Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında

Dövlət İdarəçilik Akademiyası

Sərbəst iş

Fakültə-İnzibati İdarəetmə

İxtisas-Kompüter Elmləri

Qrup-K211

Fənn- Kompüter Arxitekturası

Müəllim- Hüseynli Vüqar

Tələbə- Əsgərov Əli

Mövzu-Ekran cihazları və onların növləri. Video bağlayıcılar.

 Plan

1. Giriş
2. Ekran cihazlarının növləri
3. Video bağlayıcılar və onların növləri.
4. Nəticə
 GİRİŞ
Ekran oxşar texnologiyalardan istifadə edir və bizə oxşar xüsusiyyətlər verir.
Burada ekran cihazlarının dörd kateqoriyasına baxacağıq:
1. CRTs: Günümüzdə daha az rast gəlinən, elektron luchları
vasitəsilə şəkil yaradan, adi böyük monitorlar.
2. Projectors: İmaj və videoları bir ekran və ya səthə layihə edən
cihazlar, əsasən təqdimatlar və ev teatr sistemləri üçün istifadə
olunur.
3. Flat screens: LCD (Sıvı Kristal Ekran), LED (İşıq verən diod), və
ya OLED (Orqanik İşıq verən diod) kimi müxtəlif
texnologiyalardan istifadə edən incə monitorlar.
4. Touchscreens: İstifadəçilərə ekranla toxunma imkanı verən
displeylər, əsasən smartfonlar, tablet və bəzi kompüter
monitorlarında istifadə olunur.
5.
EKRAN CİHAZLARININ NÖVLƏRİ
Katod şüa borusu. CRTS (cathode ray tube).
Köhnə monitorlara və bir neçə xüsusi monitorlara CRT-lər daxildir. CRT-də
elektron silah (electron gun) adlanan cihaz monitor ekranının arxasına elektron
şüası göndərir (Şəkil 5.3). Rəngli CRT-lər adətən qırmızı, yaşıl və mavi görüntü
komponentləri üçün hər birində üç silahdan istifadə edir. Ekranın arxası elektronlar
onlara dəydikdə parlayan fosfor adlanan xüsusi kimyəvi nöqtələrlə örtülüdür.
Monitordakı hər piksel qırmızı, yaşıl və mavi fosforlardan ibarət üçbucaqdan
ibarətdir və triada adlanır. Hər bir elektron silah yalnız müəyyən rəngli nöqtələr
üzərində işləyir. Məsələn, müəyyən bir pikselin bənövşəyi olması nəzərdə
tutulursa, qırmızı və mavi silahlar ona atəş açacaq, yaşıl silah isə atmayacaq.
 Şəkil 5.3
Elektron şüası ekranda təsvir yaratmaq üçün ekranda rastr naxışında soldan
sağa və yuxarıdan aşağıya doğru skan edir. CRT monitorunun görüntü keyfiyyətini
ölçməyin iki yolu var: nöqtə aralığı (dot pitch) və görüntü imkanı (resolution).
Nöqtə aralığı (Dot Pitch) – Nöqtə aralığı ekrandakı triadalar arasındakı
ölçüdür. Nöqtə aralığı, millimetr və ya düym başına nöqtə ilə ifadə edilir, şəklin nə
qədər kəskin ola biləcəyini bildirir. Ölçmə millimetrlə nə qədər aşağı olarsa və ya
bir düymdəki nöqtələrin sayı nə qədər çox olarsa, fosforlar bir o qədər yaxındır və
nəticədə görüntü bir o qədər kəskin ola bilər. Orta nöqtə aralığı 0,28 mm-dən 0,32
mm-ə qədərdir. 0,28 mm-dən daha yaxın olan hər şey müstəsna hesab olunur.
Görüntü imkanı (Resolution) ekranı çəkmək üçün istifadə olunan proqram
təsviri elementlərinin (piksellərin) sayı ilə müəyyən edilir. Daha yüksək görüntü
imkanlarının (Resolution) üstünlüyü ondan ibarətdir ki, eyni ekran sahəsində daha
çox məlumat göstərilə bilər. Bir mənfi cəhət ondan ibarətdir ki, daha yüksək
görüntü imkanı (Resolution) ilə baxılan eyni obyektlər və mətnlər daha kiçik
görünə və görmək daha çətin ola bilər. Görüntü imkanı (Resolution) görünən
təsvirin ölçüləri baxımından müəyyən edilir ki, bu da ekranı çəkmək üçün neçə
piksel sətir və sütunun istifadə olunduğunu göstərir. Məsələn, 1024 × 768 təsvir
ölçüsü o deməkdir ki, piksel matrisini çəkmək üçün 1024 piksel (sütunlar) və 768
piksel aşağı (sətirlər) istifadə olunur. Görüntü imkanı (Resolution) CRT, LCD və
proyeksiya sistemləri, eləcə də digər displey cihazları arasında yayılmış proqram
təminatıdır.
Proyektorlar (Projectors)
Ekran cihazlarının başqa bir əsas kateqoriyası video proyeksiya sistemi və
ya proyektordur. Əgər çox səyahət edirsinizsə və ya ofisinizdə hər konfrans zalı
üçün proyektor almağa pulunuz yoxdursa, portativ proyektorlar inanılmaz dərəcədə
faydalıdır. İnteraktiv lövhələr təqdimatçılara virtual markerlərdən istifadə edərək,
göstərilən təsviri elektron şəkildə çəkmək üçün lövhəyə şəkli proyeksiya etməyə
imkan verir. Uzaqdan iştirakçılar öz kompüterlərində slaydı və aparıcı tərəfindən
edilən işarələmələri görə bilərlər. Təqdimatçı eyni işarələri görə bilər, çünki
mübadilə buferi onları proyektorun qoşulduğu kompüterə ötürür və onların real
vaxt rejimində proyektor tərəfindən göstərilməsinə səbəb olur.
Proyeksiya sistemləri işıq təsviri yaratmaq və onu sistemdən bir neçə metr
uzaqda göstərmək üçün tələb olunur. Buna xas olan çətinlik, ətraf işığının
görüntünün proyeksiyasına müdaxilə etməyə meylli olmasıdır. Bu problemlə
mübarizə aparmağın ən yaxşı yolu proyektorunuzun lümenlə ölçülən yüksək
parlaqlıq dərəcəsinə malik olmasını təmin etməkdir. Nisbətən qaranlıq bir otaqda
1300 lümen qədər az işıq istehsal edən bir proyektor kifayətdir. Bununla belə, çox
yaxşı işıqlandırılmış ərazidə təsvirə asan baxmaq üçün 5000-6000 lümen tələb
oluna bilər. Müqayisə üçün, standart daxili işıq lampaları adətən 800 lümen ilə
1200 lümen arasında istehsal edir.

Düz ekranlar (Flat Screen)

Düz ekranlı monitorlar bu gün qarşılaşacağınız ən məşhur ekran cihazı
növüdür. Düz ekranlar adi CRT-lərə nisbətən daha incə və yüngüldür və onlar həm
də xeyli az enerji sərf edirlər.
 Düz ekranlı displeylərin yüksəlişi noutbukların populyarlığının artması ilə
üst-üstə düşür. Daha yaxşı bir şəkildə desək, çox güman ki, noutbukları
əvvəlkindən daha kiçik və daha portativ edən düz ekran texnologiyası noutbukların
populyarlığının artmasına kömək etdi.
Düz ekranlı cihazlar öz təsvirlərini yaratmaq üçün bir neçə texnologiyadan
birini istifadə edə bilərlər. Düz ekranların ən çox yayılmış növləri bunlardır:
LCD (Liquid Crystal Display Monitor) – LCD monitorda aralarında maye
kristallar olan iki polarizasiya filtri var. İşığın ekranda görünməsi üçün o, həm
filtrlərdən, həm də kristallardan keçməlidir. Ancaq ikinci filtr birinciyə bucaq
altındadır, buna görə standart olaraq heç nə keçmir. Kristala cərəyan tətbiq edərək,
onu əyə bilərsiniz ki, o, ondan keçən işığı da əysin. İşıq ikinci filtrin bucağına
uyğun əyilirsə, o, filtrdən keçərək ekranın bir sahəsini işıqlandıra bilər.
LED (Light-Emitting Diode Monitor) – Əgər siz LCD ekran və LED
(light-emitting diode) monitoru fərqləndirə bilmirsinizsə, tək deyilsiniz. LED
displeylər adi LCD monitorlar tərəfindən istifadə edilən CCFL (cold cathode
fluorescent) arxa işığı deyil, işıq mənbəyi kimi işıq yayan diodlara (LED) malik
LCD panellərdir. LED aydınlıq və parlaqlıq fərqləri baxımından rəqib kimi plazma
displeyləri göstərilir.
Plazma – Funksional baxımdan plazma monitorlar yaxşı aydınlıq və rəng
dəyişikliyi təklif edir. Onların texnologiyası bir az daha mürəkkəb olsa da. 2
şüşənin arasındakı xüsusi fosfor təbəqəsinə elektrik verilməsi hesabına plazma
mayesinə çevrilməsi nəticəsində ekranda təsvirlər görünür. Bu monitorlar da LCD-
lər kimi yüngüldür. Plazmanın mənfi cəhətləri onların LCD və ya LED-lərə
nisbətən daha tez korroziyaya uğraması və ekranda təsvirlərin "yandırılması"
tarixinə malik olmasıdır. Texnologiyanın inkişafı bunu azaldıb, lakin hələ də bu
problem qalmağda davam edir.
Toxunma ekranları (Touchscreens)
 Son illərdə toxunma ekranlarının populyarlığı artdı. İdeya olduqca sadədir;
hər hansı digər displey cihazına bənzəyir, lakin siz ekrana toxunduqda sistem bunu
hiss edir. Bu, siçan kimi bir kliklədiyi qeyd etmək qədər sadə ola bilər və ya əl
yazısını çəkmək və rəqəmsal qeyd kimi saxlamaq kimi daha təkmil ola bilər. Bu
həm çıxış cihazı, həm də giriş cihazıdır.
VİDEO BAĞLAYICILAR VƏ ONLARIN NÖVLƏRİ
İndi müxtəlif displey cihazlarının xüsusiyyətləri haqqında danışdıq, gəlin
onları kompüterə necə qoşacağımızı müzakirə edək. Bu mühazirədə ən qədim
texnologiyalardan başlayaraq, indiki zamana doğru gələcəyik və hər bir
bağlayıcının necə göründüyünü biləcəksiz.
VGA (Video Graphics Array)
VGA konnektoru illər boyu kompüterlər üçün faktiki video standartı idi və
bu gün də istifadə olunur. İlk dəfə 1987-ci ildə IBM tərəfindən təqdim edilmiş,
digər kompüter istehsalçıları tərəfindən tez bir zamanda qəbul edilmişdir. Şəkil 5.5
sizə VGA konnektorunu, həmçinin monitora qoşulan kişi (male) konnektoru
göstərir. Demək olar ki, bütün VGA konnektorları mavi rəngdədir.

Şəkil 5.5
 VGA texnologiyası istiqamətlər siyahısında analoq olan yeganə
texnologiyadır. O, DVI kimi daha yeni rəqəmsal standartlarla əvəz olundu və
2013-cü ildən etibarən onun tədricən ləğv edilməsi nəzərdə tutulurdu. Bu geniş
istifadə olunan texnologiya uzun müddət mövcud olacaq və siz hələ də çoxunuz bu
standartı görəcəksiniz.
DVI (Digital Visual Interface)
DVI 1999-cu ildə təqdim edildi. Bu, kompüterlər üçün geniş istifadə olunan
ilk rəqəmsal video standartıdır, həm də analoq siqnalları dəstəkləyir. Video
kartlarda bu, təxminən bir düym uzunluğunda ağ blok konnektordur. Şəkil 5.6-da
konnektorun necə göründüyünü görə bilərsiz.

Şəkil 5.6
DVI-ın dizaynerləri onu analoq siqnallarla, eləcə də VGA texnologiyası ilə
uyğunlaşdırmaq üçün ağıllı davrandılar. DVI kabeli olan bir monitorunuz varsa,
lakin yalnız VGA portu (və ya əksinə) olan bir kompüteriniz varsa, ikisini
birləşdirmək üçün adapter ala bilərsiniz.
USB (Universal Serial Bus)
USB hər yerdə olan bir bağlayıcıdır, ona görə də USB displey cihazlarının
olması təəccüblü olmamalıdır. İlk geniş istifadə olunan standart 1998-ci ildə
buraxılmış USB 1.1 idi, lakin o, olduqca yavaş idi (yalnız 12 Mbit/s), ona görə də
həqiqətən yalnız klaviatura, siçan və printerlər üçün istifadə olunurdu. 2000-ci ildə
480 Mbit/s yüksək sürətli ötürmə sürəti ilə USB 2.0 çıxdı. Şəkil 5.1-də baxın şəklin
aşağı mərkəzindəki dörd eyni port USB-dir.
USB displey cihazlarının bəlkə də ən gözəl xüsusiyyəti odur ki, onlar öz
güclərini USB kabeldən çəkə bilirlər, ona görə də ekran üçün ayrıca elektrik
kabelini qoşmağa ehtiyac yoxdur.
HDMI (High-Definition Multimedia Interface)
Ən yeni standartlardan biri və çox populyar olan High Definition
Multimedia Interface (HDMI)-dir. 2002-ci ildə buraxıldı, texnoloji illərdə bir az
köhnə görünür, lakin bu, böyük, sürətli və etibarlı bağlayıcıdır və yəqin ki, yaxın
bir neçə il ərzində bazarda geniş yayılacaq. Şəkil 5.7-də HDMI kabeli və
anakartdakı port göstərilir.

Şəkil 5.7
HDMI standartı çox sürətlidir; ən müasir versiya olan HDMI 2.1 (2017-ci
ilin noyabrında buraxılıb) 48 Gbps məlumat ötürmə sürətinə malikdir. HDMI 2.1
120Hz yeniləmə sürətində 4K və 8K videonu dəstəkləyir. USB kimi, HDMI da
DVI və digər köhnə standartlardan üstünlüyə malikdir, çünki o, audio siqnalları və
şəbəkə bağlantısı, eləcə də videonu daşıya bilir.
Displayport, mini displayport, və thunderbolt
 DisplayPort 2008-ci ildə Video Elektron Standartları Assosiasiyası (VESA)
tərəfindən təqdim edilmişdir. O, sənaye standartı olmaq və VGA və DVI-nı əvəz
etmək üçün nəzərdə tutulub. Şəkil 5.8 noutbukda DisplayPort portunu göstərir.
DisplayPort portu yalnız video cihazları üçün nəzərdə tutulub, lakin HDMI və
USB kimi audio və videoları eyni vaxtda ötürə bilər.

Şəkil 5.8
Thunderbolt – DisplayPort texnologiyasının bir qolu kimi hazırlanmışdır.
Qısa tarix budur ki, Apple 2008-ci ilin sonunda mini DisplayPort (MDP)
standartını elan etdi və standartın lisenziya haqqının olmayacağını bildirdi. 2009-
cu ilin əvvəlində VESA MDP-nin qarşıdan gələn DisplayPort 1.2 spesifikasiyasına
daxil ediləcəyini bildirərək cavab verdi. Apple bundan məmnun qalmadı və O,
spesifikasiyanı yenidən işləmək üçün Intel ilə birləşdi. O, PCIe-ni dəstəkləmək
üçün əlavələr etdi, onun adını Thunderbolt olaraq dəyişdirdi və 2011-ci ildə
istifadəyə verdi. Thunderbolt təkcə video cihazlarını deyil, həm də bir sıra digər
periferik qurğuları dəstəkləyir. Çox yönlülük baxımından, həqiqətən, USB-dən
sonra ikincidir. Bu gün istehsal edilən bütün Apple noutbuklarında Thunderbolt
portu var; İstehsalçı texnologiyanı Apple-dan lisenziyalaşdırarsa, digər noutbuklar
da ola bilər. O, DisplayPort-a çox bənzəyir, yalnız daha kiçikdir və Şəkil 5.9-də
göstərildiyi kimi xarakterik ildırım işarəsinə malikdir.
Şəkil 5.9
 NƏTİCƏ
Ümumiyyətlə, bu sərbəst iş zamanı ekran cihazlarının növlərinə və onların əsas
xüsusiyyətlərinə, habelə video bağlayıcılarına, onların çeşidliliyinə və
xüsusiyyətlərinə dair ətraflı məlumat əldə etdik. Bu cihazların texnologiyası, necə
işlədiyi və sairə ilə bağlı bilik əldə etdik.

Bu biliklər, müxtəlif məqsədlər üçün display həllərini seçərkən konkret qərarlar

verməyimiz üçün əhəmiyyətli idi. Həm də, bu iş zamanı, cihazların effektiv
işləməsi üçün uyğun video konnektorlarının seçilməsinin və onlarla
uyğunlaşdırılmasının vacibliyini vurğuladıq. Display texnologiyaları və
konnektorlarının düzgün seçimi, məlumatların effektiv köçürülməsi, yüksək
keyfiyyətli görüntülər və müxtəlif multimedia cihazları ilə uyğunluğu təmin etmək
üçün əhəmiyyətlidir.

Əsasən, bu sərbəst iş nəticəsində əldə etdiyimiz biliklər, kompüter

texnologiyalarının inkişaf etdiyi dünyada display quruluşları seçmək və
quraşdırmaq üçün məsələlərin üstəsində gəlməyə nail olur.