GEO and You 2 (2023-2024)

G
E
O
and you
2
1
2
Inleiding
GEO and you 2 is een cursus voor het vak ruimtelijk bewustzijn, opgesteld voor de leerlingen van het
tweede leerjaar van de eerste graad secundair onderwijs. De titel is deels afgeleid van het Griekse
woord ‘geo’, dat aarde betekent. Wat heb jij met de wereld te maken? Alles! Rondom jou vinden
continu aardrijkskundige verschijnselen plaats. Het is van essentieel belang dat je die verschijnselen
leert onderzoeken omdat je er vaak zelf deel van uitmaakt. Tijdens de lessen ruimtelijk bewustzijn zal
je geografische kennis en vaardigheden leren die je daarbij helpen.
De Becker S. en Hermans N.
3
Inhoudsopgave
1 Suikerbiet of toch maar riet? .......................................................................................................... 8
1.1 Wat is suiker? .......................................................................................................................... 8
1.2 Waar komt suiker vandaan? ................................................................................................... 9
1.2.1 Hoe beïnvloedt het klimaat de teelt van suikerbieten? ............................................... 10
1.2.2 Hoe beïnvloedt het klimaat de teelt van suikerriet? .................................................... 12
1.3 Hoe beïnvloedt het klimaat de landbouw in de wereld? ...................................................... 13
1.4 Hoe beïnvloedt de klimaatverandering de landbouw in de wereld? .................................... 17
1.4.1 Hoe verandert het klimaat? .......................................................................................... 18
1.4.1.1 Hoe beïnvloeden droogtes de landbouw? ................................................................ 19
1.4.1.2 Hoe beïnvloeden overstromingen de landbouw? ..................................................... 21
1.4.1.3 Extreem weer ............................................................................................................ 23
1.5 Leren leren ............................................................................................................................ 24
1.5.1 Leerdoelen .................................................................................................................... 24
1.5.2 Begrippen ...................................................................................................................... 24
1.5.3 Mindmap ........................................................................................................................ 26
2 Mijn mama heeft 1,64 kinderen .................................................................................................... 27
2.1 Met hoeveel mensen leven we momenteel op aarde? ......................................................... 27
2.2 Hoe kan de wereldbevolking veranderen? ........................................................................... 27
2.2.1 Hoe is de wereldbevolking veranderd sinds het ontstaan van de aarde? ................... 27
2.2.2 Wat bepaalt de bevolkingsevolutie? ............................................................................ 30
2.2.3 Hoe is de bevolking van Vlaanderen veranderd? ......................................................... 31
2.3 Wat is de bevolkingsstructuur? ............................................................................................ 32
2.3.1 Wat zijn leeftijdshistogrammen? .................................................................................. 32
2.4 Wat is het demografisch transitiemodel? ............................................................................ 34
2.5 Wat betekenen de begrippen bevolkingsspreiding en -dichtheid? ...................................... 40
2.5.1 Waar op aarde wonen de meeste mensen? .................................................................. 40
2.5.2 Waar wonen de meeste mensen in België en China en waarom? ................................ 42
2.6 Wat is duurzaamheid? ........................................................................................................... 43
2.7 Leren leren ............................................................................................................................ 44
2.7.1 Leerdoelen .................................................................................................................... 44
2.7.2 Begrippen ...................................................................................................................... 44
2.7.3 Mindmap ........................................................................................................................ 47
3 City life ........................................................................................................................................... 48
3.1 Wat is verstedelijking? .......................................................................................................... 48
3.1.1 Hoe verstedelijkt is Vlaanderen? .................................................................................. 54
4
3.2 Wat is het verschil tussen bebouwing en open ruimte? ....................................................... 56
3.3 Wat is het verschil tussen open, halfopen en gesloten bebouwing? ................................... 57
3.4 Wat is het verschil tussen verspreide en geconcentreerde bebouwing? ............................. 58
3.5 Wat zijn bebouwde kernen? .................................................................................................. 60
3.5.1 Wat zijn stedelijke kernen? ........................................................................................... 60
3.5.1.1 Waaraan herken je de stadskern?............................................................................. 61
3.5.1.2 Waaraan herken je de stadswijken? ......................................................................... 61
3.5.1.3 Waaraan herken je de stadsrand?............................................................................. 61
3.5.2 Wat zijn verstedelijkte kernen? .................................................................................... 63
3.5.3 Wat zijn plattelandskernen? ......................................................................................... 63
3.6 Wat is de invloedssfeer van een stad?.................................................................................. 65
3.7 Wat zijn multiculturele steden? ............................................................................................ 66
3.7.1 Waarom is New York een voorbeeld van een multiculturele stad?.............................. 66
3.8 Wat zijn duurzame steden?................................................................................................... 69
3.8.1 Wat is het hitte-eiland effect? ...................................................................................... 70
3.8.2 Duurzaamheidsmodel toepassen ................................................................................. 72
3.9 Leren leren ............................................................................................................................ 73
3.9.1 Leerdoelen .................................................................................................................... 73
3.9.2 Begrippen ...................................................................................................................... 73
3.9.3 Mindmap ........................................................................................................................ 76
4 In de knoop .................................................................................................................................... 77
4.1 Hoe is het gesteld met de mobiliteit van de Belgen? ........................................................... 77
4.1.1 Waarom zijn er zoveel files in België? .......................................................................... 81
4.2 Wat zijn de voor- en nadelen van de verschillende transportmiddelen? ............................ 86
4.2.1 Wat zijn de voor- en nadelen van een trein? ................................................................ 86
4.2.2 Wat zijn de voor- en nadelen van een (binnen)schip? .................................................. 86
4.2.3 Wat zijn de voor- en nadelen van een vliegtuig? .......................................................... 87
4.2.4 Wat zijn de voor- en nadelen van een vrachtwagen? ................................................... 87
4.2.5 Transportmiddelen kiezen ............................................................................................ 88
4.3 Wat is duurzaam verkeer? .................................................................................................... 92
4.3.1 Welke auto’s stoten de minste CO2 en fijnstof uit? ...................................................... 93
4.3.2 Wat zijn fietsostrades?.................................................................................................. 97
4.3.3 Met welke transportmiddelen gebeuren de meeste dodelijke verkeersongevallen? 100
4.3.4 Duurzaamheidsmodel toepassen ............................................................................... 101
4.4 Hoe ziet het verkeer in jouw regio eruit? ............................................................................ 102
4.5 Leren leren .......................................................................................................................... 103
4.5.1 Leerdoelen .................................................................................................................. 103
5
4.5.2 Begrippen .................................................................................................................... 103
4.5.3 Mindmap ...................................................................................................................... 104
5 Mijn oogApple .............................................................................................................................. 105
5.1 Hoe wordt een smartphone gemaakt? ............................................................................... 105
5.1.1 Hoe worden de grondstoffen die nodig zijn om een smartphone te maken ontgonnen?
107
5.1.1.1 Waar en hoe wordt goud ontgonnen? .................................................................... 107
5.1.1.2 Waar en hoe wordt kobalt ontgonnen? .................................................................. 108
5.1.1.3 Waar en hoe wordt aardolie ontgonnen? ............................................................... 109
5.1.2 Hoe beïnvloedt de ontginning van steenkool in de VS het milieu? ............................ 110
5.1.3 Wat zijn de mogelijkheden na ontginning? ................................................................. 111
5.1.4 Wat is de basisindustrie?............................................................................................. 112
5.1.4.1 Welke rol speelt de basisindustrie in het maken van een smartphone? ............... 112
5.1.5 Wat is de verwerkende industrie? ............................................................................... 113
5.1.5.1 Welke rol speelt de verwerkende industrie in het maken van een smartphone? .. 113
5.2 Hoe ziet het ontginnings- en industrielandschap van België eruit? .................................. 114
5.3 Waarom is de Antwerpse haven zo belangrijk voor België?............................................... 117
5.3.1 Welke functies heeft de Antwerpse haven? ............................................................... 119
5.3.1.1 Welke rol speelt de petrochemische industrie in de Antwerpse haven? ............... 119
5.3.1.2 Welke goederen behandelt de Antwerpse haven? ................................................. 119
5.3.1.3 Welke rol spelen handel en diensten in de Antwerpse haven? .............................. 122
5.3.2 Waarom moet de Antwerpse haven goed bereikbaar zijn? ........................................ 123
5.4 Leren leren .......................................................................................................................... 124
5.4.1 Leerdoelen .................................................................................................................. 124
5.4.2 Begrippen .................................................................................................................... 124
5.4.3 Mindmap ...................................................................................................................... 126
6 Oost west, thuis best? ................................................................................................................. 127
6.1 Hoe is het gesteld met het toerisme in de wereld? ............................................................ 127
6.2 Let’s go on an adventure! ................................................................................................... 128
6.3 Hoe ziet het vakantiegedrag van de Belgen eruit? ............................................................. 133
6.4 Hoe is het gesteld met het toerisme in België? .................................................................. 135
6.5 Hoe verloopt de toeristenstroom in Europa? ..................................................................... 137
6.6 Wat is het verschil tussen toerisme en recreatie?.............................................................. 141
6.7 Wat zijn de plus- en minpunten van toerisme? .................................................................. 142
6.8 Wat is het verschil tussen massatoerisme en duurzaam toerisme? ................................. 144
6.8.1 Wat zijn de kenmerken van massatoerisme? ............................................................. 144
6.8.2 Wat zijn de kenmerken van duurzaam toerisme? ...................................................... 145
6
6.9 Wat is de vakantievoetafdruk? ........................................................................................... 146
6.10 Leren leren .......................................................................................................................... 147
6.10.1 Leerdoelen .................................................................................................................. 147
6.10.2 Begrippen .................................................................................................................... 147
6.10.3 Mindmap ...................................................................................................................... 148
6.11 Determineertabel voor het klimaat .................................................................................... 149
7
1 Suikerbiet of toch maar riet?
1.1 Wat is suiker?

Suiker of sacharose is een zoete stof, die van nature
voorkomt in voedingsmiddelen zoals fruit, maïs, suikerriet en
suikerbiet. Daarnaast komen ook andere suikers voor zoals
melksuiker (lactose) en vruchtensuiker (fructose). Aardappels
en granen bevatten ook suikers in de vorm van zetmeel, dat
zijn lange suikerketens (zonder zoete smaak) die in de darm
wel in glucose wordt gesplitst. Suiker gemaakt uit riet- of
bietsuiker wordt wel kristalsuiker genoemd. Kristalsuiker
wordt als smaakmaker toegevoegd aan bewerkte producten,
zoals frisdrank, chocola, snoep en gebak.
Opdracht
Hoeveel suikerklontjes zijn er in de producten verwerkt?
a Duid je hypothese aan met een markeerstift.
b Omcirkel het aantal suikerklontjes na verbetering.
Dolmio bolognaisesaus oreokoekje marsreep
mango banaan blikje coca cola
8
Starbucks warme Muller Light
appel
chocolademelk met slagroom aardbeienyoghurt
1.2 Waar komt suiker vandaan?

Kristalsuiker is afkomstig uit de wortel van suikerbieten. Rietsuiker wordt gewonnen uit het sap van
de stengel van suikerriet. Rietsuiker wordt korter gecentrifugeerd dan kristalsuiker, waardoor een
klein beetje donkerbruine stroop (melasse) achter blijft. Die stroop geeft de kleur aan de suiker.
9
1.2.1 Hoe beïnvloedt het klimaat de teelt van suikerbieten?
Opdracht
a Bekijk het filmpje:
https://www.youtube.com/watch?v=DFp8Fg6kmhc
b Beschrijf kort hoe je de suiker uit suikerbieten haalt.
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Opdracht
a Duid de top tien suikerbietproducerende landen (2014) aan op onderstaande kaart.
b Zoek op in de atlas: AARDE | KLIMAAT A. LUCHTSTREKEN EN JAARISOTHERMEN
c Beantwoord de vraag.
land productie per land in %

1 Frankrijk 14,1
2 Rusland 12,6
3 Duitsland 11,1
4 VS 10,7
5 Turkije 6,2
6 Oekraïne 5,9
7 Polen 5,1
8 Egypte 4,1
9 VK 3,2
10 China 3,2
In welke klimaatzone vind je de meeste suikerbietproducerende landen?

polaire (koude) zone gematigde zone tropische (warme) zone
10
Opdracht
a Determineer het klimaat met de determineertabel op pg. 150.
b Vul het besluit aan.
In Ukkel heerst een _________________________________________________________________.
Teeltvoorwaarden suikerbiet
• heeft een humusrijke bodem nodig
• temperatuur tussen de 15°C en 21°C
tijdens het groeiseizoen
• kan matige vorst verdragen
• heeft minimaal 460 mm neerslag
per jaar nodig
• heeft voldoende zon nodig, maar
niet te intens
Suikerbieten groeien het best in de koude zones gematigde zones warme zone
Waarom is deze klimaatzone zo geschikt voor de teelt van suikerbieten?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
11
1.2.2 Hoe beïnvloedt het klimaat de teelt van suikerriet?
Opdracht
a Duid de top tien suikerrietproducerende landen (2014) aan op onderstaande kaart.
b Zoek op in de atlas: AARDE | KLIMAAT A. LUCHTSTREKEN EN JAARISOTHERMEN
land productie per land in %

1 Brazilië 40,0
2 India 19,1
3 China 6,8
4 Thailand 5,6
5 Pakistan 3,7
6 Mexico 3,1
7 Colombia 2,1
8 Filipijnen 1,8
9 Indonesië 1,6
10 VS 1,5
In welke klimaatzone vind je de meeste suikerrietproducerende landen?

polaire (koude) zone gematigde zone tropische (warme) zone
Opdracht
a Determineer het klimaat met de determineertabel op pg. 150.
b Vul het besluit aan.
In Puerto Carreño heerst een _________________________________________________________.
12
Teeltvoorwaarden suikerriet
• groeit op alle bodems, ook arme
• heeft een minimale jaartemperatuur
nodig van 20°C
• heeft minimaal 100 mm neerslag
per maand nodig tijdens het
groeiseizoen
• verdraagt geen vorst
• heeft veel zon nodig
Suikerriet groeit het best in de koude zones gematigde zones warme zone
Waarom is deze klimaatzone zo geschikt voor de teelt van suikerriet?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
1.3 Hoe beïnvloedt het klimaat de landbouw in de wereld?

Opdracht
a Zoek op in de atlas: AARDE | KLIMAAT A. LUCHTSTREKEN EN JAARISOTHERMEN
b Vul de legenda van de kaart aan met de klimaatzones.
___________________ ___________________ ___________________
13
Opdracht
a Bekijk de kaart.
b Schrijf de nummers van de landbouwgewassen bij de juiste klimaatzone.
14
1 2 3
wortels (Engels: carrots) hazelnoten (Engels: hazelnuts) kolen (Engels: cabbages)
4 5 6
koffiebonen (Engels: coffee) bananen (Engels: bananas) ananas (Engels: pineapples)
7 8 9
tomaten (Engels: tomatoes) chilipepers (Engels: chillies) appelen (Engels: apples)
tropische (warme) zone gematigde zone polaire (koude) zone
Het klimaat bepaalt dus mee de landbouw. Omdat je niet overal dezelfde landbouwgewassen vindt,
ontstaat er een handel in deze gewassen.
15
Opdracht
a Zoek op in de atlas: AARDE | VOEDINGSGEWASSEN EN HANDEL
b Vul de legenda aan met de landbouwgewassen.
c Vul de kaart aan met de juiste kleuren.
Nieuw-Zeeland
Australië en
Zuidoost- en
Oost-Azië
Landbouwgewassen en handel
Zuidwest- en
Zuid-Azië
Europa
Afrika
Latijns-Amerika
VS
16
1.4 Hoe beïnvloedt de klimaatverandering de landbouw in de wereld?
Klimaatverandering is de laatste jaren niet meer uit de actualiteit weg te denken. En die aandacht is
volkomen terecht, want hoewel het klimaat op aarde nooit stabiel is geweest, bevestigen de ruim
2000 klimaatexperten van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) het fenomeen van
een wereldwijde temperatuurstijging en het verband met de door de menselijke activiteiten
uitgestoten broeikasgassen.
De gevolgen zijn duidelijk meetbaar: een opwarming van de atmosfeer en de oceanen, een wijziging
van de frequentie en intensiteit van de neerslag, een wijziging in de activiteit van stormen,
een afname van de hoeveelheid sneeuw en ijs en een verhoging en verzuring van de oceanen. Dit heeft
op zijn beurt een impact op de biodiversiteit, de landbouw, de gezondheid, de economie,
het waterbeheer, het transport, de energie, enz.
17
1.4.1 Hoe verandert het klimaat?
Opdracht
a Bekijk de kaarten.
b Beantwoord de vragen.
Hierboven zie je kaarten met betrekking tot de gemiddelde jaartemperatuur (a) en de gemiddelde jaarneerslag
(b). Het zijn voorspellingen gemaakt door het IPCC. RCP2.6 geeft een voorspelling van de veranderingen als we
vandaag zo snel mogelijk stoppen met het gebruik van fossiele brandstoffen. RCP8.5 geeft een voorspelling van
de veranderingen als we fossiele brandstoffen blijven gebruiken zoals we nu doen.
Hoe zal de temperatuur mogelijks veranderen in de komende jaren?

_________________________________________________________________________________
Waar zal de temperatuur het meest toenemen?
_________________________________________________________________________________
Hoe zal de neerslag mogelijks veranderen in de komende jaren?
_________________________________________________________________________________
Waar wordt het opmerkelijk droger?
_________________________________________________________________________________
Waar wordt het opmerkelijk natter?
_________________________________________________________________________________
18
1.4.1.1 Hoe beïnvloeden droogtes de landbouw?
Hogere temperaturen zullen ervoor zorgen dat
er meer water zal verdampen. Dit komt omdat
warme lucht meer waterdamp kan opnemen.
Door de temperatuurstijging zullen we in de
zomermaanden te maken krijgen met lange
periodes zonder neerslag. Veel van onze
watervoorraden in meren, rivieren en de bodem
zullen verdampen, waardoor er minder water is
voor de landbouwgewassen om te groeien.
De droogtes in 2017 en 2018 werden in België officieel erkend als ramp. Hierdoor konden Belgische
landbouwers een financiële steun krijgen van de overheid in de vorm van een schadevergoeding.
Ook in andere landen heeft de droogte een effect op landbouwers. Voor velen is er geen financiële
steun en betekent dat voor een groot deel van de bevolking weinig tot geen inkomsten.
Opdracht
a Ga naar: https://dossiers.demorgen.be/specials/droogte-west-vlaanderen/
Welk landbouwgewas is erg gevoelig voor droogte? _____________________________________

Hoeveel euro schade hebben de landbouwers geleden door de droogte van 2017?
____________________
Hoeveel euro heeft de overheid terugbetaald?
____________________
Hoeveel schadedossiers waren er in 2017? ____________________
Hoeveel schadedossiers waren er in 2018? ____________________
Wat merk je op aan het waterreservoir van landbouwer Pol Louwagie?
_________________________________________________________________________________
Hoeveel beschikbaar water per persoon heeft België? ____________________
Vergelijk dit met de rest van Europa. Wat kan je besluiten?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
19
Door droogte moeten landbouwers ervoor zorgen dat hun gewassen op een of andere manier aan
water geraken. Irrigatie is het toevoegen van water aan landbouwgewassen bij een tekort aan
neerslag. Hieronder bespreken we drie manieren van irrigatie: watersproeiers, druppelirrigatie en
cirkelirrigatie.
Opdracht
a Bekijk de foto’s.
b Beschrijf de manieren van irrigatie.
watersproeiers
__________________________________________________
__________________________________________________
__________________________________________________
druppelirrigatie
__________________________________________________
__________________________________________________
__________________________________________________
cirkelirrigatie
__________________________________________________
__________________________________________________
__________________________________________________
Welke manier van irrigatie is de meest efficiënte en waarom?

_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
20
1.4.1.2 Hoe beïnvloeden overstromingen de landbouw?
Regenbuien zorgen voor de aanvoer van water op akkers. Regenwater kan verdampen, in de bodem
sijpelen of meteen naar een beek of rivier stromen. Hogere temperaturen zullen ervoor zorgen dat er
meer water zal verdampen en er dus meer waterdamp in de atmosfeer terechtkomt. In de
regenperiodes leidt dat tot meer neerslag. De regenbuien duren niet langer, maar worden heviger.
Doordat er veel regen in één keer naar beneden valt, is er in bepaalde gebieden daarom ook meer
kans op overstromingen, met bodemerosie tot gevolg.
Opdracht
a Lees het artikel.
b Bekijk het filmpje:
https://www.youtube.com/watch?time_continue=15&v=im4HVXMGI68&feature=emb_logo
c Beantwoord de vragen.
36 miljard ton bodemverlies per jaar door regenval en

ontbossing
19/12/2017 | Marieke van Schoonhoven
Door water en ontbossing gaat er wereldwijd elk jaar een grote hoeveelheid grond
verloren. Landbouw is de oorzaak en mogelijk ook de oplossing van het probleem.
Grond is een essentiële hulpbron om aan menselijke behoeften als voeding, vezels, schone
lucht en water te voldoen. Helaas is de bodem geen onuitputbare bron. Menselijke activiteit en
veranderingen in het landgebruik, leiden tot een toenemende hoeveelheid bodemverlies. Dat
leidt er weer toe dat het recyclingsysteem van de natuur verslechtert en de productiviteit van
het land vermindert. Wereldwijd heeft dat een negatieve invloed op het welzijn van de mens.
Bodemerosie kan worden teruggedrongen als bodembeschermingsmaatregels worden

getroffen in de landbouw. De studie schat dat die maatregels, indien correct toegepast, meer
dan een miljard ton grond kunnen sparen per jaar. Momenteel worden de beschermings-
maatregels op 15,3 procent van de akkergrond wereldwijd toegepast, waarmee zo’n 7 procent
bodemerosie wordt verminderd.
21
Wat is bodemerosie?
_________________________________________________________________________________
Waarom is bodemerosie een probleem?
_________________________________________________________________________________
Hoe kan je bodemerosie tegengaan?
_________________________________________________________________________________
Landbouwers moeten hun akkers zo inrichten dat ze bestand zijn tegen bodemerosie. Hieronder
bespreken we drie manieren waarop landbouwers dit doen: contourploegen, drainage en
bomenrijen aanplanten.
Opdracht
b Beschrijf de oplossingen voor bodemerosie en/of een te natte bodem.
contourploegen
__________________________________________________
__________________________________________________
__________________________________________________
__________________________________________________
drainage
__________________________________________________
__________________________________________________
bomenrijen aanplanten
__________________________________________________
__________________________________________________
__________________________________________________
22
1.4.1.3 Extreem weer
Klimaatverandering maakt het voor landbouwers vaak onmogelijk om hun gewassen te telen.
Vaak is het te droog ofwel te nat. Klimaatverandering zorgt ook voor meer extreme omstandigheden:
bosbranden, hevige stormen, orkanen, enz.
23
1.5 Leren leren
1.5.1 Leerdoelen
Ik kan de landbouwgewassen geven waar suiker van gemaakt wordt.
Ik kan kort uitleggen hoe suiker van suikerbieten en suikerriet gemaakt wordt.
Ik kan verklaren waarom landbouwgewassen niet overal ter wereld geteeld kunnen worden
met behulp van de atlas, klimatogrammen en de teeltvoorwaarden.
Ik kan de klimaatverandering afleiden van grafieken, kaarten, enz.
Ik kan de gevolgen van de klimaatverandering geven.
Ik kan uitleggen hoe de klimaatverandering de landbouw beïnvloedt.
Ik kan uitleggen wat irrigatie is.
Ik kan drie vormen van irrigatie geven.
Ik kan uitleggen wat bodemerosie is.
Ik kan drie manieren waarop landbouwers bodemerosie tegengaan geven.
1.5.2 Begrippen
klimaatverandering proces waarbij het klimaat verandert
Intergovernmental
organisatie die de klimaatverandering bestudeert
Panel on Climate
afkorting: IPCC
Change
irrigatie water toevoegen bij een tekort aan neerslag
manier van irrigatie waarbij water over de landbouwgewassen gesproeid

watersproeiers
wordt door watersproeiers
druppelirrigatie manier van irrigatie met waterdruppels
manier van irrigatie waarbij water over de landbouwgewassen gesproeid

cirkelirrigatie
wordt door watersproeiers die een cirkelvormige beweging maken
bodemerosie bodem wordt verplaatst door wind of water
24
manier om bodemerosie tegen te gaan waarbij de landbouwer zijn
contourploegen
akkers ploegt evenwijdig aan de hoogtelijnen
drainage afvoeren van water
25
1.5.3 Mindmap
26
2 Mijn mama heeft 1,64 kinderen
2.1 Met hoeveel mensen leven we momenteel op aarde?

Opdracht
a Ga naar: http://www.worldometers.info/nl/
b Beantwoord de vraag.
Hoeveel mensen leven er op dit moment op aarde? _____________________________________
2.2 Hoe kan de wereldbevolking veranderen?

Het veranderen van het aantal mensen v/e gebied wordt de bevolkingsevolutie genoemd. Het aantal
mensen kan veranderen om verschillende redenen: oorlog, ziekte, migratie, …
2.2.1 Hoe is de wereldbevolking veranderd sinds het ontstaan van de aarde?

De eerste mensachtigen verschenen zo'n 2.000.000 jaar geleden op het continent Afrika. Toch is dit
niet zo lang geleden in vergelijking met de hele aardse geschiedenis. Deze wordt voorgesteld door de
geologische tijdsschaal. Zo zie je dat de aarde zo’n 4,5 miljard jaar geleden is ontstaan.
27
De soort Homo sapiens is tussen 100.000 en 200.000 jaar geleden in Oost-Afrika ontstaan uit Homo
ergaster en begon daarna met een relatief recente uittocht aan de kolonisatie van de rest van de
wereld. Hieronder zie je de migratie in kaart gebracht.
Opdracht
https://www.youtube.com/watch?v=VcSX4ytEfcE
b Bekijk de grafiek.
28
Geef de top drie continenten waar de meeste mensen wonen.
1 ___________________________________________
2 ___________________________________________
3 ___________________________________________
Hoe evolueerde de wereldbevolking voor 1750?
_________________________________________________________________________________
Hoe evolueerde de wereldbevolking na 1750?
_________________________________________________________________________________
Welke rol speelde de Industriële Revolutie hierin?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Hoe zal de wereldbevolking verder evolueren volgens de VN?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Welke maatregelen zal de mens moeten nemen?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Opdracht
Verklaar de cartoon.
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
29
2.2.2 Wat bepaalt de bevolkingsevolutie?
De bevolkingsevolutie wordt bepaald door de natuurlijke aangroei en het migratiesaldo.
De natuurlijke aangroei is het verschil van het aantal geboortes en het aantal sterftes. Het migratie-
saldo is het verschil van het aantal immigranten en het aantal emigranten.
natuurlijke aangroei = geboortes – sterftes
migratiesaldo = immigratie – emigratie
bevolkingsevolutie = natuurlijke aangroei + migratiesaldo
De bevolkingsevolutie wordt dus beïnvloed door het geboortecijfer, sterftecijfer, de immigratie en

emigratie. Het geboortecijfer stelt het aantal geboortes per 1 000 inwoners voor een bepaald gebied
in een bepaald jaar voor. Het sterftecijfer stelt het aantal sterftes per 1 000 inwoners voor een
bepaald gebied in een bepaald jaar voor. De gegevens worden in promille (‰) uitgedrukt omdat ze
berekend worden per 1 000.
aantal geboortes
geboortecijfer = x 1 000
aantal inwoners
aantal sterftes
sterftecijfer = x 1 000
aantal inwoners
Het geboortecijfer hangt nauw samen met het vruchtbaarheidscijfer. Dat cijfer stelt het gemiddeld
aantal kinderen dat een vrouw tijdens haar vruchtbare periode (15 – 49 jaar) krijgt voor.
Het vruchtbaarheidscijfer voor België was in 2017 1,64.
De immigratie of inwijking is het aantal mensen dat een bepaald gebied inkomt in een bepaald jaar.
De emigratie of uitwijking is het aantal mensen dat een bepaald gebied verlaat in een bepaald jaar.
30
2.2.3 Hoe is de bevolking van Vlaanderen veranderd?
Opdracht
a Bekijk de figuren.
b Vul de tabel in.
2006 2016
aantal geboortes
aantal sterftes
natuurlijke aangroei
immigratie
emigratie
migratiesaldo
bevolkingsevolutie
31
2.3 Wat is de bevolkingsstructuur?
De bevolkingsstructuur wordt bepaald door onder meer het geslacht, de leeftijd en de nationaliteit
van de mensen.
2.3.1 Wat zijn leeftijdshistogrammen?

Leeftijdshistogrammen geven per leeftijdscategorie of -groep het aantal mannen en vrouwen aan.
Leeftijdshistogrammen komen in verschillende vormen: piramide, toren en urn. Elke vorm wijst op
een bepaalde samenstelling van de bevolking. Piramidevormige leeftijdshistogrammen hebben
een brede basis, holle of rechte zijdes en een smalle top. Torenvormige leeftijdshistogrammen
hebben een brede basis, bolle zijdes en een smalle top. Urnvormige leeftijdshistogrammen hebben
een smalle basis, bolle zijdes en een brede top.
32
Opdracht
a Bekijk de leeftijdshistogrammen.
b Vul de tabel in.
bevolkingsgroep in de
land vorm leeftijdshistogram
meerderheid
piramidevorm jongeren (0-19 jaar)
Nigeria torenvorm volwassenen (20-64 jaar)
urnvorm bejaarden (65+ jaar)

Portugal torenvorm volwassenen (20-64 jaar)

Panama torenvorm volwassenen (20-64 jaar)

Papoea-Nieuw-Guinea torenvorm volwassenen (20-64 jaar)
33
2.4 Wat is het demografisch transitiemodel?
Het demografisch transitiemodel stelt de overgang van een agrarische naar een industriële
maatschappij voor.
De eerste fase is de HOOG STATIONAIRE FASE. Het aantal

mensen is stabiel. De bevolking is arm en de
leefomstandigheden zijn erbarmelijk. Zo heerst er
hongersnood en zorgen diverse ziekten voor een hoog
sterftecijfer, vooral bij pasgeborenen en kinderen. Een
hoog geboortecijfer moet de massale sterfte
compenseren. Kinderen vormen een bron van inkomsten
voor het gezin.
De twee fase is de VROEGE EXPANSIEFASE. Deze fase

wordt gekenmerkt door een bevolkingsexplosie, een
enorme stijging van het bevolkingsaantal op korte tijd.
Door een verbeterde toegang tot medische zorg en
hygiëne daalt het sterftecijfer. Het geboortecijfer blijft
echter hoog doordat de kinderen nog steeds een bron
van inkomsten vormen en er niet wordt gedaan aan
familieplanning.
De derde fase is de LATE EXPANSIEFASE. Het verschil

tussen het geboorte- en sterftecijfer wordt kleiner.
Kinderen vormen niet langer een bron van inkomsten
noch zijn ze noodzakelijk om voor de ouders te zorgen op
latere leeftijd. Dit komt doordat het land rijker wordt en
een sociale zekerheid in zijn maatschappij inbouwt. Een
rechtstreeks gevolg van de verhoogde welvaart is de
beschikbaarheid van voedsel waardoor er minder
kwantitatieve en kwalitatieve honger voorkomt. Een
verdere daling van het sterftecijfer is deels te wijten aan
een meer gespecialiseerde medische zorg. De daling van het geboortecijfer komt enerzijds door de
invoering van de leerplicht. Kinderen gaan naar school, en dat brengt kosten met zich mee. Anderzijds
trekken steeds meer mensen naar de stad, d.i. urbanisatie, waarbij er minder ruimte is voor grote
gezinnen. Tot slot zorgen seksuele voorlichting en anticonceptie voor een bewustwording, die de visie
op het aantal kinderen per gezin binnen de maatschappij verandert.
34
De vierde fase is de LAAG STATIONAIRE FASE. De bevolking
stagneert. Dit wil zeggen dat het aantal mensen binnen
de bevolking niet of weinig toeneemt. Dit komt door een
laag geboorte- en sterftecijfer. Binnen de maatschappij –
met hoge welvaart – hecht men steeds meer belang aan
een gezonde levensstijl. Daarnaast hebben
geëmancipeerde vrouwen vanwege hun studies en/of
professionele carrière minder tot geen tijd om zich bezig
te houden met het opvoeden van kinderen.
De vijfde fase is de TERUGLOPENDE FASE. De bevolking

neemt stilaan af doordat het sterftecijfer hoger is dan
het geboortecijfer. Het sterftecijfer neemt toe door een
'teveel' aan ouderen binnen de maatschappij, d.i.
vergrijzing. Een gevolg van dit vergrijzingsproces is een
toenemende spanning op de arbeidsmarkt. Is de actieve
bevolking in staat de vergrijzing op te vangen? Is de
economie van een vergrijsd land nog innovatief en
creatief?
Stable or falls slowly
decrease
35
Opdracht
a Zoek op in de atlas: AARDE | BEVOLKING C. STERFTECIJFER
AARDE | BEVOLKING D. GEBOORTECIJFER
Welk continent telt de meeste landen met een hoog sterfte- en geboortecijfer?
________________________________________________________________
Waarom zijn het sterfte- en geboortecijfer daar zo hoog? Geef twee redenen per cijfer.
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Welk continent telt de meeste landen met een laag sterfte- en geboortecijfer?
________________________________________________________________
Waarom zijn het sterfte- en geboortecijfer daar zo laag? Geef twee redenen per cijfer.
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Verbind de landen met het juiste leeftijdshistogram.
• • •
• • •
Centraal-Afrikaanse Republiek India Noorwegen
36
Opdracht
Vul aan of omcirkel wat toepasselijk is voor het leeftijdshistogram van Colombia.
Welke vorm heeft dit leeftijdshistogram? ___________________________________________

De volgende bevolkingsgroep is hier in de meerderheid:
baby’s en kinderen / jonge werkende bevolking / oude werkende bevolking / bejaarden
Het geboortecijfer is hier hoog / matig en aan het stijgen / matig en aan het dalen / laag.
Geef hiervoor twee mogelijke redenen.
1 _____________________________________________________________________________
2 _____________________________________________________________________________
Het sterftecijfer is hier hoog / matig en aan het stijgen / matig en aan het dalen / laag.
Geef hiervoor twee mogelijke redenen.
1 _____________________________________________________________________________
2 _____________________________________________________________________________
37
Opdracht
Beantwoord de vragen met behulp van de leeftijdshistogrammen.
Welke evolutie kan je afleiden van de leeftijdshistogrammen met betrekking tot de leeftijd van de
Belgische bevolking?
_________________________________________________________________________________
Hoe heet dit demografisch proces?
vergrijsing
____________________________
veel jonge mensen veel oudere mensen

minder oudere mensen minder jongeren
38 mensen
belastingen pensioen
oudere mensen
die niet meer werken
Door de vergrijzing in ons land horen we in het nieuws regelmatig over problemen met pensioenen
en in de woonzorgcentra.
Opdracht
Bekijk de twee cartoons over deze onderwerpen en probeer a.d.h.v. wat je hebt geleerd tijdens dit
thema uit te leggen wat het probleem is.
Pensioen Woonzorgcentra
zo dat er minder werkende

_______________________________________ ______________________________________
mensen zijn en steeds meer oudere mensen er zijn minder mensen in de (zorg) en
_______________________________________ meer
(pensioen) zijn er problemen om pensioen te betalen
______________________________________
_______________________________________ mensen in de rusthuis dus
______________________________________
_______________________________________
niet iedereen wordt even goed verzorgd
______________________________________
_______________________________________ ______________________________________
Kenmerkend voor Europese landen zoals de onze is het vechten voor de gelijkheid tussen mannen en
vrouwen in onze samenleving. Men spreekt van de term vrouwenemancipatie.
Opdracht
Leg a.d.h.v. deze verouderde afbeelding in eigen woorden uit hoe het beeld van de vrouw doorheen
de tijd veranderd is. Zorg ervoor dat de volgende begrippen zeker in je uitleg aan bod komen:
huisvrouw / carrière / gelijkheid / geboortecijfer.
vroeger waren vrouwen bijna

_____________________________________
altijd huisvrouwen (geen werk,
_____________________________________
minder hobbies)
_____________________________________
maar er is nu meer gelijkheid
_____________________________________
want vrouwen gaan bvb
_____________________________________
ook een cariere uitbouwen
_____________________________________
er is minder tijd voor kinderen
_____________________________________ dus de
geboorte tijd daalt
_____________________________________
39
2.5 Wat betekenen de begrippen bevolkingsspreiding en -dichtheid?
Bevolkingsspreiding en bevolkingsdichtheid betekenen niet helemaal hetzelfde. De bevolkings-
spreiding geeft aan hoeveel mensen er in een bepaald gebied wonen, terwijl de bevolkingsdichtheid
staat voor het aantal mensen per km2.
aantal inwoners
bevolkingsdichtheid =
oppervlakte
2.5.1 Waar op aarde wonen de meeste mensen?

De bevolkingsspreiding op aarde is ongelijk. De wereldbevolking is ongelijk verspreid over de aarde.
Opdracht
a Zoek op in de atlas: AARDE | BEVOLKING
b Duid de regio waar de meeste mensen wonen aan met een kleur.
40
Opdracht
Wat is de link tussen beide figuren?
Er wonen meer mensen in

de cirkel dan erbuiten.
Aandeel in de wereldbevolking
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
41
2.5.2 Waar wonen de meeste mensen in België en China en waarom?
Opdracht
a Zoek op in de atlas: BELGIË | ADMINISTRATIEF C. BEVOLKINGSDICHTHEID
BELGIË | RELIËF
AZIË | CHINA IN OOST-AZIË C. BEVOLKINGSDICHTHEID
AZIË | CHINA IN OOST-AZIË B. KLIMAAT
AZIË | OOST-AZIË
b Vul de tabel in.
België China
aantal inwoners
→ opzoeken via internet
oppervlakte
→ opzoeken via internet
bevolkingsdichtheid
→ berekenen
De meeste mensen wonen in

bevolkingsspreiding:
Er wonen meer / minder het noorden / oosten / zuiden
Waar wonen er veel mensen?
mensen in Vlaanderen dan in / westen van China, de minste
Waar wonen er weinig mensen?
Wallonië. in het noorden / oosten /
→ gebruik atlaskaarten
zuiden / westen van China.
De meeste neerslag valt in

het noordoosten / zuidoosten
klimaat:
/ zuidwesten / noordwesten
Waar valt de meeste neerslag?
n.v.t. van China. In het noordoosten
Waar is het het droogst?
/ zuidoosten / zuidwesten /
noordwesten van China is het
het droogst.
Het reliëf is het sterkst in het

reliëf:
noorden / oosten / zuiden /
Waar is het reliëf sterk? Het reliëf is het sterkst in
westen van China, het zwakst
Waar is het reliëf zwak? Vlaanderen / Wallonië.
in het noorden / oosten /
zuiden / westen van China.
De meeste grote steden

landgebruik: Er zijn meer / minder grote
bevinden zich in het noorden /
Waar zijn de meeste steden? steden in Vlaanderen dan in
oosten / zuiden / westen van
→ gebruik atlaskaarten Wallonië.
China.
42
De meeste mensen wonen in gebieden waar er veel / weinig neerslag valt.
Waarom?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
De meeste mensen wonen in gebieden met een sterk / zwak reliëf.
Waarom?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
De meeste mensen wonen in steden / op het platteland.
Waarom?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
2.6 Wat is duurzaamheid?

Prognoses van de VN stellen dat er tegen 2050 9 miljard mensen zullen leven op aarde. Als we
schaarste aan voedsel, water, delfstoffen enz. willen voorkomen, dan zullen we aan duurzame
ontwikkeling moeten doen. Duurzaamheid is het bewust zoeken naar een balans tussen het
ecologische, het sociale en het economische, want naast het feit dat de mens geld wil verdienen en
van de welvaart wil genieten, is het ook onze taak om goed voor de mensen en de natuur te zorgen.
Er moet dus een evenwicht zijn tussen de drie pijlers van duurzaamheid: People, Planet en
Profit/Prosperity.
43
2.7 Leren leren
2.7.1 Leerdoelen
Ik kan uitleggen wat bevolkingsevolutie is.
Ik kan uitleggen hoe het aantal mensen op aarde veranderd is.
Ik kan de bevolkingsevolutie berekenen.
Ik kan het geboorte- en sterftecijfer berekenen.
Ik kan uitleggen wat immigratie of inwijking is.
Ik kan uitleggen wat emigratie of uitwijking is.
Ik kan uitleggen wat het vruchtbaarheidscijfer is.
Ik kan leeftijdshistogrammen lezen.
Ik kan uitleggen wat bevolkingsspreiding is.
Ik kan uitleggen wat bevolkingsdichtheid is.
Ik kan uitleggen wat het demografisch transitiemodel is.
Ik kan de fasen van het demografisch transitiemodel geven.
Ik kan landen situeren binnen het demografisch transitiemodel aan de hand van
leeftijdshistogrammen.
Ik kan de bevolkingsdichtheid berekenen.
Ik kan de bevolkingsspreiding v/e gebied beschrijven en verklaren.
Ik kan uitleggen wat duurzaamheid is.
2.7.2 Begrippen
veranderen van het aantal mensen van een gebied

bevolkingsevolutie
formule: natuurlijke aangroei + migratiesaldo
verschil van het aantal geboortes en het aantal sterftes

natuurlijke aangroei
formule: geboortes – sterftes
verschil van het aantal immigranten en het aantal emigranten

migratiesaldo
formule: immigratie – emigratie
aantal mensen dat een bepaald gebied inkomt in een bepaald jaar
immigratie
synoniem: inwijking
aantal mensen dat een bepaald gebied verlaat in een bepaald jaar
emigratie
synoniem: uitwijking
aantal geboortes per 1 000 inwoners voor een bepaald gebied

geboortecijfer
formule: (aantal geboortes/aantal inwoners) x 1 000
44
aantal sterftes per 1 000 inwoners voor een bepaald gebied
sterftecijfer
formule: (aantal sterftes/aantal inwoners) x 1 000
aantal kinderen dat een vrouw tijdens haar vruchtbare periode

vruchtbaarheidscijfer
(15 – 49 jaar) krijgt
bevolkingsstructuur samenstelling van de bevolking
grafische voorstelling van het aantal mannen en vrouwen per

leeftijdshistogram
leeftijdscategorie
demografisch grafische voorstelling van de overgang van een agrarische naar een
transitiemodel industriële maatschappij
eerste fase van het demografisch transitiemodel waarbij:

• het geboortecijfer hoog is
→ kinderen vormen een bron van inkomsten
→ kinderen moeten later voor hun ouders zorgen
hoog stationaire fase
• het sterftecijfer hoog is (vooral bij kinderen)
→ ziektes
→ geen medische zorg
• de natuurlijke aangroei stabiel is
tweede fase van het demografisch transitiemodel waarbij:

• het geboortecijfer hoog is
• het sterftecijfer daalt
vroege expansiefase
→ betere medische zorg
→ betere voedselvoorziening
• de natuurlijke aangroei toeneemt
derde fase van het demografisch transitiemodel waarbij:

• het geboortecijfer daalt
late expansiefase → kinderen vormen niet langer een bron van inkomsten
• het sterftecijfer daalt
• de natuurlijke aangroei toeneemt
45
vierde fase van het demografisch transitiemodel waarbij:
• het geboortecijfer laag is
→ vrouwen komen meer op voor hun rechten
laag stationaire fase → koppels trouwen later en krijgen later kinderen
→ familieplanning
• het sterftecijfer laag is
• de natuurlijke aangroei stabiel is
vijfde fase van het demografisch transitiemodel waarbij:

• het geboortecijfer laag is
teruglopende fase • het sterftecijfer stijgt
→ vergrijzing
• de natuurlijke aangroei afneemt
mensen trekken naar de stad of de stad breidt uit in de ruimte

urbanisatie
synoniem: verstedelijking
vergrijzing veel ouderen binnen de maatschappij
de wereldwijde strijd naar gelijkheid tussen mannen en vrouwen in alle

vrouwenemancipatie
delen van de samenleving (politiek, economisch, sociaal, …)
bevolkingsspreiding verspreiding van de mensen over een bepaald gebied
bevolkingsdichtheid aantal inwoners per km2
principe waarbij er een balans is tussen het ecologische (Planet),

duurzaamheid
het sociale (People) en het economische (Profit)
46
2.7.3 Mindmap
47
3 City life
3.1 Wat is verstedelijking?

Verstedelijking betekent dat de ruimte rond een stad verder ingenomen wordt door bebouwing.
Kortom: de stad breidt uit. Bij verstedelijking migreren mensen naar de stad om daar te wonen,
te werken en te ontspannen. De verstedelijkingsgraad geeft dus aan hoeveel procent van de
bevolking in een stad woont of hoeveel procent van de oppervlakte door bebouwing wordt
ingenomen.
48
Opdracht
Bereken telkens de diameter van het bebouwde gebied ( ) in Shanghai.
__________ km __________ km
__________ km __________ km
bebouwing
49
Opdracht
a Bekijk de filmpjes:
https://www.youtube.com/watch?v=EpBbnL3pMRA
https://www.youtube.com/watch?v=_jnMivEZ8gc
b Lees de artikels.
Te snelle verstedelijking in Afrika is tikkende tijdbom

05/09/2013 | Bron: 11.11.11
De stedelijke groei in sub-Sahara Afrika bedraagt 3,6% per jaar. Dat is bijna het
dubbele van het wereldwijde gemiddelde. Deze snelle groei verloopt
ongecoördineerd, en daarvan zijn miljoenen Afrikanen het slachtoffer.
Ongeveer 40% van de Afrikanen leeft in steden en dorpen, nadat ze gemigreerd zijn van het
platteland om te ontsnappen aan armoede, droogte of conflict. Meer dan 200 miljoen mensen
hiervan wonen in sloppenwijken.
"Afrika verstedelijkt sneller dan de andere continenten. Zo snel zelfs dat het in 2030 geen
landelijk continent meer zal zijn," zegt Anna Tibaijuka, uitvoerend directeur van UN-Habitat, het
VN-agentschap voor menselijke nederzettingen. "Desondanks zijn er maar weinig Afrikaanse
leiders die dit probleem serieus nemen." Afrikaanse regeringen hebben nog maar weinig
gedaan om de snelle verstedelijking te beheren en erkennen sloppenwijken formeel zelfs niet.
De sloppenwijken zijn niet voorzien van openbare diensten zoals elektriciteit, riolering,
afvalbeheer, wegen, huisvesting en toegang tot gezondheidszorg of onderwijs. Meer dan een
kwart van de bewoners heeft geen toegang tot veilig drinkwater volgens het VN-milieu-
programma en maar liefst 175 miljoen mensen beschikken niet over redelijke sanitaire
voorzieningen.
Het ziet er naar uit dat hier niet snel verandering in komt. De jaarlijkse infrastructuuruitgaven
van Afrika bedragen volgens de statistieken van de African Development Bank momenteel 45
miljard dollar. Om de grootste problemen aan te pakken is bijna twee keer dit bedrag nodig.
50
Verstedelijking en duurzaamheid in de 21e eeuw
16/06/2016 | Hanne Wiegel, Peter Oosterveer en Gert Spaargaren
Verstedelijking is in ontwikkelingslanden vaak een synoniem voor ‘problemen’ en

‘armoede’. Toch bieden juist steden vaak kansen voor een meer duurzame
ontwikkeling.
Steden zoals we die tegenwoordig kennen, worden gedefinieerd door een aantal kenmerken.
Een gebied wordt een stad genoemd wanneer een groot aantal mensen op een relatief klein
gebied woont, zodat er dus een hoge bevolkingsdichtheid bestaat. Een ander kenmerk is dat het
grootste deel van de bevolking werkzaam is buiten de landbouw, bijvoorbeeld in de industrie,
de handel of de dienstensector.
Steden hebben een lange geschiedenis.

De mensheid begon zich al 4.000 tot 6.000
jaar geleden permanent te vestigen.
Verbeterde landbouwtechnieken maakten
het mogelijk een surplus aan voedsel te
produceren, waardoor de bevolking kon
toenemen, niet iedereen zich met
landbouw bezig hoefde te houden en de
eerste steden ontstonden. In de loop van
de tijd ontwikkelden deze stedelijke
gebieden zich tot centra van economische
macht, technologische innovatie en
culturele concentratie. Zij waren ook vaak exclusief; alleen rijke bevolkingsgroepen konden het
zich veroorloven in de stad te wonen. En ook al in die tijd werden steden beperkt in hun groei
door de beschikbare natuurlijke hulpbronnen.
Pas in de negentiende eeuw werden de traditionele grenzen aan de groei van de stedelijke
bevolking, zoals voedselvoorziening en transport, doorbroken. De industrialisatie vereiste meer
en meer arbeiders voor de nieuwe fabrieken en de steden kenden een exponentiële groei. De
groei ging uit boven de limieten van het lokale systeem, die eerder de groei beperkten. Deze
groei duurt voort tot op de dag van vandaag. In 2007 leefde voor het eerst in de geschiedenis
meer dan de helft van de wereldbevolking in een stad.
De meeste stedelingen leven in steden met minder dan 500.000 inwoners. Slechts 12% van de
mensen leeft in zogenaamde megasteden met meer dan 10 miljoen inwoners. De grootste groei
vindt plaats in de kleinere en middelgrote steden. Naar verwachting leeft in 2050 zo’n 70% van
de wereldbevolking in stedelijke gebieden.
51
Steden groeien, maar sterven ze ook?
02/07/2018 | Esther Thole
Een groeiende stad kan met relatief minder infrastructuur toe, net zoals een olifant
naar verhouding minder energie nodig heeft dan een muis. En de sterftecurves van
beurgenoteerde bedrijven lijken sprekend op die van mensen. Met ‘Schaal’ zet
Geoffrey West je gevoel voor verhoudingen op de proef.
De wereld verstedelijkt in rap tempo. Honderd jaar geleden woonde ongeveer 15 procent van de
wereldbevolking in een stad, in 2006 was dat gestegen naar 50 procent en naar schatting woont
in 2050 driekwart van alle mensen in een stad. Tegen die tijd zijn er nog eens twee miljard
mensen, gerekend vanaf nu, naar een stad getrokken. Dat betekent een explosieve groei van de
steden op aarde. Zeker als je bedenkt dat de wereldbevolking ook nog steeds groeit.
We zijn dus met steeds meer mensen, die zich veel minder verspreiden over het beschikbare
oppervlak, maar juist vaker dicht op elkaar gaan wonen. Voorheen overzichtelijke stadjes
groeien uit tot miljoenensteden en de al grote steden barsten nog verder uit hun voegen en
laten met hun bevolkingsaantallen menig land makkelijk achter zich. Bovendien worden er
compleet nieuwe steden uit de grond gestampt om aan de vraag te voldoen. Vooral in China,
waar de overheid van plan is om driehonderd nieuwe steden te bouwen in de komende
vijfentwintig jaar. En al die nieuwe steden zullen minimaal een miljoen inwoners hebben.
Deze wereldwijde volksverhuizing van platteland naar stad leidt volgens natuurkundige
Geoffrey West tot ongekende problemen op verschillende fronten. Energievoorziening,
infrastructuur, besmettelijke ziekten, afvalstromen, criminaliteit en de beschikbaarheid van
grondstoffen zijn allemaal zaken die veel meer in steden spelen dan op het platteland. De stad
zet alles onder druk.
Maar het is niet alleen maar kommer en kwel. Naast de typische stedelijke problemen zijn er
ook typisch stedelijke pluspunten. Steden zijn namelijk ook de aanjagers van creativiteit,
welvaart, innovatie, wetenschap, economische ontwikkeling, cultuur en sociale interactie.
Mensen trekken niet voor niets massaal naar de stad.
52
Wat is een megastad? _____________________________________________________________
Geef twee voorbeelden van megasteden.
1 ___________________________
2 ___________________________
Hoeveel procent van de wereldbevolking zal tegen 2050 in steden wonen? ______________ %
Waarom migreren mensen van het platteland naar de stad (= plattelandsvlucht)?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
Welke problemen gaan gepaard met verstedelijking?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
Opdracht
a Zoek op in de atlas: AARDE | VERSTEDELIJKING A. VERSTEDELIJKINGSGRAAD 1950
AARDE | VERSTEDELIJKING C. VERSTEDELIJKINGSGRAAD 2015
Wat was de verstedelijkingsgraad van België in 1950? ___________________________________

Wat was de verstedelijkingsgraad van België in 2015? ___________________________________
In welk jaar woonden er meer mensen in steden dan op het platteland? ________________
53
3.1.1 Hoe verstedelijkt is Vlaanderen?
Elke dag verdwijnt er in België 6 ha open ruimte. Dat zijn 12 voetbalvelden die we betonneren om
onze bouwwoede te koelen. Tegen 2040 willen we onze ruimte-inname terugbrengen tot nul. Dat wil
zeggen dat we het zullen moeten doen met de stukken grond die we nu al verhard of volgebouwd
hebben. De Vlaamse regering trekt 1,6 miljard euro uit voor de bouwshift, de vroegere betonstop.
Die bouwshift moet ervoor zorgen dat er tegen 2040 geen open ruimte meer wordt aangesneden. Het
bouwshiftfonds moet de steden en gemeenten financieel ondersteunen wanneer ze een andere
bestemming geven aan potentiële bouwgronden. De Vlaamse regering wil de grondeigenaars daarbij
voor 100% gecompenseerd zien.
bebouwing
54
Opdracht
https://www.youtube.com/watch?v=YGEdr2gB1RU&t=216s
https://kanaalz.knack.be/nieuws/vlaanderen-trekt-1-6-miljard-uit-voor-bouwshift/video-
normal-1838435.html
Naar wat verwijst het begrip urban sprawl?

_________________________________________________________________________________
Juist of fout? Verbeter indien nodig.
J/F Vlaanderen is versnipperd. Hierdoor is ons platteland niet dunbevolkt, zoals je zou
verwachten, en onze steden zijn niet dichtbevolkt.
___________________________________________________________________________
J/F Tegen 2040 willen we extra ruimte-inname door bebouwing terugbrengen tot nul. Nu is dat
nog 6 ha per dag.
___________________________________________________________________________
J/F Bouwshift wil zeggen dat er niet meer gebouwd mag worden.
___________________________________________________________________________
J/F Als steden en gemeenten ervoor kiezen om bestaande bouwgronden een andere bestemming
te geven, krijgen de eigenaars van die bouwgronden 100% van de marktwaarde terugbetaald.
___________________________________________________________________________
Geef per thema minstens één reden waarom een bouwshift in Vlaanderen noodzakelijk is.
________________________________________________________
infrastructuur ________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
mobiliteit ________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
natuur en biodiversiteit ________________________________________________________

________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
55
3.2 Wat is het verschil tussen bebouwing en open ruimte?
In het landschap is er een afwisseling van open ruimte en bebouwing.
Opdracht
b Bepaal of het gaat om open ruimte of bebouwing.
open ruimte open ruimte

bebouwing bebouwing
Opdracht
a Bekijk de foto.
b Begrens en arceer de bebouwing met een rode kleur.
56
3.3 Wat is het verschil tussen open, halfopen en gesloten bebouwing?
Als je door de straten wandelt, kun je zien hoe dicht de gebouwen tegen elkaar staan. We maken een
onderscheid tussen open, halfopen en gesloten bebouwing.
Bij open bebouwing staan de gebouwen los van elkaar. Bij halfopen bebouwing staan de gebouwen
twee per twee tegen elkaar. Naast de vrije zijgevel is er meestal een tuin of inrit naar de garage.
Bij gesloten bebouwing staan de gebouwen zonder onderbreking met de zijgevels tegen elkaar
gebouwd.
Opdracht
b Kruis aan wat van toepassing is.
open bebouwing
halfopen bebouwing
gesloten bebouwing
open bebouwing
halfopen bebouwing
gesloten bebouwing
open bebouwing
halfopen bebouwing
gesloten bebouwing
57
3.4 Wat is het verschil tussen verspreide en geconcentreerde bebouwing?
Naargelang de spreiding van de bebouwing in het landschap onderscheid je verspreide bebouwing
en geconcentreerde bebouwing. Lintbebouwing en woonwijken behoren tot geconcentreerde
bebouwing.
Opdracht
b Kruis aan wat van toepassing is.
verspreide bebouwing open bebouwing

geconcentreerde bebouwing halfopen bebouwing
gesloten bebouwing

gesloten bebouwing

gesloten bebouwing
58
Opdracht
Maak hieronder een schema (plattegrond) van de soorten bebouwing:
• geconcentreerde bebouwing en verspreide bebouwing
• open, halfopen en gesloten bebouwing
• lintbebouwing
• woonwijk
59
3.5 Wat zijn bebouwde kernen?
Bebouwing komt niet willekeurig gespreid over het landschap voor. Tegenover de open ruimte met
verspreide bebouwing komen concentraties van bebouwing voor. Die concentraties van bebouwing
noemen we bebouwde kernen. Naargelang de uitgestrektheid en het soort bebouwing maken we een
onderscheid tussen drie types bebouwde kernen: stedelijke kernen, verstedelijkte kernen en
plattelandskernen.
3.5.1 Wat zijn stedelijke kernen?

De geconcentreerde bebouwing van een stedelijke kern is uitgestrekt, de bebouwing is overal
zichtbaar en er komt weinig tot geen open ruimte voor. Binnen een stedelijke kern wordt er een
onderscheid gemaakt tussen de stadskern, de stadswijken en de stadsrand.
Opdracht
Vul de legenda aan.
stadskern stadswijken stadsrand
60
3.5.1.1 Waaraan herken je de stadskern?
In de stadskern met aaneengesloten bebouwing zijn er veel historische gebouwen. Hier is de stad
ontstaan. De nieuwe gebouwen zijn vaak hoogbouw. Je ziet veel horeca en er zijn veel verkeersvrije
winkelstraten. Het drukke autoverkeer zorgt voor heel veel verkeersproblemen in en om het stedelijk
centrum. Het openbaar vervoer kan een oplossing bieden. De bevolking werkt vooral in de tertiaire
sector (handel en diensten).
3.5.1.2 Waaraan herken je de stadswijken?

De stadswijken worden gekenmerkt door dichtbebouwde woonwijken met aaneengesloten
bebouwing met vooral woonfunctie. Er is niet zoveel hoogbouw. Er komen buurtwinkels en scholen
voor. Hier en daar is er een plein of park.
3.5.1.3 Waaraan herken je de stadsrand?

De stadsrand heeft meer open en verspreide bebouwing en bredere straten. Je vindt hier vooral grote
winkels, bedrijventerreinen en industriegebouwen. Daarnaast komen onder andere culturele en
onderwijsfuncties voor. De grote parken zijn ruim aangelegd, vaak met toeristische attracties.
61
Opdracht
a Noteer de nummers van de foto’s op de juiste plaats in de tabel.
b Noteer twee kenmerken per stadsdeel.
1 2
Groenplaats, Antwerpen Ikea, Hasselt

3 4
Berchem, Antwerpen Winkelstraat, Hasselt

5 6
KU Leuven Campus Groep T, Leuven Zuidzicht, Hasselt

7 8
Grote Markt, Brussel Luchthaven, Antwerpen
stadskern stadswijken stadsrand
foto’s
___________________________ ___________________________ ___________________________

kenmerken
___________________________ ___________________________ ___________________________
62
3.5.2 Wat zijn verstedelijkte kernen?
In een verstedelijkte kern vinden we ook een centrum: één of enkele straten met handel en diensten.
De handel en diensten van deze centra trekken vooral mensen van de eigen bebouwde kern aan en
minder uit omringende bebouwde kernen. De oppervlakte ingenomen door woonwijken van de
verstedelijkte kernen is veelal groot. De bevolkingsdichtheid is er in de woonwijken met overwegend
halfopen en open bebouwing matig.
3.5.3 Wat zijn plattelandskernen?

De oppervlakte van plattelandskernen is klein. De bevolkingsdichtheid is in de open ruimte met
verspreide bebouwing of lintbebouwing laag. De begrenzing van bebouwde kernen wordt soms
bemoeilijkt door lintbebouwing die meerdere bebouwde kernen langs wegen met elkaar verbindt.
Opdracht
Vul het schema aan met de soorten bebouwde kernen.
weinig bebouwing meer bebouwing veel bebouwing
veel open ruimte minder open ruimte weinig open ruimte
63
Opdracht
a Ga naar: https://earth.google.com/web/
b Zoom in op de coördinaten.
c Bepaal of het gaat om een stedelijke, verstedelijkte of plattelandskern.
Diest Kortenaken
50°59’01”N, 5°03’05”E 50°54’32”N, 5°03’36”E
open ruimte open ruimte
bebouwde ruimte bebouwde ruimte

open open
bebouwing halfopen bebouwing halfopen
gesloten gesloten
hoogbouw (> 4 bouwlagen) hoogbouw (> 4 bouwlagen)
historische gebouwen historische gebouwen
openbare gebouwen openbare gebouwen
horeca horeca
winkels winkels
kantoren kantoren
verkeer verkeer
openbaar vervoer openbaar vervoer
parken, aanplantingen parken, aanplantingen
weiden, akkers weiden, akkers
bevolkingsdichtheid bevolkingsdichtheid
bebouwde kern bebouwde kern
stedelijke kern stedelijke kern

verstedelijkte kern verstedelijkte kern
plattelandskern plattelandskern
64
3.6 Wat is de invloedssfeer van een stad?
De invloedssfeer van een stad is het gebied waarin een stad invloed uitoefent. De stad trekt mensen
aan om er te winkelen, werken, ontspannen, enz.
We maken een onderscheid tussen grote steden met meer dan 200 000 inwoners, regionale steden
met meer dan 50 000 inwoners en kleine steden met minder dan 50 000 inwoners. Als een gebied
beïnvloed wordt door een grote stad, dan ligt dat gebied in de grootstedelijke invloedssfeer van die
grote stad. Zo spreken we ook van een regionaalstedelijke en kleinstedelijke invloedssfeer als het
gaat om een regionale of kleine stad.
Opdracht
a Zoek op in de atlas: BELGIË | STEDELIJKE INVLOEDSSFEREN
b Geef de vijf grote steden van België.
1 _________________________ 4 _________________________
2 _________________________ 5 _________________________
3 _________________________
c Geef zes voorbeelden van regionale steden.
1 _________________________ 4 _________________________
2 _________________________ 5 _________________________
3 _________________________ 6 _________________________
d Geef zes voorbeelden van kleine steden.
1 _________________________ 4 _________________________
2 _________________________ 5 _________________________
3 _________________________ 6 _________________________
e In welke grootstedelijke, regionaalstedelijke en kleinstedelijke invloedssfeer ligt je

schoolgemeente?
grootstedelijke invloedssfeer: _________________________________________
regionaalstedelijke invloedssfeer: _________________________________________
kleinstedelijke invloedssfeer: _________________________________________
65
3.7 Wat zijn multiculturele steden?
De mensen met een andere nationaliteit of herkomst brengen ook een culturele diversiteit mee die
overeenkomt met, licht verschilt of erg verschilt van de culturele diversiteit van het gastland.
Zo ontstaat een multiculturele samenleving.
Multicultureel betekent dat in de samenleving meerdere bevolkingsgroepen kunnen worden

onderscheiden, elk met hun eigen culturele en levensbeschouwelijke kenmerken: godsdienst, taal,
muziek, gewoonten en rituelen, gedragsregels, …
3.7.1 Waarom is New York een voorbeeld van een multiculturele stad?
New York staat bekend om zijn multiculturaliteit. New York telt immers 8,5 miljoen inwoners,
waarvan 36% buiten de VS geboren is. Doorheen de jaren zijn heel wat mensen gemigreerd naar
New York. New York is immers een wereldstad, wat betekent dat de stad een belangrijke
economische, politieke en culturele rol speelt in de wereld.
66
Manhattan (New York)
aantal inwoners:
1.628.701 inwoners
oppervlakte:
87 km2
bevolkingsdichtheid:
26.821,6 inwoners/km2
New York boroughs

Manhattan
Brooklyn
Queens
The Bronx
Staten Island
67
Opdracht
a Ga naar: https://earth.google.com/web/
b Zoom in op Little Italy en Chinatown (New York).
Hoe herken je een multiculturele samenleving in het landschap?

_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
68
3.8 Wat zijn duurzame steden?
Verstedelijking gaat gepaard met een aantal uitdagingen. Zo nemen steden steeds meer ruimte in,
is er meer verkeer, kunnen er sloppenwijken ontstaan, enz. Duurzame steden gaan deze uitdagingen
aan, op zoek naar de best mogelijke oplossingen. Duurzame steden hebben immers een balans
gevonden tussen het ecologische, sociale en economische.
Opdracht
Noteer vijf kenmerken van een duurzame stad.
1 _______________________________________________________________________
2 _______________________________________________________________________
3 _______________________________________________________________________
4 _______________________________________________________________________
5 _______________________________________________________________________
69
3.8.1 Wat is het hitte-eiland effect?
Verstedelijking gaat gepaard met een aantal uitdagingen. Zo nemen steden steeds meer ruimte in,
is er meer verkeer, kunnen er sloppenwijken ontstaan, enz. Bovendien is het in de stad enkele graden
warmer dan op het platteland, d.i. het hitte-eiland effect.
Hitte-eiland effect
70
Opdracht
https://www.youtube.com/watch?v=4SihdPRRMPI
https://www.youtube.com/watch?v=Y-bVwPRy_no
Waarom is het in de stad vaak warmer dan op het platteland?

_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Hoe kan men het hitte-eiland effect tegengaan?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
71
3.8.2 Duurzaamheidsmodel toepassen
Opdracht
Hieronder zie je enkele afbeeldingen van een winkelcentrum dat men wil bouwen.
Pas het duurzaamheidsmodel toe op dit concept.
72
3.9 Leren leren
3.9.1 Leerdoelen
Ik kan uitleggen wat verstedelijking is.
Ik kan uitleggen wat de verstedelijkingsgraad is.
Ik kan de verstedelijkingsgraad v/e land bepalen met de atlas.
Ik kan de invloedssfeer v/e stad bepalen met de atlas.
Ik kan uitleggen wat plattelandsvlucht is.
Ik kan uitleggen wat een megastad is met voorbeelden.
Ik kan enkele problemen die gepaard gaan met verstedelijking geven.
Ik kan uitleggen wat de bouwshift is.
Ik kan open ruimte en bebouwing herkennen in het landschap.
Ik kan open, halfopen en gesloten bebouwing herkennen in het landschap.
Ik kan verspreide en geconcentreerde bebouwing herkennen in het landschap.
Ik kan stedelijke, verstedelijkte en plattelandskernen herkennen in het landschap.
Ik kan het onderscheid maken tussen stadskern, -wijken en -rand.
Ik kan uitleggen wat een multiculturele samenleving is.
Ik kan een multiculturele samenleving herkennen in het landschap.
Ik kan de kenmerken v/e duurzame stad geven.
Ik kan het duurzaamheidsmodel toepassen.
Ik kan uitleggen wat het hitte-eiland effect is.
3.9.2 Begrippen
proces waarbij de ruimte rond een stad verder ingenomen wordt door
verstedelijking
bebouwing; de stad breidt uit
% van de bevolking dat in een stad woont of

verstedelijkingsgraad
% van de oppervlakte dat door bebouwing ingenomen wordt
megastad stad met meer dan 10 miljoen inwoners
mensen trekken van het platteland naar de stad omdat ze meer geld
plattelandsvlucht
willen verdienen
bouwshift reeks maatregelen om de open ruimte in Vlaanderen te beschermen
urban sprawl veel verspreide bebouwing en lintbebouwing in het landschap
73
open bebouwing vrijstaand gebouw
halfopen bebouwing gebouwen staan twee per twee tegen elkaar
gesloten bebouwing gebouwen staan zonder onderbreking met de zijgevels tegen elkaar
verspreide bebouwing gebouwen staan verspreid in het landschap
geconcentreerde
gebouwen staan geconcentreerd in het landschap
bebouwing
gebouwen staan geconcentreerd langs een weg in het landschap,

lintbebouwing
omgeven door open ruimte
stedelijke kern bebouwde kern met veel bebouwing en weinig open ruimte
bebouwde kern met minder bebouwing dan een stedelijke kern en

verstedelijkte kern
meer bebouwing dan een plattelandskern
plattelandskern bebouwde kern met weinig bebouwing en veel open ruimte
deel v/e stad die gekenmerkt wordt door historische gebouwen, horeca,
stadskern
hoogbouw, drukke winkelstraten, verkeersproblemen, kantoren, enz.
deel v/e stad die gekenmerkt wordt door bebouwing met woonfunctie,
stadswijken
buurtwinkels, scholen, enz.
deel v/e stad die gekenmerkt wordt door grote bedrijventerreinen,

stadsrand
winkelcentra, parken, autosnelwegen, enz.
74
invloedssfeer gebied waarin een stad invloed uitoefent
samenleving met meerdere bevolkingsgroepen met elk hun eigen

multiculturele
culturele en levensbeschouwelijke kenmerken: godsdienst, taal, muziek,
samenleving
gewoonten en rituelen, gedragsregels, enz.
duurzame steden steden ingericht volgens het principe van duurzaamheid
hitte-eiland effect in vergelijking met het platteland houden steden warmte vast
75
3.9.3 Mindmap
76
4 In de knoop
4.1 Hoe is het gesteld met de mobiliteit van de Belgen?

Mensen kunnen zich verplaatsen met behulp van een auto, fiets, trein, bus, … De landschaps-
vormende laag infrastructuur maakt verkeer van mensen en goederen mogelijk. Tot deze
landschapsvormende laag behoren onder andere de verkeerswegen van België: autosnelwegen,
fietspaden, spoorwegen, kanalen, …
Je gaat elke dag naar school en weer terug naar huis. ’s Avonds ga je misschien ook naar de sportclub
of muziekles. Of heb je afgesproken met vrienden of familie. Je kan het dus niet ontkennen: eigenlijk
ben je best vaak onderweg! Sommigen leggen deze routes af met de auto, anderen nemen dan weer
het openbaar vervoer of de fiets. Dit is voor iedereen anders.
Opdracht
a Ga naar: https://vrt.eu.qualtrics.com/jfe/form/SV_b4bsvMObMnVMRmt
Kruis aan welk profiel jij bent.
Klopt de omschrijving met hoe jij bezig bent met je mobiliteit? ______________________________
Ben je in het echt meer of minder bewust bezig met je verplaatsingen?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Opdracht
Beantwoord de vragen met behulp van de figuren.
Modale aandelen per woongewest (in aantal verplaatsingen), 2017
77
Modale aandelen volgens de leeftijd en het geslacht
(in aantal verplaatsingen), 2017
Redenen voor verplaatsingen volgens de leeftijd en geslacht

Modale verdeling (in aantal verplaatsingen) volgens het type

verkeersstroom, 2017
78
Verplaatsingen gedurende de dag in totaal aantal reisminuten
(op werkdagen), 2017
Verplaatsingen gedurende de dag in totaal aantal reisminuten,

naargelang de reden (op werkdagen), 2017
Modale aandelen naargelang de afstand van de trajecten

Historische vergelijking van modale aandelen

in aantal verplaatsingen (links) en in afstand (rechts), 2017
79
Waarom verplaatsen mensen in Brussel zich opmerkelijk vaker te voet of met het openbaar vervoer?
_________________________________________________________________________________
Bespreek de mobiliteit van de -18-jarigen.
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Vul de tabel in.
type verkeersstroom mensen verplaatsen zich het vaakst… reden
__________________________________
steden binnenrijden/verlaten __________________________________
__________________________________
__________________________________
tussen twee steden __________________________________
__________________________________
__________________________________
in de steden __________________________________
__________________________________
__________________________________
buiten de stad __________________________________
__________________________________
Wanneer gedurende de dag gebeuren de meeste verplaatsingen?

_________________________________________________________________________________
Waarom op die momenten?
_________________________________________________________________________________
Waarom verkiezen mensen de trein boven de auto als de afstand >50 km is?
_________________________________________________________________________________
Hoe is de mobiliteit van de Belgen geëvolueerd van 1999 naar 2017?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
80
4.1.1 Waarom zijn er zoveel files in België?
We kiezen massaal voor de auto om ons te verplaatsen. Op 1 augustus 2017 waren er in België
5 785 447. Dit is een stijging van 1,3% in een jaar tijd. Dat cijfer bevestigt de gemiddelde evolutie die
de laatste tien jaar werd vastgesteld.
Evolutie aantal auto's

in België
5900000
5800000
5700000
5600000
5500000
5400000
5300000
5200000
5100000
5000000
aantal auto's
Opdracht
https://www.youtube.com/watch?v=R0ODgIAFbg8
b Bekijk de foto’s.
81
Geef zes oorzaken van de mobiliteitsproblematiek in België.
1 ______________________________________________________________________________
2 ______________________________________________________________________________
3 ______________________________________________________________________________
4 ______________________________________________________________________________
5 ______________________________________________________________________________
6 ______________________________________________________________________________
Waarom is het aanleggen van extra wegen of bestaande wegen verbreden geen oplossing?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Wat doet de overheid wel goed? ______________________________________________________
Opdracht
a Ga naar: https://www.vrt.be/vrtnws/nl/services/verkeer/
b Beschrijf de toestand van het Belgische wegennet.
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
82
Opdracht
a Ga naar:https://edubox-mobiliteit.vrtnws.be/p/edubox?fbclid=IwAR0HA8qCky
_Si86kNilsxHcsqHDlJERDSDw8Nx6EUnTI0Ulou5QdasF7B2w
b Noteer hieronder je resultaten.
pendelen winkelen vrije tijd transport
auto ________% auto ________% auto ________% truck ________%
fiets ________% fiets ________% fiets ________% cargofiets ________%
te voet ________% te voet ________% te voet ________% boot ________%
ov ________% ov ________% ov ________% trein ________%
bereikbaarheid ________% economie ________%
veiligheid ________% doorstroming ________%
leefbaarheid ________% luchtkwaliteit ________%
gezondheid ________% klimaat ________%
Waar blinkt jouw stad in uit? _________________________________________________________

Wat is een uitdaging voor jouw stad? __________________________________________________
Opdracht
Waar kies jij voor bij de volgende dilemma’s m.b.t. mobiliteit?
83
84
85
4.2 Wat zijn de voor- en nadelen van de verschillende transportmiddelen?
Belangrijk bij verkeer is dat men het transportmiddel kiest dat de mensen en/of goederen zo
goedkoop en milieuvriendelijk mogelijk van punt a naar punt b transporteert.
4.2.1 Wat zijn de voor- en nadelen van een trein?

Het Belgische spoorwegennet is ongeveer 3 500 km lang, en wordt beheerd door de NMBS (Nationale
Maatschappij der Belgische Spoorwegen). In 2016 transporteerde de NMBS 227 000 000 reizigers, en
8 771 000 000 ton goederen per km.
De trein is milieuvriendelijker dan de vrachtwagen omdat een trein meer goederen in één keer kan
transporteren dan een vrachtwagen. Bovendien kan een trein niet in een file terechtkomen. Toch zijn
er ook nadelen. Zo is een trein gebonden aan het spoorwegennet. Een trein is met andere woorden
minder flexibel dan een vrachtwagen.
4.2.2 Wat zijn de voor- en nadelen van een (binnen)schip?

In België zijn er naast de havens van Antwerpen, Gent en Zeebrugge nog een aantal kleinere havens
landinwaarts: Brussel, Charleroi en Luik. Binnenschepen verbinden de havens met het hinterland via
een netwerk van ruim 2 000 km bevaarbare waterlopen. De binnenvaart neemt jaarlijks 140 000 000
ton goederen voor zijn rekening.
Net als de trein is het binnenschip milieuvriendelijker dan een vrachtwagen omdat een binnenschip
meer goederen in één keer kan transporteren dan een vrachtwagen. Voor een binnenschip dat 1 200
ton goederen transporteert zijn er 40 wagons of 60 vrachtwagens nodig.
Bovendien verbruikt een binnenschip minder brandstof dan een trein of een vrachtwagen. Zo
verbruikt een binnenschip per 100 km 1 200 liter brandstof, een trein 1 800 liter en een vrachtwagen
6 000 liter. Toch zijn er ook nadelen. Zo is een binnenschip gebonden aan kanalen en andere
bevaarbare waterlopen. Daarnaast is een binnenschip zeer traag.
86
4.2.3 Wat zijn de voor- en nadelen van een vliegtuig?
België telt vijf luchthavens van waaruit passagiersvervoer mogelijk is: Brussel – Zaventem, Oostende,
Charleroi, Luik – Bierset en Deurne. In 2017 namen 33 300 000 mensen met het vliegtuig, en werd
1 278 207 ton goederen getransporteerd per vliegtuig.
Het vliegtuig is een zeer duur en milieuonvriendelijk transportmiddel. Toch wordt dit transportmiddel
meermaals ingezet omdat het zeer snel (een beperkte hoeveelheid) goederen kan transporteren.
Omdat vliegtuigen gebonden zijn aan luchthavens, kiest men vaak voor gecombineerd transport. Bij
gecombineerd transport worden verschillende transportmiddelen ingezet om goederen te
transporteren. Via overslag worden de goederen dan overgeladen van het ene op het andere
transportmiddel.
4.2.4 Wat zijn de voor- en nadelen van een vrachtwagen?

Naast auto’s rijden er ook vrachtwagens rond. De vrachtwagen is een gegeerd transportmiddel omdat
de vrachtwagen in vergelijking met andere transportmiddelen zeer flexibel en betrouwbaar is. Toch
zijn er nadelen: uitstoot van CO2 en fijnstof, files, meer kans op een ongeval, …
87
4.2.5 Transportmiddelen kiezen
Bedrijven trachten steeds het juiste transportmiddel te kiezen. Ze houden hierbij rekening met
de kostprijs, het effect op het milieu, …
Opdracht
Vul de tabel in.
transportmiddel voordelen nadelen
______________________________ ______________________________
vrachtwagen
______________________________ ______________________________
______________________________ ______________________________
vliegtuig
______________________________ ______________________________
______________________________ ______________________________
trein
______________________________ ______________________________
______________________________ ______________________________
(binnen)schip
______________________________ ______________________________
88
Opdracht
a Bepaal per situatie het gepaste transportmiddel.
b Motiveer je antwoord.
300 auto’s van het merk Mercedes moeten van de Duitse fabriek in Sindelfingen naar München.
vrachtwagen vliegtuig trein binnenschip

Waarom dit transportmiddel?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Een verticale staartvleugel van een Airbus A380 moet van de Duitse fabriek in Hamburg naar de
Franse assemblagesite in Toulouse.

_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
89
De familie Peeters heeft een nieuw salon gekocht dat van de meubelwinkel in Genk naar Hasselt
getransporteerd moet worden.

_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Op Valentijnsdag koop je een boeket rozen voor je geliefde. De kans is groot dat de rozen afkomstig
zijn van Afrika. In Kenia bv. worden rozen in grote hoeveelheden geteeld en geëxporteerd.

_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
90
Opdracht
a Lees de inleidende tekst.
b Vervolledig het 3-delig stappenplan en kies telkens voor het juiste transportmiddel.
Leg telkens met minstens 1 duidelijke reden uit waarom je voor dit transportmiddel
gekozen hebt. Tip: Raadpleeg de atlas!
Kies uit de volgende tussenstops: winkel Foot Locker in Hasselt / haven van Singapore /
distributiecentrum van Nike in Laakdal / haven van Antwerpen
Je gaat shoppen in Hasselt en zoekt een

nieuw paar Nike SB schoenen. Deze
worden geproduceerd en getransporteerd
samen met andere kledingstukken van
Nike, alsook vele andere kledingmerken,
uit Zuidoost-Azië.
Stap 1:
Van ____________________________________ naar _____________________________________
Transportmiddel: _____________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Stap 2:
Van ____________________________________ naar _____________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Stap 3:
Van ____________________________________ naar _____________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
distributiecentrum
van Nike in Laakdal
91
4.3 Wat is duurzaam verkeer?
Duurzaam verkeer houdt in dat er rekening gehouden wordt met de drie pijlers van duurzaamheid.
Zo gaat men op zoek naar de best mogelijke oplossingen voor de volgende uitdagingen: auto’s en
vrachtwagens stoten jaarlijks tonnen CO2 en fijnstof uit, geluidsoverlast, het aanleggen van
verkeersinfrastructuur kan de biodiversiteit in gevaar brengen, verkeersveiligheid, enz.
Opdracht
Noteer vijf kenmerken van duurzaam verkeer.
1 _______________________________________________________________________
2 _______________________________________________________________________
3 _______________________________________________________________________
4 _______________________________________________________________________
5 _______________________________________________________________________
92
4.3.1 Welke auto’s stoten de minste CO2 en fijnstof uit?
Opdracht
a Ga naar: https://www.vmm.be/lucht/fijn-stof
b Beantwoord de vraag.
Waar komt fijnstof vooral voor en waarom?

_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
93
Opdracht
https://www.youtube.com/watch?v=mFgpoNGaxEg&feature=emb_rel_pause
b Lees het artikel.
Gent blijft bij voornemen om lage-emissiezone

uit te breiden
17/02/2020 om 22:48
Het Gentse stadsbestuur zal doorgaan met het plan om de lage-emissiezone (LEZ)
in de stad nog deze legislatuur verder uit te breiden. Het staat wel nog niet vast
of die het hele gebied binnen de ring rond Gent zal omvatten.
Dat is maandagavond afgesproken op de gemeenteraad. In het bestuursakkoord staat nog

dat de LEZ zou reiken ‘tot de R4 en zelfs de haven’. Nu is er sprake van een gefaseerde,
zonale invoering en een studie om de sociale impact en de flankerende maatregelen van de
huidige LEZ te evalueren.
Schepen van Milieu Tine Heyse (Groen) zegt dat binnen de meerjarenplannen een studie over
de LEZ is voorzien. ‘Die studie zal bepalend zijn voor de manier waarop we de LEZ uitbreiden’,
klonk het maandag. ‘Maar we breiden de LEZ uit deze legislatuur, want alle Gentenaars
hebben recht op gezonde lucht.’
94
Wat wil Gent bereiken met het invoeren van een lage-emissiezone (LEZ)?
_________________________________________________________________________________
Duid de LEZ van Gent aan op de kaart.
Opdracht
https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/01/08/bijna-geen-verschil-meer-tussen-de-
verschillende-type-auto-s-di/
Wat kan je besluiten voor de uitstoot van fijnstof door de auto’s?

_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Waarom zorgen elektrische auto’s en auto’s die rijden op waterstof ook voor fijnstof in de lucht?
_________________________________________________________________________________
95
Opdracht
https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/12/24/elektrische-wagen-op-batterijen-wint-race-
om-groenste-auto-cng/
b Beantwoord de vragen met behulp van de afbeelding.
Waarom zijn elektrische auto’s ‘goed’ voor het klimaat ondanks de CO2-uitstoot bij de productie
van hun batterijen?
_________________________________________________________________________________
Waarom zijn dieselauto’s beter voor het klimaat dan benzineauto’s?
_________________________________________________________________________________
CNG-auto’s stoten minder CO2 uit tijdens het rijden dan benzine- en dieselauto’s. Waarom zijn CNG-
auto’s dan toch zo slecht voor het klimaat?
_________________________________________________________________________________
96
4.3.2 Wat zijn fietsostrades?
Opdracht
a Lees het artikel
b Bekijk de foto’s.
Kopenhagen en zijn fietsostrades
De stad van morgen zal groen zijn of niet zijn. Laten we steden ontdekken waar
lokale initiatieven rond duurzaamheid beloond werden en voor ons als inspiratie-
bron kunnen dienen.
Bij ons laten we ons vaak negatief uit over stadssnelwegen, maar de Deense hoofdstad heeft
dit begrip ingevoerd voor fietsers. Aan de grondslag ervan ligt de heuse fietscultuur die in dit
land heerst, maar de verandering is het gevolg van voluntaristische beleidsinitiatieven met
de invoering van een netwerk van ongeveer 400 kilometer prioritaire wegen voor twee-
wielers en bakfietsen.
Alles wordt in het werk gesteld om plezierig en zonder stress te kunnen fietsen, in de beste
omstandigheden: 3 tot 4 meter brede fietsstroken, met aangepaste wegdekking,
regelmatige fietsherstelpunten uitgerust met fietspompen, verkeerslichten ontworpen
volgens het model van de groene golf, waarbij je, als je niet sneller dan de toegelaten
snelheid rijdt, geen rode lichten tegenkomt. Er bestaat ook een zeer breed aanbod aan
huurfietsen (de tegenhanger van Villo in Brussel)… uitgerust met een elektrische motor en
een gps.
Volgens sommige schattingen maakt 45% van de inwoners van de stad gebruik van de fiets
om naar het werk te rijden. Denemarken zou al tientallen miljoenen euro’s bespaard hebben
in de gezondheidszorg sinds de aanleg van deze fietspaden. Bovendien is de koolstof-
voetafdruk drastisch kleiner geworden: die is namelijk met 50% gedaald in 20 jaar tijd!
97
Hoeveel procent van de inwoners van Kopenhagen neemt de fiets? __________%
Hoe verschilt het fietsverkeer in Kopenhagen met dat van België?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
98
Opdracht
a Lees de tekst.
b Schets het principe van de groene golf.
In Kopenhagen passen ze het principe van de groene

golf toe om files op de fietsostrades te voorkomen.
Gesynchroniseerde verkeerslichten zijn op een bepaalde
snelheid afgestemd, waardoor je altijd groen licht hebt.
De aangeraden snelheid voor fietsers in Kopenhagen om
te ‘surfen op de groene golf’ is 20 km/u.
99
4.3.3 Met welke transportmiddelen gebeuren de meeste dodelijke verkeersongevallen?
Opdracht
Beantwoord de vragen met behulp van de figuur.
Welk transportmiddel is het vaakst betrokken bij dodelijke verkeersongevallen? _______________

Voor welke vijf weggebruikers moeten autobestuurders extra alert zijn zodat ze geen verkeers-
slachtoffers maken?
_________________________________________________________________________________
In 2019 kwamen in Vlaanderen ______ autobestuurders en passagiers om het leven bij een ongeval
waarbij de auto tegen een boom of een paal belandde, of van de weg af raakte.
Geef hier drie redenen voor.
1 _____________________________________________________________________________
2 _____________________________________________________________________________
3 _____________________________________________________________________________
71 autobestuurders en passagiers stierven vorig jaar

zonder dat er een andere auto betrokken was:
“Smartphones, drank en snelheid” 30/09/2020 | Koen Baumers
Vorig jaar kwamen 71 autobestuurders
en passagiers om het leven bij een
ongeval zonder tegenpartij, fors meer
dan het jaar voordien. De boosdoeners?
Smartphones, alcohol en onaangepaste
snelheid. “Een beter rijgedrag komt niet
alleen de zwakke weggebruikers ten
goede, maar ook de inzittenden zelf.”
100
4.3.4 Duurzaamheidsmodel toepassen
Opdracht
Hieronder zie je enkele afbeeldingen van een elektrische vrachtwagen die men wil bouwen.
Pas het duurzaamheidsmodel toe op dit concept.
101
4.4 Hoe ziet het verkeer in jouw regio eruit?
Opdracht
a Duid de school aan met een rood kruisje.
b Duid met een stippellijn het traject aan dat jij volgt van huis naar school.
c Omcirkel minstens twee gevaarlijke punten in de schoolomgeving in het rood.
102
4.5 Leren leren
4.5.1 Leerdoelen
Ik kan tabellen en grafieken lezen.
Ik kan enkele oorzaken geven van de mobiliteitsproblemen in België.
Ik kan enkele oplossingen geven voor de mobiliteitsproblemen in België.
Ik kan de toestand van het Belgisch wegennet beschrijven.
Ik kan de voor- en nadelen van de verschillende transportmiddelen geven.
Ik kan een gepast transportmiddel kiezen.
Ik kan uitleggen waarom elektrische, diesel-, benzine- en CNG-wagens goed of slecht zijn
voor het milieu en het klimaat.
Ik kan de kenmerken van duurzaam verkeer geven.
Ik kan het duurzaamheidsmodel toepassen.
Ik kan uitleggen wat een lage-emissiezone is.
Ik kan het verkeer in België vergelijken met dat van Kopenhagen.
Ik kan uitleggen wat fietsostrades zijn.
Ik kan uitleggen wat het principe van de groene golf is.
Ik kan verkeersknooppunten van de schoolomgeving aanduiden op een kaart.
4.5.2 Begrippen
verkeer verplaatsingen van punt a naar punt b
transportmiddel middel om personen en/of goederen mee te transporteren
duurzaam verkeer verkeer ingericht volgens het principe van duurzaamheid
lage-emissiezone zone waar enkel milieuvriendelijke auto’s binnen mogen
fietsostrades brede wegen enkel voor fietsers
principe van de principe waarbij je altijd groen licht hebt als je je houdt aan een bepaalde
groene golf snelheid
103
4.5.3 Mindmap
104
5 Mijn oogApple
5.1 Hoe wordt een smartphone gemaakt?

Vandaag de dag kunnen niet veel mensen nog zonder hun smartphone. Jij wel? Smartphones hebben
hun succes te danken aan het feit dat ze ons leven een pak makkelijker maken. Zo kan je met je
smartphone veel meer dan alleen maar bellen en sms’jes sturen: berichtjes sturen via apps als
‘Messenger’ en ‘WhatsApp’, foto’s nemen en delen op social media als ‘Facebook’ en ‘Instagram’,
e-mails versturen en ontvangen, …
Smartphones vind je in alle vormen en maten, voor ieder wat wils. Het is dan ook niet verrassend dat
de concurrentie tussen de verschillende merken, waaronder Samsung, Apple en Huawei, groot is.
105
Heb je je ooit al eens afgevraagd waar je smartphone vandaan komt, of welke materialen erin zitten?
Voor het maken van een smartphone zijn er in de eerste plaats verschillende grondstoffen nodig.
De ontginning van die grondstoffen gebeurt op verschillende plaatsen in de wereld. Daarna worden
de grondstoffen in de basisindustrie verwerkt tot half afgewerkte producten, zoals de camera,
de batterij, het beeldscherm, … Uiteindelijk worden die half afgewerkte producten in de verwerkende
industrie samengebracht tot het afgewerkt product, de smartphone. Dit wordt het productieproces
van een smartphone genoemd.
Wereldwijd zijn er ongeveer 6 miljard gsm-gebruikers. Je kunt je inbeelden dat er jaarlijks ontzettend
veel smartphones geproduceerd worden. Daarom is recycleren van groot belang. Recycleren wilt
zeggen dat uit jouw oude smartphone bepaalde materialen worden gehaald om er nieuwe
smartphones mee te maken. Zo moet men minder grondstoffen ontginnen. Dit is een goede zaak
omdat de meeste grondstoffen op aarde vaak in beperkte hoeveelheden aanwezig zijn. Recyclage
voorkomt dus een tekort aan grondstoffen.
Opdracht
Vul het schema aan met de volgende begrippen: ontginning, grondstof, basisindustrie,
half afgewerkt product, verwerkende industrie, afgewerkt product en recyclage.
Productieproces
106
5.1.1 Hoe worden de grondstoffen die nodig zijn om een smartphone te maken
ontgonnen?
Om een smartphone te maken heb je veel verschillende grondstoffen nodig, waaronder zeldzame
metalen zoals goud en palladium en mineralen als kobalt en coltan. Dit zijn slechts enkele van de vele
grondstoffen. Maar hoe worden ze ontgonnen en gebeurt dat wel op een duurzame manier?
5.1.1.1 Waar en hoe wordt goud ontgonnen?

In de smartphone in je broekzak zit zo’n 20 mg goud. Dat lijkt op het eerste gezicht misschien een
verwaarloosbaar kleine hoeveelheid, maar het is ongeveer 200 keer zoveel goud als in een stuk
gouderts met het gewicht van je telefoon. Over de hele wereld liggen naar schatting zo’n 1,4 miljard
oude telefoontjes te verstoffen. Als deze telefoontjes omgesmolten worden kan hier 28 ton aan goud
uit worden gewonnen. Genoeg om je in één klap miljardair te maken.
Opdracht
a Voor welke onderdelen van een smartphone heb je goud nodig?
Gebruik hiervoor de website https://app.nos.nl/op3/kijkjeachterjescherm/.
___________________________________________________________________________
b Zoek met Google Earth de Betze-Post pit in Nevada (40°58'51''N , 116°22'30''W) op.
c Duid de locatie van deze mijn aan op de linkse kaart.
d Hoe gebeurt de ontginning?

Gebruik hiervoor de video ‘Goudmijn, VS’.
delfstoffen aan het aardoppervlak diep in de aardkorst
ontginning onder de grond in een open put
ontginningswijze dagbouw ondergrondse mijn boorplatform
107
e Hoe is het landschap veranderd?
_________________________________________________________________________________
5.1.1.2 Waar en hoe wordt kobalt ontgonnen?

De Democratische Republiek Congo is een van de grootste leveranciers van kobalt ter wereld. Naar
schatting komt meer dan de helft van wat er wereldwijd verkocht wordt daar vandaan. Het mineraal
is een cruciale grondstof voor batterijen en accu's in telefoons, laptops en elektrische auto's.
Opdracht
a Voor welke onderdelen van een smartphone heb je kobalt nodig?
Gebruik hiervoor de website https://app.nos.nl/op3/kijkjeachterjescherm/.
___________________________________________________________________________
b Zoek met Google Earth de kobaltmijn in Kasulo (10°42’05”S, 25°29’22”E) op.

c Duid de locatie van deze mijn aan op de linkse kaart.
d Hoe gebeurt de ontginning?

Gebruik hiervoor de video ‘Kobaltmijnen, DRC’.
108
e Hoe is het landschap veranderd?
_________________________________________________________________________________
f Omschrijf de arbeidsomstandigheden van de mijnwerkers.
_________________________________________________________________________________
5.1.1.3 Waar en hoe wordt aardolie ontgonnen?

Plastic is een overkoepelende term voor kunststof materialen die we maken uit grondstoffen als
aardolie, aardgas en planten. Plastic bestaat uit polymeren, lange moleculen die bestaan uit steeds
dezelfde bouwstenen. Je kan het vergelijken met een ketting met allemaal dezelfde kralen.
Opdracht
a Welk onderdeel van een smartphone staat hiernaast afgebeeld
waar plastic voor nodig is om het te maken?
____________________________________________________
b Hoe gebeurt de ontginning?

Gebruik hiervoor de video ‘Boorplatform’.
109
5.1.2 Hoe beïnvloedt de ontginning van steenkool in de VS het milieu?
Opdracht
https://www.youtube.com/watch?v=XkDQ_UbqbG4
Hoe is het landschap in West Virginia veranderd?

_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Welke gevolgen van de ontginning zijn niet meteen zichtbaar, maar hebben wel een grote impact op
het milieu?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Wat is de link tussen de ontginning van steenkool en voormalig president Trump?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Hoe staat huidig president Biden tegenover de ontginning van steenkool?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Welk beleid vind jij het best en waarom?
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
110
5.1.3 Wat zijn de mogelijkheden na ontginning?
Na de ontginning van grondstoffen is het landschap grondig veranderd. Een groot deel van de oude
groeves en mijnen krijgt daarom een nieuwe bestemming of nabestemming.
Opdracht
Beantwoord de vragen met behulp van de website van C-mine (https://www.c-mine.be/) en die van
het ENCI-gebied (https://www.enci-gebied.nl/).
Welke grondstof werd er vroeger ontgonnen op de mijnsite van Winterslag (nu C-mine)?
_________________________________________________________________________________
Welke nabestemming kreeg de mijnsite van Winterslag na sluiting in 1988?
_________________________________________________________________________________
Welke grondstof werd er vroeger ontgonnen in het ENCI-gebied?
_________________________________________________________________________________
Welke nabestemming kreeg het ENCI-gebied na het stopzetten van ontginningsactiviteiten in 2018?
_________________________________________________________________________________
111
5.1.4 Wat is de basisindustrie?
In de basisindustrie worden grondstoffen verwerkt tot halffabricaten. Zo worden ijzererts verwerkt
tot coils, klei tot bakstenen, zand tot glas, … De halffabricaten worden later verwerkt tot
eindproducten in de verwerkende industrie.
5.1.4.1 Welke rol speelt de basisindustrie in het maken van een smartphone?
Je smartphone bestaat al gauw uit een 500-tal onderdelen. Al die onderdelen worden in verschillende
fabrieken, verspreid over verschillende landen, zo goedkoop mogelijk geproduceerd. Daarom
verhuisde de meerderheid van de onderaannemers en toeleveranciers naar lageloonlanden. Het
merendeel van de onderdelen wordt in Aziatische landen, zoals India, Thailand, Filipijnen en China,
gemaakt. De wetgeving in deze landen is eerder soepel op sociaal en ecologisch vlak. 6 tot 7 dagen
per week werken de arbeiders zo een 10 tot 12 uur. Ondanks de vele werkuren verdienen ze
nauwelijks genoeg geld om rond te komen. Bovendien worden ze vaak blootgesteld aan giftige
stoffen door gebrekkige veiligheidsmaatregelen.
112
5.1.5 Wat is de verwerkende industrie?
In de verwerkende industrie worden de halffabricaten verwerkt tot eindproducten, zoals auto’s,
smartphones, meubels, …
5.1.5.1 Welke rol speelt de verwerkende industrie in het maken van een smartphone?
Nu alle aparte onderdelen gemaakt zijn, kunnen ze samengebracht worden tot het eindproduct,
de smartphone.
Reportage: zo wordt je smartphone gemaakt

05/06/2014 | Rob van Leeuwen
Eind vorig jaar opende het Chinese Lenovo een

smartphonefabriek in Wuhan (China). Management Team
kreeg, samen met een groep internationale journalisten,
een rondleiding door een deel van het complex. De totale
campus is 200.000 vierkante meter groot, telt vier
verdiepingen en kostte 200 miljoen Amerikaanse dollars
om te bouwen. Momenteel werken er 3.000 Chinezen, die
ook allemaal in de buurt van het gebouw wonen. Samen
maken zij zo'n 1,5 miljoen gadgets (smartphones en
tablets) per maand. De maximale capaciteit is nog niet
bereikt, een deel van het gebouw staat leeg. Bij verdere
opschaling kunnen er volgens Lenovo jaarlijks 100
miljoen apparaten worden geproduceerd, door meer dan
8.000 medewerkers. Die producten zijn bestemd voor de
internationale markt.
113
5.2 Hoe ziet het ontginnings- en industrielandschap van België eruit?
Ook in België vindt er ontginning van grondstoffen plaats.
Opdracht
a Zoek op in de atlas: BELGIË | LITHOLOGIE B. STEENGROEVEN
Welke gesteenten worden er vooral ten noorden van de Samber en Maas ontgonnen?
1 __________________________ 3 __________________________
2 __________________________ 4 __________________________
Dit zijn losse vaste gesteenten.
Welke gesteenten worden er vooral ten zuiden van de Samber en Maas ontgonnen?
1 __________________________ 3 __________________________
2 __________________________ 4 __________________________
Dit zijn losse vaste gesteenten.
Belgische delfstoffen worden vooral gebruikt als bouwmaterialen.
Opdracht
b Verbind de delfstoffen met hun toepassingen.
wit zand grind klei leisteen porfier
kasseien glas dakpannen asfalt bakstenen
114
België stond lang bekend om zijn ijzer- en staalindustrie. In de 19de eeuw vormde de ijzer- en
staalindustrie een essentiële component van de Industriële Revolutie. Ze zorgde voor een periode van
grote bloei, onder meer in Wallonië. In Vlaanderen startte de staalproductie in het begin van de jaren
zestig met de oprichting van Sidmar aan het zeekanaal Gent-Terneuzen en ALZ in Genk.
Om staal te produceren heb je ijzererts nodig als grondstof en steenkool als energiebron. Steenkool
wordt eerst omgezet in cokes. Dit gebeurt in de cokesfabriek. Je kan het goed herkennen aan de witte
rook. Daarna worden de cokes samen met het ijzererts in de hoogoven gestort. De cokes verbranden
en het ijzererts smelt tot vloeibaar ijzer. Dan gaat het vloeibaar of in blokken naar de staalfabriek.
Hier maakt men van ruw ijzer staal. Het staal gaat dan in blokken naar een walserij waar ze worden
samengedrukt. Er ontstaan dan dikke of dunne platen (meestal op rol), buizen en draden.
Opdracht
b Plaats de nummers van de foto’s op het schema.
1 2 3
4 5
6 7 8
115
Helaas ging de meerderheid van de ijzer- en staalfabrieken in België failliet mede door de opkomst
van de goedkope aardolie en een wereldwijde daling van de vraag naar staal. Vandaag de dag ligt het
economisch zwaartepunt rond de havens in Vlaanderen (Antwerpen, Gent en Zeebrugge) en de
diensten in Brussel.
Opdracht
a Zoek op in de atlas: BELGIË | INDUSTRIE A. INDUSTRIE
b Duid de industriegebieden met een paarse kleur aan op de kaart.
c Benoem de industriegebieden.
116
5.3 Waarom is de Antwerpse haven zo belangrijk voor België?
De smartphone is nu klaar voor verkoop. Toch moet de smartphone nog een hele weg afleggen
vooraleer je deze kan kopen in de winkel. Immers, de smartphone bevindt zich nog in Azië, en moet
naar Europa. De smartphone zal samen met nog zo een duizend andere exemplaren de Antwerpse
haven bereiken via een containerschip.
117
Opdracht
b Noteer de landschapselementen van de Antwerpse haven.
landschapselementen
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
118
5.3.1 Welke functies heeft de Antwerpse haven?
De haven van Antwerpen kent verschillende functies. Zo staat de Antwerpse haven vooral bekend om
zijn petrochemische industrie. Daarnaast doet de haven aan goederenbehandeling, en wordt ze
gezien als het distributiecentrum van Europa.
5.3.1.1 Welke rol speelt de petrochemische industrie in de Antwerpse haven?

De haven van Antwerpen telt verschillende chemische en petrochemische bedrijven. Raffinaderijen
halen bv. benzine, diesel en kerosine uit aardolie, aangevoerd via schepen of via de RAPL (Rotterdam
Antwerpen Pijpleiding). De RAPL voorziet de grote raffinaderijen in en rond de Antwerpse haven
continu van ruwe aardolie. De (petro)chemische bedrijven zijn ook aangesloten op het netwerk, en
gebruiken de aardolie als grondstof voor chemische producten, plastics en kunststoffen.
5.3.1.2 Welke goederen behandelt de Antwerpse haven?

De haven van Antwerpen behandelt zowel stukgoederen als massagoederen.
Stukgoederen zijn goederen die (on)verpakt per stuk vervoerd worden. Containers behoren tot de
stukgoederen. Het zijn laadkisten met standaardafmetingen, uitgedrukt in TEU (Twenty Foot
Equivalent Unit). 1 TEU komt overeen met een lengte van 6,10 m, een breedte van 2,44 m en een
hoogte van 2,59 m. Conventionele goederen zijn alle andere stukgoederen die onverpakt per stuk of
verpakt in balen, dozen of op paletten getransporteerd worden.
Massagoederen zijn onverpakte goederen die meestal in zeer grote hoeveelheden getransporteerd
worden. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen vloeibare massagoederen en droge massa-
goederen. Zo is aardolie een vloeibaar massagoed en graan een droog massagoed.
119
Opdracht
b Kruis aan of het gaat om massa- of stukgoederen.
massagoed stukgoed massagoed stukgoed
massagoed stukgoed
massagoed stukgoed massagoed stukgoed
120
Opdracht
a Bekijk de figuur.
Maritiem goederenverkeer Antwerpen, 2017
73.167.983 ton 122.969.439 ton
containers
conventionele stukgoederen
roro
droge massagoederen
vloeibare massagoederen
12.191.552 ton
5.052.991 ton
10.273.347 ton
Hoeveel ton goederen worden er jaarlijks in Antwerpen verhandeld? ____________________ ton

Welke goederen worden het meest verscheept? _________________________________
Welke goederen worden het minst verscheept? _________________________________
Een deel van de goederen die de haven binnenkomen, worden overgeladen op een ander transport-
middel, zoals een binnenschip, trein of vrachtwagen. Dit is overslag. Daarnaast vindt er ook opslag
van goederen plaats in loodsen, silo’s, …
121
In de Hamburg-Le Havre range is de haven van Rotterdam de enige haven die jaarlijks meer goederen
behandelt dan de Antwerpse haven: 467 354 000 ton in vgl. met 223 655 000 ton. Beide havens zijn
belangrijk voor de Europese economie.
5.3.1.3 Welke rol spelen handel en diensten in de Antwerpse haven?

De Antwerpse haven biedt naast een reeks typische havenfuncties ook diensten aan: douane en
administratie. Verder zorgt de haven voor een gepaste infrastructuur en dienstverlening, zoals
sleepboten, kranen, loodsen, baggeren, …
122
5.3.2 Waarom moet de Antwerpse haven goed bereikbaar zijn?
De Antwerpse haven is via maritiem transport verbonden met gebieden, het maritiem voorland.
China behoort tot het maritiem voorland van de Antwerpse haven omdat bv. smartphones per
containerschip van een Chinese haven naar de Antwerpse haven getransporteerd worden.
Vanuit de Antwerpse haven wordt een deel van de goederen naar het hinterland gebracht.
Het hinterland is het gebied dat voor de aan- en afvoer van goederen afhankelijk is van een haven.
Zo is Vlaanderen voor een groot deel afhankelijk van de Antwerpse haven voor de import en export
van goederen, waaronder de smartphone.
De Antwerpse haven moet dus goed bereikbaar zijn.
Opdracht
a Bekijk de kaart.
b Vul de tabel in.
manier van goederentransport infrastructuur
vrachtwagen __________________________________________________
vliegtuig __________________________________________________
trein __________________________________________________
(binnen)schip __________________________________________________
123
5.4 Leren leren
5.4.1 Leerdoelen
Ik kan het productieproces schematisch geven.
Ik kan manieren van ontginnen herkennen in het landschap.
Ik kan arbeidsomstandigheden inschatten.
Ik kan enkele gevolgen van de ontginning voor het landschap geven.
Ik kan uitleggen wat een nabestemming is met voorbeelden.
Ik kan kaarten m.b.t. ontginning lezen.
Ik kan met voorbeelden aantonen waarvoor grondstoffen gebruikt worden na ontginning.
Ik kan de landschapselementen van een havenlandschap geven.
Ik kan de functies van een haven geven.
Ik kan het onderscheid maken tussen stuk- en massagoederen.
Ik kan uitleggen wat overslag is.
Ik kan uitleggen wat opslag is.
Ik kan uitleggen wat het maritiem voorland is.
Ik kan uitleggen wat het hinterland is.
5.4.2 Begrippen
productieproces proces dat doorlopen wordt om een product te maken
ontginning grondstoffen uit de grond halen
basisindustrie verwerkt grondstoffen tot halfafgewerkte producten
verwerkende industrie verwerkt halfafgewerkte producten tot afgewerkte producten
recycleren hergebruiken van grondstoffen
als er geen grondstoffen meer ontgonnen worden in een groeve of mijn

nabestemming kan deze een nieuwe bestemming krijgen
voorbeeld: C-mine, Genk
dagbouw ontginning in open lucht
124
raffinaderij plaats waar ruwe aardolie verwerkt wordt tot benzine, kerosine, enz.
Rotterdam Antwerpen netwerk van pijpleidingen die ruwe aardolie van Rotterdam naar
Pijpleiding Antwerpen brengen
stukgoederen goederen die (on)verpakt per stuk vervoerd worden
containers laadkisten met een standaardafmeting, uitgedrukt in TEU
conventionele alle stukgoederen exclusief containers

goederen voorbeeld: auto’s
goederen die in zeer grote hoeveelheden getransporteerd worden

massagoederen
voorbeeld: aardolie
overslag overladen van het ene op het andere transportmiddel
opslag opslaan van goederen in silo’s, loodsen, enz.
Hamburg-Le Havre kustgebied van Hamburg (Duitsland) tot Le Havre (Frankrijk) waarin
range belangrijke havens liggen zoals de havens van Zeebrugge en Rotterdam
maritiem voorland overzees gebied dat verbonden is met de haven
gebied dat afhankelijk is van de haven voor de aan- en afvoer van

hinterland
goederen
125
5.4.3 Mindmap
126
6 Oost west, thuis best?
6.1 Hoe is het gesteld met het toerisme in de wereld?

In 2017 vonden er wereldwijd meer dan 1,3 miljard internationale aankomsten plaats, 84 miljoen
meer dan in 2016 of een stijging van 7%. Sinds 2009 groeit het internationaal toerisme
ononderbroken. In Europa steeg het aantal internationale aankomsten met 8%. Hierbij was er met
name een groei voor Zuid-Europa (+12%) en West-Europa (+7%). Zo blijkt uit het jaarlijks rapport van
de UNWTO (United Nations World Tourism Organisation).
Internationale aankomsten wereldwijd

(x miljoen)
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
internationale aankomsten (x miljoen)
Internationale aankomsten (x miljoen)

jaartal
2015 2016 2017
regio
Europa 605 619 671
Azië, Pacific 284 306 324
Amerika 194 201 207
Afrika 54 58 63
Midden-Oosten 58 56 58
Totaal 1 195 1 239 1 323
127
6.2 Let’s go on an adventure!
Opdracht
a Kies een vakantiebestemming.
b Zoek informatie op over jouw vakantiebestemming.
c Presenteer jouw vakantiebestemming met een PowerPointpresentatie.
Vakantiebestemming
Lokalisatie
Plak hier een kaart van het land waarin

jouw vakantiebestemming ligt, en duid
je vakantiebestemming aan.
128
Klimaat en vegetatie
Plak hier het klimatogram van jouw

Klimatogram vakantiebestemming.
Klimaattype
Vegetatietype
Reliëf
Plak hier een reliëfkaart van het land

waarin jouw vakantiebestemming ligt.
129
Bezienswaardigheden
1
2
3
4
5
Plak hier enkele foto’s van de

bezienswaardigheden.
Toeristische voorzieningen
Hotels/campings/…
Horeca
130
Bereikbaarheid
Conclusie
Wat zijn de aantrekkingsfactoren van natuurlijke oorsprong?
Wat zijn de aantrekkingsfactoren van menselijke oorsprong?
131
Opdracht
a Vergelijk het aantal internationale aankomsten per regio met de gegevens van de klas.
b Verwerk de gegevens tot een kaart.
Internationale aankomsten, 2017

regio gegevens van de UNWTO gegevens van de klas
Europa 51%
Azië, Pacific 24%
Amerika 16%
Afrika 5%
Midden-Oosten 4%
Internationale
aankomsten
Europa
100%
80%
60%
40% Internationale
20% aankomsten
0% Azië, Pacific
100%
80%
Internationale 60%
aankomsten 40%
Amerika
20%
100%
0%
80%
Internationale
60% aankomsten
Midden-Oosten
40%
100%
20%
80%
0% Internationale
aankomsten 60%
Afrika 40%
100%
20%
80%
0%
60%
40%
20%
0%
132
6.3 Hoe ziet het vakantiegedrag van de Belgen eruit?
Opdracht
Reismotieven van de
Belgische toerist
13%
7%
27%
53%
voor het werk/zakelijk

voor vrienden en familie/gezondheid/religie/…
voor ontspanning/vakantie
andere
Transportmiddelen van de
Belgische toerist
1% 1%
41%
38%
5%
12%
1%
met de auto met de auto en de ferry

met de bus met de trein
met het vliegtuig met een cruisechip
andere
133
Top 10 bestemmingslanden van de Belgische toerist
Frankrijk 21,39%
België 15,08%
Spanje 10,97%
Duitsland 6,86%
Italië 6,47%
Nederland 5,99%
Griekenland 3,29%
Zwitserland 2,73%
Turkije 2,58%
Verenigd Koninkrijk 2,25%
0,00% 5,00% 10,00% 15,00% 20,00% 25,00%
Waarom zou jij op reis gaan? ________________________________________________________

Wat zijn de reismotieven van de Belgen?
1 ______________________________________
2 ______________________________________
3 ______________________________________
Welke transportmiddelen worden het meest gebruikt om op reis te gaan?
1 ______________________________________
2 ______________________________________
3 ______________________________________
Wat is de top drie bestemmingslanden van de Belgen?
1 ______________________________________
2 ______________________________________
3 ______________________________________
Waarom staat België op nummer twee?
_________________________________________________________________________________
134
6.4 Hoe is het gesteld met het toerisme in België?
Opdracht
Overnachtingen in België, 2017

24.511.335
30.000.000
25.000.000
14.220.834
20.000.000
Vlaams Gewest
15.000.000 10.132.728
Waals Gewest
7.830.796
Brussels Hoofdstedelijk Gewest

6.335.177
10.000.000 4.970.625
4.510.688
3.261.628
1.288.943
5.000.000
0
Totaal Belgen Buitenlanders
60
Nederland 4.921.831
50 6,3
Frankrijk 2.536.079
7,5
40
Duitsland 2.414.085
30 4,2
Verenigd Koninkrijk 1.823.249
20 38,8 11,8
Verenigde Staten 820.181 2,4
1,5
10
12,3 15,1
Spanje 777.326
0
Italië 521.347 Vlaams Waals Gewest Brussels
Gewest Hoofdstedelijk
Gewest
andere 4.550.883
voor het werk
0 2.000.000 4.000.000 6.000.000
voor conferenties
aantal overnachtingen voor ontspanning en vakantie
135
9.000.000 8.142.814
8.000.000
7.000.000
5.736.782
6.000.000
5.000.000
4.000.000 3.107.521
2.729.160
3.000.000 2.063.618
2.000.000 1.358.737
888.681
1.000.000
0
Kunststeden - Kust Antwerpse Limburgse Groene Westhoek Ardennen
Antwerpen, Kempen Kempen Gordel
Brugge, Gent,
Leuven en
Mechelen
aantal overnachtingen
Hoeveel toeristen kwamen er in 2017 naar België? ______________________________

Welk gewest had toen de meeste overnachtingen? ______________________________
Welk gewest had toen meer overnachtingen van buitenlandse toeristen dan van Belgen?
____________________________________
Waarom? _________________________________________________________________________
Wat is het belangrijkste reismotief om naar België te reizen? ______________________________
Wat is de top drie vakantiebestemmingen van België?
1 ______________________________
2 ______________________________
3 ______________________________
Uit welke drie landen komen de meeste buitenlandse toeristen?
1 ______________________________
2 ______________________________
3 ______________________________
Waarom? _________________________________________________________________________
136
6.5 Hoe verloopt de toeristenstroom in Europa?
Opdracht
a Lees de getuigenissen.
b Duid alle vertreklanden op de kaart van Europa aan met een blauwe kleur.
c Duid alle aankomstlanden op de kaart van Europa aan met een gele kleur.
d Teken op de kaart van Europa zwarte pijlen van de vertreklanden naar de aankomstlanden.
e Beantwoord de vragen.
“Binnenkort vertrekken wij naar Benidorm voor drie maanden. Met ons
spaargeld hebben wij er een appartementje gekocht met een prachtig
uitzicht op het strand en de zee. ’s Winters is het voor ons veel te koud
in België, en daarom trekken wij ieder jaar naar Spanje. Tenslotte zijn
wij op pensioen en willen nog wat van het leven genieten!”
Maria en Jos
“De citytrip naar Napels was geweldig! De Italiaanse stad nabij de

Vesuvius heeft zoveel te bieden: het San Carlo theater, de
Spaccanapoli met zijn ontelbare bars, winkels en restaurants, … Ook
de zon deed ons goed! In Cardiff lijkt het voortdurend te regenen…”
Judy en David
137
“Morgen vertrek ik vanuit de luchthaven van Amsterdam naar
Lissabon. Ik kijk er al naar uit! Zon, zee, strand, wat moet een mens nog
meer?”
Tanja
“Saint-Tropez is en blijft mijn favoriete vakantiebestemming! Er gaat

geen zomer voorbij zonder Saint-Tropez! Ik houd ervan om vanop mijn
jetski de enorme jachten te bewonderen. Daarnaast zorgen de vele
festivals en evenementen voor een onbeschrijfelijke sfeer. Zo
organiseerde ik vorige zomer een modeshow op het strand. Daar had
ik in Noorwegen enkel van kunnen dromen!”
Kristian Aadnevik
138
“Santorini is zonder twijfel het meest bijzondere eiland van de Griekse
eilanden. Wist je dat Santorini ontstaan is door één van de grootste
vulkaanuitbarstingen die ooit in de menselijke geschiedenis heeft
plaatsgevonden? Santorini staat bekend om zijn witte huisjes met
blauwe accenten. De witte muren moeten zonnestralen weerkaatsen
om zo de hitte tegen te gaan. Vanavond maken mijn vrouw en ik het
niet te laat: morgen nemen wij in Athene het vliegtuig terug naar
Hamburg.”
Liese en Jakob
Wat zijn de vertreklanden?

1 ______________________________ 4 ______________________________
2 ______________________________ 5 ______________________________
3 ______________________________
Wat zijn de aankomstlanden?

1 ______________________________ 4 ______________________________
2 ______________________________ 5 ______________________________
3 ______________________________
De toeristenstroom in Europa loopt van noord / oost / zuid / west naar noord / oost / zuid / west
omdat ___________________________________________________________________________.
139
Toeristenstroom in Europa
legenda
vertrekland
aankomstland
toeristenstroom
140
6.6 Wat is het verschil tussen toerisme en recreatie?
Er wordt een onderscheid gemaakt tussen toerisme en recreatie. Toerisme betekent dat iemand reist
of ontspanning opzoekt met een of meer overnachtingen. Recreatie is een vorm van vrijetijds-
besteding waarbij iemand ontspanning opzoekt zonder overnachting. Het onderscheid hangt dus
samen met de duur van de activiteit buitenshuis.
Opdracht
a Lees de situaties.
b Kruis aan op de situaties betrekking hebben op toerisme of recreatie.
Julie en Tom gaan morgen met de trein een dagje naar zee. Ze voorspellen toerisme
er zonnig weer met minima boven de 25°C! recreatie
toerisme
Geert is voor drie dagen op zakenreis in Shanghai.
recreatie
Volgende week vetrekken Tine en Stijn voor twee weken naar Rab, een toerisme
eiland van Kroatië. recreatie
toerisme
Silke vraagt aan enkele vriendinnen of ze morgen mee gaan minigolven.
recreatie
Quinten is samen met zijn ouders gaan zwemmen in het zwembad toerisme
De Wildert in Zundert. recreatie
Sarah kreeg voor haar verjaardag een Bongo. Daarmee zal ze samen met toerisme
haar vriend een citytrip met overnachting maken naar Luxemburg. recreatie
141
6.7 Wat zijn de plus- en minpunten van toerisme?
Opdracht
b Vul de tabel in.
Inkomsten via toerisme,

2017 (x miljard $)
Verenigde Staten 211
Spanje 68
Frankrijk 61
Thailand 57
Italië 44
0 50 100 150 200 250
inkomsten via toerisme (x miljard $)
Uitgaves via toerisme,

2017 (x miljard $)
China 258
Verenigde Staten 135
Duitsland 84
Verenigd Koninkrijk 63
Frankrijk 41
0 100 200 300
uitgaves via toerisme (x miljard $)
142
Belang van toerisme
voordelen nadelen
_______________________________________ ______________________________________
_______________________________________ ______________________________________
_______________________________________ ______________________________________
_______________________________________ ______________________________________
143
6.8 Wat is het verschil tussen massatoerisme en duurzaam toerisme?
Toeristen beïnvloeden de gebieden waar ze naartoe reizen.
6.8.1 Wat zijn de kenmerken van massatoerisme?

Opdracht
b Geef de kenmerken van massatoerisme.
1 ___________________________________________________________________________
2 ___________________________________________________________________________
3 ___________________________________________________________________________
144
6.8.2 Wat zijn de kenmerken van duurzaam toerisme?
Duurzaam toerisme is gebaseerd op de drie pijlers van duurzaamheid. Massatoerisme staat haaks
op duurzaam toerisme. Bij duurzaam toerisme wordt er immers rekening gehouden met het
ecologische, sociale én economische aspect van toerisme, terwijl massatoerisme vooral focust op het
economische, winst maken.
Opdracht
Noteer vijf kenmerken van duurzaam toerisme.
1 _______________________________________________________________________
2 _______________________________________________________________________
3 _______________________________________________________________________
4 _______________________________________________________________________
5 _______________________________________________________________________
145
6.9 Wat is de vakantievoetafdruk?
Iedere toerist heeft een bepaalde vakantievoetafdruk. De vakantievoetafdruk drukt de impact van
een vakantie op het milieu uit. Doorgaans geldt dat hoe verder en luxueuzer je reist, hoe groter die
voetafdruk is. Iedereen heeft recht op een vakantievoetafdruk van 90 m2 per dag.
Opdracht
Beantwoord de vragen.
Ga jij duurzaam op reis? Leg uit.

_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Geef zes manieren om jouw vakantievoetafdruk te verkleinen.

1 ____________________________________________
2 ____________________________________________
3 ____________________________________________
4 ____________________________________________
5 ____________________________________________
6 ____________________________________________
146
6.10 Leren leren
6.10.1 Leerdoelen
Ik kan een vakantiebestemming presenteren.
Ik kan tabellen, grafieken en andere figuren lezen m.b.t. toerisme.
Ik kan het onderscheid maken tussen toerisme en recreatie.
Ik kan de voor- en nadelen van toerisme geven.
Ik kan de kenmerken van massatoerisme geven.
Ik kan de kenmerken van duurzaam toerisme geven.
Ik kan uitleggen wat de vakantievoetafdruk is.
Ik kan enkele tips geven om de vakantievoetafdruk te verkleinen.
6.10.2 Begrippen
toerisme ontspanning opzoeken met één of meer overnachtingen
recreatie ontspanning opzoeken zonder overnachting
massatoerisme vorm van toerisme die de natuur en de lokale bevolking onder druk zet
ecotoerisme vorm van toerisme die de natuur en de lokale bevolking respecteert
duurzaam toerisme toerisme ingericht volgens het principe van duurzaamheid
vakantievoetafdruk impact van een vakantie op het milieu
147
6.10.3 Mindmap
148
6.11 Determineertabel voor het klimaat
TK: temperatuur v/d koudste maand NZ: neerslag in de zomer (warmste maanden)
TW: temperatuur v/d warmste maand NW: neerslag in de winter (koudste maanden)
TJ: gemiddelde jaartemperatuur NJ: jaarlijkse neerslag
D: aantal droge maanden D = N ≤ 2T
149
Studietips
• Ik volg aandachtig de les en werk actief mee.
• Ik stel vragen aan de leraar en/of klasgenoten als ik iets niet begrijp.
• Ik schrijf netjes.
• Ik leer de leerstof na elke les.
• Ik maak een onderscheid tussen hoofd- en bijzaken bij het leren van de leerstof.
• Ik maak een schema/samenvatting van de leerstof.
• Ik maak oefeningen opnieuw en probeer zelf een antwoord te vinden.
• Ik maak een lijstje met de verklaringen van begrippen.
• Ik raadpleeg extra bronnen.
• Ik maak een planning.
150
Actualiteit
Dagelijks komen onderwerpen die te maken hebben met aardrijkskundige gebeurtenissen in het
nieuws.
• Stap 1: Je gaat in DW1, DW3 en DW5 op zoek naar één artikel dat te maken heeft met
wetenschappen. Dit betekent dat je drie actuataken gaat maken dit schooljaar. Het artikel kan uit
een krant, magazine of van een nieuwssite komen.
• Stap 2: Je vat het artikel samen. Je kan je baseren op de volgende vragen:
o Wie was betrokken? Voor wie is het bedoeld?
o Wat is er gebeurd? Waarover gaat het?
o Waar vond het plaats?
o Wanneer gebeurde het?
o Waarom gebeurde het?
o Hoe is het kunnen gebeuren?
• Stap 3: Je geeft je mening over het onderwerp van het artikel. Tip: neem een kijkje
op https://www.taalwinkel.nl/standpunt-verwoorden/
• Stap 4: Voeg alles netjes samen (artikel + samenvatting + mening) en respecteer de deadlines
(laatste week van DW1, DW3 en DW5). Dien je actuataken in via de voorziene uploadzones op
Smartschool.
Hieronder vind je enkele betrouwbare bronnen waar je je artikels uit kan halen:
151
Bronnen
Documenten
• Goyvaerts, E., Goemans, A., Tuybens, J., Vliegen, S. en Michiels, O. (2017). Polaris 1.
Mechelen: Plantyn.
• Goyvaerts, E., Goemans, A., Tuybens, J., Vliegen, S. en Michiels, O. (2018). Polaris 2.
Mechelen: Plantyn.
• Steegen, A. (2018). Vakdidactiek aardrijkskunde: Leraar worden en zijn.
Kalmthout: Pelckmans Pro.
• Goris, N. en De Becker S. (2018). Leerlijn kaartvaardigheid binnen het secundair
onderwijs [Bachelorproef]. Antwerpen: Artesis-Plantijn Hogeschool Antwerpen
Bachelor in het onderwijs: secundair onderwijs.
• Van Hecke, E., Vanderhallen, D., Callemeyn, J. en Verstraeten G. (2017). Plantyn
Algemene Wereldatlas, editie 2017. Mechelen: Plantyn.
• De Grote Bosatlas, editie 55. (2016). Groningen: Noordhoff Uitgevers
• Vlaamse overheid | Agentschap Binnenlands Bestuur, Statistiek Vlaanderen. (2018).
Jouw gemeente in cijfers. Geraadpleegd op 12 juli 2018 via https://gemeente-en-
stadsmonitor.vlaanderen.be/sites/default/files/gemeenterapport/rapport_diest.pdf
• Mobiel verkopen (z.d.). Waar bestaat een mobiele telefoon uit? Geraadpleegd op 20 juli
2018 via https://www.mobielverkopen.com/waar-bestaat-een-mobiele-telefoon-ui
• Roos, J. (z.d.). De Toekomst van de Staalindustrie [Word-document]. Leuven: Katholieke
Universiteit Leuven Departement Metaalkunde en Toegepaste Materiaalkunde.
• Wikispaces. (z.d.). Thema 3: industrielandschappen. Geraadpleegd op 22 juli 2018 via
https://aardrijkskunde.wikispaces.com/file/view/CURSUS+Thema+industrielandschapp
en.pdf
• Federale Overheidsdienst Mobiliteit en Vervoer. (2017). Kerncijfers van de mobiliteit
2017. Geraadpleegd op 24 juli 2018 via https://mobilit.belgium.be/sites/default/files/
kerncijfers_mobiliteit_2017.pdf
• Statbel. (2017). Voertuigenpark blijft groeien, aantal dieselwagens neemt af.
Geraadpleegd op 24 juli 2018 via https://statbel.fgov.be/nl/themas/mobiliteit/
verkeer/voertuigenpark#news
• Rekenen aan bevolkingscijfers. (z.d.). Geraadpleegd op 25 juli 2018 via
http://www.rekenenmetaardrijkskunde.nl/downloads/c_rekenen_aan_bevolkingscijfer
s_opdrachten.pdf
• Aardrijkskunde uitgelegd. (z.d.). Demografisch transitiemodel. Geraadpleegd op 25 juli
2018 via https://www.aardrijkskundeuitgelegd.nl/wp-content/uploads/2015/10/
Demografisch-Transitie-Model.pdf
• UNWTO. (2018). 2017 Annual Report. Geraadpleegd op 26 juli 2018 via https://www.e-
unwto.org/doi/pdf/10.18111/9789284419807
• ABTO. (2018). ABTO Travel Trends Report: eerste cijfers. Geraadpleegd op 27 juli 2018
via https://travel-magazine.be/abto-travel-trends-report-eerste-cijfers/
• Toerisme Vlaanderen. (2018). Toerisme in kerncijfers: editie 2017. Geraadpleegd op 28
juli 2018 via https://www.toerismevlaanderen.be/sites/toerismevlaanderen.be
/files/assets/documents_KENNIS/cijfers/Kerncijfers/2017_Toerisme-kerncijfers_0.pdf
• Statbel. (2018). Toerisme in België in 2017 opnieuw op het niveau van 2015.
Geraadpleegd op 28 juli 2018 via https://statbel.fgov.be/nl/nieuws/toerisme-belgie-
2017-opnieuw-op-het-niveau-van-2015
152
Websites
• https://earth.google.com/web/
• http://www.ngi.be/topomapviewer/public
• https://d-maps.com/index.php?lang=en
• https://www.youtube.com/?hl=nl&gl=BE
• https://www.schooltv.nl/
• http://www.standaard.be/
• https://www.demorgen.be/
• https://www.vrt.be/vrtnws/nl/services/verkeer/
• https://www.vmm.be/lucht/fijn-stof
• http://www.worldometers.info/nl/
• https://www.populationpyramid.net/
• http://www.statistiekvlaanderen.be/statistiek-demografie
• http://www2.unwto.org/
• https://statbel.fgov.be/nl
153

GEO and You 2 (2023-2024)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

GEO and You 2 (2023-2024)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

G

1.1 Wat is suiker?

Dolmio bolognaisesaus oreokoekje marsreep

mango banaan blikje coca cola

1.2 Waar komt suiker vandaan?

land productie per land in %

In welke klimaatzone vind je de meeste suikerbietproducerende landen?

In Ukkel heerst een _________________________________________________________________.

land productie per land in %

In welke klimaatzone vind je de meeste suikerrietproducerende landen?

In Puerto Carreño heerst een _________________________________________________________.

1.3 Hoe beïnvloedt het klimaat de landbouw in de wereld?

___________________ ___________________ ___________________

wortels (Engels: carrots) hazelnoten (Engels: hazelnuts) kolen (Engels: cabbages)

koffiebonen (Engels: coffee) bananen (Engels: bananas) ananas (Engels: pineapples)

tomaten (Engels: tomatoes) chilipepers (Engels: chillies) appelen (Engels: apples)

tropische (warme) zone gematigde zone polaire (koude) zone

Hoe zal de temperatuur mogelijks veranderen in de komende jaren?

Welk landbouwgewas is erg gevoelig voor droogte? _____________________________________

Welke manier van irrigatie is de meest efficiënte en waarom?

36 miljard ton bodemverlies per jaar door regenval en

Bodemerosie kan worden teruggedrongen als bodembeschermingsmaatregels worden

klimaatverandering proces waarbij het klimaat verandert

irrigatie water toevoegen bij een tekort aan neerslag

manier van irrigatie waarbij water over de landbouwgewassen gesproeid

druppelirrigatie manier van irrigatie met waterdruppels

manier van irrigatie waarbij water over de landbouwgewassen gesproeid

bodemerosie bodem wordt verplaatst door wind of water

drainage afvoeren van water

2.1 Met hoeveel mensen leven we momenteel op aarde?

Hoeveel mensen leven er op dit moment op aarde? _____________________________________

2.2 Hoe kan de wereldbevolking veranderen?

2.2.1 Hoe is de wereldbevolking veranderd sinds het ontstaan van de aarde?

natuurlijke aangroei = geboortes – sterftes

migratiesaldo = immigratie – emigratie

bevolkingsevolutie = natuurlijke aangroei + migratiesaldo

De bevolkingsevolutie wordt dus beïnvloed door het geboortecijfer, sterftecijfer, de immigratie en

2.3.1 Wat zijn leeftijdshistogrammen?

piramidevorm jongeren (0-19 jaar)

piramidevorm jongeren (0-19 jaar)

piramidevorm jongeren (0-19 jaar)

De eerste fase is de HOOG STATIONAIRE FASE. Het aantal

De twee fase is de VROEGE EXPANSIEFASE. Deze fase

De derde fase is de LATE EXPANSIEFASE. Het verschil

De vijfde fase is de TERUGLOPENDE FASE. De bevolking

Stable or falls slowly

Welke vorm heeft dit leeftijdshistogram? ___________________________________________

veel jonge mensen veel oudere mensen

zo dat er minder werkende

vroeger waren vrouwen bijna

2.5.1 Waar op aarde wonen de meeste mensen?

Er wonen meer mensen in

De meeste mensen wonen in

De meeste neerslag valt in

Het reliëf is het sterkst in het

De meeste grote steden

2.6 Wat is duurzaamheid?

veranderen van het aantal mensen van een gebied

verschil van het aantal geboortes en het aantal sterftes

verschil van het aantal immigranten en het aantal emigranten

aantal geboortes per 1 000 inwoners voor een bepaald gebied

aantal kinderen dat een vrouw tijdens haar vruchtbare periode

bevolkingsstructuur samenstelling van de bevolking

_________ _ ___________

_____________ _ _______________