Dorota Gil

Krakov, Jagjelonski Univerzitet

Serbscy etnarchowie jako kodyfikatorzy tradycji kulturowej

Na wiek XVIII w kulturze serbskiej – poza ostatecznym kształtem jaki nada mu

przełomowa zmiana modelu kulturowego - warto spojrzeć jako na czas specyficznie pojętej
kodyfikacji – aktualizacji i reinterpretacji tradycji kulturowej długiego średniowiecza, której
efekty, choć rychło odrzucone przez kodyfikatorów XIX-wiecznych, pod wieloma względami
na trwałe zapiszą się w świadomości zbiorowej, poniekąd kształtując także współczesne
narodowe imaginarium Serbów. W złożonej sytuacji politycznej po Wielkiej Wędrówce,
wymuszającej na ludności przybyłej na tereny południowych Węgier zaangażowanie w
obronę tożsamości narodowej i kulturowej, ta specyficzna – bo zamyślona jednocześnie jako
program polityczny - kodyfikacja stanie się nie tylko cezurą zamykającą wyczerpujący się już
(choć wciąż nośny ideowo w obiegu „wysokim” nurtu cerkiewnego, jak też zyskującym
znaczący potencjał „niskim”, tj. folklorze) stary model kulturowo-literacki, ale także
momentem otwierającym proces symbolicznej integracji przestrzeni narodowej zamkniętej w
granicach starej i nowej XVIII-wiecznej serbskiej „domus divisa”. Oczywiście te
„kodyfikatorskie” zasługi przypisać należy etnarchom, którzy jak patriarcha Arsenije III
Čarnojević, czy Arsenije IV Jovanović Šakabenta utrwalą za pośrednictwem inspirowanych
przez nich, różnorodnych gatunkowo tekstów kultury, zmodyfikowaną dla potrzeb religijno-
politycznych aspiracji Serbów w dzisiejszej Vojvodinie, wizję najważniejszych dla
średniowiecznego „złotego wieku” wydarzeń, postaci i zjawisk. Ich działania ukierunkowane
będą przede wszystkim na udokumentowanie praw etnarchów (w sensie teologiczno-
prawnym i polityczno-prawnym), jako prawowitych następców Stefana Nemanji do
sprawowania władzy w narodzie, który nigdy nie utracił prawnych atrybutów swej
państwowości, uzupełnienie - i w rezultacie ostateczną kodyfikację - dotychczasowego, w
wieku XVIII obejmującego także obszar nowej ojczyzny – panteonu Serborum Sanctorum i
 2

wreszcie – związane z tym ostatnim - zakreślenie symbolicznej (wykraczającej poza

historyczne granice państwa) przestrzeni narodowej.

Ściśle uwarunkowana sytuacją polityczną i odpowiadającym jej zmianom w zakresie

dotychczasowych - diarchicznych relacji Państwo – Kościół oraz pozycji serbskich władców
politycznych wobec nowych suwerenów, reinterpretacja ustalonego w ciągu około trzech
stuleci kanonu tradycji epoki Nemanjiciów i Lazareviciów, oczywiście dokonywać się będzie
stopniowo. Przypomnijmy, że sama (stanowiąca nota bene fenomen na gruncie
1
prawosławnych krajów słowiańskich) etnarchia, którą badacze zasadnie łączą przede
wszystkim z wiekiem XVIII i religijno-politycznym programem Metropolii Karłowickiej (w
jego obrębie idea religijnego przywódcy jako etnarchy /etnarh naciona/2 - osoby łączącej
prerogatywy nie tylko religijnej, ale też świeckiej władzy rozpracowana zostanie już
dokładnie) wyrasta z koncepcji milet bašy3 i umacnia się już wkrótce po restauracji
Patriarchatu w Peci w 1557 roku4. W ciągu wieku XVI, gdy Cerkiew całkowicie przejmie na
siebie funkcje Państwa - zwierzchnicy duchowi staną się jedynymi przywódcami
politycznymi Serbów rozproszonych na obszarze zarządzanym przez Turków. Doktryna
diarchii poddana zostanie modyfikacji - pozycja głowy Kościoła zmieni się nie tylko w sensie
polityczno-prawnym, ale także w sensie teologiczno-prawnym (dotychczasowy, oparty o
teologiczno-prawne podstawy Zakonopravila Sv. Save oraz Kodeks Dušana, układ diady:
władca-głowa Cerkwi, zdominuje polityczny model wasalnych relacji Cerkwi z obcymi
władzami tureckimi, czy później, już po Wielkiej Wędrówce - dla części Serbów - także

1
Idea, czy jak wolą niektórzy badacze – instytucja była właściwie nieobecna na innych obszarach
Słowiańszczyzny prawosławnej, poza średniowieczną Serbią (i obszarem dzisiejszej Czarnogóry, gdzie
skupienie władzy religijnej i politycznej w jednej osobie najlepiej ilustruje przykład władyków z rodu
Njegoszów). Przykłady wcielenia zasad etnarchii dotyczące już nowszej historii odnoszą się do przejęcia urzędu
głowy państwa greckiego przez arcybiskupa Damaskinosa, jakie nastąpiło po wycofaniu się Niemców pod
koniec II wojny światowej oraz przejęcie urzędu prezydenta Cypru przez arcybiskupa Makariosa w ostatnich
latach. Por. Prawosławie. Światło wiary i zdrój doświadczenia, red. K.Leśniewski i J.Leśniewska, Lublin 1999,
s.271. Na temat diarchii i etnarchii piszę szerzej w książce Prawosławie. Historia. Naród. Miejsce kultur
duchowej w serbskiej tradycji i współczesności, Kraków 2005, s.65-86.
2
Por. S.Gavrilović, Srpski nacionalni program patrijarha Arsenija IV Jovanovića Šakabente iz 1736/37, Zbornik
Matice srpske za istoriju 44 (1991), s.40.
3
O pećkich patriarchach jako etnarchach narodu zob. M.Mirković, Pravni položaj i karakter Srpske crkve pod
turskom vlašću (1459-1766), Beograd 1965, s.91-106.
4
Potwierdza to choćby pochodząca z 1594 roku kompozycja malarska z monasteru Orahovica, stanowiąca bodaj
pierwszą tak wyraźnie zaakcentowaną reinterpretację ustalonego i dotychczas dominującego szablonu
malarskiego: poprzez postać św. Simeona - władcy-mnicha uwielbieni zostają patriarchowie pećcy jako idealni
następcy zwierzchników państwa i Cerkwi epoki Nemanjiciów. Por. D.Medaković, Predstava srpskih vladara-
svetitelja u XVIII veku /w:/ Barok kod Srba, Zagreb 1988, s.112.
 3

austriackimi oraz węgierskimi)5. W przyszłym serbskim cesarstwie, które miało zostać

odnowione dzięki imperatorom habsburskim, patriarsze przeznaczano rolę nie tylko
religijnego, ale też politycznego przywódcy narodu - za taką ideą odnowy państwa opowiadać
się będzie Arsenije III Čarnojević, a później Arsenije IV Jovanović Šakabenta i inni
etnarchowie. W tekstach kultury – nade wszystko odbitkach graficznych, utworach
literackich, ale także kompozycjach malarskich, powstałych na zasiedlonych przez Serbów
terenach dzisiejszej Vojvodiny, a inspirowanych przez patriarchów - etnarchów, przywódcy
religijni konsekwentnie już postrzegani będą jako kontynuatorzy politycznej działalności
Stefana Nemanji i jego bezpośredni następcy, oficjalnie też, powołując się na decyzję cesarza
Leopolda I z 21.08.1690 roku6 wszyscy - począwszy od Arsenija III Čarnojevicia - kolejni
patriarchowie także oficjalnie będą się określać mianem "przywódców politycznych"7.

W podjętych przez etnarchów zabiegach kodyfikujących jednocześnie religijną i

polityczną tradycję prawną nie mogło, rzecz jasna, zabraknąć podstawowego dokumentu
potwierdzającego prawa zwierzchników Cerkwi i Państwa – znanego w bardzo licznych,
także powstałych jeszcze w ciągu XVII wieku odpisach – Kodeksu cara Dušana, z
najciekawszym chyba, pochodzącym z 1700 roku, autorstwa hieromnicha Pachomiusza z
monasteru Rakovac (tego samego, w którym w 1714 roku powstanie niezwykle ważny,
omawiany nieco dalej Srbljak). Cel przyświecający kopistom był oczywisty - jak zauważył
Dimitrije Bogdanović: „jedan prilagodjeni i u izvesnoj meri osavremenjeni pravni kodeks
Crkva primenjuje da time konstituiše i sebe i svoj narod, kao legitimnog naslednika jedne
slobodne, nezavisne države, koja je imala svoje mesto u „carskoj hijerarhiji država sredneg
veka, i mora imati to mesto i u novoj eposi”8.

5
Warto przy tym pamiętać, że sułtan turecki, postrzegany przez świecką władzę w Konstantynopolu i Moskwie
jako prawdziwy władca i "brat" cesarza, głównie dzięki statusowi autokratora i prawu dziedziczenia, przez
Serbów traktowany będzie jako władca bezbożny, a więc nie mogący się równać z prawosławnymi, inny
natomiast stosunek będą oni przejawiać wobec - choć katolickich, ale jednak chrześcijańskich - cesarzy
austriackich.
6
Jak wiadomo, uznanie praw patriarchy stanowić będzie dla władz austriackich poważny problem – Serbowie
powoływać się będą na przywileje, jakie Cerkiew serbska uzyskała od Turków, żądając, by Wiedeń
zagwarantował im te same prawa. Inną jeszcze kwestią były dalekosiężne plany dworu austriackiego,
zakładające umocnienie władzy cesarza nad całym Illiricum, tzn. Bałkanami, w realizacji których przeszkodą
mógł się stać „despota Ilirika” – jak mówił o sobie – grof Djordje Branković. Por. D.Medaković, Položaj
srpskog naroda u Austriji tokom 18.veka /w:/ Barok kod Srba, Zagreb 1988, s.13-17 oraz D.Davidov, Srpske
privilegije carskog doma habsburškog, Novi Sad 1994.
7
Por. Dj. Trifunović, Ogledi i prevodi XIV - XVII vek, Beograd 1995, s. 124-125.
8
Cyt. za: D.Medaković, op.cit., s. 19.
 4

Zaktualizowana przez etnarchów w wieku XVIII tradycja prawodawstwa Dušana w istocie

negowała legitymizm osmańskiej, ale też jakiejkolwiek innej, obcej władzy, podkreślała
suwerenność narodu, który był spadkobiercą tego prawodawstwa, zapowiadała restaurację
państwa w innych warunkach historycznych. Dzięki redakcjom Kodeksu etnarchowie mogli
zaświadczyć, że naród serbski - zarówno ta jego część, która znajdowała się w granicach
państwa tureckiego - jak też w obrębie Węgier, nigdy nie stracił prawnych atrybutów swej
państwowości. Istotne przy tym wydaje się, że aktualizacja i reinterpretacja stosunku do
Kodeksu cara Dušana zmieni całkowicie w ciągu wieku XVIII także stosunek do samego
cara Dušana, jak wiadomo jedynego niekanonizowanego władcy z dynastii Nemanjiciów. W
wydanym w 1741 roku z inspiracji etnarchy najbardziej nośnym ideowo „dokumencie epoki”
- Stemmatografii władca ten aż dwukrotnie ukazany zostanie w glorii największej chwały, a w
innych utworach z tego okresu nawet otoczony nimbem świętości. Tak więc wcześniejsze,
ukształtowane przez Cerkiew pod koniec XIV i na początku XV wieku wyobrażenie władcy,
który (za swe „uzurpatorskie” wobec bizantyjskiej spuścizny, tytulatury oraz praw do
wynoszenia arcybiskupstwa do rangi patriarchatu) ściągnął na Serbów klątwę Patriarchatu w
Carogrodzie zamienia w wieku XVIII pozytywny obraz „uświęconego” cara, którego władza
rozciąga się nad całym Illiricum. Co istotne – wyobrażenie o „najpotężniejszym z władców” i
kodyfikatorze prawa zaanektuje tradycja romantyczna, w takiej też postaci wizerunek cara i
mit „Dušanovog carstva” zapisze się na trwałe w narodowej pamięci zbiorowej.

Zabiegi kodyfikatorskie etnarchów zarządzających Metropolią Karłowicką – zwłaszcza

zaś patriarchy Arsenija III Čarnojevicia - obejmą jednak przede wszystkim kulty świętych -
zarówno te związane z obszarem Pećkiego Patriarchatu, jak też nowsze, powstałe na północ
od Sawy i Dunaju. Przeniesione na tereny dzisiejszej Vojvodiny ze „Starej Serbii”, kulty te
przekształcą się w podstawowe instrumenty nowoczesnego rozumienia historii, kształtowania
politycznej świadomości narodu, ale także w instrumenty walki, wymierzonej w politykę
Wiednia9. Podobnie jak relikwie, które znajdą swe miejsce w monasterach na Fruškiej Gorze,
tak też rakovački Srbljak – rękopiśmienny zbiór hymnograficzny z 1714 roku, powstały
prawdopodobnie z inspiracji patriarchy Arsenija (a także jego zmieniona nieco, drukowana
wersja - tzw. Srbljak rimnički z roku 1761 i jego wenecki przedruk z 1765 roku) - zachowując
swą funkcję sakralną (zbioru stricte cerkiewnego) - spełniać będzie również świadomie
naddaną mu funkcję polityczną, potwierdzając tym samym niezwykle dojrzałą świadomość

9
Por. D.Davidov, Ktitori i priložnici srpske grafike XVIIIi veka /w:/ Srpska grafika XVIII veka, Beograd 1986,
s.17.
 5

etnarchy co do ideologicznej roli kultów świętych narodowych. Już sama nazwa zbioru
wybrana zostanie i po raz pierwszy użyta w takiej funkcji przez jego redaktora Teofana 10 (a
być może z inspiracji patriarchy Arsenija) nieprzypadkowo, potwierdza to w dużym stopniu
przemyślana (choć niepozbawiona pewnych niedociągnięć) także konstrukcja – dobór
zawartych w zbiorze tekstów. Układ 5-2-5, w którym pięć służb poświęconych jest świętym
związanym z najstarszym okresem dziejów (tzw. „raškańskim), dwie związane są zarówno z
Rašką, jak i Sremem i pięć kolejnych – nowszym (sremską despotowiną), równie ważnym
jednak jak „stare” kulty – świętym władcom związanym zarówno z historią państwa, jak i
Cerkwi, umożliwia pomysłodawcy oraz redaktorowi zbioru udokumentowanie nigdy nie
przerwanej ciągłości dziejów narodu i Cerkwi serbskiej. Zaświadcza jednocześnie prawa
patriarchy III Čarnojevicia i jego następców na stolicy arcybiskupiej w Sremskich Karlovcach
do przewodzenia narodowi w nowym duchowym i politycznym centrum. Słusznie konstatuje
Laza Čurčić, że: „takav Srbljak mogao je biti zamišljen i ostvaren samo početkom XVIII veka
i jedino je u tome veku on mogao imati onu i onakvu namenu kakvu je realizovao iguman
Teofan”11. Ten – jak zauważa badacz na innym miejscu – oryginalny, niezbędny, mądrze
skomponowany i stanowiący serbską specyfikę12 swoisty hymnograficzny „leksykon”
uświęconych dziejów najważniejszych dla Cerkwi i Państwa postaci stanie się - od czasów
pierwszego – rimničkiego wydania biskupa Sinesija Živanovicia oraz zainicjowanego przez
Zahariję Orfelina – przedruku weneckiego – punktem odniesienia dla redaktorów kolejnych –
przystosowywanych do wymogów czasu i sytuacji politycznej – wydań (zwłaszcza Srbljak
belgradzki metropolity Mihaila z 1861 roku)13. Jako uporządkowany „codex sanctorum”
stanie się także inspiracją dla Pajsija Hilandarskiego, który „na wzór Srbljaka” „skataloguje”
w swej „biblii pauperum” świętych bułgarskich (rozdział w Kronice słowianobułgarskiej)14.

Zespolenie wysiłków etnarchów i wielu duchownych w zakresie (wymuszonej sytuacją

polityczną) kodyfikacji tradycji cerkiewnej z pewnością najlepiej ilustruje wykorzystanie
przez biskupa Sinesija Živanovicia w rimničkim Srbljaku powstałych wcześniej w obrębie
Stematografiji wizerunków świętych. To wzmocnienie ideologicznej funkcji Srbljaka Lazar

10
Złożony problem nazwy używanej w odniesieniu do wcześniejszych zbiorów zwanych „srbljakami”
(podobnych jedynie w sensie struktury) doczekał się już omówienia ze strony badaczy serbskich, piszę o tym
szerzej w książce poświęconej wszystkim (także XX-wiecznym) wydaniom Srbljaka. zob. D.Gil, Serbska
hymnografia narodowa, Kraków 1995.
11
L.Čurčić, Srbljaci u XVIII veku /w:/ D.Davidov, Srpska grafika XVIII veka, Beograd 1986, s.72.
12
Ibid., s.78.
13
Por. D.Gil, ibidem.
14
Na temat pobytu Pajsija w Sremskich Karlovcach i inspiracji Srbljakiem por. L.Čurčić, op.cit., s.79.
 6

Čurčić komentuje następująco: „on (Sinesije) je, u stvari, sjedinio poruke rakovačkog
igumana Teofana iż rakovačkog rukopisa Srbljaka i Hristofora Džefarovića iż Stematografije,
odnosno u knjizi je sjedinio one ideje koje su služile Arseniju III i Arseniju IV”15. Można
zatem powiedzieć, że dwa najważniejsze z perspektywy kodyfikacji zbiory hymnograficzne
pozostawać będą w ścisłej zależności od Stematografiji (bądź to stanowiąc dla niej wzór – jak
Srbljak z 1714 roku, bądź też dopełniając i jednocześnie graficznie wykorzystując ten
znaczący tekst kultury – jak w przypadku wydania z 1761 roku).

Tę inną gatunkowo „knjigu obnovljenih kultova srpskih vladara-svetitelja”16

zaproponuje grono młodych, dobrze wykształconych duchownych, skupionych wokół
kolejnego etnarchy, przybyłego z Peći w XVIII wieku do dzisiejszej Vojvodiny - patriarchy
Arsenija IV Šakabenty. „Karłowicki krąg intelektualistów” - utalentowani duchowni,
należący do najbardziej znanych w wieku XVIII działaczy kulturowych, m.in. kaznodzieja i
biskup Partenije Pavlović; generalny egzarcha patriarchy i metropolita Pavle Nenadović;
wykształcony w Kijowie twórca, od 1737 r. profesor i prefekt łacińskiej szkoły w
Petrovaradinie i biskup budimski Dionisije Novaković; archidiakon i późniejszy metropolita,
autor m.in. znanej stichiry pt. Opšta stihira pohvalna svjatiteljem serbskim z 1771 roku, Jovan
Georgijević oraz Pavle Nenadović (młodszy) – zredagują oryginalną - serbską wersję
Stemmatografii (1734), która ukaże się jako zbiór autorstwa Hristofora Žefarovicia i Tomasa
Mesmera17. „Istorija u slikama”; „knjiga srpskog preporoda u XVIII veku”; „najviše cenjen i
tražen zbornik u XVIII i na početku XIX veka18 – jak stwierdzają współcześni znawcy
omawianego okresu, czy też jak w swym doskonałym studium zauważa historyk sztuki
Miroslav Timotijević: „politička interpretacija ideje jedinstva nebeskog i zemaljskog
ustrojstwa, u kojoj je ideja o nebeskoj Serbia sancta stavljana u funkciju istorijske svete
zemlje, Serbia sacra”19 – odegra być może najważniejszą rolę w kodyfikujących spuściznę
średniowieczną zabiegach etnarchów. Wznawiana wielokrotnie, prawdopodobnie w dużym
nakładzie, dotrze ona na wszystkie obszary pod panowaniem tureckim i weneckim i znana
będzie także wśród Bułgarów, Greków i Rosjan. W czasie I powstania Serbów (1804) w

15
L. Čurčić, op.cit, s.75.
16
Stematografija, Izobraženije oružij iliričeskih, Izrezali u bakru Hristofor Žefarović i Toma Mesmer 1741,
oprac. D.Davidov, Novi Sad 1972, s.2. Por także: idem, Srpska Stematografija. Beč 1741, Novi Sad 2011.
17
Por. D.Davidov, Jubilej Žefarovićeve Stematografije 1741-1991, „Godišnjak Biblioteke Matice srpske za
1991”, Novi Sad 1992, s. 155.
18
Stematografija, Izobraženije…, ibidem.
19
M.Timotijević, Serbia Sancta i Serbia Sacra u baroknom versko-političkom programu Karlovačke Mitropolije
/w:/ Sveti Sava u srpskoj istoriji i tradiciji, Medjunarodni skup SANU, red. S.Ćirković, Beograd 1998, s.397.
 7

Serbii zajętej przez Turków Stematografija będzie też najczęściej czytaną książką, a na
powstańczych sztandarach widnieć będą herby w wersji Žefarovicia. Umieszczona na
austriackim index librorum prohibitorum, długo w ciągu wieku XIX krążyć będzie w
odpisach, utrwalając w świadomości zbiorowej katalog najważniejszych bohaterów
narodowych i wydarzeń historycznych.

Przypomnijmy, że zabiegając o uznanie praw należnych przywódcom religijno-

politycznym, a także wszystkim prekosavskim Serbom, świadomi znaczenia znanej
(rozpowszechnionej zwłaszcza w posttrydenckich, barokowych programach
propagandowych) idei chrześcijańskiego panteonu narodowego lub dynastyczno-
państwowego20, serbscy etnarchowie już od 1702 roku zabiegać będą o wydanie pierwotnej
wersji tej księgi autorstwa Pavla Rittera Vitezovicia (Stemmatographia, sive armorum
illyricorum delineatio, descriptio, et restitutio, I wyd. Wiedeń - 1701, II-Zagrzeb – 1702).
Ostatecznie - serbska Stematografija stanie się propozycją nowej – dostosowanej do
konkretnej sytuacji polityczneji – zlaicyzowanej „lozy świętych”, choć tym razem nie tylko
serbskich (władców i zwierzchników Cerkwi). Znajdą się tu 24 postacie - wśród nich także
bułgarski car David, arcybiskup Metody oraz arcybiskup Ochrydy Teofilakt (XI w), choć
oczywiście powody włączenia ich do panteonu świętych serbskich tkwiły w oficjalnym tytule,
jaki spodziewał się nosić (po zaakceptowaniu przez władze austriackie) patriarcha Arsenije
IV Šakabenta: „Biskup wszystkich Serbów, Bułgarów, zachodniego Pomorza, Dalmacji,
Bośni oraz obszaru z obu stron Dunaju i całego Ilirika (Illiricum, tj. Bałkanów)” 21. Wybór
świętych zgadzał się przy tym z „idealnymi” granicami jurysdykcji Cerkwi serbskiej, na czele
której znajdował się etnarcha, jurysdykcji utożsamianej z państwem Nemanjiciów z czasów
cara Dušana. Apoteoza cara Dušana, który w graficznej kompozycji ukazany został na koniu,
otoczony wieńcem herbów, wyrażała jedność rozczłonkowanego narodu serbskiego – nic
dziwnego zatem, iż ten właśnie schemat artystyczny i ideologiczny zaanektuje romantyzm
serbski (również za pośrednictwem późniejszej Historii Jovana Rajicia), popularyzując go
poprzez wydania skromnych, tanich litografii. Taką samą funkcję spełniać będzie także
umieszczony na końcu książki herb Carstva ot Nemanje ostavljenog, wraz z wyjaśnieniem:
„Stefan Nemanja pod koniec wieku XI odnowił Carstwo Wschodnie i ogłosił się królem
Raški, Grecji i Bułgarii”(!). Tak więc Stemmatografia miała ambicje, by stać się wierną

20
Na temat mającej długą tradycję idei chrześcijańskiego panteonu państwowo-dynastycznego i narodowego
zob. M.Timotijević, Serbia sancta..., s.399.
21
S.Gavrilović, Srpski nacionalni..., s.39.
 8

artystyczną ilustracją politycznych dążeń Metropolii Karłowickiej, jej najpełniejszym

ideologicznym podręcznikiem22. Jak zauważa M. Timotijević wypracowana w okresie
panowania Nemanjiciów i upowszechniana w czasach niewoli tureckiej, także po odnowie
Patriarchatu Pećkiego, idea „narodowego panteonu świętych”, który spaja królestwo ziemskie
i niebieskie (ustanawia więź pomiędzy kościołem „wojującym” i „tryumfującym”),
zmodyfikowana w wieku XVIII w Stemmatografii – stanowić będzie najbardziej rozwiniętą,
tworzącą przemyślaną ideową całość kompozycję”23.

Zgodnie z aspiracjami pretendujących do roli nie tylko religijnych, ale i politycznych

przywódców narodu zwierzchników Metropolii Karłowickiej, Stemmatografia dokonywała
istotnego przesunięcia w ukonstytuowanym wcześniej panteonie świętych, w którym miejsce
szczególne zajmował święty Sava. Jego prawowici następcy nie tylko nie przeznaczali mu w
zbiorze centralnego – jak należałoby oczekiwać - miejsca w narodowym panteonie, ale
ukazywali jako zaledwie dziewiątego z rzędu zwierzchnika serbskich arcybiskupów24.
Uprzywilejowana pozycja mnicha-władcy, świętego rodonačelnika doma Nemanjinog,
stanowiła, oczywiście, polityczną interpretację hierachii świętości, postrzeganą przez pryzmat
statusu metropolitów karłowickich i ich roli w odnowionej Serbia sacra25.

Podobną ideologiczną wymowę przybierze kompozycja na odbitce miedziorytniczej z

widokiem monasteru Studenica26 powstałą jeszcze w obrębie Pećkiego Patriarchatu z
inspiracji patriarchy Arsenija IV Šakabenty. Wpisane w płycinę herby oraz tytulatura, jaką
posługuje się etnarcha: "Arcybiskup pećki, i wszystkich Słowiano-Serbów, Bułgarów, i
patriarcha całego Iliriku ", lub "Arcybiskup pećki, patriarcha wszystkich Serbów i Bułgarów,

22
V.Erčić, Nacionalna i socialna svest u Srba i srpska grafika prve polovine XVIII veka /w:/ Srpska grafika
XVIII veka, s.33.
23
M.Timotijević, Serbia sancta..., s.387.
24
Dopiero po redukcji kalendarza cerkiewnego pod koniec XVIII wieku św. Sava stał się patronem Metropolii
Karłowickiej, choć fakt ten (wymuszony reformami terezjańskimi) nie wpłynął znacząco na kształt narodowego
panteonu w epoce baroku, potwierdza to choćby brak odbitek graficznych czy ikon, które przedstawiałyby św.
Savę jako patrona Metropolii Karłowickiej. Na pierwszy plan postać świętego zacznie się wysuwać dopiero na
przełomie XVIII i XIX wieku.
25
Nemanji daje się pierwszeństwo także na odbitkach graficznych (z widokiem monasteru Hilandar oraz
Studenicy). Por. M.Timotijević, Stefan Nemanja u baroknom versko-političkom programu Srpske Crkve /w:/
Stefan Nemanja – sveti Simeon Mirotočivi. Istorija i predanje, Naučni skupovi SANU (1996), Odeljenje
Istorijskih nauka, knj. 26, Beograd 2000, s.401 oraz Idem, Serbia sancta...., s.430.
26
Na temat miejsca Studenicy w symbolicznej topografii Serbii zob. M.Timotijević, Serbia sancta..., s.401.
 9

Pomorza, Dalmacji, Travunja i całego Iliriku"27 miały wskazywać na duchową więź

Patriarchatu z niegdysiejszym „carstwem Nemanjiciów”, o czym zresztą Šakabenta mówić
będzie w memorandum skierowanym do Karola VI kilka lat później28, a także potwierdzać na
grafice wysłanej przez patriarchę do królowej Marii Teresy (odzwierciedlającej
zmodyfikowany nieco, znany Dom Nemanjin z grafiki studenickiej)29.

W ciągu następnych dziesięcioleci powstanie jeszcze wiele innych odbitek graficznych

z widokami monasterów, wśród których za najciekawszą uznać można wykonaną przez
metropolitę Jovana Georgijevicia odbitkę dla Hilandaru (1746). Tu w gronie świętych
znajdzie się także car Dušan (sic!), cieszący się w środowisku hilandarskim dużym
poważaniem, tutaj też pojawi się portret Dušana przejęty ze Stemmatografii. Przykłady
podobnych kompozycji można zresztą mnożyć, pojawią się one także w malarstwie
freskowym30, w barokowych ikonostasach (Sremski Karlovci) oraz na pojedynczych
ikonach31.

Tak więc znany w wersji z Srbljaka, Stemmatografii oraz licznych odbitek

graficznych serbski panteon świętych w ideologicznym programie etnarchów Metropolii
Karłowickiej, którego odbiciem będą zabiegi reinterpretacji spuścizny średniowiecznej,
spełniać będzie bezprecedensową rolę dla zachowania religijnej i politycznej tożsamości
narodu, zwłaszcza w I połowie XVIII wieku. Wydanie pod koniec stulecia (1794-1795)
Historii Jovana Rajicia (Istorija raznih slavenskih narodov najpače Bolgarov, Horvatov i
Serbov...) stanowić już będzie zapowiedź stopniowego odchodzenia od idei jedności
królestwa ziemskiego i niebieskiego, jak też panteonu świętych serbskich władców, obecnych
w religijno-politycznym programie Metropolii Karłowickiej ku zlaicyzowanej wizji paralelnie
prezentowanych dziejó1) Cerkwi i państwa. Nie zostaną one jednak całkowicie zapomniane
na początku kolejnego stulecia (ikonostas wykonany „w duchu Srbljaka” z 1813 i 1814 roku

27
S.Gavrilović, op.cit., s.39. Już wcześniej patriarcha Arsenije III Čarnojević coraz bardziej rozbudowywał swój
tytuł: "Arcybiskup Pierwszej Justyniańskiej Cerkwi, patriarcha całego Iliriku” lub „patriarcha Wschodniego
Iliriku".
28
M.Timotijević, Serbia sancta..., s.401.
29
Szczegółową analizę ideologicznej wymowy kompozycji zob. ibid., s.404.
30
Por. S.Mileusnić, Srpsko slikarstvo XVII i XVIII veka u Slavoniji, Beograd 1984, s.54.
31
Panteon serbskich świętych pojawia się też na pojedynczych ikonach - rozwiązania zaczerpnięte zostały ze
Stematografii i Srbljaka, (rimničkiego lub weneckiego, w którym Zaharije Orfelin na ilustracji otwierającej to
wydanie połączył w jedną kompozycję wszystkich świętych - orędowników u Boga za ojczyznę (Izobraženija
svjatih serbskih carej, knjazej, despotov i arhiepiskopov za rod i otečestvo svoje moljaščihsja"). Strona ta stała
się zresztą wzorem dla innych ikon i wpólnych przedstawień serbskiego niebiańskiego panteonu).
M.Timotijević, op.cit., s.421.
 10

zajmie znaczące miejsce w nowej „politycznej teologii” odradzającej się, powstańczej

Serbii)32.

Patriarcha – etnarcha Arsenije III Čarnojević jako pomysłodawca Srbljaka i kodyfikator

serbskiej tradycji hymnograficznej, podobnie jak inni etnarchowie – Arsenije IV Šakabenta za
pośrednictwem Stematografii H.Žefarovicia,i arcybiskup Pavle Nenadović i metropolita
Stefan Statimirović – Historii Jovana Rajicia, podjęli – każdy na płaszczyźnie innych
gatunkowo tekstów kultury XVIII wieku – niezwykle ważne zadanie kodyfikacji
ukształtowanej w okresie długiego średniowiecza i poddanej w I połowie XVIII wieku presji
bieżącej polityki, cerkiewnej tradycji kulturowej. Zmiany w obrębie kultury serbskiej u
schyłku wieku, dokonujące się pod wpływem ideologii oświeceniowej i reform (zwłaszcza
reformy terezjańskiej, ograniczającej władzę metropolitów karłowickich do roli religijnych
tylko zwierzchników narodu i tym samym marginalizujące ich dokonania i wcześniejszy
program religijno-polityczny), nade wszystko zaś radykalna – narzucająca kulturze
paradygmat folklorystyczny „rewolucja” Vuka z początku wieku XIX, spowodują odsunięcie
tradycji cerkiewnej na daleki plan, a jej kodyfikatorów w pewnej mierze skażą na
zapomnienie. Specyficzna, motywowana politycznie, reinterpretacja spuścizny
średniowiecznej oraz zakreślone przez etnarchów symboliczne granice przestrzeni narodowej
stana się jednak istotnym punktem odniesienia dla tradycji romantycznej (m.in. z
upodobaniem powielającej XVIII-wieczny wizerunek cara- i mit „carstwa Dušanovog”) i
powstańczych aspiracji w zakresie integracji ziem serbskich (ze znaczącym jednak
przesunięciem akcentu z szerokiego, utopijnego Illiricum na kosowski „raj utracony”, którego
odzyskanie – zgodnie już z ludową wersją mitu kosowskiego – stanie się możliwe dzięki
„świętej zemście” powstańczych „Obiliciów”.

32
Por. V.Erčić, Nacionalna..., s.31.