osoba A: Jesteś bardzo punktualny.

całą
sumę twojej żonie. Prawdopodobnie zapom-
Odpowie& osoby B brzmi: niała
ci o tym powiedzieć.
Też tak myślę o sobie,
albo:
Mam podobne zdanie na swój temat,
Wykład VI
albo:
Też tak uważam, itd.
Reagowanie na krytykę i atak

Oczywiście nie oznacza to, że inne odpowiedzi nie mogą być Opisany
poprzednio model reakcji na krytykę dotyczy
asertywne. Jednak osobom, mającym kłopoty z przyjmowaniem sytuacji
najprostszych — gdy osoba krytykowana całkowicie
ocen zalecam ćwiczenie konstruktywnego reagowania na oceny zgadza się lub
całkowicie nie zgadza się z usłyszaną oceną.
w forniie najbardziej zbliżonej do przedstawionego modelu, Częściej jednak
mamy do czynienia z sytuacjami o wymowie
ponieważ realizuje on postawę w pełni asertywną, która jest celem niejednoznacznej.
ćwiczenia.
Sytuacja I
Zgodnie z tą postawą osoba oceniana komunikuje rozmów-
cy swoim zachowaniem: „mamy podobne lub odmienne 6pinie", Krytyka
częściowo słuszna, ale zbyt szeroko zakrojona.
„ja jestem w porządku i ty jesteś w porządku". Mamy z nią do
czynienia, gdy ktoś używa wobec nas sfor-
Dotychczasowe uwagi dotyczą sytuacji, gdy !oceny mają mułowań
zaczynających się od „Ty zawsze...", albo „Ty nigdy",
charakter sądów wartościujących. Czasami jednak ;wypowiedzi na przykład:
oceniające obejmują wyłącznie informację o faktach, na przy- osoba A: Ty
nigdy nie przychodzisz na czas!
kład: albo:
osoba A: Spóźniłeś się pół godziny! osoba A:
Zawsze, gdy chcę ci coś powiedzieć, boli cię głowa.
albo: Zarówno
zgadzając się, jak i przecząc tym uwagom przyjęli-
osoba A: Od dwóch miesięcy nie oddajesz mi pożyczonych byśmy fałszywy
obraz rzeczywistości, jaki tworzy osoba krytyku-
pieniędzy. jąca. Asertywną
odpowiedź powinna zmierzać do weryfikacji
Jest to szczególny rodzaj krytyki. Oczywiście nie- ma sensu faktów i
ustalenia tego, co istotnie może podlegać słusznej
traktować tych. wypowiedzi jako subiektywnych opini osoby krytyce, na
prz3cład:
A — odniesienie do prawdy jest oczywiste. Osoba A wskazuje na osoba B:
Itotnie już drugi raz w tym tygodniu spóźniłam
fakty, których podmiotem jest osoba B, a które sprawiają kłopot się,
ale to nieprawda, że nigdy nie przychodzę na
osobie A. Asertywne zachowanie się osoby B polega na weryfika- &as.
W pozostałe dni przychodziłam punktualnie
cji faktów i postąpieniu zgodnie z wymogami ustalonej rzeczywis- na
nasze spotkania.
tości, na przykład: albo:
osoba B: Tak, to prawda, umówiliśmy się na drugą, a jest osoba B:
Prawdą jest, że zarówno wczoraj, jak i dzisiaj
wpół do trzeciej. Przepraszam cię, ż'e zmuszona
trudno mi było się skupić na tym co do mnie
 byłaś tak długo na mnie czekać.
mówiłaś. Ale nie jest prawdą, że zawsze boli mnie
albo:
głowa, gdy chcesz mi coś powiedzieć, zwykle
• osoba B: To nie jest prawda. Cztery tygodnie teihu oddałam c
Tętnie cię słucham.

102
103
 Sytuacja II obu osób
wttrakcie wizyty Basi i Mietka. Być może któraś z nich
Krytyka oparta na nieuprawnionym uogólnieniu pojedyń- będzie chciaia
postawić swoje, warunki, związane z zapraszaniem
czych faktów. Na przykład: i przebiegieni
wizyty znajomych.
osoba A: Ty nie znosisz, jak zapraszar do nas swoich
Sytuacja III
znajomych. Jeżeli człowiek u siebie w domu nie
może przyjąć kogoś, kogo lubi, to jest to po Krytyka
oceniająca osobę, a nie działanie. Krytykujący
prostu dyskryminacja. Jestem dyskryminowana — bazując na
faktach istotnie mających miejsce — dokonuje
przez ciebie we własnym domu! nieprzyjemnej,
ogólnej i nieuprawnionej — w odczuciu krytyko-
Niektóre osoby mają tendencję do nadmiernego uogólniania wanego oceny jego
osoby. Na przykład:
pojedyńczych faktów, kreowania rzeczywistości interpersonalnej osobą A:
Jesteś kompletnie nieodpowiedzialny. Dwa razy cię
za pomocą fantazji i reagowania na własne wyobrażenia a nie
prosiłam, żebyś podjął te pieniądze z poczty, a ty.po
zachowanie partnera. Partner może więc spotkać się z tak
prostu zapomniałeś!
zaskakującym zarzutem, że nie wie, jak na niego odpowi6dzieć. Asertywna
odpowiedź polega na oddzieleniu treści doty-
Jeżeli zaś jest osobą, u której łatwo wywołać poczucie bycia „nie czących
działania, od treści oceniających osobę. Krytykowany
w porządku", może — jak w „Procesie" Kafki — oddać się może więc
przyznać rację osobie krytykującej jego działanie (o ile
poszukiwaniu swojego przestępstwa i pewnie je znajdzie. Kon- fakty, o których
mówi istotnie miały miejsce), a jednocześnie
struktywna odpowiedź musi odwoływać się do realnej rzeczywist- przeciwstaWić się
uogólnionej, negatywnej ocenie jego osoby na
ści. Należy oddzielić uogólnioną ocenę od faktów, skupić się na przykład:
faktach, poddać. je weryfikacji i — jak poprzednio — postąpić osoba B:
Powiedziałaś, że jestem kompletnie nieodpowie-
zgodnie z wymogami ustalonej rzeczywistości.
dzialny. Mam inne zdanie na ten temat., Nato-
W podanym przykładzie osoba B może być całkowicie miast
istotnie zapomniałem dziś podjąć pieniądze
zdezorientowana zarzutem osoby A i wówczas ąążąc do ustalenia z
poczty. Ponieważ przyrzekłem ci, że to zrobię,
faktów, może spytać: pójdę
tam po obiedzie.
„osoba B: Dlaczego uważasz, że nie lubię jak zapraszasz do
Sytuacja IV
nas swoich znajomych?
Jeżeli zaś jest dla niej jasne, do jakich faktów odwołuje się Krytyka
wyrażona w agresywnej, raniącej formie. Kryty-
osoba A, może od razu skupić się na nich, na przykład mówiąc: kujący, poddaje
negatywnej ocenie działanie krytykowanej oso-
osoba B: Prawdopodobnie chodzi ci o wizytę Basi i Mietka. by, ale czyni to
w fonnie naruszającej jej poczucie godności
Istotnie, trudno mi było znaleźć z nimi wspólny osobistej — używa
raniących określeń, krzyczy itd. Na przykład:
język i dlatego brałem niewielki Oział w rozmowie. osoba A: Jak
mogłaś ubrać dziecko w ten sposób! Na dworze
 Nie jest natomiast prawdą, że „nie lubię, jak za- upał,
a on chodzi w swetrze i w długich spodniach
praszasz do nas swoich znajomych. Jestem za- ! Ty
chyba kompletnie zgłupiałaś ! Musisz być:
przyjaźniony z Grażyną i Robertem, cieszę się
całkowicie pozbawiona rozumu!
ilekroć zapraszasz Martę, lubię też twoich kolegów Ocena'
działania może być słuszna lub niesłuszna, co nie
ze studiów. zmienia schematu
asertywnej reakcji. Polega ona na oddzieleniu
treści krytyki,
od formy w jakiej została wyrażona. Na treść
Dalsza rozmowa może się już potoczyć na temat zachowania należy zareagować
zgodnie z zasadami asertywnego przyjmowa-

104
105
 ni 'a słusznej lub niesłusznej krytyki, natomiast zdecydowanie nam, że agresja
rodzi agresję, my zaś namawiamy cię do
należy przeciwstawić się formie, jako niedopuszczalnemu sposo- «nadstawienia
drugiego policzka» poprzez pozostanie asertyw-
bowi traktowania. Na przykład: nym w obliczu
agresywnego zachowania." (Alberti, Emmons,
osoba B: Zgadzam się z tobą, że ubrałam dziś Mariusza zbyt 1980, str. 116)
ciepło. Dobrze, że zwróciłeś na to uwagę — zaraz
go przebiorę. Natomiast nie podoba mi się forma,
Sytuacja V
w jakiej się do mnie zwracasz. Nie chcę, abyś do Krytyka podana
w formie aluzji. Aluzja może być mniej lub
mnie mówił w ten sposób. bardziej
wyszukana, na przykład:
Czasem — na przykład w relacjach z bliskimi — osoba osoba A: Och,
napraWdę, jak tak można.... Ktoś tu jadł, za
krytykowana może pragnąć wyjaśnić osobie krytykującej swój
prżeproszeniem, jak świnia. Obrus zupełnie po-
sposób przeżywania tej sytuacji, odwołując się do własnych
uczuć. Na przykład: albo:
— Jest mi nieprzyjemnie, gdy mówisz do mnie w ten sposób. osoba A:
Wlyglądasz rzeczywiście prześlicznie. Przecudow-
Robi mi się prżykro, a jednocześnie ogarnia mnie złość. nib.
Włóż jeszcze ten bordowy żakiecik, który
Może też wskazać sposób w jaki pragnie być 'traktowana: sobie
sama uszyłaś w zeszłym tygodniu. Będziesz
— Jeżeli nie podoba ci się coś w moim zachowaniu, powiedz się
podobać... sama sobie.
mi, co konkretnie ci przeszkadza. Chętnie p6rozmawiam albo:
na ten temat. Ale zdecydowanie nie pozWalam, abyś osoba A: C
ytałam ciekawe badania — podobno osoby,
nazywał mnie ;,głupią", albo „pozbawionąłrozumu". które
chodzą po górach,' mają często zaburzone
Szczególnie trudna jest sytuacja, gdy krytyka działania wiąże żcie
seksualne.
się z nagłym, agresywnym wybuchem osoby krytykującej. Sytua- Trudność
sytuacji, w której jesteśmy krytykowani nie
cję taką analizują Alberti i Emmons w swoim podręczniku wprost, polega ńa
tym, że krytykujący proponuje nam swego
asertywności (Alberti, Emmons, 1980). Osoba B; wychodząc rodzaju grę, w
r/riyśl której na płaszczyźnie oficjalnej jesteśmy
z windy, niechcący wpada na nieznaną sobie osobę A i potrącają. w dobrych
stosunkach, nie musimy więc reagować na krytykę, co
Osoba A reaguje gwałtownym i natychmiastowym wybuchem, jest tylko
pozor,nie korzystne. Zostajemy bowiem obciążeni
krzycząc: emocjonalnie
zarówno treścią krytyki jak i udawaniem, że nic nie
osoba A: Do jasnej cholery! Dlaczego pan nie patrzy, gdzie zauważyliśmy.
Aluzję można porównać do potwora, który jest
pan idzie?! Cholerny idiota! Mógł mi pan zrobić groźny tylko w
'ciemności — gdy zostanie ukazany w świetle
krzywdę! dziennym, traci
swą paraliżującą moc. Asertywna reakcja na
Alberti i Emmons piszą: „Proponujemy, abyś ,najpierw aluzyjną krytykę
polega na ujawnieniu jej treści. Po uczynieniu
pozwolił tej osobie wypuścić nieco złości, dopóki on czy ona nie z aluzji
„komunikatu wprost" można już zareagować zgodnie
uspokoi się. Gdy przejdzie jej wybuch możesz powiedzieć: z poprzednio
podanymi zasadami. Można prosić rozmówcę, aby
— Przepraszam, że panią/pana potrąciłem. Zrobiłem to nie- rozszyfrował
aluzję, albo zrobić to samodzielnie, prosząc o po-
chcący. Jest pani/pan wyraźnie zdenerwowana/y, nie mniej ja nie twierdzenie
interpretacji na przykład:
lubię, gdy ktoś mnie wyzywa lub na mnie krzyczy: bez tego osoba B:
Powiedziałaś, że ktoś tu jadł jak świnia. To ja
jestem w stanie zrozumieć, o co pani/panu chodzi. jadłam
w tym miejscu. Rozumiem, że masz do
Jest ważne, aby nie rewanżować się agresją. Badania mówią mnie
pretensje, że pobrudziłam ci obrus, czy tak?

106
107
albo:
Wykład VII
osoba B: Mówisz, że wyglądam prześlicznie, ale używasz
tonu, który sugeruje coś odwrotnego, Nie wiem
Wyrażanie uczuć pozytywnych
czy ci się właściwie podobam w tym ubraniu czy
nie. Chciałabym, abyś powiedział to otwarcie. Niektóre
osoby mają generalną trudność w wyrażaniu uczt:•'
albo: pozytywnych,
inne doznają tej trudności jedynie wobec szczegól-
osoba B: Jak wiesz, ja właśnie chodzę po,górach. Czy mam nych adresatów
— kobiet, starszych od siebie mężczyzn, rówieś-
rozumieć, że sugerujesz, iż moje życie seksualne jest ników,
autorytetów itd. Problemy z wyrażaniem uczuć pozytyw-
zaburzone? • nych są w>
dużej mierze śladami przeszłości — wskazują, że
człowiek miał
kiedyś bliską osobę, która nie umiała czy nie
Sytuacja VI chciała takich
uczuć przyjmować, a tym samym stała się nauczy-
Krytyka zaskakująca. Osoba krytykowana jest zaskoczona cielem
„niewyrażania".
wypowiedzią krytyczną i nie ma gotowej odporiedzi. Najczęstszą Osoby
niepraktykujące w życiu wyrażanie uczuć pozytyw-
reakcją w takiej sytuacji jest próba „zachowania twarzy" poprzez nych podają
czasem takie argumenty na rzecz swojej postawy:
jakąś zborną, zorganizowaną odpowiedź, która jednak — wymy- Nie
warto mówić o pozytywnych uczuciach, bo osoba,
ślona pod presją czasu — nie musi być zgodna z opiniami osoby do
której się to czuje, i tak wie o tym (np. bo kiedyś była
krytykowanej. Konstruktywne zachowanie, zgodne z koncepcją
poinformowana) lub czuje intuicyjnie.
zachowań asertywnych polega na dokładnej realizacji definicji — Uczucia
pozytywne są bardzo, delikatne. Jeżeli się będzie
asertywnego zachowania: skoro osoba krytykowana nie wie, co o nich
mówiło za często i za> głośno, wówczas znikną.
odpowiedzieć, najbardziej prawdziwie stan j6j może oddać na Uczucia
pozytywne najlepiej wzrastają w milczeniu.
przykład takie zdanie:
rażanie uczuć pozytywnych stanowi zobo-
— Nie wiem co odpowiedzieć. Jestem zaskoczona. Chciała-
wi'ązanie.Drugi człowiek może pomyśleć, że jest nimi
bym się chwilę zastanowić nad tym, co powiedziałeś, ob4rzony
na zawsze, albo przećenić ich znaczenie,
zanim odpowiem.
intensywność czy głębokość, co ostatecznie doprowadzi
Wbrew potocznym wyobrażeniom niewiele jest sytuacji, do,
zawodu i nieporozumienia.
w których człowiek musi reagować natychmiast. Zachowanie Wszystkie
te argumenty są swego rodzaju przesądami chro-
godności osobistej wymaga między innymi szanowania i akcep- niącymi
człowieka przed prawdziwym wyrażaniem siebie.
tacji swojego tempa reagowania. Im częściej
wyraża się uczucia pozytywne, tym częściej się je
W przedstawionych sposobach reagowania na krytykę wy- przeżywa,
oczywiście, o ile osoba, z którą jesteśmy w kontakcie
raża się dążenie, aby człowiek — również, w trudnej sytuacji nie ma kłopotów
z ich orzyjmowaniem. Wyrażanie uczuć pozyty-
— mógł być „blisko samego siebie". Gdy w sytuacji niejedno- wnych może
spowodować uciążliwe zobowiązanie, jeżeli wyra-
znacznej powstaje w człowieku więcej niż jedna reakcja, wszystkie żamy uczucia,
których naprawdę nie przeżywamy.
powinny znaleźć wyraz, gdyż wszystkie są prawdziwe. Niektórzy
sprowadzają bogactwo uczuć pozytywnych do
dwóch wyrażeń:
„lubię cię" i „kocham cię", przy czym obawiają
się, że
pierwsze może być niebezpiecznie rozumiane jako wstęp do
drugiego. Przy
takiej perspektywie całkowicie odpowiedzialne
wyrażanie uczuć
pozytywnych mogłoby mieć miejsce stosunkowo

108
109