WYKŁAD 1, 2024

JĘZYKI, AUTOMATY, OBLICZENIA

Urszula Bentkowska
 Słowa, katenacja - elementy teorii półgrup,
półgrupy i monoidy wolne

Przyjmijmy, że oznacza zbiór liczb naturalnych, a zbiór liczb naturalnych wraz z 0.

DEFINICJA.

Zbiór , w którym określone jest działanie łączne, to znaczy spełniające warunek

nazywamy półgrupą.

PRZYKŁAD.

Zbiór liczb naturalnych z dodawaniem tworzy półgrupę.

DEFINICJA.

Półgrupę , w której istnieje element neutralny działania, to znaczy element spełniający warunek

nazywamy monoidem.

TWIERDZENIE. W monoidzie istnieje dokładnie jeden element neutralny.

WNIOSEK. Każdy monoid jest półgrupą.

Dla uproszczenia notacji będziemy opuszczać kropkę " " oznaczającą działanie oraz używać nazwy "jedynka" na element neutralny.

Jeśli nie będzie zaznaczone inaczej, to będzie oznaczać półgrupę, a monoid.

Ze względu na łączność działania zarówno w półgrupie, jak i w monoidzie iloczyn a także (n razy) jest
określony jednoznacznie bez potrzeby wprowadzania nawiasów.
Dla dowolnych liczb naturalnych zachodzą wzory

Dla dowolnego przyjmujemy z definicji

Strukturę monoidu przenosimy na zbiór potęgowy wszystkich podzbiorów monoidu , określając dla dowolnych

działanie

jest monoidem.
Podobnie przenosimy strukturę półgrupy z na .

Dla dowolnego podzbioru monoidu (półgrupy) i dla dowolnej liczby zapis oznacza n-krotny iloczyn zbioru przez siebie
rozumiany w powyższym sensie.

W szczególności

W przypadku monoidu przyjmujemy z definicji

DEFINICJA.

Homomorfizmem półgrup nazywamy odwzorowanie

takie, że

DEFINICJA.

Homomorfizmem monoidów nazywamy odwzorowanie

takie, że
DEFINICJA.

Niech będą odpowiednio dowolną półgrupą, monoidem.

• nazywamy podpółgrupą wtedy i tylko wtedy, gdy i

• nazywamy podmonoidem wtedy i tylko wtedy, gdy jest podpółgrupą i

Niech będzie dowolnym podzbiorem monoidu . Zbiór

jest podmonoidem monoidu . Jest to najmniejszy, w sensie inkluzji podmonoid monoidu zawierający zbiór . Gdy spełniona
jest równość , to mówimy, że jest zbiorem generatorów monoidu .
Zachodzą następujące własności:

1. Zbiór generatorów nie jest wyznaczony jednoznacznie.

2. Dla dowolnego monoidu istnieje zbiór generatorów, jest nim w szczególności zbiór .

Podobnie dla dowolnego podzbioru półgrupy zbiór

jest podpółgrupą i to najmniejszą w sensie inkluzji zawierającą zbiór .

Powyższe uwagi dotyczące zbioru generatorów monoidów przenoszą się odpowiednio dla półgrup.
DEFINICJA.

Niech będzie półgrupą. Relację równoważności nazywamy:

(1) prawą kongruencją w półgrupie , jeśli

(2) lewą kongruencją w półgrupie , jeśli

(3) kongruencją, jeśli jest prawą i lewą kongruencją, tzn.

Zastępując w powyższej definicji półgrupę na monoid otrzymamy dualnie pojęcia prawej kongruencji, lewej kongruencji i
kongruencji zdefiniowane w monoidzie.

Mając kongruencję określoną w półgrupie (monoidzie możemy utworzyć półgrupę ilorazową (monoid ilorazowy

), której elementami są klasy równoważności (abstrakcji) relacji .

Dla dowolnego homomorfizmu półgrup określamy relację

Relacja jest kongruencją w półgrupie

Dla homomorfizmu monoidów relacja jest kongruencją w monoidzie .

Podstawowe twierdzenie o epimorfizmie dla struktur algebraicznych przyjmuje dla półgrup i odpowiednio dla monoidów następującą
postać.

TWIERDZENIE. Niech będzie dowolnym epimorfizmem półgrupy na półgrupę Półgrupa jest

izomorficzna z półgrupą ilorazową .

TWIERDZENIE. Niech będzie dowolnym epimorfizmem monoidu na monoid Monoid jest

izomorficzny z monoidem ilorazowym .

 Półgrupy wolne i monoidy wolne

Niech oznacza dowolny zbiór.

DEFINICJA. Wolnym monoidem o bazie nazywamy zbiór wszystkich skończonych ciągów:

wraz z działaniem

Ciąg pusty oznaczamy symbolem "1" i z definicji jest on elementem neutralnym określonego powyżej działania,
nazywanego katenacją lub konkatenacją.

Przyjmujemy następującą konwencję zapisu:

W oparciu o nią możemy stwierdzić inkluzję . Ta inkluzja uzasadnia użycie wprowadzonego wcześniej oznaczenia .

jest najmniejszym podmonoidem monoidu zawierającym

DEFINICJA. Wolną półgrupą nad alfabetem nazywamy zbiór wszystkich skończonych ciągów:

wraz z działaniem katenacji.

Używa się także określeń - wolny monoid o bazie i wolna półgrupa o bazie .

• Elementy alfabetu nazywamy literami.

• Elementy wolnego monoidu (półgrupy) nazywamy słowami i oznaczać będziemy w wykładzie najczęściej literami .

• Dowolny podzbiór wolnego monoidu (półgrupy) nazywamy językiem.

Długością słowa nazywamy liczbę będącą długością ciągu określającego to słowo. Słowo puste 1, czyli odpowiadające
ciągowi pustemu ma długość równą 0.
PRZYKŁAD.

(1) Wolna półgrupa składa się z ciągów binarnych.

(2) Wolny monoid składa się z ciągów binarnych i ciągu pustego.

DEFINICJA. Niech i będą alfabetami. Podstawieniem nazywamy homomorfizm

Odwzorowanie jako homomorfizm monoidu w monoid spełnia dla dowolnych równość

Twierdzenie.

Niech oznacza dowolny zbiór, a dowolny monoid.

(1) Każde odwzorowanie

daje się jednoznacznie rozszerzyć do homomorfizmu

(2) Homomorfizm jest epimorfizmem wtedy i tylko wtedy, gdy jest zbiorem generatorów

Wniosek.

Każdy monoid jest homomorficznym obrazem wolnego monoidu utworzonego nad dowolnym zbiorem generatorów

Udowodnione powyżej twierdzenie oraz sformułowany wniosek prawdziwy jest również dla półgrup.

Powyższe rezultaty określają rolę wolnych monoidów (półgrup) w klasie wszystkich monoidów (półgrup).
Twierdzenie.

Monoid jest wolny wtedy i tylko wtedy, gdy każdy element ma jednoznaczny rozkład na elementy

zbioru

Powyższe twierdzenie posiada swój odpowiednik dla wolnych półgrup.

Twierdzenie.

Półgrupa jest wolna wtedy i tylko wtedy, gdy każdy element ma jednoznaczny rozkład na elementy zbioru

Wniosek.

Baza wolnego monoidu (półgrupy) jest minimalym zbiorem generatorów.

Przykład.

(1) Półgrupa jest wolna. Każdy jej element można jednoznacznie zapisać jako sumę jedynek -

(2) Dla półgrupa nie jest półgrupą wolną.

Nie ma jednoznaczności rozkładu na elementy z .

Na przykład .
Gramatyka jako model obliczeń. Hierarchia Chomsky'ego

➢ Teoria języków formalnych i automatów tworzy i bada pewne modele obliczeń, można
popularnie powiedzieć modele komputera, zwane automatami lub gramatykami.

➢ Jednym z głównych i ogólnych problemów wokół którego skupione są badania tej teorii jest
problem możliwości i ograniczeń obliczeniowych.

➢ Początki tych rozważań sięgają lat trzydziestych ubiegłego stulecia i wiążą się z pracami
K.Goedla i późniejszymi A.Turinga i A.Churcha.

➢ Równolegle do teorii automatów problematyka ta jest intensywnie badana w ramach teorii

obliczalności i teorii złożoności.
 ➢ Na początek wprowadzimy pierwszy z tych modeli, mianowicie gramatykę.

➢ Określimy także sposób wyprowadzenia (generowania) słowa zgodnie z regułami gramatycznymi

i zdefiniujemy język opisywany przez gramatykę.

➢ Przedstawimy również podstawowe typy gramatyk wprowadzone do lingwistyki teoretycznej i

później do teorii języków formalnych przez Noama Chomsky'ego, twórcę pojęcia gramatyki
transformacyjno-generatywnej, co miało miejsce w roku 1957.

DEFINICJA.

Przez gramatykę rozumie się systematyczny opis wybranego języka naturalnego, który obejmuje:

✓ jego składnię (syntaktykę),

✓ znaczenie (semantykę)
✓ fonologię, czyli dźwiękowy system języka.

o Reguły składni określają regularności rządzące kombinacjami słów.

o Semantyka bada znaczenie słów i zdań.
o Fonologia wyróżnia dźwięki i ich dopuszczalne zestawienia w opisywanym języku.
➢ Teoria języków formalnych bada wyłącznie syntaktyczne własności języków.

➢ Język rozumiany jest abstrakcyjnie, jako zbiór skończonych napisów.

➢ Zatem opierając się na wiadomościach z wykładu możemy powiedzieć, że język (formalny) to

dowolny podzbiór wolnego monoidu .

➢ Baza tego wolnego monoidu, czyli zbiór to alfabet.

➢ Sam wolny monoid możemy interpretować, jako zbiór wszystkich możliwych napisów
utworzonych w tym alfabecie.
➢ Na ogół język jest właściwym podzbiorem , czyli składa się z pewnych tylko
("poprawnych") napisów.
➢ Wyróżniając język zazwyczaj wprowadzamy pewne kryteria, które muszą spełniać napisy z
tego języka. Dlatego o elementach języka mówimy, że spełniają te kryteria lub że są
syntaktycznie poprawne.

➢ Teoria języków formalnych tworzy pewne modele obliczeń lub inaczej systemy opisu języków
zwane gramatykami i automatami.
➢ Od tych systemów żąda się, aby spełniały warunki efektywności analitycznej i efektywności
syntetycznej.

➢ Efektywność analityczna oznacza, że system opisu prowadzi do algorytmu, który w skończonej

liczbie kroków rozstrzyga, czy dowolne słowo należy, czy też nie należy do tego języka.

➢ Efektywność syntetyczna daje w rezultacie algorytm, który umożliwia wygenerowanie wszystkich

słów danego języka.
➢ Gramatyka to system, którego działanie opiera się na procesie sekwencyjnego przepisywania,
czyli modyfikowania pewnych napisów (słów).

➢ Przepisywanie to realizowane jest poprzez reguły przyjęte w danym systemie jako dopuszczalne.

➢ Idea ta związana jest z nazwiskami takich logików jak Axel Thue czy Emil Post.

➢ W roku 1957 Noam Chomsky, lingwista amerykański, stworzył pewien matematyczny formalizm
opisu języków naturalnych zwany gramatykami generacyjnymi.

➢ Gramatyki te opisują wybrane, najbardziej istotne cechy syntaktyczne języków, w szczególności

ich strukturalne regularności.
➢ Idee Chomsky'ego bardzo szybko przeniknęły do innych dziedzin nauki.

➢ Stworzona teoria znalazła istotne zastosowanie w badaniach nad językami programowania.

➢ Z powodzeniem gramatyki Chomsky'ego służą również do budowania modeli procesów

biologicznych, czy też procesów badanych przez nauki o społeczeństwie.

➢ Teoria gramatyk rozwinęła się w wielu kierunkach, służąc jako formalny opis sekwencyjnych
zmian różnorakich obiektów, takich jak, termy, grafy, obrazy, czy fraktale.