l Ulusal Cami Mimarisi Sempozqumu

ll

2-5 EKIM 2012

~ M~.AR SiNAN
 , 1. Ulusal Cami Mimarisi Sempozqumu
Camiterin Sosyal Yaşmdki Yeri ve Işlevi

GEÇMiŞTN GÜNÜMÜZE
CAMi MiMARiSi CAMi MiMARiSiNDE
ETKiN GÜÇ OLARAK:
DÖNEMSEL AKTÖRLER
Melek Kutlu DiVLELi

akın dönemde akademi de ve kamusal alanda modern camilere yönelik ilginin

artığ görülüyor. Bu eğilmrd, hem Üf,j!tilen fikirler hem de yapıln camiler,
yapı eyleminin sosyal bir gerçeklik olduğ bilincinden kopuk kısr elştir
maruz kalmtdır. Bu yönüyle yazıln birçok yazı camiyle ilgili biçimsel bir
değrlnim yapmaktan, ya da tipoloji oluştrmakn daha öteye gidemştr.
Cami mimarisiyle ilgili, ampirik çalışmdn ya da tarihsel sınfladrm daha
öte toplumsal gerekçeleriyle ele alınck müstakil çalışmrn yapılms
gerekmektedir.
Mevcut tarışml caminin hangi yapılck beğnilr olması üzerinedir. Yapı
ister klasik, ister modern üslupla yapılor olsun, nasıl bir gerçeklik üzerine inşa
ediliyor olduğ önemlidir. Burada tasrı ma yönelik birçok soru, konu her gündeme
geldiğn tekrardan cevaplnmyı beklemektedir. Tartışmn ana eksenini, caminin
klasik üslupla mı yapılms yoksa yenilikçi bir tarzın mı olması gerktiğ
oluştrmakdı. Buna bağlı olarak, mekanı ibadet konforu, caminin kütlesel etkisi,
estetik kaygılr gibi sorular sıkça dile getirilmektedir. Bunları hepsinden öte yeni
dönem cami mimarisi nasıl bir mutabakatla tasrnmlıd sorusuna cevap
aranma ktadır. Bütün bu konular Cumhuriyefin ilanıd sonra her dönemde farklı
aktörlerce seyrini belirmşt. Temelde cami mimarisi üzerinde konuşları,
değişk dönemlerde farklı etki biçimleriyle, kulanıcr, banilerin, siyasi tumların
ve miarlın öznel yaklşımrn oluştrdğ dört ana aktör yönlendirmektedir.

Kulanıc istekleri
Osmanlı'd doğruan saray denetiminde saray miarlın yaptırln camilerde,
geleneksel bir üslupla halkın da ortak beğnis yansım olan bir mimari
oluştrm. 18. y.y.'dan sonra bu durum değişmy başlyrk, başk aktörler
devreye girmş, batı tarzın benimsenmeye başlndığ bu dönemde halk uzun süre
saryın kabullerine tepki göstermiş. Cumhuriyetin ilanıd sonra ise halkın
geleneksel yaşn islami camia ve dinden uzak laik modernist kesim olarak ikiye
ayrıldğ dikkat çeker. islami camia erken Cumhuriyet döneminde kendi özel alnıd
dahi dini kıstlamr uğramıŞ, bu dönemde cami yapım söz konusu bile edilmştr.
1950 sonraıd ise mimari söylem ve eylem alnı laik modernist caminı elinde
olması sebebiyle muhafazakar kesim, miarsız yapıln Osmanlı taklidi camilerle
kendini iyi hissetmeye ve varlığn kanıtlmy çalışrken, laik-modernist kesim ise
bir süre cami mimarisini gündeminde bile bulndrmaış, 1950'ler sonraıd
islami ve eskiye ait her öğedn uzaklşın sayıl cami örnekleri ile bu alana müdahil
olmaya başlmıtr.
Türkiye'de 1950 sonraıd, özellikle 1970-2000 yılar arsınd yaşn cami
yapım sefrbliğnd Diyanet bürokrasisinin, ilahiyat akademisyenlerinin, konuyla
ilgilenen mimar ve mühendislerin yanıd, dernek, vakıf gibi sivil toplum örgütlerinin
yönlendirici birer aktör olmadıkr görülmşt. Bu sefrbliğn gerçek aktörlüğn
yapan halktır. Kurumlar ancak takdir ve tebrik edici olabimşer, mimarlar ise
 '~ ,_
1. Ulusal Cami Mimarisi Sempozqumu
Gelenekten Gelcğ Cami Mimarisinde
1 Çağdş Tasrım ve Teknolojiler

konuya çeşitl sebeplerle uzak durmşlaı. Cumhuriyet'in ilanıd sonra merkezi

idarenin baskı neticesinde cami yapım gerçklşmi, yönetimin değişms
ile belli haklrın kavuşn halk, laiklik ve reformlara karşı tepki olarak cami yapım
sefrbliğn başltmır. 1950'lerden sonra giderek artan bu seferberlik, 1980'lere
kadar muhafazakik islamcı çevrenin kendi mahallesinde kendi tasrldığ camileri
yapmlrın sağlmıştr.
Cami yapı m işn üstlenen halkın kendi çablrıy ortaya çıkardğ camiler
malumdur ki, ancak sayıl iç açıc örnekten ibarettir. Yılarc gelenek haline gelmiş
cami yaptırm hayrı, cemaatten toplanan paralar ile en ucuz malzeme ve en az
masrafla bitirilmeye çalışm, dolayıs da estetik kaygılr söz konusu bile
edilmştr. Bu tablo 2000'lere doğru hala devam etmekte iken, 1980 sonraıd
ülkede yaşn siyasi, sosyal, ekonomik değişmlr birlikte halk tabksınd bu
hayırsev gruplar dışna ikinci bir grup dikkat çekmeye başlr.
1980-2000 yılar arsındki dönem islami kimlğn kamusal alana çıkmas ve
siyaltşmın tarihinde kritik bir eşiktr. Bu eşik, islami kesim açısnd kamusal
alanda görünürlük, etkinlik, talep, etkilşm sosyolojik bir öyküye sahiptir. Kamusal
alanda Islami kimlğn farklı kesimlerle sıcak temasınd doğan, yaşm biçimi ve
yaşm alnı merkezli bir aktörleşm ve çatışm dalgsı ise siyasi bir öyküye işaret
eder. Diğer bir deyişl islami hareketin bu dönemde kazndığ ivme, değişm
dalgsıy doğruan ilşkdr. Nitekim bu dönemde islami hareket bağımsz bir
değişkn olmaktan çok, değişmn bazı unsrlaı barınd, bazı unsrlaıd
beslenen, bazı unsrlaı üreten bir taşıyc olarak karşımz çıkmştr. Bu süreç
islami aktör ile "modern" ya da "laik" aktör arsındki kaçınlmz etkilşm vurgu
yaptığ oranda, islami hareketin sosyolojik, entelektüel, siyasal içyapısn da bir
değişm mekanizsıyl kuşatmır. Bu dönem islami kesimin "modern alan"la
mücadelesi kadar modern dünyayla temasın kuşatn, kuşatığ oranda deneyimler
üzerinden bir dizi etkilşm ve onu takip eden sorgularnalara yol açan bir kesiti
oluştrm.z

Türkiye'de toplumsal değişm ile mimarinin doğruan ilşksn cami örneği

üzerinden çok rahat görebiliriz. 1980 sonraıd değişn ülke koşuları, ekonomik
iyleşm, çok seslilik tarışml paralelinde toplum yapısndki laikler ve islamcır
arsı yakınlşm, camilerde yeni tarzlın talep edilmesine veya daha öncelikli
olarak kabul görmesine sebep olmuştr. 2000'lerde ise artık Islami kesim elit
tabksın oluştrm. Camiler kamuoyuna taşınm, miarlık camisı da bu
tarışml yakınd takip eder olmuştr. Artık poülerşn islam ve camiler,
miarlık camisın alnıdr.
1950 sonraıd yapıln kulanıc isteklerinin birincil aktör olduğ geleneksel
anlyıştki camilere karşı, sayıl olmakla birlikte, 1980 sonraıd ve artarak
günümüzde talep edilmeye başln yeni camilerde ise, kulanıc isteklerinin
doğruan etkili olduğn söyleyemeyiz. Yaptırn istekleri veya yönlendirmesi,
miarın kendi tasrım anlyış ve yenilik önerileri daha etkileyici unsurlar olmuştr.
Cami cemaatinin fikirlerinin alınmdğ bilinen bir gerçektir. Bunun yanıd Istanbul'un
giderek gelişn, yapı teknolojisine ayak uyduran bölgelerinde, laik kesimin oturdğ
semtlerde, gelir düzeyinin yüksek olduğ bölgelerde, son yılard da islami elit
tabaka olarak adlnır kesimin semtleri nde, yenilik aryışnd, kaliteli malzeme
ile yapılmş, özel mimarlara tasrılmş projelerin görülmesi, kulanıcr istekleri
doğruan sorulmaış olsa da, bölge halkın kabul çizgisinin rolünü göstermektedir.
Sayıl yeni örneği neler olduğn hatırldğmz yaptırn, yukarıd ifade etiğmz
bölgeleri tercih etiğ açıktr.
1980'lerden 2000'lere gelinceye kadar laik kesim tarfınd yaptınldğ bilinen
yeni tarzdaki camiler, 2000'lerde artık laik-smcı çizgisi net olarak ayrılmdn,
laik kesimle yarışck veya bütnleşck islaml-elit diye tanımlybiecğz
yenilikçi tabaka tarfınd da tercih edilir olmuştr.
1 Ahmet Onay, Türkiye'nin Cami Profili, Dem yay, Ist 2008, s. 234, 235,
2 Ali Bayrmoğlu, Türkiye'de Din Taptum ve Siyaset, TESEV yay, Ist 2006, s, 39.
 1. Ulusal Cami Mimarisi Sempozqumu
Geçmiştn Günümüze Cami Mimarisi Cami Mimarisinde Etkin Güç Olarak: Dönemsel Aktörler
Melek Kutlu DİVLE

Mimar ideolojileri
Cami mimarisinin şekilnmsd, dönemin ideolojisi haline gelmiş mimari
biçimin veya miarlın bizzat kendi tasrıml neticesinde oluştrdkaı tarzlın
etkisi büyüktür. Mimarlın hassasiyetleri, simgelştr, değr yargıl,
estetik anlyışr neticesinde camiler oluşmaktdır. Cami eğr dernek tarfınd
yaptırlos dernği, şahıs tarfınd yaptırlos da şahsın mimar üzerinde etkisi
muhtemeldir. Bunun yanıd eğr yaptırn şahıs veya dernek farklı bir cami istiyorsa
ki, yenilikçi camiterin büyük kısm böyledir, mimar genellikle kendi ideolojisiyle
tasrımn gerçklşti, tasanma fazlaca müdahale edilmez. Müdahale, yenilik
olup olması hususunda anlşmığ olduğ yerdedir.
Osmanlı'd bizzat saryın denetiminde, gelenekten yetişn saray miarlı ile
üretilen mimari ortak bir üslupla camiterin oluşmn sağlmış, 18. y.y. da batı
etkisinde kalan saray miarlı, bazı detaylarda batı üslubundan esinlenseler de
genel çerçeveyi değiştrm. 19. y.y. dj ise artık gelenekten gelen saray
miarlı devreden çıkar, döneminin meşhtir olmuş gayrimüslim kalfrı sarayda
etkin olmaya başlr. 18. y.y. da sadece süslemede görülen değişklr, 19. y.y. da
cami planrı değişmn kadar yol alır. Bu süreç sonraı savşlr ve maddi
imkansızlr geçerken, Osmanlı' son dönemi ve yeni Cumhuriyet'in
miarlınd Mimar Kemalettin'in bir kaç camisi dışna cami yaptırlmş.
Mimar Kemalettin zamnıd hala devlet denetiminde yaptırln camiler Batıd
alın eğitm nedeniyle Batı akımlrn etkisindedir. Mimar Kemalettin, camilerinde
dönemin milliyetçilik duygları ile geleneksel bazı öğelr kulanmış olsa da tasrıml
neoklasik üsluptadır. Mimar bir kaç camisinde ise Osmanlı camilerinin ölçeği
küçltmş halini uyglamıştr. Mimar Kemalettin sonraıd uzun süre yeni
Cumhuriyet'te cami mimarisinden söz edilmş, 1950'lerde ise yönetimin
değişmsyl mimar ideolojisiyle değil, halkın çablrıy gelenekselin kötü taklidi
camiler uyglanmıştr. 50'lerde az sayıdki modern örnekler ise laik-modernist
mimarlar tarfınd yapıln, islami ve geleneksel olan her şeydn uzaktşılm
istenen camilerdir.
1980'lerden sonra artık yavş yavş miarlık ortamın da cami mimarisine
dahil olduğ görülür. Laik-modernist miarlık camisın, kubbeden, klasik minare
formundan, klasiğe benzeyen her şeydn uzaklşın üçgen kabuk görünümündeki
camiler ortaya çıkar. Yalın duvarlar ve iç mekanda her türlü detaydan arınm vardı.
Ankara Batıken ve Ostim camileri, Eskişehr Organize Sanayi Camii, Ankara TEK
Camii gibi örneklerde karşıln bu şema miarlın ortak ideolojisi olarak
gözlenmektedir. 80'lerin yeni camileri arsınd az sayıd kubbeli olan örnekler,
kabuk dışna formla tasarlananlar da vardı. Sayıl olan bu camiler ise daha çok
miarlın kişsel ideolojilerinin yansımdr.
1957 yılnda Mimar Vedat Datky'ın tasrldığ Kocatepe Camii projesi, kabuk
sistemli, cam, çelik gibi modern malzemeler kulanır tasrlnmış, eskiden farklı
olanı oluştrmak istendğ erken cami örneğid. Mimarın kendi ideolojisi ile
tasrldığ caminin belli bir aradan sonra, özellikle 80'lerde benzer şemalrın
yapılm başlnrk, günümüzde hata tekrar ediliyor olması, aradan geçen 40-50
yıla rağmen miarlın çok da özgün tasrıml üretemediklerinin de göstergesidir.
Behruz Çinici'nin tasrım olan TBMM Camii cumhuriyet döneminde daha önce
görülmeiş, miarın şahsi ideolojisi ile değr yargıln yansıtldğ yeni bir
örnektir. Bu camide tarihe gönderme olduğ söylenebilir. Mimar, islamiyerin ilk
dönemlerine giderek, Hz. Peygamber (savl'in evinden esinlmş, bu esinlenmeyi
planda kullanarak modern unsurtarla tasrımn gerçklştim. Camide oldukça
fazla simgelştr gidlğ görülür.
90'larda Turgut Cansever'in tasrım olan Antalya Karkş Camii, ideolojik olarak
karşı bir durş temsil etmesi bakımnd önemlidir. Mimari tasrımlnd modern
çizgilere sahip olan mimar, camide tarihsel unsrlaı kullanarak, geçmiş silmeye
çalışmkt bir yere varılmycğn ifade etmek istemşr. Salt şekil olarak
 - 1. Ulusal Cami Mimarisi Sempozqumu
Gelenekten Gelcğ Cami Mimarisinde
Çağdş Tasrım ve Teknolojiler
/

geleneksel bir tasrım olmayıp, fonksiyon ve form ilşks içinde kimi yerleri iklimsel
koşular göre farklışt, kimi yerlerde olduğ gibi bırak, ama her aşmd
tarihe göndermelerle bir cami tasrlmış. Caminin yığma sistemli olması dikkat
çekicidir.
2000'ler sonraıdki yeni camilerde ise miarlın bazı geleneksel izlere yer
verdiğ görülmektedir. Kubbe ve minare simgelştrk modern malzemelerle
şekilndrm, bu haliyle camiterin vazgeçilmez unsuru olmuştr. Laik modernİst
kesim dışna muhafazakar İslamcı miarlın da artık etkin olması, miarlık
camisınd tarih okumalrın öneminin anlşıms, tarihselğn eskide algındğ
gibi gericilik olarak görülmemesi, Türk İslam santır artan ilgi, merkezi idarenin
islami bir kimlik taşıyor olması, islami kimlğn kamusal alana rahatça taşınms
gibi etkenlerle camiler artık gündemde, miarlık camisın tasrım alnıdr.
Bunları yanıd son yılard yapılmkt olan, tanımş miarlın tasrldığ
klasik üsluptaki camiler de ayrı bir alan olarak yer almktdır. Bu camiterin kötü
taklitler ve çağdş cami beklentileri söylemlerinden oluşan elştir ortamınd ikinci
plana atıldğ görülmektedir.

Bani Kimlikleri
Cumhuriyet'in ilanıd sonra bir süre kesintiye uğrayn cami yapımn,
1950'lerden sonra halkın çablrıy tekrar başlnmı, daha çok belli vakıf ve
derneklerin adı altınd hızla devam edilmştr. Osmanlı zamnıd Devlet eliyle
yaptırln camiler, cumhuriyette birlikte uzun süre merkezi idarenin kontrolünde
dahi yer almıştr. 1982 anysıl başknlığ bağlı diyanet kurumuna camileri n
kontrollerini yapma yetkisi verilmşt.
Banisi vakıf ve dernek olduğ halde, asıl aktörlüğn halkın yaptığ camileri n,
zamanla bu kurlşaın dışna ortaya çıkan aktörleri, camiterin farklışmsnd
oldukça etkili olmuştr.
Erken yenilikçi cami örneklerinden olan Ankara Etimesgut Camii'nde form ve
detaylrın farklığn mimar kendisi oluştrmsa da, yaptırn askeriye olması,
miarın bir vazife olarak camiyi tasrmı ve yeni bir şemayı uygulayabilmesi,
bu erken cumhuriyet döneminde askeriyenin rolünü göstermektedir.
1980'lerden sonra Türkiye' de değişn sosyo-ekonomik koşulardi değişml
beraber İslami kimlğn kamusal alana çıkmasyl, artık ekonomik durumu yüksek
şahıs veya özel kurumlar cami yaptırm işnde etkin olmaya başlr. "Prestijlik"
unsurunun ortaya çıktğ bu dönemde Sabncı Camii önemli bir örnektir. Türkiye
Diyanet Vakfı ve Sabncı Vakfı'n ortaklş yaptırdğ Sabncı Merkez Camii'nin
Süleymaniye Camii'nin bir benzeri olması istenmş, medyanı 'Türkiye'nin en büyük
camisini Sabncı yaptıro" haqerleri neticesinde Selimiye Camii benzeri olmasın
karar verilmşt.3 Caminin prestij boyutunu göstermesi bakımnd bu değişm
oldukça açıklycdr.
Sanilerinin şahıslr olduğ camilere bakıldğn, bunları ekonomik durumu
yüksek, tanımş ailelerin veya şirketln yaptırdğ görülür. 2000'lerde yeni camiterin
görünlğ artmsınd bu şahıslrn rolü büyüktür. 1980'lerde yeni camilerde
daha çok "mimari prestij" göze çarparken, 2000'lerde şahıs veya kurumun prestiji
ön plandır. Ayrıca 2000'lerde İslami elit tabknı prestiji de dikkat çekmeye
başlr.

Karacaahmet Şakirn Camii miarınd daha çok, banisi ve banisinin tarunu

olan iç miarı ile gündeme gelmiştr. Dumankaya Camii de Türkiye'de İslami camia

3 Necip Dinç, "Sabncı Camii", Cami Mimarisi Kanulu Konferans, Ankara (4 Ekim 2005).

108
 Geçmiştn
O 1. Ulusal Cami Mimarisi Sempozqumu
Günümüze Cami Mimarisi Cami Mimarisinde Etkin Güç Olarak: Dönemsel Aktörler
Melek Kutlu DiVLELI

tarfınd tanımş mimar Mahmut Sami Kirazoğlu tarfınd tasdnmı

yanıd, yine tanımş şirketldn Dumankaya Holding tarfınd yaptırmsl
dikkat çekmektedir. Doğramcızde Camii ve şuan yapılmkt olan Diyanet VIP
Camii de Ankara'daki benzer örneklerdendir.
2000'lerde KiPTAŞ ve TOKi gibi kurlşaın da yaptırdğ camilerle ön plana
çıktğ görülür. Hayır yapma, konsept oluştrma, prestij elde etme gibi hedeflerle,
ilk zamanlarda konut alnrı içerisinde yaptırdkl, çoğunlka klasik Osmanlı
camilerine benzer şemalr, zamanla yerini 2000'lerde diğer prestij sahibi aktörlerle
yarışck kadar dikkat çeken yeni camilere bırakmşt.

Siyasi Tutumlar ve Kurmlaş

Osmanlı'd doğruan siyasetin aktörlüğnde, saryın denetimiyle yapılmkt

olan mimari, 18. y.y.'a kadar Hassa Mimarl.~Ocğı'n gelenekten gelen mimari
anlyış ile şekilnm, 18. y.y. sonraıd saray yönetiminin talepleri ile batılşm
sürecine girmş ve 19. y.y. da yine doğruan saryın tercihleri ile gayrimüslim saray
miarlın eline bıraklmşt. Savşlrın ve iç karışln yıpratğ Osmanlı
Devleti'nin yı kılmas ile kurulan yeni Cumhuriyet'te bir süre mimari eylemler devlet
eliyle yaptırlmşs da, sonraıd bağımsz bir alana dönüşm, fakat siyasi
tumların ve dönüşm özellikle cami mimarisi üzerindeki aktörlüğ hep devam
etmişr. Erken cumhuriyet dönemindeki cami mimarisinin untlmşğ da yaşn
siyasi dönüşm sebebiyledir.
1923'de Cumhuriyet'in ilanı ile tek partili sisteme geçilerek Cumhuriyet Halk
Partisi (CHP] iktidar olmuş, Türk Devrimi'nin Laiklik anlyış islami çevrelerin
kıstlanm, karşı tepkilere rağmen tek-parti dönemi boyunca sutrlmaın
sebep olmuştr. Cumhuriyetin ilk yılarnd cami yapım olması da bu kıstlamrn
neticelerindendir.
ll. Dünya Savşın ardın bütün dünyada esmeye başlyn "demokrasi"
rüzgalı ve yaşn ekonomik krizle birlikte Türkiye'de de yeni aryışl başlmıtr.
Böyle bir ortamda hür dünya ile ilşker kurmayı amaçlayan Türkiye, şartlın da
zorlanmsıy çok partili hayata geçme karı almıştr.

CHP'nin önde gelen isimleri tarfınd kurulan DP, bir eşraf partisi olmaktan
çok, kırsal kitlelerin ve onları başınd bulnarı kuwetle destekleyeceklerini
düşnğ bir siyasal ideoloji ile başny ulaşcğın ümit eden bir partidir. Bu
anlyış bir eliyle adalet, öteki eliyle bolluk dağıtn koruyucu Osmanlı devlet
düşncesir. Bununla birlikte DP hareketinin başınd itibaren, net bir siyasal ve
düşnsel muhafzkrlı çizgisinin ifadesi olduğn söylemek zordur. Bu hareketin
geniş bir toplumsal koalisyon ve CHP'nin tek parti dönemi politkarın karşı her
türden muhalefetin itfakın daylı bir siyasal şemsiy olduğ, DP üzerine yapıln
birçok çalışmn ortak kanaatidir. DP ve onu takip eden diğer merkez sağ siyasetler,
neredeyse günümüze kadar, bir ölçüde benzer bir siyasal şemsiy altınd, öncelikle,
ekonomik liberalizm, dini hassasiyetler ve milliyetçilikten oluşan, üç başlı bir merkez
sağ terkibi oluştrmadı.4
1950 sonraı sağ partilerin muhafazakar islami kesimi destekleyici benzer
politkarı, kırsal kesimlerdeki halka kendi mahallelerinde cami yapma imkanı
sağlmış, yılarc maruz kaldır katı muamelelere karşı tepkili halk 16.yy. klasik
Osmanlı camilerinin kötü taklitlerini fırsat buldkarı heryere inşa etmeye başlmıtr.
Bu cami yapım sefrbliğn merkezi yönetimler tarfınd her ne kadar müsaade
edilmşs de, kontrollerinin dahi tam olarak yapılms, oy kazndırc halk
tabksı ile iktidar arsındki menfaat ilşksn gösterir. Siyasi ortamda cami yapma
4lsmail Safi, Türkiye'de Muhafazakar Siyaset ve Yeni Arayışl, Lotus yay., Isı. 2007, s.254, 257.
 1. Ulusal Cami Mimarisi Sempozqumu
Gelenekten Gelcğ Cami Mimarisinde
Çağdş Tasrım ve Teknolojiler
!

işn mesele edilğn söylemek zordur. Halk kendi kabuğnd diniyle baş baş
bıraklmş tır.

dini duygların
Halkın destekleyen partilerin zaman zaman cami mimarisine
doğruan etkileri de olmuştr. Ankar'ı Yenişhr semtinde yapılms düşnle
bir cami için 1957 yılnda açıln yarışm sonucunda, birinci olan modern cami
projesinin iptal edilip, yerine Şehzad Camii benzeri bugünkü Kocatepe Camii'nin
yapılms, dönemin siyasi etkisini göstermesi bakımnd önemlidir. Camiyi yaptırck
olan dernği başknı dönemin iktidar partisi başknı Adnan Menderes'in
danışm olması dikkat çekicidir.
Demokrat Parti 1960 darbesiyle düşrlm, ardın ekonomik sıkntlar baş
göstermiş.
Sonrasıd, islamcı bir bakış olmamakla birlikte, ılm, liberal, dini
ve manevi değrli kolayıc söylemlerle iktidar olan bir sağ siyaset, Süleyman
Demirel liderğnk Adalet Partisi (AP) baş geçmiştr.
1965 yılnda AP içinde birkaç milletvekili islami motifleri ağır basan yeni bir
aryış içine girmşled. Daha sonra milli görüş hareketi olacak bu aryışn fikri
temelleri 1967 yılnda atılmş ve 1970'de Milli Nizarn Partisi (MNP) kurlmşt.
MNP'nin parti progamın ortak isteğ sosyal hayat içinde ve iktisadi faaliyetlerde
rol alacak "inaçlı insan tipi" yaratmak istemesi ve "ahlaki nizam"a önem vermesidir.
MNP milll-manevi değrl ve dini-ahlaki söyleme diğer partilerden daha fazla
önem vermesiyle tanımş, islamcı bir parti olarak yorumlanışt. Henüz seçime
katılmdn 1972 askeri müdahalesinde laiklik karşıt faaliyetleri gerekçesiyle
kaptılmşr. 1972'de Milli Selamet Partisi (MSP) kurlmşt. MSP biraz daha
yumşatıl haliyle, milli-manevi ve dini-ahlaki tematarla yüklü bir programla
seçmen karşısn çıkmş, aile, toplum, eğitm, kültür, adalet söylemleriyle
düzenlemelere gitmşr. Önce ahlak ve maneviyat ile muhafzkrlığn korumş,
ağır sanayi hamlesi sloganıy da ulusal kalınmc bir görüş benimsştr. Oy
kitlesinin giderek artığ bir dönemde, 1980 darbesi ile milli görüş hareketi tekrar
durlmşt.

1983'de Turgut Özal başknlığdi Anavatan Partisi (ANAP), yeni sağın Türkiye
sahnesindeki başrolün oynamaya başlmı, milliyetçi, muhafazakar, sosyal adaletçi
· ve serbest ekonomiden yana dört eğilm benimseyerek kendini "ılm sağ" olarak
ifade etmişr. ANAP'ta bu eğilmrdn liberal ve muhafazakar olanrı baskın
olduğ görülmşt. Bunun yanıd muhafzkrlın tutuculuk olmadığn
ısral belirterek, modern bir tarzı enimsşlrd.b ANP'ın birçok alanda yerel
kültür değrliy, modern batı kültürünü birleştm girşmle dikkat çeker.
Siyasi-ekonomik uyglamrı ile bir ekonomik büyüme sağlyn ve yenilik
söylemleriyle ön plana çıkan, islami kesimin yanıd laik kesimin de destkliğ
Özal döneminde miarlık camisın yavş yavş cami mimarisinde yeni örnekleri
meydana getirdğ görülmektedir. iktdarın cami mimarisine doğruan etkisinin
anlşıms bakımnd da TBMM Camii önemli bir örnektir. Özellikle yeni aryıştl
ve modern çizgilerde tasarlanan cami, dönemin siyasi bakışn gösterir niteliktedir.
Özal'ı ANAP iktdarın
izleyen ikinci dönemde (1991-96) ANAP ve rakibi merkez
sağdn DYP ağırlk
koalisyonlar yaşnmı, üçüncü dönemde ise (1996-1999) ikisi
ANAP liderğn (biri sağ DYP, diğer sol DSP) azınlk, biri ise RP liderğn
yaşn koalisyon (DYP) olmak üzere üç hükümet izlemştr. Bu son dönemde ilk
defa islami kimlğ olan bir parti lider olmuştr. 28 Şubat sürecinde bu hükümet
düşrlm, 2000'li yılar ise, 1983 iktidar çizgisinden "muhafazakar kandı"
ayıklndğ "milliyetçi-liberal-sosyal demokrat" bir koalisyon olan DSP-MHP-ANAP
ile başlmıtr.

5 Safi, age., s. 287.

 -
1. Ulusal Cami Mimarisi Sempozqumu
Geçmiştn Günümüze Cami Mimarisi Cami Mimarisinde Etkin Güç Olarak: Dönemsel Aktörler
Melek Kutlu DiVLELi

1980-2000 yılar arsındki dönem, MSP yerine kurulan Refah Partisi [RP] ile
islami kimlğn kamusal alana çıkmas ve siyaltşmın tarihinde çok önemli
bir dönemdir. islami kesim bu tarihlerde kamusal alanda görünürlük kaznmış, bu
durum 2000'lerde islami olanı yavş yavş gündeme gelbicğ, islami caminı
da genel kabuller çerçevesinde, kendi içinde dönüşmler geçircğ bir ortamı
hazırlmşt.
2002 yılnda liderğ oturan AK Parti, RP'nin son zamnlrıd içinde oluşan
yenilikçi gruptan oluşmtr. Siyasal durş itibari ile genel anlamda islam·a vurgu
yapan, yerliğ öne çıkartn, kalınm ve sanyileşm üzerinde duran bir partidir.
Daha çok Anadolu esnafı, tüccar ve sanayicileri temsil eden parti, .. Muhafazakar
Demokrasi"'yi benimsemektedir.
2000'lerde Islami kesim tarfınd tercih ve teşvik edilen yeni camiler, zamanla
siyasi vakılrn yönlendirmesi ve törpülemesiyle islami kimlğn değişmn ve
oluşan karşı elit- islami elit kesimin meyçlıan gelmesinin sonuçlarıd.
Türk halkın sol siyaseti benimseme sorunu CHP'nin katıldğ bütün seçimleri
kaybetmesinden kolayı anlşımktdr. Fakat Türkiye siyasetinde her ne kadar
sağ partiler iktidar olmuşsa da laiklik ve devrimler her zaman birinci plandır ve
cami, islamiyet gibi mevzular çoğu zaman Cumhuriyet' e tehdit olarak görülmşt.
Yaşntıs ve gösterdiğ uyum ölçüsünde laik kesim tarfınd kabul edilen islami
elit tabaka, inşa etiğ camilerde de kütlenin taşıdğ modern çizgiler kadar kabul
görmekte ve söz sahibi olabilmektedir. 2000'lere gelindğ zaten sağ siyasetin
ve onu temsil eden islami tabknı modernist sol camiadan çok da farklı bir şey
talep etmdiğ önemli bir nokta olarak dikkat çekmektedir.
Siyasi tutumtarla birlikte mutlaka ele alınms gereken başk bir mesele de
Diyanet işler Başknlığ' dır. Osmanlı Devleti'nde Şeyhülisamık makınc yürütülen
din işler, 1920 yılnda Ankara'da kurulan Meclis Hükümetinde Şer'iy ve Evkaf
Vekaleti adı altınd Baknlı olarak yer almış, 1924 'e kadar devam etmişr. Şer'iy
ve Evkaf Vekaleti"nin görev ve yetkileri şeyhülisamığ göre sınrl olmakla birlikte,
yine de baknlı düzeyinde etkili bir kurumdur. Din hizmetlerinin politkanı dışna
tulması gerekçesiyle 3 Mart 1924 tarihinde Şer' iye ve Evkaf Vekaleti kaldır
yerine Başbknlığ bağlı Diyanet işler Reislğ, bugünkü adıyl Diyanet işler
Başknlığ kurlmşt.

Görev ve sorumlkaı sınrla n Diyanet, 1961 anysı ile genel idare içine
alınmş, 1982 anysıd müstakil bir maddeye konu olmuştr. Bu madde kuruma
hem laiklik ilkesi doğrultsna bir yer tayin etmekte hem de görevlerinin içerğn
belirlemektedir. islam dininin inaçlrı, ibadet ve ahlak esalrı ile ilgili işler
yürütmek, ibadet yerlerini yönetmek ve din konusunda toplumu aydınltmk
sınrta bu görevlerde camiterin yapım ile ilgili Diyanet'in hiçbir yetkisinin
bulnmadığ görülmektedir. ismail Kara, camiterin idaresinin Diyanet'in Donatım
Müdrlğ'ne bağlı olduğn ve söylen/azı aksine bugüne kadar cami yapım
ve onarım için Diyanefin bütçesinden ayrıln/vei herhangi bir tahsilın olmadığn
ifade etmişr. [70'li yılard diğer Müslüman ülkelerin yardımln sonra Türk
hükümetinin de Ankara Kocatepe Camii'ne 25 milyon yardım ve 1989 da açıln
TBMM Camii istnadır.] Ayrıca sınrlamş bu görevlere bakıldğn dinin önemli
bir alnı olan hukuk kısmn tamamen dışar bıraklms ve bu alnı bütünüyle
hükümete bıraklms dikkat çekmektedir. Bunun yanıd ahlak kelimesinin de
çıkarlmş olduğ dikkat çeker. Ahlakın din ve diyanetle ilşks göz ardı edilmştr.
Bu tutum hükümetin kendi kontrolünde tutmak istedğ alnrı göz önüne
getirmektedir. 28 Şubat sürecinin ardın Mart 98'den itibaren irtica yaslrı
arsınd cami ve mescitler üzerindeki yetki ve sorumlkaın genişltms talep
edilmş, siyasi müdahale alnrı genişltms ve halkın cami yapmak
 1. Ulusal Cami Mimarisi Sempozqumu
Gelenekten Gelcğ Cami Mimarisinde
Çağdş Tasrım ve Teknolojiler
1
konusundaki iradesinin kontrol altın alınms amçlnıştr. 633 nolu Diyanet
işler Başknlığ Kanunu'nun 35. maddesi tamamen değiştrk cami ve mescitlerin
Diyanet işler Başknlığ" nı izniyle ibadete açılms ve Başknlıç yönetitmesine
karar verilmşt. Bütün bu düzenlernelerin ardın 2005 yılnda Diyanet işler
Başknı Ali Bardkoğlu ise cami yapmnı tamamen Diyanefin dışna geliştğn,
belediyelerin cami yeri tayin etmesiyle veya kişlern arsın bağışlmsy işe
başlndığ ifade etmişr. Ardına bir dernek kurldğn ve caminin nerde, kaç
kişl olduğn tamamen bu dernği miarıyl kendi arsınd bir konu olduğn
ifade etmişr. Bunun yanıd camiterin Osmanlı bıraktğ çizgide korunması
gerktiğn de ifade eden Bardkoğlı, cami yapnlrı diyanetin kadro vermesi
sıkntlard dolayı gelir sağlmk için süpermarketti camiler düşnkleri ifade
etmişr.6

Diyanet Kurumu'nun siyasi ve toplumsal ortamla paralel olan dönüşm, yine

camiler üzerinden açık izleyebiliriz. 2005 yıl gibi oldukça yakın bir tarihte
Bardkoğlu'n yukarıdi, geleneksel camilerimize benzemeyen camileri tasvip
etmeyen açıklmrn karşın, günümüzde yapılmkt olan modern yaklşım
Diyanet VIP camii, 28 Şubat süreci sonraıdki uyglamrın, kurumlara ve devletin
organlı ne kadar hızla etki etiğn göstergesidir. Diğer bir açıdn 1950"lede
Adnan Menderes zamnıd yarışm birincisi olan Vedat Daloky·ın modern yaklşım
Kocatepe Camii projesinin Diyanet'in de ısrayl yaptırlmsn karşın günümüzde
yaşnlr, yakın zamnı siyasi kabullerini, aktörler arsı yakın ilşky ortaya
koyması bakımnd oldukça önemli ve dikkat çekicidir. Diyanet 12 Eylül yönetimi
sonraıd bir daha geri dönülmemek üzere büyük bir dönüşm yaşmıtr. Bugün
Diyanet işler Başknlığ ve müftülükler bina ları, personelleri. kıyafetlri, tarzlıy
kendilerine has hiçbir dini/manevi sembol ve kimlik işaret taşımkdr.
Diyanet işler'n devletin yaptırmk istediklerini yapan bir kurum olarak rol
almsı, aynı zamanda siyasi yönetimin de kabullerini göstermesi bakımnd
önemlidir. "Siyasi merkezln ana temayülü ile Diyanet Işleri Başknlığ' tarihi
boyunca isteyerek veya zorlamalar neticesinde yaptığ icraata bakıldğn Cumhuriyet
ideolojisinin din-devlet ayrılğ mansıd bir laiklikten çok dinin dünyevilşms ve
siyaset-kamu alnıdki fonksiylarıd, idal-rın tecrit edilmesi mansıd
- bir sekülerizmden yana tavır koyduğ ve bu tavrı, alnı genişltrk bugüne kadar
ısral sürdğ neticesine varıl bilir. 28 Şubat müdahalesinden sonra ca milerin
kontrolü ile ilgili düzenlernelerin yanı sıra, hutbelerin müftülükler ve Diyanet
merkezlnden gönderilen hazır metinler olması da dönemin siyasetinin Diyanet
üzerindeki rolünü göstermektedir. Diyanet teşkilaı nerdeyse Cumhuriyet'le yaşıt
tarihi süreç içinde kendisine çizilen sınrla sadık kalarak Müslmanrı din
işlern bakmaktan ziyade, devletin din işlern bakan, devletin felsefi. siyasi görüşlei
doğrultsna, zaman zaman da baskılry dini yorumlar yapan, halkın din anlyış.
dini yaşm biçimini dönüştrmeyi amaçlayan bir kurum olmuştr."?

Sonuç
Yukarıd, detaylı bir şekild anltığmz cami mimarisi aktörlerinin farklı
dönemlerdeki etkilerinden bahsedilmştr. Bu aktörlerin değişk zamanlarda
oluştrdkaı iktidar alnrı çerçevesinde, istekleri doğrultsna veya diğer
aktörlerle beraber sürece müdahale ettikleri görülmektedir. Bu aktörlerden en
etkin olanı kuşsz kulanıc istekleri olmuştr. Çok partili dönemden başlyrk
günümüze kadar birçok caminin dernekler vasıtyl klasik üslupta yapılmş olması,
cami mimarisini tek elde bulndrkaı işaret eder gibi görünse de aslınd

6lsmail Kara. Cumhuriyet Türkiye'sinde Bir Mesele Olarak Islam. Dergah yay., Isı. 2009, s. 67, 69_
7 Kara, age., s. 71, 72-78, 80.
 1. Ulusol Cami Mimarisi Sempozqumu
Geçmiştn Günümüze Cami Mimarisi Cami Mimarisinde Etkin Güç Olarak: Dönemsel Aktörler
Melek Kutlu DiVLELi

bunda diğer aktörlerin de rolü çok büyüktür. Cumhuriyet ve modernlş adımlry

gelen yasklmrın izleri ve beraberinde miarlık ortamın da sol kesimin elinde
bulnması, muhafazakar halkın çok partili sisteme geçilmesiyle beraber mecburi
bir karşı durş sergilemesine ve kendi yaşntılr reddeden Cumhuriyet' e karşı
Osmanlı'y sığnma yol açmıştr. Daha sonraki dönemlerde yavş yavş siyasi
iktdarın moderni onaylmsı ve miarlın camileri daha fazla tasrım alnrı
dahil etmeleriyle eş zamnlı olarak muhafazakar Islamcırn da ılm islam'a doğru
meyletmeleri, aktörlerin etkilşmn ortaya koymatdır.
Cami mimarisindeki bir başk aktör olarak mimar ideolojileri de ancak sağ bir
siyasetin baş geçmesiyle kendini gösteryı başlmıtr. Laik-modernist miarlık
camisı Demokrat Parti'yle birlikte cami gerçğin fark etmeye başlr:. Mimarsız
camilerio çirknlğ görmekle de az da olsa zamnı aykır alnı, yani moderni
denemeye başlr. Modernist mimarlar, dejtekçileri kimi zaman siyasi otorite,
kimi zaman kulanıcr, kimi zaman da haniler olup, ancak kendilerine geniş
imtiyazlar verildğ zaman daha etkili olabimşerd. 2000'lere kadar mimar ideolojileri
ile yapılmş camilerio sayıc az olmasın karşın, artık merkezi yönetirnce ve halkça
onayldıkr 2000'lerde fazlaca göz önündedirler.
Bani aktörü ise siyasetin oluştrdğ rüzgaın arksınd hareket ederek, siyasi
iradeyi destekler konumda gözükü rken, iktidar alnrıd da faydlnmktır.
Döngüsel bir etkilşm ile inşa edilmş bani aktörlü camiler aynı zamanda bir prestij
kaynğı olarak da görülmektedir. Bu durum halk için de geçerlidir. Halk kendisinin
besldiğ siyasi alnı kulanıre siyasetinde kendinden faydlnmsı sağlmktdır.
Her dönemde birbirini zincirleme etkileyen, bir veya birkaç aktörün etkisiyle yeni
bir döneme geçilen, keskin çizgilerle ayrılmck kadar esnek ve artık zorunlu
olarak premodernden moderne geçilmekte olan bir tablo vardı karşımzd.
Cami mimarisinin dönemsel aktörlerinin Cumhuriyet'ten günümüze kadar uzanan
söylem ve eylem alnıd artık büyük çoğunl kaçınlmz olarak klasikten
moderne doğru yöneldiğ görülmekte ve sanıyorum ki modernist miarlın
dilediklerini yapma fırsat bulackrı bir dönem içinde bulnmaktdır. Fakat böyle
bir dönemin daha sağlık işlyor olması yazın başınd cami tasrımn yöneltimş
sorulaın yeknesak değil kompleks ilşker ile cevaplnmsı ile mümkün olacktır.
Cami inşasıd artık aktörlerin birbirinden tecrit edilrnycğ bilinen bir gerçektir.
Aktörler dönemsel etkilerinden ve iktidar alnı oluştrma uğraşlınd ziyade bir
nevi konsensüs oluştrmaıd. Zaflrınd sıyrlmş bani, islami bilinçlenmeyi
es geçmeyecek mimar ve kulanıcr, artık bir şeylri dikte etmeden, gösteriş
çablrın girşlmedn, sadece güzeli yapmı arnadayarak meydana getirilecek
camiler ancak hak etiğ yere oturackı. 2000'lerde islami caminı da bir vicdan
yoklamsı yapmsı kaçınlmzdr. Her türlü iç ve dış baskıdn uzak olarak, geçmişn
zedelemelerini geride bırak, hissederek ve samirniyetle her adım atmnı
büyük bir aşm olacğı düşncesiym.

Ayrıca bina ömrünün politik gündemden daha uzun ömürlü olduğ gerçği de
untlmaıdr.

Kaynakça
Albüm 50 Yılda Dini Yapılr. 1973. Diyanet işler Başknlığ Yayınlr, Ankara.
Ateşin, Hüseyin Mehmet. 1995. "insan Yapıs ve Çevrenin Tekamülü", Mesken
ve Mesken Mimarlmiz, Ensar Neşriyat, Istanbul.
Bayrmoğlu Ali. 2006. "Çağdşlık Hurafe Kaldırmz" Demokratilş Sürecinde
Dindar Laikler, TES EV Yayınlr, istanbul.
 1. Ulusal Cami Mimarisi Sempozqumu
/ Gelenekten Gelcğ Cami Mimarisinde
Çağdş Tasrım ve Teknolojiler

Çarkoğlu, Ali, Toprak, Binnaz. 2006. Türkiye'de Din Toplum ve Siyaset, TESEV
yaınlr, istanbul.
Dinç, Necip. 2005. "Sabncı Camii"", Cami Mimarisi Konferası, Ankara, 4 Ekim
2005.
Güç, Ahmet, Dinlerde Mabed ve ibadet, Ensar Neşriyat, istanbul 2005. .. ,
Kara, ismail. 2009. Cumhuriyet Türkiyesi'nde Bir Mesele Olarak islam, Dergah
Yayınlr, Istanbul.
Mardin, Şerif. 1991. Türkiye'de Din ve Siyaset Makaleler lll, iletşm yaınlr,
istanbul.
Onay, Ahmet. 2008. Türkiye'nin Cami Profili, Dem Yayınlr, istanbul.
Safi, !smail. 2007. Türkiye'de Muhafazakar Siyaset ve Yeni Arayışl, Lotus
Yayınlr, istanbul.
Sözen, Metin. 1984. Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığ, Türkiye Iş Banksı
Kültür Yayınlr, Ankara.
Yavuz, Yıldrm. 2009. imparatorluktan CumhuriyeteMimar Kemalettin 1870-
1927, TMMOB Mimarlar Odası- Vakıflr Genel Müdrlğ Yayınlr, Ankara.