BẾP LỬA
(Bằng Bếp lửa khơi nguồn cảm xúc về bà.
Việt)
II- Tác phẩm: Bài thơ được sáng tác trong
hoàn cảnh nào?
1- Hoàn cảnh sáng tác:
- Sáng tác năm1963, khi đó tác giả đang là
sinh viên học ngành Luật ở nước
ngoài (Liên Xô cũ).
- TP sáng tác khi lần đầu tác giả đến với thơ.
Bài thơ được in trong tập “Hương
cây bếp lửa”- tập thơ đầu tay in chung với Lưu
Quang Vũ (1968).
2- Thể thơ: Tự do (8 chữ kết hợp 7 chữ).
3- Bố cục: 3 phần
* Phần 1: Khổ thơ đầu
Nhan đề “Bếp lửa” rất ngắn gọn vừa mang ý
* Phần 2: Năm khổ thơ tiếp (34 câu)
Những kỉ niệm về bà và bếp lửa.
* Phần 3: Khổ thơ cuối
Người cháu đã khôn lớn, trưởng thành nhưng
vẫn không nguôi nỗi nhớ về
bà.
4- Mạch cảm xúc của bài thơ: Đó là mạch hồi
tưởng
Bài thơ đi từ dòng hồi tưởng đến hiện tại, từ
kỉ niệm đến suy ngẫm. Từ đó diễn
tả niềm kính yêu vô hạn và những suy ngẫm
sâu sắc của người cháu về người
bà và bếp lửa.
5- Ý nghĩa nhan đề của bài thơ.
nghĩa tả thực, vừa mang ý nghĩa
biểu tượng:
* Nghĩa tả thực: Là hình ảnh của bếp lửa thực
mà ngày ngày bà vẫn nhóm lửa
để nấu cơm.
* Nghĩa biểu tượng: Bếp lửa gợi những kỉ
niệm ấm áp của hai bà cháu. Từ
hình ảnh bếp lửa củi rơm mà bài thơ gợi cho
người đọc ngọn lửa của tình yêu
thương, của sức sống, niềm tin bền bỉ. Đây là
ngọn lửa bất diệt của tình bà
cháu và cũng là ngọn lửa của tình yêu quê
hương, đất nước.
III- Phân tích cụ thể:
1- Khổ 1 - Hình ảnh bếp lửa khơi nguồn cảm
xúc về bà: (3 dòng thơ đầu)
Một bếp lửa chờn vờn sương sớm
Một bếp lửa ấp iu nồng đượm
Cháu thương bà biết mấy nắng mưa.
Dẫn dắt: Sự hồi tưởng của nhà thơ bắt đầu từ
hình ảnh thân thương, ấm áp về
bếp lửa:
“Một bếp lửa chờn vờn sương
sớm
Một bếp lửa ấp iu nồng đượm”
* Hình ảnh “Bếp lửa”:
- Là hình ảnh quen thuộc ở những làng quê
nghèo khi mọi người trở dậy mỗi
sớm mai để nhóm bếp nấu ăn sáng rồi đi làm
đồng.
- Hình ảnh đó gắn với hình ảnh người bà kính
yêu của nhà thơ.
* Nghệ thuật:
- Điệp ngữ “Một bếp lửa”:
+/ Tạo giọng thơ sâu lắng, khắc sâu như một
ám ảnh của tuổi thơ.
+/ Nhấn mạnh một bếp lửa bình dị yêu
thương, ấm áp không bao giờ phai mờ
trong kí ức tuổi thơ của tác giả.
- Từ láy “chờn vờn”- từ láy gợi hình gợi một
ngọn lửa không định hình.
+/ Hình ảnh ngọn lửa nhóm lên trong bếp khi
ẩn, khi hiện, khi mờ, khi tỏ chập
chờn trong sương sớm.
+/ Đây là ngọn lửa mờ nhòa, huyền ảo, lung
linh trong kí ức của nhà thơ.
“Ấp iu”: Đây là sự kết hợp của hai từ “ấp ủ” và
:nâng niu”
+/ Gợi sự ấp ủ của than hồng trong bếp lửa.
+/ Gợi bàn tay kiên nhẫn, khéo léo và tấm
lòng chi chút của bà.
+/ Gợi: tấm lòng thơm thảo của cháu luôn ấp
ủ, nâng niu trân trọng tình cảm của
bà.
* Cháu thương bà biết mấy nắng
mưa.
- Hình ảnh ẩn dụ “nắng mưa”: không chỉ nói
về nắng mưa của thời gian mà còn
chỉ những vất vả, cực nhọc, gian lao mà đời bà
đã từng trải.
- Từ biểu cảm “thương”: bộc lộ cảm xúc trào
dâng mãnh liệt, tạo bước ngoặt
cảm xúc đột ngột, hợp lí (từ miêu tả => biểu
cảm, từ hình ảnh bếp lửa => gợi
- nhớ đến hình ảnh người bà)
=> Tình thương bà, thấu hiểu về cuộc đời bà
của tác giả được bộc lộ trực tiếp,
trào dâng mãnh liệt.
2- Những kỉ niệm về bà và bếp lửa: (khổ 2-3-
4-5-6)
a- Khổ 2 - Kỉ niệm năm 4 tuổi: (tuổi ấu thơ
trước CM tháng Tám)
Lên bốn tuổi cháu đã quen mùi khói
Năm ấy là năm đói mòn đói mỏi
Bố đi đánh xe, khô rạc ngựa gầy
Chỉ nhớ khói hun nhèm mắt cháu
Nghĩ lại đến giờ sống mũi còn cay!
* Ấn tượng về mùi khói bếp qua các hình ảnh:
“mùi khói”,“khói hun
nhèm”,“sống mũi còn cay”
Tác dụng:
- Gợi mùi khói từ những bếp lửa nhà nghèo.
- Cái cay của cảm xúc nghẹn ngào khi Bằng
Việt nhớ về tuổi ấu thơ của mình.
* Ấn tượng về cái đói:
- Thành ngữ “đói mòn đói mỏi” với điệp ngữ
“đói” xen với từ láy “mỏi mòn”
được tách thành 2 tiếng => diễn tả cái đói
ròng rã, triền miên dai dẳng gặm
nhấm dần sự sống của con người. (hành hạ
con người cả thể xác lẫn tinh thần).
- Hình ảnh tả thực “khô rạc ngựa gầy” => gợi
nỗi ám ảnh về tình cảnh thê
lương, đói khổ, kiệt cùng sức lực bao trùm lên
tất cả.
=> Có thể nói cuộc đời bà gắn liền với những
tháng năm thê lương của đất nước.
Những năm tháng ấy bà vẫn chắt chiu nhóm
lên ngọn lửa giúp cả gia đình vượt
qua cái đói, đó là ngọn lửa của tình yêu
thương, của nghị lực phi thường khiến
người cháu xúc động nghẹn ngào “Nghĩ lại
đến giờ sống mũi còn cay” - cay vì
khói bếp, mà cũng là sự xót xa, cay đắng,
ngậm ngùi, cay cả vì sự xúc động
khôn cùng.
b- Khổ 3: Kỉ niệm 8 năm cùng bà đi sơ tán
Tám năm ròng, cháu cùng bà nhóm lửa/ Tu hú
kêu trên những cánh đồng xa/ Khi tu hú kêu,
bà còn nhớ không bà /Bà hay kể chuyện
những ngày ở Huế./ Tiếng tu hú sao mà tha
thiết thế! /Mẹ cùng cha công tác bận không
về, /Cháu ở cùng bà, bà bảo cháu nghe, /Bà
dạy cháu làm, bà chăm cháu học. /Nhóm bếp
lửa nghĩ thương bà khó nhọc, /Tu hú ơi!
Chẳng đến ở cùng bà, /Kêu chi hoài trên
những cánh đồng xa?
- Giọng thơ thủ thỉ như cháu đang trực tiếp
tâm sự, nhắc gợi kỉ niệm cùng bà:
những năm tháng đó đầy gian khổ, cha mẹ
tham gia công tác kháng chiến, hai
bà cháu phải rời quê đi sơ tán. “Tám năm
ròng cháu cùng bà nhóm lửa”: Từ
“ròng” gợi thời gian đằng đẵng, ròng rã, nặng
nề. Hai bà cháu phải sống trong
cảnh vắng vẻ, cô quạnh. Mọi gian lao của
chiến tranh đều dồn lên vai bà. Cháu
được sống trong sự cưu mang, dạy dỗ của bà.
* Kỉ niệm về âm thanh của tiếng chim tu hú:
- Âm thanh quen thuộc của những cánh đồng
quê mỗi độ vào hè, là chủ âm gợi
bao hoài niệm.
- Âm thanh này gợi một không gian mênh
mông buồn vắng, gợi cảnh sống cô
đơn, quạnh quẽ của hai bà cháu trong những
năm kháng chiến.
* Nghệ thuật của đoạn thơ:
- Phép điệp ngữ “Tu hú kêu”, “tu hú” kết hợp
với câu hỏi tu từ “Tiếng tu hú sao
mà tha thiết thế ?”
+/ Gợi những cung bậc của âm thanh tu hú:
lúc thì gần gũi, tha thiết, lúc thì
gióng giả, dồn dập.
+/Tiếng chim như giục giã, như khắc khoải
khiến lòng người trỗi dậy những
hoài niệm, nhớ mong ngày một da diết, mãnh
liệt.
- Tiếng chim khắc khoải “trên những cánh
đồng xa” được lặp lại trong khổ thơ
càng làm cho thời gian thêm đằng đẵng,
không gian thêm mênh mông, xa thẳm;
càng tăng thêm tình cảnh vắng vẻ, nỗi nhớ
mong của hai bà cháu nơi đất khách
quê người.
* Hình ảnh hai bà cháu:
“Cháu ở cùng bà,/ bà bảo cháu nghe
Bà dạy cháu làm,/ bà chăm cháu học” - Câu
thơ ngắt theo nhịp 4/4, sử dụng phép điệp
ngữ “bà, cháu”, cùng phép đối
=> Bà, cháu sóng đôi, quấn quýt bên nhau
không rời.
- Phép liệt kê, cùng các động từ “bảo, dạy,
chăm” => Bà chăm chút cháu ân
cần, nhẫn nại, âm thầm, bền bỉ, dịu dàng, bao
dung. Bà là tất cả đối với cháu: bà
vừa là một người cha, một người mẹ chăm
chút, yêu thương cháu.
- Cháu: Ngoan ngoãn, thấu hiểu, xót thương
cho những nỗi vất vả của bà:
+/ Tình cảm đó được thể hiện trực tiếp:
“Nhóm bếp lửa nghĩ thương bà khó
nhọc”.
+/ Còn được thể hiện gián tiếp: “Tu hú ơi!
Chẳng đến ở cùng bà - Kêu chi hoài
trên những cánh đồng xa?” => Hờn trách con
chim tu hú không đến san sẻ
những gian khổ cùng bà của mình.
- Câu đặc biệt “Tu hú ơi!”kết hợp với câu hỏi
tu từ: “Kêu chi hoài trên những
cánh đồng xa?” khiến cho giọng thơ thêm tha
thiết; tình cảm trở nên mãnh liệt
hơn.
=> Có thể nói khổ thơ thứ 3 là tiếng lòng xót
thương, biết ơn vô hạn của người
cháu ở phương xa đối với bà kính yêu của
mình ở nơi quê nhà.
c- Khổ 4 - Kỉ niệm năm giặc đốt làng: Giặc tàn
phá làng mạc, xóm thôn.
Năm giặc đốt làng cháy tàn cháy rụi
Hàng xóm bốn bên trở về lầm lụi
Đỡ đần bà dựng lại túp lều tranh
Vẫn vững lòng, bà dặn cháu đinh ninh:
“Bố ở chiến khu, bố còn việc bố,
Mày có viết thư chớ kể này, kể nọ,
Cứ bảo nhà vẫn được bình yên!” - Hình ảnh
tả thực “cháy tàn cháy rụi” - điệp ngữ “cháy”
kết hợp tính từ “tàn,
rụi”
=> Xóm làng tiêu điều bởi chiến tranh; gian
khổ càng chồng chất lên cuộc sống
hai bà cháu.
- Từ láy “lầm lụi” - người dân trở về trong âm
thầm, lặng lẽ ngậm ngùi, chua
xót.
- Hai bà cháu vẫn vượt lên nhờ:
+/ Tình làng nghĩa xóm sâu nặng:“đỡ đần bà
dựng lại túp lều tranh” .
+/ Nhờ nghị lực và đức hi sinh của bà: “Vẫn
vững lòng, bà dặn cháu đinh ninh”.
+/ Phó từ “vẫn” chỉ sự tiếp diễn cho thấy
những gian lao của chiến tranh không
làm cho bà ngã lòng. Bà vẫn nhắc đi nhắc lại
với cháu mỗi khi cháu viết thư cho
cha mẹ:
“Bố ở chiến khu, bố còn việc bố,
Mày có viết thư chớ kể này, kể nọ,
Cứ bảo nhà vẫn được bình yên!”
Lời nói dối của bà: không cho con cái biết
những gian khổ mà hai bà cháu
phải chịu đựng vì muốn con yên tâm tham gia
công việc kháng chiến => Sự hi
sinh thầm lặng, cao cả. Bà là hậu phương
vững chắc góp phần cho tiền tuyến
thắng lợi.
=> Qua những năm tháng ác liệt của chiến
tranh, vẻ đẹp tâm hồn bà lại càng
ngời sáng là (sự kết tinh) hiện thân cho vẻ đẹp
ngàn đời của người phụ nữ Việt
Nam.
d- Khổ 5 - Sự cảm nhận sâu xa của tác giả về bếp lửa bà nhen:
Rồi sớm rồi chiều, lại bếp lửa bà nhen,
Một ngọn lửa, lòng bà luôn ủ sẵn
Một ngọn lửa chứa niềm tin dai dẳng... - Từ ghép “sớm chiều” được tách ra
và xen vào giữa điệp ngữ “rồi”, kết hợp với phó
từ “lại” diễn tả một công việc diễn ra thường xuyên, lặp đi lặp lại => nhấn
mạnh sự
tần tảo của bà. Bà là người nhóm lửa, cũng là người giữ lửa.
- Từ “bếp lửa”, bài thơ gợi đến “ngọn lửa”: đây là hình ảnh ẩn dụ - với ý
nghĩa trừu
đã nhấn mạnh sức sống, sức tỏa sáng của ngọn lửa lòng bà.
tượng, khái quát, phù hợp với mạch cảm xúc của bài thơ: ngọn lửa là linh
hồn của
bếp lửa. Bếp lửa được bà nhen lên không chỉ bằng nhiên liệu bên ngoài mà
còn
được nhen nhóm từ ngọn lửa lòng bà- ngọn lửa của trái tim, tình yêu
thương, niềm
tin và sức sống, của ý chí và nghị lực.
- Điệp ngữ “một ngọn lửa” như một điệp khúc, cùng với dấu ba chấm ở cuối
đoạn thơ
e- Khổ 6 - Những suy ngẫm của nhà thơ về bà
và hình ảnh bếp lửa:
Dẫn dắt: Hình ảnh người bà nói chung và bếp
lửa đã trở thành những hình ảnh sóng
đôi quen thuộc trong đời sống người dân quê
Việt Nam suốt một thời kì dài lâu, cho
nên nó đã trở thành những kỉ niệm ấm lòng
trong tâm hồn tác giả nơi phương trời xa
Lận đận đời bà biết mấy nắng mưa
Mấy chục năm rồi, đến tận bây giờ
Bà vẫn giữ thói quen dậy sớm
Nhóm bếp lửa ấp iu nồng đượm
Nhóm niềm yêu thương, khoai sắn ngọt bùi
Nhóm nồi xôi gạo mới, sẻ chung vui,
Nhóm dậy cả những tâm tình tuổi nhỏ...
Ôi kỳ lạ và thiêng liêng - bếp lửa! - Đảo ngữ,
từ láy: “lận đận” kết hợp với phép ẩn dụ:
“nắng mưa”.
=> Nhấn mạnh cuộc đời bà là cuộc đời đầy vất
vả, gian truân. Bà chính là hình ảnh
tiêu biểu của người phụ nữ Việt Nam giàu
lòng yêu thương, giàu đức hi sinh cao cả.
- Sự tảo tần, vất vả đã trở thành một thói
quen, một nếp sống sinh hoạt rất khó thay
đổi trong cuộc đời của bà “Mấy chục năm rồi
đến tận bây giờ - Bà vẫn giữ thói
quen dậy sớm”
- Từ “nhóm” vừa mang nghĩa tả thực vừa
mang nghĩa ẩn dụ tượng trưng:
+/ Nghĩa gốc: Làm cho lửa bén vào củi cháy
lên thành ngọn lửa.
+/ Nghĩa chuyển: Khơi lên, gợi lên, thắp lên
những tình cảm tốt đẹp.
- Điệp ngữ “nhóm” nhấn mạnh ý nghĩa hành
động nhóm lửa của bà. Bàn tay bà
nhóm lửa mỗi sớm mai không chỉ dùng để
đun nấu mà còn nhóm lên niềm yêu
thương, hi vọng, niềm vui san sẻ, nhóm dậy cả
những tâm tình tuổi thơ, niềm tin yêu
vào cuộc sống:
- Ôi kì lạ và thiêng liêng -
bếp lửa!
Câu cảm thán, phép tu từ đảo ngữ cùng với
dấu gạch ngang đã bộc lộ sự ngạc nhiên
và xúc động của người cháu khi cảm nhận
được trong hình ảnh bếp lửa bình dị thân
thuộc là sự kì diệu, thiêng liêng:
+/ Bếp lửa ấy đã trở thành kỉ niệm ấm lòng,
thành niềm tin thiêng liêng kì diệu nâng
bước người cháu trên suốt chặng đường dài.
+/ Bếp lửa ấy luôn hiện diện cùng bà với vẻ
đẹp tảo tần, nhẫn nại và đầy yêu thương
gắn với những khó khăn gian khổ của cuộc đời
bà.
+/ Người cháu yêu bà, nhớ và hiểu bà mà hiểu
thêm về dân tộc mình- một dân tộc vất
vả, gian lao mà đầy tình nghĩa.
3- Khổ 7- Cháu đã lớn khôn, trưởng thành
nhưng vẫn khôn nguôi nỗi nhớ
thương bà: (khổ cuối) (đã thi)
“Giờ cháu đã đi xa. Có ngọn
khói trăm tàu
Có lửa trăm nhà, niềm vui
trăm ngả
Nhưng vẫn chẳng lúc nào
quên nhắc nhở:
- Sớm mai này bà nhóm bếp
lên chưa?...
- Biện pháp tu từ liệt kê: “Có ngọn khói trăm
tàu, có lửa trăm nhà, niềm vui trăm
ngả” đã cho thấy hoàn cảnh của người cháu ở
phương xa, cháu đã khôn lớn và
trưởng thành được bay cao, bay xa và được
sống với bao niềm vui rộng lớn.
- Từ “nhưng” ở đầu câu thơ đã mở ra những
xúc cảm chân thành, sâu sắc gắn liền
với hình ảnh của người bà và bếp lửa.
- Câu hỏi tu từ: “- Sớm mai này bà nhóm bếp
lên chưa ?...” ch thấy nỗi đau đáu
thường trực tron tâm hồn cháu mỗi sớm mai,
người cháu ở nơi xa nhưng không bao
giờ quên đời bà ln đận, không quên sự tận tụy
hi sinh và tấm lòng ấm áp của bà.
Nhờ có bà và ngọn lửa bà nhóm mỗi sớm mai
ấy mà cháu đã kôn lớn và trưởng
thành.
- Dấu ba chấm ở cuối bài thơ như một dấu
lặng thay cho nỗi niềm nhớ thương vô tận
trong lòng người cháu hôm nay.
=> Khổ thơ cuối tp trung ý nghĩa triết lí thầm
kín của bài thơ: Những gì là thân thiết
của tuổi thơ mỗi gười đều có sức tỏa sáng,
nâng đỡ con người trong suốt hành trình
dài rộng của cuộc đời. Tình yêu thương, biết
ơn bà là biểu hiện cụ thể của tình yêu
thương, sự gắn bó với gia đình, quê hương, và
cũng là khởi đầu của tình yêu con
người, đất nước.