Cel dydaktyczny

W tym podrozdziale nauczysz się:

porównywać sformułowania drugiej zasady termodynamiki autorstwa Kelvina i autorstwa

Clausiusa;
interpretować drugą zasadę termodynamiki w kontekście nieodwracalności procesów
termodynamicznych.

W tym rozdziale przedstawiliśmy już sformułowanie Clausiusa drugiej zasady termodynamiki, oparte
na nieodwracalności swobodnego przepływu ciepła. Wspomnieliśmy wtedy, że druga zasada
termodynamiki bywa również ujmowana na kilka innych, równoważnych sposobów. Z punktu
widzenia działania silników cieplnych może być przedstawiona następująco:

DRUGA ZASADA TERMODYNAMIKI (SFORMUŁOWANIE KELVINA)

Niemożliwe jest przekształcenie ciepła z pojedynczego źródła w pracę bez żadnego efektu
ubocznego.

Powyższe zdanie znane jest jako sformułowanie Kelvina drugiej zasady termodynamiki (ang. Kelvin
statement of the second law of thermodynamics). Opisuje ono niemożliwy do zbudowania „silnik
idealny” znany również pod pojęciem perpetuum mobile (ang. perfect engine), taki jak na Ilustracji
4.8 (a). Zauważmy, że końcowa część sformułowania, „bez żadnego efektu ubocznego”, nakłada
spore ograniczenia. Przykładowo silnik przekształcający całe pobierane ciepło w pracę musi przy
tym wykonywać pełne cykle. Jeśli tego nie zrobi, czynnik roboczy w silniku nie będzie w swoim
początkowym stanie, czyli zajdzie „efekt uboczny”. Innym przykładem jest zbiornik z gazem, który
może pochłaniać ciepło z ciepłego rezerwuaru i wykonywać pracę w procesie izotermicznym,
polegającą na przesuwaniu tłoka. Gdyby gaz miał wrócić do swego stanu początkowego (wykonać
pełen cykl), musiałby oddać ciepło i zostać sprężony.

Sformułowanie Kelvina nawiązuje do znanego problemu inżynieryjnego. Pomimo rozwoju

technologicznego nie jesteśmy w stanie skonstruować silnika cieplnego o stuprocentowej
sprawności. Pierwsza zasada termodynamiki nie wyklucza możliwości skonstruowania silnika
idealnego. Druga stwierdza, że jest to niemożliwe.
Ilustracja 4.8 (a) „Idealny silnik cieplny” przekształca całe dostarczane ciepło w pracę. (b) „Chłodziarka idealna” transportuje ciepło z
zimnego rezerwuaru do ciepłego rezerwuaru bez dodatkowej pracy dostarczanej do silnika. Oba urządzenia są w rzeczywistości
niemożliwe do skonstruowania.

Możemy pokazać, że sformułowania Kelvina i Clausiusa są równoważne, jeśli przyjmiemy, że dwa

ciała ze sformułowania Clausiusa to zimny rezerwuar i ciepły rezerwuar. Wtedy twierdzenie
Clausiusa ma postać: Nie można zbudować takiej chłodziarki, która by przenosiła ciepło z zimnego
rezerwuaru do ciepłego rezerwuaru bez pomocy z zewnątrz. Według sformułowania Clausiusa
ciepło nie może spontanicznie przechodzić od zimniejszego do cieplejszego ciała, co możemy
dostrzec w naszym codziennym życiu. Transfer ciepła w kierunku wzrastającej temperatury zawsze
wymaga dodatkowej energii z zewnątrz. „Chłodziarka idealna” (ang. perfect refrigerator) pokazana
na Ilustracji 4.8 (b), pracująca bez pomocy z zewnątrz, jest niemożliwa do skonstruowania.

W celu udowodnienia równoważności sformułowań Kelvina i Clausiusa pokażemy, że gdy jedno ze

sformułowań jest fałszywe, drugie również będzie nieprawdziwe. Na początek przyjmijmy, że
sformułowanie Clausiusa jest fałszywe, dzięki czemu chłodziarka idealna z Ilustracji 4.8 (b) jest
możliwa do skonstruowania. Chłodziarka pobiera ciepło Q z zimnego rezerwuaru o temperaturze Tz
i przenosi je w całości do ciepłego rezerwuaru o temperaturze Tc . Rozważmy teraz rzeczywisty
silnik cieplny pracujący w tym zakresie temperatur. Pobiera on ciepło Q + ΔQ z ciepłego
rezerwuaru, wykonuje pracę W i oddaje ciepło Q do zimnego rezerwuaru. Z pierwszej zasady
termodynamiki mamy W = Q + ΔQ − Q = ΔQ.

Urządzenia opisane powyżej pokazane są na Ilustracji 4.9. Całkowita ilość ciepła pobieranego z
ciepłego rezerwuaru to ΔQ , a praca wykonywana na jakimś innym ciele – W . Między silnikiem a
zimnym rezerwuarem nie ma przepływu ciepła. Z równania W = ΔQ wynika, że połączenie
chłodziarki idealnej z prawdziwym silnikiem cieplnym daje nam idealny silnik cieplny, co zaprzecza
sformułowaniu Kelvina. Dlatego też, jeśli sformułowanie Clausiusa jest fałszywe, to sformułowanie
Kelvina również.
 Ilustracja 4.9 Połączenie chłodziarki idealnej z rzeczywistym silnikiem cieplnym daje
nam idealny silnik cieplny, ponieważ W = ΔQ.

Stosując drugą zasadę termodynamiki, udowodnimy teraz dwie ważne właściwości silników
cieplnych, działających między dwoma rezerwuarami. Pierwsza właściwość brzmi: dowolny silnik z
obiegiem odwracalnym, działający między dwoma rezerwuarami ma sprawność większą niż
jakikolwiek silnik z obiegiem nieodwracalnym, działający między tymi samymi rezerwuarami.

Druga właściwość jest następująca: wszystkie silniki o obiegu odwracalnym, działające między
dwoma tymi samymi rezerwuarami, mają taką samą sprawność. Aby to udowodnić, rozważmy dwa
silniki, D i E, przedstawione na Ilustracji 4.10 (a), które działają między wspólnymi rezerwuarami o
temperaturach Tc i Tz . Przyjmijmy, że obieg silnika D jest odwracalny, a silnik E jest hipotetycznym
silnikiem z obiegiem nieodwracalnym i ma większą sprawność niż silnik D. Jeśli oba silniki wykonują
tę samą ilość pracy W na cykl, to korzystając z Równanie 4.2, mamy Qc > Q′c . Następnie,
stosując pierwszą zasadę termodynamiki, otrzymujemy Qz > Q′z .

Ilustracja 4.10 (a) Dwa niesparowane silniki D i E, działające między tymi samymi rezerwuarami. (b) Dwa sparowane silniki D i E, gdzie
D działa w obiegu odwrotnym.

Załóżmy, że cykl silnika D jest odwrócony tak, że silnik działa jak chłodziarka oraz że silniki są ze
sobą sparowane tak, iż praca wykonywana przez E jest używana do napędzania D, jak pokazano na
Ilustracji 4.10 (b). Qc > Q′c i Qz > Q′z , stąd rezultat każdego cyklu jest równy spontanicznemu
przepływowi ciepła z zimnego do ciepłego rezerwuaru, a na taki proces nie pozwala druga zasada
termodynamiki. Początkowe założenie musi być więc błędne i nie można zbudować
nieodwracalnego silnika takiego jak E, który miałby większą sprawność niż odwracalny silnik D.

Teraz dość łatwo jest udowodnić, że sprawności wszystkich silników z obiegiem odwracalnym,
działających między tymi samymi rezerwuarami, są równe. Załóżmy, że D i E są silnikami z obiegiem
odwracalnym. Jeśli są sparowane tak, jak na Ilustracji 4.10 (b), sprawność silnika E nie może być
większa od sprawności D, bo w przeciwnym razie druga zasada termodynamiki byłaby naruszona.
To rozumowanie pokazuje, że sprawność silnika D nie może być większa od sprawności E.
Podsumowując, dochodzimy do wniosku, że wszystkie silniki z obiegiem odwracalnym, działające
między tymi samymi rezerwuarami, mają te same sprawności.

SPRAWDŹ, CZY ROZUMIESZ 4.1

Jaka jest sprawność idealnego silnika cieplnego? Jaki jest współczynnik wydajności
idealnej chłodziarki?

SPRAWDŹ, CZY ROZUMIESZ 4.2

Pokaż, że Qc ′
− Qc = Qz − Qz
′
dla hipotetycznego silnika z Ilustracji 4.10 (b).