ATATÜRK KÜLTÜR , DİL VE TARİH Y Ü KSEK KURUMU

ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZi YAYINI - SAYI: 119

KONGRE VE SEMPOZYUM BiLDİRİLERi Dizisi: 19

ULUSLARARASI
OSMANLI ÖNCESi
•• •• •• •• •
TURK KULTURU KONGRESI
. . . .
BILDIRILERI

ANKARA, 1997
 ANADOLU SELÇUKLU VE BEYLİKLER
DÖNEMİ CAMi TİPOLOJİSİ
ÜZERİNE BİR DENEME*
AYNUR DURUKAN**
Bugüne kadar, başta türbeler olmak üzere, Türk mimarisinde görü-
len birçok yapı türü ile ilgili tipolojik çalışmalar yapılmıştır. Ne yazık
ki, Türk mimarisinin en önemli yapı türlerinden biri olan camiler konu-
sunda ayrıntılı bir tipolojik çalışmanın günümüze kadar yapılmış oldu-
ğunu söy leye meyeceğiz.*** Yalnızca A.Kızıltan'ın 1958 tarihli kitabın­
daki, sınırlı örnekler dikkate alınarak yapılan Beylikler dönemi ve A.Ku-
ran'm 1963 tarihli eserindeki Erken Osmanlı dönemi cami tipolojilerinden
söz edilebilir. 1 Buna karşın, Selçuklu dönemi cami tipolojisi konusunda
bugüne kadar ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. Bununla birlikte, A.Tü-
kel Yavuz'un 1976 yılında Vlll. Türk Tarih Kongresi'nde sunduğu ve Sel-
çuklu camilerini fiziksel özellikleriyle ele aldığı bildirisini, konuyu de~şik
bir yaklaşımla değerlendirmesi açısından burada vurgulamakla yarar gö-
rüyoruz.1
Kanımızca yapı türü tipolojisinde, i ş ievin biçime katkısı dikkate alı­
narak, plan, mekan ve işievin bir arada ele alınması gerekir. Ancak, ça-
lışmamızın Selçuklu ve Beylikler mimarisi ölçe~de bir ön deneme
olmasmın ya nı sıra, cami mimarisinde işievin (yapı türünün esas ı olan

• Bu konudaki çalıtmamda bana d eatek olan delerli bocam Prof. Dr. Yıldıs Ötüken, Mimar
Canan Par la ve T.C.Kü ltür Bakanlığı Dıt ilitlı.:iler Şube& i uzma.nlarından Şe niz Özyurt 'a tetekldlrü
borç bilirim.
•• Hacettepe Üniveniteei, Arkeoloji.Sanat Tarihi Bölümü Öiretim Üyeei.
••• 1989 yılında verilen bildirimir.den eonra bu konuda yapılan çalıtmaların hızla artmaeı ne·
deni ile yeni bir tipoloji "Anadolu Selçuklu Dönemi.n de Dini Yapılar" adlı lı.:itabımızda yayınlanacaktır.
' A.Kı:nlıan, Anadolu Beyliklerinde Cami ue Me•ciıler (XJY. Yü::yıl Sonuna Kadar), ietanbul
1958, s. 123'de camileri, düz ahtap tavanlı ldlçUk camilcr, tek kubbeli büyük eamiler, tek kubbe
ilc birlikte tAli hacim leri olaolar, ters T tipinde olanlar batlıklarıyla altı tipe ayrılmı§tır. A. Kuran,
ilk Deuir Oarnanlt Mimarilinde Cami, Ankara 1963, e. V'de 14. yüzyıl Osmanlı c.a mileri, tck ünite-
li cami, çok ünitel.i cami ve çapraz-mihverli cami olmak üzere üç ana tipe ayrılmıttır.
' Bkz., A.T ükel Yavıu , "Anadolu (İkinci Beyli kler Önceei) Camilerinin Fiziksel Özellikleri:
Bir Yöntem Denemeei", Vlll. T'urk Tarih Konsre•i, Tebliller, 11-15 Ekim 1976, ll, Ankara 1981,
s. 921-929.
170 AYNUR DURUKAN

ibadet işlevi dışında) diğer yapı türlerine oranla ön planda yer alan bir
özellik olmadığı doğrultusundaki düşünceıniz, bu denemeyi biçimiendi-
rirken plan ve mekan özelliklerini temel belirleyici olarak değerlendir­
memizi gerektirmiştir. 3 Ayrıca, erken dönemiyle BeylikJer mimarisi içinde
de incelenen Osmanlı mimarisini, bütün1üğünü bozmamak için bu ça-
lışmamız çerçevesinde ele alınadık.
Selçuklu ve Beylikler dönemi cami tipolojisini yedi ana başlık ve kendi
içerisinde gösterdikleri mimari bazı farklılıklar dikkate alınarak deği­
şik alt başlıklarda değerlendirdik:

A. Enlemesine Yöne~ Gösteren Tip:

İç mekanda genellikJe birden çok sayıda desteğin, mi.hraha paralel
olarak doğu-batı doğrultusundaenlemesine kemer veya kirişlerle bağ­
lanması s onucunda oluşturulınuş plan şemasıdır. Böylelikle iç mekanda
enlemesine birden çok, genellikle tek sayılı birbirine paralel sahın dü-
zenlemesi ortaya çıkar. 4
Bazı araştırmacılar, bu plan tipinin ilk olarak Kfife Camiinde uygu-
lanmış olduğu savında hareketle, bu plan şemasını "Kfife tipi" olarak
adlandır ırlar. 5 Ancak kanımızca, cami tipolojisinin yöresel veya belirli
yapılara özgü adlarla değil, mimari özelliklerine göre yapılması daha uy-
gun olacaktır.
Enlemesine yöneliş gösteren plan şemasını , yöreden yöreye ve hatta
yapıdan yapıya gösterdiği çeşitlerneler dikkate alınarak bazı alt grupla-
ra ayırmak mümkündür:
1. Basit Tip: İç mekanda, enlemesine sahınlar dışmda bir bölüntü-
nün oluşturulmadığı , mihrahı vurgulayacak bir farklılaşmanın olmadı­
ğı ve örtü sisteminde tek tipin uygulandığı görülür. Çok yaygın olmayan
bu tipin, 12. yüzyıl sonlarından 16. yüzyılın ilk çeyreğine kadar örnek-
leri görülür (Bkz., Levha). Bu pliin tipi avlusuz uygulamaları ile dikkati
çeker.

1
Kanımızca camilerde tipotojik olarak i§levin en belirgin oldup tip, Anadolu Selçu.k luları '­
odan öroe~ oi taoımadııımız ve " Zaviyeli", "Çok Fonkaiyonlu" gibi adlarla da tao.ıoan Tera T tipi-
dir. Di!er tiplerde, camiterin ana görevi olan ibadet itlevi dı§mda, it lev çetiılitiı;ni yapı tipini
belirleyici ölçüde etkili oldupnu aanmıyoruz.
• Yalnızca tck örne~izde (Eğil, Taeiyen Camii), barim tek eahında olutmaktadır. Bkz., R.H .
Üna l, Diyarbakır İlin'deki Bazı Türk,.İşlam Anıtları Üzerine Bir İnceleme, Erzurum 1975, s. 17-25,
şek. 2 (plin)
• Bkz., A.Tükel Yavuz , a.g.m. , a. 921
 CAMi TİPOLOJiSi 171

2. Mihrap Önü Vurgulu Tip: Enlemesine yöneliş gösteren sahınların

mihrap önünde boylamasına bir sahınla kesilerek, bu bölümün vurgu-
landığı tiptir. Bazı araştırmacılar, Bizans kilise mimarisinde görülen tran-
sept tipine benzediğini ileri sürerek " Transept tipi" olar ak adlandırırlar. 6
Ancak, benzerliğin planın yanı s ıra üçüncü boyutta da pek görülmeme-
sine ek olarak, farklı dini inançlar sonucu ortaya çıkan bir plan tipinin,
bir Türk-İslam dini yapı türüne uyarlanmas~ da pek doğru olmaya-
cağı kanısındayız. Bu plan tipi Anadolu 'da, Büyük Selçuklu geleneğine
bağlanan tek aviulu örnekle temsil edilmektedir.

3. Mihrap Önü Tek Kubbeli Tip: Enlemesine sahanlar mihrap önün-

de bazen bir, bazen iki, bazen de üç sahnı kaplayacak çapta kubbeyle
örtülü kare bir birimle kesilir. Bu plan tipi, üç çeşitlernesiyle de daha
çok Güneydoğu Anadolu bölgesinde, Artuklu çevresinde karşımıza ç ı­
kar. Aviulu örnekler yoğunluktadır.
4. Mihrap Önü ve Orta Bölümü Kubbeli, Boyuna Vurgulu Tip: Mih-
rap önündeki kare birimin ya nı s ıra, orta salıında eksende yer alan ve
bazı araştırmacılarca " iç avlu " olarak adlandırılan bölüm birer kuh-
beyle örtülüdür. 7 Tek örneği Selçuklu döneminde Kayseri'de karşımıza
çıkar.

5. Mihrap Önü Enlemesine Birden Çok Kubbeli Tip: Mihrap önün-

deki enlemesine s ahın üç bölüme ayrılarak, her biri birer kubbeyle ör-
tülüdür. Bu tipin, Artuklu çevresinden tek örneği bilinmektedir.
6. Mihrap Önü Boylamasına Birden Çok Kubbeli Tip: Mihraba pa-
ralel iki sahın , mibrap önünde boylamasına kemer atılımıyla iki kare bi-
rime dönüştürülmüş ve üzerieri birer kubbeyle örtülmüştür. Anadolu'da
Selçuklu döneminde uygulanmasını görmediğimiz bu plan tipi, Aydınoğlu
B eyliği'nden aviulu tek örnekle temsil edilir.

B. Boylamasma Yöne~ Gösteren Tip:

İç mekanda birden çok say ıda desteğe kuzey-güney doğrultusunda
boylamasına kemer veya kiriş atılımıyla oluşturulmuş plan şemasıdır. Böy-
lelikle iç mekanda boylamasına birden çok, genellikle tek sayılı sahın
ortaya çıkar. Baz ı araştırmacılar, Bizans kilise mimarisindeki doğu-batı
• Bb., O.Aalanapa, 11lrk Sanah, İstanbu l 1984, 1 . 103 .
7 Bb., C.E.Araeve n, Türk Sanalt Tarihi, İstanbul 1957, & .95.
172 AYNUR DURUKAN

doğrultusunda birden çok tek say ılı bölümden (neften) oluşan bazilikal
tipe benzediğini ileri sürerek, " Bazilikal tip" olarak adlandırır lar. 8 An-
cak, mihrap önü vurgulu tipte d e belirttiğimiz gibi, farklı dini inançlar
sonucu ortaya ç ıkan bir plan şemasmın cami mimarisine uyarlanması­
nın doğru olmayacağı kanısındayız. Ayrıca, 8. yüzyı ldan başl ayarak de-
ğişik çevr elerdeki camilerde bazı farklılıktarla uygulanan bu plan
şemasının ortaya ç ıkışını, salt Bizans etkisiyle açıklamanın da bizi baz ı
yanılgılara götüre bileceği görüşündeyiz.

Boylamasına yöneliş gösteren plan şemasını da, gösterdiği bazı fark-

lılıklar nedeniyle alt gruplara ayırmak mümkündür:
ı. Basit Tip: İç mekanda boylamasına sarunlar dışında bir bölüntü-
nün oluşturulmadığı ve örtü sisteminde tek tipin uygulandığı görülür.
Anadolu'nun de ğişik yörelerinde 12. yüzyılın ikinci yarısından 16. yüz-
y ıl başlarına kadar örnekleri görülen bir plan tipidir. İki örnek dışında
avlu kullanımına rastla.nmaz .
2. Mihrap Önü Kubbeli Tip: Boyl amasına sahanlar mihrap önünde,
bir veya iki sahın boyunda kubbeyle örtülü kare bir birimle kesilir. Orta
ve Batı Anadolu'da 13.-14. yüzyıllarda sınırlı örnekleri görülen bu tipte
avlu kullanımı yoktur.
3. Enine Vurgulu ve Mihrap Önü Kubbeli Tip: Mihrap önü kubbeli
tipten farklı olarak, mihrap önünde boylama sına sa bınlar enine bir sa-
hınla kesilerek mihrap önü vurgusu daha belirginl eştirilmiştir. Selçuk-
lu dönemind e avlusuz tek örnekle temsil edilir.
C. Çok Bölüntülü Tip:
Kemerierin veya kirişlerin enlemesine ve boy lamasına atılımay la iç
mekanda çok sayıda kare veya kareye yakın dikdörtgen birim oluşur. Birim
boyutları ve örtü sistemi ile farklılaşan bu plan şemasını bazı alt grupla-
ra ayırmak mümkündür:
l. Basit Tip: Örtü sisteminde tek tipin uygulanmasıyla dikkati çeker.
Bu plan tipi, Selçuklu döneminden tek örnekle temsil edilir.
2. Mihrap Önü Tek Kubbeli Tip: Yaklaşık eş büyüklükteki birimler-
den yalnız mihrap önündeki kubbeyle, diğerleri tek tip tonozla örtülü-

• Bkz.• M.Söze n, The Evolution ofThrkiıh Ari and Archilecture, çeviren: M. Quiggley Pınar,
istanbul tarihtiz, e. 42.
 CAMi TİPOLOJİSİ 173

dür. 12. yüzyıldan 15. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Anadolu'nun değişik
yörelerinde örnekler karşımıza çıkar. Selçuklu ve Beylikler dönemin-
den ikişer örnekte avlu kullanımı dikkati çeker.
3. Mihrap Önü ve Orta Bölümü Kubbeli Tip: Mihrap önündeki kare
birimle orta sahında eksende yer alan bölüm, en.l emesine tipte de oldu-
ğu gibi birer kubbeyle örtülüdür. Tek örneği Selçuklu döneminde Kay-
seri'de görülür.
4. İki Kubbeli Tip: Bir önceki tipten farklı olarak, mihrap önündeki
kare birimin dışında, orta sahında eksene simetrik birimlerden biri kub-
beyle örtülüdür. Bu tipin Selçuklu ve Beylikler dönemine ait birer ör-
neği bilinmektedir.

5. Mihrap Önü Enlemesine Üç Kubbeli Tip: Mihrap önündeki kare-

ye yakın dikdörtgen planlı üç birim farklı boyutlarda birer kuhbeyle ör-
tülüdür. Selçuklu ve Beylikler döneminden birer örneği bilinen bu plan
tipinde, mihrap önü vurgusu örtü sistemi dışmda belirgin değildir.
6. Mihrap Önü Boylamasına Üç Kubbeli Tip: Mihrap önündeki boy-
lamasma üç kare birim birer kuhbeyle örtülüdür. Mihrap önünün örtü
sistemi ile de vurgulanmasını amaçlayan bu plan tipinin bilinen iki ör-
neği de Selçuklu dönemindendir.

7. Çok Kubbeli Tip: İç mekanı üçten çok kubbeli, ancak tümüyle kub-
beli olmayan örnekler bu gruba dahil edilebilir. 12. yüzyılın son çeyre-
ğinden 14. yüzyılın üçüncü çeyreğine kadar değişik yörelerden sınırlı
örnekle karşımıza çıkar.
8. Merkezi Kubbeli Tip: Merkezde toplanmayı sağlamak amacıyla or-
tadaki kare planlı büyük mekanın kubbeyle, yanlarda oluşturulan kü-
çük boyutlu kare veya dikdörtgen birimlerin tonoz çeşitiemeleri ve
kubbelerle örtüldüğü plan tipidir. Çok bölüntülü tiple merkez tip ara-
smda geçiş olarak kabul edilebilir. Selçuklu dönemine ait iki çeşitleme­
si bilinen bu tip, 14. yüzyıl ortalarmdan 16.yüzyılın ilk çeyreğine kadar
Anadolu'nun çeşitli kesimlerindeki Beylikler dönemi örnekleriyle tem-
sil edilir.
D. Tek Mekanb Tip:
İç mekanda bölüntünün olmadığı bu plan tipi, biçimsel açıdan beş
çeşitierne ile dikkati çeker. Kare veya kareye yakın dikdörtgen, altıgen
174 AYNUR DURUKAN

ve sekizgen planlı örneklerde örtü sistemi kubbedir. Buna karşın dik-

dörtgen ve L planlılarda örtü sisteminde kubbe ve tonoz çeş itiemeleri
• örnekleri veren kare planlı tip, 12. y üzyılın son
dikkati çeker. En yaygın
çeyre~inden 16. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Anadolu' nun hemen her
yöresinde karşımıza çıkar. Buna karşın altıgen ve sekizgen tip yalnızca
Aydıno~lları B eyli~i ' nden bire r örnekle temsil edilir. Selçuklu ve Bey-
likler düneminden sınırlı örnekle dikkati çeken dikdörtgen tip, örtü sis-
teminde çeşitiemelere olanak sa~layan uygulamalarıyla 13. yüzyıl başından
15. yüzyılın son çeyreğine kadar karşımıza çıkar. Benimsenmemiş L planlı
tip Artuklu çevresinden tek örnekte görülür. 9

E . Merkez Tip:
Merkezi planlı camiler, insanlar tarafından ortaklaşa paylaşılan ya-
pılar olarak, kişiler arasında ayrıma olanak vermeyerek, ana işlev olan
ihadetin en iyi biç imde yerine getirilmesini sa~lamayı amaçlar. Bu ne-
denle, yapının iç mekiimnın, bölüntülerinin bir merkezde toplanınayı en-
gellenmeyecek tarzda pliinl8D.D11§, ba~layıcı ve örtü sisteminin de bu olguyu
destekler biçimde düzenlenmiş o lması gerekir. Plana, tüm ögelerin sa~­
ladı~ı bütünlük yansıyarak merkezi bir hacim yaratılır. Bu tip yapılar,
plan boyutunun ötesinde üçüncü boyutta da merkezi olma niteliğini ka-
zanmış örneklerdir. Osmanlılar zamanmda, özellikle Klasik dönemden
birçok uygulamasım tanıdığımız bu tip, Beylikler döneminden tek ör-
nekle temsil edilir. Bunlarla birlikte, çok bölüntülü tip içinde ele aldı~ı­
mız, plaru veya örtü sistemiyle merkezilik özelliği taşıyan ve Selçuklu
döneminden başlayarak örnekleri görülen merkezi kubbeli tip, bu plan
şemasına geçişte ayrı bir yere sahiptir.

F. Eyvanlı Tip:
Genellikle bir iç avlu çevresine yerleştirilmiş enlemesine ve boyla-
masına birimlerden oluşan bu tipte, avlu ile mihrap önü arasında kalan
bölümde, milırabın simetriğind e ve yanlarda eksende birer eyvan kuru-
luşunda birim yer alır. Büyük Selçuklu mimarisinden yo~un örneklerle

• Mardin'deki Necmeddin Camü (Cam i ei-Aafar ), bazı arathrmacılara göre Nec meddin ftgaııi'­
nin &ömülü olduıu bir yapıdır. Bkz., A.Altun, Mordin'de Tıi.rk Devri Mimarüi, İatanbul1971. s.TI-74,
plAn 18.
 CAMİ TiPOLOJİSİ 175

tanıdığımız bu tipin Anadolu'da Selçuklu d önemine ait, bir veya iki ey-
vanlı olarak değerlendirilen tek örneği vardır. 10

G. Ters T Tipi (Çapraz Mihverli Tip):

Dış
kütle biçimi ve iç mekan düzeni açısından çapraz mibverli bir
ters T tipi yansıtan plan şemasıdır. İç mekanda , en yalın uygulamasıyla,
dikey eksende çoğunlukla kubbe ile örtülü iki ka re veya kareye yakın
d ikdörtgen birim ile yatay eksende birer kareye ya kın ve kubbeli me-
kandan oluşur. Geli§mݧ örneklerde yan mekanların sayısı artar. Selçuklu
d önemi cami mimarisind e örneği görülmeyen bu pliin tipi, Beylikler dö-
neminden sınırlı örnekle 14. yüz y ıl sonundan 15. y ü zy ıl soouna kadar
değişik yörelerde karşımıza ç ıkar.

10 Malatya Ulu Ca mii için bkz., M .O.Arık , " Ma latya Ulu Camii' nin Asli Pl a nı ve Tari hi Hak-
kında", Vakıflar Dergişi , 8 0969), s.l4l-148, fCk.l (P)-2(RP).