ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ BILIMLENDIRIW, ILIM HÁM

INNOVACIYALAR MINSTIRLIGI
ÁJINYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ
INSTITUTI
TARIYX FAKULTETI
“GEOGRAFIYA OQÍTÍW METODIKASÍ” KAFEDRASÍ
5110500-GEOGRAFIYA HÁM EKONOMIKALÍQ BILIM TIYKARLARÍ
BAKALAVR TÁLIM BAǴDARÍ
4-A TOPAR STUDENTI
BALTABAEVA JULDÍZDÍŃ JÁHAN EKONOMIKASÍ HÁM
XALQARALÍQ EKONOMIKALÍQ QATNASÍQLAR PÁNINEN JAZǴAN

KURS JUMÍSÍ
Tema: JÁHÁN KAPITAL BAZARINIŃ MÁNISI HÁM PAYDA
BOLIW PROCESSI

QABÍLLADÍ: Tolepov.E
TAYARLADÍ: Baltabaeva J.

NÓKIS-2024

1
 TEMA: JÁHÁN KAPITAL BAZARINIŃ MÁNISI HÁM PAYDA BOLIW
PROCESSI

KIRISIW..................................................................................................................3
I-BAP. JÁHÁN BAZARÍ JÁNE ONÍŃ RAWAJLANÍWÍ..................................6
1.1. Jáhán bazarı jáne onıń rawajlanıwı. Xalıq aralıq sawdada jetekshi
mámleketlikler........................................................................................................6
1.2. Jáhán bazarı jáne onıń konhyunkturasi.........................................................14
1.3. Jáhán bazarı hám jáhán ekonomikası. Xalıq aralıq ekonomikalıq shólkem. 16
II. BAP. ZAMANAGÓY JÁHÁN BAZARI.......................................................20
2. 1. Zamanagóy jáhán bazarınıń qáliplesiwi.......................................................20
2.1. Jáhán finans hám shiyki zat bazarlarındaǵı ózgerisler .................................24
2.1. Ózbekstannıń Jáhán bazarına ekspotı barıwında múmkinshilikler jáne de
keńeydi.................................................................................................................25
JUWMÀQLAW.....................................................................................................31
PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR DIZIMI................................................34

2
 KIRISIW
Kurs jumısınıń aktuallıǵı : Jáhán bazarı ónim, miynet, kapital hám valyuta
bazarları kompleksinen dúziledi (Miynet bazarı, Jumısshı kúshi bazarı ). Jáhán
bazarında barlıq mámleketler sırtqı sawdasınıń kompleksin bildiretuǵın xalıq aralıq
sawda ámelge asıriladı. Bul quram jáhán kólemindegige kiriw hám importtan
ibarat, olardıń baha boyınsha qatnası sawda balansı dep júritiledi. Jáhán bazarı
xalıq aralıq birjalar, sawda úyleri, bankler, qamsızlandırıw kompaniyalarınan ibarat
bolǵan óz infradúzilisine iye. Jáhán bazarı tólewler bolsa - kitaplar xalıq aralıq pul
wazıypasın ótewshı turaqlı, erkin almastırılatuǵın valyutalar, maye, AQSH dolları,
Yaponiya iyenasi hám evroda alıp barıladı. Jáhán bazarı qánigelesken xalıq aralıq
birjalardan ibarat iri segmentlerine iye. Maye, Chikago dán birjası, Liverpul paxta
birjası hám London reńli metallar birjası hám basqalar. Jáhán bazarında sawda-
satıq xalıq aralıq birja kelisimleri, óz-ara yamasa kóp tárepleme birjadan tısqarı
kelisimler baǵdarlarında baradı. Jáhán bazarı sıyımlılıǵı jámi mámleketler bazar
talabınıń import bolsabına qandirilatuǵın bólimleri jıyındısına teń. Jáhán bazarında
sanaatı rawajlanǵan mámleketler qatnasıwı ústinlik etedi hám olar tayın ónim
menen qatnasadı, rawajlanıp atırǵan mámleketler tiykarlanıp shiyki onim hám
jumısshı kúshi menen qatnasadı. Jáhán bazarınıń rawajlanıwı xalıq aralıq
munasábetlerdiń qáliplesiwi menen baylanıslı. Olardıń intensivligi kóplegen
faktorlarǵa tásir etedi. Olar arasında ekonomikanıń jaǵdayı hám mámleketlikler
ortasındaǵı sawda operaciyaların óz-ara bólistiriw, bolsa - kitaplardıń
prporcionalsız, inflyatsiya dárejesi ózgeriwi hám basqalar. Jáhán bazarı ishinde
bolǵannan alınǵan. Hár qanday mámleket birinshi náwbette ózleri ushın ónim islep
shıǵaradı. waqıt ótiwi menen onıń awısıq bólegi payda boladı. Nátiyjede,
mámleket ónimlerdi jáhán bazarına shıǵaradı. Jáhán bazarı xızmetlerin házirgi
waqıtta xalıq aralıq munasábetlerdiń eń zárúrli hádiysesi bolıp tabıladı, bul
qáliplesiw basqıshında bolıwına qaramay, ótken jıllar dawamında xalıq aralıq
sawda kólemi hám túrli-rayonlıǵı sezilerli dárejede asdı.
Házirgi shárayatta jáhán bazarı sistemasında globallasıw hám
integraciyalasıw processleriniń jedellasiwi, mámleketler milliy ekonomikaları óz-

3
ara baylanıslarınıń hám óz-ara baylanıslılıqlarınıń kusheytiwi dáwirmizdiń eń
zárúrli qásiyetlerinen birine aylanıp atır. Globallasıw ekenin aytıw kerek, islep
shıǵarıw, informaciyalar almasıwı, sawda, transport hám basqa xizmet kórsetiw
tarawlarındaǵı mámleketlerara baylanıslarda kórinetuǵın boladı. Bul processlerde
ǵárezsiz Ózbekstanda aktiv qatnas etpekte. Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskennen
keyin, respublika aldında xalıq aralıq integraciya processine tartılǵan ekonomika,
milliy mámleketshilikti qáliplestiriw menen baylanıslı bir qatar máseleler payda
boldı. Sal munásábet penen respublikaǵa xalıq aralıq finans munasábetlerdiń tolıq
qatnasıwshısı bolıwǵa múmkinshilik jaratıwshı qatar maqsetler belgilep qoyıldı.
Bulardıń ishinde eń áhmiyetlisi retinde, bazar ekonomikasın rawajlandırıw ushın
shet el, xalıq, xalıq investiciyalardı tartıwdı kórsetiw múmkin. Búgingi kúnde
Ózbekstan xalıq aralıq ekonomikalıq munásábetlerdiń sub'ekti retinde jáhán
bazarına barǵan sayın keń tartilmaqta, dúnyanıń onlab rawajlanǵan hám rawajlanıp
atırǵan mámleketleri menen bekkem xalıq aralıq ekonomikalıq munásábetlerge
kiriwge, onıń sırtqı sawda aylanbası kólemi jıldan-jılǵa artıp barıp atır.
Xalıq aralıq sawda, xalıq aralıq ekonomikalıq munásábetlerdiń eń
rawajlanǵan hám keń tarqalǵan forması bolıp esaplanadı. Al zamanagóy sırtqı
siyasiy mápler hám dúnya mámleketleriniń máselelerinde zárúrli orın tutadı. Sol
sebepli onıń mánisin, rawajlanıw dinamikasın hám zamanagóy dúzilisin úyreniw
mámleketti rawajlandırıw programmalarınıń sırtqı siyasatın belgilewdiń zárúrli
elementi bolıp, onıń aktuallıǵın tastıyıqlaydı. Sonnan kelip shıqqan halda, biz bul
kurs jumısınıń jáhán bazarı haqqındaǵı maǵlıwmatlardı toplap, sistemalastırıw hám
analiz etiwden ibarat bolǵan tómendegi maqsetin qáliplestiriwimiz múmkin. Men
derlik bul temanı úyrenip shıqtım hám endigide de úyrenemen. Bul jáhán bazarı
menen baylanıslı bolǵan bólek shólkemlerdiń islewi ushın zárúr shárt bolip
esaplanadı, sonıń menen birge hár bir mámlekettiń sırtqı siyasatın ámelge asırıw
hám rawajlanıwdıń orta hám uzaq múddetli programmaların islep shıǵıwdaǵı
iskerligi. Kurs jumısı temasınıń ózi tekǵana jáhán bazarındaǵı ózgerislerdiń
muǵdarlıq qásiyetlerin, bálki bul ózgerislerdiń sapa táreplerin de úyreniwdi óz
ishine aladı.

4
 Kurs jumısınıń ob'yekti: Házirgi kúnde jáhán bazarında alıp barılıp atırǵan
siyasatlar.
Kurs jumısınıń predmenti: Jáhán bazarı hám xalıq aralıq sawdanıń xalıq
aralıq ekonomikalıq munasábetlardegi ornı hám áhmiyeti
Kurs jumısınıń maqseti:: jáhán bazarınıń formaları, mánisleri hám
mánisin anıqlaw; jáhán bazarınıń házirgi jaǵdayı jáne onıń rawajlanıw
tendentsiyaların úyreniw.
Kurs jumısınıń wazıypaları :
1. Jáhán bazarı rawajlanıwı, dúzilisi, wazıypaları, formaları haqqındaǵı
maǵlıwmatlar toplaw hám úyreniw.
2. Jáhán bazarı konhyunkturasın, jáhán ekspotti hám importın úyreniw.
3. Házirgi basqıshda jáhán bazarı quramı qásiyetlerin anıqlaw; ámeldegi
xalıq aralıq sawda siyasatın kórip shıǵıw.
Kurs jumısınıń dúzilisi: Lekciya teksti kórsetilgen maqset hám
wazıypalarǵa muwapıq dúzilgen: 2 bap, kirisiw, tiykarǵı bólim, juwmaq,
paydalanılǵan ádebiyatlar, tayansh sóz dizbekiler diziminen ibarat.

5
 I BAP. JÁHÁN BAZARI JÁNE ONIŃ RAWAJLANIWI
1.1. Jaxon bazarı jáne onıń rawajlanıwı. Xalıq aralıq sawdada jetekshi
mámleketlikler

Milliy ekonomika - bul málim bir mámleket aymaǵında burınnan

shólkemlesken, bir-biri menen maqseti hám miynet bólistiriwi baylanıslı bolǵan
tarmaqlar jıyındısı bolıp tabıladı. Birden-bir sistema retinde milliy ekonomika
ayriqsha bolǵan munásábetleri, basqarıw sisteması, ulıwma mekonomikalıq
infrastrukturası hám ǵárezsiz nızamshılıǵına iye bolǵan ǵárezsiz mámleketshilikti
talap etedi.
Ekonomika keń mániste bul bir tárepten, ayriqsha nızamlar tiykarında
rawajlanatuǵın islep shıǵarıw hám óndirislik emes tarmaqların birlestirgen xojalıq
bolıp, ekinshi tárepden ekonomika, joqarı miynet ónimliligine erisiw, xalıqtıń
turmıs dárejesin jaqsılaw hám sheklengen resurslardan ónimli paydalanıw
maqsetinde ekonomikalıq nızamlardı úyreniw menen shuǵıllanatuǵın eń áyyemgi
pánlerden biri bolıp tabıladı.
Milliy ekonomika páni bolsa ekonomikanı qáliplesiw hám rawajlanıw
máselelerin jańa shárayatta, ǵárezsizlik shárayatında úyreniletuǵın ekonomikalıq
pánler sistemasındaǵı jas pán bolıp tabıladı.
Milliy ekonomika ekonomikanı da milliy (nomos) de ekonomikalıq (oikos)
bólimlerin birlestiredi.
<<Milliy sózi latınsha sózden alınǵan bolıp «natio»- xalıq sózin ańlatadı.
«Ekonomika» bolsa grekshe sózden alınǵan bolıp, «oikonomike>>-> úy xojalıǵın
basqarıw kórikem óneri mánisin ańlatadı.
Ekonomikanı 3 qıylı túsinigi bar:
• Islep shıǵarıw munasábetleri jıyındısı ;
Rayon xojalıǵı, mámleket yamasa mámleketler xojalıǵı yamasa dúnya
xojalıǵı ;
• Ekonomikalıq munásábetlerdi tarmaqlarara yamasa funkcional
aspektlerin (táreplerin ) úyrenetuǵın pán tarmaǵı.

6
 Milliy ekonomika bul tarmaqlar ózgeshelikin birlestirgen,
sáwlelengenlestirgen kompleks bolıp tabıladı.
Milliy ekonomika - bul mámleket xojalıǵın, onıń quramın, onıń ayırım
elementlerin óz-ara baylanıslılıǵı bolıp tabıladı.
Ekonomika, Milliy, dep atalsa da, ol málim bir millet mápin
ańlatalamaydı, bálki ulıwma milliy máplerge xızmet etedi.
Milliy ekonomika bul mámleket xójalıǵın, onıń quramın, onıń ayırım
elementlerin ózara baylanıslıǵı.
Ekonomika, Milliy, dep atalsada, ol málim bir millet mápin
sáwlelendirmeydi, bálkim ulıwma milliy máplerge xızmet qıladı.
Ekonomika insan iskerliginiń tiykarǵı tárepi, jámiet ómiriniń tykarı
esaplanadı. Sol sebepten aldıın ekonomika, keyin siyasat» deydi. Insan tiri jan
bólǵanı ushın birinshi náwbette onıń materiallıq talap mútájligi qandırılıwı kerek,
sebebi oǵan tek ekonomika iskerlik arqalı erisiledi. Adamlar hámme waqıt
ekonomika penen bánt boladi, sebebi usı jol menen óz nesiybesin
jaratadı.Ekonomikalıq iskerlii-ol yaki bul mámleket, pútin insaniyat ayrıqsha
individleri, grupparı, sociallıq qatlamlardıń iskerligidur.
Ekonomikalıq iskerlik bul materiallıq hám ruwxıy naǵıymetlerdi jaratıw,
xızmetler kórsetiw, tutınıw qılıw menen baylanıslı bolǵan háreketler bolıp tabıladı.
Bunday jaǵdaydıń bar ekenligi sebepli, ekonomikalıq iskerlik birinshiden, ol
yamasa bul mútájliklerdi qandırıwdıń ústin turatuǵın áhmiyetke iyeligi, ekinshiden,
maqsettiń aktuallıǵı hám úshinshiden, basqa alternativ maqsetlerge qaraǵanda oǵan
erisiw ushın tolıqnatuǵın qunnıń bahasın tańlaw menen baylanıslı shınıǵıwaların
sheshedi. Bul úsh jaǵday ekonomikalıq iskerliginiń mazmunın ańlatadı.
Ekonomikalıq iskerlikti úyreniwde milliy shegaraların tańlap alıw házirgi zaman
texnikasın, siyasatın rawajlanıwın hám de ulıwma milliy kórsetkishlerin analiz
qılıwda zárúrli áhmiyetke iye boladı. Hár bir mámleket málim bir tarawdı yamasa
ulıwma ekonomikalıq iskerlikti tabıslı rawajlandırıwdı ol yamasa bul shárayatların
jaratadı. Bul óz gezeginde mámlekettiń jáhán ekonomikasında málim orın
iyelewinde úlken áhmiyetke iye baladı.

7
 Milliy ekonomika basqa ekonomikalıq pánler menen bekkem baylanıslı
bolıp tabıladı. Milliy ekonomika ekonomikalıq pánlerdiń strukturalıq bólegi
retinde ulıwma nızamlar tiykarında rawajlanadı. Ol áwele ekonomika teoriyası
menen baylanıslı ekenin aytıw kerek ekonomika teoriyası páni insannıń, jámiettiiń
ekonomikalıq iskerligi yaǵnıy materiallıq hám ruwxıy naǵıymetlerdi islep shıǵarıw
hám de xizmet kórsetiw processlerin, usınıń menen birge ekonomikalıq nızamlar,
kategoriyalar hám de olardı ámel qılıw mexanizmin úyrenedi. Ol adamlıq jámiyeti
payda bolǵannan berli rawajlanıp, rawajlanıwlasıp barmaqta.
Ózbekstan Respublikası xalıq xojalıǵı jaqın ótken zamanda ulıwmalıq
birlespe xalıq xojalıǵı kompleksiniń quralǵan bólegine kirer edi. Usınıń menen
birge burınǵı birlespedegi miynet bólistiriwine tiykarlanıp shiyki onimdi jetkizip
beretuǵın poziciyasin iyelerdi. Bunday shárayat xalıq xojalıǵın "milliy ekonomika"
túsinigi menen salıstırıw múmkin emes edi. Keleshekte Ózbekstanda siyasiy hám
mámleket ǵárezsizligi jetilisiwi ekonomika rawajlanıwdıń óz jolın tańlaw
múmkinshiligin jaratılıwı menen respublikada házirgi zaman milliy ekonomikası
qáliplese baslanadı.
Milliy ekonomikanı basqarıw sisteması jáne onıń wazıypaları Ózbekstan
Respublikasınıń Konstituciyasına qaray mámleket basqarıw shólkemleri
tómendegishe:
1. Ózbekstan puqaralarına ulıwma saylaw jolı menen tayınlanatuǵın
Prezident.
2. Pútkil xalıq saylawı jolı menen saylanatuǵın Joqarı jıynalıs deputatları,
Joqarı jıynalısı sessiyasi, sol aralıqta Joqarı oıynalıs Prezidiumı, tiyisli komissiya
hám komitetleri
3. Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesi onıń baslıǵı Prezident
bolıp esaplanadı.
Bulardan tısqarı huqıqıy organlar ámeldegi bolıp, olar qatarına Ózbekstan
Konstituciyalıq qadaǵalaw komiteti, Konstituciyalıq sudı, Ózbekstan respublikası
Joqarǵı sudı, Ózbekstan respublikası Prokuraturası, mámleket Arbitrajı kiredi.
Tikkeley ekonomikalıq basqarıwǵa tiyisli mámleket mákemeleri ámeldegi bolıp,

8
olar basqarıw joqarı shólkemleriniń úshewinde de bar. Prezident toplamında
ekonomikalıq máseleler boyınsha Mámleket máslahátshisi bar. Bul shaxs
mámlekettiń ekonomikalıq strategiyasın islep shıǵıwda ekonomikalıq komitet hám
bólimlerdi de qadaǵalaw etedi.
Joqarı jıynalıs jáne onıń Prezidiumı quramında da ekonomikaǵa tiyisli
nızamlardı islep shıǵıw, soǵan tiyisli máselelerdi Joqarı jıynalıs sessiyalari kún
tártibine kiritetuǵın bir neshe komitetler bar.
Tikkeley ekonomikanı basqaratuǵın, mámleket ekonomikalıq siyasatın
turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etetuǵın basqarıw buwınlarınıń túpkiliklileri
tómendegiler bolıp esaplanadı. Jetkilikli ministr, Ekonomikalıq jáne social
máseleler boyınsha jetkilikli ministr orınbasarı, Finans ministrligi, Ekonomika
ministrligi, Mámleket statistika komiteti, Ózbekstan Oraylıq hám Milliy bankleri,
Xalıq banki, Mámleketlik baj, salıq hám menshiklilestiriw komitetleri, barlıq
ministrliklerdiń ekonomikalıq basqarmaları hám hákimlikler Milliy ekonomikanıń
basqarıw wazıypaları ulıwma tárzde tómendegishe belgilengen:
1. Bazar ekonomikasınıń xuquqiy tiykarların jáne social ortalıqtı jaratıp
beriw.
2. Múlk qol qatılmaslıǵın támiyinlew.
3. Básekee hadallıǵın saqlaw jáne onı qorǵaw.
4. Dáramat hám milliy baylıqlardı bólistiriw hám qayta bólistiriw.
5. Milliy ónim quramın jaqsılaw maqsetinde resurslar bólistiriwin tártipke
salıw, ústin turatuǵın jónelislerdi belgilew.
6. Ekonomikanı turaqlılastırıw, jumıs penen támiyinlew, inflyatsiya
processlerin baqlaw, ekonomikalıq ósiwdi xoshametlew, social islep shıǵarıw
nátiyjeliligin asırıw ;
7. Bazar ekonomikasına ótiw shárayatına ótiw dáwirdiń qásiyetlerin
esapqa alǵan halda tiyisli ilajlar, atap aytqanda xalıqtıń málim bir siyasiy
gruppaların social qorǵawdı támiyinlew.
8. Ekonomikalıq reformalardı ámelge asırıw basqıshlarınıń tıǵız
baylanıslılıǵın támiyinlew.

9
 9. Respublika xalqınıń strukturalıq ósiw pátleri hám basqa qásiyetlerin
esapqa alǵan halda jańa jumıs orınların shólkemlestiriw, xalıqtı jumıs penen
támiyinlew, miynet birjaları hám miynet bazarların shólkemlestiriw.
Kishi hám jeke isbilermenlikti rawajlandırıw.
10. Tutınıw bazarınıń qorǵalıwın shólkemlestiriw.
11. Milliy pul birligi stuldıń qatańlıǵın támiyinlew hám taǵı basqalar.
Bazar ekonomikasına ekspotı barıwdı támiyinlew ushın birinshi náwbette
áne sol belgilengen islerdi ámelge asırıw kerek boladı. Usınıń menen birge
jergilikli ayrıqshalıqlardı esapqa alıw, aldınǵı oraylasqan mámleket basqarıw
sistemasınıń da maqsetke muwapıq táreplerin saqlap qalıw kerek.
Ózbekstan Respublikası basqarıw tárepten on eki wálayat hám
Qaraqalpaqstann respublikasın óz ishine aladı. Ekinshiden aytıw kerek, wálayatlar
taǵı rayonlarǵa bólinedi. Bul regionlardıń basqarıw shólkemleri hám olardıń
xuqıqıy, múlk shegaralarına ózgertiwler kirgizildi. Jergilikli áhmiyetke iyelik etiw
bolǵan nızamlar hám qararlar qabıllaw xalıq tárepinen saylaǵanı rayon, wálayat
deputatları, olardıń keńesleri moynına júkletilgen. Jergilikli dárejede Joqarı
basqarıw hám atqarıwshı organ wálayat hám rayon húkimet shólkemleri dúzilgen.
Hákimler respublika Prezidentiniń orınlardaǵı wákili bolıp, olar Prezident
tárepinen usınıs etiledi hám jergilikli deputatlar keńesinde tastıyıqlanadi. Usınıń
menen birge olar jergilikli keńes baslıqları etip saylanadı. 12 Jergilikli hákimiyattıń
múlk huqıqları tiykarǵı nızamda qatań belgilenip, olardıń qáliplesiw dárekleri de
anıq kórsetilgen. Municipial múlk dep atalıwshı bul múlk jergilikli sanaat,
kommerciya hám basqalar esabına shólkemlestiriledi hám olar tolıq jergilikli
hákimiyat ıqtıyarında boladı. Jergilikli hákimyatlardiń ekonomikanıń basqarıw
buwınları joqarıda sanap ótilgen respublika shólkemleriniń bólimleri esaplanadı.
Jáhán bazarı — xalıq aralıq miynet bólistiriwinde qatnasıw menen óz-ara
baylanısqan mámleketler ortasındaǵı turaqlı ónim-pul munásábetleri sisteması.
Xalıq aralıq sawda munásábetleri áyyemgden ámelde bolǵan, mámleketler
ortasında ekonomikalıq hám siyasiy baylanıslar milliy mámleketlerdiń payda
bolıwı menen júzege kelgen, biraq kóplegen mámleketler, keyninen jáhándegi

10
barlıq mámleketler sawdasın qamraytuǵın jáhán bazarı (onıń negizinde jáhán
xojalıǵı) tek iri mashinalasqan industriyaǵa ótiw menen qáliplese basladı hám 20-
ásir basına kelip payda boldı.
Iri mashinalasqan óndiriske ótiw jergilikli bazar shegaraların keńeytirdi,
sırtqı sawda ol yamasa bul mámlekettiń ishki rawajlanıwın toldıratuǵın principten
mámleket xojalıǵı rawajlanıwınıń zárúrli shártine aylandı. Qánigeliklesiw bir
mámlekette arnawlı bir ónimdi arzan hám sapalı islep shıǵarıw imkaniyatın berse,
ónimlerdı óndiriste resurslardan nátiyjeli paydalanıwdı támiyinlese, sol ónimler
kóplegen jaratıladı hám jáhán bazarına jetkezip beriledi. Qandayda bir mámlekette
resursların jumsaw qolay bolmaǵan yamasa islep shıǵarıw múmkinshiligi
bolmaǵan ónimler jáhán bazarınan satıp alınadı. Jáhán bazarında bólek bahalar —
jáhán bahaları ámel etedi; ayırbaslaw kótere formada hám xalıq aralıq birjalar
járdeminde alıp barıladı.
Jáhán bazarı ónim, miynet, kapital hám valyuta bazarları kompleksinen
dúziledi (miynet bazarı, jJumısshı kúshi bazarı). Jáhán bazarında barlıq
mámleketler sırtqı sawdasınıń kompleksin bildiretuǵın xalıq aralıq sawda ámelge
asıriladı. Bul quram jáhán kólemine ekspot hám importtan ibarat, olardıń baha
boyınsha qatnası sawda balansı dep júritiledi. Jáhán bazarı xalıq aralıq birjalar,
sawda úyleri, bankler, qamsızlandırıw kompaniyalarınan ibarat bolǵan óz
infrastrukturasına iye. Jáhán bazarı tólewler hám bolıp esaplanadı -kitaplar xalıq
aralıq pul wazıypasın ótewshı turaqlı, erkin almastırilatuǵın valyutalar, maye,
AQSH dolları, Yaponiya iyenasi hám evroda alıp barıladı. Jáhán bazarı
qánigelesken xalıq aralıq birjalardan ibarat iri segmentlerine iye. Maye, Chikago
dán birjası, Liverpul paxta birjası hám London reńli metallar birjası hám basqalar.
Jáhán bazarında sawda-satıq xalıq aralıq birja kelisimleri, óz-ara yamasa kóp
tárepleme birjadan tısqarı kelisimler baǵdarlarında baradı.
Jáhán bazarındaǵı sawda-satıqtı arnawlı shólkem — Jáhán sawda shólkemi
basqarip baradı, mámleketlikler ara sawda tártibi hám qaǵıydaların belgilep beredi,
oǵan aǵza bolǵanlar ózleri ushın qolay sawda etiw huqıqın aladı.

11
 Jáhán bazarında investiciya háreketi de júz beredi, bul sırt elde jańa
kárxanalardı qurıw, eski kárxanalardı satıp alıw yamasa ózine birlestiriw
formalarına iye. Bul jumıstı tiykarlanıp transmilliy xalıq aralıq korporaciyalar
júrgizedi. 2000-jıl jáhándegı tikkeley shet el, xalıq investiciyaları 865 mlrd. AQSH
dollarına teń boldı. Olar ámelge asırǵan aldı-sattı operaciyaları 1999-jılda 14
trillion dollardı quradı. Jáhán bazarınıń úlken potencialı jergilikli bazarlarǵa kútá
úlken tásir ótkeredi, bul tásir mámleketlerdiń mápleri kózqarasınan unamlı yamasa
unamsız bolıwı múmkin. Jáhán bazarı sıyımlılıǵı jámi mámleketler bazar talabınıń
import esabına qandirilatuǵın bólimleri jıyındısına teń. Jáhán bazarında sanaatı
rawajlanǵan mámleketler qatnasıwı ústinlik etedi hám olar tayın ónim menen
(jáhán ónim ekspotınıń 70% ten kóplegeni) qatnasadı, rawajlanıp atırǵan
mámleketler tiykarlanıp shiyki onim hám jumısshı kúshi ekspotı menen qatnasadı.
Jáhán bazarında qatnasatuǵın jámi mámleketlerdiń ekspotı 6,48 trillion
dollardı, importı 6,41 trillion dollardı quradı (1996; 1980-jılda 2,44 hám 2,42
trillion dollar ). Ózbekstan jáhán bazarında shiyki ónim, energiya, reńli metall hám
basqa ekspotı menen qatnasadı, kópshilik texnologiya, ximiya ónimleri, azıq-awqat
ónimler import etedi. Global bazarı ónimlerdıń óz-ara baylanıslı bolǵan
bazarlarınıń ulıwmalıǵın payda ete basladı. Jáhán bazarı individual mámleketlerdiń
xalıq aralıq islep shıǵarıw qánigelikligine tiykarlanadı hám ol keń tarqalǵan
kóbeyiwdi támiyinlew ushın ol bir mámleket, basqa ónimler tárepinen islep
shıǵarılǵan ónimler menen almastırıladı. Global bazarda ónimler almasıwı - bul
keńeyiwdiń úzliksizligin támiyinleytuǵın process. Usınıń sebebinen, túrli
mámleketlerdiń ónimler almasıwı arqalı ámelge asırilatuǵın baylanıslardı
keńeytiw, kólemde ósiw pát penen ósip baratırǵanı menen baylanıslı..
Onıń rawajlanıwındaǵı jáhán bazarında islep shıǵarıw rawajlanıwı menen
belgilenetuǵın ush basqıshda :
- kapitalıstlik islep shıǵarıwdı tayarlaw basqıshı (manofonlar dáwiri);
- jalǵız tártipdegi kárxanalar mashinasazlıq basqıshi;
- korporativ kapitalizmiń basqıshı

12
 Jáhán kapitalıstik bazardı rawajlandırıwdaǵı hár bir basqısh kapitalıstik
ónimniń ózi tárepinen belgilengen ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye. Kapitallı islep
shıǵarıw usılın tayarlaw basqıshında jáhán bazarında balalıq rawajlanbaǵanlıǵı.
Bul basqıshta sırtqı sawda aylanbasınıń anıqlanıw sızıǵı, sawdager kapitalınıń
tiykarǵı roli, tiykarlanıp kishi óndiriwshiler hám bólek kapitallı islep shıǵaratuǵın
ónimler aylanıwı processinde dáldálshı retinde sóyledi.
Birlesken Milletler Shólkemi jergilikli bazarların qáliplestiriwge qatań
tásir, keyin global Interkontinental bazardıń jáne de rawajlanıwı úlken tarawdı
támiyinledi. Angliyada XVIII ásirdiń úshten bir bóleginde bolıp ótken sanaat
qulatw nátiyjesinde, keyin XIX asirde. Evropa hám Amerikanıń basqa
mámleketlerinde iri sanaat tez rawajlanıp atır, bul milliy bazarlardıń qáliplesiwin
tezlestirdi hám global kapitallı bazardı qáliplestiriwge alıp keldi. Kapitalizmiń
jáhán bazarında XVIII ásir aqırında Angliya sanaat awdarıspaǵınan dáwirdi óz
ishine aladı. 70-jıllardıń aqırı, XIX ásir, jáhán sawdası júdá rawajlanǵan
ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵanında. Bul basqısh Angliyada iri mashinasazlıq
sanaatınıń ózine ısengenligi menen ajralıp turadı. Jáhán bazarı dáslepki jaǵdayınan
shıǵadı hám kapitalizm qatlamı retinde rawajlana baslaydı.
XIX ásirdiń 60 -70-jıllarında. Jáhán bazarınıń xarakteristikası, kapitallı
mámleketlikler, birinshi náwbette Germaniya hám AQShtıń ekonomikalıq
turmısında tiykarǵı rolin juwmaqlaydı, olar tarawı Angliya menen tanısıwdı
baslaǵan.
Kapitalizmiń korporativ basqıshı XIX ásirdiń 80-jıllarınan baslap dáwirdi
óz ishine aladı. hám házirgi kúnde jalǵız tártipdegi kárxanalardıń
korporaciyalarnııń túrli formalarına erkinliktegi dominsiyalarga ótiw
kapitalizminnen ótiw ámelge asırıldı. Bul basqıshda global bazardı qáliplestiriw
ekonomikanıń birden-bir kapitalıstik sisteması hám finanslıq kapitaldıń dúnyası
tarqalıwı tiykarında juwmaqlandi.
Zamanagóy dúnyada ekonomikanı rawajlandırıw hám ol jaǵdayda
qatnasıwda milliy fermer xojalıqları bir neshe dáwirde. Birinshi dáwiri 20 -30
bólim. XX ásir - jáhán ekonomikasın rawajlandırıwda krizis hádiyseleri. Krizis

13
birinshi jáhán urısı, 20 -30 jıllardıń ullı depressiyasi tárepinen kelip shıqqan
ekonomikalıq munásábetlerdiń ulıwma biyqararlıǵı menen birge ótti. Dúnyanıń
jetekshi mámleketleri ekonomikasın rawajlandırıwda. Ekinshi dáwir – 40-dan 80-
jıllardıń aqırı. XX ásir - transmilliy korporatsiyalar (TNCS) xalıq aralıq islep
shıǵarıw komplekslerinde, sanday-aq ónimdi jaratıw, onı ámelge asırıw, bolıp
esaplaw, kreditlew iskerligin quraytuǵın tiykarǵı kúshler bolǵan.

1.2. Jáhán bazarı jáne onıń konhyunkturasi.

Konhyunkturanı úyreniw marketing xızmetin ajıralmaytuǵın bólegin

quraydı. Biziń mámleketimizde konhyunkturani úyreniw 20-jıllarda dúzildi.
«Konhyunktura» latınsha sóz bolıp, jaǵdayı degen mánisti ańlatadı, al keń mániste
olardıń óz-ara baylanısınan alınǵan shártlerdiń jıyındısı, olar shárayat,
predmetleriniń jaylasıwı bolıp tabıladı. Bazar konhyunkturasi - bul málim bir
waqıtta, málim bir aymaqta talap penen usınıs ortasındaǵı koefficient bolıp
tabıladı. Marketing shárayatın hám bazardı tekseriw ekonomikalıq, demografik,
social, tábiyiy, siyasiy hám basqa shárt-shárayatlardı analiz hám boljawdı shámbe
etedi. Házirgi kúnde derlik hámme iri firmalar menshikli konhyunktura
xızmetlerine iye bolsa planlanadıl, olar ozınıń iskerlik sheńberinde jáhán hám
milliy masshtabta konhyunkturani rawajlanıwın baqlasadı. Ekonomikalıq
konhyunktura bul faktorlar hám qayta islew shárayatlarınıń rawajlanıwı hám óz-ara
baylanıslılıqta talap, usınıs, baha faktorları tiykarında bazardaǵı bir kórinis bolıp
tabıladı. Bul kórsetilgen anıqlıq óz ishinde konhyunktura túsiniginiń barlıq ámeliy
sapaların ózinde sáwlelengenlestiredi. Birinshiden, ol jaǵdayda ekonomikalıq
konhyunktura predmeti kórsetilgen, jańa bazar, ayırbaslaw tarawindaǵı
konhyunkturani aldın alıp barılıp atırǵan jumıslar menen baylanıstıradı.
Ekinshiden, konhyunkturani tek ayırbaslaw tarawidaǵın emes, bálkim pútkil islep
shıǵarıw processin, jańa (islep shıǵarıw, bólistiriw, mámile, tutınıw, bular
ayırbaslaw prizması arqalı anıqlanadı) óz ishine aladı. Úshinshiden, konhyunktura
dinamikalıq ósiw dáwirlerinde kóriledi. Tórtinshiden, konhyunktura islep shıǵarıw

14
procesi anıq tariyxıy sharayatları menen baylanıslı, hár bir islew processiniń jańa
basqıshı ushın faktorlardıń hám konhyunkturani rawajlanıwınıń sharayatlarınıń
sáykesligi ayriqsha bolıp tabıladı. Besinshiden, onıń kórinisiniń tiykarǵı forması
talap, usınıs, hám baha dinamikasınıń qatnası bolıp tabıladı. Bir sóz benen
aytqanda, áyne sol faktorlar bazardıń jaǵdayın hám dinamikasın anıqlawda oraylıq
buwın bolıp bolıp esaplanadı. Konhyunktura shólkeminiń 2 obiektine kóre - jańa
ekonomikalıq konhyunktura túsinigindegi xojalıq hám ónim bazarı, 2 ǵárezsiz
strukturalıq bólekke ajratıladı.
1) ulıwma xojalıq konhyunkturasi
2) ónim bazarı konhyunkturasi.
Ulıwma xojalıq konhyunkturani strukturalıq birlik dep, soǵan qaramastan
ónim bazarlarınıń hám kóplegen óz-ara munásábetler konhyunkturası jıyındısı dep
qaraw múmkin. Ónim konhyunkturasi ulıwma xojalıq konhyunkturasın quraydı,
ulıwma xojalıq konhyunkturası bolsa ónim bazarları konhyunkturasın keltirip
shıǵarında. Soonıń ushın hám ulıwma xojalıq konhyunkturanı onı quraytuǵın ónim
konhyunkturaların qásiyetleriniń arifmetikalıq summası dep esaplap bolmaydı.
Ónim bazarları konhyunkturasın ulıwma xojalıq konhyunkturasın elementi retinde
birlesiwi, bir pútkil sıyaqlı ónim konhyunkturasın qurawshılarǵa ámeldegi
bolmaǵan jańa sapanı beredi. Sonday etip, onıń pútkil bólegi hám buwınlarınıń
belgileri óz-ara tásirliligi hám óz-ara baylanıslılıǵı formalarınıń minez qulqın,
ulıwma xojalıq hám ónim konhyunkturası rawajlanıwdı anıqlaydı. Bazardı hám
áwele pútkil bazardı konhyunkturasın kompleks izertlewler isbilermenler
sheńberiniń pikirine góre, isbilermenlerge olardıń xojalıq qararların qabıllawda
qatege jol qoymasligi ushın táwekelchilikti tómenletiwde qural bolsaplanadi.
Ekonomikalıq konhyunkturani izlew, tek ǵana ayırbaslaw tarawin rawajlanıwı jáne
onıń qayta islep shıǵarıw procesiniń basqa basqıshları menen óz-ara
baylanıslılıǵınıń ulıwma nızamshılıǵın úyreniw menen shegaralanıp qalmaydı. Ol,
ol yamasa bul ónim bazarda payda bolatuǵın tiykarlanǵan analiz hám boljawdı
ámelge asırıwǵa qaratılǵan.

15
 1. 3. Jáhán bazarı hám jáhán ekonomikası. Xalıq aralıq ekonomikalıq
shólkem.

“Xalıq aralıq ekonomikalıq munásábetler” basshı sırtqı belgi jáhán bazarınıń

bar ekenligi ónim hám xızmetlerdiń mámleketler ortasındaǵı háreketi bolıp
tabıladı. Xalıq aralıq sawda - xalıq aralıq ónim-pul munasábetleri tarawı, ol birikpe
bolıp esaplanadı sırtqı sawda dúnyanıń barlıq mámleketleri. Bir mámleketke
salıstırǵanda ádette “mámlekettiń sırtqı sawdasi” termini, eki mámlekettiń óz-ara
sawdasına salıstırǵanda - “mámleketliklerara, óz-ara, óz-ara sawda” hám barlıq
mámleketlerdiń hár biri menen sawdasına salıstırǵanda qollanıladı. Basqa - " xalıq
aralıq yamasa jáhán sawdasi". Kóbinese xalıq aralıq sawda degende tekǵana
ónimler, bálki xızmetler sawdası túsiniledi. Xızmetler de ónimler bolıp esaplanadı,
biraq kóbinese olar materiallıqlastırılǵan formaǵa iye emes hám bir qatar
parametrleri boyınsha ónimlerden parıq etedi, olar tómende talqılaw etiledi.
Xalıq aralıq sawda eki keri ónimler aǵımınan - ekspotı hám importtan ibarat
bolıp, sawda balansı hám sawda aylanbası menen xarakterlenedi. Ekspotı -
ónimlerdı sırt elge alıp shıǵıwdı támiyinleytuǵın satıw. Import - ónimlerdı sırt
elden alıp kirisiwdi támiyinleytuǵın satıp alıw. Sawda balansı ekspotı hám import
mánisi ortasındaǵı parq bolıp tabıladı. Sawda aylanbası - ekspotı hám import
ǵárejetler kóleminiń jıyındısı. Xalıq aralıq sawda statistikasınıń xalıq aralıq
kólemde qabıl etilgen standartlarına góre, sawdanı xalıq aralıq dep tán alıwdıń
tiykarǵı elementi ónimlerdı ekspotı retinde satıw hám import retinde satıp alıw
bolıp tabıladı. Bajıxana shegarası bunı tiyisli bajıxana bolıp esabatında kórsetiw
hám belgilew. Usınıń menen birge, iyesiniń ónimi ózgeredime yamasa joqpa - bul
zárúrli emes. Mısal ushın, eger kompyuter IBMniń Amerika bolimi tárepinen
ozıniń Rossiya bolimine satıılǵan bolsa (biraq tiykarınan, ótkerilse), ol AQSh
ekspotı hám Rossiya importı bolıp esaplanadı, eger Amerikanıń IBM kompaniyası
ónim iyesi bolıp qalsa da. Tólew balansı teoriyasında, kerisinshe, ónim iyesiniń
ózgeriwi sheshiwshi áhmiyetke iye hám Rossiya shiyki zatın Rossiyada jaylasqan

16
Amerika kárxanasınıń shóba kárxanasına satıw Rossiya ekspotı bolip esaplanadı,
biraq shiyki onim shegaranı kesip ótpegen.
Ekspotı hám import eki tiykarǵı túsinikler xalıq aralıq sawdanı hár
tárepleme analiz qılıw hám ámeliy maqsetlerde paydalanatuǵın ónimlerdıń xalıq
aralıq háreketin xarakteristikalaytuǵın. Sawda balansı hám aylanbası, olardıń
tuwındıları retinde, tar analitikalıq hám ámeliy áhmiyetke iye hám kemrek
qollanıladı. Ónimlerdı satıw sıyaqlı operaciyalardıń eń keń tarqalǵan túri túrli
mámleketler kontragentleri ortasındaǵı ádetiy sawda bolıp esaplanadı, yaǵnıy
ekspotı hám import operaciyalarınan ibarat sırtqı sawda. Usınıń menen birge,
ekspotı operaciyaları degende ónimlerdı shet el, xalıq sheriktiń múlkine ótkeriw
ushın sırt elge satıw hám ekspotı qılıw túsiniledi. Qarsı, import operaciyaları shet
el, xalıq ónimlerdı keyinirek óz mámleketiniń ishki bazarında satıw ushın satıp
alıw hám alıp kirisiwdi tartıw. Ekspotı-import operaciyaları tuwrıdan-tuwrı hám
tikkeley bolmaǵan bolıwı múmkin, yaǵnıy ónim iyeleriniń ózleri tárepinen de,
dáldalshılar tárepinen de ámelge asırılıwı múmkin. Ekinshisiniń roli brokerler,
dillerler, komissionerlar, júk alıwshılar, kótere qarıydarlar, sanaat agentleri bolıwı
múmkin. Dáldalshılar ónimlerdı satıw boyınsha kóplegen funkciyalardı óz
moyınlarına aladı.
Mısalı, olar sırt elli sheriklerdi izlewleri, hújjetlerdi tayarlawları hám
shártnamalar dúziwleri, transport hám ekspeditorlıq operaciyaları, kredit-finanslıq
xızmetler hám ónimlerdı qamsızlandırıwlaw, satıwdan keyingi xızmet, bazar
izertlewleri, reklama, bajıxana keńsepazlıǵı hám basqa iskerlik sawdası úlesiniń
ósiwi hám shiyki onim hám azıq-awqat ónimleri úlesiniń qısqarıwı esaplanadı.
Islep shıǵarıw sanaatı quramındaǵı ónimlerdıń eń zárúrli toparına ásbap -úskeneler
hám transport quralları (bul gruppadaǵı ónimler ekspotıniń yarımına shekem),
sonıń menen birge, basqa sanaat ónimlerı - ximiya ónimleri, qara hám reńli
metallar, toqımashılıq kiredi. Shiyki onim sheńberinde hám azıq-awqat ónimleri eń
úlken ónim aǵısları azıq-awqat hám ishimlikler, mineral janar may hám janar
maydan tısqarı basqa shiyki ónim esaplanadı. Xalıq aralıq sawdanıń ósiw páti
turaqlı túrde jáhán ósiw pátlerinen joqarı sanaat islep shıǵarıw; rawajlanıp atırǵan

17
mámleketler xalıq aralıq sawdasınıń ósiw páti rawajlanǵan mámleketler xalıq
aralıq sawdasınıń ósiw pátlerinen ortasha joqarı. Mánisi boyınsha jáhán ekspotıniń
2/3 bólegi sanaatlasqan mámleketler úlesine tuwrı keledi, rawajlanıp atırǵan
mámleketler, atap aytqanda, ótiw dáwirindegi ekonomikasındaǵı mámleketler
bolsa jáhán ekspotıniń 1/3 bólegine tuwrı keledi
Jáhán ekspotıniń ónim quramında 2/3 den aslamı islep shıǵarıw ónimlerine
tuwrı keledi jáne onıń úlesi artıp barıp atır, sháma menen 1/3 bólegi bolsa shiyki
onim hám azıq-awqat ónimlerine tuwrı keledi. Xalıq aralıq miynet bólistiriwi jáhán
bazarınıń payda bolıwına tiykar salındı, al ishki bazarlar negizinde rawajlanıp, az-
azdan milliy shegaralardan shıǵıp ketti. Bazar ekonomikası payda bolǵannan keyin
derlik tezlik penen bazarlar qánigeliklese basladı. Milliy ónim bazarları payda
boldı, olar sheńberinde usaqlap satıw sawda bazarları kótere bazarlardan, miynet
bazarınan, kapital bazarlarınan bóleklengen, eń áhmiyetlisi, geyparaları qashannan
berli shet el, xalıq qarıydarlarǵa jóneltirilgen edi. Miynet bazarınıń túrlerinen biri
áyyemgi dáwirlerde payda bolǵan qul sawdası edi. 16-ásirden 18-ásir ortalarına
shekem miynet bólistiriwine tiykarlanǵan manufaktura ónim islep shıǵarıwdı jáne
de keńlew islep shıǵarıw ushın shárayat jarattı. Bazardıń evolyuciyası “ishki bazar
-jergilikli bazar - xalıq aralıq bazar - jáhán bazari” sxeması boyınsha ámelge
asırıldı. Ishki bazar - islep shıǵarılǵan hám satıw ushın mólsherlengen hámme zat
málim bir sheńberde ámelge asırilatuǵın ekonomikalıq ayırbaslaw tarawı
mámleketler. Milliy bazar - bul málim bir mámlekettiń pútkil bazarı bolıp, onıń bir
bólegi xalıq aralıq almasıw (ónim hám xızmetler ekspotı hám importı ) menen
baylanıslı. Xalıq aralıq bazar - bólim milliy bazarlar, bul tikkeley sırtqı bazarlar
menen baylanıslı bolıp, shet el qarıydar hám satıwshılarǵa qaratılǵan. Jáhán bazarı
- xalıq aralıq miynet bólistiriwine tiykarlanǵan mámleketler ortasındaǵı turaqlı
ekonomikalıq, ónim-pul munásábetleri tarawı. Jáhán bazarı tómendegi tiykarǵı
ayrıqshalıqlar menen xarakterlenedi:
- óz ónimlerin satıwdı izlewde milliy sheńberden tısqarıǵa shıqqan ónim
islep shıǵarıw qatlamı;

18
 - tekǵana ishki, bálkim sırtqı talap hám usınıs tásirinde bolǵan ónimlerdıń
mámleketliklerara háreketinde ózin kórinetuǵın etedi;
- islep shıǵarıw faktorlarınan paydalanıwdı optimallastıradı, óndiriwshi
qaysı tarmaqlar hám aymaqlarda eń nátiyjeli qollaw múmkinligine qoraydı;
- básekige shıdamlı bahalarda xalıq aralıq sapa standartın támiyinley
almaytuǵın ónimler hám kóbinese olardı óndiriwshilerdiń xalıq aralıq almasıwdan
shıǵıp ketiwine járdem beredi.

19
 II. BAP. ZAMANAGÓY JÁHÁN BAZARI
2. 1. Zamanagóy jáhán bazarınıń qáliplesiwi.
Zamanagóy jáhán bazarı ne ekenligin tolıq kórip shıqsaq:
Jáhán bazarınıń rawajlanıwı xalıq aralıq munásábetlerdiń qáliplesiwi menen
baylanıslı. Olardıń intensivligi kóplegen faktorlarǵa tásir etedi. Olar arasında
ekonomikanıń jaǵdayı hám mámleketlikler ortasındaǵı sawda operaciyaların óz-ara
bólistiriw, bolsa -kitaplardıń proporcionnalsizligi, inflyaciya dárejesi ózgeriwi,
tómen texnologiyalı sanaatlardıń sırt elshileri hám basqalar. Jáhán bazarı ishinde
bolǵannan alınǵan. Hár qanday mámleket birinshi náwbette ózleri ushın ónim islep
shıǵaradı. Waqıt ótiwi menen onıń awısıq bólegi payda baladı. Nátiyjede,
mámleket global ónimler bazarına shıǵadı.
Ekonomikalıq baspalarda global bazar ush tárepten anıqlanadı :
-Xalıq aralıq ekonomikanıń mikroekonomikalıq dúzilisi tárepinen.
-Global birja qatnasıwshıları kózqarasınan.
-Siyasiy ekonomika tárepinen.
Makroekonomikalıq dúzılıw kózqarasınan, global bazar mámleketlerdiń
bólek mámleket hám integracion birlespesi retinde sawda maydanshaları
kompleksi retinde belgilenedi. Xalıq aralıq dárejede ámelge asırılıp atırǵan
ekonomikalıq nızamlar xalıq aralıq kólemde ámelge asırılıp atırǵan ekonomikalıq
nızamlar hár bir aylanba xızmetiniń tásiri astında qáliplesedi. Arnawlı bir ónimniń
milliy ma'nisine góre, al tiykarlanıp jáhán bahasın jaratıwda kórinetuǵın boladı.
Ónim ayırbaslaw kózqarasınan, kórip shıǵılıp atırǵan shólkem, jalpı talap hám
usınıstı ámelge asıratuǵın xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń sisteması bolıp
esaplanadı. Bularǵa qarıydarlar hám óndiriwshiler, sonıń menen birge olardıń óz-
ara tásirin támiyinleytuǵın dáldálshılar kiredi.
Jáhán finanslıq támiynlew háreketi ónimler, jumıslar, valyutalar
aylanbasına xızmet etedi. Bir mámleketten ekinshisine kóship ótiw akcion birjalar,
bankler, qánigelestirilgen kredit strukturaları arqalı ámelge asıriladı. Jáhán
finanslıq bazarı - bul pulni aktiv formasında isletgen halda ekonomikalıq paydalar
almaslaw waqtında qáliplesken munasábetler sisteması bolıp tabıladı. Ol qarız

20
alıwshılardıń waqıttı hám túrli mámleketlikler kreditorlarining ulıwma usınısı hám
talapları qatnasıwında qáliplesedi. Finans bazarı tómendegilerge bolınedi:
Kapital bazarı. Sonıń menen birge, ol akciyalar, veksellar, obligatsiyalar
aylanbasın óz ishine aladı.
Jáhán bazarı xızmetlerin:
Bul házirgi waqıtta xalıq aralıq munasábetlerdiń eń zárúrli hádiysesi bolıp
tabıladı, buǵan qaramay, bul qáliplesiw basqıshında bolıwına qaramay. Ótken jıllar
dawamında xalıq aralıq sawda kólemi hám túrli-rayonlıǵı sezilerli dárejede astı.
Búgingi kúnde dúnya kólemindegi xızmet bazarı barlıq global aylanbalardıń sherek
bólegin usınıs etedi. 21-ásirdiń jetkiliklilerınde onıń úlesi ekige, 3 trillion dollarǵa
kóre, 3 trln. Qánigeler xızmettegi sawdanıń úlken potencialın bayramlamaqta.
Biraz ekspertlerdiń pikirine kóre, global xızmetlerdiń tek 7 procenti xalıq aralıq
ónim ayırbaslawda qatnasadı.
Sonı atap ótiw kerek, sońǵı waqıtlarda global xızmetler bazarı úyrene
basladı. Bul uzaq waqıt ónim ayırbaslaw ob'ekti (BMT klassifikaciyasına góre)
ónimler. Yaǵnıy, xızmetler bir mámlekette islep shıǵarılǵan hám tutınıw etilgen
ónim edi. Ekonomikanı xalıq aralıqlastırıw processinde NTPni rawajlandırıw,
olardan ayirimları xalıq aralıq ónim ayırbaslawda qatnastı. Sonnan keyin, "sawda
xızmetleri" túsinigi payda boldı. XVJning usınısına qaray olar mámleket tólewleri
balansında óz háqısın tartpaqta.
Jáhán miynet bazarı :
Bul mámleketler ortasında miynet, mıynet haqı, óz aǵısların tártipke salıw,
ekonomikanı translanaviyzaciya sheńberinde alıp barılıp atırǵan miynet, mıynet
haqı, óz aǵısların tártipke salıwdı muwapıqlastırıw hám talaptı muwapıqlastırıw
sisteması. Bunday munásábetler mámleketlerde tegis emes jaylastırıw hám
mámleketlerdegi insan resursları, kóbeyiw processindegi ayırmashılıqlar júzege
keledi. Ekonomikalıq processlerdi globallasıw processinde milliy miynet bazarları
olardan shıǵıp ketiw hám jabılıwların toqtata baslaydı. Bul ulıwma munásábetler
sistemasınıń qáliplesiwine alıp keledi.
Jáhán miynet bazarı eki formada qáliplestirilgen:

21
 -Waqıttıń hám miynettiń kóshiwi arqalı.
-Milliy bazarlardı sistemalı birlestiriw arqalı.
Ekinshi jaǵdayda mámleketler ortasındaǵı mádeniy, etnik, huqıqıy tosıqlar
joǵaladı. Jáhán miynet bazarın qáliplestiriw hám jetilistiriw búgingi kúnde
integraciya processleri tekǵana texnologiyalıq hám ekonomikalıq tarawǵa
salıstırǵanda qollanıladı, bálkim xalıq aralıq kólemge iye bolǵan miynet jáne social
munásábetlerdi jáne de óz ishine aladı.
Sistema sıyımlılıǵı kózqarastan, global bazar kórip shiǵilsa, ol bir qatar
májbúriy kórsetkishlerge iye. Olardan birine sistema potencialın óz ishine aladı.
Bul málim bir tochkada ámeldegi bolǵan ulıwma usınıs. Bul bazarǵa shıǵarılıwı
yamasa islep shıǵarılıwı múmkin bolǵan ónimler kólemi. Nomer ańlatpasında
konteyner ekspottiń úlesine tuwrı keledi. Bul talap penen bekkem baylanıslı, olar
pul menen támiyinlengen ónimge mútajlik sezedi. Eger ol qánaatlanbasa, ol
jaǵdayda cifrlı ańlatpa import kólemine sáykes keledi.
Dúzilisi: Bul málim bir ónim hám geografiyalıq bólistiriliwge qaray
qáliplesedi. Sonday etip, injenerlik ónimleriniń global bazarları, neft hám basqa
kontentini xalıq aralıq kólemde shólkemlestiriw xalıq aralıq kólemde qarıydarlar
hám satıwshılar jayına baylanıslı. Jáhán bazarında alardı planetamizdıń túrli
bólimlerinde jaylastırılıwı kerek. Arnawlı bir ónimlerge góre, aylanba regionlıq
yamasa subistobarlıq ózgeshelikke ıyelewi múmkin. Bunday jaǵdaylarda, ol
arnawlı bir zona yamasa mámleketlerdiń integraciya gruppaları menen sheklengen.
Xalıq aralıq sawda teoriyası hám ámeliyatı sheńberinde ishki korporatsiya
bazarların ajıratıp turadı. Olar bir korporatsiyaga tiyisli shirketler hám basqa shet
el, xalıq kárxanalar ortasında ónimler almasınıwın óz ishine aladı.
Wazıypalar :
Házirgi kúnde xalıq aralıq bazar tómendegi wazıypalardı atqaradı :
Sistemalastırıw.
Birlestiriw.
dáldálshılıq.
Sanid.

22
 Xoshametlew.
Informaciya.
Integracion funkciya, xalıq aralıq aylanba qarjları bolıp esaplanadı, bólek
milliy ekonomika birlestirilgen sistemanı qáliplestiredi. Bul jáhán sawda -
ekonomikalıq baylanıslarınıń abıroysı, kelispewshilikleri támiyinlenedi. Sistemalı
mámleketlikler reytinginde óz ekonomikalarınıń rawajlanıwı dárejesi boyınsha
reytingli mámleketlerde ámelge asıriladı hám erisiledi. Tiykarǵı poziciyalarn iyelep
turǵan mámleketlikler xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetler qálipleskenine
muwapıq principler, qaǵıydalardı aytıp baslaydı. Meditacion funkciya mámlekettiń
global aylanbasında qatnasıw nátiyjelerin ámelge asırıwda ańlatıladı. Bul, yamasa
satilǵǵan ónimdi satıwǵa múmkinshilik bermeydi. Informaciya funkciyası
óndiriwshisine (satıwshı) hám qarıydar (qarıydar), ónimdi óndiristiń milliy
ǵárejetleri hám ónim sapası xalıq aralıq ǵárejetlerge sáykes keledi. Bul, óz
gezeginde, mámleketti óz sanaatınıń iskerligin ózgertiwge, ekonomika quramın
ózgertiwge, onı dúnyaǵa jóneltiredi. Gózzallıqtıń ájayıp funkciyası uliwma
milmatik usıllar tárepinen nátiyjesiz elementlerden biznes sistemasın tazalaw bolıp
bolıp esaplanadı.
Jáhán bazarı - bul MRI tiykarında turaqlı ónim hám pul munasábetleri
tarawı hám islep shıǵarıw faktorların ajıratıw. Dúnyanıń barlıq mámleketleriniń
milliy ekonomikaların birlestiredi. Globallasıw, jáhán ekonomikalıq baylanısların
keńeytiw hám tereńlestiriw sharayatında ónim bazarları milliy hám aymaqlıq
shegaralardan pútkil mámleket sawdagerleri bolǵan jáhán hám aymaqlıq
shegaralardan júdá boladı.
Global Bazar hár qıylı ónimler, xızmetler, finanslıq bazarlar, resurs bazarı
xızmetlerin, sanday-aq usınıs etiledi hám miynet. Jergilikli ónimler hám xızmetler
ushın jáhán bazarlarınıń iskerligi xalıq aralıq ónim shártnamalar menen basqarıladı.
Hár bir ónim bazarı óz sawda oraylarınan ibarat - bahaları tiyisli ónimlerdegı
sawda salasında tiykarǵı dep tabılǵan "Tiykarǵı bazar". Sawda, bólek bazar túrlerin
shólkemlestiriw usılına góre, kommerciya almasııwı, kim astı sawdası, sawdalar,
xalıq aralıq kórgezbeler hám yarmarkalar.

23
 Jáhán bazarı tómendegi tiykarǵı ayrıqshalıqlar menen xarakterlenedi: 1) bul
milliy bazarlarda baspa etilgen ónim islep shıǵarıw qatlamı; 2) xalıq aralıq ónim
aǵısların ámelge asırıw qarıydarlar parametrlerine muwapıq kórinetuǵın boladı;
3)global ekonomikada islep shıǵarıw faktorlarınan paydalanıwdı optimallastıradı;
4) xalıq aralıq birja hám olardıń óndiriwshilerin xalıq aralıq birjadan básekige
shıdamlı bahalarda támiyinley almaytuǵın xalıq aralıq birjadan baslap sanitariya
rolin hám olardıń óndiriwshilerin ámelge asıradı.

2.2. Jáhán finans hám shiyki zat bazarlarındaǵı ózgerisler.

Jáhán finans hám shiyki zat bazarlarındaǵı ózgerisler tuwrısında 9 -mart

kúni Ózbekstan Respublikası Ekonomika hám sanaat ministrligi, Oraylıq bank
hámde Finans ministrligi baslıq hám juwapker xızmetkerleri qatnasıwında Jáhán
finans hám shiyki zat bazarlarındaǵı aqırǵı ózgerislerdiń Ózbekstan ekonomikasına
tásirin úyreniw boyınsha jıynalıs bolıp ótti. Ótkerilgen dodalawlar nátiyjeleri
boyınsha Bas ministr orınbasarı - Ekonomika hám sanaat ministri Jamshid
Qoshqarov tómendegilerdi xabarladı :
- gaz bahasınıń tómenlewi (neft bahasınıń tómenlewi sebepli) hám ayırım
mámleketler milliy valyutasınıń devalvaciyasi kirim túsimlerimizge unamsız tásir
kórsetedi, usınıń menen birge neft hám gaz bahası tómenlewiniń ishki bazarǵa
unamlı tásiri de úyrenip shıǵıladı. Xalıq aralıq ónim hám finans bazarlarında
júzege kelgen jaǵdaydıń swmning almasıw stulǵa tásirin házirshe neytral dep
bahalaymiz;- gaz bahası tómenlewi sebepli Mámleket byudjeti dáramatlarınıń
joytıwları altın bahasınıń joqarı ekenligi esabına tolıq oraladı. Ulıwma alǵanda,
Mámleket byudjeti barlıq minnetlemelerin tolıq támiyinlew múmkinshiligine iye
esaplanadı; Rida júzege kelgen qáwipli jaǵdaydıń Ózbekstan ekonomikasına
tásiriniń kólemi birinshi náwbette bul terbelislerdiń qanshellilik uzaq múddet
dawam etiwine baylanıslı. Júzege kelgen jaǵdaydıń Ózbekstandaǵı
makroekonomikalıq turaqlılıqqa unamsız tásirin minimallastırıwǵa qaratılǵan
ilajlardı islep shıǵıwǵa kirisildi. Sol maqsette ush mekeme wákillerinen ibarat

24
arnawlı jumısshı topar dúildi. Sol momentten paydalanıp sonı xabar
beermekshimiz, usı jıldıń 13-mart kúni Moskva qalasında ǴMDA mámleketleri
ekonomikalıq sovetiniń náwbettegi jıynalısı bolıp ótedi. Ol jaǵdayda bul máseleni
sırtqı sawda boyınsha tiykarǵı sherik mámleketlerimiz wákilleri - kásipleslerimiz
benen taǵı bir bar talqılaw etip alamız.

2.3. Ózbekstannıń Jáhán bazarına ekspotı barıwında múmkinshilikler

jánede keneydi.

Házirgi waqıtta Ózbekstan Respublikası dúnyanıń 140 tán artıq

mámleketleri menen sawda - ekonomikalıq munásábetlerdi ámelge asırıp atır.
Burınǵı Sovet hákimiyat jıllarında Ózbekstan shet el, xalıq, xalıq mámleketler
menen ǵárezsiz túrde sırtqı ekonomikalıq baylanıslar aparıw múmkinshiliginen
júdá etilgen edi. Ol tuwrıdan-tuwrı jáhán sawdasında qatnasıw múmkin emes edi.
Bul máselelerde ozıniń intellektuallıq potencialdan, ekonomikalıq hám tábiyiy
resursları potensialınan tóliǵınsha paydalana almaǵan. Respublikanıń sırtqı
ekonomikalıq baylanıslarda qatnasıwı barlıq máseleleri oray kórsetpesi astında
ssheshiler edi. Endi Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskennen soń jáhán jámiyetshiliginiń
haqlı aǵzasına aylandı. Respublika orını úlken sanaat potencialı, maman miynet
resursları bar ekenligi menen bekkemlenip atır. Bular joqarı texnologiyalı ónimler:
samolyotlar, avtomobiller, traktorlar, paxta teriw mashinaları hám keleshek etken
mámleketlerge tán basqa ónimlerdi islep shıǵarıw imkaniyatın beredi. Respublikanı
shet el, xalıq, xalıq mámleketler menen sırtqı - ekonomikalıq baylanısların
keńeytiw, xalıq aralıq miynet bólistiriwinde aktiv qatnas etiwi ushın úlken
múmkinshilikleri bar. Ózbekstanda ǵárezsizlik jıllarında sırtqı sawda pátleri
sezilerli ósti. 1992-2005-jıllar arasında sırtqı sawda kólemi shaması 3, 6 ret
kóbeydi. Bir ǵana 2005-jılda sırtqı sawda aylanısı 17,3 % ke kóbeydi. Sawda
operaciyaları barǵan sayın túrme-túrhár qiylı bolıp, ónim hám xızmetlerdiń keń
túrlerin qamtıp alıp atır, respublika kárxanaların jańa ónim túrleri menen toltırıp
atır.

25
 Ónim aylanbasınıń ósiwi mámleket kárxanalarınıń ekspot iskerligi
aktivlesiwi ornınada shetten hám xızmetler satıp alıw kólemi keńeyiwi boıp
elsabına ámelge astı. Ekspot pátleri ósiwi import ósiwinen ortasha 2-3 ret ozip
ketti. Mámlekettiń tólew balansı bekkemlendi. 1998-jıldan berli respublikada sırtqı
sawda aylanbasında unamlı saldo támiyinlenip atır. Bul bolsa milliy valyutanıń
bekkemleniwi jáne onıń ishki hám sırtqı konvertaciyasında jetiskenliklerge erisiw
ushın ob'ektiv tiykar bolıp xızmet etedi.
Ekspot. Ózbekstanda ekonomikalıq dáwirler jıllarında ekspot hám import
dúzilisi ádewir rawajlanıwlasdı. 1990 -2005-jıllar dawamında respublika
ekspotınde shiyki zat resursları realizatsiyasi 98% ten 60% ke jaqın kemeydi.
Usınıń menen birge ǵárezsizliktiń birinshi jıllarındaǵı sıyaqlı paxta talshıǵı ekspotı
úlesi respublika ekspotıniń 1/5 in uyımlastırıp atır. Sonı atap ótiw zárúr, bir waqtı
ózinde ekspotte paxta gezlemeleri, sabaqlar, trikotaj buyımlar hám basqa paxtadan
tayarlanǵan toqımashılıq materialları úlesi ádewir astı. Ekspottiń ósiwinde
toqımashılıq ónimleri bolsa 2005-jılda 16% dárejede bahalandı. Házirgi kúnde
mámleket ekspot nomenkulaturasi dizimin polietilen, paxta cellyulozası, shıyshe
tolasiga tiykarlanǵan trubalar, jańa túrdegi kabel-ótkeriwshiler, elektrotexnika
ónimleri hám júdá kóp basqa ónimler iyelep atır. Ekspot quramında mineral hám
ximiya ónimleri, reńli metallar hám olardan tayarlanǵan buyımlar, mashina, ásbap
hám úskeneler, basqa ónimler úlesi de kóbemekte. Hár qıylı kesip alıp islew
jumıslarınıń kólemi, respublika norezidentleri tárepinen kórsetilip atırǵan
materiallıq xarakterindegi xızmetler túri kólemi artıp barıp atır.
Import. Bul dáwirde respublika importında azıq-awqat ónimlerı hám
ónimlerin satıp alıw úlesi 80% ten 13% ke qısqardı. Jańa úskeneler, texnikalar, jańa
texnologiyalar satıp alıw bolsa 0, 2% ten 35-45% ke kóbeydi. 2005-jılda mashina,
ásbap hám úskeneler satıp alıw shaması 300 mln. dollarǵa jetti. Import úlesinde
islep shıǵarıw qurallarıda ósti. Import dúzilisi sapa tárepinen ózgerdi. Importda
turaqlı túrde texnikalıq-óndiriske mólsherlengen ónimler, mashina, ásbap hám
úskeneler úlesi barǵan sayın asıp atır.

26
 Jáhán ekonomikasında júz berip atırǵan globallasıw hám sońǵı gúzetisler
tiykarında sanday juwmaqqa keliw múmkin, xalıq aralıq sawda, finans, kapital hám
kreditler hám de informaciya aǵımı, sonıń menen birge, integraciyalasqan
bazarlardıń keńeyiwi hám barǵan sayın tereńlashi júz berip atır,- deydi ekonomika
pánleri doktorı Kemde-kem ushraytuǵın Jumayev.
Jáhán ekonomikası daǵı globallasıw procesi valyutalar hám ónimler háreketi
kóleminiń keńeyiwinde zárúrli orın tutadı
Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev 2020 jıl 24 yanvar daǵı Joqarı Jıynalısqa
jibegen Bildiriw xatında “... ne ushın bizge ekonomikalıq integraciya kerek! Biziń
sırtqı sawdaǵa shıǵıs júklerimizning 80 procenti Qazaqstan, Qırǵızstan hám
Rossiyanıń tranzit koridorları arqalı ótedi. Sonıń menen birge, tayın ónimlerimiz
ekspotıniń 50 procenti, ayırım ónimler boyınsha bolsa 80 procenti Rossiya,
Qazaqstan, Qırǵızstan úlesine tuwrı keledi. Áne sal faktorlardı inabatqa alıp hámde
Rossiya hám Qazaqstanǵa islew ushın barǵan puqaralarimizǵa qolay shárt-shárayat
jaratıw maqsetinde búgingi kúnde Ózbekstannıń Evroaziya ekonomikalıq birlespesi
menen sheriklik qılıw menen baylanıslı máseleler úyrenilip atır. Biz, álbette, bul
salmaqlı máselede, bárinen burın, xalqımızdıń máplerinen kelip shıǵıp, onıń qálew-
shıdamlılıǵına tayanamiz. Sol sebepli xalıq wákilleri bolǵan deputat hám
senatorlarimiz parlament palatalarida usı máseleni hár tárepleme talqılaw etip, óz
moyınlarına juwapkershilikti alǵan halda, tiykarlanǵan juwmaqların búydewleri
kerek”, dep aytıp ótken edi. Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat
Mirziyoyevning Joqarı jıynalısqa Bildiriw xatı haqıyqattande, globallasıwdıń
zárúrshiligi mámleketimiz sırtqı sawdadasında sherik mámleketlerdiń áhmiyeti
hám integraciyanıń zárúrshiligin ózinde sáwlelendirip atır. Sol kózqarastan,
Ózbekstan ekonomikasınıń ósiw pátlerin bekkemlew, sawda munásábetlarnin
erkinlestiriw menen birge kapital hám jumısshı kúshi háreketin
ápiwayılastırılıwınnda integracion processlerdiń roli ozıniń aktuallıǵın kórsetip
atır.
Sońǵı waqıtlarda Jáhán sawda shólkemi (JSSh), Evroaziya ekonomikalıq
birlespesi (EAEB) haqqında, oǵan mámleketimizdi qosıw-qospawdı máseleleri,

27
ulıwma alǵanda xalıq aralıq ekonomikalıq integraciyalardıń payda hám zálelleri
jóninde túrlishe qarawlar payda boldı. Atap ótiw kerek, jáhán ekonomikasında júz
berip atırǵan globallasıw hám sońǵı gúzetiwler tiykarında sonday juwmaqqa keliw
múmkin, xalıq aralıq sawda, finans, kapital hám kreditler hám de informaciya
aǵımı, sonıń menen birge, integraciyalasqan bazarlardıń keńeyiwi hám barǵan
sayın tereńlesiwi júz berip atır. Ekonomikalıq izertlewler hám reformalar orayı
Ózbekstannıń EAEB ge aǵza bolıwı tásirin bahalaw ushın izertlew ótkerip atır.
Ekonomikalıq globallasıw - bul tariyxıy process bolıp, insan jańa ashılıwları hám
texnologiyalıq rawajlanıwdıń nátiyjesi bolıp tabıladı. Ol jáhán ekonomikasında
integraciyalasıw processleriniń jedellik penen ósip barıwın (atap aytqanda, sawda
hám kapital aǵısları arqalı ) ańlatadı. Bul túsinik geyde insanlar (jumısshı kúshi)
hám ilim-pánniń (texnologiya ) xalıq aralıq aymaqlar boylap háreketin ańlatıwda
da isletiledi. Bunnan tısqarı, globallasıw túsinigi keń mádeniy, siyasiy hám
ekonomikalıq jaǵday menen baylanıslı ólshewlerdi de óz ishine aladı. Bul
túsiniktiń isletiliwi XX ásirdiń 80-jıllarında ǵalabalıq tús alǵan bolıp, al ózinde
xalıq aralıq ótkizbelerdi ámelge asırıwdı ápiwayılastırıwshı hám tezlestiriwshi
texnologiyalıq múmkinshiliklerdi sáwlelendirgen.
Jáhán sawda shólkemine aǵzalıq Ózbekstanǵa ne beredi?
Ekenin aytıw kerek, Jáhán sawda shólkemi (JSSh) — mámleketlerara
sawda qaǵıydaların basqarip turıwshı birden-bir xalıq aralıq shólkem esaplanadı.
Al, bul shólkemniń tiykarǵı waziypası nelerden ibarat? Global dúnya ushın
qanday áhmiyetke iye boladı? Oǵan aǵza bolıw qanshellik nátiyje keltiredi? Keliń,
tómende usılar haqqında pikir júrgizemiz.
Wazıypalar hám kútiletuǵın nátiyjeler
Áwele atap kórsetiw kerekki, JSSh (WTO, ingl. World Trade Organization)
niń tiykarǵı maqsetlerinen biri ózin ózi qorǵawdı kúsheytiw hám proteksionizm
qollanıwın bıykarlawdan ibarat. Usı shólkem xalıq aralıq kommerciya ushın qolay
huqıqıy sistemanı usınıs eta alatuǵın sheksiz múmkinshilik esigi. Óz-ara qabıl
etilgen zárúrli hújjetler mámleketlerdiń óz sawda siyasatların kelisim kriteryalarda
aparıwlarında juwapkershilik júkleydi. Bunnan gózlengen maqset — jáhán

28
bazarında tabıslı jumıs alıp barıwda ónimler hám xızmetlerdi islep shıǵıwshılar,
ekspotyor hám importyorlarga kómek beriw bolıp tabıladı.
Xalıq aralıq sawdanı liberallastırıw, sawda kelisimleriniń ádilligin
támiyinlew, ekonomikalıq ósiw hám xalıq párawanlıǵın asırıw JSShniń tiykarǵı
funkciyaları taypasına kiredi. JSSh oǵan aǵza bolǵan mámleketlerden ishki bazardı
erkinlestiriwdi qatań talap etedi. Bul wazıypanı orınlaw bolsa onsha ańsat
keshpeydi. Sebebi arzan hám sapalı ónimler óndiriwshi sırt el kárxanalarına báseki
ete almaǵan milliy kárxanalar páseńlewge dús keliwi áyne haqıyqat bolıp tabıladı.
Sonday eken, Ózbekstan ushın kútiletuǵın nátiyje ne boladı? Álbette, hár
bir jumıstıń natiyjeliligi sol-mámleket, ortalıqtaǵı jaratılǵan shárayatlar hám
tayarlıq dárejesine bekkem baylanıslı keshedi. Onıń ushın :
— ekonomikanı erkinlestiriw hám sanaat tarmaqları teńdey rawajlanıwın
tártipke salıw ;
— bahanı tártipke salıw hám maqul túsetuǵın salıq sistemasın payda etiw;
— bólek sektorlar hám óndiriste subsidiyalardı saqlaw ;
— ónimlerdı standartlaw hám sertifikaciya qılıw sistemasın tártipke salıw ;
— shet el qarjıları ózine tartatuǵınlıǵın asırıw ;
— import hám ekspot baj tólewleri tarifin tártipke salıw talap etiledi.
Hár bir mámlekettiń bul shólkemge aǵza bolıw processi ortasha 8 — 10,
biraz mámleketlikler ushın bolsa 10 — 15 jıldı quraydı. Ózbekstan 1995-jılda arza
tapsırǵan bolıwına qaramastan, tek 2017-jıldan baslap, unamlı jılısıw gúzetilip atır.
Biraq ústin turatuǵın tarawlardıń basqarıwı 30 jıldan berli, monopolistlerdiń
qolında turıptı. Mısalı, transport salasında birden-bir aviakompaniya, temirjol
kompaniyası qálegen bahasın ornatadı, jámiyet, mámleketshilik olar menen
nátiyjeli gúresa almaydı. Bunnan Ózbekstan ekonomikası kóp jıldan berli,
azaplanıp atır.
Sonı da atap ótiw kerek, dúnyanıń eń úlken ekonomika iyeleri — AQSH,
Batıs Evropa mámleketleri, Qitay, Yaponiya sıyaqlı mámleketler JSSh nen ónimli
paydalana aladı. Kishi mámleketlikler, atap aytqanda, Ózbekstan da bul
múmkinshiliklerden tolıq paydalana almasligi olardıń ulıwma resurslarına barıp

29
taqaladı. Mámleketimizdiń JSShge aǵzalıǵı EAIIning tártip-qaǵıydaları hám
monopoliyasına túsip qalmawdıń aldın aladı, dep esaplaymiz. Ishki
monopolistlerden qutılıwı sheshiledi. Xalıq aralıq dárejede erkin báseki sisteması
óz-ózinen jaratıladı.
Artıqmashılıqlar kóp, máselelershi? Shólkemge aǵza bolıwdıń unamlı
tárepleri kóp. Birinshiden, onıń arqasında ekonomikalıq máp turadı. Yaǵnıy
tosıqlarsız óz-ara ónim ayırbaslawǵa erisiledi hám ónim baspa-bas almasıwlanıwı
joqarı texnologiyalardıń qollanılıwı hám de rawajlanıwına úles qosadı. Ekinshiden,
xalıqtıń turmıs dárejesin jaqsılawǵa túrtki beredi, insanlarǵa sapalı ónim tutınıw
qılıw imkaniyatın jaratadı. Úshinshiden, ekspot qılınıp atırǵan ónimler esabına
milliy ónimler ózine túser bahası túsiriliwine xızmet etedi.

30
 JUWMAQLAW

Ótken ásirdiń ataqlı amerikalıq ekonomistleri K.R.MakConell hám

S.L.Kepren jazadı, bazar pútkil shólkem yamasa satıp alıwshı hám málim bir ónim
yamasa xızmetti satıwshılardı birlestiretuǵın mexanizmdur" dep jazadı. Ulıwma
alǵanda, bazar ónimler retinde miynet ónimleri tutınıw qásiyetlerinen ayrıqsha
túrde almaslaw sisteması. Jetkizip beretuǵınlar hám qarıydarlar ortasındaǵı
almasıw biypul emes, biraq oralatuǵın tiykarda ámelge asıriladı. Bunnan kelip
shıǵadı, bazar qarıydarlardıń tutınıw qásiyetleri boyınsha hár qıylı miynet ónimleri
hám túrli iyeleriniń bar ekenligin ańlatadı. Bazardıń payda bolıwı hám rawajlanıwı
miynet hám ónim óndiristiń ǵalabalıq bólimi rawajlanıwı menen baylanıslı. Bazar
rawajlanıp barıp atır hám bazar óndiriwshiler tárepinen tutınıw etiliwinen kóre
satıw ushın mólsherlengen ónimlerdi almaslaw usılı. Jáhán bazarı individual
mámleketlerdiń xalıq aralıq islep shıǵarıw qánigelikligine tiykarlanadı hám ol keń
tarqalǵan kóbeyiwdi támiyinlew ushın al bir mámleket, basqa ónimler tárepinen
islep shıǵarılǵan ónimler menen almastırıladı. Global bazarda ónimler almasıwı-
bul keńeyiwdiń úzliksizligin támiyinleytuǵın process. Usınıń sebebinen, túrli
mámleketlerdiń ónimler almasıwı arqalı ámelge asırilatuǵın baylanıslardı
keńeytiw, kólemde ósiw pát penen ósip baratırǵanı menen baylanıslı. Konyunkture
- jetkiziw hám talap ortasındaǵı koefficient. Bazar konyunkturasi joqarı bolıwı
múmkin. Bunday jaǵdayda, usınıs kemrek talapǵa iye bolmaydı. Bul tómen bolıwı
múmkin. Soǵan kóre, usınıs talap etiledi. Sonıń menen birge, bazar jaǵdayı teń
salmaqlılıq. Bul hár qıylı faktorlarǵa baylanıslı. Biraq, global ekonomikanıń
ulıwma jaǵdayı hám iri mámleketlerdiń ekonomikalıq sistemaları qatnası zárúrli
áhmiyetke iye.
Jáhán bazarında global ekonomikanıń makroekonomikalıq sheńberinde
jergilikli bazarlar hám individual bazarlar bir jıynaq integraciya ekonomikalıq
gruppaları. ulıwma bólek jergilikli bazarlardı kirgiziw xalıq aralıq munásábetlerde
mámleket ózi qosıw dárejesine kóre belgilenedi jáne onıń tolıq dárejede ápiwayı
akciyaları ańlatıladı. Sub'ektleriniń kózqarasınan jáhán ekonomikası, jáhán sawda

31
qatnasıw global bazar jámi talap hám usınıstı qáliplestiredi bul munásábetler
aǵımın támiyinlew ushın qarıydarlar, óndiriwshiler, shólkemler hám dáldálshılar,
atap aytqanda, xalıq aralıq ekonomika, bir sistema bolıp esaplanadı. Jáhán
bazarında siyasiy ekonomika teoriyası kózqarasınan sawda hám individual shaxslar
jáhán ekonomikasına ortasında túrli ónimler (xızmetler) satıp alınǵan zat birikpesi
bolıp esaplanadı.
Házirgi waqıtta jáhán sawda birjasında tayın ónimlerdiń ósiw tendenciyası
payda bolıp atır, biraq rawajlanıp atırǵan mámleketlikler quramında ónimlerǵa
qánigeliklesiw bar. Sonı atap ótiw kerek, shiyki onimdi tutınıw qılıw artıp barıp
atır, biraq hár qıylı rezervlerdi jaratıw arqalı basqa ónimlerdiń sawda dárejesi
arqada qalıp atır. Sońǵı jıllarda joqarı texnologiyalı ónimler almasıwı artıp barıp
atır, ximiya ónimleri sawdası de jedel rawajlanıp atır. Jáhán sawdasına tásir
kórsetetuǵın eń iri ónim bazarları arasında mashinalar hám transport úskeneleri
bazarı, tabiy janar may bazarı, sonıń menen birge, qara hám reńli metallar bazarı
bar. Zamanagóy shárayatta yarım tayın ónimler almasıwı úlken áhmiyetke iye.
Áwele atap kórsetiw kerek, JSSh (WTO, ingl. World Trade Organization)
dıń tiykarǵı maqsetlerinen biri ózin ózi qorǵawdı kúsheytiw hám proteksionizm
qollanıwın bıykarlawdan ibarat. Usı shólkem xalıq aralıq kommerciya ushın qolay
huqıqıy sistemanı usınıs eta alatuǵın sheksiz múmkinshilik esigi. Óz-ara qabıl
etilgen zárúrli hújjetler mámleketlerdiń óz sawda siyasatların kelisim kriteryalarda
aparıwlarında juwapkershilik júkleydi. Bunnan gózlengen maqset — jáhán
bazarında tabıslı jumıs alıp barıwda ónimler hám xızmetlerdi islep shıǵıwshılar,
ekspotyor hám importyorlarga kómek beriw bolıp tabıladı.
Xalıq aralıq sawdanı liberallashtırıw, sawda kelisimleriniń ádilligin
támiyinlew, ekonomikalıq ósiw hám xalıq párawanlıǵın asırıw JSShniń tiykarǵı
funksiyaları formasına kiredi. JSSh oǵan aǵza bolǵan mámleketlerden ishki bazardı
erkinlestiriwdi qatań talap etedi. Bul wazıypanı orınlaw bolsa onsha ańsat
keshpeydi. Sebebi arzan hám sapalı ónimler óndiriwshi sırt el, xalıq kárxanalarına
báseki ete almaǵan milliy kárxanalar páseńlewge dús keliwi áyne haqıyqat bolıp
tabıladı.

32
 Sanday eken, Ózbekstan ushın kútiletuǵın nátiyje ne boladı? Álbette, hár bir
jumıstıń natiyjeliligi sol -mámleket, ortalıqtaǵı jaratılǵan sharayatlar hám tayarlıq
dárejesine bekkem baylanıslı keshedi.

33
 PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR
1. Adrianov V.A. Xalıq aralıq sawda MEO-dıń tiykarǵı strukturalıq bólegi
retinde.-M.: Drofa.-2007.
2. Abramov A. Xalıq aralıq sawda.-M.: Bustard. 2007 jıl.
3. Eń tómen Yu. V. Xalıq aralıq sawda teoriyaleri.-M.: Bustard.-2006.
4. Gluxov N. v. Afonichkin v. A. Xalıq aralıq sawda tiykarları.- SPb.: PETER.-
2006.
5. Ermekov A.O. Házirgi basqıshda xalıq aralıq sawdanıń formaları hám olardıń
qásiyetleri.-M.: Litera.-2005.
6. Jilin K.A. Xalıq aralıq sawda rawajlanıwınıń házirgi jaǵdayı hám
tendenciyaları.-SPb.: PETER.-2006.
7. Ivashchenko A.A. Ónim quramı.- M.: Xalıq aralıq munasábetler.- 2001 jıl.
8. Kireev A. Xalıq aralıq ekonomika. Birinshi bólim. M.: Xalıq aralıq
munasábetler.- 2006.
9. Krugman P., Obstfeld M. Xalıq aralıq ekonomika. 5. baspa - Sankt-Peterburg:
Piter - 2003 jıl.
10. Lolikova A.P., Lurkov P.O. Jáhán ekonomikası hám xalıq aralıq ekonomikalıq
munásábetler.- Simferopol: SONAT, 2004 jıl.
11. Ústinov I. N. Jáhán sawda : statistikalıq analitik málimleme.- M.: Ekonomika,
2004 jıl
12. Tretyakov A. R. Jáhán sawdası : nátiyjeler. // Tiykarǵı qurallar.-№ 3.- 2006.
13. Shestak Yu.I. Xalıq aralıq sawda máseleleri. // Ekspert. № 11.-2007.
14. Internet saytarı.
15. www.uza.uz - Ózbekstan Respublikası Milliy Informaciya Agentligi rásmiy
saytı.
16. www.ceep.uz - Ózbekstan Respublikası Ekonomika ministrligi janındaǵı
Nátiyjeli ekonomikalıq siyasat orayı rásmiy saytı.
17. www.zıyonet.uz
18. www.buxdu.uz
19. www.wto.org - Jáhán Sawda Shólkemi rásmiy saytı.

34
 Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı Tariyx fakulteti
«Geografiya oqıtıw metodikası» kafedrası «Geografiya hám ekonomikalıq bilim
tiykarları» bakalavr ta`lim baǵdarı 4-A kurs talabası ___Baltabaeva Juldizdın`
«Jáhán ekonomikası hám xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqları» pa`ninen «Jáhán
kapital bazariniń mánisi hám payda boliw procesi» temasında jazǵan kurs
jumısınıń juwmaqlawshı na`tiyjeleri

Kurs jumısına qoyılǵan talaplar hám bahalaw kriteriyasi

Bahalaw kriteriyaları Eń joqarı ball Toplanǵan

ballar
Kurs jumısınıń Rejeniń dúziliwi hám 5
sıpatlı orınlanıwı izshilligi
hám Kurs jumısının` mazmunı 10
rásmiylestiriliwi (40 Maǵlıwmatlardıń jańalıǵı 10
ball) Sawatxanlıǵı 10
Juwmaqtıń tiykarlılıǵı 5
Qorǵaw waqtındaǵı Kurs jumısı teması ha`m 10
lekciyasi (30 ball) temanıń túsindire alıwı
Óz betinshe pikirleri hám 10
dóretiwshilik qatnası
Tema boyınsha usınıslardı 10
bayan etiwi
Qorǵaw waqtında Temaǵa tiyisli ilimiy- 10
berilgen sorawlarǵa teoriyalıq maǵlıwmatlardı
juwap beriwi (30 biliwi
ball) Temaǵa tiyisli ilimiy- 10
metodikalıq tájiriybelerden
xabardar ekenligi

35
 Sorawlarǵa juwap beriwde óz 10
pikirlerin tiykarlay alıwı
Jámi: 100

Talaba __Baltabaeva Juldizdıń__

«Jáhán ekonomikası hám xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqları» páninen «Jáhán
kapital bazariniń mánisi hám payda boliw processi» temasında jazǵan kurs jumısı
hám qorǵaw ushın «_____» ball («____» %) qoyıldı.

«_____»____________2024 jıl

Komissiya baslıǵı: Utepova G. ___________________

Komissiya aǵzaları: Eshimbetov U._________________
Tolepov E.____________________
Uzakbaev K.___________________

36