Barok

Nazwa epoki – pochodzi od portugalskiego słowa “baroco”, oznaczającego perłę o

nieregularnym kształcie.

Ramy czasowe:
Europa: 1563 - zakończenie soboru Trydenckiego (wprowadził on kontrreformacje).
pierwsza połowa XVII w.
Polska: 1587 r. - koronacja Zygmunta III Wazy.
1764 r. - koronacja Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Cechy baroku:

 Upodobanie do ozdobności;
 Skłonność do teatralizacji;
 Kontrasty, przeciwieństwa;
 Nastrój niepewności i niepokoju;

Światopogląd epoki:
Konflikty polityczne:

 Wojna trzydziestoletnia (katolicy vs protestanci);

 Narodziny monarchii absolutnej – Francja, Ludwik XIV (król słońce - “państwo to ja”);
 W Anglii – wojna domowa, egzekucja króla Karola, rządy purytanów;
 W Polsce (“wiek wojen”) - ze Szwedami (potop Szwedzki), z Moskwą, z Turcją,
powstanie kozackie Bohdana Chmielnickiego;
Duchowe niepokoje:

 Zwątpienie w możliwości poznawcze;

 Poczucie bezradności;
 Człowiek baroku to człowiek rozdarty wewnętrznie, skonfliktowany ze sobą. Świat
jest mu wrogi, nie stanowi oparcia ani schronienia;
  Podkreślenie sprzeczności tkwiących w człowieku i otaczającej go rzeczywistości;

Kontrreformacja:

 Działania kościoła katolickiego skierowane przeciwko reformacji;

 Spór w Trydencie zapoczątkował ruch kontrreformacji (np. iIndeks ksiąg zakazanych);
 Powstanie zakonu jezuitów, przyczyniło się to do reformy szkolnictwa i powstania
wielu szkół;
Barok w Polsce:

 Sarmatyzm – styl życia szlachty, która stworzyła mit o swoim pochodzeniu od

wojowniczego, starożytnego plemienia sarmatów, żyjącego nad morzem Czarnym.
Kultura sarmacka przejawiała się w stroju, obrzędowości pogrzebowej, kulcie
szlachcica – rycerza stepowego oraz idei polski jako przedmurza chrześcijaństwa
broniącej Europę przed zalewem islamu;
 Sarmatyzm miał swoje dwa oblicza:

Życie codzienne w Baroku:

 Skłonności do sztuczności;
 Nadawanie nawet prozaicznym czynnościom teatralnej oprawy;
 Tendencja do teatralizacji życia;
 Pragnienie uczynienia spektaklu z egzystencji;
=

Filozofia:
Blaise Pascal:

 “człowiek jest trzciną najwątlejszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą” - człowiek jest
słaby, kruchy, ułomny, ale myśli, co wyróżnia go wśród innych stworzeń,
jednocześnie ma świadomość własnej słabości;
 Zakład Pascala – lepiej założyć, że Bóg istnieje, bo wtedy nie ma ryzyka przegranej,
możemy tylko wygrać;
Kartezjusz:

 “Cogito ergo sum” - “myślę, więc jestem”;

 Racjonalizm - pogląd głoszący, że rozum (myślenie) jest najlepszą metodą
poznawania świata;
 Sceptycyzm - podejście do świata, w którym człowiek z natury wątpi w niektóre
zjawiska, jest dociekliwy i zadaje coraz więcej pytań;
=
Cechy sztuki barokowej:

 Przepych, bogactwo;
 Ekspresja, dynamika;
 Ukazanie silnych przeżyć - mocno akcentowana gestykulacja i mimika, teatralne
gesty;
 Tematyka religijna i mitologiczna, martwe natury;
 Połączenie duchowości i zmysłowości;
 iluzjonizm;

Najważniejsi artyści i ich dzieła:

 Giovanni Lorenzo Bernini - “Ekstaza św. Teresy”;

 Josse de Corte - “Najświętsza Maria Panna Uzdrawiająca”;
 Diego Velazquez - “Panny dworskie”;
=
Poezja metafizyczna – religijno-filozoficzna
“Sonet IV” / “O wojnie naszej...”:

 Życie - bojowanie, walka, wojna;

 Człowiek - “wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”, słaby, delikatny, ułomny, kruchy,
rozdarty wewnętrznie między dobrem a złem;
 Przeciwnicy człowieka: szatan, dobra materialne, ciało;
 Wsparcie człowieka: Bóg
  Puenta – walczymy z pokusami, a wsparciem w tej walce jest Bóg;

“Sonet V” / “O nietrwałej miłości”:

Motyw Vanitas (marność) - autor podkreśla marność świata doczesnego, a przy tym zwraca
uwagę na jego zwodniczy charakter. Poeta przekonuje, że człowiek ulega zmysłom, przez co
oddala się od Boga, czyli tego, co stanowi prawdziwą i nieprzemijającą wartość.
=
Poezja dworska - twórczość poetycka, powstająca na dworach królewskich i książęcych,
dotycząca spraw dworskich, okolicznościowa, panegiryczna, dedykowana możnym
mecenasom.
Marinizm – nurt poetycki w poezji barokowej, charakteryzujący się elegancją i
wyrafinowaniem, a ich wyrazem był koncept.
Koncept - niezwykły, zaskakujący lub szokujący czytelnika pomysł.

Sonety Jana Andrzeja Morsztyna

“Do trupa”

Koncept polega na zestawieniu motywu miłości i śmierci - sytuacji trupa i nieszczęśliwego kochanka.
W zakończeniu sonetu pojawia się konkluzja, że los trupa jest lepszy niż los człowieka, który cierpi z
powodu nieszczęśliwej miłości.

trup Nieszczęśliwie zakochany

Podobieństwa Zabity strzałą śmierci Zabity strzałą miłości
Nie masz krwie Nie ma rumianości
Jawne świece Płomień skryty
“Suknem żałobnym nakryty” “jam zawarł zmysły w okropnej
ciemnośći”
Związane ręce Rozum łańcuchem powity
 Różnice Milczy Kwili (płacze, łka)
Nic nie czuje Odczuwa ból
Jak lód Piekielna śrerzoda
“rozsypiesz się prochem” “ja się nie mogę, stawszy się żywiołem //
Wiecznych mych ogniw”
“o swej pannie” - utwór jest ponegirykiem, czyli komplement literacki, na cześć panny poety.

Środki stylistyczne:

 Wyliczenia tego co białe;

 Każdy wers zaczyna się od anafory “biały”;
 W zakończeniu występuje antyteza: “ale bielsza mej panny płeć twarzy i szyje”, która służy
podkreśleniu, że cera (karnacja twarzy) jest najbielsza;
 Biel cery podkreśla także sumacja: “niż marmur, mleko, łabęć, perła, śnieg lilie”;

“Niestatek” (zmienność uczuć)

Koncept w utworze polega na zestawieniu pozytywnych i negatywnych cech wyglądu dziewczyny,

które podmiot liryczny ocenia ze względu na to, czy żyją w zgodzie, czy się kłócą. Osią kompozycyjną
utworu są porównania i kontrast.

Twórczość Daniela Naborowskiego

“krótkość żywota” - motyw vanitas:

 Bardzo szybki upływ czasu;

 Przemijanie kolejnych pokoleń;
 Podkreślenie śmiertelności człowieka;
 Wyliczenie symboli wanitatywnych: “Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt”,
które oznaczają przemijalność ludzkiego życia;
 Byt człowieka traktowany jako czas od narodzin do śmierci
“Marność”

 Podmiot liryczny stwierdza, że cały świat czci dobra materialne i do nich dąży. Są one
jednak przemijające i ulotne. Człowiek powinien korzystać z życia (miłować i
żałować), ale z rozwagą i umiarem. Strach przed śmiercią można przezwyciężyć
dzięki bliskości z Bogiem i pobożności;
“Na oczy panny angielskiej”
  Koncept – wyliczanie oparte na antytezach;
 Środki stylistyczne
o Gradacja – stopniowanie
o Na końcu utworu występuje sumacja, czyli wyliczenie wszystkich motywów
występujących w wierszu;
=
Sumacja – wyliczenie wszystkich motywów występujących w wierszu.
Oksymoron – epitet zaprzeczony/wyrażenie przeciwstawne (np. blask ciemnieje).
Hiperbola – wyolbrzymienie (np. morze kwiatów).
Antyteza – przeciwstawne treści.
Paradoks - zaskakujące sformułowanie, którego treść stoi w sprzeczności z ogólnie
uznawanym sposobem myślenia.
Pointa - puenta, podsumowanie, zakończenie jakiegoś procesu lub sprawy o szczególnym
charakterze.
Peryfraza - zastąpienie słowa przez jego opis lub metaforę, np. „moje miejsce na ziemi”
zamiast „dom”
Inwersja składniowa - celowe odwróceniu szyku wyrazów w zdaniu.
Anafora - powtórzenie wyrazu lub sekwencji wyrazów na początku segmentu tekstu.
Epitet – rzeczownik + przymiotnik (coś jest jakieś, np. brzydkie kaczątko).
Gradacja - polega na uszeregowaniu słów lub sformułowań według tego, jak się nasila lub
słabnie ich intensywność znaczeniowa lub ekspresywna.
=
Ksenofobia – strach, niechęć wobec obcych.
Megalomania – przesadnie wysokie wyobrażenie o sobie.
Zaściankowość - skupienie się na tym co tu i teraz, ograniczone horyzonty myślowe, brak
ciekawości świata.
Makaronizmy – obce słowo lub fragment zdania wtrącone do wypowiedzi sformułowanej w
języku ojczystym.

Polska przedmurzem chrześcijaństwa - Rzeczypospolita Obojga Narodów, broniąc swych

granic przed Tatarami i Turkami, działa na korzyść całego świata chrześcijańskiego.

Cechy stylu i języka w “Pamiętnikach” Jana Chryzostoma Paska:

  Przewaga języka mówionego;
 Makaronizmy, łacińskie wtrącenia;
 Barwne, plastyczne opisy;
 Rozbudowane zdania;
 Humor;

Portret sarmaty w utworze:

 Zalety – patriotyzm, waleczność, odwaga;

 Wady: megalomania, nacjonalizm, ksenofobia, awanturnictwo, warcholstwo,
pieniactwo;

Motywy – wojna, podróż, tradycja.

Pamiętnik - utwór opowiadający o wydarzeniach, których autor był uczestnikiem lub

naocznym świadkiem. Zwykle pamiętnik jest pisany z pewnego dystansu czasowego, często
bez zamiaru publikacji.