«Tastıyıqlayman»

Kafedra baslıǵı: Kafedra __________________

“_____” _________ 2024 j.

Kurs jumısı
Pán ______________________________________________________________
Topar ______ Student __________________ Ilimiy basshı ______________

TAPSİRMA
1. Kurs jumısı teması: _____________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
2. Kurs jumısınıń mazmunı: _______________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
3. Qollanılǵan ádebiyatlar: _________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
4. Kurs jumısınıń dúzilisi: ______________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
5. Kurs jumısın qorǵaw dárejesi: ___________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
6. Kurs jumısın tapsırıw waqtı: Reje _____________ Ámelde __________

Basqıshlar Jámi
1 2 3 4 5

Ilimiy basshı: ____________________

Komissiya aǵzaları: ____________________
____________________
____________________
____________________
____________________
1
ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI BILIMLENDIRIW, ILIM HÁM
INNOVACIYALAR MINISTRLIGI

BERDAQ ATINDAǴI
QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Qaraqalpaq filologiyasi hám jurnalistika fakulteti

B.Genjemuratov lirukasında kórkem waqiya hám kenislik

máselesi

4-A topar studenti Bazarbaeva Juldiz

KURS JUMÍSÍ

Qabillaǵan: Gawhar Ziynatdinova

Pán: Ádebiyattaniw teoriyası

Nókis - 2024

2
 MAZMUNÍ
KIRISIW……………………………………………………………4

I. BAP. B.Genjemuratov lirukasinda korkem waqiya ham kenislik maselesi..7

1.1 Waqit…………………………………………………………………..…7

1.2 Ákem Qazaqbay Seytovtıń yadımda qalǵan aqıllarınan............................8

II-BAP. Tunǵısh aqlıqqa quaniw sezimi........................................................9

2.1 ABİRJİ.................................................................................................12

2.1 Lirikalıq qaharman esıńde me sózi arqalı ótmishtegi waqiyalarǵa múrájáát

etedi.................................................................................................................13

JUWMAQLAW……………………………………………………26

PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR
DIZIMI……………………………………………………………..26

3
 KIRISIW
TEMANIŃ AKTUALLIǴI. Lirikalıq shıǵarmalarda insan kewlinde
muhabbattıń oyanıwı onıń kúshli sezimge aylanıwı, quwanıw, qapa bolıw, dártli
máwritler, kewildiń ózqalewine jetip baxıtlı bolıwı yamasa jete almay qayǵılanıwı
siyaqlı ruwhıy keshirmelerdiń beriliwinde psixologiyalıq waqıttıń áhmiyeti úlken.
Bunda waqıt ádettegi dástúriy waqıt ólshemlerine boysınbay, aqıl shegaraların
buzıp ótedi. Lirikadaǵı psixologiyalıq waqıtta sezimlerdi túsiniw yamasa
túsindiriw imkaniyatı bolmaydı, olardı tek júrek arqalı seziniw múmkin. Bul
boyinsha belgili shayir Sh.Seytovtıń “Talant hám táǵdir” maqalasında mınaday
piker keltirilgen:
“….. biraq bunda aytıp bere alıw túwe, basqa tilge awdarıp ta bere almaytuǵın bir
nárse bar, bul poeziyanıń janı bolǵan shayirdıń sol qosıqtı jazǵan waqıttaǵı halatı,
bunı sezim menen de almastırıwǵa bolmaydı, almastırǵan kúnde de sezimdi aytıp
bere almaysań, onı tek bir mártebe bolsa da shayırdıń halatına túsıp kórgen adam
oqısa ǵana túsinedi. M.Lukoninniń “Qosıqtı oqıw ushın universitet pitkeriw az dep
júrgeni de sonlıqtan”.

TEMANIŃ ÚYRENILGEN DÁREJESÍ. Lirikada waqit epikag`a

salistirg`anda ken`irek t`usinik bolip, ol syujetlik-kompoziciyaliq birlik boliwi
menen birge obrazlardin` qaliplesiwin, rawajlaniwin, areket h`am psixologiyaliq
halatti ju`zege shigariwshi process esaplanadi. Belgili a`debiyatshilar N.D
Tamarchenko, V.I Tyupa, S.N Broytmanlardin` avtorlig`indag`i a`debiyat
teoriyasinan arnalg`n miynettin` birinshi tominda ko`rkem shig`armada qaharman
ha`m avtor arasindag`I shegaralardin` ken`islik ha`m waqitliq modelleri haqqinda
ilimiy pikirler bildirilgen. Onda obyektiv ha`m subyektiv waqitqa ishki sezimler,
oy-tolg`anislar ha`m keshirmelerdi su`wretlewshi, sirtqi waqiyalarg`a qatnas
bildiriwshi “sana ag`imi”ndag`I waqit sipatinda qaralg`an.

4
Korkem waqit yag`niy korkem adebiyat B.Genjemuratov lirikasinda—
iskusstvonin` negizgi ulken salalarinin` biri ekenligin aytip otsek. Adamlardi
tarbiyalawda ham olardin ozleri jasap atirgan jamiyettegi ortaliqti. turmisti an`lap
tusiniwinde adebiyattin ahmiyeti kuta u`lken. Korkemligi joqari shigarmalar
tuwrali V. G. Belinskiy bilay dep jazgan: «Adebiyat tuwrali soz aytar ekenbiz, biz
ele daslep ajayip adebiyatti - korkem shigarmalardin` poetikaliq maydanin
diqqatimizga alamiz».

ILÍMÍY JUMISTIŃ MAQSETÍ. Usi «ajayip adebiyatti», korkern

shigarmani poetikasin uyrenetugin ilim «adebiyat teoriyasi» dep ataladi. Endi.
«teoriya» degen terminnin` manisine nazer salar bolsaq, «Teoriya (grekshe iheoria
— qarap koriw, izertlew) - ( I) – ken` kolemde teren uyrenilgen ilim; tusindiriwge
bagdarlawshi yaki belgili bir predmet boyinsha kozqaraslardin`, tusiniklerdin`.
ideyalardin kompleksi; (2) - qanday da bir kolemge iye harekettegi nizamliqlardin`
bir putinligi tuwra qatan ham mazmundagi sholkemlesken ilimiy bilimnin
formasi»6. Gerodoi ushin theorein (qarap koriw) ham historein (sorap aniqlaw)
ilimnin` tiykari bolip sanalgan. Korkem waqittin` bir turi - suwretshilik tabiyattag`i
ham jamiyettegi qubilislardi harqiyli ren`degi boyawlar jardeminde suwretleydi.
Ken`islik ma`selesi bolsa notaga tusirilgen sesler g`ammiasi arqali insannin` ishki
dunyasindagi halatlardi «sazlar tili» menen an`latadi desekta boladi. Musinshilik
adam tagdirindegi quramali waqiyalardi, yaki insan tagdirindegi umitilmas
ma`writti balg`a ham qashawlardi paydalanip - taslardi, ag`ashlardi jonip,
metallardi qaliplerge quyip yaki kepserlep obrazli figuralardi - formalardi dunyaga
keltiredi. Iskusstvonin` barliq turleri de, tiykarinan insannin` ruwxiy alemindegi
qubilislardi, anig`iragi sezim ham tolganislar ag`imin siiwretlewdi basli waziypa
etip belgileydi.
ILÍMÍY JUMISTIŃ WAZIYPASI. Fililogiya ilimlerinin` kandidati
O.Egorov ku`ndelik janrina arnalg`an miynetinde waqittin` psixologiyaliq (ishki)
ha`m fizikaliq (sirtqi) tu`rleri haqqinda aytadi. Onin` pikirinshe, psixologiyaliq
waqit qaharmannin` kewil keshirmelerinin` shegarasi menen belgilenedi. Sebebi,
5
insannin` ishki psixologiyaliq waqti sirtqi fizikaliq waqit penen sa`ykes kele
bermeydi. Olar arasinda qandayda bir shegara ko`zge taslanadi.
IZERTLEWDÍŃ METODOLOGÍYALIQ TÍYKARI. Psixologiyaliq
waqittin`beriliwi ko`rkem shig`armada psixologizmnin` ku`sheyiwi menen
baylanisli. O`zbek ilimpazlar B. Turaeva bul waqit tu`rine sana ha`m
“(psoxologiyaliq waqit- Z.G) ju`da quramali du`ziliske iye bolip, ha`r tu`rli
kategoriyalar ha`m usillardin` sintezinen quralg`an, o`zinin` estetikaliq o`zine
ta`nligi, ku`shli dramatizmi, subektivligi menen o`zgeshelenedi. Ol o`zinin`
irg`ag`ina, simfoniyasina iye” degen pikirdi aytadi.

IZERTLEWDÍŃ OBYEKTÍ. Ilimpazlar I.M.Jukova ha`m

N.K.Nejdanovalardin` “Obrazı prostranstva i vremeni v russkoy poezii XIX-XX
vekov” atamasındaǵı monografiyasında psixologiyalıq waqıt haqqında mınaday
pikirler bildirilgen: “Adamlar sanasında ózlerıniń jekke waqtın jaratiwǵa háreket
etedi”. Bunda olar astronomiyalıq shegarasın tárk etip, ótmish yamasa keleshektegi
armanları haqqinda qıyal súriw ushin ótmish qolaylı waqıt esaplanatuǵın
psixologiyalıq waqıttı jaratadı.

IZERTLEWDÍŃ PREDMETÍ. Usınday ózgesheliklerge iye bolǵan

psixologiyalıq waqıt basqa da ádebiy túrler siyaqli lirikada da ústemlik etedi.
Lirikada psixologiyalıq waqıt lirikalıq qaharmab qálbiniń, ruwhiy keshirmeleriniń
waqtı esaplanadı.

IZERTLEWDÍŃ TÍYKARǴI ÁHMÍYETÍ. Lirikalıq shıǵarmalarda insan

kewlinde muhabbattıń oyanıwı onıń kúshli sezimge aylanıwı, quwanıw, qapa
bolıw, dártli máwritler, kewildiń ózqalewine jetip baxıtlı bolıwı yamasa jete almay
qayǵılanıwı siyaqlı ruwhıy keshirmelerdiń beriliwinde psixologiyalıq waqıttıń
áhmiyeti úlken.

6
 I-BAP. B.Genjemuratov lirukasinda korkem waqiy ham
kenislik maselesi

1.1 WAQIT

Bunda waqıt ádettegi dástúriy waqıt ólshemlerine boysınbay, aqıl

shegaraların buzıp ótedi. Lirikadaǵı psixologiyalıq waqıtta sezimlerdi túsiniw
yamasa túsindiriw imkaniyatı bolmaydı, olardı tek júrek arqalı seziniw múmkin.
Bul boyinsha belgili shayir Sh.Seytovtıń “Talant hám táǵdir” maqalasında mınaday
piker keltirilgen:
“….. biraq bunda aytıp bere alıw túwe, basqa tilge awdarıp ta bere almaytuǵın bir
nárse bar, bul poeziyanıń janı bolǵan shayirdıń sol qosıqtı jazǵan waqıttaǵı halatı,
bunı sezim menen de almastırıwǵa bolmaydı, almastırǵan kúnde de sezimdi aytıp
bere almaysań, onı tek bir mártebe bolsa da shayırdıń halatına túsıp kórgen adam
oqısa ǵana túsinedi. M.Lukoninniń “Qosıqtı oqıw ushın universitet pitkeriw az dep
júrgeni de sonlıqtan”.
Psixologiyalıq waqıt óz tiplerine, qurallarına hám bildiriliw usıllarına iye.
Ol prospekciya (latınsha, keleshektegi waqıyalardı sóz etiw), retrospekciya
(latınsha, ótmishke qaytıw) retardaciya (latınsha, waqıttıń tezligin páseytiw, sozıw
yamasa toqtatıw) usılları arqalı bildiriledi.
Prospekciya keler máhálde júz berii múmkin bolǵan waqıyalardı
súwretleydi. Belgili ilimpaz I.R.Galperinniń pikirinshe, bul grammatikalıq tekst
kategoriyası arqalı avtor oqıwshınıń dıqqatın házir júz berip atırǵan waqiyaǵa
emes, al onıń kelesheltegi nátiyjesine qaratadı.
Belgili rus shayırı hám jazıwshısı I.A.Bunin dóretiwshiligindegi kórkem
waqıt máselesin izertlewshi T.V.Malinskaya prospekciyanıń, eń aldı menen,
epigraf, prolog, alǵı sóz yamasa kirisiwge ushrasıwın atap ótedi hám onı
I.A.Buninniń “Siyrek shóp” (Xudaya trava) shıǵarması mısalında dálilleydi.
7
 Sh.Seytovtıń “Jollar” toplamına kirgizilgen “Kitabımnıń bet asharı”
qosıǵın,sonday-aq, “Keleshek górdeymeken, jerdi de jerleymeken”?!, Berdaq
shayır hám onıń monumenti haqqında eki awız sóz, “Keshigip kelgen baxıt yamasa
sók haqqında qosıq”, “Dawılpaz ǵarrı hám onıń dawıllı, jawınlı jolı”, “Sarıatawda”
sulap atır toranǵıl qosiqlarında epigraflardı prospekciyanıń bir kórinisi sıpatında
qarawǵa boladı.
Sh.Seytov lirikasında prospekciya avtordıń ideyasın ele de tereńirek ashıp
beriwde, oqıwshınıń sezımlerine, oy-pikirlerine qozǵaw salıw maqsetinde
qollanıladı. Bunda shayır “tań” xronotopınan nátiyjeli paydalanadı:

Ássalam, arzıwlı altın tańlarıó

Aqsham – uyqı sergek, kúndiz – tınshımas.
Taǵı atar tańǵa intizarlıǵı
Jollar – muzday asfalt! Tıq-tıq tayaǵı,
Tańnan bul shıǵar hám erip Kún shıǵar!...
Sonlıqtan, súyemen jańa tańlardıń
Táshwishin, lázzetin, mashaqatların,

Lirikalıq qaharmannıń keleshektegi ullı maqsetlerge, erteńgi kúnge bekkem

isenim, ómirge, jaqsılıqlardıń gúwası bolıwǵa qushtarlıq, umtılıs, talpınıw
sezimlerin rpospekciya usılında beriw shayırdıń “Assalam, atpaǵan altın tańlarım”,

1.2“Ákem Qazaqbay Seytovtıń yadımda qalǵan aqıllarınan”

qosıqlarında ushırasadı.
Rus ilimpazları I.M.Jukova hám M.K.Nejdanovalar rus rok poeziyasın hár
tárepleme úyrenedi hám ondaǵı prospekciya utopiyalıq yamasa antiutopiyalıq
xarakterge iye degen juwmaqqa keledi. Bul prospekciyanıń beriliwi lirikalıq
shıǵarmanıń janrlıq, ideyalıq-tematikalıq ózgesheligine baylanıslı ekenligin
kórsetedi. Bunı anıqlawda tómendegi qatarlar dıqqatqa ılayıq:
8
 Násilimniń táǵdirleri xalıq penen!
Xalıq táǵdiri qıynaydı!
Xalıq emes bul-quwanishim, táshwishlerim, barlıǵım!
Mendey bolǵay gúllán xalıqqa tolayım,
Muhabbeti, miriwbeti insannıń
Planetaǵa minnetdarlıǵı!
Waqı –ıl, tógilmesin kózden jas taǵı,
Kelseń, nur bolıp kel Jaratılısqa!
Bundaǵı prospekciyalar jekke adamlardıń omirindegi, sonday-aq, jámiyetlik-
siyasiy, ekologiyalıq, ulıwmainsaniylıq, máselelerdi xalıqqa, ulıwma
adamxatqaunamlı sheshiwge baǵdarlanadı.
Retardaciya-shıǵarmadaǵı waqıyalardı toqtatıw arqalı súretlenip atirǵan
waqıttıń sozılıwı. Oǵan syujetten tısqarı elementler lirikalıq sheginisler,
portret,peyzaj, personajlardıń xarakteristikasın keltiriw h.t.b kiredi. Ol tiykarınan,
epikalıq yamasa dramalıq shıǵarmalardıń syujet hám kompoziciyasin dǵzedi. Bul
usıl tek ǵana epikalıq shıǵarmalarda emes,al lirikada da psiyxologiyalıq waqıttı
bildiriw ushın qollanıladı. Olar arasındaǵı ózgeshelik sonda, epikalıq bayanlawda
waqıyalar retardaciyası berilse, lirikada sezimler retardaciyasın kóriwimizge
boladı. Máselen, shayirdıń “Tunǵısh hasıl” qosıǵında, dáslep, lirikalıq
qaharmannıń gúzde aqlıqlı bolǵanına quwanıw sezimleri beriledi:

Tuńǵısh uldıń tuńǵıshı ediń, aqlıǵım,

Berdi bul gúz egiz tuńǵısh hasıldı!

Bap II. Tunǵısh aqlıqqa quaniw sezimi

9
 Lirikalıq qaharmannıń ómirindegi usıǵan uqsas bolǵan basqa da sezimlerdi
yadına salıp jiberedı. Bular – tuńǵish muhabbat tuńǵısh klass tuńǵısh qosıqtıń
jazılıwı waqtındaǵı sezimler. Bunda lirikalıq qaharmannıń ruwhıy halatı sonshelli
quramalı hám ózgeriwshen bolıp ol hátteki shayirdıń ozine de boysınbaydı.
Nátiyjede shayır tuńǵısh aqliqtı hám paxtanı sóz etiwdi maqset etkeni menen
birneshe sekundlarǵa bolsa da bul niywtin toqtatıp qoyadı da lirikalıq qaharmannıń
aytqanın tıńlawǵa májbur boladı.
Retrospekciya ótken hám házirgi máhállerdiń baylanısın kórsetiw
imkaniyatın beredi ol waqıyalar máhálin jobalastırıwdıń ózgeshe kompoziciyalıq
usılı bolıp lirikada lirikalıq qaharmannıń ótmishin onıń aldinǵı ómirin keńeytiw sol
waqıttaǵı psiyxologiyalıq halatın anıqlaw ushın qollanıladı. [1:84]

2.1 ABİRJİ

Secler qozǵaladı— eeclerge secler qagısıp. MENler az

kaladı — MENlerdi MENler shabısıp.

Senler qaǵısqanda ushqın shashıramas, muzlar álwan dóner kuyash

nurında— bu.ch suwık sáwloler, salqın kúlkiler— jarısı aldamshı —
qáhár, ǵázepler Tawlardıc tákabbır shıclarınan baslanar.

MENlerdnc qınaptan suwırılǵap qılıshları jáne bir MENlerdic

qalkanların qılıshladı. Bultlarǵa jasırınıp semserdey Sezimler gunasız
qulınlardı ayawsız qamshıladı: Lspanda ne gúna?1—Tábiyatta ne
gúna?! Nóserge aylanar, selge aylapar gúpasız qulınlardıc kózinic
tamshıları...

Secler de
MNNler de,
suwıq sáwleler hám salqın kúlkiler,
10
qáhárli qılıshlar, sıpgan qalqanlar,
semserdey Seznmler,
ayawsız qamshılar,
gúnasız qulınnıc kezipdsgi tamshılar
Tawlardıc tákabbırl’pchlpan baslanadı.

Secler qozǵaladı... Kıstıc seileri. Dár’yanıc agısı —

Ruwhımnıc aǵısı. Socsh appaq qarǵa kómiledi
qálbimnic mart ayı,
qálbimnic apreli...
Hám menic muqaddes aspanımnıc,
tábiyatımnıc
israpıl dawılında,
sel-sel jawınında
uykıdan oyanar „jasıl shawqımlar"!..

Senler qozǵaladı... Sapaeız kitaptıc sapasız betlerindey sapasız

japıraqlardıc úziliwi shárt, biysapa gúllerdi ayaz qarpıydı...—
Behárdic de temirdey „nızamlılıǵı bar!.." Bul kóklem biyǵarez
Ayawshılıkqa— Ruwhımızǵa húkimdar jacalanıwlar. Gelleklengen
talday toqalaq úmitler terbetile almas bayaǵı jıllardaǵıday... túslerine
ener nart shıbıqshalar...

Senler qozǵaladı...
Muzlar kursaǵan
motorlı ushanlar mayrılar,
jelkomlı kayıklar—kayırda
kuyashtan nurtilep, ayazdı ayıplar.
11
Shaǵala shacqıldar:
„Ushanlar kimdiki, kimdiki qayıqlar?1
Iyesi kim bunıc?! Darǵası kim bunıc?!
Solardı ayıplac! Solardı ayıplac!!!"

Secler qozǵaladı —
seclerge secler qaǵısıp.
„Ózi bolǵan ózmámbetler"
az kaladı —
MENlerdi MENler shabısıp. .
Aspanıw-záminnic mıcsan gárdishi
salmaǵın jámlegen be, jalǵız noqatqa?!
Secler ezilip atır,
Bultlar tútiledi:
Dún’yanı uwıktırǵan Kursaw—sawıtlar
Báhárdic semseri sermelip
sótiledi!..
Gidromecentr xabarlar:
Dúnde—qırawlı ayaz,
quyınlı jawın...
Al, kúndiz —
aspanımız ashıq, ozonlı hawa,
otız-otız bes gradus
ıssılıq kútiledi!...''

* **

Biyiklikti ólshep atırmız. Tereclikti ólshep atırmız.

12
 Ólshew múshkil eken Kenliqti. Awır zattı ólshep atırmız. Jyocil
zattı ólshep atırmız.
Saqlay almay tepe-teclikti... Biyiklik hám Terecliklerde inaq
eken rec hám sazın. Usı tórtew duslasqan jerde bılay dedi Forma hám
Mazmun: „Awır zatlar shúmer terecge, jecil zatlar aspanlap qeter. Bul
Keclikti mensinbegenler kec etikte aqsaclap óter!.."
Jollar toplamında berilgen “Keshigip kelgen baxıt” yamasa sók haqqında
qosıq dóretpesınde bul usıldan ónimli paydalanılǵanın kóriwge boladı. Qosıq
atamasınan kórinip turǵaninday, psixologiyalıq waqıttıń bildiriliwi baxıttıń
keshigiwi menen baylanıslı.
Insan bul dúnyaǵa kelgennen keyin óz baxtın izleydi, kútedi. Bul baxittıń
bahalılıǵı onıń óz waqtında keliwine baylanıslı. Sonlıqtam shayir óz waqtınan erte
yamaa kesh kelgen baxıttı baxıtsızlıq esaplaydı hám onı “kesh tiygen pay” dep
ataydı:
Tisim sawsap qalǵan!
Sók jemek qayda-a
Ádira qalǵaydaǵı kesh tiygen paylar!!!

Bunda tistiń sawsap qaliwi, sókti jey almaw arqalı ómirdıń ótkinshi
ekenliginańlaw, qoldan ketken pursat, suwıp qalǵan sezimlerge ókiniw, jaslıq
jılları menen muhabbat sezimi kelgen máwrittiń biriniń ekinshisine sáaykes
kelmewi, bunnan azaplanǵan, sharasız qalǵan lirikalıq qaharmannıń tolńanısları,
ruwhiy halatları sáwlelendirilgen.
2.2 Lirikalıq qaharman esıńde me sózi arqalı ótmishtegi waqiyalarǵa
múrájáát etedi:
Seniń esińdeme, Tarnaqlı saydan,
Tarı orǵan kúnler,
Jesir apaylar!
13
 Júzler júdew edi jumıstan. Ahtan,
Kózler jutanadı jolǵa qaranıp!
Qosıqta berilgen oraq kúnleri arqalı lirikalıq waqıt ayqınlasadı.
Shayirdıń biz úyrenıp atırńan toplamda berilgeb qosıqlarında oraq kúnleri
xronotopınıń birneshe márte Balaliqtaǵi dostıma, Keshigip kelgen baxıt yamasa
sók haqqında qosıq ónimli qollanılıwın kóriwge boladı. [2:56]

JUWMAQ

Men seni túsinemen.

Al, sen—meni?!
— Jo—oq!..—
Demek, ekewmizdin parkımız dım kóp.
Túsiniw qalqan boldı adamıyzatka,
Túsinbew—sanasız atılǵan bir oq!

AT ELEGIYaSİ

Shabısqa kumartqan ǵarrı arǵımaq, Jeligip shılbırın úzdi de

ketti. Doynaǵı qızǵanda arshıl jániwardın, Kushaǵı kec dala
dúbirlep ketti.

...taplap ósken jerdin lala gúllerin, ǵapılda súrnikti bir qıyaq

tasqa. Jániwar, sezdi me sonǵı demlerin... telmire oqırandı
batqan quyashqa.

Hám munlı kózleri sonda móltildep, kulınshaq gezlerin oylay

basladı. „Attı hadallayıq tirisinde",—dep jolawshı qanjarın
qayray basladı...
14
 NÓKIS. HÁPTE BAZAR. TÚSKI PAYİT.

Nekis.
Hápte bazar.
Túski payıt.
Inlewdegi tınımsız qumırısqa yaqlı
qaǵısıp, shawqımlasıi xalıq aǵılar.
Sawdagerler dún’yasın jayıp,
pullap atır tartınbaydı hesh.
Bul jerden, hátteki,
qoyannıc da súti tabılar.

— Baha shıǵıp ketken kanshaǵa?! —Ákesinic kunın aytar

eneǵar!... —Bir kókbet eken ózi, dúkánshı da! —Há zacǵar!
Kurttay basınan... —Yapırmay bala?! Ashshı dawısdar...
Uahahalar...

Tar jerge.tıǵılıp usındayda, „Volga"nıc xojeyini zarlatar

signalın, ...kimdur shalqasına jıǵıldı shalshıq ılayǵa, ...júzliklerdi
shıtırlatar mesqarın.

Rapmonds Pauls namasın jazǵan,

„Maestro" jaclaydı magshggos]zonnan.
Kózi móltildegen sulıwshıq qızǵa
kumalaq shashıp,
pal ashıp atır yashúlken —
oranǵan tonǵa:

15
.—Bir dostın, bir dushpanıc bar eken qızım...
Kuda qálese janar juldızıc...
Jabanlı bir hayal „pulın aldırıp", ǵarǵanıp-silener,
Júwernemek!"lep
i

— Ilayım óspegeysec! Shıqqay tandırıc! Há,

ǵarǵısım urǵır! Kan kusqır-ay!—dep.

Hár kimnic basında ózicshe táshwish. Hár kimnic ózinshe ǵalma-

ǵalı bar. Balıq quwırdaqshı tas penen urıp, Ana kanshıq qacsılap,
zımırap baratır...

Bir kempir dálbirekler ǵarrısı menen: „Jasaǵan, jan iyem aqlıqlı

etti..." Jigirma bes manatlıq besikke olar, Kuwanǵannan otız som
berdi de ketTi...

Bul—Nókis! Hápte bazar... Túski payıt...

Sen nege izimnen qalmaysac, Gúman?! Aclıw peshemedi

kádemimdi hár bir!... Kósheni júrip óttim-socımda duman (Úh,
kutıldım desem, tap qarsımda tur).

Iytke megzesec de túlkiligic basım. Azıwıc qasqırdı esletedi, biraq.

Jayaıc mushlarınan qıltıyıp basıc Mástan mama yaclı kúlesec
uzaq...

Jeti baslı jılan.. Shapsac—on tórti?! Hújdanım mácp-ge kiyatır

urısıp. Kózimdi jumǵan dem—barlıǵı ertek?1 Ashsam—qol’shda
Hújdann’sh qılıshı!

16
 SAWAL

Hayranman* Kózlic táǵdiri—kúlmek, jılamaq. Ll, lábler biyopaday

tuyıladı maǵan. Ómirim—aǵıp• atırǵan dár’yadan ibarat. Sezimiic
shıclarınan baslanar saǵam.

Bizler—aytılmaǵan dártli jırdaymız. Delbemen bir nárseni, biraq,

bilmege: ch Kózde jas qalmaǵansha nege jılaymız?! Kózden jas
aqqansha kúlemiz nege?!"

* *

Qamqa ton, zer shapan, shógirme menen súcgigen kimselerdi

Tereclik jutadı. Ll, jaca tuwılǵanday Hawa eneden jalanash
súcgigishler bárin de utadı.

Bagırlıq sheshindirer—kiyindirer Batırlıq. Ish kiyim... Diz kiyim...—

onı da sheship taslac!!! Jalacash tánicizdi uqshatıp, „qatırıp",
Tereclik jasırar! Tartınbac!

TÓGILGEN SÚT HAQQİNDA JUMBAQ QOSİQ

Kolıma uslaǵan bir lawabı sút (gúnakar ózimmen) tógilip ketti.

Kamap qacsılasqan, ishteyliler —iyt.

Sútti uptıw edi—hadal ármanım, teberik gúzege. Moynımda—obal.

Suwda mantıqtım men, taldı qarmadım.
Tirilerden járdem bolmadı. Bendeniki—mudamı táshwish.
Házireti Áliyim-— qálem qoldaǵı...

17
 * **

Sel, burshaqta qalǵan qálbime fevral’d’sh ayazı—-hóktem.

Muzǵalaklı harǵın tandı men eslep júremen mácgige.

Sál jibisken kewlim bostanın fevral’ seli tonlatıp ketti, Alǵaw

—dalǵaw túsinik aspan’sh mıc ándiyshe aclatıp ketti.

Bir túsinikke sıymaydı dún’ya: Mıc ándiyshe—million

kubılar. Bir basıma—mıc dártti qıyǵan jawın, burshaq,
qarlar kuyılar...

Kula dúzde jawrap, jabıǵıp silkinemen, alda názerim.

Marttıc qolamtasın saǵınıp alısar ǵezebym...

* **

Kócil dápterimde soraw belgisi (?)

Kewil sarayımda zarlı jacǵırıq.
Tárk áyledi báder,
dáriwishtey qacǵırap,
qálbimnic
doslıq perishtesi.,.
Alasat shoqmarın alıp juwırdıc bawırım eljirep turgan payıtta
Qılıshındı qınnan suwırd’sh.

Qócil dápterimde sam-saz úsh noqat (...) Kewil sarayımda ıcıranar

kálbim. Qalkan qılǵan edim júregimdi haq, Bir jumbaq oy menen
qılıshlap tındıc.

Meyli...
18
Arttırǵanım bir dostım edi... Ózic jazım ettic doslıq perisin —
Arttırǵanım bir dushpan endi...

Kócil dápterimde qáhárli Úndew (!) Kewil sarayımda muclı

Fáylasúp...

NÓKIS JUWİNİP ATİR...

Juwındırıp atır báhár jacbırı mramor sawıtlı imaratlardı, tórt qatar

gáp yaclı panel’ jaylardı, aeroporttı —
reaktiv temir qanatlardı, muclı Tallardı...

Ruwhım aspanı alaǵada bult: nawrız shaqmaǵında gúcirenedi

ol: demikken keclikti azada kılıp muqaddes ot penen tebirenedi
ol.

Juwındırıp atır báhár jacbırı

KamAZ, avtobuslar...
|^ayq’1> VAZlardı da.
Hám dártli, hám shadlı Signalları jacǵırıp
qálbimdi mánzillerge sazlaydı ma?!—
Psezdlar shıcǵırar.

KOLLAR

Bas iyicler, taslar hám gúller. Bas iyicler, bárshe qosıqlar. Júrekler!
Sizler-hám tájim eticler, Ana—Jerdi aymalap turǵan. Qollarǵa!...

19
Gúller gúller menen tabısa almas, eger qálbimizdic sáwiri menen:
hám ıssı láblerdic háwiri menen, sergite almasaq,jılıta almasaq
qanjar hám nan uslaǵai Qollardı...

Geyde judırıkqa aynalıp keter sabır piyalası shaypalǵan payıt.

BASlar jınayatshı bolıp tursa da ózgenic jazasın únsiz keterer
kisenlengen Kollar,..
Sonǵı ushırasıwdıc sonǵı xoshlasıwdıc hámdamı
Kollar.

Sóz ázzilik etken waqlarda sermelip, sermelip ketedi olar.

Avtokassalarda shır-pırı shıǵar pul uzatqan biletsiz Qollar.

Ex, Qollar... Qollar... Ózgelerdn ısıtaman dep alıstırǵan

jalınlarına kúyip qalar. mánetshil kollar!...

Baslar malaqayǵa úyrenip ketti. Ayaqlar modanıc ıshqında

delbe. Ii^tirip.kiydirip atsa da eldi hámiyshe jalanash kús
basqan Qollar!

Dún’yanıc táǵdiyri qollarda! Neytronlıq ásirde sanmillon kózler socǵı

isenim menen taslaydı názer Kuyashlı mánzildi kórsetip turǵan
Leninlik Qollarǵa!...

Barlıǵın kewil terezisine salıp, kókiregi tanıp, kúyinip júrgen Berdaq bılay dep
ıcı-ranǵan eken:[3:48]

Bolar eldic balları birin biri „batırG der. Bolmas eldic

balları birin biri „qatın!" der. Jaw kuyılsa eline
tuwısqanın „jatım!" der. Námárgte namıs bolmaydı—
20
 ush kún ashqa shıdamas. Kan maydanda kisnegen,
ǵarsh-ǵarsh suwlıq tislegen, batırdıc mingen atın jer.
1:ldic kátqudaları danalıq etse basınan, el ketpeydi
qasınan, jolınan taysa eger de jurttıc urı-sayaǵı shıbın
jannıc ǵamında batırın atıp sırtınan jigitlik ardı satıp jer.
Bult bolmay jel bolmas, jawın jawmay kól bolmas,
mıcsan biyden ne qayır, sanmıc mártten ne qayır, qátquda
bolmak el bolmas!... Xalqım-aw, saǵan ne boldı?!
Namısıc jawǵa jem boldı... Mıc qıyaldıc dárbenti, qayda
júrerin bilmey Berdaq mucǵa batıp júr.., Berdaq muqǵa
batıp júr...

„BUL JURTTİC BATİRLARİ QAYDA?!"

Bezigip eıbır-sıbır Gáplerden, bezigip náwbetshi Máplerden,

kókirek kerip turǵan, sawlat, kórik bolǵan, karaqalpaqqa

aybat berip turǵan, kettim Shılpıq qorǵanına— payıw-
piyada.

Silkinip qonǵan qıranday,uyaǵa

silkinip jettim.
Qálbimde sawal,
sanmıq dárt:
„Bul jurttıq batırları qayda?!
Bul jurttıq shayırları qayda?!"

Silkinip oyanar bir eles.

Ruwhımdı silkiler sol eles:

21
„Batırlar mıq jıllıq ǵáplette.
Shayırlar bir ásirlik uyqıda...
Oyat’shlar!
Alpamıstı...
Shar’yardı oyatıqlar..."

Kálbimdegi sawal,
sanmıq dártlerim
sanmillion japıraqtay sıldırlasadı,
sheksiz táshwishlerdiq dárwazasın ashadı:

Mınaw Ámiwder’ya tasıp turmasa, Anaw jetim Aral tasıp turmasa,

Batırlar mıq jıllıq ǵápletten oyanbaydı— Shayırlar bir ásirliq
uyqıdan...

QİLİSh HAQQİNDA SÓE

„...dmiw erwaclanıp tasqan waqıtlarda bazı-

bar besjasar náresteler suwǵa ketip dáreksiz
joǵaladı\eken. Nerestelerdi Ernazar alakózdic
suw túbindegi semserinic ruwhı ózine shaqır-
armısh... Qılıshtı esir uyıǵınan sen alıp
shıǵasac.

Sen izle".[4:67]

Ah, neyleyin .kálbimdegi sherdi kimge aytarman?! Mıc

táshwishtic dárbentinde óz-ózimdi joytarman.

Áwwel dártim jalǵız soqpaq yaclı edi burında, búginligi

bulaqlarday jartaslarga urınǵan,

22
 tolıp-tasıp sıymayman men waqıtqa ya xanama kas
qaǵımda ruwhım muzlap, kas qaǵımda janaman. Qas
qaǵımda jandún’yamda bir zilzila turadı, „topan
suwdıq" tolqınları
juregime uradı...
Bir máwritte—álem beyish,
dún’ya taqnan ibarat,
„Iblis-shaytan—perishtedur"
tabılmaydı ginarat.
Bir máwritte ayaz qarpıp
Kar boranda kalaman,
bir máwritte Báhárlikpen,
ruwhımdı—jaz, saratan...

Qayır tepken Jayhunda bul Joǵımdı men izledim. Kálbimde dárt, mun
saǵınısh, Tereclikti gizpedim. Biraq Shúngil degenlerim sayız shıqtı
oǵada... Jas basımdı urdım talay uyıq tepken Tomarǵa... Taba almay
Ernazard’sh suw jasırǵan semserin, alǵaw-dalǵaw bolıp kónlim
tariyxtı kóp esledim...

Kanlı sawash. Alakózdic táni bolǵan jaralı. Jok! Babamnın táni emes
janı bolǵan jaralı... Bir basında—mın mussallat. Bárin tarttı nardayın.
Xalqım degen kókiregi Appaq edi qardayın.
Elim-aw! — dep eljiregen
elge sıymas er edi.
Júregine shócge kirgen
ıcıranǵan sher edi.

23
„Jaw arqadan" baylap atıp
námártligin etkende,
Qılısh penen ırzalasar
socǵı payıt jetkende:
Kanatları qayırılǵan
búrkitteyin ármanlı
„Sorlı xalqımG'—dep gúrsindi,
tebirenip tolǵandı.
—Bul dún’yada bir jumbaqtıc
dál sheshimin taptım men.
Ómir^-zeren. Sol zerennen
pal hám záhár tattım men
Bir kún kúlsem, on kún qayǵı—
záhár paldan kebirek.
Kewlim daǵlı, dawa tappay
japsaqlanıp jatgım men...
Bul dún’yada mártten góre
námártlerdi kóp kórdim.
námárt tutqan zerende men
Záhárdi kóp jep kórdim...
Az xalqımnıc jarasıǵı—
Jolbarıstay jigitler,
Xalqımnıc kóz qarashıǵı
jolbarıstay úmitler,
shaǵal kibi námártlerdic
sebebinen az qaldı.
24
Mine, menic eski jaram— '"Júrekte Dárt qozǵaldı... .O..., xalqım-ay,
qan sawlaǵan
tánim emes jaralı,
bawrım menic-pútin emes
janım menic jaralı..,[5:78]

Juwmaqlaw

Bunda lirikaliq qaharmannın balalıq jilları, birinshi muhabbat sezimi, súyiw,

súyiliw, kúyiniw, xoshlasıwlar, ayralıq, ókiniw sıyaqlı eń umıtılmas demlerdiń
retrospekciyalıq usılda kózge taslanadı.

Shayir joqarıda keltirilgen júzleri jumıstan, ashtan júdegen, kózderi jolǵa qaraǵan
jesir hayal obrazın bir jup qarlıǵash penen jesir qumırını parallel qoyiy arqalı
súwretlegen.

Paydalanilǵan ádebiyatlar

1. Tamarchenko N.D, Tyupa V.I, broytman S.N Teoriya literaturı. V dvux tomax.
Tom 1.- Moskva: “ACADEMA”
2. Belinskiy V.G Sobr.soch v tryox tomax
3. Sadikov S. Yangi uzbek adabiyoti kursi
4. Sagitov I. saxra bulbili
5. Berdak. Saylandı shıgarmaları- Nokis Karakalpakstan

25
26