Probabilitate-banaketa diskretuak

Cristina Alcalde, Arantxa Zatarain

Donostiako Eskola Politeknikoa

Orokortasunak 2
Zorizko aldagaiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Probabilitate funtzioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Banaketa-funtzioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Banaketa diskretuaren batezbestekoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Banaketa diskretuaren bariantza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Probabilitate-banaketa diskretuak 8
Definizioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Banaketa hipergeometrikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Propietateak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Banaketa binomiala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Propietateak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Banaketa polinomiala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Probabilitate- funtzioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Poisson-en banaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Binomialaren hurbilketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Aplikazioak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

1
Orokortasunak 2 / 18

Zorizko aldagaiak

Definizioa: Izan bitez E zorizko saiakuntza eta S bere lagin-espazioa. Honelako edozein funtziori:

X : S −→ R

zorizko aldagaia edo aldagai aleatorioa deitzen zaio.

Definizioa: X zorizko aldagaia diskretua da irudien kopurua finitua edo infinitu zenbatgarria bada.

Definizioa: X zorizko aldagaia jarraitua dela esango dugu tarte bateko balio guztiak har ditzakeenean.

3 / 18

Probabilitate funtzioa

Definizioa: Izan bitez X , S unibertsoan definiturik dagoen zorizko aldagai diskretua, eta {x1 , x2 , . . . , xi , . . .}
har ditzakeen balioen multzoa. S -ren puntu bakoitzaren probabilitatea ezaguna bada, orduan, xi balio bakoitzari
bere probabilitatea erazten dion funtzioari probabilitate-funtzioa deitzen zaio.

P : {x1 , x2 , . . .} −→ [0, 1]
xi 7−→ P (X = xi )

Probabilitate-funtzioa modu desberdinetan adieraz daiteke:

1. Probabilitate-funtzioaren deskribapena taula baten bidez.
2. Probabilitate-funtzioaren deskribapen analitikoa.

4 / 18

Banaketa-funtzioa

Definizioa: Izan bitez X , S unibertsoan definiturik dagoen zorizko aldagai diskretua, eta {x1 , x2 , . . . , xi , . . .}
har ditzakeen balioen multzoa. Orduan, probabilitate metatuen funtzioari banaketa-funtzioa deitzen zaio, eta
F (x) adierazten da.

F : {x1 , x2 , . . .} −→ [0, 1]
xi 7−→ P (X ≤ xi )

hau da,

F (xi ) = P (X = x1 ) + P (X = x2 ) + · · · + P (X = xi )
5 / 18

C. Alcalde - A. Zatarain 2
 Banaketa diskretuaren batezbestekoa

Definizioa: Izan bitez:

 X , S unibertsoan definiturik dagoen zorizko aldagai diskretua.
 {x1 , x2 , . . . , xi , . . . , xk }, X aldagaiak har ditzakeen balioen multzoa.
 P (X = xi ), X aldagaiak xi balioa hartzeko probabilitatea.

Orduan, X aldagai diskretuaren batezbestekoa edo itxaropen matematikoa ondorengo balioari deituko diogu:

k
X
µx = E(X) = xi P (X = xi )
i=1

6 / 18

Banaketa diskretuaren bariantza

Definizioa: Izan bitez:

 X , S unibertsoan definiturik dagoen zorizko aldagai diskretua.
 {x1 , x2 , . . . , xi , . . . , xk }, X aldagaiak har ditzakeen balioen multzoa.
 P (X = xi ), X aldagaiak xi balioa hartzeko probabilitatea.

Orduan, X aldagai diskretuaren bariantza ondorengo balioari deituko diogu:

k
X
σx2 = Bar(X) = (xi − µx )2 P (X = xi )
i=1

Definizioa: X zorizko aldagai diskretuaren desbidazio tipikoa:

p
σx = σx2
7 / 18

Probabilitate-banaketa diskretuak 8 / 18

Definizioak

Definizioa: Esango dugu P populazioa finitua dela bere elementuen kopurua finitua bada.
Definizioa: P populazioa dikotomikoa da bere elementuak bi klaseetan, A eta Ā, banatzen badira, non:

A ∪ Ā eta A ∩ Ā = ∅

Oharra: A klaseko frakzioa P populazioan p denean, Ā klasekoa 1 − p izango da. Orduan, P -ren elementuen
kopurua N bada:
A-ren elementuen kopurua = N p
Ā-ren elementuen kopurua = N (1 − p)

N ( 1 - p )
A

A
N p

9 / 18

C. Alcalde - A. Zatarain 3
 Banaketa hipergeometrikoa

Definizioa: Izan bitez:

 P , N elementu dituen populazio finitua eta dikotomikoa: P = {x1 , x2 , . . . , xN }.
 A eta Ā, P populazioa banatzen duten bi klaseak.
 Mn , P populaziotik atera daitezkeen n tamainako lagin guztien multzoa (n < N izanik).

Orduan, ondorengo zorizko aldagaiari zorizko aldagai hipergeometrikoa deitzen zaio:

X : Mn −→ N
M 7−→ x

non x M laginean dauden A klaseko elementuen kopurua den.

X ∼ H(N, n, p) adieraziko dugu.
A klaseko elementuei arrakastak deituko diegu.
10 / 18

Propietateak
Oharra: X aldagai hipergeometrikoaren balioen multzoa hau da:

{x ∈ N| max [0, n − N (1 − p)] ≤ x ≤ min(n, N p)}

Teorema: Izan bedi X zorizko aldagai hipergeometrikoa. Orduan:

a) Probabilitate-funtzioa P (X = x):
N pN (1 − p)
x n−x
P (X = x) = h(x) = N 
n

b) Banaketa hipergeometrikoaren batezbestekoa: µx = E(X) = np

d) Bariantza eta desbiderapen tipikoa:
N −n
σx2 = Bar(X) = np(1 − p)
N −1
r
N −n
σx = np(1 − p)
N −1

11 / 18

Banaketa binomiala

Definizioa: Izan bitez:

 P , populazio finitua edo infinitu zenbatgarria eta dikotomikoa.
 A eta Ā, P populazioa banatzen duten bi klaseak.
 Xn , P populaziotik n elementu (itzulerarekin) ateratzerakoan lor daitezkeen segida guztien multzoa.

Orduan, ondorengo zorizko aldagaiari zorizko aldagai binomiala deitzen zaio:

X : Xn −→ N
{xn } 7→ x

non x {xn } segidan dauden A klaseko elementuen kopurua den.

X ∼ B(n, p) adieraziko dugu.

12 / 18

C. Alcalde - A. Zatarain 4
 Propietateak

Populazio infinitua denean ez dugu itzulera kontsideratuko, ateratze batekin A eta Ā klaseen elementuen
proportzioa ez delako aldatzen. Aldagai binomialaren balioen eremua hau da: {0, 1, 2, 3, . . . , n}
Teorema: Izan bitez:
 P , populazio finitua edo infinitu zenbatgarria eta dikotomikoa.
 p, A klasean dauden P -ren elementuen frakzioa.
 1 − p, Ā klasean dauden P -ren elementuen frakzioa.

Orduan, X zorizko aldagai diskretu binomiala bada:

!
n x
a) P (X = x) = b(n) = p (1 − p)n−x
x
b) µx = E(X) = np
d) σx2 = Bar(X) = np(1 − p)
p
σx = np(1 − p)

13 / 18

Banaketa polinomiala

Binomialaren orokortze bat da, non P populazioa k klase disjuntuetan banatzen da:

A1 ∪ A2 ∪ . . . ∪ Ak = P
Ai ∩ Aj = ∅ ∀i 6= j

Populaziotik n tamainako laginak ateratzen ditugu eta Xi zorizko aldagai binomialak laginean dauden Ai -ren
elementuen kopurua neurtzen du.

X = (X1 , X2 , . . . , Xk ) aldagai k-dimentsionala aldagai polinomiala deitzen da.

14 / 18

Probabilitate- funtzioa

Ai klasean dauden P -ren elementuen frakzioa pi bada (i = 1, 2, . . . , k), banaketa polinomialaren

probabilitate-funtzioa honela kalkulatzen da:

k
n! X
P (X1 = n1 , X2 = n2 , . . . , Xk = nk ) = pn1 pn2 · · · pnk k non ni = n
n1 !n2 ! · · · nk ! 1 2
i=1

15 / 18

C. Alcalde - A. Zatarain 5
 Poisson-en banaketa

Definizioa: Esango dugu X zorizko aldagai diskretu batek λ parametrodun Poisson-en banaketa bati jarraitzen
diola, har ditzakeen balioak zenbaki oso positibo guztiak badira ondorengo probabilitate hauekin:
(
λk −λ k = 0, 1, 2, . . .
P (X = k) = ·e non
k! λ>0

eta adierazten da: X ∼ P (λ).

Teorema:
a) Poissonen banaketaren batezbestekoa: µx = E(X) = λ
b) Poissonen banaketaren bariantza eta desbiderapen tipikoa:

σx2 = Bar(X) = λ
√
σx = λ

16 / 18

Binomialaren hurbilketa

Banaketa binomialaren hurbilketa on bat da n handia eta p txikia denean:


n→∞  
p→0 Orduan B(n, p) ≈ P (λ)

n·p=λ


0 ,2 5

0 ,2

0 ,1 5
B (5 0 ,0 .0 7 )
P (3 .5 )
0 ,1

0 ,0 5

0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5

Irudia 1: Hurbilketa n = 50 eta p = 0.07 denean

0 0, 2 , 45

0 ,3 5
0 ,2
0 ,3

00 ,, 21 55
B B ( 1 ( 50 0 , 0 . 0 7 1 )
0 ,2
P P ( 1 ( 3) . 5 )
0 0, 1 , 15

0 ,1
0 ,0 5
0 ,0 5

0
0 0 1 1 2 23 4 3 5 4 6 7 5 8 6 9 170 1 1 8 1 2 91 3 1 14 0 1 5

Irudia 2: Hurbilketa n = 100 eta p = 0.01 denean

17 / 18

C. Alcalde - A. Zatarain 6
 Aplikazioak

Poissonen banaketa aplika daiteke fenomeno diskretuetan, fenomeno horiek denborako tarte batean
0, 1, 2, 3, . . . aldietan gertatzen denean, gertatzeko probabilitatea denborarekiko mantentzen bada.

Adibideak:
1. Bideko puntu batetik minutu batean pasatzen diren kotxeen kopurua.
2. Telefono-zentral batean minuturo jasotzen diren deien kopurua.
3. Supermerkatu bateko minutu batean kutxatik pasatzen diren bezeroen kopurua.
4. Gerra batean orduro eroritako bonben kopurua kilometro karratu batean.

18 / 18

C. Alcalde - A. Zatarain 7