‫اسرار ریاضیات‬

‫مؤلف‪ :‬میالد اسکندردوست‬

 ‫اسکندردوست‪ ،‬میالد‪-‬ ۵۶۳۱ ،‬‬ ‫‪:‬‬ ‫سرشناسه‬
‫اسرار ریاضیات ‪/‬مؤلف میالد اسکندردوست ‪.‬‬ ‫‪:‬‬ ‫عنوان و نام پديدآور‬
‫تهران‪ :‬آرنا‪.‬۵۶۳۱ ،‬‬ ‫‪:‬‬ ‫مشخصات نشر‬
‫‪ ۵۱۱‬ص‬‪.‬‬ ‫‪:‬‬ ‫مشخصات ظاهری‬
‫‪۳۱9-066-۶50-۱07-۱‬‬ ‫‪:‬‬ ‫شابک‬
‫فیپا‬ ‫‪:‬‬ ‫وضعیت فهرست نویسی‬
‫ریاضیات ‪ --‬مطالب گونهگون‬ ‫‪:‬‬ ‫موضوع‬
‫‪Mathematics -- Miscellanea‬‬ ‫‪:‬‬ ‫موضوع‬
‫ریاضیات‬ ‫‪:‬‬ ‫موضوع‬
‫‪Mathematics‬‬ ‫‪:‬‬ ‫موضوع‬
‫‪۵۶۳۱‬‬
‫‬‬ ‫الف ‪۱‬‬
‫الف‪‬ ۱‬‬
‫‬ ‪‬ /۳۳QA‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ردهبندی کنگره‬
‫‬‪۱۵6/7‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ردهبندی دیویی‬
‫‪۱۱6۶۵۱6‬‬
‫‬‬ ‫‪:‬‬ ‫شماره کتابشناسی ملی‬

‫‪ :‬اسرار ریاضیات‬ ‫عنوان‬

‫‪ :‬میالد اسکندردوست‬ ‫مؤلف‬
‫‪ :‬آرنا‬ ‫ناشر‬
‫‪ :‬اول ‪7931‬‬ ‫چاپ‬
‫قیمت‪ 00111 :‬تومان‬ ‫‪ 0111 :‬نسخه‬ ‫شمارگان‬
‫‪809-611-656-060-0 :‬‬ ‫شابک‬

‫‪www.a r n a p u b.com‬‬
‫ارتباط با نویسنده‪:‬‬

‫‪Milad.eskandardoust@gmail.com‬‬
 ‫فهرست مطالب‬

‫پیش گفتار نویسنده ‪9 ............................................................................................................................................................‬‬

‫فصل اول‬
‫اعداد شگفت انگیز ‪11 ..........................................................................................................................................................‬‬
‫فصل دوم‬
‫بینهایت و ماورای بینهایت ‪52 .............................................................................................................................................‬‬
‫فصل سوم‬
‫توپولوژی و موجودات هندسی غیرشهودی ‪73 ...................................................................................................................‬‬
‫فصل چهارم‬
‫حسابان و معادالت فیزیک ‪52 .............................................................................................................................................‬‬
‫فصل پنجم‬
‫عدد پی(‪)‬؛مشهورترین عدد در ریاضیات ‪27 .....................................................................................................................‬‬
‫فصل ششم‬
‫فلسفه و سرشت ریاضیات ‪29 ..............................................................................................................................................‬‬
‫فصل هفتم‬
‫قضیه گودل ؛قلمروی ماورای توانایی بشری ‪31 ................................................................................................................‬‬
‫فصل هشتم‬
‫قوانین شانس ‪33 ...................................................................................................................................................................‬‬
‫فصل نهم‬
‫مشهورترین مسائل حل شده ریاضیات‪52 ..........................................................................................................................‬‬
 ‫فصل دهم‬
‫مشهورترین مسائل حل نشده ریاضیات ‪91 ........................................................................................................................‬‬
‫فصل یازدهم‬
‫نسبت طالیی؛نسبت طبیعت ‪93 ..........................................................................................................................................‬‬
‫فصل دوازدهم‬
‫نظریه اشوب و نظم نهان ‪107 .............................................................................................................................................‬‬
‫فصل سیزدهم‬
‫نظریه بازی ها ‪103 ...............................................................................................................................................................‬‬
‫فصل چهاردهم‬
‫هندسه فراکتالی‪117 .............................................................................................................................................................‬‬
‫فصل پانزدهم‬
‫هندسه های اشنا و غریب ‪151 ............................................................................................................................................‬‬
‫پیوست الف ‪172 ....................................................................................................................................................................‬‬
‫پیوست ب‪ :‬ریاضی دانان بزرگ ‪157 ...................................................................................................................................‬‬
‫پیوست ج‪ :‬گاه شمار مهمترین وقایع تاریخ ریاضیات ‪169 .................................................................................................‬‬
‫منابع ‪137 ...............................................................................................................................................................................‬‬
 ‫پیش گفتار نویسنده‬

‫ریاضیات اسرارآمیزترین و بزرگ ترین دستاورد تاریخ علم بشر میباشدد‪ .‬در ایدن‬
‫کتاب با قلمروهای حیرت انگیز ریاضدیات آشدنا مدیشدوید از اندوا هندسد هدای‬
‫شگفتانگیز گرفت تا نسبت طالیی طبیعت موجودات ریاضی ماورای بینهایت جهان‬
‫اسرارآمیز اعداد موجودات ریاضی برخالی و دیگدر عاایدب ریاضدیات‪ .‬همچندین در‬
‫سرتاسر این کتاب با موضوعات راز آمیزی مواج خواهید شد مانند معندا و سرشدت‬
‫ریاضیات و ارتباط اسرارآمیز جهان انتزاعی ریاضیات با دنیای واقعی فیزیکی‪.‬‬
 ‫فصل اول‬

‫اعداد شگفتانگیز‬
‫صفر‬‬
‫اعداد منفی‬‬

‫عدد گنگ‬‬
‫اعداد اول و اعداد مرکب‬‬
‫نظریه همنهشتی‬‬
‫قضیه کوچک فرما‬‬
‫قضیه ویلسن‬‬
‫اعداد تام‬‬
‫اعداد متحابه‬‬
‫اعداد متعالی‬‬
‫عدد موهومی و اعداد مختلط‬‬
‫اعداد‪ ،‬مشهورترین و نخستین موجودات ریاضیات میباشند‪ .‬میتوان گفت که انسانها حتیی‬
‫در آغازین دوران حضور خود دارای درکی از عدد بیود انید‪ .‬در دنییای ریاضیی‪ ،‬عیدد موجیودی‬
‫بنیادی میباشد‪ .‬دنیای اعداد فقط شامل اعداد آشینا و عیادی ماننید اعیداد حیحی و اعشیاری‬
‫نمی باشد‪ .‬در قلمرو اسرارآمیز ریاضیات‪ ،‬اعداد ناشناختهای نظییر اعیداد مخیتلط‪ ،‬اعیداد گنی‪،،‬‬
‫اعداد متعالی و اعداد موهومی نیز وجود دارند‪ .‬سرزمین اعداد شامل مجموعههای اعداد طبیعیی‪،‬‬
‫حسابی‪ ،‬ححی ‪ ،‬اعشاری‪ ،‬گن‪ ،،‬حقیقیی‪ ،‬موهیومی و مخیتلط مییباشیند‪ .‬رابطیه بیین اعیداد و‬
‫ویژگی های آنان قلمروی زیبا و حیرتانگیزی در ریاضیات را تشکیل میدهند‪ .‬اعیداد طبیعیی و‬
‫قواعد حساب مربوط به آنها در زمر قدیمیترین و بنیادیترین دستاوردها در فرایند تفکر بشیر‬
‫می باشد درواقع تاریخ اعداد شمارشی به دوران ماقبل تاریخ میرسد‪ .‬اعداد شمارشیی (طبیعیی)‬
‫مجموعهای نامتناهی از اعدادی نظیر ‪ 6 ،0،0‬و‪ ...‬را شامل میشوند که بیه شیکل{‪0‬و‪0‬و‪6‬و‪4‬و‪}...‬‬
‫بیان میشود و با نماد ‪ N‬نمایش داد میشوند‪ .‬بعد از کشف عدد حفر‪ ،‬به مجموعه کاملتیری از‬
‫اعداد بنام اعداد حسابی میرسیم که مانند مجموعه تمام اعداد طبیعی یک مجموعیه نامتنیاهی‬
‫میباشد‪ .‬با ابداع اعداد منفی‪ ،‬مجموعه بزرگتری بنام اعداد ححی به وجود آمد کیه بیا نمیاد ‪Z‬‬

‫نشان داد میشوند‪ .‬عدد گویا (کسری)‪ ،‬عددی است که از تقسیم دو عدد ححی (بیهجیز حیفر‬
‫در مخرج) به دست آمد باشد‪ .‬مجموعه تمامی اعداد گویا نامتناهی میباشد و این مجموعیه بیا‬
‫نماد ‪ Q‬نمایش داد میشود‪ .‬مجموعه اعداد حقیقی (‪ )R‬مجموعیهای کامیلتیر از جهیان اعیداد‬
‫است که از تمامی اعداد گویا و اعداد گنی‪ ،‬تشیکیلشید اسیت و شیامل تعیداد بیشیمار عیدد‬
‫شگفتانگیز میشود‪ .‬نخستین احول و بنیانهای یک نظریه واقعی دربار ی اعداد به فیثیاغور‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪15‬‬

‫و شاگردان او نسبت داد میشود‪ .‬فیثاغورسیان معتقد بودند که اعداد‪ ،‬کلید اسیرار جهیان را در‬
‫خود دارند آنها عقید داشتند که ((همهچیز عدد)) است‪( .‬منظور آنهیا از عیدد‪ ،‬عیدد حیحی‬
‫مثبت بود یا همان اعداد طبیعی) به نظر آنان‪ ،‬برای ادراک منطقی جهان‪ ،‬بررسیی ویژگییهیای‬
‫اعداد‪ ،‬کافی بود‪ .‬دیدگا فیثاغورسی تحت تأثیر فلسفه بود تا ریاضیات‪ ،‬آنها عادت داشیتند هیر‬
‫عدد را به اعتقاد یا دیدگاهی غیر ریاضیاتی نسبت دهند‪ .‬درواقع بیرای آنهیا اعیداد نشیانههیای‬
‫رازامیزی از چیزهای دیگری بودند‪ .‬آنها دیدگاهی افراطی در مورد عیدد داشیتند زییرا آنهیا را‬
‫رازآمیز و دارای معنا و نشانههای خاحی می دانستند؛ بنابراین آنها به هر چیز مادی ییا معنیوی‬
‫عددی را نسبت می دادند‪ .‬بهعنوانمثال از دید آنها‪ 0،‬نمایند دلییل و برهیان بیود‪ ،‬زییرا دلییل‬
‫میتواند فقط یک مجموعهی از حقایق سازگار ایجاد کند؛‪ 0‬به مرد و ‪ 6‬بیه زن نسیبت داد شید‬
‫بود‪ .‬امروز چنین تصوراتی دربار اعداد یعنی در نظر گرفتن آنها بهحورت الگوهای ((چیزهیا))‬
‫بیمعنی به نظر میرسد زیرا اعداد موجودات فوقالعاد انتزاعی به نظر میرسند که نسبت دادن‬
‫خواص یا اعتقاداتی به آنها اهمیتی ندارد‪ .‬متفکران یونان باستان تیا انیداز ی زییادی مجیبوب‬
‫فلسفه بودند و آنها بودند که ریاضیات را بهعنوان نظامی فکیری و احییل پاییهگیباری کردنید‪.‬‬
‫و مریدانش‪ ،‬ریاضیات را وسیلهای برای رسیدن به هدف احیلی خیود‪ ،‬یعنیی فلسیفه‪،‬‬ ‫فیثاغور‬
‫می دانستند؛ اما با تأسیس مکتب اسکندریه‪ ،‬ریاضیات به خودی خود موردتوجه قیرار مییگییرد‪.‬‬
‫در اسکندریه بود که علم اعداد‪ ،‬بدون در نظر گرفتن دییدگا هیای فیثاغورسیی‪ ،‬در نظیر گرفتیه‬
‫مییشید‪ .‬مرکیز علمیی اسیکندریه‪ ،‬موسیوم بیه میوز ی اسیکندرانی (‪،)Alexandrian museum‬‬
‫متفکران آن دوران را دورهم جمع میکرد است‪ .‬از مییان افیراد برجسیتهای کیه بیا ایین مرکیز‬
‫(‪ 651‬پیش از میالد)‪ ،‬مؤسس ((مکتب ریاضییات)) جایگیا خاحیی‬ ‫همکاری میکردند؛ اقلید‬
‫در تاریخ ریاضیات دارد‪ .‬او مؤلف کتاب احول‪ ،‬قدیمیترین رساله یونانی دربار ی ریاضیات بیود‬
‫است‪ .‬کتاب احول مجموعهای است از بسیاری از دستاوردهای ریاضی موجود دران زمان کیه در‬
‫چنیان بیا هندسیه‬ ‫سیزد قسمت یا مقاله اماد شد بود‪ ،‬نکته جالب این است که نیام اقلیید‬
‫مترادف است که گاهی فراموش میشود که سه مقاله هفتم‪ ،‬هشتم ونهیم از کتیاب او بیه نظرییه‬
‫اعداد اختصاص دارد‪ .‬در طول تاریخ ریاضیات‪ ،‬ریاضیدانان‪ ،‬اعیداد جدییدتر و ناشیناختهتیری را‬
‫ابداع کرد اند و این امر باعث وسیعتر شدن جهان اعداد شد‪ .‬میتوان سیر تاریخی و ابداعی انواع‬
 ‫‪12 ‬‬ ‫فصل اول‪ :‬اعداد شگفت انگیز‬

‫مجموعههای اعداد را به شکل زیر نشان داد‪:‬‬

‫اعییداد طبیعییی (شمارشییی)‪ ‬اعییداد حسییابی‪‬اعییداد حییحی ‪‬اعییداد کسییری‪‬اعییداد‬

‫گن‪،‬اعداد حقیقی ‪‬اعداد موهومی ‪‬اعداد مختلط‬

‫ریاضیات مدرن نشان داد که اعداد و موجودات ریاضی‪ ،‬انتزاعیتر از آن چیزی میباشند کیه‬
‫تصور میشد؛ یعنی هیچیک از انواع اعداد در دنیای واقعی وجود ندارند‪ .‬ما میتوانیم به دو عیدد‬
‫چیزی اشار کنیم و آن را ببینیم ولی هیچگا خود عدد‪ ،‬مثالً عیدد ‪ 01‬را نخیواهیم دیید‪ .‬اعیداد‬
‫تجریدهایی محض هسیتند و نسیبت دادن آنهیا بیه هیر وجیودی در دنییای واقعیی‪ ،‬برداشیت‬
‫شخصیای بیش نیست؛ اما بااینحال بازهم اعدادی وجود دارند که حتی نمیتیوان ماننید عیدد‬
‫‪ 01‬به تعدادی از موجودات فیزیکی با آن اشار کرد‪ ،‬در انداز گیریهیایی در میثالً وزن اجسیام‪،‬‬
‫میتوان کاربرد مفهوم عدد گویا و کسری را دید ولی اعدادی وجیود دارنید ماننید اعیداد مرمیوز‬
‫موهومی که حتی این کار را نیز نمیتوان کرد بنابراین‪ ،‬دنیای اعداد فقط شیامل اعیداد شیهودی‬
‫نمی باشند بلکه اعدادی وجود دارند که بسیار منحصربهفیرد و دارای جایگیا وییژ ای در جهیان‬
‫شگفتانگیز اعداد هستند و نیز اعدادی که فراتر از شهود بشری میباشند کیه در ادامیه بیا ایین‬
‫موجودات اسرارآمیز ریاضیات آشنا میشوید‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪16‬‬

‫صفر‬

‫هیچ و نیستی در جهان اعداد همان حیفر اسیت و البتیه‪ ،‬حیفر ییک عیدد هسیت‪ .‬موضیوع‬
‫اعجابانگیز این است که هیچی واقعی نیز در سرزمین اعداد دارای عدد مختص به خودش است‬
‫یعنی عدد حفر و حتی میتوان با آن به محاسبه پرداخت بهعنوانمثال‪ ،‬حاحل تقسیم عدد حفر‬
‫بر هر عددی‪ ،‬جواب حفر را میدهد یعنی هر عددی که در حفر ضرب شود‪ ،‬هیچ مقیداری از آن‬
‫باقی نمیماند‪ .‬عدد حفر باعث ایجاد مجموعه تمام اعیداد حسیابی شید یعنیی مجموعیه اعیداد‬
‫طبیعی به همرا خود حفر‪ .‬عدد حفر نخستین عدد از مجموعه اعداد حسابی است ولی آخیرین‬
‫عددی بود که کشف گردید‪ .‬ابداع نماد حفر چندین سد پیش از کشف مفهیوم آن انجیام شید‪.‬‬
‫عدد حفر را هندیها کشف کردند و بعد از اعداد دیگر کشف شید؛ بنیابراین عیدد حیفر اختیراع‬
‫بزرگ هندی ها است که قبل از آن ها احالً شناخته شد نبود‪ .‬هندی هیا حیفر را بیه عیدد نشیان‬
‫دادند و تعداد اعداد شناختهشد به ‪ 01‬تا رسید‪ .‬در میان اعداد‪ ،‬حفر منحصربهفرد است زیرا نیه‬
‫مثبت است و نه منفی‪ .‬همچنین یک مجموعهی حفر نیز وجود دارد و این مجموعهای است کیه‬
‫هیچچیزی درون خودش ندارد‪ .‬حفر تنها عددی است که به هر عددی قابلتقسییم اسیت و نییز‬
‫تنها عددی است که هیچ عدد دیگری را نمیتیوان بیران تقسییم کیرد و چنیین خواحیی باعیث‬
‫میشود که حفر موجودی ریاضی شگفتانگیزی باشد‪.‬‬

‫اعداد منفی‬

‫جهان اعداد شمارشی برای حل تمامی مسائل ریاضیی کیافی نبودنید بیهعنیوانمثیال پاسیخ‬
‫معادلهای نظیر معادلهی ‪ ،x70=0‬عدد ‪( 5-‬منفی پنج) است‪ .‬اینیک عدد غریب و شیگفتانگییز‬
‫م ییباشیید و اکثییر ریاضیییدانییان در قییرون ‪ 00‬و ‪ 06‬تمییایلی بییه پییبیرش آن نداشییتند‪ .‬جییروم‬
‫کاردان(‪ )0510-0506‬نیز گرچه اعداد منفی را بهعنوان پاسخ معادالت به کیاربرد ولیی آنهیا را‬
‫غیرممکن میدانست‪ .‬بلز پاسکال گفته بود‪(( :‬من کسانی را میشناسم که نمیتوانند بفهمنید بیا‬
‫برداشتن چهار از حفر‪ ،‬حفر باقی میماند‪ .)).‬اعداد منفی غریبههایی در سرزمین ریاضیات بودند‪.‬‬
‫تصور کنید که پنج سیب دارید و تمام این سیبها را کم کنید‪ ،‬اکنون هیچ سیبی بیاقی نمانید‬
‫است‪ .‬چه چیزی پایینتر از حفر وجود دارد درحالیکه حفر یعنی هیچچیز‪ ،‬امیا در اینجیا اعیداد‬
 ‫‪13 ‬‬ ‫فصل اول‪ :‬اعداد شگفت انگیز‬

‫منفی یعنی موجوداتی کمتر از حفر نیز حضور خود را اعالم میکنند! یعنی وقتی چییزی وجیود‬
‫ندارد بازهم چیزی ورای هیچ (حفر) میتواند وجیود داشیته باشید!! شیاید در دنییای ریاضییات‬
‫بهعنوانمثال عدد منفی دو(‪ )-0‬چندان عجیب به نظر نرسد اما وقتی سعی کنیید هماننیدی در‬
‫واقعیت و جهان فیزیکی برای آن تصور کنید با اعجاب غیر قابلدرکی مواجه میشوید‪ .‬در مثیال‬
‫سیب اگر شما از پنج سیب‪ ،‬هفت سیب را کم کنید! آنگا منفی دو سیب بیاقی مییمانید یعنیی‬
‫دوتا کمتر از هیچی!!! همچنین وقتی از مقداری مشخص‪ ،‬مقداری را کم میکنیم به طبع چیزی‬
‫میماند و اگر همه آن مقدار اولیه را برداریم چیزی نمیماند یعنی حفر و اینییک تفاضیل سیاد‬
‫بین دو مقدار مثبت است مثل‪ (76) – (76)=1‬ولی اعداد منفی کامالً متفیاوتانید در ایین مثیال‬
‫خواهیم داشت ‪ .(76) – (-6)=00‬درواقیع عیدد منفیی‪ ،‬در ایین تفاضیل‪ ،‬مقیدار اولییه را اضیافه‬
‫میکند! بنابراین پاسکال اشتبا میکرد زیرا با برداشتن چهار از حفر‪ ،‬چهار مقدار کمتیر از حیفر‬
‫باقی میماند یعنی ‪ .1-4=-4‬اعداد منفی عجیب‪ ،‬اما همان استحکام و اعتبار اعداد شمارشیی را‬
‫در ریاضی دارا میباشند ولی درک و تصور انسیانی را هرآنگیا کیه تصویرسیازی فیزیکیی انجیام‬
‫میدهد‪ ،‬به چالش میکشد و غیرقابل درک میباشند‪.‬‬

‫عدد گنگ‬

‫مسئلهای مصریها و بابلیها را متحیر کرد بود و آن مربوط به مثلثهیای قیائمالزاوییه بیود‪.‬‬
‫یکی از پیروان فیثاغورث بنام هیپاسیس تصمیم گرفته بود که طول وتر یک مثلث قائم الزاوییه را‬
‫که طول دو ضلعش یک واحد است را محاسبه کند‪ .‬در تیالش بیرای چنیین محاسیبه ای جهیان‬
‫ریاضیات با موجود جدیدی بسیار اسرارآمیزی مواجیه شید‪ .‬طبیق قضییه فیثیاغورث‪ ،‬طیول وتیر‬
‫عددی بود که توان دو ان برابر با عدد ‪ 0‬می شد‪ .‬ریاضیدانان آن دوران فکر می کردند کیه جیواب‬
‫این مسئله عدد شناخته شد کسری می شود اما وقتی شاگرد فیثاغورث سعی کرد به ایین شیکل‬
‫جواب را به دست آورد‪ ،‬ناموفق شد‪ .‬درواقع پاسخ ‪ 0‬می باشد‪ .‬درواقیع مقیدار جیواب ‪0‬همیان‬
‫چیزی بود که بابلی ها به آن رسید بودند ولی آن ها به سرشت این عیدد‪ ،‬پیی نبیرد بودنید امیا‬
‫ریاضیدان موردنظر به این عدد ناشناخته پی برد بود که آن یک عدد گنی‪ ،‬بیود اسیت‪ .‬عیدد‬
‫گن‪ ،‬موجود ریاضی خاحی میباشد که درواقع یک عدد حقیقی است کیه گوییا نیسیت‪ .‬اعیداد‬
‫گن‪ ،‬مجموعه ای نامتناهی را میسازند‪ .‬عدد گن‪ ،‬موجیودی شیگفتانگییز اسیت زییرا عیددی‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪15‬‬

‫اعشاری با تعداد ارقام بیپایان است مانند ‪ .0‬این عدد گنی‪ ،،‬جیز مشیهورترین اعیداد گنی‪،‬‬
‫تاریخ میباشد که همانطور که اشار شد کشف ان به یونانیان باستان نسبت داد میشیود ایین‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫عدد منحصربه فرد‪ ،‬قطر مربعی در رابطه مشهور فیثاغورث می باشد یعنیی در معادلیه ‪a +b =c‬‬

‫که مربع وتر برابر با مجموع دو مربع دو ضلع دیگر است اگر‬

‫اضالع را به واحد (یک) در نظر بگیریم حاحل مقدار ‪ c‬میشود‪. 0:‬‬

‫عدد گن‪ ،‬بهطورکلی دستنیافتنی میباشد زیرا تعداد ارقام اعشار آن بیپایان میباشد؛ مثالً‬
‫در مورد ‪0‬داریم‪.0.404006560… :‬‬

‫تعدادی از مشهورترین اعداد ریاضیات عددی گن‪ ،‬میباشند ماننید عیدد ‪ ،‬عیدد نپیر(‪ )e‬و‬
‫عدد ‪(‬نسبت طالئی)‪.‬‬

‫اعداد اول و اعداد مرکب‬

‫اعداد اول از مهمترین و قدرتمندترین اعداد در جهان ریاضیات میباشند؛ اما عدد اول به چه‬
‫اعدادی گفته میشود؟‬

‫عدد اول‪ :‬عدد ححی ‪ p>0‬عدد اول نامید میشود اگر تنها مقسوم علیههای مثبت ان ‪0,p‬‬
‫باشند‪ .‬به هر عدد ححی بزرگتر از ‪ 0‬ای که اول نباشد‪ ،‬عیدد مرکیب میگوینید‪ .‬ریاضییات کیه‬
‫(‪ 511-568‬پیش از میالد) آغاز شد و بخش عمد ی محتیوای احیول‬ ‫بهعنوان علم با فیثاغور‬
‫و مکتب اوست‪ .‬فیثاغورسیان این افتخار رادارند که برای نخسیتین بیار‬ ‫از آن فیثاغور‬ ‫اقلید‬
‫عددها را به فرد و زوج‪ ،‬اول و مرکب طبقهبندی کرد اند‪.‬‬
 ‫‪19 ‬‬ ‫فصل اول‪ :‬اعداد شگفت انگیز‬

‫بهعنوانمثال‪ ،‬در میان د عدد ححی مثبت نخسیتین‪ ،‬تنهیا ‪ 0،6،5‬و ‪ 0‬عیددهای اولانید و‬
‫بقیه یعنی ‪ 4،6،9،8‬و ‪ 01‬اعدادی مرکباند‪ .‬عدد ‪ 0‬عدد خاحی اسیت زییرا تنهیا عیدد اول زوج‬
‫است و نیز عدد ححی ‪ ،0‬چون نه اول است و نه مرکب‪ ،‬نقیش خاحیی دارد‪ .‬قضییه ‪ 04‬از مقالیه‬
‫حاوی حکمی است که بعدها به قضیه بنیادی حساب معروف شد و میگویید‬ ‫نهم احول اقلید‬
‫که هر عدد ححی بزرگتر از ‪ 0‬را حرفنظر از ترتیب عاملها‪ ،‬میتوان به یک و تنها ییک روش‬
‫بهحورت حاحلضربی از عددهای اول نشان داد‪ .‬حورت قضیه طبق متن احلی عبیارت اسیت از‪:‬‬
‫((اگر عددی‪ ،‬کوچکترین عددی باشد که چند عدد اول ان را میشمارند‪ ،‬هیچ عدد اول دیگری‬
‫جز همانها آن را نمیشمارد‪ )).‬چون هر عددی یا اول است ییا بنیا بیر قضییه بنییادی حسیاب‪،‬‬
‫تجزیهپبیر به عاملهای اول یکتا است (و بیش از ایین هیم قابیلتجزییه نیسیت)‪ ،‬عیددهای اول‬
‫شگفتانگیز نقش اجزای تشکیلدهند ای را بازی میکننید کیه از آنهیا مییتیوان همیه اعیداد‬
‫ححی را ساخت‪ ،‬درواقع اعداد اول بلوکهای ساختمانی برای ساخت اعداد ححی میباشیند‪ .‬در‬
‫نظریه اعداد اول‪ ،‬حکمهای اثبات نشد ی قابلتوجه زیادی وجود دارد‪ .‬مسئلههیای حیلنشید ی‬
‫مربوط به عددهای اول جزو سختترین و مشهورترین مسائل حلنشد در تاریخ ریاضیات است‪.‬‬

‫قضیه بنیادی حساب‪ :‬هر عدد ححی مثبت ‪ n>0‬را میتوان بهحورت حاحلضرب چند عدد‬
‫اول بیان کرد؛ این تجزیه‪ ،‬حرفنظر از ترتیب نوشته شدن عاملها‪ ،‬یکتا اسیت‪ .‬مییتیوان قضییه‬
‫بنیادی حساب را بهحورت زیر نوشت‪:‬‬

‫‪n=p0p0…pk‬؛ کیه دران ‪p‬هیا‪ ،‬اعیداد اول مییباشیند‪ .‬بیهعنیوانمثیال‪ ،‬عیدد ‪ 8‬را مییتیوان‬
‫بهحورت‪8=6*6 ،‬نوشت و یا ‪ .4=0*0, 6=0*6‬درواقع مثالً عدد ‪ 6‬از ضرب اعدا د اول ‪ 0‬و ‪ ،6‬بیه‬
‫وجود میاید و اینجاست که میتوان بنیادی بودن اعداد خارقالعاد اول را درک کرد‪.‬‬

‫البته ممکن است برخی از عددهای اول موجود در تجزیه یک عدد حیحی ‪ ،‬تکیراری باشیند‪،‬‬
‫مثالً ‪.661=0*0*0*6*6*5‬‬

‫پس عدد ححی مثبت ‪ n>0‬را میتوان به روشی یکتا بهحورت زیر بیان کرد‪:‬‬

‫‪n=p0kp0n…prm‬‬

‫بییهعنییوانمثییال‪ ،‬عییدد ‪ 661‬را م ییتییوان بییهحییورت حاحییلضییرب چنیید عییدد اول بی یان‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪50‬‬

‫کرد؛‪661=06*60*5‬‬

‫بهعنوان مثالی دیگر برای عدد ‪ 4005‬داریم‪66*50*0:‬‬

‫اما تعداد اعداد اول چه میزان است؟ بنابرنتیجه اقلید ‪ ،‬بینهایت عدد اول وجود دارد‪.‬‬

‫نظریه اعداد اول شامل تعداد وسیعی از زیباترین فرمولهای ریاضیات میشود که در زییر بیا‬
‫تعدادی از آنها آشنا میشوید‪.‬‬

‫نظریه همنهشتی‬

‫(‪ )0000-0955‬مشهور به شاهزاد ریاضیات‪ ،‬در سیال ‪ 0910‬رسیاله‬ ‫کارل فریدریش گاو‬
‫عظیم بنام رسالهای در باب حساب را به جهان ریاضیی ارائیه کیرد‪ .‬در ایین اثیر بیزرگ‪ ،‬گیاو ‪،‬‬
‫مفهومی قدرتمند و مهم بنام نظریه همنهشتی را ابداع کرد که بهحورت زیر تعریف میشود‪:‬‬

‫‪ n‬عددی ححی مثبت است‪ .‬دو عدد ححی ‪ a,b‬را همنهشت بیه پیمانیه ‪ n‬میگیوییم اگیر ‪n‬‬

‫تفاضل ‪ a-b‬را بشمارد بهعبارتدیگر‪( ab :‬به پیمانه ‪ .)n‬درواقع طبق این تعریف‪ ،‬باید تفاضل ‪a,‬‬
‫‪ b‬بر ‪ n‬بخشپبیر باشد (باقیماند حفر شود)‪ .‬میتوان این نظریه را بهحورت روبیرو نییز نوشیت‪:‬‬
‫‪an b‬‬

‫بهعنوانمثال‪(046 ،‬به پیمانه ‪ )0‬زیرا ‪ 04-6(6)0‬یا ‪(08‬بیه پیمانیه ‪ )0‬امیا ‪(0451‬بیه‬

‫پیمانه ‪ )0‬نیست زیرا ‪51-04=06‬که بر ‪ 0‬بخشپبیر نیست‪.‬‬

‫قضیه کوچک فرما‬

‫‪-0‬‬
‫اگر ‪ p‬عددی اول و ‪ a‬عددی ححیحی باشد که بر ‪ p‬بخشپبیر نباشد‪ ،‬آنگیا ‪ p‬عیدد‪ap -0‬‬

‫را میشمارد بهعبارتدیگر ‪(ap-00‬به پیمانه ‪)p‬‬

‫قضیه ویلسن‬

‫اگر ‪ k‬عددی اول باشد دران حورت ‪( (k-0)!-0‬به پیمانه ‪)k‬‬

 ‫‪51 ‬‬ ‫فصل اول‪ :‬اعداد شگفت انگیز‬

‫اعداد تام‬

‫عدد تام عدد ححی مثبتی است مانند ‪ n‬که با مجموع مقسومعلیههای واقعی خیود (یعنیی‪،‬‬
‫مقسومعلیههای مثبت ‪ n‬غیر از خود ‪ )n‬برابر باشد‪.‬‬

‫بهعنوانمثال‪ :‬مقسومعلیههای واقعی ‪ 6‬اعیداد ‪ 0‬و‪ 0‬و‪ 6‬مییباشیند و ‪ 6=67070‬و بنیابراین ‪6‬‬
‫عییددی تییام اسییت‪ .‬یییا مقسییوم علیییه هییای واقعییی ‪ 09‬اعییداد ‪ 0،0،4،0‬و ‪ 04‬میییباشییند و‬
‫‪ 09=0470747070‬و بنابراین ‪ 09‬عددی تام است‪ .‬اعداد تام در سراسر تاریخ همیوار در ارتبیاط‬
‫با حورتهای گوناگون عدد شناسی ظاهرشد اند‪ .‬این اعداد در آثار فیثاغورسییان از دوران کهین‬
‫پدیدار شد اند‪ .‬به تصور آنها خاحیتی که اعداد تام نشان میدهنید نمایشیگر نیوعی تمامییت و‬
‫کمال در علم زیباییشناسی است‪ ،‬که ازآنجا نام ((تام)) بر آنهیا نهیاد شید اسیت‪ .‬بسییاری از‬
‫خرافههای قدیمی و معتقدات باطنی مبتنی بر خواص اعداد ححی ازجمله اعداد تام هسیتند؛ و‬
‫چهبسا‪ ،‬در دنیای کهن‪ ،‬برهان از را توسل به علم اعداد جانشیین تعیابیر علمییتیر پدیید هیای‬
‫طبیعی میشد است‪ .‬چگونه میتوانیم اعداد تام را بیابیم؟ آیا تعیدادی نامتنیاهی از ایین اعیداد‬
‫موجودند؟ اینها سواالتی هستند که هزاران سال است ریاضیدانان مطرح کیرد انید و هنیوز هیم‬
‫بهطور کامل جواب دریافت نکرد اند‪ .‬دو سیؤال اساسیی در میورد اعیداد تیام مطیرح اسیت کیه‬
‫ریاضیدانان نمیتوانند به آنها جواب دهند‪ .‬اول اینکه‪ ،‬مشخص نیست آیا عدد تام فردی وجیود‬
‫دارد یا نه‪ .‬دوم اینکه‪ ،‬مشخص نیست آیا تعداد اعداد تام نامتناهی است یا نه‪ .‬یونانیان فقط چهار‬
‫در حساب خود (‪ 011‬میالدی) به شرح زیر معرفی‬ ‫عدد تام را میشناختند‪ .‬اینها را نیکوماخو‬
‫کرد‪:‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪.0‬‬

‫‪09‬‬ ‫‪.0‬‬

‫‪486‬‬ ‫‪.6‬‬

‫‪9009‬‬ ‫‪.4‬‬

‫عدد تام پنجم که در سد پانزدهم کشف شد برابر است با‪66551666:‬‬

 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪55‬‬

‫عدد تام ششم بعدی که کشف شد‪:‬‬

‫‪9598968156‬‬

‫این شش عدد که اولین تا ششمین عدد تام کشفشد در طیی تیاریخ ریاضییات مییباشیند‬
‫نشان میدهد که اعداد تام نادرند اما هنوز که اشار شد‪ ،‬مشخص نیست که تعداد آنها متناهی‬
‫است یا نامتناهی‪ .‬برای به دست آوردن فرمولی زیبا جهت کشف اعداد تام‪ ،‬فرمول و تعرییف زییر‬
‫به دست آمد است‪ :‬اگر ‪ ،K>0 ،0K-0‬اول باشد‪ ،‬آنگا )‪n=0k-0(0k-0‬عددی تام است و هر عیدد‬
‫تام زوج به این حورت است‪ .‬برای سه عدد نخست تام‪:‬‬

‫اگر ‪00(00-0)= 6،k=0‬‬

‫اگر ‪00(06-0)=09 ،k=6‬‬

‫اگر ‪04(05-0)=486 ،k=5‬‬

‫اعداد متحابه‬

‫اعداد متحابه گونه عجیب دیگری در دنیای اعداد میباشند که بهحورت زیر تعریف میشوند‪:‬‬

‫دو عدد ‪ m,n‬متحابه نامید میشیوند اگیر مجمیوع مقسیوم علییه هیای واقعیی ‪ m‬برابیر ‪ n‬و‬
‫مجموع مقسوم علیه های واقعی ‪ n‬برابر ‪ m‬باشد‪.‬‬

‫بهعنیوانمثیال‪ ،‬ییک زوج متحابیه اعیداد ‪m=001,n=094‬هسیتند‪ .‬اعیداد متحابیه زییادی‬

‫شناختهشد اند‪ ،‬ولی مشخص نیست که تعداد آنها متناهی است یا نه‪.‬‬

‫اعداد متعالی‬

‫یک عدد جبری‪ ،‬یک عدد مختلط است که پاسخ معادلهای به شکل زیر باشد‪:‬‬

‫‪ F(x)=a1 xn+a0 xn-0+…+an-0 x+an‬است که در ان ‪a1‬مخالف بیا حیفر وهمیه ‪ a‬هیا اعیداد‬
‫ححی میباشند‪.‬‬

‫عدد مختلطی که جبری نباشد‪ ،‬عدد متعالی نامید می شود‪ .‬گئورگ کانتور بیا نبیوغ غیایی‬
‫خود‪ ،‬برای اولین بار اثبات کرد که اعداد متعالی وجود دارند‪ .‬کانتور در نظریه مجموعههای خیود‬
 ‫‪57 ‬‬ ‫فصل اول‪ :‬اعداد شگفت انگیز‬

‫اثبات کرد بود که مجموعه اعداد حقیقی بین ‪ 1‬و ‪ 0‬ناشمارای نامتناهی میباشد و نیز مجموعه‬
‫اعداد مختلط نیز نامتناهی ناشمارا است؛ اما مجموعهی اعداد جبری نامتناهی شیمارا مییباشید‬
‫بنابراین نتیجه میشود که باید اعداد مختلط غیر جبری وجود داشته باشند‪.‬‬

‫مشهورترین اعدادمتعالی‪ π ،‬و ‪ e‬میباشند‪ .‬ارمیت‪ ،‬در سال ‪ 0906‬اثبات کرد که عدد ‪ ،e‬پاییه‬
‫لگاریتم طبیعی‪ ،‬عددی متعالی است؛ و لیندمان در سال ‪ 0990‬متعالی بود عدد ‪‬را ثابیت کیرد‪.‬‬
‫نمونههای کمی از اعداد شگفتانگیز متعالی شناختهشد اند چراکه اثبات متعالی بودن یک عیدد‬
‫بسیار دشوار است‪.‬‬

‫عدد موهومی و اعداد مختلط‬

‫اعداد موهومی موجودات بسیار حیرتانگیزی مییباشیند‪ .‬تیالش بیرای حیل مسیائلی ماننید‬
‫مفهوم ‪-0‬یا حل معادله ‪ ،x0= -0‬بشر را با اعداد فوق تصور موهومی آشنا کرد‪ .‬اعیداد موهیومی‬
‫ریاضیدانان را به گسترش جهان اعداد تا آنجا که تمام اعداد حقیقی و موهیومی و بییش از آن را‬
‫نیز در برگیرد‪ ،‬رهنمون کرد‪ .‬بهاینترتیب بود که اعداد مختلط یعنی اعدادی به شیکل ‪ a+bi‬کیه‬
‫‪a,b‬عدد حقیقی و ‪ -0=i‬میباشند‪ ،‬در قرن شانزدهم کشف شدند‪ .‬قسیمت حقیقیی ییک عیدد‬
‫مختلط را با ‪RE‬و قسمت موهومی یک عدد مخیتلط را بیا ‪ IM‬نشیان مییدهنید‪ .‬درواقیع عیدد‬
‫مختلط یک عدد عجیب ترکیبی میباشد‪ .‬هر عدد حقیقی را مییتیوان عیدد مختلطیی در نظیر‬
‫گرفت که بخش موهومی ان حفر است و هر عدد موهومی عدد مختلطی است که بخش حقیقی‬
‫ان حفر است‪ .‬با ترکیب محورهای اعداد حقیقی و اعداد موهومی‪ ،‬راهی برای نشیان دادن اعیداد‬
‫مختلط بر روی آنچه حفحه اعداد مختلط نام دارد مییابیم‪ .‬هر نقطه روی حفحهای کیه ایین دو‬
‫میسازند تنها با یک عدد مختلط متناظر است‪ .‬عدد موهومی از عجییبتیرین ایید هیای تیاریخ‬
‫ریاضیات میباشند که انسان از درک ان عاجز است‪ .‬ولی همانطور کیه تیاریخ ریاضییات نشیان‬
‫میدهند‪ ،‬آنچه مهم است این نیست که چه چیزی طبق عقل سلیم ما منطقی به نظر مییرسید‬
‫یا نه‪ ،‬بلکه اثبات ان دارای اهمیت است‪ ،‬ما نمیتوانیم اعداد جنونآمیز موهومی را درک کنییم و‬
‫آنها را ناممکنترین موجودات ریاضیات مییدانیم ولیی آنهیا موجیودات بنییادی اثبیاتشید و‬
‫اساسی در ریاضیات مدرن میباشند‪ .‬اعداد موهومی و اعداد مختلط باوجود تمامی عجیب بودنی‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪55‬‬

‫که دارند اما در علوم کاربردی کامالً بکار می ایند‪.‬‬

 ‫فصل دوم‬

‫بینهایت و ماورای بینهایت‬

‫بینهایت‬
‫‌‬
‫ماورای‌بینهایت؛اعداد‌ماوراء‌بینهایت‌کانتور‬‬
 ‫بینهایت‬

‫مفهوم بینهایت غیرقابل درک ترین و هولناکترین مفهومی است که نوع بشیر بیا آن مواجیه‬
‫شد است‪ .‬بینهایت اندیشهای است که بهانداز نامش‪ ،‬بینهایت گیجکننید مییباشید‪ .‬اقلیید‬
‫(‪ 611‬سال پیش از میالد) اثبات کرد که آخرین عدد اول وجود ندارد و اعداد اول بییپاییانانید‪.‬‬
‫همچنین بهعنوانمثال مجموعه همه اعداد ححی نیز بیآغاز و بیپایان است؛ اما بینهایت یعنی‬
‫چه؟ آیا روندی است بیپایان یا در ک ما قابلیت دریافت عظمت سری اعداد بسییار غیولآسیا و‬
‫مجموعهای از اعداد که مدام رشد میکنند را ندارد؟ آیا نامتناهی مطلق وجود دارد ییا اینکیه در‬
‫نقطهای‪ ،‬روند چیدمان سری عظیمی از اشیا و اعداد به پایا ن میرسید و ازلیی بیودن (بییآغیاز‬
‫بودن) و بیپایان و بیانتها بودن‪ ،‬حرفاً افقی است دور از قدرت دید میا؟ در سیال ‪ 0960‬گیاو‬
‫ریاضیدان افسانهای‪ ،‬وحشت خود را از بینهایت طی عبارت زیر اظهار داشت‪(( :‬‬

‫من علیه استعمال کمیت بینهایت در ریاضیات‪ ،‬بهحورت عدد خاتمه یافته و معینی اعتراض‬
‫میکنم‪ .‬چنین فرضی در ریاضیات پبیرفتنی نیست‪ .‬بینهایت باید پدید ای برای مقیادیر بیزرگ‬
‫باشد‪ ،‬مفهوم واقعی ان حدی است که برخی مقادیر هموار به آن نزدیک میشیوند درحیالیکیه‬
‫مقادیر دیگر ممکن است بدون محدودیت بزرگ شوند‪)).‬‬

‫اگر ‪ X‬نمایش اعداد حقیقی باشد در این حورت بهتدریج که ‪X‬بزرگ میشیود ‪ 0/X‬کوچیک‬
‫میگردد و هموار میتوانیم برای ‪X‬مقداری چنان معین مییکنییم کیه اخیتالف میابین ‪ 0/X‬و‬
‫حفر بهقدری باشد که قبالً اراد کرد ایم (غیر حفر) و این اخیتالف را مییتیوانیم بیهقیدری کیه‬
‫منظور مااست کوچک اختیار کنیم و اگر ‪X‬بازهم بزرگتیر شیود اخیتالف ‪ 0/X‬بیا حیفر از ایین‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪55‬‬

‫مقدار مشخص هم کمتر میشود و بنابراین میگوییم که حد ‪ 0/X‬وقتیکه ‪X‬به سمت بینهاییت‬
‫میل کند حفر است؛ و بینهایت را با عالمت ‪ ‬نمایش میدهند؛ عبارتی بهحورت ‪0/=1‬احیالً‬
‫مفهوم ندارد به دو دلیل یکی تقسیمبر بینهایت عملی اسیت میبهم و بنیابراین خیالی از مفهیوم‬
‫اظهار داشته است‪ .‬به همیین دلییل تسیاوی‪0/1=‬هیم‬ ‫است و دلیل دوم همان است که گاو‬
‫مفهومی ندارد‪.‬‬

‫سرشت بینهایت بهواقع قابلدرک با ذهن بشر نیست زیرا گونه ما توانیایی درک چییزی کیه‬
‫بزرگتر از تصورات و ومحدود ی قدرت تحلیل و تصویرسیازی ذهین اسیت را نیدارد‪ .‬میا حتیی‬
‫نمیتوانیم یک بعد بیشتر از سه بعد معمول را تصیور کنییم چیه برسید کیه بینهاییت بعید‪ .‬هیر‬
‫مجموعهای از انواع اعداد (مثالً مجموعهی اعداد ححی ) بینهایت عضیو دارد و عناحیر مجموعیه‬
‫میییتوانیید شییامل هییر نییوع شیییئی باشیید ماننیید مجموعییهای از اعییداد‪ .‬بینهایییت‪ ،‬قلمرویییی‬
‫میباشد و این در حالی است کیه ریاضییدانان تیاریخ‪ ،‬حتیی خیود بینهاییت را‬ ‫غیرقابلدستر‬
‫روندی بسمت هر چه بزرگتر شدن و رشد کردن می دانستند زیرا قبول وجود بینهاییت مطلیق و‬
‫کامیل کییه ماننید (‪0‬و‪0‬و‪6‬و‪ (...‬رفتیار کنیید‪ ،‬درواقیع همییانطییور کیه عییدد غیول اسییای مییثالً‬
‫‪ 66189189654609818665400904600‬یک عدد کامل است‪ ،‬بینهایت هیم عیددی کامیل‬
‫باشد‪ ،‬مطلقاً قلمرویی ممنوعه میباشد‪ .‬درواقع دو گونهی بینهاییت مطلیق (کامیل) ییا بالفعیل و‬
‫بینهایت بالقو یعنی روندی که با وجود غیرقابیل آغیاز و پاییان بیودن ولیی بالفعیل نمییشیود‪،‬‬
‫میباشند و تمام نظرات ریاضیدانان و فالسفه بزرگ تاریخ در مورد بینهایت بالقو مییباشید کیه‬
‫را نییز عیاجز‬ ‫نبوغ تمام ریاضیدانان بزرگ تاریخ و حتی نبوغ فوق بشری کارل فریدریش گیاو‬
‫گباشته بود‪ .‬ارسطو بود که اندیشهی دو گونه بینهایت بیالقو و واقعیی (مطلیق) را مطیرح کیرد‪.‬‬
‫اومی گفت که تنها بینهایت بالقو وجود دارد‪ .‬بهعنوانمثال‪ ،‬مجموعهی همهی اعیداد شمارشیی‬
 ‫‪59 ‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬بینهایت و ماورای بینهایت‬

‫بالقو نامتناهیاند‪ ،‬زیرا میتوان به هر عددی یکی اضافه کرد تا عدد بعیدی بیه دسیت ایید؛ امیا‬
‫عمالً هیچ گا نمیتوان به کل مجموعه دستیافت‪ .‬همچنین در بسیاری از پارادوکسهیا‪ ،‬مفهیوم‬
‫بی نهایت عامل احلی قلمداد شد است‪ .‬پارادوکسهای آشییل و الکپشیت و تقسییم دوجزئیی‬
‫زنون‪ ،‬ریاضیدانان را برای قرنها حیرتزد کرد است‪ .‬زنون در پارادوکس تقسیم دوجزئی خیود‬
‫چنین استدالل میکند‪ :‬مسافری که بهسوی مقصد مشخصی را مییپیمایید‪ ،‬هرگیز بیه مقصید‬
‫نمیرسد‪ ،‬زیرا مسافر ابتدا باید نصف را را طی کند‪ ،‬با رسیدن به نیمهی را ‪ ،‬باید دوبیار نیمیی‬
‫از فاحله باقیماند را طی کند‪ .‬پس نیمی از آن بخش باقی میماند و چون همیشه نیمه دوم را‬
‫باقی میماند که باید پیمود شود و از بی نهایت نقطه نیمهرا باید گبر کرد‪ ،‬این مسافر هرگز به‬
‫مقصد نمیرسد‪ .‬در میان چنین پارادوکسهایی باید به پارادوکس گالیله نیز اشار کرد‪ .‬بیهواقیع‬
‫و عظمتی بیهمتا و بیمانند را در آدمی ایجیاد مییکنید‪.‬‬ ‫تفکر در مورد بینهایت بالقو نیز تر‬
‫پس به نظر میرسد که حتی تصور اید بینهایت غریبتری بنام بینهاییت کامیل نییز غییرممکن‬
‫است‪ .‬دو مجموعه را همارز میگویند اگر و فقط اگر بتوان انها را در تنیاظر ییکبیهییک قیرارداد‪.‬‬
‫وقتیی دو مجموعییه هییمارز باشییند‪ ،‬مییگوینیید دارای یییک عییدد احییلی هسییتند‪ .‬اعییداد احییلی‬
‫(‪( )CARDINAL NUMBER‬تعداد اعضای مجموعه) مجموعههای متناهی را میتوان با اعیداد‬
‫طبیعی مشخص کرد‪ .‬ریاضییدانان فقیط ییک بینهاییت (‪ )‬را پبیرفتیه بودنید و تمیایزی بیین‬
‫مجموعهی همه اعداد طبیعی و مجموعهی همهی اعداد حقیقی وجیود نداشیت و درواقیع همیه‬
‫مجموعههای نامتناهی برابر با ‪ ‬بودند وهمه ی این بینهایت های همانداز ‪ ،‬بینهایت های بالقو‬
‫نیز بودند‪ .‬این احل اساسی که مجموعههای همارز‪ ،‬عدد احیلی واحیدی دارنید‪ ،‬در میوردی کیه‬
‫مجموعههای تحت بررسی مجموعیههیای نامتنیاهی باشیند‪ ،‬وضیعیتهیای شیگفتآوری پییش‬
‫میآورد‪ .‬گالیله‪ ،‬در نیمه دوم قرن شانزدهم متوجه شد که به کمک تنیاظر ‪n‬بیا ‪ ،0n‬مجموعیهی‬
‫همهی اعداد ححی مثبت را میتوان در یک تناظر یکبهیک با مجموعهی همهی اعداد حیحی‬
‫مثبت و زوج قرارداد‪ .‬ازاینرو باید به هر یک از این دو مجموعه عدد احلی واحدی اختصیاص داد‬
‫و از این نقطهنظر‪ ،‬باید گفت که تعداد اعداد ححی مثبت برابر تعداد اعداد حیحی مثبیت زوج‬
‫است؛ یعنی دو مجموعه نامتناهی بالقو که برابرند(همهی مجموعیههیای نامتنیاهی بیاهم برابیر‬
‫مبنی بر اینکه کل بزرگتیر از جیز اسیت‪ ،‬در میوقعی کیه‬ ‫می باشند)‪ .‬پس احل موضوع اقلید‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪70‬‬

‫اعداد احلی مجموعه های نامتناهی موردبحثاند‪ ،‬نمیتواند جایز باشد‪ .‬درواقع ددکینید در سیال‬
‫‪ ،0999‬یک مجموعه نامتناهی را مجموعهای تعریف کرد که با یک زیرمجموعیه خیودش هیمارز‬
‫باشد‪ .‬تاریخ ریاضیات‪ ،‬بینهایت را بهوسیله سهنقطه در پایان دنبالیههیای اعیداد و ییا بیهحیورت‬
‫عالمت ‪ ‬نمایش میداد یعنی یک کمیت در حال افزایش از متناهیهیا‪ ،‬بیا اضیافه کیردن ییک‬
‫واحد‪ ،‬مقدار بیشتری به دست میاید و عدد بزرگتر میشود و عدد اخری نیز وجود ندارد‪.‬‬

‫ماورای بینهایت؛ اعداد ماوراء بینهایت کانتور‬

‫{عکس‪ :‬گئورگ کانتور}‬

‫گئورگ کانتور (‪ )0809-0945()georg cantor‬در چند دهه پایانی قرن نوزدهم به قلمروییی‬
‫که فراسوی بزرگترین نوابغ تاریخ بشریت بود‪ ،‬وارد شد و تاریخ ریاضیات را برای همیشیه تییییر‬
‫داد‪ .‬او در سال ‪ 0904‬عجیبوغریبترین دستاورد تاریخ همه علوم یعنیی نظرییه اعیداد میاورای‬
‫بینهایت (اعداد ترانسفینی)(‪()transfinite‬عدد احلی فرامتناهی) را کشف کرد‪ .‬کیانتور کیه عیدد‬
‫احلی فرامتناهی (‪ )TRANSFINITE‬را ابداع کرد و آن را با اولین حرف الفبای عبری‪ ،‬یعنیی‬
‫الف‪ ،‬نام نهاد‪ .‬کانتور‪ ،‬نظریه اعداد ترانسفینی را بهعنوان بینهاییت واقعیی (کامیل) ابیداع کیرد و‬
‫حساب اعداد ترانسفینی را به وجود آورد یعنی میشود بیا بینهاییت هیای گونیاگون بیه اعمیالی‬
‫همچون جمع زدن پرداخت‪ .‬کرونکر کار کانتور را خارج از قلمروی هرنیوع علمیی مییدانسیت و‬
 ‫‪71 ‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬بینهایت و ماورای بینهایت‬

‫این جمله را گفت‪(( :‬خداوند اعداد ححی را آفرید‪ ،‬باقی کار آدمیی اسیت‪ )).‬و گئیورگ کیانتور‪،‬‬
‫غریبترین نوع اعداد را آفریید‪ .‬نظرییه ریاضیی مجموعیههیای فیوق نامتنیاهی کیانتور‪ ،‬یکیی از‬
‫و بنییان ریاضییات جدیید مییباشید و‬ ‫مهمترین ابداعات ذهن بشری است‪ .‬نظریه کانتور اسا‬
‫تأثیری عمیق و بنیادی برجهان ریاضیات داشته است‪ .‬همانطیور کیه اشیار شید اعیداد احیلی‬
‫مجموعههای نامتناهی کامیل و بالفعیل کیه بیزرگتیر از بینهاییت (‪ )‬بیالقو اسیت بیه اعیداد‬
‫ترانسفینی معروفاند که نظریه این اعداد را گئورگ کانتور در یک سری مقاله که از سال ‪0904‬‬
‫آغاز شد‪ ،‬ابداع کرد‪ .‬این اید که بی نهایت‪ ،‬چیزی در حال به وقوع پیوستن مستمر نیست بلکیه‬
‫چیزی است که بهطور کامل وجود دارد (عدد فرامتناهی کانتور کیه مییتیوان ماننید ییک عیدد‬
‫متناهی با آن رفتار کرد و آن را جمع زد‪ ،‬ضرب کرد و به توان رساند) بییش از هیر ایید ای کیه‬
‫تاکنون در ذهن بشر ابداعشد است‪ ،‬دگرگونکنند بیود‪ .‬ماننید هیر ایید ی دگرگیونکننید ی‬
‫کیه بیه بسییاری از‬ ‫دیگری‪ ،‬اینیکی نیز به نحوی اساسی مورد مخالفت قرار گرفت و حتا گاو‬
‫کرانههای ریاضی پیش از کاشفان انها گام نهاد بیود‪ ،‬نتوانسیت ایید ییک بیی نهاییت کامیل را‬
‫مفهیوم خاتمیه یافتیه را بکیار‬ ‫بپبیرد‪ .‬در سال ‪ 0996‬کانتور در مورد بینهایت حقیقیی (گیائو‬
‫می برد) چنین میگوید‪(( :‬باوجود اختالف اساسی مابین بینهایت بیالقو و بینهاییت حقیقیی ییا‬
‫بالفعل‪ ،‬مکرر اتفاق میافتد که این دو را باهم مشابهت سازند‪ .‬اولی مفهوم کمیت متیییر معینیی‬
‫را دارد که ترقی میکند و از هر مقدار محدود بزرگی که اختیار کنیم باالتر میرود (همچیون ‪X‬‬
‫در عبارت ‪ )0/X‬درحالیکه دومی کمیتی است ثابیت و بیدون تییییر کیه میاورا تمیام کمییات‬
‫نامحدود یا معین قرارگرفته است‪)).‬‬

‫در نظریه ماورای بینهایت حیرتانگیز و راز آمیز کیانتور‪ ،‬عیدد احیلی مجموعیه همیه اعیداد‬
‫طبیعی کوچکترین عدد ترانسفینی میباشد و هر مجموعهای بیا ایین عیدد احیلی را نامتنیاهی‬
‫شمارا میگویند‪ .‬گئورگ کانتور که نماد ‪(‬الف) را برای نشان دادن عیدد احیلی ییک مجموعیه‬
‫نامتناهی خلق کرد بود‪ ،‬عدد احلی مجموعههای نامتناهی شمارا را با ‪ 1‬نشیان داد؛ بنیابراین‪،‬‬
‫‪.1=CARD N‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪75‬‬

‫کانتور نشان داد مجموعهی اعداد گویا شمارا است‪ ،‬این بسیار بسیار شگفتانگیز است چراکه‬
‫طبق عقل سلیم‪ ،‬تعداد عناحر مجموعه همیه اعیداد گوییا (عیدد احیلی مجموعیه اعیداد گوییا)‬
‫بزرگتر از تعداد عضوها (عدد احلی) مجموعه همه اعداد طبیعیی اسیت‪ .‬تیا اینجیا عیدد احیلی‬
‫مجموعههای نامتناهی را که اشار شد‪ ،‬همگی شمارا یعنی هیمانیداز مجموعیه اعیداد طبیعیی‬
‫بودند‪ .‬همانطور که گفته شد‪ ،‬کانتور‪ ،‬بینهایت مطلق را کشف کیرد از قلمروییی ممنوعیه عبیور‬
‫کرد بود که بزرگتر از بینهایتهای بالقو میباشند ایین بینهاییت بالفعیل و مطلیق را بیا ‪‬‬

‫نمایش میدهند اما آیا همه مجموعههای نامتناهی شمارا هستند؟ یعنی آیا همه اعیداد میاورای‬
‫بینهایت (‪ ،)‬هم انداز هستند؟ دیگر کشف بیهمتای گئورگ کانتور این بود که مجموعههیای‬
‫نامتناهی ناشمارا وجود دارد؛ و خیر کنند ترین نتایج تئوری کانتور در مورد مجموعههیای غییر‬
‫شمارا میباشد؛ یعنی کانتور نهتنها کشف کرد بود که بینهایتهای بیگانه مطلق و کامل وجیود‬
‫دارند بلکه موجودات ریاضی حتی بزرگتر ازاین گونه بینهایت های مطلق نیز وجود دارنید!!! کیه‬
‫به آنها مجموعههای نامتناهی ناشمارا میگویند‪ .‬مجموعه همیه زیرمجموعیههیای اعیداد طبیعیی‬
‫ناشماراست درواقع |‪|P(N)|>|N‬؛ یعنی تعداد زیرمجموعه هیای مجموعیه همیه اعیداد طبیعیی از‬
‫تعداد مجموعهی همه اعداد طبیعی‪ ،‬بینهیایتی بیزرگتیر مییباشید‪ .‬همچنیین مجموعیه همیه‬
‫دنبالههای نامتناهی حاحل از ‪ 1‬ها و ‪ 0‬ها ناشمارا است‪0N={1,0}N،‬؛ و حتی عیدد احیلی ان بیا‬
‫‪ P(N), R‬یعنی با مجموعه نامتناهی اعداد حقیقی (‪ )R‬و مجموعه همه زیر مجموعههیای اعیداد‬
‫طبیعی برابر است!!!‪ .‬درواقع مجموعه همه اعداد حقیقیی در بیاز ی ‪ 1<X<0‬نامتنیاهی ناشیمارا‬
 ‫‪77 ‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬بینهایت و ماورای بینهایت‬

‫است؛ یعنی تعداد اعضای مجموعه {‪1‬و‪ }0‬کیه بینهاییت (یعنیی بینهیایتی مطلیق و بزرگتیر از‬
‫بینهایت بالقو ) است با تعداد اعضای مجموعه تمام اعداد حقیقیی‪ ،‬برابیر مییباشید‪ .‬عیدد فیوق‬
‫بینهایت مربوط به بینهایتهای بزرگتر از اعداد طبیعی‪ ،‬ماننید اعیداد حقیقیی را بیا ‪ 0‬نشیان‬
‫میدهیم‪ .‬اکنون در قلمرو اعداد ترامتنیاهی (ترانسیفینی‪ ،‬میاورای بینهاییت)(‪ )‬هسیتید یعنیی‬
‫اینکه نهتنها تاریخ بشریت با بینهایتهای بالقو و همانداز مواجه شد بود بلکیه کیانتور‪ ،‬گونیه‬
‫بشری را با بینهایت های بالفعل (کامل یا مطلق) و نیز فراتیر از بینهاییت کامیل (یعنیی ‪ 0‬کیه‬
‫بزرگتر از ‪ 1‬میباشد) مواجه کرد است؛ و این غیرقابل درک ترین و اعجیابانگیزتیرین کشیف‬
‫آدمی است‪ .‬کانتور کشف کرد که بسیاری از اعداد احلی فرابینهایت دیگر نییز وجیود دارنید‪ .‬در‬
‫این راستا‪ ،‬نتیجه بنیادی‪ ،‬قضیه کانتور اسیت کیه مییگویید بیرای هیر مجموعیه ‪|X|<|P(X)|،X‬‬

‫میباشد؛ یعنی برای هر مجموعه نامتناهی مانند ‪ ،X‬عدد احیلی(کاردینیال) مجموعیه نامتنیاهی‬
‫تمام زیر مجموعه های ‪ ،X‬از کاردینال مجموعه نامتناهی ‪ X‬بزرگتر است‪ .‬همچنین عیدد احیلی‬
‫یا کاردینال )‪ P(X‬برابر است با |‪.|P(X)|=0|X‬‬

‫قضیه کانتور‪ .‬برای هر عدد احلی ترامتناهی ‪ .<0 ،‬پس برای هر مجموعیه نامتنیاهی از‬
‫اعداد احلی یک عدد احلی بزرگتر از همهی انها یافت میشود‪.‬‬

‫درنتیجه سلسله اعداد و سلسله اعداد احلی ترامتناهی کانتور طبق سری زیر خواهد بود‪:‬‬

‫…‪1,0,0,6,…,n,…, 1, 0, 0,‬‬

‫یعنی کاردینال (عدد احلی یا تعداد عناحر یک مجموعه) برای مجموعه تهی {}‪ 1،‬میباشید‬
‫برای مجموعهای که یک عضو دارد یک میشود‪ ،‬برای مجموعهای کیه ییک میلییارد عضیو دارد‪،‬‬
‫یک میلیارد میباشد و به همینطور تا میرسییم بیه جهیان مجموعیههیای نامتنیاهی کیه بیرای‬
‫کوچکترین کاردینال ماورای بینهایت (ترامتناهی) داریم ‪(1‬میثالً مجموعیه نامتنیاهی اعیداد‬
‫طبیعی)‪ ،‬کاردینال ترامتناهی بازهم بزرگتر از قبلیی‪ ،‬کاردینیال ترامتنیاهی ‪(0‬میثالً مجموعیه‬
‫نامتناهی اعداد حقیقی) می باشد و برای موجودات فیوق بینهیایتی بیازهم بزرگتیر از ایین میثالً‬
‫‪ 0111‬هم وجود دارد و به همین ترتیب‪ ،‬موجودات ریاضی وار (‪ )‬کانتور که بهمراتب بیزرگتیر‬
‫از ابر بینهایت قبلی میباشند به تعداد بینهایت وجود دارند!!!‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪75‬‬

‫حسییاب اعییداد احییلی کییانتور نیییز بسیییار بسیییار شییگفتانگیییز م ییباشیید‪ .‬همیین طییور کییه‬
‫دیدیم‪ CARD N<CARD R،‬است؛ یعنی کاردینال اعداد طبیعیی از کاردینیال اعیداد حقیقیی‬
‫کوچکتر میباشد؛ اما آیا راهی برای حاحل جمع و حاحلضرب این موجودات ورای عقیل سیلیم‪،‬‬
‫وجود دارد؟ کانتور‪ ،‬اینگونه حسابهای فوق تصور را نیز ابداع کرد‪ .‬بهعنوانمثال‪1+1=1 ،‬‬

‫و ‪.01+00=00‬‬

‫همچنین کانتور بیان کرد که این احل منطقی و طبق عقیل سیلیم کیه مییگویید کیه کیل‬
‫بزرگتر از جز است در جهان بینهایتها جایی ندارد‪ .‬به عنوانمثال کاردینال ابیر بینهاییت ‪1‬‬
‫مربوط به مجموعه نامتناهی اعداد طبیعی با عدد احیلی ابیر بینهاییت ‪ 1‬مربیوط بیه مجموعیه‬
‫نامتناهی همه اعداد زوج برابراست! درحالیکه بهوضوح تعداد اعداد زوج باید کمتر از کیل اعیداد‬
‫طبیعی باشد پس بازهم دید میشود که جهان بینهایتهای کانتور غیرقابلتصور است‪.‬‬

‫نظریه ماورای بینهایت واعداد احلی ترامتناهی گئورگ کانتور‪ ،‬جنون امیزترین اید ای اسیت‬
‫که آدمی زاد با آن مواجهه شد است ولی درعینحال بنیان ریاضیات مدرن میباشد‪ .‬ولی شیاید‬
‫هیچ ریاضیدان دیگری در تاریخ‪ ،‬بیش از کانتور با اید ی خود تنها نماند بود؛ اما او سرسیختانه‬
‫ایستاد‪:‬‬

‫((من علیرغم خواسته خودم ملزم بودم زیرا در برابر سنتهایی ایسیتاد بیودم کیه سیالهای‬
‫سال در طول دوران پژوهشهای علمی ایام برای انها ارزش قائل شد بودم؛ ملزم بودم به اینکیه‬
‫بیندیشم آنچه را بی نهایت بزرگ است بررسی کنم‪ ،‬البته نهفقط بهعنوان چیزی که بیحیدومرز‬
‫افزایش مییابد‪...‬بلکه برای اینکه آن را ازنظر ریاضی به شکل قطعی یک بینهایت کامل بهوسییله‬
‫اعداد نشان دهم‪ .‬گمان نکنم دلیلی در برابر این امر بتوانند اقامه کنند که من قادر به مقابلیه بیا‬
‫آن نباشم‪ )).‬اعتماد و اطمینان کانتور نهفقط نسبت بیه ریاضیی خیودش بلکیه نسیبت بیه خیود‬
‫ریاضیات بود‪ .‬او هموار از آزادی و انعطاف تفکر ریاضی آگا بیود و در جیای دیگیری ایینگونیه‬
‫نوشت‪:‬‬

‫))‪...‬ریاضیات‪ ،‬درروند تکامل خود‪ ،‬کیامالً آزاد اسیت و فقیط ییک شیرط بیدیهی بیران حکیم‬
‫میکند‪ ،‬آنهم اینکه مفاهیم ریاضی درون خود تناقضی ندارند و با مفاهیمی که از قبیل سیاخته‬
 ‫‪72 ‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬بینهایت و ماورای بینهایت‬

‫تعرییفهیا سیامانیافتیهانید‪.‬‬ ‫و آزمایش میشوند دارای روابطی مشخصاند؛ روابطی که بر اسا‬

‫بهویژ در معرفی اعداد جدید‪ ،‬فقط ضروری است تعریفی از آنها ارائه دهیم که چنیان بیه آنهیا‬
‫قطعیت بخشید تا در برخی شرایط‪ ،‬انها را در چنان رابطه محکمی با اعداد قدیمی قرار دهد کیه‬
‫در موارد معین قابلتمایز باشند‪ .‬بهمحض اینکه عددی حائز همهی این شرایط گردید‪ ،‬میتوان و‬
‫باید ان را بهعنوان عددی موجود و واقعی در ریاضیات پبیرفت‪)).‬‬

‫مفهوم بی نهایت کامل واعداد احلی فرامتناهی گئورگ کانتور که با آزادی و اختییار میدنظر‬
‫خودش‪ ،‬خلق کرد به بزرگترین و اسرارآمیزترین دستاورد تاریخ ریاضیات تبدیل شد‪ .‬ایید هیای‬
‫ماورای بینهایت باورنکردنی و غریب کانتور همچون اینکه عدد احلی همه اعداد حیحی مثبیت‪،‬‬
‫کوچکترین عدد احلی فرامتناهی است ونیز به ازای هر عدد احلی فرامتناهی‪ ،‬ییک عیدد بعیدی‬
‫فرامتناهی بزرگتر وجود دارد و یا اینکه بینهایت کامل وجود دارد و نیز حساب اعداد فرامتناهی‪،‬‬
‫امروز دیگر برای ریاضیات امری مطلقاً بنیادی میباشند‪ .‬حتی بزرگترین ریاضییدانان هیم ایین‬
‫مفاهیم را درک نمیکنند اما مهم این است که اثباتشد اند‪ ،‬همانطور که اعداد احیلی روزمیر‬
‫مانند اعداد طبیعی امری مطلقاً اثباتشد و بدیهی اسیت‪ ،‬اعیداد احیلی فرامتنیاهی نییز مطلقیاً‬
‫اثباتشد و بنیادی میباشد ولی هیچ راهی برای در ک باقی نمیگبارد‪ .‬جهان ریاضیات‪ ،‬اعیداد‬
‫احلی فرامتناهی (الف ها‪ ،‬ها) کانتور را بهعنوان موجوداتی بهغایت غریبه ولی بنیانی پبیرفتیه‬
‫است‪ .‬همانطور که سلسلهای از اعداد به ترتیب بزرگ شوند ماننید ‪0‬و‪0‬و‪6‬و‪ ...‬وجیود دارنید‪ ،‬در‬
‫نظریه مجموعههای کانتور نییز‪ ،‬عیدد احیلی فرامتنیاهی اعیداد طبیعیی نخسیتین عیدد احیلی‬
‫فرامتناهی میباشد(‪()1‬الف‪-‬حفر) و عدد فرامتنیاهی بعیدی ((الیف‪-‬ییک)) اسیت؛ عیدد بعیدی‬
‫((الف‪-‬دو)) و الیآخر و بدون انتها‪.‬‬

‫گئورگ کانتور‪ ،‬قلمرویی را دید و کشف کرد که ناشناختهترین پدید ای بود که نوع بشیر بیا‬
‫آن مواجه شد بود یعنی بینهایت کامل و واقعی؛ اما کانتور نهتنها بینهایت کامل را کشیف کیرد‬
‫بلکه اعداد مافوق بینهایت و سلسله بی پایانی از کاردینالهای ترامتناهی که هرکدام از الف قبلیی‬
‫بزرگتر واز کاردینال فوق نامتناهی بزرگتر از خودش‪ ،‬کوچکتیر مییباشید یعنیی‪ ،‬سلسیله ای‬
‫بهغایت جنونآمیز از بینهایت‪ ،‬ماورای بینهایت‪ ،‬ماورای ماورای بینهایت و به همین ترتیب را نیز‬
‫ابداع کرد‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪76‬‬

‫نظریه ماورای بینهایت گئورگ کانتور‪ ،‬عجیبوغریبترین اید در تمام تاریخ علوم‪ ،‬بزرگترین‬
‫دستاورد تاریخ ریاضیات و یکی از رفیعترین نتایج تفکر آدمی میباشد‪.‬‬

‫در مورد مقام کانتور باید گفت که او را نباید با نوابغ و ابرنوابغ تاریخ علم و ریاضیات مقایسیه‬
‫کرد زیرا او در مقامی بهغایت متعالی قرار دارد‪ .‬مقام و نبیوغ میاورای بینهاییت گئیورگ کیانتور‬
‫عامل این بود که او تنها فرد تاریخ بشریت باشد که نهتنها قلمیروی ممنوعیه بینهاییت مطلیق را‬
‫کشف کند بلکه به ماورا بینهایت نیز وارد شود‪.‬‬
 ‫فصل سوم‬

‫توپولوژی و موجودات هندسی‬

‫غیرشهودی‬
‫‬‬

‫آغاز یک تفکر جدید‬‬

‫تعریف توپولوژی‬‬
‫فرمول اویلر‬‬
‫فراتر از شهود‬‬
‫یکی از دستاوردهای بزرگ در ریاضیات و هندسه در اواسط قیرن نیوزدهم کشیف موضیوعی‬
‫بنام توپولوژی میباشد و به یکی از شگفتیهای جدید در ریاضیات نیوین تبیدیل شید وبشیر بیا‬
‫اسرار توپولوژی و موجودات غیرممکن هندسی مواجه شد‪.‬‬

‫آغاز یک تفکر جدید‬

‫هندسه دانی بنام موبیو ‪ ،‬مقالهای در مورد رویههای یکطرفیه را منتشیر کیرد‪ ،‬مسیتقل از‬
‫موبیو ‪ ،‬منجمی به نام یوهان لیستین‪ ،‬در گوتینگن نیز کشیفیات مشیابهی درزمینیه سیطوح‬
‫یکسویه را به انجام رسیاند و دسیتاورد خیود را در کتیابی تحیت عنیوان مطالعیات مقیدماتی در‬
‫و‬ ‫توپولوژی در سال ‪ 0940‬به جهان ریاضی ارائه داد‪ .‬ایین کشیف کیه مسیتقالً توسیط موبییو‬
‫لیستین‪ ،‬انجام شد‪ ،‬شگفتیهای مربوط به هندسهای جدید را به ریاضیدانان نشان داد‪.‬‬

‫تعریف توپولوژی‬

‫هانری پوانکار (‪ )0954-0800‬ریاضیدان نامدار فرانسوی‪ ،‬در مقالهای تحیت عنیوان تحلییل‬
‫مکان‪ ،‬توپولوژی را به جهان ریاضیات عرضه کرد‪ .‬شکلی هندسی که بسیار انعطافپبیر میباشید‬
‫را در نظر بگیرید‪ ،‬میتوانید آن را بکشید یا خمکنید و درنتیجه تیییراتی بسیار شدید در شیکل‬
‫به وجود آورید که ظاهرش کامالً تیییر کند اما شما مجاز به پار کردن ایین شیکل نیسیتید‪ ،‬در‬
‫این حورت ان خواحی از این شکل که در این شرایط‪ ،‬بدون تیییر بیاقی مییمانید را در مبحثیی‬
‫شگفتانگیز در ریاضیات بنام توپولوژی بررسی مییشیود‪ .‬توپولیوژی علیم مطالعیهی خواحیی از‬
‫اشیا هندسی است که براثر تبدیالت پیوسته دچار تیییر نمییشیوند‪ .‬تبیدیل پیوسیته تبیدیلی‬
‫است که در ان نقاطی که در ابتدا نزدیک به هم هستند در اخر تبدیل هم نزدیک به هم باشیند‪،‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪50‬‬

‫مثل خم کردن و کشیدن و فشردن ولی بدون بریدن یا شکستن و به هیم چسیباندن ان‪.‬درواقیع‬
‫توپولوژی‪ ،‬خواحی از اشیا را موردمطالعه قیرار مییدهید کیه تحیت تبیدیالت‪ ،‬پاییا مییماننید؛‬
‫بهعبارتدیگر‪ ،‬آن ویژگیهایی هندسی از یکشکل که باوجود اعمال تیییرات شدیدی که باعیث‬
‫از بین رفتن خواص ظاهری و متریک آن میشود‪ ،‬همچنان پایدار و بدون تیییر بمانید‪ ،‬موضیوع‬
‫علم توپولوژی میباشند‪ .‬درحالیکه هندسه به بررسی خصوحیاتی از شکل میپردازد کیه وقتیی‬
‫تیییر شکل مییابد‪ ،‬تیییر میکنند؛ بنابراین توپولوژی گونهی اسرارآمیزی از هندسیه اسیت کیه‬
‫فاقد خواحی نظیر زاویه و فاحله میباشد؛ اما چه نوع خواحیی توپولوژییک هسیتند؟ خواحیی از‬
‫شکل که با تیییر ان‪ ،‬تیییر خواهنید کیرد خواحیی ماننید خمییدگی‪ ،‬مسیاحت‪ ،‬فاحیله و زواییا‬
‫میباشند بنابراین اینها‪ ،‬خواص هندسی یکشکل میباشند نه خواحی توپولوژیکی ان‪ .‬خواحیی‬
‫که در هندسه (اقلیدسی ) موردبررسی قرار میگیرد خواص توپولوژیک نیستند‪ .‬بیهعنیوانمثیال‪،‬‬
‫مستقیم بودن‪ ،‬یک خاحیت توپولوژیک نیست‪ ،‬زیرا یک خط را میتوان انقدر خم کیرد و کشیید‬
‫که کج و معوج شود‪ ،‬پس چنین خاحیتی از شکل که با اعمال تیییرات شدید‪ ،‬تییییر کردنید را‬
‫خواص هندسی میباشند نه توپولوژیکی‪ .‬همچنین خاحییت مثلثیی بیودن را مییتیوان بیهطیور‬
‫پیوسته به یک دایر تیییر شیکل داد‪ .‬در جهیان توپولیوژی‪ ،‬مثلیث و داییر ییکچییز هسیتند‪.‬‬
‫میتوان یک مثلث روی یک سط الستیکی را به یک مستطیل یا داییر تبیدیل کیرد‪ ،‬پیس در‬
‫جهان شگفتانگیز توپولوژی این سه شیکل درواقیع ییکچییز مییباشیند! طیول‪ ،‬انیداز زاوییه‪،‬‬
‫مساحت‪ ،‬همه اینها را میتوان با تبدیالت پیوسته تییییر داد‪ .‬پیس بایید کنارشیان گباشیت‪ .‬از‬
‫مفاهیم متداول هندسه تنها معدودی در توپولوژی بیاقی مییماننید‪ ،‬و بایید بیه دنبیال مفیاهیم‬
‫جدیدی بود‪ .‬یکی از نمونههای احلی خواص توپولوژییک خاحییتی اسیت در دنیات وجیود دارد‪:‬‬
‫داشتن یک سوراخ‪ .‬به هر طریق که دنات را بهطیور پیوسیته تییییر شیکل دهییم سیوراخ بیاقی‬
‫میماند‪ .‬یک خاحیت جالب دیگر توپولوژیک داشتن لبه است‪ .‬سط کر لبیه نیدارد؛ امیا سیط‬
‫نیمکر توخالی دارای لبه است و هیچ تبدیل پیوستهای این وضع را تیییر نخواهد داد‪.‬‬

‫اشیا احلی موردمطالعه در توپولوژی‪ ،‬فضاهای توپولوژیک خواند میشوند‪ .‬بهطیور شیهودی‬
‫باید این فضاها را بهحورت اشکال هندسی تصور کرد‪ .‬ازلحاظ ریاضی این فضیاها مجموعیههیایی‬
‫(معموالً زیرمجموعههایی از فضای اقلیدسی) هستند دارای ساختاری اضافی موسوم به توپولوژی‬
‫‪51 ‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬توپولوژی و موجودات هندسی غیرشهودی‬

‫که امکان ساختن مفهوم پیوستگی را فراهم میآورد‪ .‬سط یک کر ‪ ،‬یک دنات (یک چنبیر ) ییا‬
‫یک چنبر دو سوراخه‪ ،‬همگی فضاهای توپولوژیک هستند‪.‬‬

‫دو فضای توپولوژیک همارز هستند هرگا بتوان بهطور پیوسته از یکی به دیگری رفت و نییز‬
‫بهطور پیوسته به وضع اول برگشت‪ .‬این ضربالمثل معروف که برای ییک توپولوژیسیت دنیات و‬
‫فنجان قهو فرقی با هم ندارند‪ ،‬مثال خوبی برای این هم ارزی است‪.‬‬

‫فرمول اویلر‬

‫حتی قبل از اینکه توپولوژی به شاخه قدرتمند و منسجم در ریاضیات تبدیل شود نیز کشیف‬
‫های مهمی حورت گرفته بود که مهمترین آنها فرمولی است مربوط به تعیداد رأ هیا‪ ،‬یالهیا و‬
‫وجو یکچند وجهی که دکارت ان را در ‪ 0641‬کشف کرد و اویلر ریاضییدان بیزرگ سوئیسیی‬
‫در ‪ 0050‬دوبار آن را کشف کرد‪ .‬پوانکار پی برد که فرمول اویلر و تعمیم هیای آن از قضیایای‬
‫اساسی توپولوژی هستند‪ .‬طبق فرمول مشهور اویلر‪ ،‬در یک چند وجهی‪ V،‬تعداد رئو ‪ E،‬تعیداد‬
‫یال ها و ‪ F‬تعداد وجو باشد‪ ،‬در این حورت همیشه رابطه زیر برقرار است‪:‬‬

‫‪V-E+F=0‬‬

‫این فرمول از شگفتانگیزترین و زیباترین فرمولهای جهان ریاضیات است‪.‬‬

‫فراتر از شهود‬

‫{عکس‪ :‬نوار موبیوس}‬

‫(‪ (august f.mobius()0969-0081‬در سیال ‪ 0965‬ییک موجیود عجییبوغرییب‬ ‫موبییو‬

‫توپولوژیکی را به جهان ریاضی معرفی کرد‪ .‬این موجود ریاضیاتی دارای یک سط ‪ ،‬یک روییه بیا‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪55‬‬

‫مشهور میباشد‪ .‬رویه معمولی دوطرف دارد‪ .‬این موضیوع هیم در‬ ‫یک لبه است و به نوار موبیو‬
‫مورد رویه های بستهای نظیر کر یا چنبر و هم در مورد رویههای دارای خم مرزی مانند قرص‬
‫یا چنبر ای که قطعهای از آن برداشته باشند حادق است‪ .‬برای متمیایز کیردن دو طیرف چنیین‬
‫رویهای میتوان آنها را با رن‪ ،‬های متفاوتی رن‪ ،‬کرد‪ .‬اگر همه فضاهای توپولوژیک مانند کیر‬
‫و چنبر بودند توجه چندانی به توپولوژی نمیشد‪ .‬اگر رویه بسته باشد‪ ،‬این دو رن‪ ،‬هرگز با هم‬
‫تالقی نمیکنند‪ .‬اگر رویه دارای خمهای مرزی باشد‪ ،‬دو رنی‪ ،‬فقیط روی ایین خیمهیا بیه هیم‬
‫برخورد میکنند‪ .‬موجودی که روی چنین رویهای حرکت میکند و عبور او از خیمهیای میرزی‪،‬‬
‫در حورت وجود چنین خمهایی‪ ،‬امکانپبیر نیست‪ ،‬هموار روی یکطرف روییه بیاقی مییمانید‪.‬‬
‫و عجیبوغریب نائل شد که روییههیایی وجیود دارنید کیه‬ ‫به کشف این فضای نامأنو‬ ‫موبیو‬
‫اسیت‪ .‬ایین نیوار‬ ‫فقط یکطرف دارند! مشهورترین و ساد ترین روییه ییکطرفیه‪ ،‬نیوار موبییو‬
‫ازلحاظ توپولوژیک با یک نوار استوانهای تاب نخورد تفاوت دارد‪ .‬این نوار تنها ییک لبیه دارد‪ .‬از‬
‫انجا که تعداد لبهها یک خاحیت توپولوژیک است و چون نوار استوانهای دارای دو لبه است ایین‬
‫دو نوار همارز توپولوژیک نیستند‪.‬‬

‫این است که تنها یکطیرف دارد‪ .‬ییک نیوار اسیتوانهای را‬ ‫مشهورترین خاحیت نوار موبیو‬
‫میتوان ازیکطرف ابی و از طرف دیگر قرمزرن‪ ،‬کرد؛ اما اگر سعی کنید همیین کیار را بیا نیوار‬
‫انجام دهید‪ ،‬دورن‪ ،‬درجایی به یکدیگر میرسند‪.‬‬ ‫موبیو‬

‫یک رویه یکطرفه شگفتانگیز دیگر‪ ،‬بطری کالین است که در سال ‪ 0990‬توسط فیلییکس‬
‫کالین خلق شد‪.‬‬
‫‪57 ‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬توپولوژی و موجودات هندسی غیرشهودی‬

‫{عکس‪ :‬بطری کالین}‬

‫این رویه (سط ) بسته است‪ ،‬ولی درون یا برون ندارد درواقع بطری کالین موجودی شیگرف‬
‫میباشد که نهتنها سط (رویه) داخل یا بیرون ندارد بلکه در هیچ جهتیی میرزی نیدارد بطیری‬
‫کالین لبه ندارد و جهت ناپبیر است و قابل ساختهشدن در فضیای سیهبعیدی نیسیت! بنیابراین‬
‫توپولوژی نشا ن میدهد که واقعیتهایی میتوانند فراتر از شهود بشری وجود داشته باشند‪.‬‬
 ‫‬‬

‫‬‬

‫فصل چهارم‬

‫حسابان و معادالت فیزیک‬

‫حساب دیفرانسیل و انتگرال (حسابان) مهمترین دستاورد ریاضی در قرن هفیدهم و چیهبسیا‬
‫در تمام تاریخ ریاضیات است‪ ،‬ابداع حسابان توسط ایزاک نیوتن و گوتفرید ویلهلم الیبنیتز انجام‬
‫شد‪ .‬با این ابداع عظیم‪ ،‬ریاضیات به درجه غایی میرسد و تاریخ ریاضیات و چیهبسیا تیاریخ علیم‬
‫اساساً با آن برای همیشه تیییر مییکنید‪ .‬حسیابان (حسیاب دیفرانسییل و انتگیرال) مبحثیی از‬
‫ریاضیات میباشد که به کمی کردن حرکت و بررسی تیییر کمیتها مربوط میشود‪.‬‬

‫حسییاب دیفرانسیییل و حسییاب انتگییرال متفقییاً بییهعنییوان حسییاب بییی نهایییت کوچییک‬
‫ها(‪ )infinitesimal calculus‬معروف میباشند‪.‬‬

‫موجودات ریاضی در دنییای حسیاب دیفرانسییل‪ ،‬توابیع و روشهیای بررسیی ان و محاسیبه‬

‫مقادیر حدی(‪ )values limiting‬میباشند‪ .‬مفهوم احلی ان‪ ،‬مشتق تیابع اسیت کیه انیداز گییری‬
‫حساسیتی است که طبق ان تابع با تیییر ارگومان خود عکسالعمل نشان میدهد‪.‬‬

‫جهان دیفرانسیل مطالعه خواص مشتق یک تابع میباشد که نمایشیی حیدی‪ ،‬میثالً شییب‬
‫در نقطهای واقع بر نمودار تابع را به دست میدهد‪ .‬این مقدار مشتق در یک نقطیه‪ ،‬تنهیا‬ ‫مما‬
‫به مقادیر تابع در همسایگیای بهانداز کافی کوچک یعنی بر ویژگیهای موضیعی تیابع وابسیته‬
‫میباشد؛ اما تعریف و محاسبهی سط ناحیهای محدود با خمی بسته‪ ،‬یا حجم ناحیهای محصیور‬
‫با رویهای بسته‪ ،‬به مبحثی متفاوت منجر میشود که بررسی ان در جهان حساب انتگرال انجیام‬
‫میشود‪ .‬نخستین مسائلی که در تاریخ حسابان به وجود آمد به محاسیبه مسیاحتهیا‪ ،‬احجیام و‬
‫)‪ 090-000)(Archimedes‬ق‪ .‬م(اولیین ریاضییدانیی‬ ‫طول قو ها مربوط میشوند‪ .‬ارشیمید‬
‫در بررسیهای خود از بعضی مساحتهیا و‬ ‫بود که به نظریه انتگرالگیری نزدیک شد‪ .‬ارشمید‬
‫احجام‪ ،‬به معادلهای تعدادی از انتگرالهای معین که در نظریه حسابان وجود دارد‪ ،‬دستیافت‪.‬‬
‫ریاضیدانان یونانی سط ها را با استفاد از روشهای هندسیای محاسبه میکردند که هدفشیان‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪55‬‬

‫تبدیل ناحیهی داد شد به مربعی با سط برابیر بیود‪ ،‬بیرای مشیخص کیردن ایین موضیوع کیه‬
‫ناحیهای که سط یا حجمش را میخواهیم میتواند توسط دنبالهای از نواحی با سط ییا حجیم‬
‫مشخص پر شود‪ ،‬از مسئله تربیع یا تعیین سط و در قرن هفدهم از روش افنا سیخن بیه مییان‬
‫آمد‪ .‬از اولین کسانی که اید بینهایت کوچکها را در رابطه با انتگیرالگییری بکیار بیرد‪ ،‬یوهیان‬
‫کپلر (‪ )kepler()0500-0661‬است‪ .‬کپلر مجبور شد که به یک روش انتگرالگییری دسیت یابید‬
‫تا مساحتهای مطرحشد در قانون دوم حرکت سیار ای را پیدا کنید‪ .‬درواقیع کپلیر‪ ،‬بیا کمیک‬
‫تجزیههای دقیقی از نواحی به قسمتهای کوچکتر‪ ،‬فرمولهایی برای حجمهیا بیه دسیت آورد‬
‫بیر منحنییهیا و پییدا کیردن مقیادیر میاکزیمم و‬ ‫بود‪ .‬ریشه مشتقگیری در مسئله رسم مما‬
‫مینیمم توابع است‪ .‬فرما در سال ‪ 0608‬با اندیشههای خود آغازگر روش مشتقگیری شد‪ .‬کشف‬
‫مهم دیگر در حسابان این بود که باوجوداینکه فرایندهای حدی متفیاوت موجیود ولیی رابطیهای‬
‫و مسئله تربیع یا تعیین مساحت وجود داشت‪ .‬ریاضیدانان دیگر نیز‬ ‫نزدیک بین مسئلهی مما‬
‫در بسط حساب دیفرانسیل و انتگرال نقشی ایفا کردند و به دسیتاوردهایی همچیون‪ ،‬محاسیبهی‬
‫انتگرالهای متعددی‪ ،‬محاسبه حجم بسیاری از اجسام‪ ،‬مساحتهای شکلها و طول قیو هیای‬
‫زیادی دست یافتندو نیز فرایند مشتق گیری به مرحلهی کمال رسید و مما های منحنیهیای‬
‫متعددی رسم شدند‪ ،‬و مفهوم حید وارد جهیان ریاضییات شید‪ .‬نظرییه انتگیرالگییری و نظرییه‬
‫مشتقگیری قبل از نیوتن و الیب نیتس ابداعشد بود؛ اما نیاز به یک کشف عظیم دیگیر بیود و‬
‫آن اینکه‪ :‬دو فرایند حدی ظاهراً بیارتباط باهم یعنی مشتقگیری و انتگرالگیری دارای ارتبیاط‬
‫شگفتانگیزی باهم میباشیند‪ .‬ایین دو فراینید درواقیع وارون یکدیگرنید‪ ،‬حسیاب دیفرانسییل و‬
‫حساب انتگرال مستقل از هم نیسیتند بلکیه بیهحیورت حسیاب دیفرانسییل و حسیاب انتگیرال‬
‫(حسابان) وجود دارند‪ .‬دستاورد عظیم نیوتن و الیب نیتس این بود که برای نخستین بار قضییه‬
‫بنیادی حساب دیفرانسیل و انتگرال را کشف کردند‪ .‬اگر انتگرال معینی را بصورت تابعی از حید‬
‫باالی انتگرال گیری فیرض کنییم‪ ،‬آنگیا مشیتق ان برابیر انتگیرال د (‪ )integrand‬اسیت و ایین‬
‫متناظر با این حقیقت مهم و شگفتانگیز میباشد که بهعنیوان قضییه احیلی حسیابان شیناخته‬
‫میشود؛ و الیب نیتز و نیوتن بر مبنای کارهای ریاضیدانان دیگر‪ ،‬مستقل از هم موفق شیدند تیا‬
‫نظریهای برای محاسبه سط ها و حجمها بیافریننید‪ .‬اییزاک نییوتن در ‪ 0665‬روش فلوکسییونها‬
 ‫‪59 ‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬حسابان و معادالت فیزیک‬

‫نامی که وی به آنچه امروز تحت عنوان حساب دیفرانسیل شناخته مییشیود را ابیداع کیرد‪ .‬در‬
‫و شیعاع‬ ‫این سال‪ ،‬وسال بعد نیوتن‪ ،‬حسابان خود را به درجهای بسط داد که میتوانست ممیا‬
‫انحنا در یک نقطه از منحنی را پیدا کند‪ .‬نیوتن‪ ،‬روش فلوکسیونها ی خود را در سال ‪ 0668‬به‬
‫اطالع ایزاک برو رسانید‪ .‬در این تئوری‪ ،‬نیوتن یک منحنی را مولد حرکیت پیوسیته ییک نقطیه‬
‫نشان میدهد‪ .‬با این تصور طول و عیرض نقطیه مولید‪ ،‬در حالیت کلیی‪ ،‬کمییتهیایی در حیال‬
‫تیییرند‪ .‬او کمیت متییر را یک کمیت در حال جریان و نرخ تیییر را فلوکسیون آن مینامد‪ .‬این‬
‫فلوکسیون با ‪ dy/dt‬که ‪ ،t‬زمان میباشد‪ ،‬در نمادگباری امروزی معادل است‪ .‬علیرغم وارد شیدن‬
‫زمان در هندسه‪ ،‬میتوان با این فرض که کمیتی مثالً طول نقطه متحرک‪ ،‬بهطور ثابیت افیزایش‬
‫مییابد‪ ،‬از مفهوم زمان احتراز کرد‪ .‬این نرخ افزایش ثابیت کمییت در حیال جرییان‪ ،‬فلوکسییون‬
‫احلی نامید میشود‪ .‬البته مهمترین دستاورد نیوتن کتاب احول است که در ان برای اولین بیار‬
‫دستگا دینامیکی کامل و یک حورتبندی ریاضی از پدید های احلی زمینی و سماوی حرکیت‬
‫ظاهر میشود‪ .‬این اثر مهیمتیرین دسیتاورد در تیاریخ علیم اسیت؛ و قضیایای آن‪ ،‬بیه روشهیای‬
‫فلوکسیونی ثابتشد اند؛ اما همانطور که اشار شد گوتفرید ویلهلیم الیبنیتیز رقییب نییوتن در‬
‫ابداع حسابان میباشد‪ .‬الیب نیتز‪ ،‬قسمت اعظم نمادهای خیود را در حسیابان بیه وجیود آورد و‬
‫تعدادی از فرمولهای مشتقگیری را استخراج کرد‪ .‬بین او و نییوتن بیه دلیلیی تقیدم در کشیف‬
‫حسابان‪ ،‬مشاجر هایی رخ داد‪ .‬هرچند الیبنیتز و نیوتن هر دو مسیتقل از هیم حسیابان را ابیداع‬
‫کرد اند‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪20‬‬

‫{عکس‪ :‬ایزاک نیوتن}‬

‫الیبنیتز حسابان خود را بین سالهای ‪ 0606‬و ‪ 0606‬اختراع کرد‪ .‬در ‪ 0605‬عالمیت امیروزی‬
‫انتگرال ابداع کرد‪ .‬او همچنین دیفرانسییلها ومشیتقها و انتگیرال هیایی را بصیورتی نوشیت کیه‬
‫هیا بیه‬ ‫امروز ‪ ،‬در ریاضی وجود دارد‪ .‬گوتفرید ویلهلم الیب نیتز از طریق بررسی مسیئله ممیا‬
‫این نظریه رسید درحالیکه ایزاک نیوتن بیا تحقییق در مسیائل فیزییک‪ ،‬حسیاب دیفرانسییل را‬
‫کشف کرد‪ .‬نیوتن‪ ،‬حسابان را زودتراز الیبنیتز کشف کرد ولی الیبنیتز زودتیر بیه انتشیار نتیایج‬
‫پرداخته بود‪.‬‬

‫معادالت دیفرانسیل و انتگرال (حسابان) و جهان فیزیک‬

‫شاید بتوان گفت‪ ،‬مهمترین و پرکاربردترین نظریه ریاضیاتی که در علم فیزیک بکار می ایید‪،‬‬
‫نظریه حساب دیفرانسیل و انتگرال میباشد؛ زیرا اغلب روابط بین کمیتهای جهیان فیزیکیی را‬
‫میتوان با استفاد از توابع پیوسته و مشتقپبیر بیان کرد که فقط حساب دیفرانسیل این امکیان‬
‫را به دست میدهد‪ .‬معادالت دیفرانسیل به بررسی تیییرات جهان مادی میپردازد و در جهیان‪،‬‬
 ‫‪21 ‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬حسابان و معادالت فیزیک‬

‫تیییرات‪ ،‬عنصری همیشگی و متداول است‪ .‬مهمترین معادالت نظریههای علم فیزیک‪ ،‬به شیکل‬
‫معادالت دیفرانسیلی میباشند‪ .‬جیمز کالرک ماکسول که یکی از بزرگترین فیزیکیدانان تیاریخ‬
‫میباشد‪ ،‬دستاوردهای زیادی داشت اما خیر کنند ترین آنهیا‪ ،‬چهیار معادلیه او بنیام معیادالت‬
‫ماکسول میباشند که الکتریسیته و میناطیس را توحیف میکننید و ایین دو را بیه هیم ارتبیاط‬
‫اسیت‪ ،‬قیانون‬ ‫میدهند‪ .‬این چهار معادله حیرتانگیز شامل قانون اول که قانون الکتریکی گاو‬
‫دوم معروف به میناطیس گاو ‪ ،‬قانون سوم که قانون فارادی و قانون چهارم قانون آمپیر اسیت‪.‬‬
‫جیمز کلرک ماکسول در نظریه الکترومیناطیس خود‪ ،‬اثبات کیرد کیه هیر باریکیهی نیور‪ ،‬میوج‬
‫روند ای از میدانهای الکتریکی و میناطیسی‪-‬موج الکترومیناطیس ‪-‬است‪ .‬درواقیع ماکسیول بیا‬
‫ابداع چهار معادله خود‪ ،‬وجود امواج الکترومیناطیسی را پیشگویی کرد‪ .‬ماکسول توانست سرعت‬
‫این امواج را نیز حساب کند‪ .‬نتیجه حیرتآور این بود که سرعت این امواج با سیرعت نیور یکیی‬
‫بود‪ .‬بهبیاندیگر او نتیجه گرفت که خود نور موج الکترومیناطیسی است‪ .‬عصر اطالعات و ارتباط‬
‫که در ان بسر میبریم‪ ،‬تقریباً بهطور کامل بر پاییهی فیزییک امیواج و قیوانین الکترومیناطیسیی‬
‫ماکسول است‪ .‬ما هرلحظه درون طیف امواج الکترومیناطیسی هستیم کیه بیهغییراز طییف نیور‬
‫مرئی‪ ،‬بقیه امواج مانند امواج رادیویی را نمیتوانیم بیا چشیمان خیود ببینییم‪ ،‬تلویزییون‪ ،‬تلفین‪،‬‬
‫شبکه جهانی وب‪ ،‬سیگنالهای رادیو‪ ،‬ماهوار ها‪ ،‬نور و امواج نامرئی گسیلشد آمد از ستار هیا‬
‫و دیگر موجودات جهان فیزیکی‪ ،‬همگی بر پایه قوانین ماکسول مییباشیند؛ امیا زبیان معیادالت‬
‫پیچید الکترومیناطیس ماکسول‪ ،‬ریاضیات است و این معادالت به شکل دیفرانسیلی و انتگرالی‬
‫نوشته میشوند‪.‬‬

‫یا بهعنوان دیگر کاربردهای عظیم معادالت دیفرانسیل و انتگرال میتوان بیه معادلیه مییدان‬
‫اینشتین در نظریه نسبیت عام که بر کیهان حکمرانی میکند و نیز معادله اروین شیرودینگر در‬
‫نظریه مکانیک کوانتومی که بنیان جهان ذرات بنیادی و سرشت هر موجود فیزیکیی مییباشید‪،‬‬
‫اشار کرد؛ بنابراین‪ ،‬معادالت حساب دیفرانسیل و انتگرال که مسیتقالً توسیط دو غیول اندیشیه‬
‫یعنی نیوتن و الیب نیتز‪ ،‬کشف شد بهعنوان زبان علم فیزیک و جهان واقعی اسیت و البتیه ایین‬
‫همان راز بزرگی است که بهطورکلی‪ ،‬ریاضیات را بهعنوان زبان علوم مطرح میکند و انسیان را از‬
‫این ارتباط بین انتزاع و واقعیت به تحیری بیمانند وادار میکند‪.‬‬
 ‫‬‬

‫فصل پنجم‬

‫عدد پی (‪)‬؛مشهورترین عدد در ریاضیات‬

‫رقابت‌بر‌سر‌محاسبه‌عدد‌پی‬‬
‫‬‬

‫‬‬
‫عدد پی (‪ )‬بدون شک مهمترین و پرکاربردترین ثابت و عدد در جهان ریاضییات مییباشید‪.‬‬
‫نخستین اشار به نسبت محیط دایر به قطر ان روی پاپیروسی مصری است که به سیال ‪0651‬‬
‫پیش از میالد نوشتهشد است‪.‬‬

‫عدد‪ ‬مشهورترین ثابت ریاضیات است و نسبت محیط دایر به قطرش را نشان میدهد‪ .‬این‬
‫موضوع برای هر دایر تختی در جهان‪ ،‬ححت دارد؛ چه دایر ای بیهانیداز شیعاع د سیانتیمتیر‬
‫باشد و چه بهانداز کهکشان‪.‬‬

‫عدد پی در مهمترین معادالت علم فیزیک نیز وجود دارد بهعنوانمثال در معادالت مکانییک‬
‫کوانتومی و نیز معادله نسبیت عام اینشتین نیز شامل این عدد میشود‪ ،‬همچنین قیوانین کپلیر‬
‫دربار ی حرکت سیار ای و فرمولهای بیشماری دیگیر در علیم‪ .‬در قیرن هجیدهم‪ ،‬ریاضییدان‬
‫سوئیسی لئونارد اویلر حرف پی‪ ،‬اولین حرف کلمه یونانی به معنای محیط را بیرای نمیایش ایین‬
‫نسبت به کاربرد‪ .‬در سال ‪ ،0990‬لیندمان (‪ )lindemann‬نشان داد که ‪ ‬عددی متعالی میباشید‬
‫(عددی را جبری میگویند که ریشه یک چندجملهای با ضرایب گویا باشد‪ ،‬در غییر ایین حیورت‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪26‬‬

‫ان را متعالی مینامند)‪ .‬همچنین در سیال ‪ 0060‬یوهیان هیاینریش المبیرت( ‪johann heinrich‬‬

‫‪ )lambert‬کشف کرد که عدد ‪ ‬یک عدد گن‪ ،‬مییباشید؛ بنیابراین‪ ،‬پیی‪ ،‬عیددی گنی‪ ،‬اسیت‪:‬‬
‫رشتهی بیپایانی از اعداد‪ ،‬پی را در حکم یک عدد بیان میکنند‪ .‬یافتن رقم دقیق پیی نیاممکن‬
‫است؛ بااینحال میتوان آن را با هر میزان الزمی از دقت محاسبه کرد‪.‬‬

‫رقابت بر سر محاسبه عدد پی‬

‫ارشمید ‪ ،‬ریاضیدان نامدار‪ ،‬اولین محاسبه عدد پی را به انجام رسیاند‪ .‬مقیداری کیه او بیه‬
‫بیرای‬ ‫دست آورد بین ‪ 6.040‬و ‪ 6.040‬قرار دارد و تا دو رقم اعشار دقیق است‪ .‬روش ارشمید‬
‫محاسبه ‪‬از طریق چند ضلعی های منتظم محاطی و محیطی را روش کالسییک محاسیبه پیی‬
‫میگویند‪.‬‬

‫را‬ ‫در سال ‪ 051‬بعید از مییالد‪ ،‬اولیین محاسیبه مقیدار پیی بعید از تیالشهیای ارشیمید‬
‫بطلمیییو (‪ )Claudius Ptolemy‬اسییکندرانی در اثییری معییروف بییه سونتاکسیییس‬ ‫کالودیییو‬
‫ماثماتیکا(‪ )syntaxis mathematica‬انجام داد است‪ .‬کالودیو ‪ ،‬مقدار ‪ ‬را بهانیداز ی ‪6.0406‬‬
‫بیه دسییت آورد‪ .‬تقریبیاً در سیال ‪ ،491‬تسییوچون‪ ،‬چییی(‪ )tsu chung-chih‬تقریبییی بییه مقییدار‬
‫‪ 6.0405808=655/006‬را ارائه کرد‪ ،‬که تا شش رقم اعشار ححی میباشد‪.‬‬

‫غیاث الدین کاشانی ریاضیدان ایرانیی (‪ 0408-0691‬مییالدی) کیه در زمیان شیاهرخ پسیر‬
‫تیمور کورگانی میزیست و مؤلف کتاب رساله الوتر و الجیب در سال ‪ 0404‬است‪ ،‬عدد پی را تیا‬
‫‪ 06‬رقم اعشار محاسبه کرد و حد نصاب ریاضیدان هندی مادها سانگا ماگراما را پشت سر نهیاد‪.‬‬
‫این ریاضیدان در سال ‪ 0411‬عدد پی را تا ‪ 00‬رقیم اعشیاری محاسیبه کیرد بیود‪ .‬نفیر بعیدی‬
‫ریاضی دان المانی لودولف وان کولن(‪ )0601-0541‬بود کیه ان را تیا ‪ 65‬رقیم اعشیار محاسیبه‬
‫کرد‪ .‬نیوتون در سیال ‪ 0655‬پیی را تیا ‪ 05‬رقیم اعشیاری محاسیبه کیرد‪ .‬همچنیین ریاضییدان‬
‫فرانسوی‪ ،‬فرانسوا ویت (‪ )francois viete‬مقدار عیدد پیی را بیه روش کالسییک‪ ،‬از طرییق بهیر‬
‫بردن از چند ضلعی هایی که ‪ 6(006)=686006‬ضلع دارند تا ‪ 8‬رقم اعشار به دست آورد‪.‬‬

‫با پیشرفت روشهای ریاضی‪ ،‬عیدد پیی تیا مقیدار دقییقتیر و بیزرگتیری کشیف مییشید‪.‬‬
‫داز (‪ ،)zacharias dase‬مقیدار عیدد ‪‬را تیا ‪ 011‬رقیم‬ ‫بهعنوانمثال‪ ،‬در سال ‪ ،0944‬زاخاریا‬
‫‪23 ‬‬ ‫فصل فصل پنجم عدد پی مشهورترین عدد در ریاضیات‬

‫اعجوبهای کمنظیر بود‪ ،‬او میتوانست بهحورت ذهنی حاحلضرب‬ ‫اعشار را کشف کرد‪ .‬زاخاریا‬
‫دو عدد ‪ 9‬رقمی در ‪ 54‬ثانیه‪ ،‬دو عدد ‪ 01‬رقمی در ‪ 6‬دقیقه و دو عدد ‪ 011‬رقمیی در تقریبیاً ‪8‬‬
‫در محاسبات ذهنی‪ ،‬بیهمتا بود اسیت‪.‬‬ ‫ساعت محاسبه کند‪ .‬شاید در تاریخ بشریت‪ ،‬زاخاریا‬
‫در سال ‪ ،0849‬ف‪.‬فرگوسن(‪ )f.ferguson‬و رنچ (‪ )wrench‬مشیترکا مقیدار عیدد پیی را تیا ‪919‬‬
‫رقم اعشار پیدا کردند‪.‬‬

‫رقابت سرسامآور و جباب در پیدا کردن هر چه بیشتر ارقام عدد حیرتآور‪ ‬ادامه پیدا کیرد‬
‫تا موجودی بنام کامپیوتر نیز به این رقابت اضافه شد‪ .‬در سیال ‪ ،0848‬کیامپیوتری الکترونیکیی‬
‫بنام ‪ ENIAK‬در آزمایشگا های تحقیقاتی بالیستیکی نظامی در ابیردین‪ ،‬عیدد پیی را تیا ‪0160‬‬
‫رقم اعشار حساب کرد‪ .‬در سالهای اخیر نیزبوسیله ابرکامپیوترها محاسیبه عیدد پیی تیا تعیداد‬
‫سرسامآوری رقم اعشار انجامشد است‪ .‬درواقع سرعت محاسبه تعیداد ارقیام اعشیاری مشیخص‬
‫عدد پی یکی از معیارهای استاندارد تعیین قدرت ابر کامپیوتر ها است‪.‬‬
 ‫‬‬

‫‬‬

‫فصل ششم‬

‫فلسفه و سرشت ریاضیات‬

‫‪ .1‬منطق گرایی‬‬
‫‪ .2‬شهودگرایی‬‬
‫‪ .3‬صوری گرایی‬‬
‫‪ .4‬مکتب افالطون گرایی‬‬
‫سرشت ریاضیات چیست؟‬‬
‫‬‬
‫فلسفه ریاضیات به دنبال جوهر و بنیانهای ریاضیات است‪ .‬ریاضیات اختیراع مییشیود ییا‬
‫کشف؟ اگر ریاضیات کشف میشود‪ ،‬به معنای ان است کیه از قبیل وجیود داشیته و ریاضییدانان‬
‫آنها را پیدا میکنند‪ ،‬بهعنوانمثال‪ ،‬عدد زوج ‪ ،0‬همیشه زوج بود اسیت و میا فقیط ان را پییدا‬
‫کرد ایم‪ .‬اگر ریاضیات ابداع میشود‪ ،‬بزرگترین سؤال این اسیت کیه چگونیه ایین ابیداعات آزاد‬
‫ذهن بشری‪ ،‬میتوانند در جهان واقعی مانند فیزیک بکار آیند‪ ،‬درواقع چگونه ریاضیات از انتیزاع‬
‫به واقعیت میرسد‪.‬‬

‫منشا و ماهیت مفاهیم ریاضی مبحثی حیرتانگیز میباشد که در فلسیفه ریاضییات بیه آن‬
‫پرداخته میشود‪ .‬فلسفه خاحی ممکن است باگبشت زمان منسیوخ ییا در پرتیو تجیارب اضیافی‬
‫تیییریابد‪ .‬امروز سه فلسفه احلی ریاضی وجود دارد و البتیه مکتیب و فلسیفه افالطیونی کیه از‬
‫دوران افالطون به وجود آمد بود‪.‬‬

‫‪ .1‬منطقگرایی‪ :‬بدعتگباران این مکتب از ریاضی‪ ،‬برتراند راسل و الفرد نورث وایتهد( ‪Alfred‬‬

‫‪ )north whitehead‬هستند‪ .‬بنابر اید ی منطقگرایی‪ ،‬ریاضیات شاخهای از منطق است‪ .‬بهجیای‬
‫آنکه منطق ابزاری برای ریاضیات باشد‪ ،‬منطق پیشرو ریاضیات میشیود‪ .‬همیه مفیاهیم ریاضیی‬
‫باید در قالب مفاهیم منطقی تدوین شوند‪ .‬برتراند راسل و آلفیرد نیورث وایتهید اثیر سیهجلیدی‬
‫عظیمیی بنیام پرینکیپییا ماتماتیکیا(‪ )principia mathematica‬را در سیالهای ‪ 0806‬تیا ‪0801‬‬
‫منتشر کردند‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪65‬‬

‫{عکس‪ :‬راسل}‬

‫راسل و وایتهد میخواستند تمامی ریاضیات را بر روی منطق محیض پاییهگیباری کننید تیا‬
‫بنیانی استوار برای همیشه برای تمامی ریاضیات ایجاد کننید‪ .‬مفهیوم منطیق بیهعنیوان علمیی‬
‫دربردارند احول و اید های زمینهساز همه علوم دیگر حداقل بیه زمیان الیبنیتزبیاز مییگیردد‪.‬‬
‫تحویل عملی مفاهیم ریاضی به مفاهیم من طقی توسط ددکیند و فرگه انجام شد و پئانو مبادرت‬
‫به بیان قضایای ریاضی به کمک نمادگرایی منطقی نمیود‪ .‬ازایینرو ایین دانشیمندان پیشیگامان‬
‫مکتب منطقگرا هستند که بیان قاطع ان در اثر تاریخی پرینسیپیا ماتماتیکای وایتهید و راسیل‬
‫متبلور شد و این اثر عظیم و پیچید در حدد ان است که بهتفصیل همه ریاضیات را بیه منطیق‬
‫تحویل نماید‪.‬‬

‫‪ .2‬شهودگرایی‪ :‬مکتب شهودگرا در سال ‪ 0819‬توسط ریاضیدان هلندی‪ ،‬براوئر معرفیی شید‪.‬‬
‫اید شهود گرا آن است که ریاضیات باید منحصراً بهتوسط یک عد متناهی از روشهای سازند‬
‫دربار دنباله اعداد طبیعی که بهطور شهودی در نظر گرفتهشد اند‪ ،‬بنا شود‪ .‬لبا مطابق این نظیر‬
‫در زیربنای ریاضیات شهود اولیهای قراردارد که بدون تردید با حس گبرایی قبل و بعد در وجود‬
‫ما همرا است و به ما اجاز میدهد یکچیزی واحد‪ ،‬سپس یکی دیگر و همینطیور تیا بیهطیور‬
‫بیپایان را تصور کنیم‪ .‬بدین ترتیب دنبالههای بیانتها را به دست مییآورییم کیه معیروفتیرین‬
 ‫‪67 ‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬فلسفه و سرشت ریاضیات‬

‫آنها دستگا اعداد طبیعی است‪ .‬برخی از پیامدهای تز شهود گیرا جنبیه انقالبیی دارنید؛ میثالً‬
‫پافشاری برروش های سازند به تصوری از وجیود در ریاضییات منجیر مییشیود کیه ان چییزی‬
‫نیست که همه ریاضی دانان به آن اعتقاد داشته باشیند‪ .‬بیرای شیهودگرایان‪ ،‬هسیتی کیه اثبیات‬
‫وجود ان الزم است‪ ،‬بایددرتعدادی مراحل متناهی ساختنی باشد‪ ،‬کافی نیست کیه فیرض عیدم‬
‫وجود ان هستی منجر به تناقض شود‪ .‬این بیدان معنیی اسیت کیه بسییاری از بیراهین وجیودی‬
‫زیادی که در ریاضیات کنونی دید میشوند‪ ،‬برای شهودگرایان قابلقبول نیستند‪ .‬مبنای فلسفۀ‬
‫ریاضی براوئر را می توان در دو احل خالحه کرد‪ -0:‬اشیا ریاضی‪ ،‬ساختمان های ذهنی هستند و‬
‫‪ -0‬این اشیا بر مبنای شهود پیشینی از اعداد طبیعی (به عنوان اشیا اولیه) و به طرییق منطیق‬
‫شهودی ساخته می شوند‪ .‬اشیا ریاضی در نظر براوئر ساختۀ ذهنی انسان هستند‪ ،‬تنها به وجیود‬
‫آن اشیائی میتوان حکم کرد که بشود آنها را در مراحل متناهی ساخت‪.‬‬

‫‪ .3‬صوری گرایی‪ :‬مکتب حوری گرا توسط دیوید هیلبرت بعد از اتمام کارش در بررسی احل‬
‫موضوعی هندسه تأسیس شد‪ .‬تز حوری گرا این است که ریاضیات با دستگا های نمادی حوری‬
‫سیروکار دارد‪ .‬درواقییع‪ ،‬ریاضییات مجموعیهای از آن مباحییث مجییرد تلقیی مییشییود کییه در ان‬
‫احطالحات حرفاً نمادهایی هستند و احکام قواعدی متضمن این نمادها‪ ،‬پایه غایی ریاضییات در‬
‫منطیق قیرار نیدارد و بلکیه تنهیا در مجموعیهای از نشیانههیا ییا نمادهیای پییش منطقییی و در‬
‫مجموعهای از اعمال با این نشانهها واقع است‪ .‬هیلبرت‪ ،‬سرشت ریاضیات را با انکار کامل به ایین‬
‫شکل که اشیا ریاضی‪ ،‬نمادهای وضعشد ای بیش نیستند که حدود کارکرد و ویژگیهای آنهیا‬
‫توسط احول موضوعه مشخص میشیود‪ ،‬بییان کیرد‪ .‬چیون از ایین دییدگا ‪ ،‬ریاضییات عیاری از‬
‫و تنها شامل عناحر نمادی ارمانی است‪ ،‬برقراری سازگاری شاخههیای مختلیف‬ ‫محتوای ملمو‬
‫ریاضیات قسمت مهم و الزمی از برنامه حوری گرایی مییشیود‪ .‬بیدون همراهیی چنیین برهیان‬
‫سازگاری‪ ،‬تمام مبحث اساساً بیمعنی خواهد شد‪ .‬در دیدگا حوری گیرا بسیط احیل موضیوعی‬
‫ریاضیات در بیشترین حد دنبال میشود‪ .‬شرایطی که هیلبرت برای قابلقبول بودنِ ییک نظرییۀ‬
‫ریاضی قائل است‪ ،‬این است که احیول موضیوعه منجیر بیه تنیاقض نشیوند (احیل سیازگاری) و‬
‫گزار های درست نظریه همه در درون آن نظریه‪ ،‬اثبات پیبیر باشیند (احیل تمامییت)؛ بنیابراین‬
‫برنامۀ هیلبرت‪ ،‬همۀ نظریه های ریاضی و اثبات سازگاری و تمامیت آن ها است با این هیدف کیه‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪65‬‬

‫برای احل موضوعی ساختن همیشه‪ ،‬پارادوکس هایی که استقرارِ یقین در ریاضیات را به مخاطر‬
‫انداختهاند‪ ،‬از ححنه پاک شوند‪.‬‬

‫{عکس‪ :‬هیلبرت}‬

‫طبق مکتب و دیدگا حوری گرایی دیوید هیلبیرت‪ ،‬هییچ شیی ریاضیی واقعیی و حقیقیی‬
‫وجود ندارد و وجود اشیائ ریاضی ساختهشد ذهن ریاضیدانان است‪ .‬مفیاهیمی بنییادی ماننید‬
‫نقطه‪ ،‬خط‪ ،‬عدد و غیر همگی ساخته ذهن آدمیی میباشیندخطی کیه رسیم مییکنییم خطیی‬
‫فیزیکی میباشد زیرا عرض دارد بنابراین دوبعدی است درواقع خط ریاضی را هییچکیس ندیید‬
‫است‪ .‬بر طبق مکتب حورت گرایی‪ ،‬در ریاضییات‪ ،‬قضیایا و نتیایج بیهحیورت منطقیی از احیول‬
‫موضوع به دست میآیند درواقع ریاضیات از مجموعهای از نمادهای بیمعنی ساختهشید اسیت‬
‫که کامالً انتزاعی میباشد‪ .‬طرفیداران ایین دییدگا از سرشیت ریاضییات‪ ،‬بنییاد ریاضییات را در‬
‫مجموعهای از نمادهای حوری میی داننید‪ .‬جیوهر مکتیب هیلبیرت ایین اسیت‪ :‬ریاضییات تنهیا‬
‫مجموعهای از عالئم بیمعنا میباشد درواقع یک تجرید و ابداع مطلق‪.‬‬

‫‪ .4‬مکتببب افالطببونگرایببی‪ :‬در مکتییب افالطییونگرایییی‪ ،‬موجییودات ریاضییی ماننیید عییدد‪،‬‬

‫مجموعه های نامتناهی‪ ،‬خط‪ ،‬دایر ‪ ،‬مکعب چهاربعدی‪ ،‬فضای هیلبرت‪ ،‬نقطه و خط و ‪ ...‬بیرون از‬
‫فضا و زمان و بیرون از اندیشه و ماد ‪ ،‬درقلمیروی مجهیول و مجیرد (موسیوم بیه عیالم مثیل) و‬
 ‫‪62 ‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬فلسفه و سرشت ریاضیات‬

‫مستقل از هرگونه آگاهی فردی یا اجتماعی وجود دارند‪ .‬این اشیا ازلی و ابیدی هسیتند‪ ،‬خلیق‬
‫نشد اند‪ ،‬تیییر نیز نمی پبیرند و خواحی دارند که برخی بر ما معلوماند و بعضیی هنیوز نیامعلوم‪.‬‬
‫درواقع مکتب افالطونگرایی یک واقعگرایی مطلق میباشید کیه در ان اعیداد و اشیکال و همیه‬
‫موجودات ریاضی‪ ،‬وجودی کامالً مستقل از ذهن ما دارند ولی آنها از نوع اشیا فیزیکی نیستند‬
‫زیرا آنها خارج از فضا و زمیان فیزیکیی وجیود دارنید و امیوری تیییرناپیبیر مییباشیند‪ .‬ازنظیر‬
‫افالطون‪ ،‬ریاضیدان مانند دانشمندی تجربی است‪ ،‬او نمیتواند چیزی را اختیراع کنید زییرا هیر‬
‫چیزی که باید کشف شود در عالم خارج وجود دارد؛ کاری که ریاضیدانان انجام میدهند‪ ،‬کشف‬
‫چیزهاست؛ بنابراین طبق مکتب افالطونگرایی‪ ،‬موجیودات‪ ،‬قیوانین و جهیان ریاضییات‪ ،‬کشیف‬
‫می شوند ونه ابداع‪ .‬بهعنوانمثال‪ ،‬یک مربع‪ ،‬دارای وجود خاص است کیه در ورای زمیان ومکیان‬
‫وجییود دارد‪ .‬شییاید نتییوان بییا توانییایی محاسییباتی امییروز تعیییین کییرد کییه آیییا عییدد‬
‫‪ 0098156554818904188‬عددی اول است یا نه اما در این دییدگا از جهیان ریاضییات‪ ،‬اول‬
‫بودن یا نبودن ان در اختیار ریاضیدان نیست؛ این عدد‪ ،‬از قبل‪ ،‬اول بودن یا نبودنش تعیینشد‬
‫است‪.‬‬

‫درنتیجه طبق دیدگا و مکتب افالطون گرایی‪-‬واقع گراییی مطلیق‪ -‬کیاری کیه ریاضییدانان‬
‫انجام میدهند‪ ،‬کشف حقایق مطلق و ازلی و ابدی میباشند‪.‬‬

‫سرشت ریاضیات چیست؟‬

‫اما درنتیجه آیا ریاضیات اختراعی است که منحصراً جنبه بشری دارد و یا ریاضییات از قبیل‬
‫وجود دارد و دارای وجودی خاص خویش و مافوق بشری میباشد و ما فقط در مسافرت خیویش‬
‫در عرحه وجود با این حقایق ابدی برمیخوریم‪ .‬ریاضیدانی که موافق کشف ریاضییات هسیتند و‬
‫وجود فوق بشری ریاضیات میباشند میگویند که عدد و هندسه وجود داشت؛ و ریاضیدانی کیه‬
‫موافق تفکر اختراع شدن ریاضیات و جنبه بشری ان هستند دراینبار میگوید‪ :‬باید مجموعیه و‬
‫اعداد را ساخت‪.‬‬

‫طبق تعریفها‪ ،‬احول موضوعه و بنیادین ریاضیات‪ ،‬موجودات ریاضیاتی همچون نقطیه‪ ،‬خیط‬
‫یا عدد را نمیتوان با مثالً خطی که روی کاغبی رسم میشود یکی دانسیت چیون مسیلماً خیط‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪66‬‬

‫فیزیکی‪ ،‬موجود یکبعدی که از بینهایت نقطه حفر بعدی ساختهشد باشد‪ ،‬نیست‪ .‬یا نوری کیه‬
‫در مسیرژئودزیک حرکت میکند‪ ،‬تنها یک تعبییر فیزیکیی از خیط و ژئودزییک ارمیانی تعرییف‬
‫نشد ی ریاضیاتی است‪ .‬ریاضیات چه ابداع باشد و چه کشف‪ ،‬انتزاعیتر از آن هستند کیه خیود‬
‫را برجهان فیزیکی نشان دهند‪.‬‬

‫با هر دیدگا و مکتبی در جهان ریاضیات‪ ،‬پیشرفت ریاضییات میدرن نشیاندهنید ی آزادی‬
‫ریاضیدانان در خلق جهانهای جدیدی از ریاضیات است‪ .‬بهعنوان مثالی مشهور‪ ،‬اثبات شید کیه‬
‫هندسه های اقلیدسی‪ ،‬هبلولوی و ریمانی سازگارند و هرکدامشان درست میباشند‪ .‬درواقع دیگر‬
‫هندسه شهودی و مطابق عقل سلیم اقلیدسی‪ ،‬حقیقت محض یا تنها حقیقت محض نیست‪.‬‬

‫پبیرفتن دیدگا حورتگرایی هیلبرت در ریاضیات و اینکه ریاضیات تنها یک بازی حوری با‬
‫قواعد و تعاریف میباشد که دارای انگیز و هدف خاحی نیست‪ ،‬انسیان را بیا راز عظییم دیگیری‬
‫مواجه میکند و آن‪ ،‬این است که اگر ریاضییات نتیجیه تخییل و ابیداع ریاضییدانان اسیت پیس‬
‫چگونه برخی از آنها در جهان فیزیکی بکار میایند‪ ،‬بهعبارتدیگیر‪ ،‬ریاضییات کیه نتیجیه تفکیر‬
‫مستقل از تجربه انسان است چگونه انطباقی چنین شگفتانگیز با جهان واقعی دارد‪ .‬همچنین با‬
‫توجه به اینکه موجودات تعریفنشد ی بنیادی ریاضیات و حتی دیدگا افالطونی بیه ریاضییات‪،‬‬
‫درهرحورت با موجودات و جهان فیزیکی متفاوت میباشد‪ ،‬همیشیه مییتیوان ایین سیؤال ورای‬
‫توانایی بشری که میگوید‪ ،‬سرشت ارتبیاط اسیرارآمیز ریاضییات بیا فیزییک چیسیت را پرسیید‪.‬‬
‫درواقع کشیف آزادی ریاضییدانان در خلیق جهیانهیای ریاضییاتی جدیید ماننید هندسیههیای‬
‫نااقلیدسی‪ ،‬حتی دیدگا افالطونی را ساد انگارانه نشان میدهد‪ ،‬و بنابراین ارتباط بین ریاضیات‬
‫و واقعیت اسرارآمیزتر از همیشه شد است زییرا آزادی افراطیی بیه جیوهر ی ریاضییات میدرن‬
‫تبدیلشد است که نشاندهند ی این است که ریاضیات و واقعیت مطلقاً مستقل از هم شد اند‪.‬‬
‫در ریاضیات مدرن دیگر معیار درستی یک نظریه و قضیه‪ ،‬شهود انسانی نمیباشد بلکه سازگاری‬
‫نظریه‪ ،‬احل اساسی است مانند نظریه بینهایت عجیب و غیرشهودی مراتب نامتناهی کانتور کیه‬
‫در ورای درک مافوق بشری قرار دارد‪.‬‬
 ‫‪63 ‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬فلسفه و سرشت ریاضیات‬

‫دیدگا های گوناگون زیر اشار ای به معنا و ماهیت رازامیز ریاضییات و ارتبیاط شیگفتانگییز‬
‫ریاضیات با جهان واقعی دارد‪:‬‬

‫کورت گودل‪:‬‬

‫((من دلیلی نمیبینم که چرا به اینگونیه ادراک‪ ،‬یعنیی بیه شیهود ریاضیی‪ ،‬کمتیر از ادراک‬
‫حسی عقید داشته باشیم؛ آن شهودی که ما را وادار میکند تا نگر های فیزیکی را بنیا کنییم و‬
‫انتظار داشته باشیم که ادراکات حسی انی با آنها سازگاری نشان دهند و بهعیالو ‪ ،‬بیاور داشیته‬
‫باشیم پرسشی که اکنون به آن نمیتوان پاسخ داد‪ ،‬معنایی دارد و ممکن اسیت در اینید بیه آن‬
‫بتوان پاسخ داد))‪.‬‬

‫((مفیاهیم ممکین اسیت بیهعنیوان اشییایی واقعیی تصیور شیوند کیه مسیتقل از تعییاریف و‬
‫ساختارهای ما موجودند و به نظر من‪ ،‬فرض چنین اشیایی همانقدر موجه است که فرض وجود‬
‫اشیا فیزیکی‪)).‬‬

‫((اگرچه موجودات نظریه مجموعهها از قلمرو تجربه حسی بسیار دورند‪ ،‬بااینحال باید گفیت‬
‫ما واجد نوعی ادراک از آنها هستیم‪ .‬این واقعیت کیه احیول موضیوع‪ ،‬خیود را همچیون احکیام‬
‫حادق بر ما تحمیل میکنند بیانگر همین معناست‪ .‬من دلیلی نمیبینم که ما به این نوع خیاص‬
‫از ادراک‪ ،‬یعنی به شهود ریاضی‪ ،‬کمتر از ادراک حسی اعتماد داشته باشیم‪ ،‬اینها هم میتوانند‬
‫جنبهای از واقعیت عینی را نمایان سازند))‪.‬‬

‫لباچفسکی‪:‬‬

‫((هیچ شاخهای از ریاضیات‪ ،‬هرقدر هم انتزاعیی باشید‪ ،‬ممکین نیسیت کیه روزی دریکیی از‬
‫پدید های جهان واقعی بکار نرود))‪.‬‬

‫گوتلوپ فرگه به هیلبرت میگوید‪:‬‬

‫((من نام بنداشت را به گزار هایی میدهم که درستاند ولی ثابت نشید انید‪ ،‬زییرا شیناخت‬
‫آنها از منبعی که منطقی نیست و نمیتوانیم آن را شهود فضایی بنامیم‪ ،‬نشات میگییرد‪ .‬البتیه‬
‫درستی بنداشتها ایجاب میکند که باهم متناقض نباشند‪ ،‬مطلبی که نیاز به برهان ندارد))‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪65‬‬

‫ژوزف فوریه‪:‬‬

‫((بررسی عمیق طبیعت پربارترین منبع کشفیات ریاضی است))‪.‬‬

‫برتراند راسل‪:‬‬

‫(( ریاضیات موضوعی است که دران نه میدانیم از چه ححبت میکنیم‪ ،‬ونه مییدانیم آنچیه را‬
‫که میگوییم درست است))‪.‬‬

‫((ریاضیات‪ ،‬ما را دور ازآنچه انسانی است‪ ،‬به حوز ی ضرورت مطلق میبرد که نهتنها جهیانی‬
‫بالفعل و واقعی بلکه هر جهان ممکن دیگری باید با آن در انطباق باشید و اینجیا منزلگیا ابیدی‬
‫خویش را مییابد))‬

‫هاینریش هرتز‪:‬‬

‫بگریزد کیه فرمیولهیای ریاضیی وجیودی مسیتقل دارنید‪،‬‬ ‫((آدمی نمی تواند از این احسا‬
‫بینشی خاص خود دارند‪ ،‬عاقلتر از شما و حتی عاقلتر از کاشیفین خیود هسیتند و میا بیشیتر‬
‫ازآنچه در احل در درون آنها نهاد شد است از آنها چیز دریافت میکنیم))‪.‬‬

‫البرت اینشتین‪:‬‬

‫((تجاربی که تاکنون داشتهایم به میا اجیاز مییدهنید کیه طبیعیت را مصیداق سیاد تیرین‬
‫اندیشههای ریاضی قابلتصور بدانیم‪ .‬من قانع شد ام که با اسیتفاد از ابزارهیای ریاضیی محیض‬
‫میتوان مفاهیم و قوانین شناخت طبیعت را به دست آورد‪ .‬آزمیایش ممکین اسیت الهیامبخیش‬
‫مفاهیم ریاضی مناسب باشد‪ ،‬اما بهطورقطع این مفاهیم را از تجربه نمیتوان استنتاج کرد؛ البتیه‬
‫آزمایش‪ ،‬همچنان یگانه معیار مناسب بودن سیاختارهای ریاضیی خواهید بیود؛ امیا خالقییت در‬
‫جنبه ریاضی احل است؛ بنابراین‪ ،‬عقید دارم که فکر محیض مییتوانید بیه درک واقعییت نائیل‬
‫شود‪)).‬‬

‫پوانکاره‪:‬‬

‫((بی معنی است بپرسیم کدام هندسه درست است‪ .‬هیچ هندسهای نمییتوانید درسیتتیر از‬
 ‫‪69 ‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬فلسفه و سرشت ریاضیات‬

‫هندسه دیگر باشد‪ ،‬تنها ممکن است مناسبتر باشد))‪.‬‬

‫((آیا احول موضوعه هندسه‪ ،‬حقایقی تجربیاند؟ ولی ما بر خطوط ایدئال یا دایر هیایی ایید‬
‫آل آزمایش نمیکنیم‪ ،‬ما تنها میتوانیم بر اشیا مادی آزمایش کنیم))‪.‬‬

‫((اگر هندسه دانشی تجربی بیود نمییتوانسیت دانشیی دقییق باشید و پیوسیته دسیتخوش‬
‫تجدیدنظر قرار میگرفت))‪.‬‬

‫لئوپولد کرونکر‪:‬‬

‫((اعداد ححی را خدا آفرید و مابقی را آدمی))‪ .‬او این جمله را برعلییه نظرییه اعیداد احیلی‬
‫ترامتناهی کانتور بکار برد‪ .‬و هیلبرت در موافقت با دستاورد کانتور‪،‬گفتیه اسیت‪ )) :‬هییچکس را‬
‫یارای آن نیست که مارا از جهانی که کانتور آفرید است‪ ،‬بیرون براند))‪.‬‬

‫گالیله‪:‬‬

‫((عالم به زبان ریاضی نوشتهشد است))‬

‫بنابراین به نظر میرسد هر برداشتی از ریاضیات با موافقیان و مخالفیانی همیرا باشید‪ .‬پیس‬
‫همچنان بزرگترین سؤالهای مبانی ریاضیات یعنی این پرسشها که ریاضیات ابداع مییشیوند‬
‫یا کشف و چه ارتباطی بین جهان انتزاعی ریاضیات و جهان فیزیکی وجود دارد یا اینکه چگونیه‬
‫این رابطه سحرآمیز به وجود میآید‪ ،‬رازهایی بهغایت عظیم و در ورای توانایی بشری قرار دارند‪.‬‬

‫ریاضیات مدرن‪ ،‬تجرید و انتزاعی شدن مطلق را نشان میدهند و برترین تعرییف بیرای علیم‬
‫ریاضیات را کانتور بیان کرد است‪:‬‬

‫گئورگ کانتور‪(( :‬جوهر ریاضیات در آزادی آن نهفته است))‬

 ‫فصل هفتم‬

‫قضیه گودل؛ قلمروی ماورای توانایی‬

‫بشری‬
‫کرت گودل (‪ )0809-0816()kurt godel‬بزرگترین منطق دان تاریخ و یکی از ابرنابیه هیای‬
‫بیهمتای تاریخ بشریت میباشد که با کشف قضیه ناتمامیت‪ ،‬یکی از عجیبترین‪ ،‬پیچید تیرین‬
‫و بنیادیترین دستاوردها در همه دورانهای تمامی علوم‪ ،‬منطق و ریاضیات را به جهانیان ارائیه‬
‫کرد‪ .‬گودل در سال ‪ 0860‬دو قضیه بینهایت پیچید را به اثبات رساند و در مقالهای بیا عنیوان‬
‫((دربار ی گزار های حوری تصمیم ناپبیر در پرینکیپیا ماتماتیکیا ونظیام هیای میرتبط))‪ ،‬آن را‬
‫منتشر کرد‪ .‬این دستاورد بیهمتای منطق ریاضی به قضیه ناتمامیت گودل مشهور است؛ اما این‬
‫قضایا چه میگویند؟ و گزار ی تصمیم ناپبیر به چه معنا میباشید؟ ایینهیا چیه هسیتند کیه در‬
‫رفیعترین نقطهی دستاوردهای فکری آدمیزاد قرار دارند؟‬

‫{عکس‪ :‬کورت گودل}‬

‫یونانیان باستان روشی موسوم به روش احل‪-‬بنیاد یا احیول موضیوعی (‪ )axiomatic‬را ابیداع‬
‫کردند که تأثیری شگرف در تاریخ ریاضیات داشت‪ .‬آنها با این روش توانستند هندسیه را خلیق‬
‫کنند‪ .‬درروش احل موضوعی یونانی‪ ،‬گزار هایی بدون اثبات پبیرفته مییشیوند؛ و سیپس تمیام‬
‫گزار های دیگر بهعنوان قضیهها و نتایجی از این احول بنیادی‪ ،‬استنتاج میشوند‪ .‬درواقع احول‬
‫موضوعه ها بنیانی هستند و قضیهها بهوسیله قانونهای منطق از این احول اولیه به دسیت میی‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪35‬‬

‫ایند‪ .‬درواقع برای اینکه گزار ای اثبات شود باید نشان داد که این گیزار پیامید منطقیی الزم از‬
‫چند گزار است که قبالً به اثبات رسید اند‪ .‬گزار های اخیر نیز باید به کمک گزار هایی که قبالً‬
‫به اثبات رسید اند‪ ،‬اثبات شوند‪ ،‬اما اینیک سلسله بینهایت میشود‪ ،‬پس باید گزار هایی وجیود‬
‫داشته باشند که بدون اثبات پبیرفته شوند؛ کیه بیه ایین گیزار هیای بنییادی و آغیازین‪ ،‬احیول‬
‫موضوعه میگویند؛ و تمام گزار ها و نتایج و قضیهها باید بهطیور منطقیی از آنهیا ایجیاد شیوند‪.‬‬
‫درواقع پاسخ به سؤال بسیار بسیار پیچید و چالشبرانگیزی که همه علوم و تفکر انسیانی را بیه‬
‫خود مشیول میکند یعنی این سؤال که آیا هیر چییزی آغیازی دارد ییا ازلیی اسیت‪ ،‬در جهیان‬
‫شگفت انگیز ریاضیات‪ ،‬پاسخ این سؤال‪ ،‬آغاز داشیتن اسیت و آغیازگر تمیام سیاختارهای عظییم‬
‫ریاضیات‪ ،‬احول موضوعه یا احول بنیادی هستند‪ .‬میتوان گفت کیه سیاختارهای و قضییههیای‬
‫ریاضی مانند یک هرم برعکس میباشد که نوک اش به سمت پایین است‪ ،‬زیرا از تعدادی کمیی‬
‫از احول بنیادی‪ ،‬تمام ساختارهای عظیم و بیشمار ریاضیات ساختهشد اند‪ .‬درواقع تعداد بیشمار‬
‫گزار ها از تعداد کمی از احلهای موضوع استنتاج شد اند‪ .‬ریاضیات تنها جهانی است که در ان‬
‫به یقین و حقیقت مطلق میتوان رسید‪ .‬بنا برگفته برتراند راسل‪(( :‬ریاضییات میا را بیه حیوز ی‬
‫حقیقت مطلق میبرد‪ ،‬حوز ای که نهتنها دنیای واقعی بلکه هر دنیای قابیلتصیوری بایید بیا آن‬
‫سازگار باشد))‪ .‬ریاضیات دنیایی ارمانی و حقیقت محض و مطلق میباشد‪ .‬درواقع علیوم تجربیی‬
‫بنا بر سرشت خود ممکن است دستخوش تیییرات شوند ولی ریاضیات کاری به واقعیت فیزیکی‬
‫ندارد‪ ،‬حرف اثبات مطلق و سازگاری‪ ،‬هر قضیهای را تا ابد بدون تیییر نگه میدارد‪ .‬اگر شخصیی‬
‫دنبال یقین غایی است آن را در ریاضیات باید جستجو کند زیرا ریاضیات مجهز به اثبات مطلیق‬
‫می باشد‪ .‬نداشتن هیچگونه تناقض درونی (سازگاری) و اثبات مطلق هر قضیهای (کامیل بیودن)‪،‬‬
‫دو نکته مهم در این را است که ریاضیات تنها قلمیرو حقیقیت مطلیق باشید‪ .‬راسیل بیه همیرا‬
‫وایتهد‪ ،‬کتاب عظیم‪ ،‬پرینکیپیا ماتماتیکا را ارائه کردند و هدف آنها استقرار ریاضیات بیر بنییان‬
‫قاطع منطق بود‪ .‬ریاضیدانان قرن نوزدهم‪ ،‬نشان دادند که با تیییر دادن آزادانیه البتیه بیهشیرط‬
‫سازگاری‪ ،‬احل توازی اقلید ‪ ،‬مییتواننید دنیاهیای هندسیی شیگفتانگییز و کیامالً متفیاوت و‬
‫اعتبار این هندسههای عجیب بیود نیه تطیابق بیا‬ ‫جدیدی را خلق کنند‪ .‬درواقع سازگاری اسا‬
‫واقعیت فیزیکی‪ ،‬زیرا واقعیت فیزیکی و شهود انسانی تنها با هندسه اقلیدسی مطابقت دارد‪ ،‬ولی‬
 ‫‪32 ‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬قضیه گودال؛ قلمروی ماورای توانایی بشری‬

‫این هندسه تنها هندسه سازگار نیست بلکه تنها هندسهای است که با شهود آدمی تطیابق دارد‪.‬‬
‫درواقع آزادی و انتزاع مطلق ریاضیات مدرن میگوید چیزی که مهم است ایین نیسیت کیه چیه‬
‫چیزی باعقل انسانی یا جهان فیزیکی و تجربی مطابقت دارد بلکه آن چیزی است کیه در جهیان‬
‫ریاضی فوق انتزاعی دارای اثبات و سازگاری مطلق باشد‪ .‬دیویید هیلبیرت ریاضییدان نیامی نییز‬
‫کامالً به اثبات همهچیز اعتقاد داشت‪ .‬دیوید هیلبرت درکنگر بینالمللیی ریاضییدانان در سیال‬
‫‪ 0811‬جملهی تاریخی خود را ایین چنیین بییان کیرد‪(( :‬روزی خواهید رسیید کیه ریاضییدانان‬
‫میتوانند هر مسئلهی ریاضی را حل کنند و یا ثابت میشود که برای ان را حلی وجیود نیدارد‪)).‬‬
‫همچنین در سخنرانی مشهور سال ‪ 0861‬خود میگوید‪(( :‬ما باید بیدانیم و خیواهیم دانسیت))‪.‬‬
‫هیلبرت با چنین اعتقادی‪ ،‬تالش کیرد تیا در اکتشیافات خیود دربیار ی منطیق ریاضیی بنییان‬
‫غیرقابلانکاری برای بنای باعظمت ریاضیات ایجاد کند‪ .‬به نظر او‪ ،‬معنیای نمادهیا در ریاضییات‬
‫نباید دارای اهمیت باشد درواقع او به دنبال ساختن نظامی حوری از نمادها بیود تیا بتوانید هیر‬
‫قضیهای را اثبات کند یعنی در نظر هیلبرت و همه ریاضیدانان تاریخ هر قضیهای باید بیه اثبیات‬
‫برسد‪ .‬درواقع ماهیت برنامه هیلبرت مانند دستاورد راسل و وایتهد بود زییرا در منطیق احتمیال‬
‫بروز اشتبا وجود ندارد و تمام ریاضیات باید در ساختاری کامل و سازگار قرار گیرد؛ اما در سال‬
‫‪ 0860‬گودل‪ ،‬مقالهای با عنوان ‪((:‬دربار قضیایای بیه لحیاظ حیوری تصیمیم ناپیبیر پرینکیپییا‬
‫ماتماتیکا و نظامهای مرتبط )) را ارائه کرد که جهان ریاضیات را متحیر کرد و نشیان داد برنامیه‬
‫هیلبرت‪ ،‬راسل و وایتهد امکانپبیر نیست‪ .‬گودل اثبات کرد سازگاری روش احل موضوعی دچار‬
‫محدودیت هایی ذاتی است؛ و چنین دستگا احل موضوعی ذاتاً نیاقص اسیت‪ .‬کیورت گیودل بیا‬
‫استفاد از روش خود ارجاعی‪ ،‬گزار هایی عجییبوغرییب خلیق کیرد کیه بیه خودشیان‪ ،‬ارجیاع‬
‫می دهند‪ .‬درواقع گودل توانست پارادوکسی مشهور به پارادوکس دروغگیو را درون هیر سیسیتم‬
‫ریاضی احل موضوعی (احل‪-‬بنیاد) خلق کند‪ .‬پارادوکس دروغگو کیه مربیوط بیه یونیان باسیتان‬
‫میشود‪ ،‬میگوید‪(( :‬من دروغگو هستم))‪ .‬پارادوکس ازاینقرار است‪ :‬اگر شخصی کیه ایین جملیه‬
‫را میگوید‪ ،‬دروغ گفته باشد آنگا گزار حادق و درست میباشد پس او دروغ نمییگویید و اگیر‬
‫دروغ نمی گوید‪ ،‬گزار کاذب است پس دروغ میگوید‪ .‬کورت گودل گیزار ای بیا عنیوان‪(( :‬ایین‬
‫گزار اثباتناپبیر است)) را به وجود آورد‪ .‬گزار گودل با فرض سازگاری و نبیود تنیاقض درونیی‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪36‬‬

‫یک سیستم ریاضی احل موضوعی‪ ،‬اثبات پبیر نیست‪ .‬چون اثباتناپبیری خود را اعالم میکیرد‬
‫پس حادق میباشد اما اثباتناپبیر‪ .‬گودل‪ ،‬دو قضیهی ورای بینهایت عجیبوغرییب را بیا نبیوغ‬
‫فوق بشری خود‪ ،‬اثبات کرد‪(0:‬قضیه اول ناتمامیت) گزار هایی درست وجود دارند که نمییتیوان‬
‫آنها را اثبات کرد! پس ریاضیات ذاتاً کامل نیست‪(0.‬قضییه دوم ناتمامییت) گیزار هیایی وجیود‬
‫دارند که هم خود گزار درست است وهم نفی ان درست مییباشید! پیس ریاضییات ذاتیاً دارای‬
‫ناسازگاری درونی است؛ بنابراین‪ ،‬این دو نتیجه گودل اثبات کردند که ریاضییات بیهطیور ذاتیی‬
‫ناقص و ناسازگار میباشد‪ .‬ریاضیات ناقص (ناتمام) است زیرا همیشه گزار هیای غرییب درسیتی‬
‫وجود دارد که قابلاثبات نیست‪ .‬گزار هیای ریاضییاتی درسیتی کیه از هییچ احیل موضیوعی ییا‬
‫قضیهای نتیجه نمیشوند‪ .‬ریاضیات ناسیازگار اسیت زییرا گیزار و نقییض ان هیمزمیان در ییک‬
‫دستگا احل موضوعی وجود دارد‪ .‬درواقع هر نظریه سازگاری باید شامل گیزار هیایی باشید کیه‬
‫نتوان آن را اثبات و یا ابطال کرد‪ ،‬بهعبارتدیگر‪ ،‬اگر حورتبندی احل بنیادی ریاضیات سیازگار‬
‫باشد‪ ،‬پس هموار گزار هایی وجود دارند که تصمیم ناپبیر است؛ بنابراین‪ ،‬قضییه گیودل نشیان‬
‫داد که در هر نظام ریاضی احل موضوعی (احل‪-‬بنیادی) همیشه گیزار هیایی وجیود دارنید کیه‬
‫حادقاند اما نمیتوان آنها را به اثبات رساند و اینکه قضیه ناتمامت گودل اثبات کرد کیه تمیام‬
‫سیستم های منطقی با هر میزان پیچیدگی ذاتاً ناکاملاند؛ بنابراین انسان با گزار هایی بینهاییت‬
‫عجیبوغریب ریاضی مواجه شد است؛ گزار های تصمیم ناپبیر‪ ،‬گزار هایی کیه نیه قابیلاثبیات‬
‫هستند و نه قابل رد‪ .‬درواقع در هر نظام احل بنیادی‪ ،‬بیشمار گیزار اسیرارآمیز تصیمیم ناپیبیر‬
‫وجود دارد و این گزار های تصمیم ناپبیر در ورای درک ریاضیات و نوع بشر قرار دارد‪ .‬درنتیجیه‬
‫اثبات ها و قضایای کورت گودل نشان دادند که هموار گزار های ریاضی درستی وجود دارد کیه‬
‫قابلاثبات نیستند و این ورای توانایی بشر میباشد زیرا ریاضیات ذاتاً چنین موجیودات بینهاییت‬
‫اسرارآمیز درستی که نمیشود آنها را اثبات کرد را در خود دارد‪.‬‬
‫فصل هشتم‬

‫قوانین شانس‬

‫فضای‌نمونه‬‬
‫پیشامد‬‬
‫احتمال‌یک‌پیشامد‬‬
‫احتمال‌شرطی‬‬
‫نظریه احتماالت ادعا میکند که حتیی شیانس هیم دارای قیانون اسیت! و از الگیو و نظمیی‬
‫برخوردار میباشد‪ .‬این شگفتی دیگری از جهان اسیرارآمیز ریاضییات اسیت‪ .‬در مسیابقه ریخیتن‬
‫یا سکه‪ ،‬چه موقع بهترین شانس بردن وجود دارد؟ شانس هر طرف چقیدر اسیت؟ احتمیال‬ ‫تا‬
‫پیروزی یا شکست در یک مسابقه چقیدر مییباشید؟ احتمیال قبیولی در آزمیون ورودی‪ ،‬چقیدر‬
‫است؟ چند را برای چیدمان سه عدد برای تشکیل یک عدد سه رقمی وجیود دارد؟ ریشیههیای‬
‫نظریه احتمال در مسائل مربوط بیه قمیار اسیت‪ .‬در سیال ‪ 0654‬بلیز پاسیکال (‪)blaise pascal‬‬
‫مشترکا با پی یر دو فرما نظریه احتماالت را کشف کرد که این امر به درخواسیت ییک قمیار بیاز‬
‫برای یاری به محاسبه بخت موفقیت در بازیهایی که انجام میداد شروع شد‪ .‬گرچیه ایید هیای‬
‫مربوط به شانس و تصادف در دوران باستان در مورد بخت ازمیایی وبیازی هیای شانسیی وجیود‬
‫داشت‪.‬‬

‫فضای نمونه‬

‫مجموعه تمام برامدهای ممکن آزمایش را فضای نمونهای میگویند کیه مییتیوان آن را بیا ‪S‬‬

‫نشان داد‪ .‬در فضای نمونهای‪ ،‬هر برآمد را یک عنصر فضای نمونهای میینامنید‪ .‬بیهعنیوانمثیال‪،‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪50‬‬

‫را میتوان بهحیورت }‪S={0,0,6,4,5,6‬‬ ‫فضای نمونهای برای برآمد های ممکن پرتاب یک تا‬
‫نشان داد که شامل ‪ 6‬حالت ممکن است‪ .‬یا سؤالی که دو پاسخ ممکن بله یا خییر را دارد شیامل‬
‫فضای نمونهای با دو حالت ممکن است‪ .‬فضاهای نمونهای میتوانند شیامل تعیدادی متنیاهی ییا‬
‫نامتناهی از عناحر باشند‪ .‬فضای نمونهای برای برامیدهای ممکین پرتیاب ییک سیکه بیهحیورت‬
‫}‪ S={H,T‬است که در ان ‪H‬و ‪ T‬به ترتیب نمایش شیر و خط را میدهند؛ اما اگر سکه را انقیدر‬
‫پرتاب کنیم تا برای اولین بار شیر بیاید‪ ،‬میتواند در اولین‪ ،‬دومین‪ ،‬سومین و‪ ...‬پرتاب رخ دهد و‬
‫بینهاییییییت امکیییییان وجیییییود دارد‪ .‬بیییییرای ایییییین آزمیییییایش‪ ،‬فضیییییای نمونیییییهای‬
‫}…‪ S={H,TH,TTH,TTTH,TTTTH,TTTTTH,‬را با دنبالهای بیپایان از عناحر بیه دسیت‬
‫میاوریم‪ .‬همچنین فضای نمونهای تمام نقاط واقع بر یک پار خط‪ ،‬ییا تمیام نقیاط ییک حیفحه‪،‬‬
‫فضای نمونهای شامل تعداد نامتناهی از عناحر میباشند‪ .‬بیهعنیوان مثیالی دیگیر‪ ،‬اگیر سیکهای‬
‫متعییادل را دوبییار پرتییاب کنیییم‪ ،‬فضییای نمونییهای بییرای اییین آزمییایش عبییارت اسییت‬
‫از‪ s={HH,HT,TH,TT}:‬که در ان ‪T,H‬به ترتیب شیر و خط را نشان میدهند‪.‬‬

‫پیشامد‬

‫پیشییامد یییا برآمیید در دنیییای احتمییال‪ ،‬زیرمجموعییهای از فضییای نمونییهای مربوط یه اسییت‪.‬‬
‫بهعنوانمثال در پرتاب یک تا ‪ ،‬شش پیشامد ممکن وجود دارد که شامل اعداد ‪ 0‬تا ‪ 6‬میشود‬
‫یا در پرتاب دو سکه‪ ،‬پیشامد میتواند‪ ،‬روی آمدن دو شیر‪ ،‬دو خط‪ ،‬اولیی شییر و دومیی خیط و‬
‫اولی خط و دومی شیر باشد درواقع فضای نمونهای شامل این چهیار حالیت اسیت‪ .‬پیشیامد هیم‬
‫میتواند کل فضای نمونهای و هم قسمتی (زیرمجموعه ای) از آن را در بربگیرد؛ میثالً در پرتیاب‬
‫دو سکه‪ ،‬پیشامد میتواند فقط شامل اولی خط و دومی شیر باشد‪ .‬ییا پیشیامد در پرتیاب تیا‬
‫میتواند تمام شش عدد و شش حالت ممکن را شامل شود یا فقط روی آمد میثالً اعیداد فیرد را‬
‫شامل شود‪.‬‬

‫احتمال یک پیشامد‬

‫احتمال یک پیشامد برابر است با تعداد را هایی که ان پیشامد میتواند رخ دهید تقسییم بیر‬
‫تعداد کل رخدادهای ممکن‪ .‬احتمال پیشیامد ‪ a‬برابیر اسیت بیا )‪ p(a‬کیه از طرییق فرمیول زییر‬
 ‫‪51 ‬‬ ‫فصل هشتم‪ :‬قوانین شانس‬

‫محاسبه میشود‪:‬‬
‫‪P(a)=n/N‬‬

‫‪ 0/6،‬میباشد زیرا ‪n=0‬بیین ‪N=6‬‬ ‫بهعنوانمثال‪ ،‬احتمال رو آمدن عدد ‪ 4‬در پرتاب یک تا‬
‫حالت ممکن وجود دارند پس احتمال به دست آوردن عدد شش نیز‪ n/N=0/6،‬میشود و فیرض‬
‫بر این است که شانس انتخاب همه اعداد یکی است‪ .‬یک سیکه دارای دو حالیت ممکین شییر و‬
‫خط است‪ ،‬وقتی سکهای را پرتاب میکنیم‪ ،‬یکی از این دو حالت روی میدهد یا در پرتاب ییک‬
‫تا ‪ ،‬شش حالت مختلف داریم که شامل اعداد ‪0،0،6،4،5‬و‪ 6‬میباشند که نتیجه ریختن تیا ‪،‬‬
‫یکی از این اعداد خواهد بود‪ .‬در اکثر بازیهای شانسی مانند این دو میورد‪ ،‬تمیام برآمید هیا ییا‬
‫را های ممکن همشانس میباشند‪ .‬بهعنیوان مثیالی دیگیر‪ ،‬احتمیال روی آمیدن عیددی زوج در‬
‫پرتاب یک تا ‪ 6/6،‬است چراکه سه عدد زوج داریم و شش حالت و عدد ممکن‪.‬‬

‫اما وضعیتهایی وجود دارند کیه در آنهیا را هیای ممکنیی کیه رخ مییدهنید نمییتواننید‬
‫همشانس باشد‪ .‬برای مثال‪ ،‬تاسی که به گونیه سیاختهشید اسیت کیه وجیه عیدد شیش در ان‬
‫سنگینتر از بقیه است یا این سؤال که آیا در روز معینی باران خواهد بارید یا نیه مواجیه شیوید‪،‬‬
‫یا امکان بهبودی بیماری انسان‪ ،‬چنین وضعیتهایی میباشند‪ .‬اگر هواشناسی پییشبینیی کنید‬
‫که ‪ 45‬درحد شانس بارندگی وجود دارد یعنی با احتمال ‪1/45‬باران خواهد باریید و نییز تاسیی‬
‫که احتمال روی آمدن عدد ‪ 6‬در ان که مقدار ‪ 0/6‬نباشید از ایین میوارد اسیت‪ .‬از بیین مفیاهیم‬
‫مختلف احتمال از همه پرطرفدارتر مفهوم تعبیر فراوانی است که طبق ان احتمال ییک پیشیامد‬
‫(برآمد یا وقوع) برابر نسبت دفعاتی است که پیشامدهای از یک نیوع در تکیرار زییاد رخ خواهید‬
‫داد‪ .‬وقتی میگوییم احتمال اینکه هواپیمایی در زمان مقرر به مقصد برسد ‪ 1/95‬اسیت‪ ،‬منظیور‬
‫ان است که طبق تعبیر فراوانی چنین پروازهایی در ‪ 95‬درحد مواقع در زمیان مقیرر بیه مقصید‬
‫میرسند‪ .‬اگر پیشامد روشن شدن ماشین در هوای سرد ‪81‬درحد باشید‪ ،‬نمییتیوانیم تضیمین‬
‫کنیم که در روز معینی چه پیش خواهد امد‪-‬ماشین ممکن است روشن شود‪ ،‬شیاید هیم روشین‬
‫نشود؛ اما اگر در طول زمانی تعداد دفعاتی را که ماشین در هوای سرد روشن شیود ثبیت کنییم‪،‬‬
‫درمییابیم که نسبت موفقیتها خیلی نزدیک‪ 1/81‬است‪ .‬همه احتمالها به وقوع یا عیدم وقیوع‬
‫بخواهیم احتمال به دست آمیدن عیدد ‪ 0‬را‬ ‫پیشامدها مربوطاند‪ .‬اگر در آزمایش پرتاب یک تا‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪55‬‬

‫محاسبه کنیم‪ ،‬جواب مطابق با حفر میشود‪ .‬وقتی سکهای متعادل را دو بار پرتاب کنییم‪ ،‬وقیوع‬
‫این برامدها همشانس اند و بنابراین به هر نقطهی نمونهای احتمال ‪ 0/4‬را نسبت میدهییم‪ ،‬اگیر‬
‫بخواهیم احتمال به دست آورد حیداقل ییک شییر را بییابیم آنگیا فضیای نمونیهای بیهحیورت‬
‫}‪ S={HH,HT,TH‬و احتمیییییییییال ایییییییییین پیشییییییییییامد بیییییییییهحییییییییییورت‬
‫‪ P(A)=P(HH)+P(HT)+P(TH)=0/470/470/4=6/4‬می شود‪ .‬ولی اگر سیکه ای نیاهمگن را دو‬
‫بار پرتاب کنیم آنگا احتمالها متفاوت میشیوند زییرا کیه امکیان دارد میثالً روی آمیدن خیط‬
‫مساوی با ‪ 0/6‬باشد‪.‬‬

‫در سالهای‪ 0861‬نظریه احل موضوعی احتمال ابداع شد‪ ،‬نظریه احیل موضیوعی بیه همیان‬
‫دلیلی درخور موفقیت است که هندسه احل موضوعی موفق اسیت‪ .‬در رویکیرد احیل موضیوعی‬
‫احتمال‪ ،‬احتمالها بهعنوان اشیای ریاضی تعریف میشیوند کیه مطیابق بیا برخیی قواعید رفتیار‬
‫میکنند‪ .‬سه احل موضوع احتمال شامل‪:‬‬

‫احل موضوع ‪ :0‬احتمال ییک پیشیامد‪ ،‬ییک عیدد حقیقیی نیامنفی اسیت؛ یعنیی بیرای هیر‬
‫زیرمجموعه ‪A‬از ‪P(A)>=1 ،S‬‬

‫احل موضوع‪P(S)=0:0‬‬

‫احل موضوع ‪ :6‬اگر …‪A,B,C,‬دنبالهای متناهی یا نامتناهی از پیشامدهای دوبه دو ناسازگار‬

‫‪ S‬باشند‪ ،‬آنگا‬

‫…‪P(ABC…)=P(A)+P(B)+P(C)+‬‬

‫اولین احل موضوع کامالً روشن است زیرا میگوید که احتمال وقوع ییک پیشیامد هییچگیا‬
‫منفی نمیشود و حداقل مقدار ان حفر است بهعنوانمثال احتمال روی دادن عیدد ‪ 0‬در پرتیاب‬
‫یک سکه‪ ،‬حفر میشود‪ .‬احل موضوع دوم بیان میکند که حتمیت با احتمال ‪ 0‬یکی است یعنی‬
‫باید یکی از امکانهای موجود در ‪ S‬رخ دهد؛ مثالً در پرتاب یک تا ‪ ،‬درهرحورت حتماً یکی از‬
‫شش عیدد ممکین بیه دسیت خواهید آمید و احتمیال هرکیدام کیه بیاهم جمیع شیود حاحیل‬
‫میشد(‪ .)0/670/670/670/670/670/6=6/6=0‬در مورد احل موضوع سوم نیز بهعنوانمثیال اگیر‬
 ‫‪57 ‬‬ ‫فصل هشتم‪ :‬قوانین شانس‬

‫پیشامدی در ‪ 61‬درحد مواقع و پیشامد دیگری در ‪ 40‬درحد مواقیع رخ دهید و هیردو پیشیامد‬
‫نتوانند بهطور همزمان رخ دهند (یعنی‪ ،‬دو به دو ناسیازگار باشیند)‪ ،‬آنگیا یکیی ییا دیگیری در‬
‫‪ 61740‬درحد مواقع رخ خواهد داد‪ .‬با استفاد از سه احل موضوع احتمال‪ ،‬میتیوان بسییاری از‬
‫قاعد های دیگیر را کیه کاربردهیای مهمیی دارنید‪ ،‬نتیجیه گرفیت‪ .‬بیه عنیوان نمونیه اگیر '‪A,A‬‬

‫پیشامدهای متمم در فضای نمونهای ‪ S‬باشند‪ ،‬آنگا ‪P(A')=0-P(A) :‬؛ یعنی تفاضل احتمال ییک‬
‫پیشامد از مقدار یک (احتمال کل)‪ ،‬باقی احتماالت را میدهد؛ مثالً‪0-1.4=1.6 :‬‬

‫احتمال شرطی‬

‫در جهان احتمیاالت‪ ،‬انتخیاب فضیای نمونیهای (یعنیی مجموعیه تمیام امکانیات میوردنظر)‬
‫بههیچوجه مشخص و بدیهی نیست‪ ،‬در چنین شیرایطی اسیتفاد از مفهیومی جالیب در نظرییه‬
‫احتماالت یعنی احتمال شرطی سودمند است‪ .‬نماد )‪ P(A|S‬یعنیی احتمیال شیرطی پیشیامد ‪A‬‬

‫نسبت به فضای ‪-S‬احتمال ‪ A‬بهشرط ‪ .S‬احتمال شرطی اشار به این دارد کیه فضیای نمونیهای‬
‫مدنظر‪ S،‬است‪ .‬اگر ‪A‬و‪ B‬دو پیشامد در فضای نمونهای ‪S‬باشد‪ ،‬احتمال شیرطی ‪ B‬بیهشیرط ‪A‬‬
‫برابر است با‬

‫)‪ P(B|A)=P(AB)/P(A‬که در ان)‪ P(AB‬یعنی احتمال عناحر اشتراک بین دو پیشامد‪.‬‬

‫به عنوانمثال‪ ،‬در پرتاب یک تا ‪ ،‬اگر پیشامد اول اعداد فرد باشند‪ ،‬یعنی عناحیر ایین پیشیامد‬
‫شامل ‪0‬و‪6‬و‪ 5‬و پیشامد دوم که شامل اعداد بزرگتر از ‪ 6‬باشد یعنی شامل عناحر‪4:‬و‪5‬و‪:6‬‬

‫}‪A={4,5,6‬‬

‫}‪B={0,6,5‬‬

‫آنگا به فرض اینکه شمار بزرگتر از ‪ 6‬باشد‪ ،‬احتمال اینکه فرد باشد به شکل زیر به دسیت‬
‫میاید‪:‬‬

‫‪ .P(B|A)=P(AB)/P(A)=0/6/6/6=0/6‬حییورت کسییر نشییاندهنیید ی اشییتراک اییین دو‬

‫پیشیامد یعنیی عییدد ‪ 5‬اسیت کییه احتمیال ان مسییاوی بیا ‪ 0/6‬مییباشید‪ .‬مخییرج ایین فرمییول‬
‫نشاندهند ی احتمال پیشامد ‪ A‬است که مساوی با ‪ 6/6‬است‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪55‬‬

‫نظریه احتمال عالو بر توضی قوانین پدید های تصادفی و شانسی بیه بررسیی روییدادهایی‬
‫میپردازد که لزوماً تصادفی نیستند ولی با تکرار زیاد دفعات آزمایش نتیایج از الگیویی مشیخص‬
‫پیروی میکنند‪.‬‬

‫در هر روی‪ ،‬میا بیا‬ ‫اعجاب دنیای احتماالت به این است که با اینکه در مثالً پرتاب یک تا‬
‫شانس مواجه هستیم ولی بااینحال میتوان قوانین داشت‪ .‬نظریه احتماالت در جهان واقعی نییز‬
‫بسیار کاربرد دارد که از آن جملیه مییتیوان بیه مکانییک آمیاری در علیم فیزییک اشیار کیرد‪.‬‬
‫گازها را میتوان برحسب رفتار میکروسکوپی یا مولکولی آنهیا توضیی‬ ‫ویژگیهای بزرگمقیا‬
‫داد‪ .‬اینگونه توضیحات در قلمرو علمی بنام مکانیک آماری قرار دارد‪ .‬کاربردهای فراوان در امیور‬
‫زندگی و مهندسی‪ ،‬نظریه احتماالت را در زمر مهمترین بخشهای ریاضییات کیاربردی تبیدیل‬
‫کرد است‪ .‬بهعنوانمثال احتمال اینکه ‪ 05‬نفر از ‪ 01‬نفر به یک آگهی فیروش ییک کیاال پاسیخ‬
‫دهند چقدر است یا اینکه احتمال بهبود ‪ 0‬نفر از ‪ 06‬نفر از یک نوع بیمیاری و نظییر ایینهیا را‬
‫همگی در نظریه احتماالت موردبررسی قیرار مییگیرنید‪ .‬درنتیجیه اینکیه در جهیان اسیرارآمیز‬
‫ریاضیات حتی برای شانس هم قوانین وجود دارد و این رخدادهای تصادفی بیر مبنیای قیوانینی‬
‫رخ میدهند‪.‬‬
 ‫فصل نهم‬

‫مشهورترین مسائل حلشده ریاضیات‬

‫‬‬

‫‬‬

‫فرض‌پیوستار‬‬
‫مساله‌چهار‌رنگ‬‬
‫قضیه‌اخر‌فرما‬‬
 ‫فرض پیوستار‬

‫فرض(حد ) پیوستار یکی از مشهورترین و سیخت تیرین سیؤالهیای حیلنشید در تیاریخ‬

‫ریاضیات بود‪ .‬عدد احلی ‪ 1‬کوچکترین عدد احیلی ترامتنیاهی اسیت‪ .‬در سیال ‪ 0991‬کیانتور‬
‫سؤال مشهوری بنام مسئله پیوستار را مطرح کرد که فرض پیوستار میگوید کاردینیال ییا عیدد‬
‫احلی مجموعهی همهی عددهای حقیقی‪ ،‬کوچکترین کاردینال نامتناهی بزرگتیر از کاردینیال‬
‫عددهای ححی است‪ .‬یا بهعبارتدیگر؛ آیا عددی احلی بین ‪ 1‬و ‪ 01‬وجود دارد؟ خود کیانتور‬
‫اعتقاد داشت که جواب مسئله پیوستار باید منفی باشد‪.‬‬

‫کورت گیودل (‪ )0816-0809()kurt godel‬در سیال ‪ 0869‬منطیق‪-‬ریاضیی دان افسیانهای‬

‫ثابت کرد که فرض پیوستار در برخی حورتهای احل موضوعی نظریه مجموعهها حادق است و‬
‫درواقع عدم امکان رد ان را اثبات کرد‪ .‬پال کوهن(‪ )paul cohen‬در ‪ 0866‬ثابت کرد که درسیتی‬
‫فرض پیوستار بستگی به احول موضوعی دارد که برای نظرییه مجموعیههیا اختییار کنییم‪ .‬ایین‬
‫بسیتگی بیه نیوع‬ ‫وضعیت شبیه وضعیت هندسه است‪ .‬درستی یا نادرستی احل توازی اقلیید‬
‫هندسه دارد‪ :‬هندسهای اقلیدسی وجود دارد که این احل در ان درست است ولیی هندسیههیای‬
‫نااقلیدسی هم هستند که این احل در آنها غلط است‪ .‬نظریه کانتوری مجموعههیا را دارییم کیه‬
‫در آنها فرض پیوستار درست است و نظریههای غیرکانتوری مجموعهها را داریم که ایین فیرض‬
‫در آنها غلط است درواقع کوهن کشف کرد که فرض پیوستار‪ ،‬اثبات شیدنی نیسیت‪ .‬در نتیجیه‬
‫اینکه فرض پیوستار‪ ،‬نه قابل رد است و نه قابل اثبات یعنی میتوانیم آن را بپبیریم یا رد کنییم‬
‫و در هر حالت یک تئوری سازگار ریاضی خواهیم داشت‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪55‬‬

‫مسئله چهار رنگ‬

‫بنا بر تجربه مشخصشد است که هر نقشهای را‪ ،‬حرفنظر از اینکه شامل چند کشور اسیت‬
‫و این کشورها در کجای نقشه قرارگرفتهاند‪ ،‬میتوان فقط با چهار رن‪ ،‬متفاوت رن‪ ،‬کیرد‪ .‬بیرای‬
‫رن‪ ،‬کردن هر نقشه به طوری که کشورها و نواحی همسایه در نقشه هم رن‪ ،‬نباشند فقیط چهیار‬
‫رن‪ ،‬کافی است‪ .‬در رن‪ ،‬کردن نقشههای جیرافیایی متداول است که هر دو کشور مجیاور را بیا‬
‫دورن‪ ،‬متفاوت رن‪ ،‬کنند‪ .‬میتوان نشان داد که تعیداد کمتیری رنی‪ ،‬بیرای همیهی حالیتهیا‬
‫کفایت نمی کند‪ .‬سه رن‪ ،‬برای نقشه های ساد تر کافی است ولی یک رن‪ ،‬چهارم اضیافی بیرای‬
‫برخی نقشه ها الزم است‪ .‬مثل نقشه هایی که در آن ها یک ناحیه با تعداد فرد نواحی دیگر احاطه‬
‫شد است که به یکدیگر در یک دایر وحل هستند‪ .‬این که تیاکنون هییچ نقشیهای یافیت نشید‬
‫است که برای رن‪ ،‬کردن ان بیشتر ازچهاررن‪ ،‬الزم باشد‪ ،‬به قضیه ریاضی زیر انجامیید اسیت‪:‬‬
‫در هر نوع تقسیم کردن حفحه به نواحیای که تداخل نداشته باشند‪ ،‬همیشه میتوان هر یک از‬
‫ناحیهها را با یکی از عددهای ‪0‬و‪0‬و‪6‬و‪ 4‬مشخص کرد بیهنحیویکیه بیه هییچکیدام از دو ناحییه‬
‫مجاور‪ ،‬یک عدد نسبت داد نشود‪ ،‬منظور از نواحی((مجاور)) دو ناحیه است که دریک قطعیه از‬
‫مرزشان اشتراک داشته باشند؛ دو ناحیه که فقط در یک نقطه ییا در تعیدادی محیدود از نقیاط‬
‫تالقی داشته باشند مجاور نامید نمیشوند زیرا اگر به هر دو ناحیه‪ ،‬یک رن‪ ،‬بزنیم هیچ اشکال‬
‫برای اولیین بیار سیال ‪ ،0941‬بعیداً‬ ‫و اشتباهی پیش نمیآید‪ .‬مسئله اثبات این قضیه را موبیو‬
‫دمورگان در ‪ 0951‬و سپس کیلی در ‪ 0909‬مطرح کرد اند‪ .‬قضیه ‪ 5‬رنی‪ ،‬کیه اثبیاتی کوتیا و‬
‫مقدماتی دارد‪ ،‬بیان می کند که ‪ 5‬رن‪ ،‬برای رن‪ ،‬آمیزی نقشه کافی است‪ .‬ایین قضییه در اواخیر‬
‫قرن ‪ 08‬اثباتشد است‪ .‬هیوود (‪ )heawood‬در سال ‪ 0981‬نشیان داد کیه پینج رنی‪ ،‬همیشیه‬
‫کفایت میکند‪ .‬اثبات اینکه ‪ 4‬رن‪ ،‬کافیست بسیار سختتر است علیرغم تالشهای بسییاری از‬
‫ریاضیدانان نامی‪ ،‬نتایج به دست آمد اساساً از این حد فراتر نرفته است‪ :‬ثابتشد است که پینج‬
‫زد شد است که چهار رن‪ ،‬هیم کفاییت مییکنید‪.‬‬ ‫رن‪ ،‬برای همه نقشهها کافی است و حد‬
‫پیداشد ونه مثالی که ان را نقض کند و این موضوع‬ ‫ولی در این مورد نه اثباتی برای این حد‬
‫بهحورت یکی از مسائل حل نشد ی مهم در ریاضییات بیاقیمانید بیود‪ .‬در ‪ ،0801‬وولفگانی‪،‬‬
‫هاکن شروع به تفکر دربار ی حل مسئله چهار رن‪ ،‬کرد‪ .‬بیین ‪ 0800‬و ‪ 0804‬هیاکن همیرا بیا‬
 ‫‪59 ‬‬ ‫فصل نهم‪ :‬مشهورترین مسائل حل شده ریاضیات‬

‫کنت اپل شروع به استفاد از کامپیوتر کردند تا شانس موفقیت خود را افزایش دهند‪ .‬درنتیجیه‪،‬‬
‫قضیه بسیار پیچید ی چهار رن‪ ،‬در ژوئن ‪ 0806‬توسط کنت اپیل(‪ )kenneth appel‬و ولفگانی‪،‬‬
‫هاکن(‪ )wolfgang haken‬به اثبات رسید‪ .‬این اولین قضیه مهمی بود که با اسیتفاد از کیامپیوتر‬
‫به اثبات رسید‪ .‬روش اپل و هاکن بسیار پیچید و طاقتفرسا بود‪ ،‬لبا آنها از کامپیوتر اسیتفاد‬
‫کردند؛ و کامپیوتر با حرف هزاران ساعت وقت بررسیها را به انجام رساند‪ .‬امروز به علیت وجیود‬
‫روشهای نظری بهتر و کامپیوترهای سریعتر‪ ،‬ححت این اثبات را میتیوان چندسیاعته تحقییق‬
‫کرد‪ ،‬ولی هنوز هیچ اثبات ((مداد و کاغبی)) پیدا نشد است‪ .‬آیا برهان ساد تیری وجیود دارد؟‬
‫هیچکس نمیداند‪ ،‬هرچند نشان داد اند هیچ اثبات اساساً ساد تری با استفاد از را های مشیابه‬
‫نمیتواند وجود داشته باشد؛ اما استداللی را که متکی بر محاسیبهای فیوقالعیاد مفصیل اسیت‪،‬‬
‫محاسبه ای که میز انسان بدون کمک کامپیوتر احتماالً نمیتواند درستی ان را بررسیی کنید تیا‬
‫چه حدی میتوان اثبات بهحساب آورد؟ اما کامپیوتر بیهشیرط اینکیه برنامیهاش درسیت باشید‪،‬‬
‫خیلی کمتر از انسان احتمال دارد که اشتبا کند‪ .‬هاکن در مصاحبه با یک روزنامه‪ ،‬گفته اسیت‪:‬‬
‫((اینکه کامپیوتر میتواند در مدت چند ساعت محاسبات بسیار زیادی را انجام دهید کیه انسیان‬
‫در تمام عمر خود هم نمیتواند آن را انجام دهد‪ ،‬تیییری در مفهوم بنیادی اثبات ریاضیی پدیید‬
‫نمیآورد‪ .‬آنچه تیییر کرد است نظریه ریاضی نیست بلکه عمل ریاضی است‪)).‬‬

‫قضیه آخر فرما‬

‫در سالهای ‪ 0611‬پییر دو فرمیا (‪ )0610-0665‬در حاشییه یکیی از کتیابهیایش نوشیت‪:‬‬

‫تقسیم مکعب به دو مکعب‪ ،‬توان چهارم‪ ،‬یا بهطورکلی هر توان باالتر از دوم به دو توان بیا همیان‬
‫درجه غیرممکن است؛ و من دلیلی قطعی برای ان یافتهام‪ ،‬اما حاشیهی کتیاب بیرای ان ناکیافی‬
‫است‪.‬‬

‫اگر ‪ n‬عدد طبیعی بزرگتر از ‪ 0‬باشید‪ ،‬اعیداد حیحی مثبیت ‪x, y, z‬کیه ‪ xn+yn=zn,‬وجیود‬
‫ندارد‪ .‬یادداشت فرما به چالشی بزرگ در تاریخ ریاضییات تبیدیل شید؛ و اثبیات ییا رد ان بیرای‬
‫قرنها حتی از عهد برجستهترین ریاضیدانان خارج بود است‪.‬‬

‫اندرو جی‪ .‬وایلز در سال ‪ 0886‬موفق به حل این سؤال عظیم ریاضیات شد و نیام خیود را در‬
‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪90‬‬

‫کتاب ریاضیات ثبت کرد‪.‬‬

 ‫‬‬

‫فصل دهم‬

‫مشهورترین مسائل حلنشده ریاضیات‬

‫حدس‌گولدباخ‬‬
‫حدس‌ریمان‬‬
 ‫حدس گولدباخ‬

‫زیر را مطرح کرد‪:‬‬ ‫کریستیان گولدباخ (‪ )0064-0681( )goldbach‬در سال ‪ 0040‬حد‬

‫آیا هر عدد زوج بزرگتر از ‪ 0‬مجموع دو عدد اول است؟‬

‫را در نامییهای بییه اویلییر مطییرح کییرد‪ .‬گولییدباخ در‬ ‫در سییال ‪ 0040‬گولییدباخ اییین حیید‬
‫پژوهشهای خود به این نتیجه رسید که هر عدد زوج را (بهجز ‪ 0‬که خودش اول است) میتیوان‬
‫بهحورت مجموع دو عدد اول نوشیت؛ میثالً‪ 070=4:‬و ‪ 6=676‬و ‪ 9=675‬و ‪ 01=575‬و ‪ 00=075‬و‬
‫‪ 04=070‬و ‪ 06=6706‬و ‪ 09=0700‬و ‪ 01=0706‬و ‪...‬‬

‫سؤال گولدباخ از اویلر این بود که آیا این موضوع مییتوانید بیرای همیه عیددهای زوج ثابیت‬
‫شود؟ و یا اینکه میتوان مثال نقضی برای ان یافت؟ اویلر هرگز اقدام به حل این مسیئله نکیرد و‬
‫در نامهای حدسی متعلق به خود را به گولدباخ فرستاد‪ .‬در ظاهر به نظر مییرسید کیه هیر عیدد‬
‫زوج به این حورت قابلنمایش است‪ ،‬میتوان با امتحیان کیردن چنید عیدد زوج‪ ،‬ایین موضیع را‬
‫بررسی کند‪ .‬علت دشواری در این اسیت کیه عیددهای اول برحسیب ضیرب تعرییف مییشیوند‬
‫درحالیکه این مسئله با جمع سروکار دارد و اثبات رابطه بین ویژگیهای ضربی و جمعی اعیداد‬
‫گولدباخ کامالً دستنیافتنی بیه نظیر مییرسید‪ .‬در سیال‬ ‫ححی کار مشکلی است‪ .‬اثبات حد‬
‫‪ 0860‬اشنیرلمان (‪ )0869-0815()schnirelmann‬موفقیت مهمی در این زمینه به دسیت آورد‬
‫که همه را تحت تأثیر قرار داد بود‪ .‬او ثابت کرد هر عدد حیحی مثبیت را مییتیوان بیهحیورت‬
‫مجموع حداکثر ‪ 611111‬عدد اول نمایش داد؛ و این اولین تالش در این مسئله بود‪ .‬این اثبیات‬
‫مستقیم و سازند است‪ ،‬اما هیچ روش خاحی برای تجزیه یک عدد ححی دلخوا به اعیداد اول‬
‫ارائه نمیکند‪ .‬در سال ‪ ،0860‬وینوگرادوف (‪ )Vinogradoff‬ریاضیدان اهل روسیه با بهر بیردن‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪95‬‬

‫از روشهای هاردی‪ ،‬لیتلوود و ریاضییدان فیوق نابییهی هنیدی بنیام رامانوجیان (‪،)ramanujan‬‬
‫موفق شد تعداد عددهای اول موردنیاز را از ‪ 611111‬به ‪ 4‬کاهش دهید‪ .‬ایین نتیجیه بیه تعیداد‬
‫گولدباخ بسیار نزدیکتر است ولی تفیاوت عمید ای بیین حکیم اشینیرلمان و‬ ‫مطلوب در حد‬
‫حکم وینوگرادوف وجود دارد کیه شیاید مهیمتیر از اخیتالف مییان ‪ 611111‬و ‪ 4‬باشید‪ .‬قضییه‬
‫وینوگرادوف فقط به ازای همه اعداد ححی بهانیداز کیافی بیزرگ ثابیتشید اسیت؛ بیه بییان‬
‫دقیقتر‪ ،‬او ثابت کرد عدد ححی ‪ N‬ای وجود دارد بهطوریکه هر عدد ححی ‪ n>N‬را میتیوان‬
‫به شکل مجموع حداکثر ‪ 4‬عدد اول نشان داد‪ .‬اثبات وینوگرادوف راهی برای تخمیین زدن ‪ N‬را‬
‫ارائه نمیکند و برخالف اثبات اشنیرلمان‪ ،‬اساساً غیرمستقیم و غیر سیازند اسیت‪ .‬همچنیین در‬
‫سال ‪ ،0806‬چن جین‪-،‬ران ریاضیدان چینی نشان داد که هر عدد زوج تقریباً بزرگیی مجمیوع‬
‫یک عدد اول و عددی است که یا اول است یادو عامل اول دارد‪ .‬درنتیجه باوجوداینکه اطالعیات‬
‫گولدباخ گرچه ظاهراً باید درست باشد‬ ‫گولدباخ وجود دارد و اینکه حد‬ ‫زیادی در تائید حد‬
‫گولدباخ فاحله بسییاری دارنید بنیابراین همچنیان‬ ‫ولی همه نتایج به دست آمد از اثبات حد‬
‫یکی از بزرگترین سؤاالت اثبات نشد جهان ریاضیات باقیماند است‪.‬‬

‫حدس ریمان‬

‫اویلر‪ ،‬فرمول تابع زتای )‪ (s‬را بهحورت حاحلضربی نامتناهی و همگرا زیر را ارائه کرد بود‪:‬‬

‫)‪(s)=n=0 0/ns=(0-0/ps‬‬
‫‪-0‬‬

‫که در ان ‪ p‬هر مقدار اول را میپبیرد و عبارت سمت راسیت نشیاندهنید ی حاحیلضیرب‬
‫اعداد ‪ )0-0/ps)-0‬برای همه اعداد اول ‪ p‬است‪ ،‬اهمیت این فرمول در این است که مبین برابیری‬
‫دو عبارت است که یکی بهحراحت حاوی عددهای اول است و دیگری چنین نیسیت‪ .‬اویلیر‪(s)،‬‬
‫را فقط بهعنوان تابعی از متییر حقیقی در نظیر گرفتیه بیود؛ فرمیول او نشیاندهنید ی ارتبیاط‬
‫عمیقی میان نظریه عددهای اول و ویژگیهای تحلیلی تابع زتا است‪.‬‬
 ‫‪92 ‬‬ ‫فصل دهم‪ :‬مشهورترین مسائل حل نشده ریاضیات‬

‫{عکس‪ :‬ریمان}‬

‫برنهارد ریمیان(‪ )0966-0906()Bernhard Riemann‬یکیی از فیوق نوابیغ تیاریخ ریاضییات‬

‫میباشد‪ .‬او در سال ‪ 0958‬دستاورد خود در زمینیه نظرییه اعیداد را منتشیر کیرد مقالیهای کیه‬
‫باوجوداینکه کمتر از ‪ 01‬حفحه بود ولی یکی از بیزرگتیرین دسیتاوردهای ریاضیی دوران بیود‪.‬‬
‫مقاله ریمان به قضیه اعداد اول اختصاص داشت‪.‬‬

‫درواقع ریمان‪ ،‬ارتباط میان توزیع عیددهای اول و رفتیار )‪ (s‬را بیهعنیوان تیابعی از متیییر‬
‫مختلط ‪ s=a+bi‬را کشف کرد‪.‬‬

‫… ‪(s)= 070/0s 70/6s +‬‬

‫همچنین‪ ،‬تعدادی از ویژگیهای تابع زتا و اتحاد قابلتیوجهی معیروف بیه فرمیول ریمیان را‬
‫عرضه کرد که این فرمول‪ (x)،‬را با حفرهای )‪ (s‬در ‪-s‬حفحه مربوط میکند‪ .‬این نتیجیه نظیر‬
‫ریاضیدانان را به خود جلب کرد زیرا مرتبط کردن دو مقولهی بهظیاهر نیامربوط‪ ،‬یعنیی‪ ،‬نظرییه‬
‫اعداد که به مطالعه کمیات گسسته میپردازد و آنالیز مختلط که با فرایندهای پیوسیته سیروکار‬
‫دارد‪ ،‬بسیار غیرمنتظر بود‪ .‬او در مقالیهاش چنیدین خاحییت مهیم ایین تیابع را اثبیات کیرد و‬
‫تعدادی از قضایا را نیز بدون اثبات ارائه کرد‪ .‬بعد از او‪ ،‬ریاضیدانان برجسیتهای‪ ،‬بیه تیالش بیرای‬
‫اثبات مطالب ریمان پرداختند‪ .‬بهجز یک مورد‪ ،‬تمام قضیههای مقاله ریمان بیه اثبیات رسییدند‪.‬‬
‫این فرض اثبات نشد به فرض ریمان مشهور است‪ .‬ریمان در رسیالهاش حید هیایی دربیار ی‬
‫توزیع حفرهای تابع زتا مطرح کرد؛ که معروفترین آنها همان فیرض ریمیان اسیت کیه حیاکی‬
‫است همهی حفرهای غیرحقیقی )‪ (s‬نقطه هایی به حورت ‪ 0/07bi‬در حفحه مخیتلطانید؛یعنی‪،‬‬
‫روی خط بحرانی ‪ Re(s)=0/0‬قرار دارند‪ .‬همانطور که اشار شد‪ ،‬تابع زتیای ریمیان (‪ ζ(s‬تیابعی‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪96‬‬

‫است که برای تمام اعداد مختلط (‪ )s‬غیر از ‪ 0‬تعریف می شیود و مقیادیر آن نییز اعیداد مخیتلط‬
‫هستند‪ .‬ریشه های این تابع اعداد ححی زوج منفی می باشند؛ به عبارتدیگر وقتیی …‪،-4 ،-6 ،‬‬
‫‪ s = -0‬باشد (‪ ζ(s‬برابر با حفر میشود‪ .‬این ریشهها را ریشههای سیاد (بیدیهی) میینامنید؛ امیا‬
‫ریمیان مقیدار حقیقیی ایین‬ ‫تابع زتا ریشه های غیر ساد (غیر بدیهی) نیز دارد که طبق حید‬
‫درست باشد‪ ،‬همه ریشیه هیای غییر سیاد‬ ‫ریشه های غیر ساد برابر با ‪ 1٫5‬است‪ .‬اگر این حد‬
‫ریمیان ‪،‬‬ ‫روی خطی بحرانی قرار میگیرند که برابر با عدد مخیتلط ‪ ib + 0/0‬مییباشید‪ .‬حید‬
‫مهمترین و پیچید ترین مسئله حلنشد در تاریخ ریاضیات اسیت یکیی از دشیوارترین مسیائلی‬
‫است که آدمیزاد با آن مواجه شد است‪.‬‬
 ‫فصل یازدهم‬

‫نسبت طالیی؛ نسبت طبیعت‬

‫جهان اعداد بسیار حیرتانگیز است و در آن شگفتیهای بسیاری وجود دارد‪ .‬در میان اعیداد‬
‫برخی از آن ها اهمیت فوق العاد ای دارند‪ ،‬یکی از این اعداد کیه سیابقه آشینایی بشیر بیا آن بیه‬
‫هزاران سال پیش از میالد میرسد عددی بنام "نسبت طالیی" یا ‪ Golden Ratio‬میباشد‪ .‬ایین‬
‫نسییبت ازلحییاظ زیباشییناختی از جایگییا متعییالی برخییوردار شیید اسییت‪ .‬سییری شییگفتانگیییز‬
‫‪0‬و‪0‬و‪0‬و‪6‬و‪5‬و‪9‬و‪06‬و‪00‬و‪64‬و‪55‬و‪98‬و‪044‬و‪ ....‬را دنباله فیبوناچی و اعداد را نیز اعیداد فیبونیاچی‬
‫می گویند‪ .‬دنباله فیبوناچی خواص ریاضی جالب بسیاری دارد؛ مثالً هر عدد مسیاوی بیا حاحیل‬
‫جمع دو عدد قبلی است‪:‬‬

‫‪070=0‬‬

‫‪070=6‬‬

‫‪076=5‬‬

‫‪675=9‬‬

‫‪975=06‬‬

‫‪9706=00‬‬

‫همچنین دنباله فیبوناتچی نخستین دنباله بازگشتی شناختهشد در ریاضیات است‪ .‬احتماالً‬
‫فیبوناتچی متوجه سرشت بازگشتی دنبالهاش شد بود‪ ،‬امیا نخسیتین بیار در ‪ 0664‬البیر ژییرار‬
‫فرمول ان را نوشت‪.‬‬

‫اما جالبترین خاحییت دنبالیه فیبونیاتچی ایین اسیت کیه نسیبت هیر دو جملیهی متیوالی‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪100‬‬

‫دنباله(نسبت جمله بزرگتر به جملهی کوچیکتیر … ‪ )0/0,0/0,6/0,5/6,9/5,‬بیه عیدد ‪0.609‬‬

‫نزدیک میشود‪ .‬این نسبت را نسبت طالیی میگویند و با (‪()‬فی) نمایش داد میشود‪.‬‬

‫نسبت جمله دوم به اول‪0 :‬‬

‫نسبت جملهی سوم به دوم‪0 :‬‬

‫نسبت جمله چهارم به سوم‪0.5 :‬‬

‫نسبت جمله پنجم به چهارم‪0.66 :‬‬

‫نسبت جمله ششم به پنجم‪0.6 :‬‬

‫نسبت جمله هفتم به ششم‪0.605 :‬‬

‫نسبت جمله هشتم به هفتم‪0.605 :‬‬

‫نسبت جمله نهم به هشتم‪0.608 :‬‬

‫درواقع نسبت یک جمله در دنباله فیبوناچی به جمله قبل‪ ،‬کسرهایی هستند که بیه نسیبت‬
‫طالیی میل میکنند‪:‬‬

‫‪0/0=0‬‬

‫‪0/0=0‬‬

‫‪6/0=0.5‬‬

‫‪5/6=0.66‬‬
‫‪101 ‬‬ ‫فصل یازدهم‪ :‬نسبت طالیی؛ نسبت طبیعت‬

‫‪9/5=0.6‬‬

‫‪06/9=0.605‬‬

‫‪00/06=0.6056‬‬

‫‪64/00=0.60814‬‬

‫‪55/64=0.60064‬‬

‫‪98/55=0.60900‬‬

‫‪044/98=0.60080‬‬

‫‪066/044=0.609155‬‬

‫‪600/066=0.609105‬‬

‫‪601/600=0.609160‬‬

‫‪890/601=0.609160‬‬

‫‪0580/890=0.609164‬‬

‫‪0594/0580=0.609166‬‬
‫‪.‬‬
‫‪.‬‬
‫‪.‬‬

‫از زمان باستان بسیاری از هنرمندان و معماران نیز از رابطه های ریاضیی و هندسیی در آثیار‬
‫خود استفاد میکردند‪ .‬یونانیان باستان فیی را مییشیناختند و معمیاران یونیانی نسیبت ‪‬را در‬
‫طراحی خود بکار میبردند که مشهورترین ان معبد پارتنون در اتن است که در ان نسبت عیرض‬
‫به طول پنجر های مستطیل شکل معبید همگیی برابیر نسیبت طالییی اسیت‪ .‬همچنیین گفتیه‬
‫میشود که مصریان در ساخت اهرام مصر از این نسبت بهیر بیرد انید و در ان طیول هیر ضیلع‬
‫قاعد هرکدام از اهرام به ارتفاع آن‪ ،‬معادل نسبت طالیی است‪ .‬عدد اسیرارآمیز فیی در طبیعیت‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪105‬‬

‫ظاهر می شود‪ .‬در قسمت الک حلزون از زاویه فی استفاد شد است‪ .‬شاخ و بیرگ درخیتهیا در‬
‫الگوی رشد خود‪ ،‬تطابق با دنباله فیبوناچی و نسبت طالیی را نشیان مییدهنید‪ .‬نسیبت طالییی‬
‫(‪ )0.609‬در ساختار آفتابگردان نیز بکار رفته است دران نییز بیه حیورت دو مجموعیه میارپیچی‬
‫آرایش یافته است؛ و دانههای آفتابگردان به شکل مارپیچهایی روبروی هم رشد میکنند‪ .‬نسیبت‬
‫طالیی (‪ )0.609‬در آناتومی بدن انسان نیز بکار رفته است‪ .‬نسبت طول قد انسان به فاحله وسط‬
‫بدن تا سرانگشتان پای انسان این نسبت را رعایت میکند‪ .‬درنتیجه میتیوان گفیت کیه نسیبت‬
‫طالئی‪ ،‬نسبت طبیعت است‪.‬‬
 ‫‬‬

‫‬‬

‫‬‬

‫‬‬

‫فصل دوازدهم‬

‫نظریه آشوب و نظم نهان‬

‫نظریه آشوب شاخه ای از ریاضییات کیاربردی اسیت و بیه بررسیی سیسیتمهیای دینیامیکی‬
‫بیه شیرایط اولییه هسیتند‪.‬‬ ‫آشوبناک مییپیردازد یعنیی سیسیتمهیای دینیامیکی کیه حسیا‬
‫مییباشیند و کوچیکتیرین‬ ‫سیستم های دینامیکی آشوبناک به شرایط اولیه خود بسیار حسا‬
‫تیییر در شرایط اولیه چنین دستگا هایی موجیب دگرگیونیهیای عظییم در خروجیی سیسیتم‬
‫میشود‪ .‬در نظریه آشوب‪ ،‬این پدید ی حیرتانگیز به اثر پروانیهای مشیهور اسیت؛ کیه بیه ایین‬
‫معناست که بال زدن پروانهای در یک منطقه از جهان موجب ایجاد طوفانی در نقطهای دیگر در‬
‫جهان میتواند شود؛ بنابراین پیشیی بینیی رفتیار چنیین سیسیتمهایی غییرممکن اسیت‪ .‬انیری‬
‫پوانکار ریاضیدان برجسته‪ ،‬نخستین ریاضیدانانی بود که به بررسیی نظرییه آشیوب پرداخیت و‬
‫نشان داد که مسئله معروف سیستم سه جرم ماننید سیسیتم میا ‪-‬زمیین‪-‬خورشیید‪ ،‬سیسیتمی‬
‫آشوبناک است‪ .‬در سال ‪ 0811‬پوانکار از خود پرسید که آیا مدار زمین به دور خورشید همیوار‬
‫تکرار میشود یا خیر‪ ،‬در جستجو برای این سؤال بود که پوانکار وارد جهان شگفتانگیز آشیوب‬
‫شد‪ .‬نظریه آشوب به بررسی سیستمهای فوقالعاد پیچید ای مییپیردازد کیه بیا کوچیکتیرین‬
‫تیییرات در ان‪ ،‬در خروجی آنها تیییراتیی بزرگیی بیه وجیود میایید‪ .‬سیسیتمهیای دینیامیکی‬
‫آشوبناک‪ ،‬فوقالعاد پیچید میباشند زیرا رفتار طوالنیمدت آنها با تیییر هرچند بسیار کم در‬
‫شرایط اولیه‪ ،‬به طرز حیرت آوری تیییر میکند؛ و این خصوحیت بنییادی‪ ،‬مهیمتیرین خاحییت‬
‫نظریه آشوب است؛ اما ایجاد عنصر آشوبناک بودن لزوماً به معنای وجود داشتن شرایط شانس و‬
‫تصادف در سیستم موردبررسی نمیباشد و سیستمهای قطعی و غیر شانسیی نییز مییتواننید از‬
‫خود رفتار آشوبناک نشان دهند و این بیانگر ان است که تصادف ممکن است ظاهری باشد ولیی‬
‫ان سیستم قطعیت وجود دارد درواقع سیستمهیای آشیوبناک‪ ،‬معیین هسیتند یعنیی‬ ‫در اسا‬
‫رفتار آیند آنها با دانستن شرایط اولیه بهطور کامل مشخص مییشیود‪ .‬درواقیع نظرییه آشیوب‬
‫پدید ای اعجابانگیزی بنام نظم بینهایت پیچید را به بشر نشان داد که پیشبینیناپبیری را با‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪106‬‬

‫خود میآورد‪ .‬در نظریه آشوب بهجای بینظمی و یا شیانس و تصیادف محیض‪ ،‬بیانظم بیهغاییت‬
‫پیچید ای مواجه میشویم‪ .‬در ظاهر نظریه آشوب در خود تصادف و شانس را دارد امیا معیادالت‬
‫آن کامالً قطعی میباشند و قوانین جبری بر سیستم آشوبناک حاکم است‪ .‬درنتیجیه‪ ،‬در نظرییه‬
‫آشوب‪ ،‬سیستم آشوبناک موردبررسی‪ ،‬یک سیستم بهظاهر تصادفی و فاقد نظم آشکار مییباشید‬
‫اما به علت پیچیدگی غایی نظم موجود در سیستمهای آشوبناک باوجود قطعی بیودن معیادالت‬
‫آن‪ ،‬نتایج نهایی را هرگز بهحورت کامل نمییتیوان محاسیبه کیرد؛ بنیابراین آشیوب بیه معنیای‬
‫بینظمی و وجود شانس محض نیست بلکه به معنای حضور داشتن نظم است ولی پیچید تیرین‬
‫نظمی که بشر با آن مواجه شد است‪ .‬نظمی که ورای توانایی درک بشری است‪.‬‬
 ‫‬‬

‫‬‬

‫‬‬

‫فصل سیزدهم‬

‫نظریه بازیها‬
‫جان فون نیومان (‪ )0850-0816‬نابیه بزرگ ریاضیات محض و کاربردی از مجارستان یکیی‬
‫از برجستهترین متفکران تاریخ علوم بود‪ .‬فون نویمان از سالهیای ‪ 0801‬تیا ‪ 0841‬بیه پیژوهش‬
‫ریاضیات انواع بازیها و پوکر پرداخت‪ .‬فون نویمان به همرا اسیکار مورگنشیترن‬ ‫درزمینه اسا‬
‫تحقیقات خودشان را در سال ‪ 0844‬با عنوان نظریه بازیها و رفتار اقتصادی منتشر کردند‪ .‬فون‬
‫نیومان و مورگنشترن نظریه بازیهای خود را بهعنوان شالود ی ریاضی اقتصاد در نظیر گرفتنید‪.‬‬
‫نظریه بازیها با بازی به معنای متداول خود متفاوت است‪ .‬تئوری بیازیهیا‪ ،‬در تیالش اسیت بیا‬
‫کمک گرفتن از ریاضیات‪ ،‬رفتار را در شرایط راهبردی یا بازیها کیه در آنهیا موفقییت فیرد در‬
‫انتخاب کردن‪ ،‬وابسته به انتخاب دیگران است‪ ،‬تحلیل کند‪ .‬درواقع نظرییه بیازیهیا بیه بررسیی‬
‫تضاد بین حریفان عاقل‪ ،‬هوشمند و شاید فریبکار میپردازد؛ بهعبارتدیگر تئوری بازی‪ ،‬تیالش‬
‫می کند تا رفتار ریاضی حاکم بر یک موقعیت استراتژیک (تضاد منافع) را مد لسازی کند‪ .‬نظریه‬
‫بازیها که در آغاز برای بررسی ساختار ریاضی بازیهایی همچون پوکر و شطرنج ایجادشد بیود‬
‫و اما با دستاورد نیومن و مورگنشترن‪ ،‬به ابزار ریاضی بررسی رفتارهیای اقتصیادی تبیدیل شید‪.‬‬
‫طبق نظریه بازیها‪ ،‬بازیکن با دانستن اینکه دیگر بازیکنان نیز انتخابی انجام میدهند‪ ،‬انتخیابی‬
‫را انجام می دهد‪ .‬قضیهای معروف به قضیهی کمترین بیشینه‪ ،‬مینی ماکس (‪ )minimax‬را فیون‬
‫نیومن در سال ‪ 0809‬کشف کرد و نظریه مدرن بازیها از ایین نقطیه در تیاریخ آغیاز شید‪ .‬ایین‬
‫قضیه مربوط به بازیهای دو نفر ای است که یک برند و یک بازنید وجیود دارد یعنیی منیافع‬
‫بازیکنان کامالً مخالف هم است‪ .‬طبق نظر فون نیومان‪ ،‬همیشه را حلیی بهینیه بیرای ایین نیوع‬
‫بازیها وجود دارد‪ .‬نظریه بازیها تمام موقعیتهایی که شامل تعاملهای استراتژیک اسیت را در‬
‫برمیگیرد و نتایج انتظاری از استراتژیهای مختلف را محاسبه میکند‪ .‬ادغام بازیهیا و اقتصیاد‬
‫آغازگر دستاوردی عظیم دیگری در ریاضیات شد که درنهایت به کمی کردن رفتار انسان منتهی‬
‫میشود و این انقالب عظیم را بنیانگبار نظریه بازیهیا یعنیی فیون نویمیان انجیام داد‪ .‬نظرییه‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪110‬‬

‫بازیها فقط در مورد بازی پوکر و یا اقتصیاد نیسیت‪ .‬ایین نظرییه دربیار انتخیاب تصیمیمهیای‬
‫استراتژیک است چه در علم اقتصاد چه در هر زمینیهای دیگیر‪ .‬درواقیع نظرییه بیازیهیا در هیر‬
‫موقعیتی که انسانها برای رسیدن به هدفی باهم رقابت میکنند یا تعامیل دارنید‪ ،‬نتیایج میورد‬
‫انتظار از کاربرد استراتژیهای مختلف را توضی میدهد‪ .‬هیدف نهیایی نظرییه بیازیهیا‪ ،‬ییافتن‬
‫بهینهترین استراتژی برای بازیکنان است‪.‬‬

‫{عکس‪ :‬فون نیومان}‬

‫نظریه بازیها دربار بازیکنانی کامالً منطقی است که تنها در جستجوی برد میباشیند‪ .‬ایین‬
‫نظریه‪ ،‬روشی برای اخب تصمیم در یک شیرایط رقیابتی اسیت‪ .‬در نظرییه بیازیهیا‪ ،‬ییک بیازی‬
‫مجموعه ای از قواعد‪ ،‬ترتیبات و مناسباتی است کیه بیرای تمیام بازیکنیان شیناخته شید اسیت‪.‬‬
‫درواقع یک بازی مجموعه از قیوانین و قواعید اسیت کیه مشیخص مییکنید کیه بازیکنیان چیه‬
‫انتخابهایی میتوانند داشته باشند و هر انتخابی چه پیامدی را به دنبیال خواهید داشیت‪ .‬ایین‬
‫نظریه به دنبال را حل نتایج منطقی بازیها است‪ .‬در هر بازی‪ ،‬بازیکنان به دنبال بهترین نتیجه‬
‫میباشند‪ .‬عناحر هر بازی شامل بازیکن‪ ،‬منفعت‪ ،‬تعادل و استراتژی است‪ .‬بیازیکن فیردی اسیت‬
‫که میتواند تصمیمی عقالنیی بگییرد و بیه رقابیت بپیردازد و بتوانید بیا توجیه بیه تصیمیمات و‬
‫رفتارهای رقبای خود به بهترین نتیجه ممکن برسد‪ .‬بازیکن عاقل و منطقیی‪ ،‬وقتییکیه رقیبیان‬
 ‫‪111 ‬‬ ‫فصل سیزدهم‪ :‬نظریه بازیها‬

‫خود را منطقی و همچنین خواهان برد بداند‪ ،‬طوری بازی را انجام میدهد که در جهت رسییدن‬
‫به بهترین نتیجه برای خودش باشد‪ .‬درواقع در هر بازی‪ ،‬هر بازیکن به دنبال بیشیترین منفعیت‬
‫برای خود است‪ .‬در نظریه بازیها‪ ،‬راهبرد (استراتژی) شرح کاملی از نحو بیازی مییباشید؛ امیا‬
‫راهبرد حتی در ساد ترین بازیها میتواند بسیار پیچید باشد‪ .‬فون نیومن را میتوان بنیانگیبار‬
‫نظریه بازی دانست اما دیگر نابیهای که کارهای اساسی در این نظریه انجام داد‪ ،‬جان نش اسیت‬
‫که در دههی ‪ 0851‬دستاوردی انقالبی ارائه داد‪ .‬در نظریه بازی‪ ،‬تعادل‪ ،‬را حلی برای بازی است‬
‫که بازیکنان انگیز ای برای خروج از آن ندارند‪ .‬تعادل نش که توسط جان نش ابداع شد‪ ،‬یکی از‬
‫بنیان های نظریه بازیها است‪ .‬نش عنوان کرد که هر بازیکنی در یک بازی به دنبال بیشتیرین‬
‫منفعت است‪ ،‬پس باید مجموعهای از استراتژیها وجود داشته باشد که بازی را به تعادل برسیاند‬
‫و در ان هر یک از بازیکنان بتوانند بیشترین سود و منفعت ممکن را به دست آورد‪ ،‬را حیل بیه‬
‫نظریه تعادل نش‪ ،‬حیداقل ییک راهبیرد‬ ‫دست آمد همان کاری بود که نش انجام داد‪ .‬بر اسا‬
‫برای دست آوردن بهترین نتیجه در بازی برای هر بازیکن قابل انتخاب است و چنانچیه بیازیکن‬
‫راهکار دیگری به غیراز آن را انتخیاب کنید‪ ،‬نتیجیه بهتیری بیه دسیت نخواهید آورد‪ .‬در جامعیه‬
‫اقتصادی تمام انسانها در جستوجوی حداکثر کردن منفعت خودشان هستندواین رویداد طبق‬
‫تعادل نش در نظریه بازیها است‪ .‬درواقع تعادل نش به معنی بهتیرین واکینش اسیت‪ .‬بیازیهیا‬
‫دارای انواع گوناگونی میباشند ازجمله میتوان به بازیهای همکارانه و غیر همکارانه‪ ،‬بازیهیای‬
‫تصادفی و استراتژیک‪ ،‬بازیهیای بیا اطالعیات کامیل و نیاقص‪ ،‬بیازیهیای متقیارن و نامتقیارن‪،‬‬
‫بازیهای مجموع حفر و مجموع غیر حفر اشار کرد‪ .‬بازیهای تصادفی مربیوط بیه رخیدادهایی‬
‫و بیازیهیای اسیتراتژیک و غییر تصیادفی شیامل‬ ‫شانسی است مانند پرتاب یک سیکه ییا تیا‬
‫راهبردهای منطقی میباشند‪ .‬بازی با اطالعات کامل‪ ،‬بازیهایی میباشند که در ان تمامی بیازی‬
‫کنندگان‪ ،‬تمامی حالتهای مختلف بازی را میدانند مانند شطرنج و در غیر این حیورت بیازی را‬
‫بدون آگاهی و اطالعات کامل میگویند‪ .‬بازی متقارن به بازیهایی اطالق مییشیود کیه منفعیت‬
‫حاحل از بکار بردن یک راهبرد فقط به این بستگی دارد که چیه راهبردهیایی دیگیری در بیازی‬
‫بکار گرفته شود؛ و مستقل از فرد بکار گیرند این راهبرد است‪ .‬بازی نامتقارن بازیهایی هستند‬
‫که را بردهای یکسانی در بازی وجیود نیدارد‪ .‬بیازیهیای مجمیوع ناحیفر‪ ،‬شیامل را بردهیایی‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪115‬‬

‫میباشند که برای تمامی بازیکنان سودمند است‪ .‬بازی با مجموع حفر‪ ،‬در مورد بازیهایی اسیت‬
‫که مجموع نتایج مقدار ثابتی را شامل شود‪ .‬در اینگونه از بازیها‪ ،‬برای بردن حتماً بایید کسیی‬
‫ببازد درواقع سود هر فردی‪ ،‬زیان فرد دیگری است‪ .‬بازی دونفر بیا مجمیوع حیفر ییک مبیارز‬
‫مطلق است زیرا فقط وقتی یکی از بازیکنان برند میشود که بازیکن دیگر بازی را ببازد‪ .‬قضییه‬
‫کمترین بیشینه یا مینی ماکس فون نیومن‪ ،‬را حلی برای انجام اینگونه بازیهیا اسیت‪ .‬قضییه‬
‫کمترین بیشینه میگوید که همیشه را حلی منطقی برای تضادهای تعریفشد بیین دو نفیر بیا‬
‫منافع کامالً متضاد وجود دارد‪ .‬درواقع روشی وجود دارد تا هر دو نفر به این نتیجیه برسیند کیه‬
‫انتظار دستاورد بهتری را نمیتوان داشت‪ .‬بازیها با توجه به تعیداد بازیکنیان‪ ،‬مییتوانید شیامل‬
‫بازی های دو‪ ،‬سه یا چند نفر را شامل شود‪ .‬بازی های سیه نفیر ییا بیشیتر‪ ،‬بسییار پیچیید تیر‬
‫میباشند و پیشبینی رفتار بازیکنان بسیار دشوار یا ناممکن است‪ .‬همچنیان در بیازیهیای سیه‬
‫نفر یا بیشتر امکان هماهنگی و ائیتالف بازیکنیان بیا همیدیگر وجیود دارد و ایین محاسیبات و‬
‫پیشبینیها را بسیار پیچید تر میکند‪ .‬نظریه بازیها بهجز اقتصاد در بسیاری از علوم دیگر هم‬
‫واردشد است مانند زیستشناسی‪ ،‬روانشناسی‪ ،‬علوم اعصاب‪ ،‬فیزیک و جامعهشناسی‪ .‬درنتیجه‬
‫نظریه بازیهیا چیارچوب ریاضییاتی شیگفتانگییز و قدرتمنیدی اسیت کیه قیوانین مربیوط بیه‬
‫موقعیتهایی را که تعدادی زیادی بازیکن در ان منافع هر ییک تنهیا بسیتگی بیه تصیمیم ییک‬
‫بازیکن ندارد بلکه به تصمیم همه بازیکنان وابسیته اسیت و در جسیتوجیوی بیه دسیت آوردن‬
‫حداکثر منفعت میباشد را تحت سلطه خود دارد‪.‬‬
‫فصل چهاردهم‬

‫هندسه فراکتالی‬
‫هندسه اقلیدسی و متداول به اشکال هموار و متقارن مربوط میشود‪ .‬اما در جهیان ریاضیی و‬
‫فیزیکی‪ ،‬موجودات هندسی نامتقارن‪ ،‬نامنظم وغیرهموار وجود دارند کیه قابیلبییان بیا هندسیه‬
‫ساد اقلیدسی نیستند‪ .‬شکلهایی در اطراف ما وجود دارد که از دور‪ ،‬هموار بیه نظیر مییرسیند‬
‫ولی با نزدیکتر شدن به آنها ناهمواری را میتوان مشاهد کرد و اگر هم تقیارن داشیته باشیند‬
‫این تقارن پیچید تر از آن است که با هندسه اقلیدسی قابلبیان باشد‪ .‬مرزهای جیرافیایی یا کیو‬
‫ها ازجمله اشکال طبیعت هستند که تنها از دور‪ ،‬هموار به نظر میرسند‪ .‬منحنییهیای هییوال‬
‫گونهای نیز در ریاضی وجود دارند که چیزی بیشتر از خط است ولی درعینحال‪ ،‬کمتر از سیط‬
‫هستند و درواقع بعد آن ها در عین نابیاوری و شیگفتی‪ ،‬کسیری مییباشیند‪ .‬بنیوات منیدلبروت‬
‫(‪ )0804-0101()BENOIT MANDELBROT‬احییطالح فراکتییال (برخییال) (‪)fractal‬را در‬
‫سال‪ 0805‬برای اینگونه هندسههای عجیبوغریب‪ ،‬سیاخته اسیت‪ .‬در طبیعیت‪ ،‬فراکتیال هیای‬
‫بسیار زیادی وجود دارد‪ .‬با نزدیکتر شدن هرچه بیشتر به فراکتال‪ ،‬جزئیات بیشتری را میتیوان‬
‫دید‪.‬‬

‫برخال‪ ،‬یک منحنی پیوسته در حال رشد اسیت‪ .‬بنیوا مانیدل بیرو‪ ،‬اندیشیههیا و کاربردهیای‬
‫برخالها را از ‪ 0850‬تا ‪ 0805‬بررسی کرد و گسترش داد‪ .‬همانطور کیه گفتیه شید او بیود کیه‬
‫برخال را کشف کرد هرچند در سال ‪ ،0996‬کانتور‪ ،‬برخالی را ساخت که مجموعه کانتور نامیید‬
‫شد‪ .‬او کار خود را با یک پار خط به طول واحد روی محور اعداد آغاز کرد و یکسیوم مییانی ان‬
‫را برداشت تا به مرحلهی ‪ 0‬رسید‪ .‬سپس در هر یک از یکسوم هیای باقیمانید نییز ییک سیوم‬
‫میانی را برداشت و بهایینترتییب مرحلیه دوم را بیه وجیود آورد‪ .‬بیا بییشیمار تکیرار ایین کیار‪،‬‬
‫مجموعهای نامتناهی از نقاط باقی مییمانید کیه مجموعیهی کیانتور نامیید مییشیود‪ .‬هندسیه‬
‫اقلیدسی برای فرکتالها کاربرد ندارد و این زمینیه بیه هندسیهای جدیید نییاز داشیت؛ بنیابراین‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪116‬‬

‫هندسه فرکتال به جهان ریاضیات وارد شد‪.‬‬

‫برخالها موجودات شگفتانگیزی میباشند که در شکلهای بسیار نامحیدودی وجیود دارنید‪.‬‬

‫یکی از بنیادیترین خواص فراکتال ها‪ ،‬خود تشابهی (‪ )self similarity‬اسیت‪ .‬بیهعنیوانمثیال ‪،‬‬
‫شاخهای از یک درخت به همرا شاخکهای کوچکتر بمانند یک درخت کامل به نظر میرسیند‬
‫که این خود تشابهی فضایی را فراکتال مکانی مینامند‪ .‬اما بررسی تکامل اشیا در طیی زمیان و‬
‫خود تشابهی که در طول زمان بیه وجیود آمید اسیت را در فراکتیال زمیانی موردبررسیی قیرار‬
‫میدهند‪ ،‬که در ان نظم‪ ،‬بینظمی‪ ،‬تصادف و حتمیت در کنار هم قرارگرفتهاند‪ .‬بیرف دانیه کیخ‬
‫یکی از فراکتال های مشهور است‪.‬‬

‫{عکس‪ :‬برفدان کخ}‬

‫این فراکتال از تقسیم اضالع یک مثلث متساوی االضالع به سه قسمت مساوی و ایجاد ییک‬
‫مثلث متساویاالضالع روی قسمت میانی اضالع و حبف یکسوم میانی و تکرار این فراینید روی‬
‫اضالع به وجود آمد دیگر‪ ،‬خلق میشود‪ .‬فراکتال برف دانه کخ دارای محیطی نامتنیاهی اسیت‪.‬‬
‫دربار برخال هندسی منحنی برف دانه کخ‪ ،‬آنچه بیش از همه انسیان را بیه شیگفتی وامییدارد‬
‫این است که هر جز ان شبیه بهکل است‪ .‬هر مثلث کوچک در ایین سیاختار‪ ،‬ماننید کیل شیکل‬
‫مناسبی کوچکشد است و خود نیز دربردارنید ی مثلیثهیای کوچیکتیری‬ ‫است که با مقیا‬
‫است که آنها نیز مانند کل شکلاند و بیشتر کوچکشد اند و به همین ترتیب تا بینهاییت‪ .‬ایین‬
‫شباهت ویژگی خود مانایی همه اجزا هرقدر هم کوچک‪ ،‬است که موجب میشود ایین منحنیی‬
 ‫‪113 ‬‬ ‫فصل چهاردهم‪ :‬هندسه فراکتالی‬

‫چنین شگفتانگیز باشد‪ .‬ماهیت اسرارآمیز برخالها این است که اگر بخشیی از آن بیاقی بمانید‪،‬‬
‫برخال را حفظ میکند و بهنوبه خود میتواند خود را از نو ایجاد کند‪ .‬موجودات‬ ‫آن بخش اسا‬
‫حیرتانگیز برخالی با یکشکل ساد مثل یک پار خط یا نقطه یا مثلث شروع میشود و دائماً با‬
‫به بکار بردن یک قاعد تا بینهایت تیییر میکند؛ میثالً در مثلیث سرپینسیکی‪ ،‬بیا ییک مثلیث‬
‫متساوی االضالع شروع میشود و آن به چهار مثلیث مسیاوی تقسییم مییشیود و مثلیث مییانی‬
‫حبف میشود‪ .‬با تکرار پیاپی و نامحدود این کار‪ ،‬بینهایت مثلث کوچکتیر سیاخته مییشیود و‬
‫برخالی به وجود میاید که محیط ان بینهایت و مساحتش برابر حفر خواهد بود!‬

‫{عکس‪ :‬مثلث سرپینسکی}‬

‫بنابراین‪ ،‬برخال‪ ،‬منحنی هیوالواری است که برخی از آنها توابع پیوسیتهای مییباشیند کیه‬
‫مشتقپبیر نبودند‪ ،‬تعدادی از آنها مساحت محدود و محییط نامحیدود دارنید و گونیه دیگیر از‬
‫برخالها میتوانند فضا را کامالً پر کنند‪ .‬همانطور که اشار شد‪ ،‬مثلث سیر پینسیکی محیطیی‬
‫نامتناهی و مساحتی محدود دارد؛ و مساحت این مثلث به حیفر مییرسید‪ .‬همچنیین مجموعیه‬
‫ماندل بروت نیز موجود برخالی مشهور دیگری در جهان شگفتآور برخالها میباشد‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪115‬‬

‫‪.‬‬

‫{عکس‪ :‬ماموع ماندل برو}‬

‫مجموعه مندلبروت نشاندهند ی حوز ای جدیید در ریاضییات اسیت کیه بیه آن دینامییک‬
‫آشوب میگویند‪.‬‬

‫بُعد فرکتال از شگفتیها و بنیانهای این موجودات شگفتانگییز ریاضیی اسیت‪ .‬در هندسیه‬
‫اقلیدسی نقطه دارای بعد حفر میباشد‪ ،‬خط دارای یک بعد و حفحه دو بعد و حجیم دارای سیه‬
‫بعد است؛ اما بعد فرکتالی‪ ،‬پیچید تر از این موجودات اقلیدسی است‪ .‬فرکتالها دارای بُعد کسری‬
‫اند‪ .‬برای مثال برفدانه کخ دارای بعد ‪ 0.06‬میباشد‪ .‬در سال ‪ 0808‬بعد فرکتالی توسط فیلیکس‬
‫هاوسدورف (‪ )felix hausdroff‬ریاضیدان آلمانی مطرح شد اما دراحل این منیدلبروت بیود کیه‬
‫برای نخستین بار ریاضیدانان را با آن آشنا کرد و پس از مفهوم فرکتال ها مفهوم بعد فرکتیال را‬
‫ارائه کرد‪.‬‬

‫برای محاسبه بُعد فراکتالی‪ ،‬آن را میتوان از طریق فرمول زیر به دست آورد‪:‬‬

‫)‪ D=logN/log(0/r‬که به ‪ ،D‬بُعد فراکتالی میگویند‪ .‬بهعنوانمثال‪ ،‬محاسبه بعد منحنی فیون‬
‫پییدا‬ ‫کخ‪ ،‬هر پار خط به چهار تکه تقسییم مییشیود(‪ )N=4‬کیه بیا ضیریب ‪ 6‬کیاهش مقییا‬
‫میکند(‪)r=0/6‬؛ بنابراین‪:‬‬

‫…‪ D=log4/log6=0.0609‬که این منحنی بیشتر از ییک خیط‪ ،‬ولیی کمتیر از ییک سیط‬
‫هست‪ .‬در مورد مجموعه کانتور‪ ،‬بعد فرکتالی بهحورت ‪ log0/log6‬هست‪.‬‬

‫بنابراین‪ ،‬فراکتالهای شگفتانگییز‪ ،‬دارای سیاختار هندسیی منحصیربهفیرد و غییر اقلیدسیی‬

‫‪119 ‬‬ ‫فصل چهاردهم‪ :‬هندسه فراکتالی‬

‫میباشند و عجیبترین ویژگی آنها‪ ،‬این است که دارای بُعد کسری هستند‪.‬‬
 ‫فصل پانزدهم‬

‫هندسههای آشنا و غریب‬

‫هندسه‌اقلیدسی‬‬
‫هندسه‌هذلولوی‬‬
‫هندسه‌ریمانی‬‬
‫هندسه‌فضای‌فیزیکی‌چیست؟‬‬
‫پاسخ‌مشهور‌پوانکاره‌به‌این‌پرسش‌که‌کدام‌هندسه‌درست‌است‬‬
 ‫هندسه اقلیدسی‬

‫{عکس‪ :‬اقلیدس}‬

‫در حدود ‪ 611‬سال قبل از میالد روش هندسه یونیانی و نظرییه اعیداد را در احیول‬ ‫اقلید‬
‫در‬ ‫سیزد جلدیاش منتشر کرد‪ .‬این شاهکار‪ ،‬درواقع جمعآوری کارهای مهم پیشینیان اقلیید‬
‫بیش از هر اثری در تاریخ بشریت خوانید شید اسیت و‬ ‫سد های قبلتر بود‪ .‬اثر جاودانه اقلید‬
‫برای بیش از دو هزار ‪ ،‬این اثر تمام تعالیم هندسه را تحت سیطر داشته است‪ .‬همیانطیور کیه‬
‫تنها منحصر به هندسه نبود و بلکه شامل مقدار قابلمالحظهای راجع‬ ‫اشار شد‪ ،‬احول اقلید‬
‫به نظریه اعداد و جبر هندسی است‪ .‬این اثر شیامل ‪ 06‬مقالیه و کیال حیاوی ‪ 465‬قضییه اسیت‪.‬‬
‫شامل ‪ 06‬تعریف زیر میشود‪:‬‬ ‫بهعنوانمثال مقاله اول اقلید‬

‫نقطه آن است که جز ندارد‪.‬‬ ‫‪.0‬‬

‫خط طولی است بدون عرض‪.‬‬ ‫‪.0‬‬

‫هرخط به دو نقطه محدود است‪.‬‬ ‫‪.6‬‬

 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪155‬‬

‫خط راست خطی است که به گونه ای هموار بر نقطههای خودش قرار دارد‪.‬‬ ‫‪.4‬‬

‫رویه آن است که فقط طول و عرض دارد‪.‬‬ ‫‪.5‬‬

‫حدود هر رویه خطها هستند‪.‬‬ ‫‪.6‬‬

‫رویه ی مستوی(هموار) رویهای است که بهگونهای هموار بر خطهای راسیت خیود قیرار‬ ‫‪.0‬‬
‫دارد‪.‬‬

‫یک زاویهی مستوی میل دو خط واقع در یک حفحه است نسبت به هم‪ ،‬که یکدیگر را‬ ‫‪.9‬‬
‫می برند؛ و بر یک خط راست قرار ندارند‪.‬‬

‫وقتی خطهایی که زاویه را در بردارند خطهای راست باشند زاویه را راسیت خیط میی‪-‬‬ ‫‪.8‬‬
‫نامند‪.‬‬

‫‪ .01‬وقتی خط راستی بر خط راستی فرود اید و دو زاویه مجاور مساوی با هم بسازد هرییک‬
‫از آن زاویهها یک قائمه است و خط راست فرود آمد بر خط اول عمود بر ان خیط نامیید میی‪-‬‬
‫شود‪.‬‬

‫‪ .00‬زاویهی منفرجه(باز) زاویهای است بزرگتر از یک زاویه قائمه‪.‬‬

‫‪ .00‬زاویه حاد (تند) زاویهای است کوچکتر از یک زاویه قائمه‪.‬‬

‫‪ .06‬مرز یکچیز حد ان چیز است‪.‬‬

‫‪ .04‬شکل ان است که از یک یا چند مرز حادثشد است‪.‬‬

‫‪ .05‬دایر شکلی است مستوی (مسط )‪ ،‬حادث از یک خط که همهی خطهای راسیتی کیه‬
‫از یکی از نقطههای درون این شکل بر ان فرود میآیند باهم مساویاند‪.‬‬

‫‪ .06‬و این نقطه مرکز دایر میشود‪.‬‬

‫‪ .00‬قطر دایر خط راستی است که از مرکز ان رسم و از هر دو سو بیه محییط داییر خیتم‬
‫میشود؛ و چنین خط راستی دایر را نیز نصف میکند‪.‬‬

‫‪ .09‬نیمدایر شکلی است حاحل از قطر و قسمتی از محیط که توسط قطر جیدا مییشیود‪.‬‬
 ‫‪152 ‬‬ ‫فصل پانزدهم‪ :‬هندسههای آشنا و غریب‬

‫مرکز نیمدایر همان مرکز دایر است‪.‬‬

‫‪ .08‬شکلهای راست خط شکلهایی هستند که از خطهای راست حادثشد اند‪ ،‬شکلهیای‬

‫سهضلعی از سه خط راست و چهارضلعی از چهار خط راست و چندضلعی از بیش از چهیار خیط‬
‫راست‪.‬‬

‫‪ .01‬از شکلهای سهضلعی‪ ،‬یا مثلث‪ ،‬مثلث متساویاالضالع مثلثی است که سه ضیلع ان بیا‬
‫هم مساویاند‪ ،‬مثلث متساوی الساقین مثلثی است که فقط دو ضلع آن باهم مسیاوی هسیتند و‬
‫مثلث مختلف االضالع مثلثی است که هر سه ضلع آن باهم نامساوی باشند‪.‬‬

‫‪ .00‬از شکلهای سه ضلعی‪ ،‬مثلث قائم الزاویه مثلثی است که یک زاویه قائمیه دارد‪ ،‬مثلیث‬
‫منفرج الزاویه مثلثی است که یک زاویه منفرجه دارد‪ ،‬مثلث حاد الزوایا مثلثی است که هیر سیه‬
‫زاویهاش حاد اند‪.‬‬

‫‪ .00‬از شکل های چهارضلعی‪ ،‬مربع شکلی است که هم اضالعش متسیاویانید و هیم چهیار‬
‫زاویهاش قائمه‪ .‬مستطیل یک چهارضلعی است با زاویههای قائمه ولیی اضیالع آن بیاهم مسیاوی‬
‫نیستند؛ لوزی یک چهارضلعی است با چهار ضیلع متسیاوی ولیی زاوییههیایش قائمیه نیسیتند؛‬
‫متوازیاالضالع یک چهارضلعی است که در ان ضلعهای روبیهرو بیاهم مسیاویانید و زاوییههیای‬
‫روبهرو باهم‪ ،‬ولی نه متساویاالضالع است‪ ،‬ونه زاویههای قائمه دارد‪ .‬چهارضلعیهایی جز ایینهیا‬
‫را چهارضلعیهای نامنتظم مینامند‪.‬‬

‫‪ .06‬خطهای راست متوازی خطهای راستی هستند در ییک حیفحه کیه اگیر از دو سیو تیا‬
‫بینهایت امتداد داد شوند یکدیگر را در هیچ طرف نمی برند‪.‬‬

‫یکی از بزرگترین دستاوردهای ریاضیدانان یونان قدیم‪ ،‬آفرینش شکل تفکیر احیل موضیوعی‬
‫است‪ .‬برای اینکه گزار ای در یک دستگا قیاسی اثبات شود‪ ،‬باید نشان داد که این گزار پیامید‬
‫منطقی الزم از چند گزار است که قبالً به اثبات رسید اند‪ .‬گزار های اخیر‪ ،‬بهنوبه خود‪ ،‬باید بیه‬
‫کمک گزار هایی که قبالً اثباتشد اند‪ ،‬ثابت شوند و به همین ترتیب الیآخر‪ .‬چون این تسلسیل‬
‫را نمیتوان بهطور نامحدود ادامه داد‪ ،‬در بدو امر‪ ،‬باید مجموعیهی محیدودی از گیزار هیا بیدون‬
‫اثبات پبیرفته شوند‪ .‬این گیزار هیای بیدوا پبیرفتیهشید احیول موضیوع (‪ )POSTULATE‬ییا‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪156‬‬

‫اکسیوم های (‪()AXIOM‬احول متعارف) مبحث نامید می شوند و تمام گزار های دیگر مبحیث‬
‫باید بهطور منطقی از آنها الزم آیند‪ .‬وقتیکه گزار ای یک مبحث بیدینحیورت مینظم شیوند‪،‬‬
‫گفته میشود که مبحث در فرم احل موضیوعی عرضیهشید اسیت‪ .‬تیأثیر جنبیه حیوری احیول‬
‫بر نسلهای بعدی انچنان عظیم بود که این اثر به حورت الگویی برای نمیایش ریاضیی‬ ‫اقلید‬
‫دقیق درامد‪ .‬تفکر احل موضوعی امروز تقریباً در هر زمینهای از ریاضیات نفوذ کرد و بسییاری‬
‫از ریاضیدانان عقید دارند که نهتنها تفکر ریاضی‪ ،‬احل موضوعی است بلکه‪ ،‬برعکس‪ ،‬تفکر احل‬
‫موضوعی‪ ،‬خود تفکر ریاضی میباشد‪ .‬درواقع علم احول موضوعه به بررسی خواص مجموعههیای‬
‫احول موضوعه و تفکر احل موضوعی اختصاص دارد‪ .‬بعضی از ریاضیدانان بین احیول موضیوعه و‬
‫احول متعارف فرق می نهند و وجه تمایزهای مختلفی را بیان میکند‪ ،‬به نظر میرسید اقلیید‬
‫با وجه تمایز زیر موافق بود است‪:‬‬

‫احل متعارفی فرضی است مشترک در همه علوم‪ ،‬درحالیکه احل موضوع فرضیی اسیت کیه‬
‫مختص علم خاص تحت مطالعه میباشد‪.‬‬

‫بهقرار زیر است‪:‬‬ ‫پنج احل متعارفی و پنج احل موضوع هندسی اقلید‬

‫پنج احل متعارفی‪:‬‬

‫چیزهایی که با یکچیز مساویاند‪ ،‬با یکدیگر نیز مساویاند‪.‬‬ ‫‪.0‬‬

‫اگر چیزهای مساوی به چیزهای مساوی اضافه شوند‪ ،‬کلها مساویاند‪.‬‬ ‫‪.0‬‬

‫اگر چیزهای مساوی از چیزهای مساوی کم شوند‪ ،‬باقیماند ها مساویاند‪.‬‬ ‫‪.6‬‬

‫چیزهایی که بر یکدیگر منطبق شوند با یکدیگر مساویاند‪.‬‬ ‫‪.4‬‬

‫کل از جز بزرگتر است‪.‬‬ ‫‪.5‬‬

‫پنج احل موضوع‪:‬‬

‫از هر نقطه میتوان خط مستقیمی به هر نقطه دیگر کشید‪.‬‬ ‫‪.0‬‬

‫هر خط مستقیم متناهی را میتوان روی همان خط بهطور نامحدود امتداد داد‪.‬‬ ‫‪.0‬‬
 ‫‪153 ‬‬ ‫فصل پانزدهم‪ :‬هندسههای آشنا و غریب‬

‫میتوان دایر ای با هر نقطه دلخوا بهعنوان مرکز ان و با شعاعی مساوی هر پیار خیط‬ ‫‪.6‬‬
‫رسم شد از مرکز ان ترسیم کرد‪.‬‬

‫همه زوایای قائمه باهم مساویاند‪.‬‬ ‫‪.4‬‬

‫اگر خط مستقیمی دو خط مستقیم را قطع کند بهطوریکه مجموع زوایای داخلی یک‬ ‫‪.5‬‬
‫طرف ان کمتر از دو قائمه باشد‪ ،‬این دو خط مستقیم‪ ،‬اگر بهطور نامحدود امتداد داد شیوند‪ ،‬در‬
‫طرفی که دو زاویه مجموعاً از دو قائمه کمترند‪ ،‬همدیگر را قطع خواهد کرد‪.‬‬

‫احول بر آن است که همه ‪ 465‬قضیه خود را از این د گزار استخراج کند! بسیط مطلیب از‬
‫نوع ترکیبی است یعنی رسیدن ازآنچه معلوم و ساد تر است به مجهول و موارد پیچید تر‪ .‬بیدون‬
‫تردید فرایند عکس که تحلیل نامید میشود‪ ،‬یعنی تحویل مجهول و موارد پیچید تر به معلوم‪،‬‬
‫در کشف برهانهای بسیاری از قضایا نقشی داشته است‪ ،‬اما هیچ نقشی در ارائه مطالب هندسی‬
‫ندارد‪.‬‬

‫پنج فرض بنیادی بنام بنداشت ییا‬ ‫هندسه خود را بر اسا‬ ‫همانطور که اشار شد‪ ،‬اقلید‬
‫احول موضوع بنا نهاد‪ .‬همچنین روش بنداشتی (بنداشت یا احول موضوع‪ ،‬احکامی میباشند کیه‬
‫الگویی برای ریاضیات محیض تبیدیلشید‬ ‫بدون هیچگونه توجیهی‪ ،‬پبیرفته می شود) اقلید‬
‫است‪ .‬درواقع باآنکه مندرجات احول مهم است‪ ،‬شاید آنچیه مهیمتیر اسیت روش حیوری عرضیه‬
‫بهحورت نمونهای از فرم ریاضی جدیید‬ ‫مندرجات و قضایای آن است‪ .‬در حقیقت‪ ،‬احول اقلید‬
‫بهقرار زیر است‪:‬‬ ‫درآمد است‪ .‬همانطور که اشار شد چهاراحل اول اقلید‬

‫احل اول اقلید ‪ .‬به ازای هر نقطه ‪ P‬و هر نقطه ‪ Q‬که بیا ‪P‬مسیاوی نباشید‪ ،‬خیط یکتیایی‬
‫مانند ‪ L‬وجود دارد که بر ‪P‬و ‪Q‬می گبرد؛ بهعبارتدیگر‪ ،‬هر دونقطه خیط یکتیایی را مشیخص‬
‫میسازند‪.‬‬

‫احل دوم اقلید ‪ .‬به ازای هر پار خط ‪ AB‬و هر پار خط ‪CD‬نقطه یکتیایی چیون ‪ E‬وجیود‬
‫دارد بهطوریکه ‪B‬بین ‪A‬و ‪E‬است و پار خط ‪CD‬با پار خط ‪BE‬قابل انطباق است‪ .‬به عبارتی‪،‬‬
‫هر خط راست متناهی را میتوان پیوسته بهحورت خط راست امتداد داد‪.‬‬

‫احل سوم اقلید ‪ .‬به ازای هر نقطه ‪O‬و هر نقطه ‪ A‬کیه بیا ‪O‬مسیاوی نباشید داییر ای بیه‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪155‬‬

‫مرکز ‪O‬و شعاع ‪OA‬وجود دارد؛ یعنی به هر مرکز و با هر شعاع میتوان دایر ای رسم کرد‪.‬‬

‫احل چهارم اقلید ‪ .‬همه زاویههای قائمه با یکدیگر قابل انطباقاند‪.‬‬

‫که میگوید‪ :‬به ازای هر خط ‪L‬و نقطه ‪P‬نیا واقیع بیر ان‬ ‫اما میرسیم به احل پنجم اقلید‬
‫تنها یک خط مانند ‪M‬وجود دارد که از ‪P‬میگبرد و با ‪L‬موازی است‪( .‬احل تیوازی اقلیید )‪.‬‬
‫بدون هیچ مشکل پبیرفتهشد بود اما احل پنجم یعنیی احیل تیوازی بیه‬ ‫چهاراحل اول اقلید‬
‫یکی از بزرگترین چالشهای تاریخ ریاضیات تبدیلشد بود‪ ،‬اما چرا؟ ییک بنداشیت ییا احیول‬
‫موضوع باید چنان بدیهی باشد که کسی نتواند در درستی ان تردید کنید امیا احیل تیوازی ایین‬
‫خصوحیت را نداشت و ریاضیدانان در طی دو هزار سال تالش کردند تا آن را از چهاراحل دیگر‬
‫نتیجه بگیرند یا احل دیگری که بدیهیتر بود را جایگزین این احل کنند اما هییچکیدام‬ ‫اقلید‬
‫از این تالشها نتیجهای در برنداشت‪.‬‬

‫هندسه هذلولوی‬

‫احل مشهور توازی که میگوید از هر نقطه خارج از یک خط مفروض‪ ،‬تنها یک خط میتواند‬

‫بهموازات آن خط وجود داشته باشد‪ ،‬به نظر میرسید که از سیایر احیول مسیتقل نباشید‪ .‬کیارل‬
‫که به اعتقاد بسیاری بزرگترین ریاضیدان تمیام دورانهیا مییباشید بیه ایین‬ ‫فریدریش گاو‬
‫مسئله حمله کرد و به این نتیجهی تکاندهند دستیافت که هندسیه اقلیدسیی تنهیا هندسیه‬
‫ممکن نیست! او بعد از سالها تیالش در سیال ‪ 0901‬قضیایای احیلی هندسیه غییر اقلیدسیی را‬
‫تدوین کرد ولی وی نتایجی را که کشف کرد بود را به دلیل سییطر نظیام فلسیفه کیانتی کیه‬
‫هندسه اقلیدسی را تنها شیو تفکر در مورد فضا میدانست‪ ،‬آشکار نکرد‪ .‬بسیار عجیب است کیه‬
‫از قبول دینامییک بیودن کیهیان‬ ‫دیگر غول تاریخ اندیشه یعنی آلبرت اینشتین نیز مانند گاو‬
‫که معادالت خودش ان را نشان میداد‪ ،‬تنها به دلیل تفکرات موجیود در دوران خیود مبنیی بیر‬
‫ازلی بودن جهان و نه آغازی داشتن‪ ،‬دست کشید‪ .‬در سیالهیای ‪ 0908‬و ‪ 0960‬لوباچفسیکی و‬
‫رسیدند ولی کشفیات خود را منتشیر‬ ‫یانوش بویوئی بهطور مستقل از هم مجدداً به نتایج گاو‬
‫کردند‪ .‬یانوش بویویی‪ ،‬این جمله معروف را بعد از کشف تاریخی خود به یادگار گباشت‪(( :‬من از‬
‫هیچ‪ ،‬دنیایی تاز و شگفتانگیز آفرید ام))‬
 ‫‪159 ‬‬ ‫فصل پانزدهم‪ :‬هندسههای آشنا و غریب‬

‫نکته عجیب دیگر در تاریخ اندیشه محض این است که گاهی اندیشه و کشفی در ذهن چنید‬
‫شخص به شکل تقریباً همزمان پدیدار میشود؛ مثالً کشف حسابان در سد هجیدهم بیهوسییله‬
‫نیوتن و الیبنیتس و در اینجا کشیف هندسیه نااقلیدسیی در سید نیوزدهم در زمیر ایینگونیه‬
‫رویدادها هست‪ .‬نکته ای جالب در مورد بویویی‪ ،‬نامهای بود که فارکاش بویویی به پسرش یانوش‬
‫نوشت‪ :‬تو دیگر نباید دررا توازیها تیالش کنیی‪ ،‬ایین شیب بییپاییان را کیه همیه روشینایی و‬
‫شادمانی زندگی مرا به کام نابودی فروبرد است سپری کرد ام‪.‬استدعا دارم که دانش میوازیهیا‬
‫را رها کن‪...‬‬

‫ولی بویویی پسر از هشدار پدر نهراسید‪ ،‬زیرا اندیشه تاز ای در سر میپرورانید و همیانطیور‬
‫که گفته شد سرانجام به هندسهای جدید رسید‪ .‬پدر یانوش که خود ریاضیدان بود نسیخهای از‬
‫افسانهای فرستاد‪ .‬گیاو‬ ‫کشفیات پسرش را به دوست دیرین خود یعنی کارل فریدریش گاو‬
‫این نامه را به بویویی پدر نوشت‪(( :‬تمام محتوای کاری را که پسر شما کرد و نتایجی را کیه بیه‬
‫آنها رسید است‪ ،‬بهطور کامل با تحقیقات خودم که به مدت سی تا سیوپنج سیال تمیام فکیر‬
‫مرا به خود مشیول داشته‪ ،‬یکی است))‪ .‬یانوش از جواب این ریاضیدان بزرگ ناامید شد امیا بیه‬
‫هر ترتیب از او هم نامی در تاریخ ریاضیات ماند است‪ .‬نیکوالی لباچفسکی نیز در ‪ 0941‬مقالیه‬
‫خود درزمینه‌هندسه نا اقلیدسی را با عنوان تحقیقات هندسی در باب نظریه میوازیهیا منتشیر‬
‫در نامییهای در ‪ 0946‬بییه شییوماخر‪ ،‬آن را‬ ‫فرسییتاد‪ .‬گییاو‬ ‫کییرد‪ .‬او اییین مقالییه را بییرای گییاو‬
‫موردستایش قرارداد و درعینحال حق تقدم خود را در کشف هندسه نااقلیدسی تکرار کرد‪ .‬ایین‬
‫هندسه جدید به هندسه لباچفسکی مشهور شد‪ .‬هندسه خاحی که گاو ‪ ،‬بویویی و لباچفسکی‬
‫کشف کرد اند‪ ،‬به هندسه هبلولوی مشهور است‪ .‬در این هندسه شگفتانگیز که مجموع زواییای‬
‫داخلی مثلث کمتر از ‪ 091‬درجه است بجای احل پنجم اقلید ‪ ،‬بنداشت هبلولوی بهقیرار زییر‬
‫وجود دارد‪:‬‬

‫بنداشت هبلولوی‪ :‬یک خط ‪ L‬و یک نقطه ‪ P‬ناواقع بر ‪ L‬وجود دارد‪ ،‬چنانکه حداقل دو خیط‬
‫موازی با ‪L‬از نقطه ‪P‬میگبرد!‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪170‬‬

‫{عکس‪ :‬هندس هذلولوی}‬

‫درنتیجه‪ ،‬سازگاری هندسه هبلولوی‪،‬استقالل احل توازی را از سایر احول هندسیه اقلیدسیی‬
‫نشان می دهد‪ .‬جهان غیرشهودی هندسه هبلولوی دارای موجودات ریاضی عجیبوغریبی اسیت‬
‫به عنوان مثال‪ ،‬مثلث هبلولوی (مثلث لوباچفسکی‪-‬گاوسی‪-‬بویوئی) دارای مجموع زوایای کمتر از‬
‫‪ 091‬درجه میباشد! در این هندسه بیاورنکردنی‪ ،‬مسیتطیل وجیود نیدارد و انحنیای ذاتیی ایین‬
‫هندسه منفی است و درواقع بینهایت خط موازی میتواند وجود داشته باشد!‬

‫هندسه ریمانی‬

‫برنهارت ریمان ریاضیدان بزرگ‪ ،‬در سال ‪ 0954‬هندسه غیر اقلیدسی سازگار دیگیری را در‬
‫عین ناباوری به جهان ریاضیات نشان داد‪ .‬سیخنرانی او بیا عنیوان‪(( :‬دربیار ی فیرضهیایی کیه‬
‫شالود ی هندسه را تشکیل میدهند)) است و مفاهیم بنیادی هندسیه را مطیرح کیرد؛ و جهیان‬
‫ریاضی را با هندسهای جدید بنام هندسه ریمانی آشنا کرد‪.‬‬

‫ان را کشف کرد بود‪ ،‬هندسیهای بیا خمییدگی‬ ‫هندسه ذاتی یکرویه که گاو‬ ‫او بر اسا‬
‫رویه ثابت و مثبت کشف کرد درحالیکه هندسه هبلولوی دارای خمیدگی رویه به شیکل ثابیت‬
‫منفی است‪ .‬در هندسه اقلیدسی از یک نقطه ‪ P‬نا واقع بر ‪ L‬تنها یک خیط بیهمیوازات ‪L‬وجیود‬
‫دارد‪ .‬در هندسه هبلولوی بیش از یک خط موازی وجود دارد‪ .‬هندسه سومی (هندسیه ریمیانی)‬
‫وجود دارد که در ان از نقطه ‪P‬نمیتواند خطی بهموازات ‪L‬وجود داشته باشد! یعنیی هندسیهای‬
 ‫‪171 ‬‬ ‫فصل پانزدهم‪ :‬هندسههای آشنا و غریب‬

‫که در ان خطهای موازی وجود ندارد‪ .‬غیرازاین شگفتی که در این هندسه خطوط موازی وجیود‬
‫ندارد‪ ،‬موجودات هندسی ریمانی شگفت دیگری نیز وجود دارند بهعنوانمثال‪ ،‬مجموع زاویههای‬
‫مثلث در این هندسه بیشتر از ‪ 091‬درجه است‪.‬‬

‫درنتیجه سه نوع هندسه وجود دارد‪ ،‬هندسه اقلیدسی با خمیدگی حیفر‪ ،‬هندسیه هیبلولوی‬
‫(هندسه گاو ‪-‬بویویی‪-‬لباچفسکی) با انحنیای منفیی و هندسیه ریمیانی بیا خمییدگی مثبیت‪.‬‬
‫هندسه اقلیدسی هندسهای است شهودی و مطابق عقل سلیم که در ان احل پنجم‪-‬احل تیوازی‬
‫اینطور تعریف میشود‪ :‬از یک نقطه خارج از یک خط‪ ،‬فقط یک خط میتوان بهموازات بیا خیط‬
‫مفروض وجود داشته باشد‪ .‬با احل توازی که میگوید‪ :‬از ییک خیط و ییک نقطیه نیاواقع بیر ان‪،‬‬
‫حداقل دو خط به موازات خط مفروض وجود دارد به هندسیه هیبلولوی وارد مییشیویم و احیل‬
‫توازی هندسه ریمانی میگوید از یک نقطه نا واقع بر یک خط‪ ،‬خطی به میوازات خیط مفیروض‬
‫وجود ندارد‪.‬‬

‫این اکتشافات شگفتانگیز هندسیی نشیان داد کیه احیل موضیوع تیوازی مسیتقل از احیول‬
‫موضوعه دیگر هندسه اقلیدسی است‪ .‬با تیییر دادن احل پنجم میتوان به هندسههایی متفیاوت‬
‫و کامالً سازگار رسید‪ .‬با کشف هندسههای غریب ریمانی و هیبلولوی اثبیات شید کیه ریاضییات‬
‫نباید حتماً با شهود بشری مطابقت داشته باشد‪ ،‬شهودی که قیرنهیا ریاضییدانیان را حتیی بیه‬
‫تالش برای تفکر به هندسهای غیر بیدیهی بیهجیز هندسیه بیدیهی اقلیدسیی بیاز نگیه داشیت‪.‬‬
‫ریاضیدانان میتوانند هر نوع هندسهای را آزادانه خلق کنند نهفقط هندسههایی که طبق جهیان‬
‫واقعی درست به نظر رسند‪ ،‬تنها شرط الزم و کافی سازگاری ریاضیاتی هندسههای جدید است؛‬
‫و این موضوع نشاندهند ی چیزی است که ریاضیات مدرن در قیرنهیای ‪ 08‬و ‪ 01‬نشیان داد‬
‫است و آن انتزاع و آزادی مطلق در خلق جهانهای ریاضیاتی جدید است‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪175‬‬

‫جدول زیر به مقایسه هندسههای اقلیدسی و نااقلیدسی می پردازد‪:‬‬

‫نوع هندسه خمیدگی مجموع زوایای مثلث تعداد خطوط موازی‬

‫‪‬‬ ‫کمتر از ‪091‬‬ ‫منفی‬ ‫هبلولوی‬
‫‪0‬‬ ‫‪ 091‬درجه‬ ‫حفر‬ ‫اقلیدسی‬
‫‪1‬‬ ‫بیشتر از ‪091‬‬ ‫مثبت‬ ‫ریمانی‬

‫هندسه فضای فیزیکی چیست؟‬

‫آلبرت اینشتین که بزرگترین فیزیکدان همه دورانها میباشد در سال ‪ 0815‬نظریه نسیبیت‬
‫خاص را کشف کرد‪ .‬این نظریه تنها به ناظرانی که از قانون اول نییوتن پییروی مییکننید (نیاظر‬
‫لخت) مربوط میشود‪ .‬قانونی که بیان میکند اگر نیرویی وجود نداشته باشد ییا برآینید نیروهیا‬
‫حفر باشد برای همیشه سکون یا حرکت با سرعت ثابت را خواهیم داشت؛ اما اینشتین به دنبیال‬
‫نظریهای دیگر بود که عالو بر ناظران لخت شامل ناظران نالخیت کیه از قیانون دوم نییوتن نییز‬
‫پیروی میکنند نیز باشد‪ ،‬یعنی وجود شتاب یا تیییر سرعت‪ .‬هندسه فضای فیزیکی در نسیبیت‬
‫خاص‪ ،‬اقلیدسی بود یعنی هندسهای تخت بیا انحنیای حیفر‪ .‬در جهیان نییوتنی نییز فضیا فیرم‬
‫اقلیدسی داشت و در این نوع فضای تخت‪ ،‬متریک یا فاحله بین دونقطه مطیابق بیا معادلیه زییر‬
‫میباشد‪:‬‬

‫‪ ds0=dx0+dy0+dz0‬البته در فضای فیزیکی اقلیدسی‪ ،‬باید جمله ‪dt0‬معرف زمان نییز اضیافه‬
‫شود‪.‬‬

‫اینشتین‪ ،‬این غول اندیشه تاریخ بشریت در سال ‪ 0805‬نظریهی دیگری بنام نسبیت عیام را‬
‫کشف کرد‪ .‬بر طبق اید اینشتین‪ ،‬فضا و زمان‪ ،‬جدایی ناپبیرنید و هندسیه فضیا‪-‬زمیان متیأثر از‬
‫ماد است درواقع وجود ماد باعث میشود که فضا انحنا پیدا کند؛ و پرتوهای نیور براثیر نییروی‬
‫گرانش‪ ،‬خمید میشوند (پرتوهای نور مسیر منحنی را طی میکننید)‪ .‬در جهیان نییوتنی‪ ،‬فضیا‬
‫اقلیدسی و بیتأثیر و خنثی بود و البته این همان چیزی بود کیه نظیام فکیری ان دوران و عقیل‬
‫سلیم میپبیرفت اما در نظریه هندسی اینشتین برای گرانش دیگر فضا مانند جعبه تهی نیوتنی‬
‫نبود که ماد درون ان گباشته شود تأثیری بر کرانههای آن نداشته باشند‪ ،‬درواقع هندسه فضیا‪-‬‬
 ‫‪177 ‬‬ ‫فصل پانزدهم‪ :‬هندسههای آشنا و غریب‬

‫زمان اینشتینی به شکل هندسه ریمانی توسط ماد موجیود در ان انحنیا پییدا مییکنید و ایین‬
‫خمیدگی فضا و زمان که شاید عجیبترین اید تاریخ تفکر بشریت باشد همیان نییروی گیرانش‬
‫است‪ ،‬نیرویی که در نظرییه نیوتیونی بیه شیکل نیروییی نیامرئی بیین دو جیرم بیود‪ ،‬در نظرییه‬
‫اینشییتین‪-‬نسییبیت عییام‪-‬بشییکل انحنییای ریمییانی فضییا‪-‬زمییان اسییت‪ .‬در اییین فضییای فیزیکییی‬
‫عجیبوغریب‪ ،‬متریک بهحورت زیر میشود‪:‬‬
‫‪0‬‬
‫‪ds =gijdxi dxj‬‬

‫همچنین‪ ،‬مفهومی مهم در هندسه بنام ژئودزیک وجود دارد که به معنای کوتا تیرین فاحیله‬
‫بین دونقطه است و در فضای اقلیدسی یک خط راست میباشد‪ .‬در جهان خمید ریمانی‪ ،‬خیط‬
‫های راست وجود ندارند‪ ،‬بجای ان راستترین خطهایی وجود دارند که همان کوتا ترین مسافت‬
‫بین دونقطه را تشکیل میدهند‪ .‬مدارهای سیارات‪ ،‬ژئودزیکهای پیرامون خورشیید مییباشیند و‬
‫ما به دور زمین در حال سقوط آزاد روی یک ژئودزیک است‪.‬‬

‫بنابراین‪ ،‬تالش برای اثبات احل توازی توسط جوهر ریاضیات یعنی آزادی و انتیزاع ارمیانی‪،‬‬
‫به هندسههای غیر اقلیدسی انجامید و نوعی از این هندسههای غیراقلیدسی شگفتانگییز یعنیی‬
‫هندسه ریمانی در نظریه نسبیت عام آلبیرت اینشیتین کیه نظرییهای هندسیی جهیت توحییف‬
‫گرانش (جاذبه) بود بکار آمد و این ارتباط بین ریاضیات محض ان هم بیا ایین درجیه از تجریید‬
‫مطلق‪ ،‬با جهان فیزیکی اسرارآمیزترین چیزی است که نوع بشر با آن مواجه شد است‪.‬‬

‫پاسخ مشهور پوانکاره به این پرسش که کدام هندسه درست است‪:‬‬

‫((اگر هندسه دانشی تجربیی بیود نمییتوانسیت دانشیی دقییق باشید و همیوار دسیتخوش‬
‫تجدیدنظر قرار میگرفت؛ بنابراین بنداشت های هندسی نه شهودهای ترکیبی قبلی هستند ونه‬
‫حقایق تجربی‪ ،‬بلکه قرارداد هستند‪ .‬انتخاب ما از میان همه قراردادهای ممکن‪ ،‬بهوسیله حقیایق‬
‫تجربی رهبری میشوند‪ .‬ولی انتخاب ما آزاد است و فقیط بیه لیزوم اجتنیاب از هرگونیه تنیاقض‬
‫محدود میشود‪ .‬لبا این احول هستند که میتوانند دقیقاً درست باقی بمانند‪ ،‬حتی اگیر قیوانین‬
‫تجربی که موجب پبیرفته شدن آنها شد اند تقریبی باشند‪ .‬پس دربیار ایین پرسیش کیه ایین‬
‫هندسه اقلیدسی درست است؟ چه باید اندیشید؟ این پرسش بیمعنی است‪ ،‬درست مثیلاینکیه‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪175‬‬

‫بپرسیم آیا دستگا متری درست است و اوزان و مقیا های قدیم نادرسیتانید؟ آییا مختصیات‬
‫دکارتی درست است و مختصات قطبی نادرست؟‪...‬هیچ هندسهای نمیتواند درستتر از هندسیه‬
‫دیگر باشد‪ ،‬تنها ممکن است مناسبتر باشد‪)).‬‬

‫احل موازی در هندسه اقلیدسی در نظر ریاضیدانان یک احل بیدیهی نبیود‪ ،‬ازایینرو تیالش‬
‫استنتاج کنند که آنها را بدیهی بهحساب مییآوردنید‪.‬‬ ‫کردند تا آن را از سایر احلهای اقلید‬
‫آیا چنیین اثبیاتی در میورد احیل تیوازی امکیانپیبیر اسیت؟ در قیرن نیوزدهم توسیط گیاو ‪،‬‬
‫لباچفسکی‪ ،‬بویویی و ریمان‪ ،‬امکان ناپبیری استنتاج احل توازی از سایر احلها اثبات شید‪ .‬ایین‬
‫امر به کشف هندسههای نااقلیدسی انجامید که در آنها بجای ییک خیط میوازی‪ ،‬هییچ خطیی‬
‫موازی و یا بیش از یک خیط میوازی وجیود دارنید‪ .‬درواقیع تنهیا بیا تییییر دادن احیل پینجم‪،‬‬
‫هندسههایی کامالً معتبر و سازگار خلق کردند؛ اما اینکه چگونیه چنیین کشیفهیای ریاضییای‬
‫منجر به کاربرد در نظریه اینشتین در مورد ماهیت گرانش یعنی کشف فضای ریمانی شد قطعیاً‬
‫قابلدرک و توضی نیست‪ .‬این رازی است که بیش از هر راز دیگری برای آدمی عجیب است که‬
‫اگر ابداعات ریاضی حرفاً محصول تخیالت ریاضیدانان است پس چگونه میشیود کیه برخیی از‬
‫آنان کاربردهای فیزیکی پیدا میکنند؟‬

‫با کشف هندسه نااقلیدسی توسط گاو ‪ ،‬این دیدگا که موجودات ریاضی‪ ،‬تنهیا مثیالی (بیه‬
‫هستند دیگیر پیبیرفتنی نیسیت و نشیان مییدهید کیه‬ ‫معنی افالطونی) از موجودات محسو‬
‫ریاضیات و واقعیت بهطور کامل از هم مستقل شد اند چراکه تخیل‪ ،‬انتیزاع وازادی بیه جیوهر و‬
‫ریاضییات و واقعییت فیزیکیی‪،‬‬ ‫ماهیت غریب ریاضیات تبدیلشد اس ت و در این حالیت تمیا‬
‫اسرارآمیزتر از همیشه شد است؛ و این بزرگترین و غیرقابیل درک تیرین رازی اسیت کیه نیوع‬
‫بشر با آن مواجه شد است‪.‬‬
‫پیوست الف‬
‫پارادوکسهای‌زنون‬‬
‫فرمول‌اویلر‬‬
‫‪ 32‬مساله‌هیلبرت‬‬
 ‫پارادوکسهای زنون‬

‫زنون ایلیایی )‪((zenon‬قبل از میالد مسی ‪ ) 485-465‬فیلسوفی از یونان باستان بود‪ .‬زنیون‬
‫با ارائه چهار پارادوکس‪ ،‬بیش از دو هزار سال باعث حیرت و سیردرگمی جهیان ریاضییات شید‬
‫بود؛ اما شگفتانگیزترین پارادوکس زنون مربوط به حرکت میباشد که ان را غیرممکن میداند!‬

‫آیا می توان تصور کرد که کمیتی بینهایت بار تقسیم پبیر است یا اینکه این کمییت از تعیداد‬
‫بسیار زیادی اجزای تقسیمناپیبیر تشیکیلشید اسیت؟ فیلسیوفان یونیان باسیتان‪ ،‬مکتیبهیای‬
‫استدالل ریاضی را بر مبنای هر یک از این دو فرض به وجود آورد بودنید‪ .‬برخیی از پیارادوکس‬
‫های منطقی که با هر یک از دو فرض ایجاد می شوند به طور شگفت انگیزی در قیرن پینجم ق‪.‬م‪.‬‬
‫به کمک چهار پارادوکس که توسط فیلسوف الیایی‪ ،‬زنون(حدود ‪ 451‬ق‪.‬م) ابداع شیدند‪ ،‬آشیکار‬
‫شد‪ .‬این پارادوکس ها که تأثیر شگرفی در ریاضیات داشتند‪ ،‬بیان میکنند که چیه فیرض کنییم‬
‫که کمیتی بی نهایت بار تقسییم پیبیر اسیت ییا از تعیداد بسییار زییادی اجیزای تقسییم ناپیبیر‬
‫ساختهشد است‪ ،‬حرکت غیرممکن است‪.‬‬

‫چهار حکم چالش برانگیز زنون بنام های‪-0:‬نصف کردن خط به طور متوالی ‪-0‬حکم آشییل ‪-6‬‬
‫حکم تیر(پیکان) ‪-4‬تقسیم کردن متوالی زمان‪ ،‬میباشند‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪175‬‬

‫ماهیت این ‪ 4‬حکم غیرعادی زنون را میتوان با ‪ 6‬پارادوکس زیر مشخص کرد‪:‬‬

‫‪-0‬اگر پار خطی مستقیمی بی نهایت بار تقسیم پبیر باشد‪ ،‬آنگیا حرکیت غییرممکن اسیت‪،‬‬
‫زیرا برای پیمودن طول پار خط ابتدا الزم است که به نقطهی وسط پار خط برسیم و بیرای ایین‬
‫کار الزم است که به نقطهی واقع بر یکچهارم پار خط برسیم و برای این کیار بایید در آغیاز بیه‬
‫نقطهی یک هشتم برسیم و همین طور تا بینهایت‪ .‬نتیجه می شود که حرکت را حتیی نمیی تیوان‬
‫شروع کرد! این پارادوکس زنون با بینهایت بار تقسیم کردن مکیان بیه نتیجیه غییرممکن بیودن‬
‫حرکت منجر میشود‪.‬‬

‫‪(-0‬حکم آشیل)‪ :‬آشیل که سرعت باالیی در دویدن دارد تالش می کند تا به الک پشیتی کیه‬
‫جلوتر از او درحرکت است‪ ،‬خود را برساند‪ .‬او در مرحلهی نخست‪ ،‬میبایست خود را بیه نقطیهای‬
‫برساند که در آغاز حرکتش‪ ،‬الک پشت در آنجا قرار داشت؛ اما بعدازاینکه آشییل بیه ایین نقطیه‬
‫برسد‪ ،‬الکپشت کمی جلوتر از آن است و با ادامه دادن این روند‪ ،‬مشخص مییشیود کیه آشییل‬
‫هیچوقت موفق نخواهد شد که به الکپشت برسد و الکپشت همیشیه از آشییل جلیوتر خواهید‬
‫بود‪.‬‬

‫‪-6‬پارادوکس تیر (پیکان)‪ :‬اگر زمان متشکل از لحظه های ریز تقسیم ناپبیر باشد‪ ،‬آنگیا ییک‬
‫تیر در حال حرکت همیشه در یکجاست‪ ،‬زیرا در هرلحظه تیر در یک وضعیت ثابت است‪ .‬چیون‬
‫این مطلب در مورد هرلحظه درست است نتیجه می شود که تیر احالً حرکت نمیی کنید! در ایین‬
‫پارادوکس‪ ،‬زنون با تقسیم کردن زمان به تعداد بینهایت‪ ،‬نشان می دهید کیه حرکیت غییرممکن‬
‫است و توهمی بیش نیست‪.‬‬
‫‪179 ‬‬ ‫پیوست الف‬

‫به طورکلی بنا بر پارادوکس حیرت انگیز زنون‪ ،‬برای انتقال از نقطه ای به نقطهی دیگر (تعریف‬
‫حرکت)‪ ،‬می توان آن را به دو قسمت تقسیم کرد همچنین می توان هر یک از ایین دو قسیمت را‬
‫به دونیمه دیگر تبدیل کرد و به همین ترتیب به شرایطی رسید که در ان بیین هیر دو قسیمت‪،‬‬
‫بینهایت قسمت کوچک تر وجود داشته باشد‪ .‬درنتیجه‪ ،‬برای حرکت از نقطه آغیاز و رسییدن بیه‬
‫نقطهی پایانی باید از بیشمار قسمت عبور کرد‪ ،‬وچون حرکیت بیا گیبر زمیان انجیام میی شیود‪،‬‬
‫بنابراین نیاز به زمانی بینهایت طوالنی است‪ ،‬پس حرکت هرگز رخ نخواهد داد و درواقع حرکیت‬
‫واقعیت ندارد‪.‬‬

‫درواقع مبنای نتایج زنون بر این اید قرار دارد که وی گمان میکرد مکان و زمان را میتوان‬
‫به تعداد بینهایت بار تقسیم کرد؛ و جمع تعداد نامتناهی از اعداد‪ ،‬یک مقدار نامتناهی است؛ امیا‬
‫در قرن هفدهم‪ ،‬ریاضیدانان اثبات کردند که میتوان با جمع تعداد نامتناهی از اعداد بیه عیددی‬
‫متناهی رسید! بااین وجود‪ ،‬حل کامل پارادوکس های زنون هنوز موردقبول تمام مکاتب ریاضییات‬
‫جهان واقع نشد است‪.‬‬

‫فرمول اویلر‬

‫لئونهارت اویلر (‪ )0096-0010‬یکی از بزرگتیرین ریاضییدانیان تیاریخ اسیت‪ .‬او موجیودات‬

‫شگفتانگیزی ریاضی یعنی‪ e, ,i،‬را در رابطه شگفتانگیز ‪ ei70=1‬بیه هیم مربیوط کیرد‪ .‬ایین‬
‫حالت خاحی از فرمول مشهور دیگیر او اسیت‪ . ei=(cos+isin):‬ایین فرمیول‪ ،‬توابیع نمیایی و‬
‫مثلثاتی را به هم پیوند میدهد‪ .‬بسیار شگفتآور است که ثوابت ‪e, ‬کیه مهیمتیرین ثابیتهیای‬
‫ریاضیات میباشند و ‪ i‬که واحد موهومی ‪-0 ،‬است به همرا عدد بنیادی ‪ ،0‬نتیجه ‪ 1‬کیه خیود‬
‫عددی بنیادی است را میدهند‪ .‬درحالیکه در ظاهر‪ ،‬به دست آمدن چنیین جیوابی کیامالً غییر‬
‫بدیهی است‪ .‬اتحاد اویلر‪ ،‬به عنوان نمونه ای از زیبایی عمیق ریاضی ذکر میشود‪ .‬در آن سه گونیه‬
‫اعمال حسابی بنیادی دقیقاً یک بار روی می دهند‪ :‬جمع‪ ،‬ضرب و توان‪ .‬این فرمول شگفت انگییز‬
‫همچنین پنج ثابت بنیادین ریاضی را به هم ربط می دهد‪ :‬عدد ‪ ،1‬عدد ‪ ،0‬عدد مشهور ‪ ،π‬که در‬
‫هندسه فضای اقلیدسی و ریاضیات تحلیلی و علوم کاربردی وجود دارد (‪ ،)=6.04‬عدد ‪ ،e‬پاییه‬
‫لگاریتم طبیعی که بهطور گسترد ای در آنالیز ریاضی خیود را نشیان مییدهید (‪ )e=0.0‬و عیدد‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪150‬‬

‫موهومی بسیار بسیار اعجابانگیز ‪.i‬‬

‫‪ 23‬مسئله هیلبرت‬

‫دیویید هیلبیرت (‪ )0846-0960()david Hilbert‬در سیال ‪ 06 ،0811‬مسیئلهای را کیه بیه‬

‫نظرش مسائل اساسی ریاضیات بود که حل آنها موجب پیشرفت این علیم مییشید را در کنگیر‬
‫جهانی ریاضیات در فرانسه ارائه داد‪ .‬این لیست درواقع مسیری را به ریاضییدانان کیه بیه دنبیال‬
‫حل مهمترین مسائل دنیای ریاضیات است نشان داد‪ .‬البته تا بیه امیروز تنهیا بعضیی از مسیائل‪،‬‬
‫حلنشد باقیماند اند‪.‬‬

‫فرضیه پیوستار کانتور‬ ‫‪.0‬‬

‫سازگاری احول موضوع حساب‬ ‫‪.0‬‬

‫تساوی حجم دو چهار وجهی‬ ‫‪.6‬‬

‫مسئله جان برنولی (مسئله خط مستقیم با کوتا ترین فاحله بین دو نقطه)‬ ‫‪.4‬‬

‫مشتق پبیری گرو های پیوسته (گرو های لی)‬ ‫‪.5‬‬

‫یافتن ساختار احول موضوع ریاضیات برای فیزیک‬ ‫‪.6‬‬

‫گن‪ ،‬و متعالی بودن یک عدد‬ ‫‪.0‬‬

‫ریمان‬ ‫توزیع اعداد اول و حد‬ ‫‪.9‬‬

‫قانون عمومی تقابل در هر میدان عددی‬ ‫‪.8‬‬

‫‪ .01‬یافتن الگوریتمی برای حل پبیری ییک معادلیه دیوفیانتی (‪ )diphantine equation‬بیا‬

‫ضرایب ححی در مجموعه اعداد ححی‬

‫‪ .00‬حل پبیری فرم های درجه ‪ 0‬با ضرایب ححی‬

‫‪ .00‬تعمیم قضیه کرونکر روی میدانها به دامنه های گویا‬

‫‪151 ‬‬ ‫پیوست الف‬

‫‪ .06‬حل ناپبیری معادله درجه ‪ 0‬توسط توابع دو متییر‬

‫‪ .04‬متناهی بودن یک دستگا کامل از توابع‬

‫‪ .05‬مبانی ریاضیات محاسباتی شوبرت‬

‫‪ .06‬مسئله توپولوژی خم های جبری و رویه ها‬

‫‪ .00‬نمایش فرمهای مشخص برحسب مربع انها‬

‫‪ .09‬ساختن فضاهای اقلیدسی با تعداد متناهی گرو های چند وجهی‬

‫‪ .08‬آیا تابع جواب مسائل متعارف در حساب تیییرات همیشه باید تحلیلی باشد؟‬

‫‪ .01‬ارائه یک نظریه کلی برای مسائل شرط مرزی‬

‫‪ .00‬اثبات وجود معادله دیفرانسیل خطی با گرو مداری مفروض‬

‫‪ .00‬یکنواخت سازی روابط تحلیلی بین چند متییر مختلط توسط توابع خود ریخت‬

‫‪ .06‬توسعه روش های حل در حساب تیییرات‬

 ‫پیوست ب‬

‫ریاضیدانان بزرگ‬
‫ابل‬
‫ارشمیدس‬
‫اویلر‬
‫برنولی‌ها‬
‫پاسکال‬
‫پوانکاره‬
‫دکارت‬
‫رامانوجان‬
‫ریمان‬
‫فرما‬
‫کانتور‬
‫کوشی‬
‫گالوا‬
‫گاوس‬
‫الپالس‬
‫الگرانژ‬
‫نیوتون‬
‫هامیلتون‬
‫هیلبرت‬
 ‫آبل‬

‫نیلس هنرییک ابیل (‪ )0908-0910()niels henrik Abel‬ریاضییدان اعجوبیهای اهیل نیروژ‬

‫است‪ .‬آبیل‪ ،‬دسیتاوردهای مهمیی همچیون معادلیه انتگرالیی ابیل‪ ،‬قضییه آبیل دربیار مجمیوع‬
‫انتگرالهای توابع جبری که به توابع آبلی منجر میشوند‪ ،‬آزمیون همگراییی ابیل در سیریهیای‬
‫نامتناهی و گرو های جابجایی در جبر که به گرو های ابلی مشیهور مییباشیند‪ ،‬را در ریاضییات‬
‫کشف کرد بود‪ .‬آبل یکی از ریاضیدانان مهم در خلق ریاضیات مدرن است‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪156‬‬

‫ارشمیدس‬

‫(‪ 000-090( )Archimedes‬قبیل از مییالد) بیزرگ تیرین ریاضییدان و دانشیمند‬ ‫ارشمید‬

‫یونان باستان بود‪ .‬او توانست سط و حجم کر ‪ ،‬استوانه و مخروط را محاسیبه کنید‪ .‬ارشیمید‬
‫برای به دست آوردن مساحت اشکال مسط و محدود به خطوط منحنی و حجم هیای اجسیامی‬
‫که محدود به سطوح منحنی بودنید توانسیت روش هیایی را ابیداع کنید‪ .‬او توانسیت بیه کمیک‬
‫روشهای ابداعی خود‪ ،‬قانون سیط داییر و حجیم کیر و سیط قطعیهای از سیهمی و سیط‬
‫قسمتی از استوانه را که محصور مابین دو پیچ متوالی منحنی هلیس واقیع بیود را بدسیت آورد‪.‬‬
‫همچنین توانسته بود حجم قطعهی کروی و حجم حاحل از دوران مسیتطیل بیه دور‬ ‫ارشمید‬
‫یک ضلع (استوانه) و حجم حاحل از دوران یک مثلث به دور یک ضیلع (ییک ییا دو مخیروط) و‬
‫نیز احجام حاحل از دوران سهمی و هبلولی و بیضی را بدور محورشان حساب کند‪ .‬همچنیین او‬
‫توانست عدد ‪ ‬را محاسبه کند‪ .‬او بنیانگبار دانشهای استاتیک و هیدرو استاتیک نیز است‪.‬‬
‫‪153 ‬‬ ‫پیوست ب‪ :‬ریاضیدانان بزرگ‬

‫اویلر‬

‫لئونهارت اویلر (‪ )0096-0010‬ریاضیدان نامدار سوئیسی‪ ،‬بهعنیوان متفکیری کیه بیشیترین‬

‫مقاالت علمی را در تاریخ منتشر کرد است شناخته میشود‪ .‬اویلر نظریه لگاریتم اعداد منفیی و‬
‫موهومی را ابداع کرد و رابطه شگفتانگیز ‪ ei + 0=1‬را کشف کرد‪ .‬دستاوردهای اویلیر موجیب‬
‫رواج نمادهای ریاضی‪ , sin x , cos x , e ,  , i،‬و ‪ ‬در ریاضییات شید‪ .‬او کشیفیات بزرگیی‬
‫درزمینه های سریهای بینهایت و کسرهای مسلسل داشت‪ .‬از دیگر دستاوردهای او میتوان بیه‬
‫ابداع مفهوم انتگرال ساز‪ ،‬ثابت اویلر و انتگرالهای اویلری اشیار کیرد‪ .‬همچنیین منشیا نظرییه‬
‫توپولوژی را میتوان در را حل اویلر برای مسئلهی پل کونیگسبرگ و فرمیول مشیهور وی یعنیی‬
‫‪ v-e+f=0‬جستجو کرد‪ .‬اویلر در سال ‪ 0066‬دچار نابینایی کامل شد ولیی کمتیرین تیأثیری در‬
‫دستاوردهای او نداشت‪ .‬در مورد اویلیر گفتیهشید ((او یلیر بیه همیان راحتیی کیه انسیان نفیس‬
‫میکشد‪ ،‬محاسبه میکرد))‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪155‬‬

‫برنولی ها‬

‫یکی از تأثیرگبارترین خانواد ها در تاریخ ریاضیات و علوم‪ ،‬خانواد برنولی که اهیل سیوئیس‬
‫بودند‪ ،‬میباشند‪ .‬ییاکوب برنیولی (‪ )0015-0654( )jakob Bernoulli‬توانسیته بیود مختصیات‬
‫قطبی را ابداع کند‪ .‬او همچنین اعیداد برنیولی را کیه در بسیط سیری نمیایی تیابع ‪ tanx‬ظیاهر‬
‫میشود را کشف کرد‪ .‬یاکوب برنولی‪ ،‬قضیه برنولی ییا همیان قیانون اعیداد بیزرگ را کیه احیلی‬
‫اساسی در نظریه احتمال است را کشف کرد‪ .‬توزیع برنولی‪ ،‬چندجملهایهیای برنیولی در نظرییه‬
‫اعداد و معادله یاکوب برنولی در معادالت دیفرانسیل از دیگر کارهای بیزرگ ییاکوب مییباشید‪.‬‬
‫یوهان برنولی (‪ )0049-0600‬برادر جوانتر یاکوب‪ ،‬ازیاکوب نیز ریاضیدان تاثیرگبارتری بیود‪ .‬او‬
‫باعث گسترش حسابان شد‪ .‬یوهان برنولی در زمینههیای مختلفیی چیون نورشیناخت‪ ،‬محاسیبه‬
‫منحنی هاو مثلثات تحلیلی‪ ،‬آثاری را منتشر کرد بود‪ .‬در سال ‪ 0686‬سؤال سیختی‬ ‫طول قو‬
‫را به ریاضیدانان جهان ارائه داد و آنها را به چالش کشید که توسط خود برنولی ها‪ ،‬الیب نییتس‬
‫و نیوتون حل شد‪ .‬یوهان و یاکوب برنولی هر کدام جداگانه بیرای ایین مسیئله‪ ،‬را حلیی جالیب‬
‫ارائه داد بودند اما اینکه کدام را حل آنها برتر اسیت‪ ،‬باعیث جیدالهیای تنیدی بیین دو بیرادر‬
‫ریاضیدان شد‪ .‬دانیل برنولی (‪ )0090-0011‬که پسر یوهیان بیود نییز دسیتاوردهای جالیب در‬
‫ریاضیا ت ارائه داد بود بخصوص در کتابی با عنوان هیدرودینامیک به موضیوعی بنیام مکانییک‬
‫سیاالت پرداخت و اولین پژوهش را در مورد نظریه جنبشی گازها بیه انجیام رسیاند‪ .‬او از اولیین‬
‫دانشمندان فیزیک ریاضی محسوب میشود‪ .‬یوهان‪ ،‬دو پسر ریاضیدان برجسته دیگیر بنیامهیای‬
‫برنیولی (‪-0690‬‬ ‫(‪ )0006-0685‬و یوهان دوم (‪ )0081-0001‬نیز داشت‪ .‬نیکیوالو‬ ‫نیکوالو‬
‫‪ )0058‬ریاضی دان دیگری بود کیه از برادرزادگیان ییاکوب و یوهیان اسیت او دربیار هندسیه و‬
‫معادالت دیفرانسیل مطالبی زیادی نوشت‪ .‬یوهان سوم (‪ )0910-0044‬پسر یوهان دوم بیود کیه‬
‫در مورد اعشار متناوب و معادالت نامعین دارای مقاالتی بیود‪ .‬دانییل دوم‪ ،‬ییاکوب دوم‪ ،‬دو پسیر‬
‫دیگر یوهان دوم‪ ،‬پسر دانیل دوم از دیگر برنولی های ریاضیدان بودند‪.‬‬
‫‪159 ‬‬ ‫پیوست ب‪ :‬ریاضیدانان بزرگ‬

‫پاسکال‬

‫بلز پاسکال (‪ )0660-0606()blaise pascal‬ریاضیدان بزرگ فرانسیوی کیه توانسیت در ‪06‬‬

‫سالگی دربار ی مقاطع مخروطی مقالهای را ارائه کند‪ .‬در ‪ 09‬سیالگی اولیین ماشیین حسیاب را‬
‫اختییراع کییرد او همچنییین د هییا ماشییین حسییاب دیگییر را نیییز سییاخت‪ .‬احییل پاسییکال در‬
‫هیدرودینامیک نیز از دستاوردهای معروف او است‪ .‬پاسکال به همرا فرما نظریه احتمال را پاییه‬
‫گباری کرد‪ .‬مثلث پاسکال از دیگر اثرات او میباشد‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪120‬‬

‫پوانکاره‬

‫ژول هنری پوانکار (‪ )0800-0954()Poincare‬ریاضیدان بزرگ فرانسوی میباشد‪ .‬پوانکیار‬

‫در تمامی ریاضیات حاحبنظر بود و مقاالت ارزشمندی درزمینه‌های آنالیز‪ ،‬نیور و الکتریسییته‪،‬‬
‫جبر و هندسه‪ ،‬نظریه پتانسیل و حساب احتمیاالت ارائیه کیرد‪ .‬اولیین دسیتاورد بیزرگ ریاضیی‬
‫پوانکار در آنالیز بود‪ .‬اوبا ابداع نظریه توابع خودریخت‪ ،‬مفهوم دور ای بودن یک تیابع را تعمییم‬
‫داد‪ .‬وی همچنین توپولوژی را گسترش داد و دستاوردهای او در این زمینه در گرو های پوانکار‬
‫توپولوژی ترکیباتی وجیود دارد‪ .‬درواقیع تیالش او بیرای درک ماهییت منحنییهیا و سیطوح در‬
‫فضاهایی با ابعاد باالتر منجر به مقاله مشهورش تحت عنوان تحلیل موضعی (توپولیوژی) گردیید‬
‫که میتوان آن را آغازگر توپولیوژی جبیری نامیید‪ .‬همچنیین علیم دینامییک توپولیوژیکی را بیا‬
‫پژوهش درزمینه مدارهای دور ای به وجود آورد‪.‬‬
‫‪121 ‬‬ ‫پیوست ب‪ :‬ریاضیدانان بزرگ‬

‫دکارت‬

‫رنه دکیارت (‪ )0651-0586()rene Descartes‬ریاضییدان بیزرگ فرانسیوی بیود‪ .‬او هندسیه‬

‫تحلیلی را ابداع کرد‪ .‬داستانهای زیادی در مورد منشا فکری که دکیارت را بیه ابیداع هندسیه‬
‫تحلیلی رساند وجود دارد‪ .‬بنا بر یکی از این داستانها‪ ،‬این بارقه در رؤیا به ذهنش را یافیت‪ .‬در‬
‫دهم نوامبر ‪ ،0608‬دکارت سه مرتبه خواب معنیی داری را دیید کیه بیه گفتیه خیودش‪ ،‬مسییر‬
‫زندگیاش را تیییر دادند‪ .‬این خوابها به گفته خودش‪ ،‬با آشکار کردن دانشی باشکو و کشیفی‬
‫حیرتآور کار علمی او را مشخص کردند‪ .‬این کشف باشکو احتماالً هندسه تحلیلیی ییا کیاربرد‬
‫جبر در هندسه بود اسیت‪ .‬درواقیع مییتیوان دهیم نیوامبر ‪ 0608‬را کشیف هندسیه تحلیلیی و‬
‫بنابراین پیدایش تمام ریاضیات دوران جدید دانست‪ .‬هجد سال بعد وی برخی از این اندیشههیا‬
‫را در کتاب گفتار خود شرح داد‪ .‬دکارت تمامی دانش خود را در کتابی بنام جهان نوشت اما بیه‬
‫علت شرایط اعتقادی ان دوران از انتشار ان منصرف شد‪ .‬در این کتاب‪ ،‬دکارت در مورد جهان به‬
‫شکلی کامالً علمی بحث کرد بود‪ .‬اما در سال ‪ 0660‬دوستان دکارت‪ ،‬توانستند او را مجیاب بیه‬
‫انتشار کتاب کنند و این کتاب نهایتاً با عنوان گفتار منتشر شد‪ .‬درنتیجه‪ ،‬هشتم ژوئین ‪ 0660‬را‬
‫بهعنوان تاریخی که نظریه هندسه تحلیلی به جهانیان ارائه شد در نظر میگیرند‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪125‬‬

‫رامانوجان‬

‫سری نیواسا رامانوجان (‪ )0801-0990()Srinivosa Ramanujan‬ریاضیدان فوق نابییهای از‬

‫هند بود که دارای اسرارآمیزترین زندگی در بین تمیامی ریاضییدانان و متفکیران همیه دورانهیا‬
‫میباشد‪ .‬رامانوجان تحصیالت دانشگاهی نداشت و به این دلیل به اکتشیافاتی در دوران زنیدگی‬
‫علمی خود دستیافت درحالیکه هیچگونه اطالعی از ریاضیات جدید جهان نداشیت و در اواخیر‬
‫عمر خود که بسیار کوتا هم بود تاز در آغاز آموزش رسمی ریاضیات قرارگرفته بود‪ .‬رامانوجان‪،‬‬
‫بهتنهایی دستاوردی همارز یک قرن ریاضیدانان جهان را ابداع کرد‪ .‬در کنار دستاوردهایی کیه از‬
‫رامانوجان منتشرشد بود‪ ،‬کشفهای ریاضی زیادی هم وجود داشت که در دوران زنیدگی خیود‬
‫آنها را منتشر نکرد بود‪ .‬اما بیشتر دستاوردهایی که رامانوجان ارائه کرد بود کشف مجدد آثیار‬
‫دیگر ریاضیدانان جهان است‪ .‬توجه رامانوجان به ریاضیات از طریق کتابی از جیورج کیار (‪)carr‬‬
‫برانگیخته شد‪ .‬درواقع این کتاب‪ ،‬نبوغ بیهمتای رامانوجان را بیدار کرد بود‪ .‬او کتیابی دیگیری‬
‫نداشت پس مجبور بود فقط به این کتاب و تیک تیک قضیایای آن بپیردازد‪ .‬رامانوجیا ن اظهیار‬
‫میداشت که الههی ناماکال در خواب‪ ،‬قضیههای ریاضی را به وی الهام میکند و وقتی از خیواب‬
‫‪127 ‬‬ ‫پیوست ب‪ :‬ریاضیدانان بزرگ‬

‫بیدار میشد قلمبهدست می گرفت و نتایج خود را مینوشت‪ .‬او تعدادی از قضایای خود را بیرای‬
‫ریاضیدانان انگلیسی ارسال کرد که بهجز یکی‪ ،‬بقیه آن را حتی نگیا هیم نکردنید‪ .‬آن شیخص‪،‬‬
‫گودفری هاردی (‪ )godfrey h.Hardy‬بود‪ .‬در سیال ‪ 0806‬هیاردی و همکیارش جیان لیتیل وود‬
‫(‪ )john littlewood‬دربار قضیههای عجیبی که در نامه رامانوجان بود بیه بحیث پرداختنید‪ .‬امیا‬
‫این نامه دارای قضیههایی بود که برای ریاضیدانهای بزرگ هم ناشناخته بود‪ .‬ایین نامیه حیاوی‬
‫یکصد و بیست قضیه بود‪ .‬هاردی قانع شد بود که این قضیهها را باید ریاضییدانی خیارقالعیاد‬
‫کشف کرد باشد‪ .‬هاردی و لیتل وود به این نتیجیه نییز رسییدند کیه ایین فیوق نابییه هنیدی‬
‫بهتنهایی با دستاورد تمام ریاضیدانان یک قرن اخیر رقابت میکنید‪ .‬هیاردی شیرایط الزم بیرای‬
‫حضور رامانوجان را در انگلیس و کمبریج مهیا کرد‪ .‬او که همکار رامانوجان شد بود‪ ،‬رامانوجیان‬
‫را بزرگترین ریاضیدان جهان عنوان کرد‪ .‬فرایند کشف قضیههای بیاورنکردنی رامانوجیان کیه از‬
‫رویاهای رامانوجان نشات میگرفت برای همیشه بصورت رازی بزرگ و بیهمتیا بیاقی مییمانید‪.‬‬
‫لیتلوود گفته بود‪ (( :‬هر یک از اعداد حیحی مثبیت یکیی از دوسیتان شخصیی رامانوجیان میی‬
‫باشند))‪ .‬سری نیواسا رامانوجان با نبوغ فوق بشری خود برای همیشه عنوان عجیبترین متفکیر‬
‫تاریخ بشریت را خواهد داشت‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪125‬‬

‫ریمان‬

‫برنهییارد ریمییان (‪ )0966-0906()Bernhard Riemann‬ریاضیییدان فییوق نابیییهی آلمییانی‬

‫می باشد‪ .‬مقالهای مهمی دربار ی نظریه توابع مختلط نوشت‪ .‬در این مقاله‪ ،‬معادالت دیفرانسییل‬
‫ریمان و مفهوم سط ریمان وجود دارد‪ .‬در سال ‪ ،0954‬دستاوردی عظیم دربار ی فیرضهیایی‬
‫که مبانی هندسه را تشکیل میدهند را منتشر کرد‪ .‬در این مقاله تعمیم مهمی از فضا و هندسیه‬
‫وجود دارد و مفاهیمی خارقالعاد ی فضای ریمانی و هندسه ریمیانی را نییز کشیف کیرد بیود‪.‬‬
‫هندسه ریمانی‪ ،‬ریاضیات اساسی در نظریه نسبیت عام آلبرت اینشتین میباشد‪ .‬همچنین تیابع‬
‫زتای ریمان و فرض ریمان که از بزرگترین دستاوردهای تاریخ ریاضیات است را گئورگ ریمیان‬
‫این ابر نابیه تاریخ ریاضیات‪ ،‬خلق کرد است‪ .‬ریمان در سال ‪ 0958‬مقالیهای تیاریخی درزمینیه‌‬
‫زد که همیه حیفرهای موهیومی تیابع زتیا دارای‬ ‫نظریه اعداد منتشر کرد‪ .‬او در این مقاله حد‬
‫ریمان ‪ ،‬مشهورترین و دشوارترین مسیئله حیل نشید‬ ‫قسمت حقیقی ‪ =0/0‬میباشند‪ .‬حد‬
‫در تاریخ ریاضیات است‪.‬‬
‫‪122 ‬‬ ‫پیوست ب‪ :‬ریاضیدانان بزرگ‬

‫فرما‬

‫پیر دو فرما (‪ )0610-0665( )pierre de fermat‬یکی از ریاضیدانان بزرگ فرانسه و نابییهی‬

‫قرن هفدهم بود‪ .‬فرما ازجمله ریاضیدانان و متفکرانی در تیاریخ اسیت کیه عالقیهای بیه انتشیار‬
‫دستاوردهای علمی خود نداشت‪ .‬جالب است که فرما ییک قاضیی بیود و ریاضییات را بیهعنیوان‬
‫بیر‬ ‫عالقهی شخصی اش دنبال می کرد فرمیا همچنیین دسیتاوردهایی درزمینیه ترسییم ممیا‬
‫منحنی ها داشت و نیز روشی بیرای پییدا کیردن میاکزیمم و مینییمم را ابیداع کیرد‪ .‬درواقیع او‬
‫مقدمات حساب دیفرانسیل را انجام داد‪ .‬فرما به همرا پاسکال در نظریهای که مشیترکا آن را در‬
‫سال ‪ 0654‬منتشر کردند مفاهیم اساسی نظریه احتماالت را بنیان نهاد‪ .‬دیگیر دسیتاورد بیزرگ‬
‫فرما‪ ،‬کشف احل کمترین زمان و ارتباط این احل با شکست نور میباشد که تالشیی در راسیتای‬
‫یک نظریه نور شناخت بود‪ .‬او در سال ‪ 0608‬توانست هندسه تحلیلی را کشیف کنید همچنیین‬
‫دکارت نیز همین مبحث را مستقالً ابداع نمود و البته آن را زودتر منتشر کرد‪ .‬وقتیکیه دکیارت‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪126‬‬

‫نظریهای موسوم به هندسهی تحلیلی خود را منتشر کرد‪ ،‬فرما ادعا کرد که در ایین زمینیه حیق‬
‫تقدم با اوست‪ ،‬زیرا وی در سال ‪ 0666‬در نامه اشار به این کرد بود که اندیشههای دراینبار‬
‫مربوط به هفت سال قبل است‪ .‬در رساله مکانهای مسطحه و فضایی‪ ،‬این مطلیب را آورد اسیت‪.‬‬
‫در این دستاورد‪ ،‬معادلهی خط و دایر و مبحثی در مورد هیبلولوی و بیضیی آمید اسیت‪ .‬فرمیا‬
‫منحنی های جدید زیادی بهطور تحلیلی تعریف کرد بود در اثری دربار ی مما ها و تربیع هیا‬
‫قبل از سال ‪ 0660‬انجامشید بیود‪ .‬درواقیع فرمیا در سیال ‪ 0660‬کتیاب هندسیه خیود را بنیام‬
‫مکانهای مسط و حجم نوشت و در ان به شرح احول اساسی هندسه تحلیلی پرداخیت‪ .‬دکیارت‬
‫تعداد کمی منحنی جدید را که با حرکت مکانیکی ایجاد میشود را معرفی کرد بود درحالیکیه‬
‫فرما منحنی های جدید زیادی را به کمک معادالت جبیری تعرییف کیرد بیود‪ .‬پییر دو فرمیا از‬
‫تأثیرگبارترین ریاضیدانان در نظریه اعداد است‪ .‬فرمیا شیهود و توانیایی خیارقالعیاد ای در ایین‬
‫زمینه داشت‪ .‬او کشفیاتی نظیر قضیه کوچک فرما‪ ،‬آخرین قضییه فرمیا را در ایین نظرییه ابیداع‬
‫کرد است‪.‬‬
‫‪123 ‬‬ ‫پیوست ب‪ :‬ریاضیدانان بزرگ‬

‫کانتور‬

‫گئورگ کانتور (‪ ،)0809-0945( ) Georg Cantor‬نظریهی مجموعههای بینهاییت و اعیداد‬

‫ترامتناهی (ترانسفینی) را بین سالهای ‪ 0904‬و ‪ 0995‬خلق کرد‪ .‬به علت غرابت و اعجیاب فیوق‬
‫بشری موجودات فوق نامتناهی که کانتور ابداع کرد بود‪ ،‬بسیاری از ریاضیدانان با او به مخالفت‬
‫پرداختند و دسیتاورد او را در ورای درک بشیری میی دانسیتند‪ ،‬ریاضییدانان نامیداری همچیون‬
‫کرونکر‪ ،‬پوانکار ازجمله مخالفان بودنید‪ .‬ولیی بیاوجوداین‪ ،‬نظرییه مجموعیههیای کیانتور بنییان‬
‫ریاضیات مدرن میباشد‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪125‬‬

‫کوشی‬

‫اگوسیتین لیوئی کوشیی (‪ )0950-0098( )augustin Louis Cauchy‬ریاضییدان بیزرگ از‬

‫فرانسه است‪ .‬کوشی مقاالت بسیار زیادی را هم در ریاضیات محض و هم در ریاضیات کیاربردی‬
‫منتشر کرد‪ .‬میتوان کوشی را بعد از اویلر بهعنوان ریاضیدانی که بیشترین مقیاالت را در تیاریخ‬
‫ریاضیات ارائه کرد است در نظر گرفت‪ .‬کوشی درزمینه هایی بسیار وسییعی نظییر همگراییی و‬
‫واگرایی سری های نامتناهی‪ ،‬نظریه توابع حقیقی و مختلط‪ ،‬معادالت دیفرانسیل‪ ،‬دترمینیان هیا‪،‬‬
‫احتماالت‪ ،‬فیزیک ریاضی‪ ،‬نامساوی کوشی و انتگرال کوشی‪ ،‬مقاالتی را منتشر کرد بود‪.‬‬
‫‪129 ‬‬ ‫پیوست ب‪ :‬ریاضیدانان بزرگ‬

‫گالوا‬

‫اواریست گالوا (‪ )0960-0900( )galois‬ریاضیدان مشهور و نابییهی فرانسیوی مییباشید‪ .‬در‬

‫‪ 08‬مه ‪ 0960‬در یک دوئل برای رسیدن به معشوقه خود‪ ،‬کشیته شید‪ .‬شیب قبیل از دوئیل‪ ،‬بیا‬
‫تشخیص اینکه به احتمال زیاد کشته خواهد شد وحییت نامیه ای را بیه یکیی از دوسیتان خیود‬
‫نوشت‪ ،‬این وحیت نامه حاوی نظریه گرو ها یا همان نظریه گالوایی معادالت است‪ .‬گالوا اساسیا‬
‫نظریه گرو ها را خلق کرد بود‪ .‬اگر این غول ریاضی در بیست سالگی نمیمیرد ریاضییات بشیر‬
‫چندین قرن جلوتر بود‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪160‬‬

‫گاوس‬

‫(‪ )0955-0000()carl friedrich Gauss‬ریاضیدان شهیر المانی یکی‬ ‫کارل فریدریش گاو‬
‫بهتنهایی ریاضیات قبیل‬ ‫از بزرگترین ابر نوابیی بود که تاریخ بشریت به خود دید است‪ .‬گاو‬
‫و بعد از خود را جدا میکند‪ .‬او در تقریباً پانزد سالگی توانست قضیه اعداد اول را کشف کند وی‬
‫همچنین روش کوچکتیرین مربعیات کشیف کیرد و قیانون توزییع گاوسیی (نرمیال) در نظرییه‬
‫افسانهای در سال ‪ 0085‬قانون تقابل مربعی را کشف کرد و رساله‬ ‫احتماالت را ابداع کرد‪ .‬گاو‬
‫مشهوری بنام تحقیقات حسابی را در سال ‪ 0910‬منتشر کرد‪ .‬او در این دستاورد عظییم‪ ،‬قضییه‬
‫مربیوط بیه‬ ‫اساسی حساب را اثبات و روش همنهشتی را مطرح کرد‪ .‬دیگر دستاورد بزرگ گاو‬
‫را بیا دقتیی شیگفتانگییز‬ ‫موفق شد بود مدار سییارکی بنیام سیر‬ ‫نجوم نظری است‪ .‬گاو‬
‫محاسبه کند و سیارک بهطور دقیق در مکانهایی که او پیشبینی کرد بود‪ ،‬بیهحیورت تجربیی‬
‫در ایین‬ ‫دید شد‪ .‬او در سال ‪ 0900‬مقالهای در مورد سیطوح خمیید را منتشیر کیرد‪ .‬گیاو‬
‫دستاورد بزرگ تاریخ ریاضیات‪ ،‬هندسه دیفرانسیل ذاتی رویههای خمید را کشف کرد بیود‪ .‬او‬
‫همچنین در زمینه هایی همچون فیزیک‪ ،‬میناطیس و ژئومیناطیس نیز دسیتاوردهای عظیمیی‬
‫‪161 ‬‬ ‫پیوست ب‪ :‬ریاضیدانان بزرگ‬

‫در زمینه اختراع نیز توانست تلگراف الکترومیناطیسی و میناطیسی سینج دو رشیته‬ ‫دارد‪ .‬گاو‬
‫ازجمله ریاضیدانان و متفکرانی بود که عالقه چندانی به انتشیار‬ ‫سیمی را به انجام برساند‪ .‬گاو‬
‫دستاوردهای خود نداشت بهطوریکیه مطالیب عظییم زییادی بعید از میرگ گیاو ‪ ،‬بیه دسیت‬
‫حتیی در دوران حییات خیود نییز‬ ‫ریاضیدانان رسید‪ .‬انتشار دیرهنگام باعث میشید کیه گیاو‬
‫قضیههای مشهوری که دیگر ریاضیدانان کشف کرد بودند را سال ها قبل از آنیان کشیف کیرد‬
‫باشد بهعنوانمثال‪ ،‬قضیه انتگرال کوشی که ان را قبل کشف کوشی‪ ،‬به دست آورد بیود‪ .‬دیگیر‬
‫مثال در این زمینه به کشف تکاندهند ای در تاریخ ریاضیات یعنی کشف هندسه غیراقلیدسیی‬
‫مربوط میشود که گاو ‪ ،‬آن را در سال ‪ 0901‬کشف کرد بود‪ .‬لوباچفسکی و یانوش بویوئی در‬
‫سالهای ‪ 0908‬و ‪ 0960‬مستقالً دستاوردهای خودشان در مورد هندسیههیای غییر اقلیدسیی را‬
‫یکی از بزرگترین متفکرانی بود که در جهان زیسته است‪.‬‬ ‫منتشر کردند‪ .‬درنتیجه‪ ،‬گاو‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪165‬‬

‫الپالس‬

‫(‪ )0900-0048()laplace‬ریاضی دان بزرگ فرانسوی بود‪ .‬برجسیتهتیرین‬ ‫پیرسیمون الپال‬

‫دستاوردهای او در زمینه مکانیک سماوی‪ ،‬احتماالت‪ ،‬معادالت دیفرانسیل وژئودزی می باشد‪ .‬او‬
‫در مورد کاربرد قانون گرانش نیوتون در منظومه شمسی که در ان‪ ،‬سیارات و قمرها فقیط تحیت‬
‫تأثیر خورشید نیستند‪ ،‬بلکه به شکل پیچید ای بیر هیم تیأثیر مییگبارنید بیه بررسیی عمیقیی‬
‫پرداخت‪ .‬او اثبات کرد که منظومه شمسی ایدئال ان است که یک دسیتگا دینیامیکی پاییداری‬
‫این نتیجهگیری بزرگ خود را در کتابی با عنوان مکانییک‬ ‫که هموار بدون تیییر بماند‪ .‬الپال‬
‫سماوی پنج جلدی ارائه کرد و این تالش او باعث شد تا به او لقب نیوتون فرانسه را بدهند‪.‬‬
‫‪167 ‬‬ ‫پیوست ب‪ :‬ریاضیدانان بزرگ‬

‫الگرانژ‬

‫ژوزف لییوئی الگرانییژ (‪ )0906-0066( )j.l.lagrange‬ریاضیییدان بییزرگ ایتالیییایی در قییرن‬

‫هجدهم بود‪ .‬او کشفیات مهمی را در زمینه حساب تیییرات و مکانیک تحلیلی به انجام رسیاند‬
‫بود‪ .‬او همچنین در تدوین نظریه اعداد و جبر سهم داشته است‪.‬‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪165‬‬

‫نیوتون‬

‫ایزاک نیوتن (‪ )0000-0640‬یکیی از بزرگتیرین ریاضییدانان و فیزیکیدانان همیه دوران هیا‬

‫میباشد‪ .‬او در سال ‪ 0690‬کتابی عظیم بنیام احیول (‪ )principia‬کیه حیاوی نظرییه مکانییک و‬
‫نظریه جاذبه بود را به جهانیان ارائه کرد که بهعنوان یکیی از بیزرگتیرین دسیتاوردهای فکیری‬
‫بشری محسوب میشود‪ .‬او در این کتاب‪ ،‬قانون مشهور گرانش‪ ،‬قیوانین کپلیر و حرکیت میوج را‬
‫بیان کرد و نیز مدار ستار های دنبالیه دار را توضیی داد و جیرم زمیین‪ ،‬خورشیید و سییارات را‬
‫محاسبه کرد‪ .‬درواقع نیوتون بنیانگبار علیم فیزییک اسیت‪ .‬او همچنیین حسیاب دیفرانسییل و‬
‫انتگرال که یکی از بزرگترین دستاوردهای تاریخ ریاضیات و همه علوم است را مستقالً از الییب‬
‫نیتس‪ ،‬کشف کرد‪.‬‬
‫‪162 ‬‬ ‫پیوست ب‪ :‬ریاضیدانان بزرگ‬

‫هامیلتون‬

‫ویلیییام راون هییامیلتون (‪ )0965-0915( )William rawn Hamilton‬ریاضیییدان مشییهور‬

‫ایرلندی میباشد‪ .‬در سال ‪ 0966‬مقاله مهم خود که در ان‪ ،‬جبر اعیداد مخیتلط بیهعنیوان جبیر‬
‫زوجهای مرتب اعداد حقیقی ظاهر میشود را منتشر کرد‪ .‬کشف جبر کواترنییون هیا کیه اولیین‬
‫جبر غیرجابجایی میباشد دیگر دستاورد هامیلتون بزرگ بیود‪ .‬هیامیلتون در ‪ 01‬سیال پاییانی از‬
‫عمر خود‪ ،‬وقت ونبوغ خود را به بسط کواترنیونهای خود که گمان مییکیرد در فیزییک ریاضیی‬
‫اهمیتییی ریشییهای خواهیید داشییت‪ ،‬حییرف کییرد‪ .‬اثییر بییزرگ او‪ ،‬رسییاله دربییار ی کواترنیونهییا‬
‫(‪ )Quaternions‬در سال ‪ 0956‬منتشر شد‪ .‬هامیلتون پس از آن خود را وقف آماد کردن کتیاب‬
‫احول کواترنیونها کرد که البته قبل از اتمیام کتیاب در سیال ‪ 0965‬درگبشیت‪ .‬همیلیتن عیالو‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪166‬‬

‫برکار در کواترنیونها‪ ،‬در اپتیک‪ ،‬دینامیک و حل معادالت درجه پینجم و حیل عیددی معیادالت‬
‫دیفرانسیل مقاله نوشت‪ .‬هامیلتون یکی از نوابیغ کیم نظییر تیاریخ علیوم بیود زییرا او عیالو بیر‬
‫ریاضیات محض در زمینه فیزیک ریاضی نیز دستاوردهای نبوغ آمیزی داشت‪ .‬او اثبات کرد بود‬
‫که همه مسائل نور را به روش واحدی که احل حداقل زمان فرما را بیهعنیوان حیالتی خیاص در‬
‫برمیگیرد‪ ،‬میتوان حل کرد‪ .‬وی آنگا این روش را به مسائل مکانیک تعمیم داد و احل واحیدی‬
‫را کشف کرد که به احل هامیلتون مشهور است‪ .‬احل هامیلتون از عمیقترین احلهیای ریاضیی‬
‫فیزیک میباشد‪.‬‬
‫‪163 ‬‬ ‫پیوست ب‪ :‬ریاضیدانان بزرگ‬

‫هیلبرت‬

‫دیوید هیلبرت (‪ )0960-0846‬از ریاضیدانان بزرگ و تأثیرگبار جهیان در دوران خیود بیود‪.‬‬
‫عظیمترین اکتشافات هیلبرت در آنالیز ریاضی مربوط به معادالت انتگرال است‪ .‬دیگیر دسیتاورد‬
‫بزرگ هیلبرت ابداع فضای بینهایت بعدی میباشد که به فضای هیلبیرت مشیهور اسیت‪ .‬کتیابی‬
‫معروف به احول هندسه را هیلبرت در سیال ‪ 0988‬منتشیر کیرد‪ .‬ارائیه ایین اثیر باعیث گردیید‬
‫هیلبرت شخص اول در مکتبی از ریاضیات بنام مکتب حوری تبدیل شود‪ .‬در این راسیتا‪ ،‬دیویید‬
‫هیلبرت در سال ‪ 0980‬اظهار داشت و نیز در مقدمه کتاب احول هندسه دراینبار تأکید کیرد‬
‫بود که بهجای کلمات نقطه‪ ،‬خط و حفحه در هندسه میتوان از هر کلمهای دیگر مثیل مییز ییا‬
‫حندلی استفاد کرد‪ ،‬این دیدگا حوری به سرشت ریاضیات است که موجودات ریاضی را ابیداع‬
‫محض و مطلقاً انتزاعی میداند‪.‬‬
 ‫پیوست ج‬

‫گاه شمارمهمترین وقایع تاریخ ریاضیات‬

‫و هندسه و حساب‬ ‫‪ 541‬سال قبل از میالد‪-‬فیثاغور‬

‫‪ 451‬سال قبل از میالد‪-‬زنون و پارادوکسهای حرکت‬

‫و احول‬ ‫‪ 611‬سال قبل از میالد‪-‬اقلید‬

‫و انییداز گیییری دایییر و کر ‪،‬محاسییبه ‪ ، ‬مییارپیچ‬ ‫‪ 005‬سییال قبییل از میییالد‪-‬ارشییمید‬

‫و مکانیک و هیدرواستاتیک‬ ‫ارشمید‬

‫‪-0010‬فیبوناتچی و دنباله فیبوناتچی و نسبت طالئی‬

‫‪-0665‬فرما و نظریه اعداد‪ ،‬ماکزیمم و مینییمم‪ ،‬احتمیاالت‪ ،‬آخیرین قضییه فرمیا و هندسیه‬
‫تحلیلی‬

‫‪-0660‬دکارت و هندسه تحلیلی‬

‫‪-0651‬بلز پاسکال و مثلث پاسکال و احتماالت‬

‫‪-0691‬ایزاک نیوتن و فلوکسیون ها‬

‫‪-0690‬الیب نیتس و حسابان و نمادگباری‬

‫‪-0051‬اویلر و نمادگباری‪،‬تابع ‪ ،‬تابع های بتا و گاما و ‪ei=-0‬‬

 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪130‬‬

‫و نظریه اعداد‪ ،‬هندسه دیفرانسیل‪ ،‬هندسه نااقلیدسی‪ ،‬قضیه اساسی جبر‬ ‫‪-0911‬گاو‬

‫و مکانیک سماوی‬ ‫‪-0915‬الپال‬

‫‪-0900‬فوریه و سری فوریه‬

‫‪-0900‬کوشی و آنالیز‪ ،‬سریهای نامتناهی و دترمینانها‬

‫‪-0900‬ابل و جبر و آنالیز‬

‫‪-0908‬لوباچفسکی و هندسه نااقلیدسی‬

‫‪-0961‬یاکوبی و توابع بیضوی و دترمینانها‬

‫‪-0960‬بویوئی و هندسه نااقلیدسی‬

‫‪-0960‬گالوا و گرو ها و نظریه معادالت‬

‫‪-0960‬اثبات غیرممکن بودن تثلیث زاویه و تضعیف مکعب‬

‫‪-0946‬هامیلتون و کواترنیون ها‬

‫‪-0954‬ریمان و آنالیز‪ ،‬هندسه نا اقلیدسی و هندسه ریمانی‬

‫‪-0954‬بول و منطق‬

‫‪-0906‬ارمیت و اثبات متعالی بودن ‪e‬‬

‫‪-0904‬گئورگ کانتور و نظریه مجموعهها‪ ،‬اعداد متعالی‪ ،‬اعداد ترانسفینی‬

‫‪-0990‬لیندمان و متعالی بودن ‪‬‬

‫‪-0998‬پئانو و احول موضوعه اعداد طبیعی‬

‫‪-0985‬پوانکار و هندسه وضع‬

‫‪-0986‬ادامار و دوالواله پوسن و اثبات قضیه اعداد اول‬

‫‪-0988‬هیلبرت و مبانی هندسه و حوری گرایی‬

‫‪131 ‬‬ ‫پیوست ج‪ :‬گاه شمار مهمترین وقایع تاریخ ریاضیات‬

‫‪-0811‬راسل و وایتهد و پرینسیپیا ماتماتیکا و منطقگرایی‬

‫‪-0816‬انتگرال لب‪،‬‬

‫‪-0810‬براوئر و شهودگرایی‬

‫‪-0800‬هاردی و رامانوجان و نظریه تحلیلی اعداد‬

‫‪-0860‬گودل و قضیه ناتمامیت‬

‫‪-0844‬فون نیومان و مورگنشترن و نظریه بازیها‬

‫‪-0866‬کوهن و فرض پیوستار‬

‫‪-0805‬مندلبروت و فراکتال‬

‫چهار رن‪،‬‬ ‫‪-0806‬اپل و هیکن و اثبات حد‬

‫‪-0886‬اندرو وایلز و اثبات آخرین قضیه فرما‬

‫پوانکار‬ ‫‪-0114‬گریگوری پرلمان و اثبات حد‬

 ‫منابع‬

‫آشنایی با تاریخ ریاضیات‪/‬هاورد و‪.‬ایوز‪/‬ترجمیه‪ :‬محمدقاسیم وحییدی احیل‪/‬مرکیز نشیر‬ ‫‪.0‬‬

‫دانشگاهی‬

‫معییادالت دیفرانسیییل و کییاربرد آنهییا‪/‬جییورج اف‪.‬سیییمونز‪/‬ترجمییه‪ :‬علیی اکبربابییایی و‬ ‫‪.0‬‬

‫ابوالقاسم میامئی‪/‬مرکز نشر دانشگاهی‬

‫ریاضیدانان نامی‪/‬اریک تمپل بل‪/‬ترجمه‪ :‬حسن حفاری‪/‬موسسه انتشارات امیرکبیر‬ ‫‪.6‬‬

‫روشهییای ریاضییی در فیزیییک‪/‬جییورج بییی‪.‬ارفکیین‪ ،‬هییانس جییی‪.‬وبییر‪/‬ترجمییه‪ :‬اعظییم‬ ‫‪.4‬‬

‫پورقاضی‪/‬مرکز نشر دانشگاهی‬

‫ریاضیات چیست‪/‬ریچارد کورانت و هربرت رابینز‪/‬ترجمه‪ :‬سیامک کاظمی‪/‬نشر نی‬ ‫‪.5‬‬

‫نظریه مقدماتی اعداد‪/‬دیوید ام‪.‬برتن‪/‬ترجمه‪ :‬محمد حادق منتخب‪/‬مرکز نشر دانشگاهی‬ ‫‪.6‬‬

‫آمار ریاضی و کاربردهای آن‪/‬جیان فرونید‪/‬ترجمیه‪ :‬محمدقاسیم وحییدی احیل و علیی‬ ‫‪.0‬‬
‫عمیدی‪/‬مرکز نشر دانشگاهی‬

‫یخ‪/‬ترجمیه‪ :‬سیعید مقصیودی و‬ ‫درآمدی به نظریه مجموعهها‪/‬کارل هرباتسک و توما‬ ‫‪.9‬‬

‫سید مجید جعفریان امیری‪/‬دانشگا زنجان‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪135‬‬

‫نظریه مجموعهها و کاربردهای آن‪/‬شووین‪ ،‬تی‪.‬لیین و ییو‪-‬فنی‪ ،‬لیین‪/‬ترجمیه‪ :‬عمیید‬ ‫‪.8‬‬

‫رسولیان‪/‬مرکز نشر دانشگاهی‬

‫‪ .01‬آشیینایی بییا نظریییه اعییداد‪/‬ویلیییام دبلیییو‪.‬ادامییز و گولدشییتین‪/‬ترجمییه‪ :‬ادینییه محمیید‬

‫نارنجانی‪/‬مرکز نشر دانشگاهی‬

‫‪ .00‬هندسه های اقلیدسی و نااقلیدسی و بسط ان‪/‬ماروین جیی گرینبیرگ‪/‬ترجمیه‪ :‬محمید‬

‫هادی شفیعیها‪/‬مرکز نشر دانشگاهی‬

‫علی کتیرایی‪/‬انتشارات مازیار‬ ‫‪ .00‬افسون ریاضیات‪/‬تئونی پاپا ‪/‬ترجمه‪ :‬عبا‬

‫‪ .06‬از حفر تا بینهایت‪/‬کنستانس رید‪/‬ترجمه‪ :‬اسماعیل فیضی‪/‬دانشگا بوعلی سینا‬

‫‪ .04‬احول اقلید ‪/‬تامس ال‪.‬هیث‪/‬ترجمه‪ :‬محمدهادی شفیعیها‪/‬مرکز نشر دانشگاهی‬

‫‪ .05‬مفاهیم ریاضییات جدیید‪/‬ییان اسیتیوارت‪/‬ترجمیه‪ :‬جمشیید پروییزی‪/‬شیرکت سیهامی‬

‫انتشارات خوارزمی‬

‫‪ .06‬نخستین دور فیزیک محاسباتی‪/‬پل ال‪.‬دو‪-‬وریس‪/‬ترجمه‪ :‬عزت الیه ارضیی‪/‬مرکیز نشیر‬

‫دانشگاهی‬

‫‪ .00‬سیستم های دینامیکی و نظریه اشوب‪/‬مولف‪ :‬بهروز رئیسی‪/‬انتشارات دانشگا شاهد‬

‫‪ .09‬مبانی فیزییک جلید‪ /6‬جیرل واکیر‪ ،‬هالییدی و رزنییک‪/‬مترجمیان‪ :‬ابوکیاظمی و کیال‬

‫چی‪/‬نوپردازان‬

‫‪ .08‬برای عشق به فیزیک‪ /‬والتر لووین و والتر گلدشتاین‪/‬ترجمه‪ :‬جمیل اریایی‪ /‬نشر حریر و‬
‫شرکت سهامی انتشار‬

‫‪01. Differential Geometry of Curves and Surfaces/Masaaki Umehara, Kotaro‬‬

‫‪Yamada‬‬

‫‪00. Modern Engineering Mathematics /Abul Hasan Siddiqi, Mohamed Al-‬‬

‫‪Lawati, Messaoud Boulbrachene‬‬

‫‪00. Exploring Mathematics: An Engaging Introduction to Proof (Cambridge‬‬

‫‪571‬‬

‫‪Mathematical Textbooks /John Meier, Derek Smith‬‬

‫‪06. The Probability Lifesaver: All the Tools You Need to Understand Chance‬‬
‫‪(Princeton Lifesaver Study Guides /)Steven J. Miller‬‬

‫‪04. Number Theory: Structures, Examples, and Problems /Titu Andreescu,‬‬

‫‪Dorin Andrica‬‬

‫‪05. Differential Forms and the Geometry of General Relativity /Tevian Dray‬‬

‫‪ .06‬حساب دیفرانسیل و انتگرال‪ /‬ادامز‬

‫‪ .00‬نظریه طبیعی مجموعه ها ‪/‬هالمو ‪/‬ترجمه‪ :‬عبدالحمید داداهلل‪/‬مرکز نشر دانشگاهی‬

‫‪ .09‬توپولوژی عمومی‪/‬اسداهلل نیکنام و محمد حال مصلحیان‪/‬انتشیارات دانشیگا فردوسیی‬

‫مشهد‬

‫‪08. The golden ratio and Fibonacci numbers / Richard a.dunlap‬‬

‫علی کتیرایی ‪/‬انتشارات مازیار‬ ‫‪ .61‬معمای زندانی ‪ /‬ویلیام پاندستون ‪/‬ترجمه ی عبا‬

‫‪60. Introduction to Game Theory /Martin J. Osborne‬‬

‫‪ .60‬از یقین تا تردید‪ /‬اف‪.‬دیوید پیت‪ /‬ترجمه‪ :‬محمد علی جعفری‪/‬نشر اگه‬

‫‪ .66‬ساختار اعداد‪ ،‬مبانی ریاضیات ‪ /‬محمد مشکوری نجفی ‪ /‬مرکیز نشیر دانشیگا حینعتی‬
‫احفهان‬

‫‪ .64‬دایر المعارف ریاضیات ‪ /‬جمعیی از اسیاتید ریاضیی المیان ‪/‬متیرجم‪ :‬غالمرضیا یاسیی‬
‫پور‪/‬نشر مهاجر‬

‫‪ .65‬مبانی ریاضیات‪/‬استیوارت و دیوید تال ‪/‬ترجمه‪ :‬محمید مهیدی ابراهیمیی ‪ /‬مرکیز نشیر‬
‫دانشگاهی‬

‫ار‪ .‬هوفسیتادترجیم هولیت‪ ،‬دولیین و‬ ‫‪ .66‬قضیه گودل ‪/‬نیگل‪ ،‬جیمیز ار‪ .،‬نیومیان‪ ،‬داگیال‬
‫روکر‪/‬ترجمه‪ :‬رضا امیر رحیمی‪/‬انتشارات نیلوفر‬

‫‪ .60‬نظریه نسبیت اینشتین ‪/‬ماکس بورن ‪/‬مترجم‪ :‬هوشن‪ ،‬گرمان ‪/‬شرکت انتشارات علمیی‬
 ‫اسرار ریاضیات‬ ‫‪‬‬ ‫‪136‬‬

‫و فرهنگی‬

‫‪ .69‬آشنایی با منطق ریاضی ‪/‬هربرت بی‪.‬اندرتون‪/‬ترجمیه‪ :‬غالمرضیا بیرادران خسروشیاهی و‬

‫محمد رجبی طرخورانی ‪/‬مرکز نشر دانشگاهی‬

‫‪ .68‬فضییا‪-‬زمییان تخییت و خمییید ‪/‬جییورج الیییس‪ ،‬روث ویلیییامز ‪/‬ترجمییه‪ :‬یوسییف امیییر‬
‫ارجمند‪/‬مرکز نشر دانشگاهی‬

‫‪ .41‬قوانین‪ ،‬نظریه های علمی و چیزهای دیگر ‪/‬سیورندرا وارمیا‪/‬ترجمیه‪ :‬محمدرضیا تیوکلی‬
‫حابری‪/‬مازیار‬

‫‪ .40‬ریاضیات و عینیت فیزیکی ‪ /‬محمدرضا سعیدی و حسیین مهربیان‪/‬انتشیارات دانشیگا‬

‫شاهد‬