε τόσο «συνάθροιση» ανα-
γνωρίσιμων μορφών, όσο και «συνένωση» σημασιών. Εδώ δεν συμ-
βαίνει τίποτα από τα δύο: αφενός στον τύπο βρεχαλίζω δεν αναγνωρί-
ζεται η δήθεν δεύτερη αφετηριακή λέξη ψιχαλίζω, αφετέρου το ρήμα
σημαίνει ακριβώς ό,τι και το ψιχαλίζω. Αντιθέτως, για να ετυμολογη-
θεί σωστά η λέξη πρέπει να συνεξεταστεί με τον διαλεκτικό ρηματικό
τύπο βρεχουλίζω (Κρήτη, Κύθηρα, Νάξος –βλ. ΙΛΝΕ, 1933 κ.εξ., λ. βρε-
χουλλίζω), το οποίο προήλθε από μαρτυρούμενο τύπο βρεχός ‘ψιχάλα,
βροχή’ (Πελοπόννησος) και το παραγωγικό επίθημα -ουλίζω (Χατζι-
δάκις, 1907, 584). Επομένως, το βρεχουλίζω δεν αποτελεί συμφυρμικό
προϊόν, αλλά ένα παράγωγο ρήμα που μετατράπηκε αργότερα σε βρε-

Figura in Praesentia
158
 Eτυμολογική επανεξέταση προβληματικών περιπτώσεων

χαλίζω λόγω λεξικού συγχρωτισμού (contamination) προς το συνώνυ-

μο ψιχαλίζω.

Τσακλακίδια
Σύμφωνα με τους Koutita-Κaimaki & Fliatouras (2001, 123) ο διαλε-
κτικός τύπος από τη Σάμο τσακλακίδια ‘όργανο για χορό’ (dancing de-
vice), αποτελεί συμφυρμικό προϊόν από τις αφετηριακές λέξεις τσα-
κίδια ‘σπασμένα κομμάτια’ κλακέτες ‘καστανιέτες’. Στην πραγματι-
κότητα, οι Koutita-Kaimaki & Fliatouras υιοθέτησαν την ετυμολογική
πρόταση του Ζαφειρίου (1995, λ. τσακλακίδjα), ο οποίος την χαρακτη-
ρίζει απλώς πιθανή.
Οπωσδήποτε, πρέπει να προβούμε σε διόρθωση της σημασίας που
καταγράφουν οι Koutita-Κaimaki & Fliatouras για τη διαλεκτική λέ-
ξη: ο Ζαφειρίου (ό.π.) δεν ορίζει τα τσακλακίδια ως ‘όργανο για χορό’
αλλά δίνει το όρισμα ‘νάζι, χορευτικές φιγούρες, πονηρά τεχνάσμα-
τα’. Ομοίως και ο Δημητρίου (1996, λ. τσακλακίδ’), παραθέτει μόνο τις
σημασίες ‘πονηρές ενέργειες, φιγούρες, τέχνασμα’. Προφανώς, η σύν-
δεση της λέξης με την καστανιέτα στην ετυμολογική πρόταση του Ζα-
φειρίου (1995) προκάλεσε σύγχυση στους Koutita-Κaimaki & Fliatou-
ras (2001), με αποτέλεσμα να καταγράψουν και την ανύπαρκτη ση-
μασία ‘όργανο για χορό’.
Όμως, ακόμη, κι αν δεχόμασταν ότι η λέξη είχε την εσφαλμένη ση-
μασία ‘όργανο για χορό’, και πάλι η ετυμολόγηση της λέξης ως συμ-
φυρμικού προϊόντος είναι προβληματική. Υπενθυμίζουμε ότι βασική
προϋπόθεση για τον σχηματισμό ενός συμφυρμού είναι και η συνύ-
παρξη των δύο αφετηριακών λέξεων στο ίδιο γλωσσικό σύστημα. Οι
φερόμενες ως αφετηριακές λέξεις τσακίδια και κλακέτες εγείρουν έντονη
αμφισβήτηση. Όσον αφορά την πρώτη λέξη τσακίδια, σημειώνουμε ότι
δεν λημματογραφείται ούτε στο διαλεκτικό λεξικό του Ζαφειρίου
(1995) ούτε στο διαλεκτικό λεξικό του Δημητρίου (1996). Σύμφωνα με
το ανέκδοτο Αρχείο των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων
(Αρχείο ΚΕΝΔΙ-ΙΛΝΕ), η λέξη απαντά σε ν.ε. ιδιώματα σχεδόν αποκλει-
στικώς στη φρ. «άντε στα τσακίδια»/«άντε στο τσακίδι» με τη σημα-
σία ‘άντε χάσου’. Δεν βρήκαμε, σύμφωνα με τις καταχωρίσεις του Αρ-
χείου, να απαντά τύπος στο σαμιακό ή σε κάποιο άλλο ν.ε. ιδίωμα με
τη σημασία ‘σπασμένο κομμάτι’.

Figura in Praesentia
159
 Γεωργία Κατσούδα

Πρόβλημα υπάρχει και με τη δεύτερη λέξη, καθώς αμφισβητούμε

εντόνως ότι στο λεξιλογικό οπλοστάσιο των φυσικών ομιλητών του
σαμιακού ιδιώματος υπήρχε η λέξη κλακέτα, για να τη χρησιμοποιή-
σουν ως δεύτερη αφετηριακή λέξη για τον σχηματισμό της λέξης τσα-
κλακίδια.
Η ανάγκη επανετυμολόγησης είναι αναπόφευκτη όχι μόνο γιατί
υπάρχει πρόβλημα με τις δήθεν αφετηριακές λέξεις που σχημάτισαν
τα τσακλακίδια, αλλά, πολύ περισσότερο, γιατί η λέξη ουδεμία σχέση έ-
χει με ‘χορευτικό όργανο’.
Από την ετυμολογική έρευνα φάνηκε ότι η λέξη πρέπει να συν-
δέεται με το τουρκ. ουσιαστικό çalkak, μία εκ των σημασιών του οποί-
ου είναι ‘η παιχνιδιάρα γυναίκα, η γυναίκα που παίζει με τα συναι-
σθήματα των ανδρών’. Υποστηρίζουμε ότι η λέξη τσακλακίδι/ πληθ.
τσακλακίδια αποτελεί δάνεια λέξη που προήλθε από το τουρκ. ουσια-
στικό çalkak με μετάθεση του /l/ και /k/ και με το παραγωγικό επί-
θημα -ίδι (δηλαδή, αμάρτ. τσαλκακ-ίδι > τσακλακ-ίδι). Η παραπάνω ετυ-
μολόγηση ικανοποιεί και το σημασιολογικό κριτήριο, αφού το τσα-
κλακίδι θα πρέπει αρχικά να σήμαινε ‘το τέχνασμα της παιχνιδιάρας
γυναίκας, το νάζι, τις πονηρές ενέργειες’ και κατ’ επέκταση να απέ-
κτησε τη σημασία ‘τα νάζια που κάνει κάποια στο χορό και επομένως,
η χορευτική φιγούρα’ (πβ. τις σημασίες της λέξης τσαλίμι).

Βλάμμα
Ένα ακόμη από τα παραδείγματα που αναπαράγεται στη βιβλιογρα-
φία της σύμφυρσης είναι η αργκοτική λέξη βλάμα (sic) ‘πολύ βλάκας’
από τις λέξεις βλά(κας) (βλή)μα ‘ηλίθιος’. Ωστόσο, το συμφυρμικό
προϊόν δεν είναι διαφανές ως προς τις αφετηριακές του λέξεις, αφού
μετά βίας αναδύεται η λέξη βλήμα. Αναζητώντας την ιστορία της δη-
μιουργίας της λέξης, διαπιστώσαμε ότι μαρτυρείται λέξη βλάμμα, ήδη
από τη μεταγενέστερη Ελληνική, και προέρχεται από το ρήμα βλάπτω
και με παραγωγικό επίθημα -μα. Η λέξη απαντά σε ν.ε. διαλέκτους
και ιδιώματα με κυριότερες σημασίες: 1) ‘βλάβη’ (Κύπρος, Τσακωνιά
βλ. ΙΛΝΕ, 1933 κ.εξ., λ. βλάμμα)· 2) ‘χαζομάρα’ (Χίος) 3.

3 Βλ. http://dipe.chi.sch.gr/autosch/joomla15/index.php/sample-sites-2/
2013-07-11-06-32-54/80-2013-07-03-14-31-05/92-2013-07-11-05-27-43.

Figura in Praesentia
160
 Eτυμολογική επανεξέταση προβληματικών περιπτώσεων

Βάσει αυτού του δεδομένου, υποστηρίζουμε ότι θα μπορούσε η υ-

παρκτή λέξη να έχει διεισδύσει στην αργκοτική γλώσσα από ομιλητές
κάποιου ν.ε. ιδιώματος και από τη σημασία ‘χαζομάρα, βλάψιμο’ να
απέκτησε συνεκδοχικώς τη σημασία ‘αυτός που χαρακτηρίζεται από
χαζομάρα, ο ηλίθιος’. Ωστόσο, είναι πολύ πιθανόν το αργκοτικό
βλάμμα να μην αποτελεί συνέχεια της μαρτυρημένης μεταγενέστερης
λέξης, αλλά να αποτελεί έναν νέο, απλώς ομόηχο και ομόρριζο, σχη-
ματισμό ο οποίος προέκυψε υποχωρητικώς από το επίθ. βλαμμένος.

Υπουλεγγίζω
Μια περίπτωση συνειδητού λεξιλογικού νεολογισμού είναι η λέξη υ-
πουλεγγίζω, η οποία θεωρείται συμφυρμικό προϊόν με αφετηριακές λέ-
ξεις το επίρρημα ύπουλα και το ρήμα προσεγγίζω (υπουλεγγίζω < ύπου-
λ(α) (προσ)εγγίζω). Δεδομένου ότι απαντά και ο λόγιας προέλευσης
τύπος εγγίζω ‘πλησιάζω’, θεωρούμε ότι ο παραπάνω ευκαιριακός σχη-
ματισμός θα μπορούσε να εκληφθεί ως προϊόν σύνθεσης με α΄ συνθε-
τικό το επίρρημα ύπουλα και με β΄ συνθετικό τον υπαρκτό ρηματικό
τύπο εγγίζω, όπου το συνδετικό φωνήεν -ο- απαλείφεται, καθώς το β΄
συνθετικό αρχίζει από φωνήεν ε-: υπουλ- -ο- εγγίζω > υπουλ-εγγίζω.

Μπατάτα
Μια πολύ προβληματική περίπτωση είναι η μπατάτα, που, σύμφωνα
με τους Ralli & Xydopoulos (2012), αποτελεί συμφυρμό από τις αφε-
τηριακές λέξεις μ(αλακία) πατάτα. Η ετυμολόγηση της λέξης ως συμ-
φυρμικού προϊόντος δεν ικανοποιεί ούτε τα μορφολογικά ούτε τα ση-
μασιολογικά κριτήρια. Ακόμη μια φορά, τονίζουμε ότι στο συμφυρ-
μικό προϊόν συμβάλλουν, τόσο μορφολογικώς όσο και σημασιολογι-
κώς, και οι δύο λέξεις, οι οποίες, μάλιστα, είναι ως ένα βαθμό ανα-
γνωρίσιμες μέσα στον συμφυρμό. Η λ. μαλακία δεν μπορεί να αναδυ-
θεί μόνο από το τεμάχιο μ-. Άλλωστε, μην ξεχνάμε ότι, και από ση-
μασιολογική άποψη, η ίδια η λέξη πατάτα έχει αποκτήσει και τη ση-
μασία ‘ανοησία, γκάφα’ (ΛΚΝ, ΛΝΕΓ, ΧΛΝΓ) 4. Θεωρούμε, λοιπόν, ότι η

4 Για τη σημ. πβ. αγγλ. potato ‘ως χαρακτηρισμός για κάτι κατώτερης ποι-
ότητας’/‘ως χαρακτηρισμός για ανίδεο πρόσωπο’ (http: // www. urbandi-
ctionary. com/define. php?term = potato&page=3), ιταλ. patata ‘δύσκολο
πρόβλημα’ / ιταλ. φρ. sacco di patate ‘ως χαρακτηρισμός για άνθρωπο αδέ-

Figura in Praesentia
161
 Γεωργία Κατσούδα

μπατάτα αποτελεί απλώς μια φωνολογική ποικιλία της λέξης πατάτα με

ηχηροποίηση του αρχικού /p/ > /b/. Σε διαλεκτικό, μάλιστα, επίπε-
δο ο τύπος είναι υπαρκτός ως προϊόν συμπροφοράς της λέξης πατάτα
με το τελικό -ν του άρθρου της αιτιατικής (πβ. ταβάνι // νταβάνι, τενε-
κές // ντενεκές).
Πιστεύουμε ότι ο ηχηροποιημένος τύπος της λέξης πατάτα, η οποία
ούτως ή άλλως έχει τη σημασία ‘ανοησία, γκάφα’, χρησιμοποιήθηκε
ειρωνικά, επιτείνοντας την αρνητική σημασία. Αρκεί να αναλογι-
στούμε ότι δεν είναι λίγες οι φορές κατά τις οποίες, όταν θέλει κά-
ποιος να εκφράσει επιτατικώς δυσαρέσκεια, ειρωνεία ή περιπαικτική
διάθεση, χρησιμοποιεί τέτοιους ηχηροποιημένους τύπους. Λ.χ., ως υ-
βριστικός χαρακτηρισμός χρησιμοποιείται ο ηχηροποιημένος τύπος
γκαμήλα (τύπος που απαντά στη Νεοελληνική Κοινή) αντί καμήλα
(π.χ. Φύγε, μωρή γκαμήλα!). Ή μπορεί κάποιος περιπαικτικά να χρησι-
μοποιήσει τον ηχηροποιημένο τύπο γκαφές, τύπος που δεν απαντά
στη Νεοελληνική Κοινή, αντί για καφές (π.χ. –Τι θέλεις; –Γκαφέ!)

Ζνωπός
Στο Πλαθολόγιο του Λυό Καλοβυρνά (2006), ο μελετητής μπορεί να
βρει μεγάλο αριθμό συνειδητών ευκαιριακών λέξεων που παρουσιά-
ζουν επιστημονικό ενδιαφέρον για τη μελέτη της γλωσσικής δημιουρ-
γικότητας και των μηχανισμών της. Ο ίδιος ο συγγραφέας λημματο-
γραφεί λεξικούς νεολογισμούς εξηγώντας τη σημασία τους, χωρίς να
ορίζει ρητώς τον μηχανισμό που χρησιμοποίησε για να σχηματίσει
την κάθε νεόπλαστη λέξη. Η ετυμολόγηση αρκετά μεγάλου αριθμού
νεολογισμών που έπλασε ο Καλοβυρνάς ερμηνεύθηκαν ως συμφυρμι-
κά προϊόντα από τους μελετητές του έργου του. Όντως, πολλές από
αυτές τις νεόπλαστες λέξεις αποτελούν πολύ επιτυχημένα συμφυρμι-
κά προϊόντα, π.χ. θλιμμέρα ‘θλιμμένη ημέρα’ < θλιμ(μένος) μέρα.
Εντούτοις, δεν είναι όλοι οι συμφυρμοί του Καλοβυρνά επιτυχη-
μένοι, π.χ. η λέξη ζνωπός ‘ζεστός και νωπός’ < ζ(εστός) νωπός. Επα-
ναλαμβάνουμε ότι για να μιλάμε για σύμφυρση, πρέπει το τελικό
συμφυρμικό προϊόν να έχει ικανοποιητικό βαθμό αναγνωρισιμότη-

ξιο ή άκομψο’ (βλ. http://dizionari.corriere.it /dizionario_italiano / P /

patata.shtml ), ισπαν. patata ‘ως χαρακτηρισμός για κάτι που είναι κατώτε-
ρης ποιότητας ή που δεν λειτουργεί σωστά’ (βλ. DRAE).

Figura in Praesentia
162
 Eτυμολογική επανεξέταση προβληματικών περιπτώσεων

τας των δύο αφετηριακών λέξεων, ανεξάρτητα από το περικείμενο το

οποίο θα μας διαφωτίσει πλήρως για τη σημασία. Με άλλα λόγια, αν
ακούγαμε τη λέξη φαπαρούνα, χωρίς να γνωρίζουμε το περικείμενο, θα
ήμασταν σε θέση να πούμε τουλάχιστον ότι αντιλαμβανόμαστε τα συ-
στατικά μέρη της λέξης, ότι δηλαδή εντοπίζουμε τη φάπα και την πα-
παρούνα μέσα στον νέο σχηματισμό. 5 Στην περίπτωση της λέξης ζνω-
πός, μπορούμε να καταλάβουμε μόνο ότι αυτός ο σχηματισμός σχετί-
ζεται με το νωπός. Θα μπορούσε, μάλιστα, να θεωρηθεί ένας τύπος της
λέξης νωπός που προήλθε από τη μετάθεση των ορίων του μορφήμα-
τος: τους νωπούς > του σνωπούς > ο σνωπός / znopós/.
Ο Καλυβορνάς (ό.π.) εξηγεί ότι η λέξη σημαίνει ‘ζεστός και ελαφρά
νωπός, όπως στεγνώνεις τα χέρια σου σε αυτόματο στεγνωτή τουα-
λέτας’. Μόνο αφού και εφόσον διαβάσουμε το ερμήνευμα, είμαστε σε
θέση να εντοπίσουμε την πρώτη αφετηριακή λέξη ζεστός.
Τέτοια παραδείγματα είναι καλό να αποκλείονται από τη μελέτη
του φαινομένου, γιατί αποτελούν υλικό βάσει του οποίου ο μελετητής
θα κάνει λανθασμένες παρατηρήσεις και θα οδηγηθεί σε εσφαλμένα
επιστημονικά συμπεράσματα σχετικά με το βαθμό συμμετοχής των
αφετηριακών λέξεων στη δημιουργία ενός συμφυρμικού προϊόντος.

Επίλογος
Όπως αποδεικνύει και η εργασία των Νάκα & Κατσούδα (βλ. άρθρο
στον παρόντα τόμο), ο μηχανισμός της σύμφυρσης και της επανετυ-
μολόγησης είναι ενεργός και συνεχίζει να δημιουργεί πλήθος συνει-
δητών νεολογισμών. Είμαστε σίγουροι ότι θα ακολουθήσουν πολλές
ακόμη εργασίες και άλλων συναδέλφων σχετικά μ’ αυτό το μορφο-
λογικό φαινόμενο.

5 Αυτό συμβαίνει και σε περιπτώσεις ευκαιριακών νεολογισμών που σχημα-

τίζονται με σύνθεση. Λ.χ., στο άκουσμα της λέξης χλιδολύπη εκτός περικει-
μένου, θα καταλαβαίναμε τουλάχιστον ότι πρόκειται για μια σύνθετη λέξη
με συνθετικά τη χλιδή / χλίδα και τη λύπη. Η λέξη, την οποία σχημάτισε ευ-
καιριακά ένας προσωπικός μου φίλος, αποκτά πλήρες νόημα σε συγκεκρι-
μένη επικοινωνιακή περίσταση: την σχημάτισε για να σχολιάσει την χλιδή
του στολισμού μιας ενορίας κατά τη Μεγάλη Παρασκευή, ημέρα πένθους
για τον χριστιανισμό.

Figura in Praesentia
163
 Γεωργία Κατσούδα

Γι’ αυτό και θεωρούμε ότι είναι σημαντική η συμβολή μας με το

παρόν άρθρο, ώστε να αποκλειστούν από εδώ και στο εξής εκείνες οι
περιπτώσεις που, αποδεδειγμένα, είτε δεν αποτελούν συμφυρμικά προϊ-
όντα, αλλά, αντιθέτως, πρόκειται για προϊόντα αναλογίας, σύνθεσης,
δανεισμού, λεξικού συγχρωτισμού κτλ., είτε δεν πληρούν βασικές προϋ-
ποθέσεις, ώστε να αποτελούν επιτυχείς συμφυρμούς. Ο αποκλεισμός
τους κρίνεται απαραίτητος, διότι η αναπαραγωγή τους τελικά δρα πα-
ροδηγητικά και συσκοτιστικά για την έρευνα του φαινομένου.

Βιβλιογραφία
Α γ γ ε λ ό π ο υ λ ο ς , Ν. (2011). Οι συμφυρμοί στα Νέα Ελληνικά. Προφορική
ανακοίνωση στην 6η Συνάντηση Εργασίας Μεταπτυχιακών Φοιτητών του
Τμήματος Φιλολογίας, ΕΚΠΑ, 13-15 Μα ου 2011.
Α λ ε ξ ί ο υ , Σ. (1981). Γλωσσικά Μελετήματα. Αθήνα.
Α ρ β α ν ί τ η , Α. (1998). Ενδείξεις προσωδιακής δομής σε πρόσφατα λεξικά
μίγματα της Ελληνικής. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα, 18: 68-82.
Αρχείο Κ Ε Ν Δ Ι -Ι Λ Ν Ε = Αρχείο Κέντρου Ερεύνης των Νεοελληνικών Δι-
αλέκτων και Ιδιωμάτων της Ακαδημίας Αθηνών.
Ι Λ Ν Ε = Ακαδημία Αθηνών (1933 κ.εξ.). Ιστορικ ν Λεξικόν της Νέας Ελληνικής
(της τε κοινώς ομιλουμένης και των ιδιωμάτων), τόμοι 1-6. Αθήνα.
Ζ α φ ε ι ρ ί ο υ , Μ. (1995). Το Γλωσσικό Ιδίωμα της Σάμου. Φωνητική – Μορφολο-
γία –Τοπωνύμια – Ονοματολογικά σε Εικόνες – Γλωσσάριο με Ετυμολογικές Πα-
ρατηρήσεις. Αθήνα: Γρηγόρης.
Κ α λ ο β υ ρ ν ά ς , Λ. (2006). Πλαθολόγιο. Αθήνα: εκδ. Intro.
Κ α ρ α τ ζ ό λ α , Ε. & Α. Φ λ ι ά τ ο υ ρ α ς . (2004). Γλωσσική Αλλαγή. Παραδό-
σεις 14. Αθήνα: Νήσος.
Κ α τ σ ο ύ δ α , Γ. (2007). Χαραυγή: συμφυρμός ή όχι; Προβληματισμοί για
την ετυμολογία της λέξης. Ελληνικά, 58: 109-115.
Κ α τ σ ο ύ δ α , Γ. (2009). Οι όροι contamination & blending στην ελληνική βι-
βλιογραφία: προβλήματα και λύσεις. Στα Πρακτικά του 8ου Διεθνούς Συνε-
δρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας (Ιωάννινα, 29 Αυγούστου – 2 Σεπτεμβρίου
2007), 885-896, http://www.linguist-uoi.gr/cd_web/arxiki_en. html.
Κ α τ σ ο ύ δ α , Γ. (2011). Η σύμφυρση στη Νεοελληνική Κοινή και στα ιδιώ-
ματα: θεωρία και εφαρμογή. Νεοελληνική Διαλεκτολογία, 6: 137-163.
Κ α τ σ ο ύ δ α Γ. & Π. Κ ρ η τ ι κ ο ύ (2009). Οπτικοί συμφυρμοί· παραδείγμα-
τα από τον Τύπο. Στο Α. Χριστοφίδου (επιστ. επιμ.), Δελτίο Επιστημονικής
Ορολογίας και Νεολογισμών, 9-10: 439-460. Ακαδημία Αθηνών: Κέντρον
Ερεύνης Επιστημονικών Όρων & Νεολογισμών.

Figura in Praesentia
164
 Eτυμολογική επανεξέταση προβληματικών περιπτώσεων

Κ α τ σ ο ύ δ α , Γ. & Θαν. Ν ά κ α ς . (2013). Όψεις της Νεολογίας: Σύμφυρση και

Επανετυμολόγηση (Ολικοί και μερικοί λεξικοί συμφυρμοί στη δημοσιογραφία, τη
διαφήμιση, τα ιστολόγια και τη λογοτεχνία για παιδιά). Αθήνα: Πατάκης.
K o u t i t a - K a i m a k i , M. & A. F l i a t o u r a s (2001). Blends in greek dia-
lects: a morphosemantic analysis. Στο A. Ralli, Br. Joseph, M. Janse (eds.),
Proceedings of the First International Conference of Modern Greek Dialects and
the Linguistic Theory (Patras, Greece, Oct. 12-14, 2000), 117-130. Patras: U-
niversity of Patras.
L i d d e l l , H.G. & R. S c o t t . (91996). Greek-English Lexicon (with a revised sup-
plement) (Ninth edition with Revised Supplement by Stuart Jones & Mc-
Kenzie). Oxford: Clarendon Press.
Λ Κ Ν = Iνστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Mανόλη Tριανταφυλ-
λίδη). (72007). Λεξικό της Kοινής Nεοελληνικής. Θεσσαλονίκη: Aριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Λ Ν Ε Γ = Μπαμπινιώτης, Γ. (42012). Λεξικό της Nέας Eλληνικής Γλώσσας. Aθή-
να: Κέντρo Λεξικολογίας.
Μ ε σ η ν ι ώ τ η , Θ. (2016). Εξέταση των Μορφοφωνολογικών Μιγμάτων
(blends) της Ελληνικής. (Ανέκδοτη διπλωματική εργασία. Τμήμα Φιλολο-
γίας, Τομέας Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ. Θεσσαλο-
νίκη).
Μ ε σ η ν ι ώ τ η , Π. & Σ. Μ π ε ν έ τ ο ς & Α. Ρ ε β υ θ ι ά δ ο υ (υπό έκδ.). Η μορ-
φοφωνολογική δομή των μιγμάτων και αποκομμάτων στην Ελληνική.
(Paper presented at 22nd International Symposium on Theoretical and
Applied Linguistics, Thessaloniki, April 26, 2015).
Μ ω υ σ ι ά δ η ς , Θ. (2005) Ετυμολογία (Εισαγωγή στη μεσαιωνική και νεοελληνική
ετυμολογία). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
N a k a s A. & G. K a t s o u d a (2014). Lexical blending: A new typology. Στο
G. Kotzoglou et al. (επιμ.), Selected Papers of the 11th International Confe-
rence on Greek Linguistics,1165-1176. Rhodes: University of the Aegean.
Ν ά κ α ς , Α. & Γ. Κ α τ σ ο ύ δ α (2015). Ζητήματα γλωσσ(ολογ)ικής ορολογί-
ας. Στο Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία (ανακοινώσεις του 10ου Συνεδρίου 12-
14 Νοεμβρίου 2015), 49-62. Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας.
Ν ά κ α ς , Α. & Γ. Κ α τ σ ο ύ δ α (2013). Λεξικοί συμφυρμοί (ολικοί και μερι-
κοί): μια τυπολογία. Στο Α. Χριστοφίδου (επιστ. επιμ.) Δημιουργία και
Μορφή στη Γλώσσα. Δελτίο Επιστημονικής Ορολογίας και Νεολογισμών 12: 90-
152. Ακαδημία Αθηνών: Κέντρον Ερεύνης Επιστημονικών Όρων & Νεο-
λογισμών.
Π α π α ν α γ ι ώ τ ο υ , Χ. (2016). Μορφολογική Ανάλυση του Λεξιλογίου της
Γλώσσας του Ποδοσφαίρου. (Ανέκδοτη διδακτορική διατριβή. Πανεπι-
στήμιο Πατρών).

Figura in Praesentia
165
 Γεωργία Κατσούδα

Π α π α ν α γ ι ώ τ ο υ , Χ. (2016β). Οι συμφυρμοί στη γλώσσα του ποδοσφαί-

ρου. Στο Selected Papers of the 21st International Symposium on Theoretical
and Applied Linguistics (ISTAL 21), 321-337. Thessaloniki: Aristotle Uni-
versity of Thessaloniki.
Ρ ά λ λ η , Α. (2014). Γεωργία Κατσούδα & Θανάσης Νάκας. Όψεις της νεολο-
γίας: σύμφυρση και επανετυμολόγηση (Ολικοί και μερικοί λεξικοί συμ-
φυρμοί στη δημοσιογραφία, τη διαφήμιση, τα ιστολόγια και τη λογοτε-
χνία για παιδιά), 2013: Πατάκης. Φιλολογική, 128 (Ιούλιος-Αύγουστος-Σε-
πτέμβριος 2014): 80-82.
R a l l i , A. & G.J. X y d o p o u l o s (2012). Blend formation in Modern Greek.
In V. Renner, F. Maniez & P. Arnaud (eds.), Cross-disciplinary Perspectives
on Lexical Blending (Trends in Linguistics), 35-50. Berlin: Mouton de Gruy-
ter.
R o n n e b e r g e r - S i b o l d , E. (2012). Blending between grammar and uni-
versal cognitive principles: evidence from German, Farsi, and Chinese. In
V. Renner & F. Maniez & P. Arnaud (eds.), Cross-disciplinary Perspectives
on Lexical Blending (trends in Linguistics), 115- 144. Berlin: Mouton de
Gruyter.
Σ α κ ε λ λ α ρ ι ά δ η ς , Γ. (2004). Σύγχρονο Λεξικό Όρων και Θεμάτων Γλωσσολογι-
κών. Αθήνα: Σαββάλας.
S o u d e k , Lev I. (1978). The relation of blending to English word-formation:
theory, structure and typological attempts. In W.U. Dressler & W. Meid
(eds.), Proceedings of the Twelfth International Congress of Linguists, 462-466.
Innsbruck: Institut für Sprachwissenschaft.
Χ α τ ζ ι δ ά κ ι ς , Γ.Ν. (1905-1907). Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, τ. Α΄ (1905), τ.
Β΄ (1907). Αθήναι. [Βιβλιοθήκη Μαρασλή].
Χ Λ Ν Γ = Ακαδημία Αθηνών. (2014). Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσ-
σας. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο.
Χ ρ ι σ τ ο π ο ύ λ ο υ , Αικ. (2016). Μια Λεξικολογική Προσέγγιση στο Περιθω-
ριακό Λεξιλόγιο της Νέας Ελληνικής. (Ανέκδοτη διδακτορική διατριβή.
Πανεπιστήμιο Πατρών).

http://dizionari.corriere.it/dizionario_italiano = Dizionario Italiano - Cor-

riere della Sera
http://dle.rae.es = DRAE (Diccionario de la lengua española)
http://www.urbandictionary.com/ = Urban Dictionary

Figura in Praesentia
166