‫افغانستان اقتصاد‬

‫افغانستان‪-‬پاکستان ترانزيټي سوداګري؛ مخينه‪ ،‬حقونه او شته ستونزې‬

‫افغانستان‪،‬افغانستان‪-‬پاکستان ترانزيټي سوداګري؛ مخينه‪ slideshow،ticker، ،‬دیدگاه ‪2017-12-13 Admin 3774 Views ۰‬‬
‫حقونه او شته ستونزې‪،‬اقتصاد‪،‬پاکستان‪،‬حقونه او شته ستونزې‬

‫شعیب احمد رحيم[‪]1‬‬

‫ژباړه‪ :‬احمد بالل خليل‬

‫‪:‬لنډیز‬

‫افغانستان په وچه کې راګير هېواد دی او له ګاونډیانو پرته له نورو هېوادونو سره د سوداګرۍ لپاره اړ دی‪ ،‬چې د خپل یوه‬
‫ګاونډي هېواد خاوره وکاروي‪ .‬له همدې کبله‪ ،‬په تېرو شپږو لسیزو کې افغانستان له نورې نړۍ سره د سوداګرۍ لپاره پر‬
‫‪.‬پاکستان متکي و‬

‫له دویمې نړیوالې جګړې وروسته‪ ،‬په نړیوالو قوانینو کې د هغو هېوادونو د حقونو اړتیا حس شوه‪ ،‬چې له ټولو لورو په وچه‬
‫پورې تړلي دي‪ .‬دا چې افغانستان يو له دغو هېوادونو څخه و او له نورو ترانزيټي هېوادونو یې کړاوونه لیدلي وو‪ ،‬په وچه کې‬
‫راګير هېوادونو د حقونو د خونديتابه په موخه یې په نړیوال سټیژ بحثونو کې پراخه ونډه واخیسته او له کبله یې شونې شوه‪ ،‬چې‬
‫‪.‬یو شمېر نړیوال کنوانسیونونه رامنځته شي‬

‫د افغانستان او پاکستان ترمنځ د ترانزيټ او سوداګرۍ لومړی تړون په ‪۱۹۶۵‬م کال کې وشو‪ ،‬چې بیا د سیمې د بدلېدونکي‬
‫وضعیت له کبله په ‪۲۰۱۰‬م کال کې نوی شو؛ خو د ترانزيټ او سوداګرۍ له دغه تړون سره سره‪ ،‬افغانستان اوس هم په دې برخه‬
‫‪.‬کې په پاکستان کې له يو شمېر ستونزو سره مخ دی‬

‫د بېلګې په توګه د پولو تړل‪ ،‬له هند سره د سوداګرۍ په الره کې خنډونه‪ ،‬د ګواښونو اداره کولو بې‌کفایته سیستم‪ ،‬د ډيمریچ (د‬
‫‪.‬ځنډېدو جریمه) او شوکو غیرعادالنه فیس او د امنیتي قضایاو‪ ،‬ستونزو او پالیسیو له کبله ترانزيټ قرباني کول شامل دي‬

‫‪.‬کیلي‪ :‬افغان ترانزيټ‪ ،‬افغان‪-‬پاک ترانزيټي اړیکې‪ ،‬په پاکستان کې افغان ترانزيټي ستونزې‪ ،‬ترانزيټي حقونه‬

‫مقدمه‬
‫کې ’’‪ “Bottom Billion‬په ‪ ۲۰۰۷‬کال کې د اکسفورډ پوهنتون د اقتصاد پروفیسور پاول کوالیر په خپل کتاب «د تل ملیاردر» یا‬
‫د دې پوښتنې ځوابولو هڅه کړې‪ ،‬چې ولې هغه هېوادونه چې ګډ نفوس یې تر میلیارد رسېږي‪ ،‬د غربت تر کرښې الندې ژوند‬
‫تېروي؟ دی وايي‪ ،‬که څه هم په وروستیو لسیزو کې یو شمېر هېوادونو له غربت سره مخه_ښه وکړه؛ خو يو شمېر هېوادونه‬
‫الهم له دې ستونزې سره الس او ګرېوان دي‪ .‬دی مخکې زیاتوي‪ ،‬څلور داسې بېالبېل خنډونه شته‪ ،‬چې له کبله يې دغه میلیاردر‬
‫ښکتنی پوړ له بېوزلۍ څخه نه شي وتلی‪ .‬یو له دغو څلورو خنډونو څخه‪ ،‬له ټولو لورو څخه په وچه پورې د هېوادونو تړلتيا ده‪.‬‬
‫که څه هم‪ ،‬د ده په اند اړينه نه ده چې ټول په وچه کې ایسار هېوادونه دې د غربت په ستونزه کې ښکېل وي او یا دې دغه‬
‫هېوادونه کمه اقتصادي وده ولري؛ خو بیا هم له یوه ملیارد ښکتني پوړ خلکو څخه ‪ ۳۸‬سلنه يې په وچه کې راګير هېوادونو کې‬
‫‪.‬ژوند کوي‬

‫جغرافیايي موقعیت د پام وړ ارزښت لري‪ .‬په وچه کې راګير هېوادونه‪ ،‬چې له سمندر سره کومه الره نه لري‪ ،‬اړ دي چې د‬
‫ترانزيټ او سوداګرۍ لپاره په خپل یوه او یا ډېرو ګاونډیانو تکیه وکړي‪ .‬خو دا بیا د سوداګرۍ لپاره وخت‌ګیره او ګرانه تمامېږي؛‬
‫د وارداتو لګښتونه زیاتوي او په رقابتي ډګر کې د یوه هېواد صادرات لوبه بایلي‪ ،‬چې دا حقيقت د احصائیو پرمټ څرګند شوی‬
‫دی‪ .‬د هر کس په سر د وچ_بندو هېوادونو د کورنيو ناخالصو تولیداتو اوسط‪ ،‬د هغو ګاونډیانو په پرتله چې له سمندر سره الره‬
‫لري‪ ۵۷ ،‬سلنه کم دی[‪ .]2‬ځکه نو په ټوليز ډول‪ ،‬په وچه کې بند ټول پرمخ‌تلونکي هېوادونه د نړۍ د تر ټولو غریبو هېوادونو له‬
‫جملې څخه دي‪ .‬په اتلسو دغه راز هېوادونو کې د هر کس په سر د کورنيو ناخالصو تولیدانو اوسط‪ ،‬له ‪ ۱۰۰۰‬ډالرو څخه کم دی[‬
‫‪]3.‬‬

‫افغانستان په آسيا کې له منګولیا‪ ،‬نیپال‪ ،‬د الئوس خلکو ديموکراتیک جمهوریت‪ ،‬بوتان‪ ،‬قزاقستان‪ ،‬قرغيزستان‪ ،‬ترکمنستان‪،‬‬
‫تاجيکستان او اوزبکستان سره یوځای له لسو هغو هېوادونو شمېرل کېږي‪ ،‬چې په وچه کې راګير دي‪ .‬دغه راز له وروستیو‬
‫درېیو یادو شوو هېوادونو او چین‪ ،‬پاکستان او ایران سره ګډه پوله هم لري‪ .‬په وچه کې راګير هېواد په توګه د افغانستان‬
‫جغرافیايي موقعیت پر هېواد پام‌وړ اقتصادي اغېزې کړې دي‪ .‬له همدې ځایه ده‪ ،‬چې افغانستان په افریقا‪ ،‬اروپا او التیني امریکا‬
‫‪.‬کې د نورو دغسې هېوادونو په څېر د ترانزيټ او سوداګرۍ له ستونزې سره مخ دی‬

‫په وچه کې بند هېواد په توګه‪ ،‬افغانستان له نړۍ سره د سوداګرۍ په موخه پر پاکستان تکیه کوي؛ خو له پاکستان سره د ترانزيټ‬
‫او سوداګرۍ له تړون سره سره هم‪ ،‬افغانستان له مالیمې‪ ،‬باور‪-‬وړ او اغېزناکې‪/‬کار‪-‬وړ سوداګرۍ څخه محروم پاتې شوی‪ .‬په‬
‫دې مقاله کې هڅه شوې‪ ،‬چې د ترانزيټ په تړاو نړیوال حقوقي لیدلوری او د دوه‌اړخیزو ترانزيټي تړونونو مخینه بیان شي‪،‬‬
‫‪.‬ترڅنګ يې هغه عمده ستونزې په نښه شي‪ ،‬چې په پاکستان کې د افغانستان سوداګري او ترانزيټ ورسره مخ دي‬

‫د افغانستان سوداګرۍ او ترانزيټ ته ځغلنده کتنه‬

‫لکه چې مخکې يادونه وشوه‪ ،‬افغانستان په آسيا کې له منګولیا‪ ،‬نیپال‪ ،‬د الئوس خلکو ديموکراتیک جمهوریت‪ ،‬بوتان‪ ،‬قزاقستان‪،‬‬
‫قرغيزستان‪ ،‬ترکمنستان‪ ،‬تاجيکستان او اوزبکستان سره یوځای له لسو په وچه کې راګير هېوادونو څخه یو دی‪ .‬افغانستان له‬
‫ایران سره ‪ ۹۳۶‬کیلومتره‪ ،‬له ترکمنستان سره ‪ ۷۴۴‬کیلومتره‪ ،‬له اوزبکستان سره ‪ ۱۳۷‬کیلومتره‪ ،‬له تاجيکستان سره ‪۱۲۰۶‬‬
‫کیلومتره او له چین سره ‪ ۷۶‬کیلومتره ګډه پوله لري‪ .‬پاکستان شپږم او وروستی ګاونډی دی‪ ،‬چې کابو ‪ ۲۴۳۰‬کیلومتره ډيورند‬
‫‪.‬کرښه دواړه هېوادونه له یو بل څخه بېلوي[‪]4‬‬

‫د یوه عادي وچ_بند هېواد په توګه افغانستان هم د سوداګرۍ لپاره پر خپلو ګاونډیانو تکیه کوي‪ .‬د افغانستان د وارداتو اصلي توکي‬
‫تر ډېره نفت‪ ،‬فلزات‪ ،‬ماشینونه‪ ،‬تجهیزات او خوراکي توکي دي‪ .‬لومړی جدول په ډاګه کوي‪ ،‬چې له نهو واردوونکو هېوادونو[‪]5‬‬
 ‫څخه پنځه یې د افغانستان ګاونډیان دي‪ .‬له ‪۲۰۱۴‬م کال راهیسې‪ ،‬د افغانستان د وارداتو اوسط کلنۍ کچه له هېواد څخه د بهرنیو‬
‫سرتېرو د وتلو له کبله کال په کال کمېږي؛ ځکه په تېره یوه‌نیمه لسیزه کې د دوی شتون د هېواد د اقتصاد اصلي چلوونکی و‪.‬‬
‫د دې ترڅنګ‪ ،‬له افغانستان سره د نړیوالو هېوادونو مرستې هم کمې شوې او همدغو دوو فکټورونو په هېواد کې اقتصادي هلې‬
‫ځلې هم پيکه کړې دي[‪ .]6‬د افغانستان ګاونډي هېوادونه په ځانګړې توګه ایران‪ ،‬پاکستان او چین د افغانستان مهم سوداګریز‬
‫برخه‌وال او شریکان دي‪ .‬شمېرې ښيي‪ ،‬چې د افغانستان په وارداتو کې د پاکستاني توکو برخه په مسلسله توګه له کمښت سره مخ‬
‫ده او تر يوه بريده د ترانسپورت او امنیتي ستونزو له کبله ده‪ ،‬چې په پاکستان کې افغان سوداګر ورسره مخ دي‪ .‬له همدې امله دغو‬
‫‪.‬سوداګرو اوس د پاکستان پرځای د ایران په لور مخه کړې ده‬

‫جدول‪ :۱-‬د افغانستان واردات (مېلیون ډالر)‬

‫ماخذ‪ :‬د افغانستان د احصائیې مرکزي اداره‬

‫په بل اړخ کې‪ ،‬د هېواد ډېری صادراتي توکي وچې او تازه مېوې‪ ،‬غالۍ‪ ،‬د څارویو پوستکي او طبي بوټي دي‪ .‬که تاسو دویم‬
‫جدول ته ځیر شئ‪ ،‬نو د افغانستان د ډېرو صادراتي توکو منزل پاکستان‪ ،‬هند او ایران دي[‪ .]7‬له سیمې وراخوا هېوادونو ته د‬
‫‪.‬افغانستان د صادراتي توکو لېږد تر ډېره د اعتبار وړ‪ ،‬اغېزمن او پر اقتصادي‪-‬ترانزيټي خدماتو متکي دی‬

‫جدول‪ :۲-‬د افغانستان صادرات (مېلیون ډالر)‬

‫ماخذ‪ :‬د افغانستان د احصائیې مرکزي اداره‬

‫په وچه کې بند هېواد په توګه افغانستان له ایران‪ ،‬پاکستان‪ ،‬تاجيکستان او اوزبکستان سره ترانزيټي تړونونه لري؛ خو په تاریخي‬
‫توګه افغانستان د ترانزيټ په برخه کې ډېر پر پاکستان متکي دی‪ .‬د هېواد نړیواله سوداګري په بنسټیزه توګه د پاکستان له وچو او‬
‫‪.‬بحري الرو ترسره کېږي‬

‫افغان ترانزيټي توګي له هغو الرو لېږدول کېږي‪ ،‬چې په تړون کې پرې موافقه شوې‪ .‬دغه توکي بیا د هېواد ښارونو ته پر پولې‬
‫له موافقه شوو “ننوتلو او وتلو” الرو څخه رسېږي‪ .‬د پاکستان کراچۍ بندر او د افغانستان د لویو ښارونو ترمنځ د سفر واټن په‬
‫‪:‬الندې ډول دی‬

‫جدول‪ :۳-‬د کراچۍ له بندر د افغانستان تر لويو ښارونو واټن او وخت‬

 ‫په امريکا کې د یولسم سپټمبر له بریدونو وروسته‪ ،‬د پاکستان له الرې د افغانستان ترانزيټ او سوداګري نوي اوج ته ورسېده‪.‬‬
‫الندې ګراف ښيي چې د ‪ ۲۰۰۵‬او ‪۲۰۱۰‬م کلونو ترمنځ‪ ،‬د پاکستان له الرې د افغاني توکو صادرات تر ‪ ۱۰۰‬مېلیون ډالرو کم‬
‫وو[‪ .]8‬په ‪ ۲۰۰۶‬کال کې ‪ ۸۰‬میلیون ډالر او په ‪ ۲۰۰۹‬کال کې ‪ ۴۰‬میلیون ډالره وو‪ .‬په بل اړخ کې‪ ،‬د پاکستان له الرې د افغاني‬
‫‪.‬توکو واردات مخ په زیاتېدو وو‪ .‬په ‪ ۲۰۰۵‬کال کې ‪ ۳۶۶‬مېلیون ډالره وو او په ‪ ۲۰۰۹‬کال کې یو ملیارد ډالرو ته ورسېدل‬

‫شکل‪ :۱-‬د پاکستان له الرې ترانزيټ او سوداګري‬

‫په ورپسې کلونو کې‪ ،‬د پاکستان له الرې افغان ترانزيټ مخ په ځوړ روان و‪ .‬یوه څېړنه[‪ ]9‬ښيي چې د ‪ ۲۰۱۰-۲۰۰۹‬په پرتله‪ ،‬د‬
‫دواړو هېوادونو ترمنځ سوداګریز ترانزيټ ‪-‬که د کانتینرونو د شمېر له مخې وسنجول شي‪ -‬په ‪ ۲۰۱۴‬کال کې تقریبًا نیمايي راکم‬
‫شوی او له ‪ ۷۵‬زرو څخه ‪ ۳۵‬زرو ته رارسېدلی دی‪ .‬دغه کمښت تر څه حده په افغانستان کې له ‪ ۲۰۱۴‬کال وروسته اقتصادي‬
‫فعاليتونو د کمېدنې له کبله دی‪ .‬خو ترڅنګ يې يو شمېر نور الملونه هم شته‪ ،‬چې د پاکستان له الرې ترانزيټ او سوداګري يې‬
‫اغېزمنه کړې ده‪ .‬په دغو ستونزو کې‪ ،‬د سوداګرۍ او ترانزيټ اړونده اسنادو برابرولو لګښتونه‪ ،‬له سړک او بندر سره تړل شوې‬
‫‪.‬کمزورې زېربناوې‪ ،‬او په پرله‌پسې توګه افغانستان ته په ځانګړي شوي ګمرکاتي ريژیم کې بدلونونه دي‬

‫د ترانسپورترانو یوه بله سروې[‪ ]10‬هم د ورته پايلو ښودنه کوي‪ .‬یوه تن له چمن څخه د تېرېدونکو کانتینرونو په اړه وویل‪ ،‬چې‬
‫په ‪ ۲۰۱۰-۲۰۰۹‬کال کې د ورځې کابو ‪ ۱۰۰‬کانتينرونه تېرېدل؛ خو په ‪ ۲۰۱۱-۲۰۱۰‬کې بيا ‪ ۵۰‬ته راکم شول او اوس (به‬
‫‪ ۲۰۱۳‬کې) د ورځې ‪ ۵‬کانتینرونو ته رارسېدلي دي‪ .‬د یوه بل نماينده په اند هم‪ ،‬د ‪ ۲۰۱۲‬او ‪ ۲۰۱۳‬کال ترمنځ افغان ترانزيټ او‬
‫سوداګري شاوخوا ‪ ۶۰‬سلنه کمه شوه‪ .‬د پاکستان له الرې د ترانزيټ او سوداګرۍ د کموالي الملونه د ګمرکي ادارو له‌خوا کارونه‬
‫ځنډول‪ ،‬بډې اخیستنه او د کمزوري ځواک ماشینونو لرونکې پاکستانۍ الرۍ وې‪ .‬همدا وجه ده‪ ،‬چې افغان سوداګرو د ايران په لور‬
‫پاملرنه زياته کړې؛ ځکه د ایران د بندر عباس او د افغانستان د اسالم‌قلعې بندر له الرې له افغان ترانزيټي توکو څخه د اسنادو‬
‫‪.‬برابرولو په پلمه اضافي ګمرکي پیسې نه اخیستل کېږي‬

‫په وچه کې راګير هېوادونو په تړاو نړیوال حقوقي لیدلوری‬

‫په وچه کې د راګير هېوادونو ستونزې نوې نه دي او په نړیوالو فورمونو کې تل د دغسې هېوادونو ستونزو ته اشاره شوې ده‪ .‬دا‬
‫هېوادونه ځکه زيان ويني‪ ،‬چې د سمندر په ګاونډ کې پرتو هېوادونو په شان په ازاد ډول سوداګري نه شي کولی او همدا چاره بیا‬
‫د اقتصادي ودې په الره کې خنډ ګرځي‪ .‬همدا المل دی‪ ،‬چې ملګري ملتونه هم هڅې کوي‪ ،‬چې په وچه کې راګير هېوادونو د‬
‫ستونزو په تړاو اجماع رامنځته کړي او پای یې اقتصادي پرمختګ تضمین کړي‪ .‬دا د ملګرو ملتونو دنده ده‪ ،‬چې اقتصادي‬
‫پرمختګ ته وده ورکړي او د خپل منشور د ‪ ۵۵‬مې مادې له مخې‪ ،‬باید نړیوالو اقتصادي ستونزو ته حل‌الرې پيدا کړي‪ .‬په ‪۵۵‬‬
‫‪:‬ماده کې راغلي‬

‫د ملګرو ملتونو سازمان د نړۍ د ولسونو ترمنځ د نېمکرغۍ او ښو اړیکو د ټینګښت په موخه چې د حقوقي برابرۍ پر اصل «‬
‫‪.‬والړ وي‪ ،‬الندې مسایلو ته پاملرنه کوي او هڅوي يې‬
‫الف‪ :‬د ژوند د معیار سطحې لوړول‪ ،‬په اقتصادي او ټولنیز نظام کې د وړ کاري شرایطو رامنځته کول؛‬

‫ب‪ :‬د نړیوالو اقتصادي‪ ،‬ټولنیزو او روغتیايي او نورو اړوندو مسایلو حل او د کلتوري او علمي همکاریو پراختیا؛‬

‫»‪.‬ج‪ :‬له ژبني‪ ،‬مذهبي او نژادي توپير پرته‪ ،‬بشري حقونو او اساسي ازادیو ته درناوی‬

‫له همدې امله د ملګرو ملتونو سازمان له کله چې جوړ شوی‪ ،‬د خپل منشور له کبله په وچه کې د بندو هېوادونو د ستونزو د حلولو‬
‫په موخه بېالبېل کنفرانسونه او کنوانسيونونه جوړ کړي دي‪ .‬د ملګرو ملتونو ‪ ۱۰۲۸‬عمومي پرېکړه‌لیک[‪ ]11‬هم په وچه کې‬
‫راګير هېوادونو د ترانزيټ او سوداګرۍ پر اړتیاوو او د نړیوالې سوداګرۍ پراختیا دننه پر اقتصادي پرمختګ تمرکز درلودلی‬
‫‪:‬دی‪ .‬په دغه پرېکړه‌لیک کې راغلي‬

‫عمومي اسامبله؛«‬

‫د نړیوالې سوداګرۍ د ودې او په وچه کې راګير هېوادونو لپاره د ترانزیټي اسانتیاوو د اړتیا درک لري؛‬

‫د ملګرو ملتونو غړو هېوادونو ته بلنه ورکوي‪ ،‬چې په وچه کې راګير هېوادونو د ترانزيټ او سوداګرۍ اړتیاوې په بشپړه توګه‬
‫»‪،‬وپېژني او له همدې ځایه‪ ،‬د نړیوال قانون او عام رواج په رڼا کې اسانتیاوې رامنځته کړي‬

‫‪:‬په همدې ډول‪ ،‬د ملګرو ملتونو د جګو دریابونو کنوانسیون[‪ ]12‬درېیمه ماده هم د دغو هېوادونو د ستونزو په اړه خبرې کوي‬

‫د دې لپاره چې ساحل لرونکي او ساحل نه لرونکي دولتونه برابر واوسېږي‪ ،‬نو ساحل نه لرونکي دولتونه سمندر ته د ازاد‬
‫السرسي حق لري‪ .‬له همدې امله هغه دولتونه چې د ساحل ترمنځ یې یو بل هېواد حایل وي‪ ،‬باید وچ‪-‬بند هېواد له دغه هېواد‬
‫‪.‬سره د موجوده نړیوالو کنوانسیونو مطابق تړون السلیک کړي‬

‫الف‪ :‬مقابل طرف به ساحل نه لرونکي دولت ته له خپلې خاورې د ازاد ترانزيټ حق ورکوي؛ او‬
‫ب‪ :‬سمندري بندرونو ته د السرسي او ګټې اخیستنې په برخه کې به‪ ،‬په اوبو کې هغه کښتۍ‪ ،‬چې د وچ‪-‬بند دولت بیرغ ولري‪ ،‬د‬
‫‪.‬خپلو کښتیو او یا د هر بل هېواد له کښتیو سره برابر چلند کوي‬

‫د ‪۱۹۶۵‬م کال د ملګرو ملتونو په وچه کې راګير هېوادونو د ترانزيټ او سوداګرۍ کنوانسیون د همدغو هېوادونو د ستونزو د‬
‫هواري په برخه کې پام‌وړ پرمختګ و[‪ .]13‬ښاغلی آر ماکیل دغه کنوانسیون لومړنی نړیوال هوکړه‌لیک بولي‪ ،‬چې په وچه کې‬
‫‪.‬راګير هېوادونو محروم موقعیت یې په رسمیت وپېژانده[‪]14‬‬

‫دغه کنوانسیون یو نړیوال تړون دی‪ ،‬چې په د وچ‪-‬بندو هیوادونو په اړه د ملګرو ملتونو له ‪ ۱۰۲۸‬عمومي پرېکړه‌لیک وروسته‬
‫رامنځته شو‪ .‬په دغه تړون کې پر هغو اصولو ټينګار شوی‪ ،‬چې د ملګرو ملتونو د سوداګرۍ او پرمختګ په کنفرانس کې تصویب‬
‫شوی و‪ .‬د دغه تړون اصولو او مادو پر ساحل لرونکو هېوادونو ټینګار وکړ‪ ،‬چې په وچه کې ګير ګاونډيو هېوادونو ته سمندر ته‬
‫‪.‬ازاد السرسی ورکړي‪ .‬ساحل لرونکي او په وچه کې بند هېوادونه مکلف شول‪ ،‬چې دغه تړون تصویب کړي‬
‫د ملګرو ملتونو سازمان د سمندر قانون کنوانسیون‪ ،‬د دغه سازمان د جګو دریابونو کنوانسیون[‪ ]15‬او په وچه کې راګير‬
‫هېوادونو له کنوانسیون څخه وړاندې جوړ شو‪ .‬دا کنوانسيون هم د تېرو کنوانسیونونو په څېر د وچ‪-‬بندو هېوادونو او ساحلي‬
‫هېوادونو په تړاو ورته شرایط لري‪ .‬د دغه کنوانسیون په ‪۱۲۵‬مه ماده کې “سمندر ته او له سمندر څخه بېرته د السرسي حق او‬
‫‪:‬د ترانزيټ ازادي” په اړه خبرې شوې دي‪ .‬د دغې مادې لومړی پراګراف د وچ‪-‬بندو هېوادونو د ازادۍ پر حکمونو تمرکز کوي‬

‫وچ‪-‬بند هېوادونه باید په دغه کنوانسیون کې او په تېره بیا د لوړو‪/‬جګو سمندرونو ازادي او د انسانانو د ګډ میراث له کبله سمندر‬
‫ته او له سمندر څخه د السرسي حق ولري‪ .‬د همدغې موخې لپاره‪ ،‬وچ‪-‬بند هېوادونه باید د ترانزيټ د ازادۍ په برخه کې په‬
‫‪.‬ترانزيټ ورکوونکي هېواد کې د ترانسپورت له ټولو وسایلو ګټه واخیستالی شي‬

‫دا پورته ماده په وچه کې راګير تړلو هېوادونو ته د خوښې وړ ده؛ خو په عمل کې‪ ،‬ساحل لرونکي هېوادونه د دغې مادې دویم‬
‫او درېیم پراګراف ته پاملرنه کوي‪ ،‬چې له کبله یې ساحلي هېوادونه په وچه کې راګير هېوادونو پرضد له خپلو جغرافیايي‬
‫‪:‬موقعیتونو څخه په ګټه اخیستنې‪ ،‬سخت موډلونه او شرایط رامنځته کوي‪ .‬دا مادې په الندې ډول دي‬

‫د ترانزيټي او په وچه کې راګير هېوادونو ترمنځ په ازاده توګه د ترانزيټ عملي کول باید د دوه‌اړخیزو‪ ،‬فرعي سیمه‌ییزو او‬
‫‪.‬سیمه‌ییزو تړونونو پر بنسټ وي‬

‫ترانزيټي هېوادونه د خپل قلمرو دننه د ملي حاکمیت د ټینګېدو په موخه بشپړ واک لري‪ ،‬چې له هغو ټولو اقداماتو کار واخلي‪،‬‬
‫‪.‬چې خپلې مشروع ګټې پرې خوندي کړي‬

‫د نړیوال حقوقي لیدلوري موخه دا ده‪ ،‬چې په وچه کې راګير هېوادونو اړتیاوو او ننګونو ته ځواب ووايي؛ خو بیا هم په عمل کې‬
‫وچ‪-‬بند هېوادونه په مسلسله توګه سمندر ته د ازاد السرسي د حقونو له شتون سره سره‪ ،‬چې په نړیوالو قوانینو او کنوانسیونونو‬
‫‪.‬کې ورکړل شوي‪ ،‬اوس هم له ستونزو سره مخ دي او له دغو ستونزو څخه کړېږي‬

‫د افغانستان‪-‬پاکستان ترمنځ ترانزيټ او سوداګري؛ مخينه او اوسنی وضعيت‬

‫نړیوال کنوانسیونونه او قوانين په دې موخه طرحه شول‪ ،‬چې په وچه کې راګير هېوادونو ستونزې حل کړي‪ ،‬سمندر ته ازاد‬
‫السرسی ومومي او د دغو هېوادونو اقتصادي پرمختیا تضمین کړي‪ .‬د همدغسې يوه هېواد په توګه افغانستان د نړیوالو قوانینو او‬
‫‪.‬کنوانسیونو تر چتر الندې له نړۍ سره د خپلې سوداګرۍ په تړاو پر پاکستان تکیه کوي‬

‫له پاکستان سره د افغانستان اړیکې تل ترېینګلې پاتې شوې‪ ،‬چې دغه وضعیت بیا د هېواد پر سیاسي اقتصاد ژوره اغېزه ښندلې‬
‫ده‪ .‬په ‪۱۹۵۰‬مه لسیزه کې سمندر ته الره د افغانستان په څېر په وچه کې د یوه تړلي هېواد لپاره د دولت د پایښت خبره وه؛ ځکه‬
‫له پاکستان سره یې ترانزيټي ستونزې جدي وې‪ .‬همدا المل دی‪ ،‬چې افغانستان د یو شمېر هغو هېوادونو په سر کې و‪ ،‬چې په‬
‫ملګرو ملتونو کې یې په وچه کې راګير هېوادونو ستونزې راپورته کړې‪ .‬په حقیقت کې دا یوازې د افغانستان‪ ،‬بولیویا‪ ،‬او‬
‫چیکسلواکیا هلې ځلې وې‪ ،‬چې د ملګرو ملتونو په عمومي اسامبلۍ یې فشار راوړ‪ ،‬ترڅو د دغو هېوادونو د ستونزې د هواري په‬
‫جوړولو ته )‪ (Fifth Committee‬موخه یو کنفرانس راوغواړي‪ .‬په همدې موخه د جنیوا ‪ ۱۹۵۸‬کال کنفرانس د پنځمې کمیټې‬
‫الره هواره شوه[‪ ،]16‬چې له چیکسلواکیا څخه جاروسالف زورېک‪ ،‬له بولیویا څخه ګویریا آرزې او له افغانستان څخه عبدالحکیم‬
‫طبیبي د رییس‪ ،‬معاون او د راپورتاژ په توګه ومنل شول‪ .‬له دغه کمیټې وغوښتل شول‪ ،‬چې سمندر ته د ازاد السرسي قوانین‬
‫‪.‬وارزوي او بیا په همدې تړاو د یوه کنوانسیون ډرافټ جوړ کړي‪ ،‬چې ښايي دا د سمندري قوانینو له ُک لياتو څخه یوه برخه وي‬
 ‫پاکستان په کنفرانسونو او کنوانسیونونو کې په وچه کې راګير هېوادونو لپاره سمندر ته د ازاد السرسي په الره کې کلک مخالف‬
‫پاتې شوی دی‪ .‬په ‪۱۹۵۰‬مه لسیزه کې د یوه کنفرانس پرمهال پاکستاني پالوي وویل‪ ،‬چې یو دولت هېڅ مسؤولیت نه لري‪ ،‬چې‬
‫نورو ته له خپلې خاورې د ترانزيټ امتیازات ورکړي[‪ .]17‬د پنځمې کمیټې په مجلس کې‪ ،‬د پاکستان استازي ښاغلي بوټو پر‬
‫دوه‌اړخیزو او څو اړخیزو تړونونو ټینګار وکړ او ویې ویل‪ ،‬چې د ترانزيټي او په وچه کې راګير هېوادونو ترمنځ باید دوه‌اړخیز‬
‫او څو اړخیز تړونونه وشي‪ .‬ده زیاته کړه‪ ،‬چې همدا یوه غوره الره ده‪ ،‬ځکه د دغو تړونونو له الرې مسؤولیتونه په خوندي توګه‬
‫تضمینېږي‪ .‬د یوه قرارداد حرمت چې په خپله خوښه جوړ شوی وي‪ ،‬له یوه جنجالي او مبهم حق څخه ښه وي‪ .‬دا ډېره‬
‫هېښوونکې او ان غمجنوونکې ده‪ ،‬چې وچ‪-‬بند هېوادونه فکر کوي چې د دوی ګټې به هغه مهال په سمه توګه خوندي شي‪ ،‬چې‬
‫‪.‬کله دوی له دا ډول مساعد وضعیته ووځي[‪]18‬‬

‫د افغانستان استازي ښاغلي طبیبي د ښاغلي بوټو د نظریاتو په ځواب کې وویل‪ ،‬چې د بوټو خبرې د پاکستان حکومت د غړو له‬
‫ژمنو سره په ټکر کې دي‪ .‬د ده په وینا‪ ،‬له ‪ ۱۹۴۷‬کال وروسته چې کله هند او پاکستان ازاد شول‪ ،‬د پاکستان له آزادۍ وروسته د‬
‫افغانستان او انګلستان ترمنځ د ترانزيټ څلویښت کاله پخوانی تړون فسخه شو او تردې دمه افغانستان په دې ونه توانید‪ ،‬چې‬
‫پاکستان وهڅوي ترڅو دا تړون د ترانزيټ په یو بل رسمي تړون کې بدل کړي‪ .‬ده زیاته کړه‪ ،‬چې د افغانستان په ابتکار د آسيا او‬
‫یوه د حل سپارښتنه وکړه‪ (Economic Commission for Asia and the Far East (ECAFE) ) ،‬لرې آسيا اقتصادي کمیسیون‬
‫چې باید په وچه کې بندو هېوادونو ته هر ډول ترانزیتي اسانتیاوې ورکړل شي‪ .‬له بده مرغه دغه سپارښتنې د افغانستان په‬
‫کړکېچن وضعیت کې د پام وړ بدلون رانه ووست‪ .‬تر ټولو بده ال دا چې په ‪ ۱۹۵۵‬کال کې د اقتصادي محاصرې له کبله د‬
‫‪.‬افغانستان اقتصاد فلج شو او خلک یې له ډېرو سختیو سره مخ شول[‪]19‬‬

‫په ملګرو ملتونو کې په وچه کې راګير هېوادونو دغو هڅو په ‪ ۱۹۶۵‬کال کې د نیویارک کنوانسیون (د ترانزيټ او سوداګرۍ په‬
‫تړاو د وچ‪-‬بندو هېوادونو کنوانسیون) په بڼه نتیجه ورکړه‪ .‬دا لومړنی څو اړخیز تړون و‪ ،‬چې د ترانزيټ او سوداګرۍ ځانګړې‬
‫ستونزې پکې بحث شوې‪ .‬عبدالحکیم طبیبي چې د نیویارک په کنوانسیون کې يې ونډه لرله‪ ،‬ولیکل چې په وچه کې راګير‬
‫هېوادونو له نظره د دوی حقونه په قانوني توګه په رسمیت پېژندل د څلويښتو کلونو هڅو بریا ده[‪ .]20‬د ده په وینا‪ ،‬د نیویارک‬
‫کنوانسیون نه یوازې په وچه کې راګير هېوادونو او د ترانزيټ ورکوونکو هېوادونو ترمنځ د همکارۍ فضا رامنځته کوي‪ ،‬بلکې‬
‫‪.‬په وچه کې راګير هېوادونو بهرنۍ سوداګري هم زیاتوي‪ .‬د دغو هېوادونو ډېری په افریقا او آسيا کې دي[‪]21‬‬

‫د نړیوالو کنوانسیونونو او قوانینو له کبله پاکستان اړ و‪ ،‬چې افغانستان ته د ترانزيټ امتیاز د افغانستان د ترانزيټ او سوداګرۍ په‬
‫تړون یا د اپټا د ‪ ۱۹۶۵‬کال تړون په شکل کې ورکړي‪ .‬دغه تړون بیا په ‪ ۲۰۱۰‬کال کې د افغانستان‪-‬پاکستان د ترانزيټ او‬
‫سوداګرۍ تړون په بڼه بدلون وموند‪ .‬خو له پاکستان سره د دغو تړونونو باوجود‪ ،‬افغان سوداګري د پاکستاني چارواکو له‌خوا له‬
‫‪.‬سختو ننګونو سره مخ وه‬

‫‪Afghanistan Transit Trade Agreement ATTA‬د افغانستان د ترانزيټ او سوداګرۍ تړون (اټا)‬

‫د افغانستان او پاکستان ترمنځ ترانزیټي اړیکې‪ ،‬د ملګرو ملتونو له کنوانسیونونو او د تعرفې او سوداګرۍ عمومي توافق‬
‫چې د ‪ ۱۹۴۷‬کال د اکتوبر پر ‪۳۰‬مه السلیک او د ‪ ۱۹۴۸‬کال د جنورۍ )‪(General Agreement on Tarıffs Trade/ GATT‬‬
‫له لومړۍ نېټې وروسته عملي شو‪ ،‬سرچينه اخلي‪ .‬له همدې امله پاکستان باید د ملګرو ملتونو د کنوانسیون او د تعرفې او‬
‫د ‪۵‬مې مادې له مخې‪ ،‬چې د ترانزيټ پر ازادۍ ټینګار کوي‪ ،‬افغانستان ته د ترانزيټ اسانتیاوې )‪ (GATT‬سوداګرۍ عمومي توافق‬
‫ورکړي‪ .‬دواړو هېوادونو له دې وړاندې پر ځينو تدابیرو موافقه کړې وه‪ ،‬چې له الرې به یې افغانستان د پاکستان خاوره د‬
‫‪ (Afghanistan‬ترانزيټ په موخه کاروله‪ .‬پای دواړو هېوادونو شته تدابیر او شرایط د افغانستان ترانزيټ او سوداګرۍ په تړون‬
‫کې تصویب او برابر کړل‪ .‬دا تړون د ‪ ۱۹۶۵‬کال د مارچ له ‪۲‬مې نېټې څخه د ګټې اخیستنې وړ )‪Transit Trade Agreement‬‬
‫‪.‬شو‬
 ‫د آټا تړون له مخې‪ ،‬افغانستان د کراچۍ او قاسم بندر د داخېلېدو او د تورخم او چمن د وتلو الرې په توګه کارولی شوای؛ خو په‬
‫دغه تړون کې افغانستان ته دا اجازه نه وه ورکړل شوې‪ ،‬چې له چین سره د پاکستان له الرې سوداګري وکړي‪ ،‬دغه راز له هند‬
‫سره هم د پاکستان د واګې بندر له الرې د افغانستان د سوداګرۍ په تړاو خبره نه وه نهايي شوې‪ .‬د دې ترڅنګ د افغانستان او‬
‫پاکستان دننه ځمکنۍ الرې نه وې په نښه شوې‪ ،‬افغان الرۍ په پاکستان کې نه پرېښودل کېدې او د افغان ترانزيټي توکو ډېری‬
‫‪ (National Logistics‬ترانسپورت په پیل کې د پاکستان اوسپنيزې پټلۍ يا رېلوې له الرې او وروسته بیا د ملي لوجستیکي مرکز‬
‫‪.‬له‌خوا کېده )‪Cell‬‬

‫د افغانستان‪-‬پاکستان د ترانزيټ او سوداګرۍ تړون (اپټا)‬

‫له اټا ‪ ۱۹۶۵‬کال تړون وروسته‪ ،‬د ترانسپورت په برخه په نړیواله کچه د پام وړ پرمختګونه ولیدل شول‪ ،‬نوې او پرمختللې الرۍ‬
‫مارکېټ ته راغلې او د ګمرکاتو پروسیجرونه څو ځله نوي شول‪ .‬دغه راز په ‪ ۱۹۹۱‬کال کې د سیمې په امنیتي او سیاسي اقتصاد‬
‫کې هم د منځنۍ آسيا هېوادونو له ازادېدو سره د پام وړ بدلونونه راغلل‪ .‬د منځنۍ آسيا نوي ازاد شوي هېوادونه د صادراتي توکو‬
‫او د انرژۍ واردولو په تړاو د وړتیا لرونکو مارکېټونو په توګه راڅرګند شول‪ ،‬په تېره بیا د دوو سیمه‌‌ییزو هېوادونو (پاکستان‬
‫او هند) لپاره‪ .‬د دې ترڅنګ‪ ،‬د ‪ ۲۰۰۱‬کال د سپټمبر د یولسمې له پېښې وروسته په افغانستان کې د نوي نظام له راتګ سره هم یو‬
‫نوی پړاو پيل شو‪ ،‬چې د سیمې پر ترانزيټ او سوداګرۍ یې اغېزه لرله‪ .‬په افغانستان کې نړیوالې ټولنې د بیارغونې پراخ کارونه‬
‫له دغو هڅو سره پیل کړل‪ ،‬چې د ډېرېدونکي سیمه‌ییز پيوستون او اقتصادي همکاريو پرمټ به د افغانستان دوام او پایښت تضمین‬
‫‪.‬کړي‬

‫دغو نويو بدلونونو او د سیمې بدلېدونکي وضعیت پاکستان وهڅاوه‪ ،‬چې د منځنۍ آسيا د صادراتي مارکېټ په تړاو فکر وکړي‪.‬‬
‫دغه راز پاکستان له دې ستونزې سره هم مخ و‪ ،‬چې افغانستان ته صادرېدونکي پاکستاني توکي‪ ،‬چې ګمرک نه پرې راته‪ ،‬د فاسدو‬
‫پاکستاني چارواکو په مرسته خپله د پاکستان په بېالبېلو ښارونو کې هم موندل کېدل‪ .‬په بل اړخ کې افغانستان د پام وړ‬
‫ستراتېژيک موقعیت لري او منځنۍ آسيا ته د دروازې حیثیت لري‪ .‬دغ‬