Arş.

Gö Mehmet "UKIŞ

M.Ö. 13. adlıyzüY ad'uğodn laY dönemin süper gücü Ası r Devleti'ni rah tsız edecek
boyutta gelişm rn yaş ndıg dağlık Doğu Anadolu Bölgesi, MÖ. 1. bin nıly güçlü kralığ
Urartu'nun doğı şuna ev sahiplğ yapm ktadır. Asur yazıl kayn klarında adl n ı. bild ğim z
Uruadri ve Nairi beylikleri gittikçe artan Asır tehdi<h adnısşrak Asur krah LIL nı'ras n mlaS
saltanat yılarnd karşım za bir kral ık olarak çıkar. Erken dönem lrnillan, UrutıJ Ar mıe ve
Lu/upri oğlu sarduri ile devltıeşm !>i.lrecme giren urartu, bu dönemden sonra Yalandogu
tarih sahnesinde önemli aslceri ve siyasi bir güç olarak yerini alcktır. Doğu Anadolu'da
Demir çağl rın güçlü bir kralığ olan urartu, özellilde İşpuin - Menua (MO. 820 - 810)
ortak yönetimini izleyen döıem:n itibaren yaılm ve emlşing SÜrecine .ritşmg
uğ dn luB zor coğrafy nı izin verdi~ ölçülerde dört bir yana gerç kleştir len ya ıl m
seterlerinde öncelikli amaç; hedef aiı an bölgede siyasi ve ekonomik kontrolü sağlmktı.
Urartu yaılm alanian içersinde ''kuzey ya ılun alam" ayn bir öneme sahiptir. Kuzey
ya ıl m nda hedef olan bölge kabaca Erzunnn - Erzincan illerini ve ılamştr da olsa
Karadeniz kıylarn doğru olan bölgeyi kapsmtydı. Urartu Devleti'nin Kuzey ve
kU7.eydogu yönlü yaılm seferlerinde en ciddi muhatbı Erzurum Bölgesi merkezli bir
lokalizasyona sahip olan, "Diauehi Ülkesi "idi. Dönemin hem Ası r hem de Urartu
kayıtl n da adın sıkça gördüğ m z fakat adeeolojik açıdn henüz tam olarak varlı~ ortaya
koyam dı~ bu güçlü yerel kralı bUı mduğ bölgenin elvriş konumu nedeni ile Urartu
tar fında sürekli tehdit altınd varlıg m SOrdü ebilm şt r. Yapıl n ar ştı mal r Kalkolitik
çagdan itibaren insani erlmiş y sahne olan Erzurum Bölgesi'nin Demir çağl rın Urartu
ile birlikte bu yerel kralı lMafınd temsil inğdlie göstermektedir. ilerki adrlıy Erzurum
ve civarınd yapıl c k sistemli arştımalrn MÖ. 1. bin nıly güçlü yerel kralığ
Diauebi'nin gün ışğna çıkmas n sağl y c ı şüphesizd r.

Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fak. Arkeoloji Bölümü Protohistorya ve ön

Asya Arkeolojisi Öğretim Elemaıu.

· <~T2

ii
• • IP',• ..,;,
 BÖLGENİ CoGRAFYASI

Erzurum ili, uğoD Anadolu Bölgesi'nin kuzeydoğu kesiminde yer

alan Erzurum - Kars alt bölgesinin batı kısm n oluşt r . İl t o p r a k l ı n
kuzeyini Doğu Karadeniz Bölgesi'nin iç kısmlan, güney kesimini ise
Yukan Fırat ve Murat alt bölgeleri teşkil eder. Bölgenin kuzeyini bir duvar
gibi çevreleyen Doğu Karadeniz Dağl n ı en yüksek noktasın 3937 m ile
Kaçkar Dağl n oluşt ru . Rize nı alğ D hemen güneyinde yer alan Çoruh
ve Kelkit vadileri Anadolu 'nun en önemli kın hatlanndan birisidir. Çoruh
Oluğ adı verilen kın hat ile Aşkale - Erzurum ve Hasankale - Pasinler
çöküntü alanlan ar sında bulunan Kuzey Anadolu Dağl n 3000m civannda
yükseltiye sahiptir. Güneybatı - kuzeydoğ doğrultsna uzanan bu dağ
sıral n genelde sade bir topografya görüntüsü sergilerler. Aşkale - Erzurum
ve Hasankale - Pasinler depresyon dizisi, Kargapazan Dağl rın güneyinde
yer alır a ve bölgenin en önemli düzlüklerini oluştr la. Bu iki ova
ar sında yer alan Deveboynu geçidi (l950m) volkanik bir eşik meydana
getirm~ktedir ve ulaşım için oldukça ÖDernlidir. Karasu - Aras çöküntü
nı al güneyinde bir yay çizen Karasu - Aras dağ sıra ortalama 350 ın
yükse liğ sahip dağl rdan oluşmakt dır. Karasu - Aras dağ sıra ile Bingöl
Dağl n ar sında kalan platoluk alan, Yukan Fırat ve Murat bölgelerini ve
Hın s - Varto depresyon a~ın da içine alır 1
.
Yukanda da görüldğ gibi, Erzurum Bölgesi coğrafysın ana
,ın ralt h nadıt b ayuğod urğod aralan açılar k uzanan dağ sırlan ve bu dağ
sıral n ar sında yer alan platolar ve yüksek ovalar oluşt ru . Kuzeyde
Çoruh Nehri'ni izleyen oluk şeklindeki tektonik vadi, batıd Karasu Nehri
yat ğın etrafınd yer alan Erzurum ve Aşka1e ovalan ve Güneyde Hın s
Ovası bölgenin en önemli düzlüklerini oluştrmaktdır. Bu geniş
düzlüklerden özellikle Erzurum Ovası'n güneyde sın rlay n Palandöken
Dağl n ve kuzeyde doğal sın belirleyen Dumlu ve Yeşilaıç Dağl n
konumuz olan bölgenin en önemli yükseltileridir. Bu yükseltiler dışna
bölgenin batısnda doğal sın Aşkale ve Karasu Dağl n daha kuzeyde ise
Doğu Karadeniz dağl n belirler. Doğu Anadolu coğrafysın temel özel iğ
olarak Erzurum - Kars Havzsı, diğer alanlarda olduğ gibi genelde
yükseklikleri 3000m yi aş n dağl r a kaplıd r.
Urartu Kral ığ 'nı kuzey ya ı1 nı da asıl hedef bölge olan
Erzurum Bölgesi'ne ulaşınad Urartu kral n ı kul andığ güzergah~
başkent Tuşpa'd n Muradiye - Erciş - Patnos ve Ağn düzlükIerini izleyerek

i Sözer 1974, 27 - 28
 Erzurum - Ağrı illeri arsınd Erzurum ilinin güneydoğus aki "Tahir
Geçidi" yolu ile Horasan - Pasinler ovası üzerinden Erzurum'a ulaş n
yoldur. Araştınclr tar fınd genelde kabul edilen bu güzergah üzerinde
yer alan yazıt bazlı arkeolojik kanıtl r a desteklenmektedir. Bu kanıtlra
geçmeden önce Urartu Kralığ'n İşpuin dönemi ile birlikte kuzey
ya ıl m na verdiğ önemi gösteren ön çalışmal rdan kısac söz etmek yar lı
olac ktır.
Urartu Devleti, İşpuin - Menua (M.Ö. 820 - 810) ortak yönetimi
döneminden başlyrak kral ığ n kuzeyinde kalan topraklara ulaş r k
bölgeyi siyasi ve ekonomik açıd n kontrol altın almaya yönelik politikalara
öncelik vermişt. Bu amaç doğrult sunda kral ık, bu dönemden başl yar k
kuzey ve kuzeydoğa yapılm s düş n le askeri seferlere hazırlk am cı
ile askeri açıdn lojistik destek sağl yac ğın düş ndüğ güçlü kaleler ve
karakollar inşa etme yoluna gitmşir. Bu nıakitlop özellikle Menua
döneminde yoğun bir şekilde uyg landığ m görmekteyiz. Menua tarafindan
ana hatl rı oluşt rulan bu ya ıl m ve savunma destekleme ağın merkezinde
başKent Tuşpa'nı güvenliğ ve sefer sıra nda ordunun hızl ve güvenli bir
şekilde ilerleyebilmesi esaı yer alm ktaydı
2
. Urartu yazıl kayn l rında adı
sıkça geçen ve bir dönem Urartu için güçlü ve önemli bir rakip olan
"Diauehi Kralığ", Urartu'nun kuzey ya ı1 nmda asıl hedef durumunda olan
güçtii.

URARTU VE ASUR Y A Z ı L KA Y N A K L A R I Ş I G N D A ;
DİAUEHİ ÜLKESİ'Ni TARİH CoGRAFYASI

Doğu Anadolu'nun tarihi coğrafy sı ve tarihsel gelişm ile ilgili en

erken bilgileri M.Ö. 13. yüz yıldan itibaren Asur metinlerinde
bulabilmekteyiz. Bu dönemden önce özellikle Hitit kaynaklan Doğu
Anadolu ile bilgi venne konusunda oldukça yetersizdirler. Hitit metinlerinde
özellikle Yukan Fırat Havz sı smırlan içersinde olduğ düş n le ve daha
sonra Asur metin1erinde de gördüğ müz bazı yer ve kabile isimleri ile
karşıl m tay z. "Pahhuwa, awuş/ Zuhma, A/zi ve Ma/diya" söz konusu
dönemin politik koşul an d önemli roloynamayan yerel k:ralı r
olma ıyd . Daha çok Van Gölü Havz sındaki gelişmel r ile ilgili bilgi veren
kayıtl r AsuT metin1eridir. Bu konuda en erken kayıt Asur kralı i.
Salrnanasar'm (M.Ö. 1274 - 1245), M.Ö. 1274 yılna tarihlenen sefer yıl na
ait kayıtlrd . Bu sefer kaydın a Asur kralı Salmanasar, "Uruadri

2 Burney, Diauehi Ülkesi'nj hedef alan Menua ve i. Argişt dönemi seferlerinde asıl
askeri iissün patnos - Aznavurtepe kalesi olabiecğin düş nı ekt dir. Bunıey -
Lang, 1971, 141.
 Ülkesi"nin kendine karşı ay kl ndığ an söz etmektedir3 . i.
SaJmanasar'dan yakl şık otuz yıl soma bir diğer Asur kralı i. Tukulti -
Ninuıta (M.Ö. 1244 - 1208) kayıtlrmda, Doğu Anadolu'daki gelişmel r e
ilgili diğer erken bilgileri verir. Asur nılark M.Ö. 1244 anıly tarihlenen bir
sefer kaydın a Doğu Anadolu ile ilgili olarak: icnİk bir terim azımşrk
,rakıÇ "Nairi Ül.keleri" . Bu terim uzun süre Doğu Anadolu'daki coğrafi ve
siyasi yapılnmy karşıl y cak bir şekilde Asur admrltızy ay mlın uk
devam edecektir.
M.Ö. 1115 yılnda Asur tah ın geçen ı. Tiglat - Pileser (M.Ö. i] 14
- 1076), gabnatmm üçüncü yılnda Nairi Ülkeleri'ne karşı bir sefere girş.
Bu kral yazdmda Nairi Ülkeleri ile ilgili olan önemli bir ifadeye yer verir;

·'... Tumme 'den Daiaeni ~ değin olmı Nairi Ülkeleri 'nin krallan. .. "

Asur ılark i. Tiglat - Pileser yıl kanm birinde 23, bir diğerinde ise
4
60 Nam Ülkesi kralın yendiğ en söz etmektedir . Yukandaki ifadede
LJiZim için olan "Daiaeni Ü1Jcesi "dir. Bu noktada Nairi Ülke ri'nı
lokalizasyaDu ile bağlntı olarak Asur kayıtl r nda geçen "Daiaeni Ülkesi"
ile daha sonra ıtaU adnır lt y k ın da açkıs zim ğec rög u-Diauehi Ülkesi"
aı smdaki iL .ŞJC ve ülkelerin lokalizasyonu ön plana çıkac tır. Asur krallan,
Nairi Ülkeleri'nden söz ederken OOJarm ""Yukan Deniz"e yakın olduk an ı
belirtmekı dirle . Sonm; Yukan Deniz'in neresi olduğ r. Araştın ac l r
Yukarı Deniz konusunda dört seçenek üzerinde anl şam ktadırla ; Yan
Gölü, Karadeniz, eyiımU Gölü ve Hazar Denizi. Bu seçenekler arsında bu
5
gün için en çok destek gören; "Yan Gölü" olarak kabul edilmektedir .
Yukarıd da söz etiğmz gibi bizim için bu ifadelerde önemli olan
n~ "Daiaeni ülkesi" ismidir. Bu isim, sadece Asur kralı J. Tiglat -
Pileser'in Malazgirt - Bulanık ovasmdaki literatürde "Yoncalı yazıt " olarak
bilinen zafer stelinde geçmez. Daha geç dooem kralı olan III. Salm nas r'ın
(M.Ö. 858 - 824) yıl k armd da Doğu Anadolu ile ilgili olarak bu ismi
görnıekt yiz. Urartu Kralığ ile büyük bir mücadeleye girşen ve Asur'u
Yakmdoğu'nu süper gücü konumuna getiren III. Salmanasar'm saJt natmın

3 LAR i . 141
4 ~ Asurca "inarş kelimesi geçmektedir. Urartu dili uzmam olan M.
SaIVini bu kelimeyi "'kabile reisi" olarak. çevirmeyi uygun görmektedir. Sa1vini
1995,22
5 Asur metinICrinde ırald açkıs geçen "Yukarı Deniz" ve ığaşA" Deniz" ile ilgili
detaylı bilgi ve kişğed öneriler için bkz. ılk ş 1997, 72 vd
15. anıly ait uzun sefer kayıtlarında "Daiaeni ülkesi" ile ilgili olarak şu ifade
yer alm ktadıl;

"... Urartulu Arame 'nin köyleriyle Fırat 'zn anığ yak niğed
,mıtşav s
Bozguna uğratzm, ateş verdim.
Sonra tanrıl m götürdüm (ve)
Orada tannm Assur 'un mıralh is .mıdak y
Dataeni kralı Asia ay klarım kap ndı.
Ondan haraç ve vergiler aldım
Kraliyetimin simgesi olan zafer stelimi onun kentinin ortasın
dildirttim .. "

Bu veriler ış ğ nda Daiaeni Ülkesi'nin "Fırat'm Kaynak

Bölgesi"nde veya yakın da bir yerlerde olması gerekmektedir. Bu gün için
coğrafi açıd n da Fırat Ntiır 'ni kaynak bölgesinin neresi olabiecği
coğiafy cılar ar sında tar ışma konusudur. Coğrafyeılar, Muş Ovası'nda
Ağn Ovası'na değin olan oldukça geniş bir bölgenin Fırat Ntiır 'n kaynak
7
bölgesi kabul inğeclbd ifade etmektedirler . Asıl sorun bu geniş
coğrafy da Asurlulann m'tarıF kaynak bölgesi olaIak nereyi kabul etmiş
olduk arıd . Ne yazık ki yazıtlard bu konuda doyurucu bir bilgiye
ulaş m akt yız. Genelolarak bu konuda kabul edilen gerçek; Fırat'm en
önemli kollan olan Karasu ve Murat Su nehirlerinin kaynak bölgeleri aynı
l
zamanda tarıF ni rıd de kaynak bölgesi olabiecğ yönündedir .
Asur ılark i. Tiglat - Pileser'in (M.Ö. ı 15 - 1077) Muş' n Bulanık
ilçesi yakınlr daki Yoncalı' da bulunan ve bu adla bilinen zafer steline
day ı r k; 4<Nairi Ülkeleri"nin lokalizasyoou, Ma1azgirt - Bulanık Ovası'n
veya Murat Vadisi'nin batıs Da Y3f)ı1makt dı? Böyle bir durumda Asur
metinlerinde geçen Daiaeni ismi ile Urartu metinlerinde geçen Diauehi ismi
birbirinden farklı iki coğrafi ve siyasi birimi ifade etmiş olac ktır ki bu
önemli bir çelişk y ifade eder. Bölgede uzun ralıy aım tş r şımpay olan
Bumey, bu soruna i. Tiglat - Pileser dönemi ve ÖDcesinde kınaluB ısavO ve
Murat Vadisi'nde yaş yan Daiaeni ıklah büyük oranda Asur ılark III.
m'ras n ıl S 3. saltanat yılndaki (M.Ö. 854) seferimlen sonra daha kuzeye
göç ederek daha sonra Urartu kayd:iarmda azımşrak Diauehi halkı olarak

6 Asur kralı III. Salm nas r'ın tnekşab bu naJkıL Y

Kalah'tan ele geçen anıtsl boga
heykellerinin üzerinde kayıtldr. LAR i 660 - 662
7 Ş.ıIK - A NECDET, Doğu Anadolu ; Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
ayf rğoC Bo/umu Ders Not/an, İzmir, 1993.
8 ışkl ı 997,80 - 83.
9 çilngmıu 1997, 3 ı ; Sevin 1979, 104.
çıkmş olabiecğn ileri sürerek çozum bulma çab sında ırlO. Aslında
Bumey'in önerisi üzerinde düş nülmesi gereken bir noktayı işaret eder.
Urartu devletini oluşt ran beyliklerin artan Asur tehdidi karşıs nda
izledikleri sürecin benzerini daha geç dönemde Diauehi Ülkesi halkı niçin
yaş rnamış olsun. Diauehi halkı veya kabileleri önceleri Asur tehdidi daha
sonra1an ise artan Urartu tehdidi nedeni ile daha kuzeye çekilerek siyasi bir
birim olarak gelişme süreçlerini burada tam lamış ve daha sonra Menua
yazıtlarında görüld ğü gibi "güçlü kral ık" olarak karşın za çıkm ş olabilir.
Bu ad m şa ilt şeç bilim ad ml rın Diauehi Ülkesi'nin
lokalizasyonu konusundaki görüşlerin kısac yer vermek gerekecektir.
öncelikle tüm ar ştın acıl r n ortak noktası;Erzunım Bölgesi merkezli bir
lokalizasyonun olması ger ktiğ yönüodedir. Burney, Asur ve Urartu
yazıtl r nı göz önüoe alarak Diauehi Ülkesi'ni Aşkale - Tercan - Pasinler
yerl şim er ni içersine alan bir bölgeye yerl ştirmekt dir l
. Urartu dili
konusunda önemli bir uzman olan SalYini, Asur metinlerinde geçen Daiaeni,
Urartu metinlerinde geçen Diauebi isimlerinin özdeşliğne inanarak Diauehi
Ülkesi'nin Erzurum'un kuzeyine Çoruh Nehri'ni de içine alacak şekild
yerl ştirmeyi uygun bulmaktdır. Aynı zamanda SalYini, Klasik Dönem
antik nadırlzy Xenepbon'uo metinlerinde adı geçen "Taochoi"
kabilesinin de aynı topraklar üzerinde yaşdığn belirtmektediriZ. Ünlü Rus
bilim ad mı Piotrovskii de Salvini ile ortak görüştedir ve ülkeyi Erzurwn'un
kuzeyine lokalize eder l3 . Anadolu'daki sistemli Urartu kazıl r nda birini
yürüten Çil ngiroğlu'n o görüş ; daha çok Erzurwn Ovası merkezli bir
lokalizasyondur. Bu ar ştın acıy göre~ Oiauehi Ülkesi'nin ya ıl m al nı
daha çok Aşkale - Tercan bölgeleridirl4 . Urartu ifarğoc yer adl rı üzerine bir
katalog çalışması yapan Diakonov - Kashkai ise ülkeyi Yukarı Fırat Havz sı
- Erzurum arasmda kaIan şineg bölgeye lokalize etm k dirl~.
Asur metinlerinde "Oaiaeni", Urartu kayıtlrnda ise "Diauehi"
olarak geçen ülkelerin özdeşliğ bilim ad mları ar sında tar ışma usudur.
Bu ad m şa bir de Urartu ılzay anır lk y bakmak yerinde olacktır.
"Oiauebi Ülkesi" adı Urartu kayıtl r nda ilk olarak kral Menua'nm (M.Ö.
810 - 785 / 780) bölgeye düzenl diğ ilk sefer kayıtlarında yer almktdır.

LO Bumey - Lang 1971, 137

ii Bumey 1966, har.2
12 salvini 1995,22vd
13 Piotrovskii 1962, har. 10

14 mur zıE adn'ısavO yer alan Umudumtepe'de arştınalr yapan ,u~orignlÇ

kalenin sur duvarlın yola karıç Menua dönemine ~eclibnhrat ÖDe
sürmekte ve kalenin Urartu nadıfrt şun at bir yerel yöneticinin ikameti için
kul anı ş olabi ec ğ n dikkat çekmektedir. Çilngro~u 1980, 194
15 Diakonov - Kashk.ai 1981,25
 :.Emnrlı Hor3san ilçesi yakmlannda ele geçen "YazıtI aş Steli"nde
~,ım9 dri Ü1kesi'ni ve onun krali kenti "Şaşilu"y ele geçirdğne
~mz - _ Aynı metinde bu ülke ile yakın olduklan anl şılan Şeş ti
1İJ tmr,' "';Zua ~ /lnJIGi şehirl '" de ele geçir lm ştir. Söz konusu metnin
.mriJmndiB iUl3dU balı enua, "BallU!hi" ve ''Ha/diriulhi'' ülkelerini ve
kalUm ıdiB ele geçird ğ n e söz etmektedir t6 .
IDme>rtTI ılark alUa 'nı bölgeye yaptığ ilk sefere ait bu kayıtlard
.2dı~ ~. - lerinin lokalizasyonu konusunda bazı görüşler söz konusu
ıE rmtl~' şeyj r söyleyebilmek bu gün için güçtür Menua' ın ilk yıl
SI8&r~ "Şeş ti(n) Ülkesi", Erzurum Bölgesi merkezli
MWL saiup oiduğ kabul edilen Diauehi Ülkesi'nin kuzey veya
kı.r z~ıt m olduğ . düş n le ve Asur kralı I. Tiglat - Pileser'in
~ i da adı geçen "Şeş Dağı" ile bağl ntıl olarak bugünkü Şavşeti
l ım ilreö m1 ş e$ir l ehri'nin ağız bölgesine yerlşti r 17
'ye ülke Çoruh .
lfial; chpoda i. Argişt (M.Ö. 7851780 - 756) dönemi kayıtl n da da
~ "Z hnJi. .•. Erzurum ilinin kuzeydoğusndaki bu günkü Zivin
·"rt~in l e ~ektç.(j r Diğer yandan Zivİn'de ele geçen ve bu
ıi S nl e . Meoua dCOemin ait bir diğer yazıt a yine Menua 'nı ilk yıl
~ ~ ) u almaktadiL B metne bağlı olarak bu kentin metiride
.~ ,m1 l ı· - -'nin bali kenti nu"/işoŞ Zivin ile özdeşl biecğ
,i -. ktedir .
imoğlu ı Aıgişt dönemi kayıtJar:mda bölgenin tarihi coğrafy sı
i le ım liy,mD . - ve bilgilere ulaş bilmekt yiz. UraItu kralı ı. A r g i ş t ,
~~ seferi ile ilgili kayıtlrnd "Bia" ve "Huşani" ülkelerine
.HığJinmt ıij gdrn • ..DitJj" 'ıe "Diauehi "ülkelerinin krali kenti olan "Zua
.•, -i ~ yw'hğmdan söz etmektedir. GônlIdüğ gibi Menua dönemi
bqnmza "Zua kenti" bu kez Didi ve Diauehi
InDi olarak karşım za çıkma t dır. Urartu metinlerinde
~ DiaOeIıi ülkesinin bec iki kıali kenti <4Şaşilu" ve "Zua" için
C.Ut8WC L~ öocrileri bu günkü Zivin yerl şim ve civan şeklinde
~ _Krali keoı Zua'yı ele geçirip yakan i. ArgİŞt, daha
m:ı s aic- lftrı. işa/ g A" Üllcesi" amrlkıpot niğed nad ığ tşalu söz
~mWta l' ... gün için arkeolqik yeterli kanıt olmasa da Aşgal şi adı ile

ı~
1f1 .
 Erzurum'Wl Aşkale ilçesi adlan ar sında ki ses benz rliğ dikkat çekicidiro.
Urartu kralı i. ,itşgrA bu ileryş sıra nd 105 kale, 453 şehir ve 3 ülkeyi
yerle bir et iğ nde söz eder. Aynca kral, isimleri geçen kentlerden ve
ülkelerden yüklü miktarlarda baraç ve ganimeti de kabul etmiş r. Urartu
kralmm metnine gÖTe~ Urartu ordusu "Kada / Qada", "Aşgali, "Şaşilu
ülkelerini yakıp yıkm. ş, "Şaş/d ", "Ardarakihi ", "Baltulhi" ve "Kabiluhi"
ülkelerinin krallan badım edilerek cezal ndı m ştır!.
Yukarıd ad.lan geçen yer isimleri ile ilgili lokalizasyon önerileri de
Erzurum merkezli bir lokalizasyona sahip olduğ düş n le "Diauebi
ülkesi"ne bağlı olarak yapılm ştır. Buna göre~ i. Argişt kayıtlarında adı ilk
be son kez geçen "Bia Ülkesi" Diauebi Ülkesi'nin güneybatıs na Çtıd r Gölü
civanna lokalize edilmştr. "Didi Ülkesi" için ise ortak bir krali kente sahip
olduklan ifadesinden yola çıklar sadece Diauebi ilikesi ile çok yakın bir
konumda olabi ec ği yargıs na ulaşı m ştır. Diğer üç ülke "Kada / Qada ",
işal g A" ", ulişaŞ" " ve halklan için ise Diauebi Ülkesi topraktannda
yaş n kabileler olabi ec ği yönünde fikirler öne SÜrü1m ştür2 .
Urartu kralı i. Argişt 'nin konumuz olan bölgeye yaptığ seferle ilgili
bir diğer ÖDemli ılzay tınak tnekşab "apşuT" - Van Kalesi'ndeki, i iteratürde
"'Horhor Krooikleri" olarak bilinen krali yılkard. i. Argişt 'ni bu
metninde diğer nde farklı olarak bölge ile ilgili olarak aynca "Abnulua
Ülkesi" ismini görmekteyiz. Bu ülke ile de ilgili olarak açık lokalizasyon
önerileri yapılm ş sadece Diauebi Ülkesi'ne oldukça yakın olabi ec ğ
belirt m ş ir. i. Argişt döneminden sonra Urartu kayıtlnda Diauebi Ülkesi
. ve civan hak ında ber hangi bir bilgiye rastlanmaz. Bu durum bilim
. adamlan tarafindan bölgede bu dönemden sonra mutlak UraItu üstnlüğ n
sağl nmış olması ile açıklnbiecğ şeklind yorumlan kt dı~.

URARTU Nİ'TELVD İREVA D EN'İS KLÜ KİLENÖY

Nİ REL F S İNED

Menua - İşpuin ortak kral ığ n takip eden süreçte, hızl bir geliş m
.ve yaı1lm dönemine giren UraItu Devleti, kuş sz ya ıl m al nı olarak
seçtiğ bölgelerin doğal kaynaklar ve stratejik açıdn taşıd klan önemi

20 Diauehi Ülkesi'nin bab sın rlan ı Aşkale - Tercan ilçelerine daynır

lokalizasyon önerilerine dayanarak bu benzerlik üzerinde durlması
gerekmektedir. Aynca ülkenin batı sın rla nd yer alan Tercan yakınla ndaki
Şi.r nl:ikale ve Pekeriç gibi kaleler bu bağl mda öncelikle incelenmesi gereken
yerl şimler olma ıd r.
ı UKN 128 Bl
22 Diakonov'-Kashkai 1981 14,65; Aynca bkz. do. 20.
23 ulğorign l Ç 1997, 30 - 31
 önceilikle göz önüne almışt r. Bu adutlrğo konumuz olan Diauehi Ülkesi
Urartu için vazgeçilmez bir bölge olmaıyd. Nitekim Menua ve onu izleyen
krallar döneminde Urartu Kralığ'n kuzey - kuzeydoğ yönlü yaılm
gir ş mlerind Diauehi Ülkesi kilit bölge konumunda olmuşt ? Bu sürecin
öncesinde Menua döneminde Urartu 'nun kuzey - kuzeydoğ yönlü askeri
ya ıl m seferlerinin lojistik alt yapıs nı hazırlanm sına yönelik bazı
gir ş mlerin varlığ n görmekteyiz. Bu adutl rğod askeri üs nitel ği taşıyan
bazı kalelerin inşa edil ğ ni bilmekteyiz. Bunlardan en önemlisi Patnos-
Aznawrtepe kalesidir. İngilz ar ştı m c Bumey, bu kalenin Urartu'nun
kuzey - kuzeydoğ yönlü askeri ya ıltm seferlerinde oldukça önemli bir
askeri üs olduğn düş ı mekt~.
Yukarıd da belirt iğ miz gibi, Urartu Devleti'nin ya ıl m
hedeflerini saptamada en öoem1i faktörler, hedef olan bölgenin askeri ve
ekonomik açıdan sahip olduğ potansiyeldi. Bu konuda belirleyici olan
kriterler ise bölgenin sahip olduğ madenden keresteye değin olan lağod
nı a1k y ,iğ ln g ez stratejik ve jeopoliti.k konumu idi. Bu kriterler
ış ğ nda kODumuz olan bölgeye daha detaylı bakm ız gerekecektir. Urartu
ığ . lragyu üzerine çalış n uzmanl rın genelde kabul et iğ gerçek; Urartu
nımu t~ M.Ö. i. bin nıly eo gelişm hidrolik ve metalmjik
toplurnlarmdan biri olduğ r. Buh ıd klan coğrafy nı onlara sund ğu
olanaklan en iyi şekilde kul anm yı baş ran bu ,muI~ oldukça zorlu bir
coğrafy da büyük bir uygarlık meydana getirm ştir. Erken dönem
kral rında itibaren özellikle bayınd rlık alamnda nelirtşelkçreg faaliyetler
doğrult swıda inşa edilen barajlar, su kaoallan, bağl r -w bahçeler,
Urartu'ya bu zorlu coğrafy da meydana getird ği sulama sistemleri ve
bağl ntı tarıms l üretim ile "gelişm bir hidrolik ~lum'" nitel ğin
kaz nd:ı n ştır. Diğer yandan maden işlem san tı da ulaşı! n daM noktası,
ona metalürji alnıda Yakmdoğu'da haklı bir ün kaz ndım ştır. Maden
em lşi adnıt as nalış u zirve ile bağl ntı olarak üretilen araç -w gerecin
doğal sooucu olarak bu ,kılragyu şat edniğ l cem şi de önemli bir seviyeye
ulaşmı t r. Bu alanda elde edilen birikimle meydana getirilen kaleler,
karakollar ve kentler uygarlığ n M. Ö. i. bin adlıy bölgesinin önemli bir
askeri ve ekooomik gücü olma yolunu açmıştr.
Knşkusz gelişm süreci ile ulaşın noktada var ola siyasi ve
ekonomik mtemin en önemli ibtiYaçIan; hammadde ve insan. gücü
.ıdy lam o Bu ihtiyaçlarm SemIibaOıŞrk için gerekli olan eo önemli unsur,
güçlü bir askeri yapı ile gerçklştirleb ck ya ıl m seferleri ve bunlardan
elde edilecek haraç, ganimet ve vergilerdi. Erzurum merkezli bir

24 o. SAN, Urartu
nı ğ l arK Kuzey ~ ı&ğodyeZl K ," bıyaY ,rimzİ 1994
Yüksek Lisans Tezi)
şıma n J ıyaY(
25 Burney - Lang 1971, 141vd
 Jokalizasyona sahip "Diauebi Ülkesi" bu nadıç UmItu için zenıliçgav bir
hedefti. Özellikle bölgenin maden açısnd sahip olduğ potansiyel
Urartu'nun dikkatinden kaçmış olma ıd r. Bölgeye yapıln Urartu sefer
kayıtl r nd da görebilcğmz gibi Diauehi Ülkesi ve anırvic sefer yapan
her Urartu kralı yüklü miktarlarda madenIerden oluşan baraç ve ganimeti
ülke ekonomilerine kazndırmşla . Konumuz olan bölgenin maden
potansiyeli açısnd UraItu dönemindeki durumwm gözler önüne sermek
için M.Ö i. bin adlıy maden sektöründe en fazla talep gören madenIeri esas
alarak bölgeyi incelemek yerinde olacktır;

• Gümş

M.Ö. i. bin adlıy Urartu başt olmak üzere Doğu Anadolu

madencil ğ konusunda uzun yılar ar ştı m yapmış olan O. ,İL EB bu
dönemde bölgenin sahip olduğ maden potansiyelinde "gümş n önemli
bir yere sahip olduğn düş nmekt ir(Ha . ı )26. Belli, uğoD Anadolu'da
güm ş madenIerinin üç alt bölgede yoğunlaştı ileri sürmektedir. Buna
göre;

A- Güm şhane - Bayburt - İspir Bölgesi"

B- iğ K - Keban - Malatya - Kahta Bölgesi"
c- çatak - Hakkari Bölgesi"
Bu üç alt bölge içersinde bizi ilgilendiren alt bölge; "Gümşhane -
Bayburt - İspir Bölgesi"dir. Bu bölgenin önemli bir kısm, Erzurum
merkezli lokalizasyona sahip Diauebi ülkesi topraklın içersinde
kalm t dır. Nitekim yazıl kaynak ışğnda da bölgenin gümş üretiminde
öneml i bir yere sahip olduğn görmekteyiz. Urartu kralı Menua, bölgeye
yaptığ sefer sonucunda önemli miktarda altın ve üş m g haraç olarak
Diauehi kralı Utup rşi 'den kabul etrnektedir7 Sonuç olarak; Diauehi
topraklan Urartu'nun ihtyacı olan ve onun iştahın kabartan zengin gümş
. yataklanna sahip olmaıyd 2a
.

" Menua'ı ardıl olan i. Argişt döneminde de Urartu'nun Diauehi

Ülkesi'ne olan ilgisi bitmez. Söz konusu bu kral da sefer kayıtln göre
. Diauehi kralı Utup rşi'den "37 mina (18,5 kg) "şüm g ve "41 mina (20,5
kg) "mıla dan naşulo ıcar h kabul etmiş? Yazıl kaynaklar ışğnda

26 Bkz. Har. III; Belli 1991, 16vd.

•" 27 UKN 30 . HChl 82
III Slattery 1'987, 10. Har. 1
29 UKN 128; 20
görüldğ gibi Urartu Diauehi ile ilşkern en nuğoy uğ dlo dönemde bu
bölgeden önemli miktarlarda güm şü ve ımtla haraç ve ganimet olarak
almışt r. i. Argişt 'yi izleyen diğer önemli Urartu kral ı n. itşgrA ve n.
Rusa döneminde de Urartu Devleti siyasi, ekonomik ve kühürel açıdan
geliş m ni devam et irm ştir. Özellikle II. Rusa dönemi imar faaliyetleri ve
sanatta ulaşı! seviye itiban ile Urartu tarihinin "Rönesans Dönemi" olarak
kabw edilmektedir30 Bu geliş m dönemlerinde Urartu Ülkesi'nı özellikle
güney ve güneybatıd n ciddi Asur tehdidi ahmda olduğ nu görmekteyiz.
Doğalo ar k Doğu Anadolu güm ş rezervlerinin önemli bir kısm na sahip
olan "Kiğ - Keban - Malatya - Kahta Bölgesi" ve çatak - Hakkari
Bölgesi" var olan Asur tehdidi nedeni ile Urartu'mm iht yacı olan güm ş
talebini karşılay mı or olma ıyd . Bu durumda yoğunl k ister istemez geriye
kalan ve bizim de konumuz olan "Güm şhane - Bayburt - İspir Bölgesi"ne
kay c ktır. Bu öneme ve yoğunl ğa paralelolarak bölgedeki Urartu varlığ
da güçlenmişt r. Bunwı en önemli kanıtlan d biri de Erzincan
Ahıntep 'deki görkemli Urartu kalesidir. n. itşgrA İmenöd tarihlenen
Erzincan Ahıntep kalesinin kur l ş am cı konusunda farklı görüşler
olmasına karşın bunlar ar sında bölgedeki zengin hammadde kayn kları ve
önemli ticaret yol arın kontrol altında tutu1ma nı sgyak uğ dlo da
lt kıça
l
.
Konumuz olan bölgede başt güm ş madencil ği olmak üzere
meta1üıji al nı daki önemli gelişmel rin Urartu sonrası dönemde de devam
et iğ n bilmeleteyiz. Bu konuda sın rl bilgilere sahip olmakla birlikte bazı
gezginlerin seyahat notları aydınlatıc bilgiler vermektedir. Ermeni tilozofve
tarihçi GewOIld (Leon), M.S. 8. nıl yzü ikinci yansı tarihlenen
kayıtlarında Güm şhane' in "Sper ,. eyaletinde zengin güm ş madenIerinin
ve gümş işlem c ğ n varlığ nd söz etmektedir32 . Aynı yüzıln
sonlarıd bu maden1er, Ermeni kökenli Müslüman bir yerel yönetici olan
Muhammad Mahadi (M.S. c 775 - 785), tarfınd para basım nda
ku II ına .rdaIqnı.l Aynca ünlü seyyah Marco POLü, Trabzon - Tebriz

30 "Urartu RönesansYifadesinio de sahibi olan Prof. Dr. Altan ÇİLNGROLU

başk nlığu d yürütülen Van Ayanis (Rusahinili) kazı.lnm bu güne değin olan
sonuçlan bumı doğrula niteliktedir. Il. Rusa dönemine t.arihlcncn kale, Van gölü
adnıs y k keotin. 30 km k:ızeyind yer alm ktadır.
31 Albntepe kalesiDin ısczak olan Prof. Dr. T. ÖZGÜÇ'e göre; kale II. itşgrA
döneminde artan ve Urartu 'yu da tehdit eden Kimrner - İskit saldın karşı
inşa edilmş bir kaledir. eptnılA nı altz k ortaya koyduğ bir gerçekte bu
kalenin bu amacmdan çok önemli bir Urartu merkezi ~udlo yönündcdir. ÖZgüç
1966,... ; Belli 1991 16 - 41
J2 Enneni tarihçinin kayıtlrnda geçen Sper yerlşimn bu günkü Eızurn'm
ilçesi ripsİ ile özdeşlbicğ önerilmektedir. Belli 1991 21 - 22
 gizerahı ile Çin'e bir seyahatinde bölgeden geçerken "Argiron" ve
yaptığ
"Papert" yerlşimnd gördüğ zengin güm ş madeni yat klarında söz
eder. Argiron kenti antik Argyropolis ve olası kla bu günkü Güm şhane,
papert kenti ise bu günkü Baybwt ile özdeşl bi r 3
.

• Bakır;

Antik DÖDem maden teknolojisinin geliş minde kuş suz işlem

kolaybğı ve bronz üretiminin en önemli hammaddesi olması bakım nda
bakır, Yakındoğu' da ve Anadolu'da en erken dönemlerden itibaren ticareti
yapı . oldukça önemli bir madendir34 . M.Ö. i. bin yılda özellikle Urartu
döneminde uğoD Anadolu bakır madeni yat kları üç alt bölgede
yoğunlaşm ktadır:

A - "Erzincan - Erzunnn - Bayburt - Kağızn - Çoruh Vadisi

Bölgesi"
B - "Bingöl - Tunceli - Elazığ - Maden - Malatya - Adıyamn
Bölgesi"
C - "'Bitlis - Siirt Bölgesi"

Bu üç bölge içersinde konumuz olan ilk bölge bakır açıs nda

oldukça zengin ve bir o kadar da Vrartu için önemli olma ıyd . Nitekim
Urartu yazıl kaynaklan ış ğ nda Erzurum merkezli Diauehi Ülkesi
lokalizasyonuna bağlı olarak ilk bölgenin toprakl rın önemli bir kısm bu
ülkenin sın rlan içersinde kalıyor olma ıyd . Yine Urartu kayıtlan göre;
kral Menua ve oğlu i. Argişt bölgeye yönelik seferleri sıra nda Diauehi
Ülkesi'nden yüklü miktarlarda bakın ganimet olarak almış ardı . Örneğin ı.
Argişt dönemi kayıtlarında Urartu kralı, Diauehi Ülkesi'nden haraç olarak
"lOOmina (5 ton) "rıkab nad ığ l söz etm k edir3~. Geliş m sürecinin
önemli kral rında biri olan II. Sarduri dönemi kayıtlarına bakıld ğında
özellikle Urartu 'nun askeri seferler sonucu elde et iğ ganimet ve haraç
miktarl ında önemli artışlar n olduğ görülmektedir. Örneği II. Sarduri,
yinni sekiz yıl k salt natı süresince yakl şık 126 ton bronzu haraç olarak ve

33 Belli 1991 22vd ; Moule and Pelliot 1938 96 - 97

34 O.KENAR, M.O. L Büı Yı/tJ4 DOP itd'ıüolu A ı1edaM iğ J cem Işİ ve MIMle1f
,ıt. s ,rimzİ 1998 şıma n l ıyaY( Yüksek Lisan Tezi)
35 UKN 128 ; 20 ; Ayrıca konuız ile bağlntı bölgedeki bir diğer ülke olan ve
Çorub Vadisi'nin güneydoğus na Ioblize edilen "Luşa Ülkesi "nden de önemli
miktarda nırkab tenıi ag olarak ınğdıla bilmekteyiz. Diakonov -Kashkai
1981 37.
ganimet olarak rakiplerinden alnuştır. Kayıtlard net olarak geçmese de bu
yüklü miktarda konumuz olan bölgenin önemli miktarda bir payı olma ıdif6.

• Demir;

Demir madeni Urartu kayıtlarında hak ında en az bilgi sahibi

olduğ m z madeodir. Özellikle gelişme döneminde kul anım oldukça
ya gınlaş n bu maden bilhassa silah ve alet yapım nda yoğun talep gören bir
maden olmahydı. Doğu Anadolu'da Urartu döneminde Demir madeni
açıs nda var olan potansiyel yine üç ah bölgede toplanmışt r;

A - "Bingöl - Tunceli - Elazığ - Malatya Bölgesi"

B - "DiVfğ - Erzincan - Erzurum Bölgesi"
C - '1>iyarbkı - SÜJt - Bitlis - Van - Hakkari Bölgesi"

Urartu kayıtlan da diğer madenJer kadar ıda kıs geçmese de Urartu

Krallarmm demiri yoğun olarak ganimet ve haraç şeklinde aldıkların tahmin
etmekteyiz. Demirin erken dönemde bu denli değ rli olması fikri, söz
konusu dönemde bu maden ve madenden şıml pay objelerin çokta ya gın
olma sına day ndı lmakt dır. Fakat M.Ö. 8. nadlıyzü itibaren demir,
Urartu dünyasında ya gınlaşm ya başl r. Urartu kralı n. sarduri kayıtlnda
konumuz olan bölgeye yakın bir lokalmlsyona sahip olan "Qu/ha
Ülkesi"nden ganimet olarak demir bir krali mühür aldığn bilmekteyiz37.
UraItu kayıtlarmda varlığ çok zılc olmakla birlikte bu dönemde konumuz
olan bölgede dahil Doğu Anadolu'da gelişk n bir Demir maden
teknolojisinin varlığ m arkeolojik kanıtlar ıŞ ğında göfebilmekteyiz. Belli,
her üç alt bölgeyi kapsayan oldukça geniş bir coğrafy da gerç kleştird ği
kaps mlı yüzey ar ştırmal n sonuamda 167 adet demir işlem merkezinin
varlığ m sapt n ştı?'.
M.Ö. 8. nılyzü nadım lş b itibaren UraItu'yu Erzurum Bölgesi
merkezli bir lokalizasyona sahip olan Diauehi Ülkesi'ne çeken doğal
kaynaklar açıs nda olan zenginlik dış nda en ÖDemli faktör; bölgenin sahip
olduğ lojistik ve stratejik konumdur. M.Ö. i. bin yıl Yakındoğu deniz aşın
ticaretinde önemli bir yere sahip olan Uraıtu mallan, ıtab adnısaynüd önemli
miktarda alıc bulabilmekteydi. M.Ö. 8. nıl yzü öncesinde başl yan bu canlı
ve metal obje ağırl k ı ticaret sonucunda Yunanistan'da ve İtaly 'da bir çok
merkezde doğu kökenli olası kla da Urartu ve Kuzey Suriye kökenli

36 Belli 1991 30
37 utıarU adno ltıyak geçen Qulha Ülkesi Antik Yunan metinlerinde ıda geçen
"Co/his Ü/kesi" ile özdeşl tir lmekt dir.
38 Belli 1991 32 - 36
 mallann varlığ sapt nmışt r. Bu ılnac ticaretin Doğu Akdeniz kıysndaki
önemli ticaret merkezi koournundaki kentler vasıt ile yapılmş olabi ec ğ
düş n lmekt ir. Bu konuda başt Al - Mina olmak üzere Doğu Akdeniz
kıy s ndaki bir çok Fenike kenti önemli rol oynam kt ydı 39
. Urartu merkezli
"doğu - bab ticareti"nde iki ana güzergah söz konusuydu; bunlardan ilki;
Doğu Akdeniz limanlan yolu ile gerçklştien deniz yolu ağırlk ticaret,
diğer ise Frig Ülkesi üzerinden geçen kara yolu ağırlk ticaret. Başt Frig
tümülüsleri olmak üzere bu güzergah üzerindeki merkezlerde bulunan Urartu
ve Kuzey Suriye kökenli veya etkili mallar bu ticaret yolunun canlı ğ
40
konusunda önemli kanıtlr sunarlar •
Yukanda sözü edilen canlı ticaretin Doğu Akdeniz limanlan yolu ile
gerç kl ştiğ görüş nde yola çıkar Urartu 'nun her zaman için batıy
açıl c k limanlara ihtyacı olduğ n kabul edebiliriz. Kuzey Suriye
kıy larınd Al - Mina merkezli bu ticaret bölgenin ve Urartu 'nun en güçlü
rakibi olan Asur saldınla nedeni ile çok sık kesintiye uğr yo olma ıyd .
Böyle dunımlard Urartu dışa açıl rn yo ve ticari getirideki kesinti nedeni
ile de ülke ekonomisi zor süreçler yaşı or olma ıyd . Bu vars yımdan yola
çıkan bazı bilim ad mları Urartu'nun böyle dönemlerde başk liman
kentlerinin bu amaç için kulanmış olabi ec ğ n önermektedirler. Bu durum
için en ilşrevl bölge Anadolu'nun Doğu Karadeniz kıylan olarak
görülmektedir. Bu görüş savunan bilim adamlanna göre; en elvriş liman
ise bir Milet kolonisi olan ''Trabzon'' kentidir. Varsyıln bu ticaret ağın
göre İran'd başl yan ve Erzurum yolu ile Karadeniz kıy lan ulaş n
büyük bir ticari sistem söz konusuydu. Bu durumda Erzurum merkezli
Diauehi Ülkesi doğal kayn l ı dış n a ticaret yol an ı kavş k
noktasında olmasında ötürü Urartu için var olan yaşmsl önemini bir kat
daha artı caktır 41.

39 Çil ngiroğlu 1984 77; Curtis 1994, 1-25

40Bu mallann Urartu veya Kuzey Suriye kökenli olmadığ sadece etkili mallar
olduğ ve böyle bir ticaretin söz konusu ığacymlo yönün görüşled
bul nmakt dır. Larsen 1985 47 - 56; van Loon 1977 229 - 231 ; Muscarella
1962317 - 329 ; Bamen 1956211 - 231.
41" - ..
ÜZellikle Bamett, iran - Erzunnn - Trabzon ılhagrezü yolun Boğazlr yolu ile
Akdeniz ve Ege Dünyasına açıl n uzun mesafeli bir ticaret ıhagrezü
eniğ c l ba o .rıdatk mn i Barnett 1956 229 - 231 ; A7.arpay 1%8 35 ; Slaterry
1985 17 vd
 URARTU YAZıL KAYNAKLARI I Ş G I N D A
URARTU - DİAuEH İLşKER

Urartu kayıtl n da "Diauehi" adı ilk kez Urartu kralı Menua dönemi
kayıtl r nda ortay çıkar. Erzurum - Kars yolu üzerindeki Hasankale -
Delibaba yerlşimer ar sındaki mevkide bulunan ve literatürde "Yazılrtş
Steli" olarak bilinen yazıt ilk olarak bu isimle karşıl nz
42
Bu metinde
Menua,"güçlü ülke" şeklinde söz etiğ Diauehi Ülkesi'ni ve onun başkenti
Şaşilu'y ele geçird ğ n e söz etmektedir. Urartu kralı sefer kaydın
devamında bu gelişmel r üzerine Diauehi kralı Utup rş ni 'nin ayaklanna
kapanarak af dilediğ nde söz eder. Ayaklanna kapanarak af dileyen
Utup rş ni, ancak yüklü miktarda haraç ve ganimeti Menua'ya sunduktan
sonra af edilmeyi başril 43
. Bu nedrlmşig sonraki süreç ilginçtir
yazıt göre; Menua Utup rşuni ' den aldığ yüklü haraç ve ganimet
karşıl ğ nda onu af et iğ gibi aynı zamanda Diauebi tahınd kalm sın da
izin vermişt. Bu aş mad n sonra UraItu Diauehi kralığ ar sınd bir tür
"vasal kralık veya kukla kralı" il şk s n var olduğ nu düş nebil riz. Her
iki siyasi ilşk tarzı Yakındoğu monarşije nd sıkça kul anı m şt r.
Kontrolör devlet durumunda olan güç, etki alnı aldığ bölgedeki siyasi ve
ekonomik çıkarl n ı gözetmesi için söz konusu bölgenin yönetiminde
"kukla yönetim" olarak nitelendirilebilecek bir yönetimi bıraknyı uygun
.... 44
gorur .
UraItu kralı Menua' ın Diauehi Ülkesi'ne karşı uyg lar ığ n
düş ndüğ müz "kukla kral" ızrat yönetim olası kla uzun vadede işe
yar m ış olma ı. Çünkü Urartu 'nun kuzeyindeki bu güçlü yerel kralı bir
sonraki Urartu kralı i. itşgrA döneminde tekrar ayaklanarak Urartu için
sorun olmaya devam eder. Babsı Meoua'run izlediğ dış polit kayı
sürdürmede kamlı olan i. Argişt, tıpk onun gibi kuzey ve kuzeydoğ yönlü
ya ıl m gir ş mlerin özel bir önem verir. Bu kapsamda I. ni'tşigrA
nımta l s ilk ve ikinci yıl seferleri kuzeye Diauehi Ülkesi'ne yöneliktir.

42 HChl 23 ; 24 ; Sa1vini bu metinde geçen "ibeuaİD nı da Urartu Dilinin grameri

ger ği bir erkek ism nif'jtel y bilec ği gibi bir diğer durumda bir halk grubunu
veya kabileyi de nitelybilecğin belirtmektedir. Salvini 1995 54 - 55.
43 HChl 23 . 24

44 Bu konuda ılyated bilgi için bkz. ılkş 1997 102 - 125

D , 61-'11L yönetiminin son çözümlemeye çalışt ğ
yıl an da Diauehi sorunu
4j
1 AIJiiIti'yi de salt na ı ilk yıl arında
meşgul edecektir .
i. Argişt 'ni sefer nalıy
ve yıl klan bu gün için Urartu dili
BZ' lan antsIIlda amşıtra konusudur. Buna ılğab olarak salt na ı n ilk
YıLI8nBa taril1eod ğ kabul edilen Diauebi Ülkesi'ne yönelik seferler de
1aItJfIMh .rıtc1a:lQ Rus UI3Itu Dil uzam nı Melik şvil eldeki metinlrı
b-_iuü göz önüne alarak i. Argişt 'ni salt natınm ilk yılarn tarihlenen
Diauıe seferini krabD saltanatmm son amrlıy 19. anıly tarihlerneyi uygun
"Dtektedir46 . Bmıu kabul etmeyen bir diğer Urartu Dil uzmanı Salvini, i.
Arsi1ti diBemi yılhkarmn büyük bir kısm nı yer aldığ Van Kalesi'ndeki
"i ıadior Kronilderi"ni esas alır. Araştırmacı, söz konusu bu ana yıl k ar ile
~'ni asıl üzerinde dur ğu bir stel arsındki uy şmazlığ dikkat
çekerek Melik şvil 'ni öoerisinin geçerli olamycağın belirtir. Ve i.
Argifri'nin Diauehi Ülkesi'ne ymelik seferlerinin saltn ı ilk yıl an d
gerç kl ştir .lıniş olabi ec ğin ifade etmektedir. i. Argişt Dönemi'nin ana
yıl k an olarak. kabul edilen başkent Tuşpa'd ki "HoJhor Krooikleri"nde
lronumuz olan Dianebi seferleri ile ilgili şu ifadeler bul nmakt dır 47;

".. .Argişt şöyle der;

Hülcmeden yüce tann Ha/di ye (muzaffer olmak için)

'" lnmu takip eden yılda ikinci kez askerlerimi topladım

Ben, Diauehi Ülkesi 'ne ılark Mannudubi ye karşı
ilerledim... "

Melikşv'n göz önüne aldığ stelin başl ngıcmda her

hangi bir Urartu kıa1n adı geçmemekte sadece Diauebi Ülkesi'ndeki
ayaklanmadan ve Diauehi kralı olarak yine Utuprşni' den söz
edilmektedir4ı;

"... Diauehi ikinci kez ay klandı

Ben bütün güçlerimi top/adım.
Ve Diauehi üzerine yürüdüm. .. "

45 çil ng ro~u
1997 30 - 31
46 Meli şvil 1%0 255
47 UKN 128 . Hebl 81
4ll Bu ~ reğ seferi saltnıni ' tş grA 19. adnıl y şim elk çr g olursa
DiaUeIıi kıal için Menua'ın
Utup rşuni yönetiminden sonra yaklşı bir yirmi
yıl daha iıleuaiD 'nin yönetiminde kalmsı gerekecektir ki bu da çok mantıkl
gelmemektedir. SaJVini ı 995 59
 Urartu kralı i. Argişt dönemi yazıl kaynaklannda da gördüğ müz
gibi Diauehi Ülkesi halkı tekrar ay klam ığ nda ülke yönetiminde yeni bir
kralolan Mannudubi bulnmaktdır. Bir ÖDceki dönemde Menua adnolıy
ıc lak olmasa da Urartu - Diauehi ilşker belirli bir çizgiye oturmştu.
Fakat her iki ülke yönetiminde gerç kleş n değiş kl erind sonra bu
relikş tamamen bozulm ş olma ı. Nitekim kısa bir süre içersinde
yazıtl rd n öğrendi m z kad rı ile Diauehi Ülkesi'nin iki yıl üst üste Urartu
yönetimine karşı ay kl ndığ bilmekteyiz49. Bu kez Urartu daha
acım s zdır. Diauehi kralı Mannudubi, bir önceki Diauehi kralı Utup rş ni
gibi haraç ve vergi vererek haytın ve saltnı kurtaramaz. Bu konuda
Homor Krooikleri'nin verdiğ bilgi çok açıkt r;

" ... Ben Diauehi üzerine ileriedim.

Diauehi ıcra/mı yerinden ettim.
Şir az Ülkesi 'ni ,mıdla köy/eri yak/tm, kale/eri yıktm. .. "

Diauebi kralı, oldukça zengin haraç ve ganimetler vermesine karşın

bu kez kendini ve ülkesini korumayı baş r maz. Kra1m i. Argişt'ye sund ğ
haraç ve ganimetIerin miktarı ülkenin atşb lağod kaynaklar olmak üzere bir
çok açıd n nedenH zengin ve güçlü bir ülke olduğ n gösterm k dir~;

"... Ben, Diauehi Jrrall11Q boyun eğdirt im.

onu haraç ödemeye zorladım.
41 mine aJtın, 37 mina günı ş, 10.000 mina bakır.
i 000 eğ rli at, 300 büyük boynuzJu sığr, J0.000 küÇÜk boynuzlu
sığ r ..

Bunlar dış nda aynca Diauehi kralı her yıl düzenli olarak vergı
nitel ğinde aş ğıdakiler de ödemek durumunda kal c ktır;

"... [X] mind 1 sa/aJtin. 10.000 mina bakır

[X] öküz. 100 inek. 500 koyun, 300 eğ rli at... "

49 Salvini. bu politik iyemşlg de kendi üşrög için destek kabul eder. Salvini 1995
59 - 60
50 UKN 128 ; Azarpay 1968 47 vd.
51 Urartu yazıtlnda ağırl k birimi olarak karşınuza çıkan "mina"mn günümüz
ağırl k birimlerine göre tam karşıhğ nı ne olduğ net değilr. Asur ve Babil
ağırl k birimlerine göre i Şekl = 1/60 minadır. Bu da yakl şık (+- 8.333 gr)dı.
Aynı zamanda 1 mina = i /60 talent olduğna göre = (500 +- 40) gr olacktır.
Tüm bunların sonucunda i taJent = 60 mina = 30 kg eşitl ğine uJaş bil r z.
-". '.~" ,~J: -".. -
.ıti

~ ~:-"'.
-'

ı~
 Bu dönemden sonra "Diauehi Ülkesi" ifadesi Urartu yazıtl n da
geçmez. I. ,itşgrA alkı s o Diauehi sorununa kesin çözümü bulan ve bu
ülkeden son kez söz eden Urartu kralı dur m nda ır. Bab sına oranla daha
sert uygulamalar içeren bir dış politika izleyen i. Argişt , Diauehi Ülkesi'nin
yönetiminde de önemli değiş kl erin gerç kleşm sine olanak tanır. Yüklü
haraç ve vergilere rağmen salt n ı koruyamayan Diauehi kralı
yönetimden uzaklştın r. Bu dönemden sonra Diauehi Ülkesi yönetiminde
oldukça farklı bir uyg lam nı varlığ nı görmekteyiz. Yazıl kayıtl ra göre
Urartu kralı kaz ndığ zaferin ardın Oiauebi Ülkesi'nin yönetimini
bölgedeki dört küçük yerel kralığ bırakm y uygun görür. Belki de
buradaki amaç kontrol altınd tu abilec ğ daha küçük güçlere bölgenin
yönetimini bırakm tı. Bu uygulama da Urartu dış polit kasınd yeni olarak
kabul edilebilecek bir uyg lam dır.
Bu aşmdn sonra biraz öncede belirt ğim z gibi Diauehi adı artık
Urartu kayıtlnda yer alm akt dır. Bu konuda yazıl kayıtl rda açık
bilgiler olma sına rağmen bölgede Urartu üst nlüğ n tam anl mı ile
kur lm ş olabi ec ğ nde söz edilebilir. Artık kuzeydeki güçlü ve sorun
yaratan Diauebi Ülkesi, Urartu için bir sorun teşkil etmeyecektir. Olası k
Urartu başt n beri hedfliğ amaçlara ulaşmı ve bölgeyi tamamen kontrol
altın alarak kendi siyasi ve ekonomik çıkarl ın gözeterek bir yönetim
sisteminin konumuz olan bölgede tesis edilmesini sağlmıştr.

GENEL DEGERLENDOUwE VE SONUÇ

Asur ve Urartu yazıl kayn larınd adın sıkça gördüğ m z
Erzurum ve civan ile özdeşl tir lmesi bu gün için hemen hemen kesin
olarak kabul edilen Diauehi Ülkesi, büyük olasık özellikle Urartu
Kral ığ 'n gelişme evresinin başlrında ve hatta daha erken döneminde
bölgede önemli bir güç olma ıyd . Bu gün için arkeolojik ve yazıl kanıtlan
oldukça sınrl olmasın rağmen söz konusu bu yerel kralı veya kabile
belki de Urartu Kralığ'n oluşt ran Erken Demir çağ halk arı ar sında da
önemli bir role sahipti. Nitekim M.Ö. 13. yüz yıldan itibaren Asur
kayıtlarında adın gördüğ müz "Daiaeni Ülkesi" bu açıd n önemli olma ıd r.
Diğer yandan Daiaeni adın daha geç dönem Urartu kayıt1nda karşım z
çıkan Diauehi Ülkesi ile olan ilşks bu nadıç da üzerinde önemle
dur lması gereken bir noktadır. Beklenen bu ilşk her ne boyutta olur ise
olsun Daiaeni veya Diauehi halk n ı Urartu kültürü ve uygarlığn
oluş m nda belirli bir role sahip olması beklenebilir.
Bu konudaki verilerimiz ne yazık ki bu gün için doyurucu olmaktan
uzaktır. Özellikle arkeolojik kanıtlr açıs nda durum çok daha sorunludur.
Nispeten yazıl kaynaklar açıs nda bilgi sahibi olabidğmiz Daiaeni veya
 Diauehi ülkeleri ile ilgili olabilecek her hangi bir arkeolojik kanıt söz
etmek oldukça güçtür. Bu güne değin bölgede yürütülen arkeolojik
ar ştı mal r ve kazıl r daha çok bölgenin M.Ö. nı. ve II. bin yıl ve i. bin yıl
için ise Urartu periyodu üzerine yoğunlaşmıtr. Nitekim 1940 ve 60'lı
yıl ard sın rlı sezonlarda Hamit Z. YAŞOK tarafindan Karaz, Pulur ve
Güzelova gibi höyüklerde geç kleştir len kazı çalışmal rında ağırl k daha
erken dönemler üzerindedir2 Söz konusu kazıl rdan Çıkan malzemenin
değ rl ndir lmesi ve buna bağlı yerl şirnlerin tab klanm sın da yeterli
olduğ n a söz etmek güçtür. Gerçklştir dğ dönemde Anadolu
Arkeolojisi'ne çok önemli getiriler sağl mış olan bu arştımlar, bu gün için
değiş n metot ve tekniklerle tekrar incelenmelidir. Bu çalışm ya bağlı olarak
bu kazılan Demir çağ tab kal rında elde edilebilecek veriler de bizim
konumuz olan Daiaeni veya Diauehi ülkeleri konusunda da bilgilenmemizi
sağl y caktır.
Erzurum ve civarmda bu güne değin yapıl n sın rl ar ştırmal rın
yoğunl ğun yukanda da belirt ğmiz gibi daha çok erken dönemler ve
Orartu dönemi payl şmı t r. Konumuz olan dönemin önemli bir kısm nı da
kapsayan Erken Demir Çağlan ile ilgili arştım ve veriler bu gün için
oldukça sınrldı. M.Ö. IV. Bin yıldan itibaren Kafkaslardan Anadolu
içlerine değin olan kültür birlkteiğn sağl mad önemli bir role sahip olan
Erzurum Bölgesi bu konumunu Erken Demir Çağl rda da devam et in ştir.
Bu konuda yapıl n sın rl sayıd ki çalışmal r bunu açIk bir şekilde ortaya
koymakt dır~3. Bölgenin Urartu Dönemi'ni kapsayan ar ştı ma ve
çalışmal rda diğerl inde daha fazla şanslı değil r. Özellikle Atatürk
Üniversitesi Arkeoloji Bölümü öğretim üyelerinin çablrı ile
gerç kl ştir en bu konudaki çalışm ar, bunları daha ileriye
54
götür 1ebil c ğ ni göstermektedir . Başt Erzurum Ovası 'ndaki
Umudumtepe olmak üzere Pekeriç, Şirnlkae, Hasankale, Avnik, Oltu
Kalesi, Bayburt Kalesi Iğır - Bığr Kalesi (Horasan), Zivin Kalesi Suçatı
Nekropol al nı gibi bir çok noktada yoğun Urartu varlığ n ortaya

52
H.Z. KDŞAY - K. TURFAN, "Erzurum - .Karı Kazıs Raporu" )Jel/eten. 23
(1959), 349 - 413 ; H.Z. YAŞQK - H. VARY, Pulur KozıSI 1960 Mevsimi
Çalışm r Raporu, Atatürk Üniversitesi Yayınlr Arkeoloji Serisi 9 Ankaı
1964 ; Hı KoşAY - H. VARY, Güzelova KozıSl. Atatürk Üniversitesi
Yayınl Fen - Edebiyat Fakültesi ArnştımaI Serisi No:20 Ankara 1967 ; A
SAGONA, Sos Höyiik and the Erzurum Region in Late Prehistory .. A
Provisiona/ Chronology for Northeast Ana/olia 1998.
53 .. .
S. GUNERI Erken Demir Çağınd Doğu Anadolu ile Transkafkasya adnısr
neşil g Kültürel İlişker. Ankara 1993 şımanulyY( Doktora Te-Li)
54 ulğorign Ç 1980 ; Başrn - Koçban 1986 ; Işık 1987 ; Koçban 1990
Kar osm n ğlu 1991.
 ~pcUDsiyel mevcuttur. Bölgeyi tamamen kapsayacak şineg
bo, ,..... ~
M.Ö. LV. bin nadlıy Demir nalğç sonuna değin olan
... Dltji siireçte lM)igenin kijol bıa nadıç ığ d şat ooemi bu günkü
çi i· . dr çok dIha ileriye taşı~.

KıSALTM Il VE KAYNAKÇA LisTESİ

lt $ 'iee SDdies.

G. A-.,., 1968
UTCrtiı lI Art and Artifacts ,. A Chronological Study Califomia 1963.

• • • 1'"
K. BALKAN, "Pamos Yakındi Amawrtepe'de Buı na Urartu Tapınk
K.d leri" Anatolica V (1960), 133 - 158.

. . . . 1984
ll.D. BAR.NETT, "Urartu" CAH ili Cambridge 1984

. . . . . . -K~han 1985
ŞABc. ARAN - N. KOÇHAN, "Diyadin çevresinin Arkeolojik Araştıms
ve ToIduca Kaya Dehlizleri" Atatürk Üniversitesi Fen - Edebiyat Fakültesi
Araştı m Dergisi Ci/t 1 / sayı 14 (1986) 235 - 254

Belli 1986
O. ,İLEB uğoD" Anadolu Bölgesi'nde Antik Demir Metalurjisinin
Araştınlm s " Araşti m Sonuçlar Toplantıs/I (1986),365 - 378

Belli 1991
O. ,İL EB "Ore Deposits and Mining in Eastem Anatolia in the Urartian
Period: Silver, Cooper and Iron" Urarlu a Meta/working Center in the First
Mi //enium B. C. (ed. R. MERHAV ) Jerusalem 1991 , 16 - 41

Birmingham 1961
J.M.BIRMINGHAM, 'The Overland and Route Across Anatolia in the
Eighth and Seventh Centuries B. C" A. S xl (1961), 185 - 195

Bumey - Lawson 1960

C. BURNEY - G.R.J. LAWSON, "Measured Plans of Urartian
Fortresses" A.s. X (1960) 17 - 196
 Bumey - Lang 1971
C.A. BURNEY - W.LANG The Peoples of the Hills ; Andent Ararat and
Caucasus Landon 1971

ulğorign liÇ 1980

A. ,ULo RİGN Lİç "Diauehi'de bir Umrtu Kalesi :Umudumtepe" Anadolu
Araştı m l n II (1980)

ulğorign Ç 1983
A. ,ULo RİGN Lİç "Umltu Sur Duvarlan üzerine Düşncelr" Anadolu
Araştı m l n IX (1983) 28 - 37

Çilingiroilu 1984
A. ,ULo RİGN L Ç UrarlU ve Kuzey Suriye Siyasal ve Kültürel irelkşİ
rimzİ 1984

u.lğerigÖ ç 1994
A. ,ULo RİGN LİÇ Urartu Tarih( İzmir 1994

Çilingiroilu - Salvioi t995

A. ULÖORİGN LİÇ - MJ. SALYINI, "Rısabinl in Front of Mount
Eiduru ~ The Urartian Fortress of Ayanis" studi Micenei ed Egeo -Anatolid
35 (1995), III - 124.

Çilingirojlu 1997
A. ,ULo RİGN L Ç Urartu ;ığlarK Tarihi ve ıtan s rimzİ 1997

Diako.ov - Kasltkai 1981

M. DlAKONOV - S.M. KASHKAI, Geographical Names According to
Urartian Text Wiesbaden 1981

HChI
F.W.KONIG, Handbuch der chaldischen lnschriften (l - ll) Graz 1955 -
57.

kışI 1987
F. ,KIŞ elakitn r Ş' Eiene unbekannte urartaiscbe Burg und Beobachtung zu
den Felsdenkmalem eines schöpferische Bergvolks Ostanatoliens" Belleten
51 (1987),497 - 533
 ışkl 1997
M.IŞ KLI, Yeni Asur Döneminde Asur Devletinin Kuzey ımlyaY ve Bu
m z/ıyaY Siyasi ve Ekonomik Nedenleri rimzİ 1997 (Yayınlm ş
Yüksek Lisans Tezi)

Kar osmanoğlu 1991

M. KARAOSMANoGLU, "Suçatı Urartu Kemeri" Bel/eten 55 (1991), 595
-604

Koçhan 1990
N. KOÇHAN, "Malazgirt - Tıkzl Kalesi" Arkeoloji ve Sanat Tarihi
Dergisi V (1990), 87 - 103

LAR
0.0. LUCKENBILL, Ande ı Records of Assyrio and Babylonio i and II
Chicago 1926 - 27

Larsen 1985.
M.T. LARSEN, ''Commercial Networks in the Ancient Near East"
Al orienıalische Seminar; Regionallnteraction and Crisis 1985 , 47 - 56

Muse:arella 1962
O.W. MUSCARELLA, "The Onental Origin of the Siren Cauldron
Attachments" Hesperia XXXII 4 (1962) , 317 - 329

Piotrovskii 1969
B.B. PIOTROVSKII, Urartu Cenevre 1969

Russel 1984
H.F. RUSSEL, "Shalmaneser's Campaign to Urartu in 856 B.C. and
Historical Geography of Eastem Anatoha According to the Assyrian
Sources" A.S XXXXIV (1984), 171 - 201

Salvini 1995
MJ. SALVINI, Geschichte und Kuıer der Urarlaer Oarmstadt 1995

Sevin 1979
V. ,NİVEs Urartu ığ l arK 'mn Tarihsel ve Kültürel im ş leG
lubnatsİ ı 979 (Yayınla m ış Doçendik Tezi)
Slaterry 1987
DJ. G. SLATERRY, "Urartu and the Blacksea Colonies : An Economic
Perspective" AI- Ra.fidan VIII (1987), 17 vd.

Sözer 1974
A.N.SÖZER, "Erzurum Coğrafysı Tabii ve ireşB Özellikler" 50. lıY
;ınağ mrA Erzurom ve Çevresi Cilt : 1 Atatürk Üniversitesi nalıyY
Erzurum 1974,27 - 38

Tarhan 1983
T. T ARHAN, 'The Structure of the Urartian State" Anadolu Araştı m l
IX (1983) 295 - 310.

UKN
G. A. ,İL VşİK LEM Vrartskie Klinoobraznye Nadpisi Moskova 1960

Van Loon 1977

M.N van LOON, " The Place of Urartu in the First Millenium B.C. Trade"
Iraq 39 (1977)

Zimansky 1985
P.E. ZIMANSKY, Ecology and Empire ; the Structure ofthe Urartian Stale
Chicago 1985

Harita 1: M.Ö. i. Binde Erzurum Bölgesi

 III. SALMANAS.Ut i M.Ö ı sa -
-1-1-1-1-1-1-1 ...... - 1-

Harita 2: Diauehi Ülkesi'ne yapıln Asur-Urartu seferleri (ÇizenA Türker)

Madenler
-Demir
o Bakır
O Gümş

• ••
.
• •_:;.'L!:-VL.UJi'l AU/
a - a
MAlATYA

Harita 3: M.Ö ı Binde Doğu Anadolu'nun maden yatklrın harit sı (ÇizenATürker)