TBMYO

HARİTA ve KADASTRO PROGRAMI

443-4004 / 722-4004
ARAZİ ÖLÇMELERİ IV DERSİ

HACİM
HESAPLARI

Mersin
2023
Hacim hesaplarını

Hacim hesaplarının türlerini öğreneceksiniz.

Hacim hesapları yapabileceksiniz.

Hacim hesaplar için arazide uygulama yapabileceksiniz.

 Hacim Hesapları
Gerek baraj vb. gibi büyük mühendislik yapılarının temelinin yerleştirileceği alanlarda gerekse karayolu,
madencilik ve diğer arazi çalışmalarında projelerin hazırlanmasında ve uygulanması sırasında kazı ve dolgu
hacimlerinin hesaplanması gerekmektedir.

Yol çalışması örneği Yol çalışması yarma dolgu gösterimi

 Hacim Hesapları
Hacim hesapları;
1. Enkesitler yardımıyla
2. Yüzey nivelmanı ölçülerinden
3. Eşyükseklik eğrili haritalardan yararlanılarak yapılabilmektedir.
1. Enkesit Yöntemi ile Hacim Hesabı
Enkesitlerin çiziminde, doğrudan arazide yapılan boykesit ve enkesit nivelman ölçülerinden yararlanılır. Ayrıca
yüzey nivelmanı ölçüleri kullanılarak veya eşyükseklik eğrili haritalar yardımı enkesitler çizilebilir.
Yüzeyin oluşturulmasında ve kesitlerin elde edilmesinde kullanılan ölçme tekniği (kutupsal alım, nivelman,
lazerle tarama) hesaplanacak hacmin doğruluğuna ve hassasiyetine katkı sağlar.
Hacmi hesaplanacak kütle üzerinde eşit veya değişik aralıklarda enkesitlerin alınması ve enkesitler arası
uzunlukların tespiti gerekir.
Bu enkesitlerle, söz konusu kütle prizma, piramit, koni veya koni parçası gibi parçalara (hacim elemanlarına)
ayrılır.
 Hacim Hesapları
1. Enkesit Yöntemi ile Hacim Hesabı
Hacimler bu parçaların kesit alanları ve yükseklikleri yardımıyla hesaplanır.
Enkesit alanlarından ve art arda gelen kesitler arası uzaklıktan faydalanılarak hacim hesapları yapılır.
Geometrik olmayan kütlelerin enkesitler ile veya başka yöntem ile hesaplanan hacimlerinin tam olarak gerçek
hacimleri ifade etmediği, yaklaşık çözümler olduğu bilinmelidir.

Geometrik olmayan kütle

 Hacim Hesapları
1. Enkesit Yöntemi ile Hacim Hesabı
Hacim hesaplarının doğruluğu;
• Alınan kesitlerin doğruluğuna,
• Kesitler arasında kalan hacimlerin prizma, piramit, kesik koni gibi geometrik şekiller olduğu varsayımının
gerçeğe uygunluklarına,
• Kesitlerin sıklığına,
• Hacim hesabında kullanılan değerlerin doğruluğuna
• Hesaplama yöntemine bağlıdır.

Enkesit Yönteminde Hacim Hesabının doğruluğunu etkileyen parametreler

Enkesitler ile hacim hesaplamalarının en yaygın kullanma alanlarından birisi de

• yol,
• kanal,
• tünel inşaatlarıdır.
Basit bir tünel gösterimi Tünel açma

Tünel Tünel inşaatı

 Hacim Hesapları
1. Enkesit Yöntemi ile Hacim Hesabı
Bu tür işlerin proje ve yapım aşamalarında kazı ve dolgu hacimlerinin hesaplanması Kübaj hesabı gerekir.
Bunun için, proje ekseni boyunca belirli aralıklarla enkesitler çıkartılır.
Bu enkesitler üzerine o noktadaki kırmızı kot, yapının genişliği, şev değerleri dikkate alınarak enkesitler
çizilir.
Yol inşaatlarında;
• yarma (kazı) tipi,
• dolgu tipi ve
• hem yarma hem de dolgu bulunan karışık tip (mix) kesitler oluşmaktadır.
Hacim Hesapları

Enkesit tipleri
 Hacim Hesapları
1. Enkesit Yöntemi ile Hacim Hesabı
En kesitlerden yol ve benzeri islerin kübaj hesabında, birbirini izleyen iki kesitten;
• İkisi de yarma veya dolgu tipi kesit
• Birisi yarma diğeri dolgu tipi kesit
• Birisinin tamamen yarma veya dolgu, diğeri karışık tip kesit
• Ya da her ikisi de karışık kesit olması durumlarına göre, kübaj hesabı yapılmaktadır.
a) Art arda gelen F1 ve F2 kesitlerinden her ikisi de dolgu veya yarma ise
Ardışık kesitler arasındaki toprak şekli (kütle) kesik piramit olarak kabul edilir ve hacimlerin yaklaşık değeri
hesaplanır.
 Hacim Hesapları
1. Enkesit Yöntemi ile Hacim Hesabı

Ortalama Alanlar Yöntemi ile Hacim Hesabı

 Hacim Hesapları
1. Enkesit Yöntemi ile Hacim Hesabı
Buradaki 𝐹𝑖 ve 𝐹𝑖+1 ardışık kesitlere ait alanlar,
𝐿𝑖 ise kesitler arasındaki yatay uzunluktur.
Bu yöntem, ortalama alanlar yöntemiyle hacim hesabı olarak isimlendirilir.
b) Aynı türden art arda gelen üç kesit arasındaki uzunluk eşit ise hacim

Simpson eşitliği

İlk kesit alanı Son kesit alanı

Ortalama kesit alanı

 Hacim Hesapları
1. Enkesit Yöntemi ile Hacim Hesabı
b) Aynı türden art arda gelen üç kesit arasındaki uzunluk eşit ise hacim
Bir eksen boyunca ara uzunlukları eşit olan kesitler arasındaki hacim, Simpson eşitliği ile ayrı ayrı
hesaplanabileceği gibi, genel eşitlik kullanılarak da birlikte hesaplanabilir.

Simpson eşitliği

İlk ve son kesitler hariç toplam kesit sayısı

İlk kesit alanı Son kesit alanı

İlk ve son kesitlerin haricindeki kesitlerin ortalaması

 Hacim Hesapları
1. Enkesit Yöntemi ile Hacim Hesabı
c) Art arda gelen kesitlerinden biri dolgu biri yarma ise
Ardışık hacim hesaplarında her zaman art arda dolgu veya yarma kesiti gelemeyebilir. Bazen ardışık hacim
hesaplarında bir dolgu, bir yarma kesit gelebilmektedir. Biri dolgu, diğeri yarma tipi bir kesit ise, bu durumda
bu iki kesit arasında hem yarma hacmi hem de dolgu hacmi ortaya çıkacaktır.
 Hacim Hesapları
1. Enkesit Yöntemi ile Hacim Hesabı
Bu iki kesit arasındaki dolgu ve yarma hacminin hesaplanabilmesi için yol gövdesinin yarmadan dolguya geçtiği
ve yarma ve dolgunun sıfır olduğu kabul edilen geçiş noktasının kesitlere olan uzaklıkların (𝐿𝑦 , 𝐿𝑑 geçiş
mesafeleri) hesaplanması gerekir.
 Hacim Hesapları
1. Enkesit Yöntemi ile Hacim Hesabı

𝐿 = 𝐿𝑦 + 𝐿𝑑 olduğu için 𝐿𝑑 ve 𝐿𝑦 geçiş

mesafeleri hesaplanabilir.

Kontrol; 𝐿 = 𝐿𝑦 + 𝐿𝑑

Geçiş uzunluklarının hesabı için üçgenlerin Ardışık iki kesit arasındaki yarma ve dolgu
benzerliği kullanılır. 𝐿𝑑 dolgudan itibaren “0” geçit hacimlerinin hesabı
noktasına olan mesafe, 𝐿𝑦 ise yarmadan itibaren
“0” geçit noktasına olan mesafedir.
 Hacim Hesapları
1. Enkesit Yöntemi ile Hacim Hesabı
Örnek 1. 5 enkesit birbiri ardına alınmıştır. Bu enkesitlerin tamamı yarma kesitidir. Buna göre kazılacak olan
toprak hacmini bulunuz.
Kesitler arasındaki mesafe L= 20.00 m ve eşittir.
𝐹𝑖 = 33.00 𝑚2 ; 𝐹1 = 30.00 𝑚2 ; 𝐹2 = 25.00 𝑚2 ; 𝐹3 = 44.00 𝑚2 ; 𝐹𝑠 = 20.00 𝑚2
 Hacim Hesapları
1. Enkesit Yöntemi ile Hacim Hesabı
Çözüm:
a. Ortalama Alanlar yöntemine göre hacim hesabı

b. Simpson Yöntemine göre hacim hesabı

𝐹𝑖 = 33.00 𝑚2 ; 𝐹1 = 30.00 𝑚2 ; 𝐹2 = 25.00 𝑚2 ; 𝐹3 = 44.00 𝑚2 ; 𝐹𝑠 = 20.00 𝑚2

 Hacim Hesapları
1. Enkesit Yöntemi ile Hacim Hesabı
Örnek 2. Verilen boykesit grafiğini kullanarak yarma ve dolgu hacimlerini hesaplayınız.
 Hacim Hesapları
1. Enkesit Yöntemi ile Hacim Hesabı
Çözüm:
 Hacim Hesapları
2. Yüzey Nivelmanı Ölçüleriyle Hacim Hesabı
Arazi;
• üçgen,
• kare veya
• dikdörtgen kafeslere ayrılır.
Kafeslerin köşe noktalarının yükseklikleri bilindiği için, verilen taban kotuna göre kare veya dikdörtgen
prizmalardan yararlanarak hacim hesaplanabilmektedir.

Üçgen yüzeylerde hacim gösterimi Kare/dikdörtgen yüzeylerde hacim gösterimi

 Hacim Hesapları
2. Yüzey Nivelmanı Ölçüleriyle Hacim Hesabı
Sınırları belirlenmiş olan kazı veya dolgu alanı, üçgen ve kare gibi geometrik şekillere bölünür.

Her bir geometrik şekle ait köse noktaların yükseklikleri (kotları) yüzey nivelmanı ile belirlenir ise, bu
geometrik yüzeylerin altında veya üstünde, belirli bir yükseklikten (kottan) geçen bir indirgeme yüzeyine veya
başlangıç kotuna kadar olan kazı veya dolgu hacminin hesaplanması mümkündür.
 Hacim Hesapları
2. Yüzey Nivelmanı Ölçüleriyle Hacim Hesabı
Yüzey nivelmanı işleminde belirli aralıklarla kareler ağı oluşturulan arazi üzerinde mira okumaları yapılır.

Yüzey nivelmanı
 Hacim Hesapları
2. Yüzey Nivelmanı Ölçüleriyle Hacim Hesabı
Yüzey nivelmanı işleminde öncelikle kotu bilinen bir noktaya mira okuması yapılır, daha sonra kotu
bilinmeyen noktalara ait mira okumaları gerçekleştirilir ve nivelman hesabı ile noktaların yükseklikleri
bulunur.
 Hacim Hesapları
2. Yüzey Nivelmanı Ölçüleriyle Hacim Hesabı
2.1. Prizmalar Kotu Yardımı ile Hacim Hesaplaması
Yüzey nivelmanı işleminde öncelikle kotu bilinen bir noktaya mira okuması yapılır, daha sonra kotu bilinmeyen
noktalara ait mira okumaları gerçekleştirilir ve nivelman hesabı ile noktaların yükseklikleri bulunur.
 Hacim Hesapları
2. Yüzey Nivelmanı Ölçüleriyle Hacim Hesabı
2.1. Prizmalar Kotu Yardımı ile Hacim Hesaplaması
Bir alana ait yüzey nivelmanı yapıldıktan sonra hacminin hesaplanmasında;
• Kareler halinde düzenlenen alan üzerinde hacimler tek tek hesaplandıktan sonra toplanabileceği gibi
• Hepsinin bir arada sunulduğu biçimde tek bir eşitlikte de sunulabilir.
 Hacim Hesapları
2. Yüzey Nivelmanı Ölçüleriyle Hacim Hesabı
2.2. Ortalama Arazi Kotu (OAK)
Karelaj yöntemi kullanılarak yüzey nivelmanı yapılmış olan bir alanda ortalama arazi kotu kullanılarak kazılacak
olan toprak hacmi hesaplanabilir.
Engebeli bir arazide ortalama arazi kotundan geçen düzlemin üzerindeki yarma kısım ve bu düzlemin altındaki
dolgu hacimleri birbirine eşittir. Bu durumda yarmadan çıkacak olan toprak dolguya yerleştirilir.
 Hacim Hesapları
2. Yüzey Nivelmanı Ölçüleriyle Hacim Hesabı
Örnek 3. Aşağıda karelaj yöntemi ile yüzey nivelmanı yapılmış olan bir alanda taban kotu 50 m oluncaya kadar
kazılacaktır. Kazılması istenilen toprağın hacmini;
a. Prizmalar kotu yöntemiyle
b. Enkesitler yardımıyla
c. Ortalama arazi kotu yöntemlerini kullanarak hesaplayınız.
a. Prizmalar kotu yöntemiyle
b. Enkesitler yardımıyla
c. Ortalama arazi kotu yöntemi
 Hacim Hesapları
3. Eşyükseklik Eğrileri Yardımı ile Hacim Hesabı
Topografik haritası bulunan bir sahada yapılacak olan yarma veya dolgu hacmi, yine bu alanda inşa edilecek
olan (veya edilen) baraj veya gölet kreti arkasında toplanan su hacmi, kazı veya su üst kotunun bilinmesi
durumunda eşyükseklik eğrilerinden yararlanarak belirli yaklaşıklıkla hesaplanabilir.
Bunun için eşyükseklik eğrilerinin yüksekliklerinden (kot) ve eşyükseklik eğrilerinin çevrelediği yüzey
alanlarından yararlanılır.
Eğrilerinin çevrelediği alanlar, planimetre ile bulunabilir.
Eşyükselti eğrilerinden hacim hesabı enkesit hesabına benzer şekilde yapılmaktadır.
Yalnız eğriler arasında kalan alanlar planimetre ile hesaplanmaktadır. Yükseklik farkı ise iki eşyükselti eğrisi
arasındaki farktır.
Eşyükseklik eğrilerinin, yeryüzünün eşit aralıklı yatay düzlemlerle kesilmesiyle elde edildiği düşünülürse
problem kolaylıkla çözülür.
 Hacim Hesapları
3. Eşyükseklik Eğrileri Yardımı ile Hacim Hesabı

Eşyükseklik eğrileri ile hacim hesabı

 Hacim Hesapları
3. Eşyükseklik Eğrileri Yardımı ile Hacim Hesabı
Alanları Fi ve Fi+1 olan iki eşyükseklik eğrisi arasındaki yükseklik farkı “h” ise bu iki eğri arasında kalan zemin
veya dolgu kütlesinin hacmi ortalama alanlar yöntemiyle hesaplanabilir. Fi ve Fi+1 kesitleri arasındaki hacim;

Eğer birbirini takip eden alanlar çok farklılık gösteriyorsa, bu durumda ardışık iki alan arasındaki şeklin kesik
prizma olarak varsayılırsa hacim daha doğru bir eşitlikle hesaplanabilir. Bu durumda Fi ve Fi+1 alanları
arasındaki hacim aşağıdaki gibi hesaplanır.
Kesik prizmanın orta kesit alanı
 Hacim Hesapları
8.3. Eşyükseklik Eğrileri Yardımı ile Hacim Hesabı
Örnek 4. Aşağıda kesit alanları verilen tepenin hacmini ortalama alanlar yöntemini kullanarak
hesaplayınız. Ardışık eşyükseklik eğrileri arasındaki fark 10 m’dir. 𝐹𝑖 = 20 𝑚2 ; 𝐹1 = 120 𝑚2 ; 𝐹2 = 180 𝑚2 ;
𝐹3 = 200 𝑚2 ; 𝐹𝑠 = 215 𝑚2
 DERS BİTMİŞTİR.

HAFTAYA GÖRÜŞMEK ÜZERE…