‫اميرالمؤمنين عليہ السالم جي منتخب خطبن ۽ احڪامن وارو باب‬

‫هن باب ۾ سندس اهي ڪلمات آهن‪ ،‬جيڪي مختلف مجلسن‪ ،‬معرڪن ۽ پيش ٿيڻ وارن حادثن ۾ خطبن جي انداز ۾ فرمايل‬
‫آهن‬
‫خطبه (‪)1‬‬
‫هن ۾ زمين ۽ آسمان جي شروعات ۽ حضرت آدؑم جي پيدائش جو بيان فرمايل آهي؛‬
‫سڀ ڪا تعريف‪ ،‬ساراه ۽ حمد ان هللا جي الِء آهي‪ ،‬جنهن جي مدح تائين‪ ،‬بيان ڪرڻ وارن جي رسائي نٿي ٿئي‪،‬‬
‫جنهن جي نعمتن کي ڳڻڻ وارا ڳڻي نه ٿا سگهن ۽ نه ڪوشش ڪرڻ وارا سندس (نعمتن جي ڳڻڻ جو) حق ادا ڪري سگهن‬
‫ٿا‪ .‬نه (وري) بلند پرواز همتون کيس حاصل ڪري سگهن ٿيون‪ ،‬نه عقل ۽ فهم جون گهرايون ان جي تهن تائين پهچي‬
‫سگهن ٿيون‪ .‬سندس ذات جي ڪمال جي ڪا حد مقرر نه آهي‪ ،‬نه ُان جي وصف بيان ڪرڻ الِء لفظ آهن‪ ،‬نه سندس (ابتدا)‬
‫الِء ڪو وقت آهي‪ ،‬جنهن کي شمار ۾ آڻي سگهجي‪ ،‬نه ان جي ڪا مدت آهي‪ ،‬جيڪا ڪٿي وڃي ختم ٿئي‪ .‬هن مخلوقات کي‬
‫پنهنجي قدرت سان پيدا ڪيو‪ ،‬پنهنجي رحمت سان هوائن کي هاليو ۽ ڏڪندڙ زمين تي جبلن جا ِڪ َل ٺوڪيا ويا‪.‬‬
‫دين جي ابتدا سندس معرفت آهي‪ ،‬معرفت جو ڪمال ان جي تصديق آهي‪ ،‬تصديق جو ڪمال توحيد آهي‪ ،‬توحيد‬
‫جو ڪمال اخالص ۽ پاڪيزگي آهي ۽ اخالص و پاڪيزگي جو ڪمال اهو آهي ته ان جي صفت کان نفي ڪئي وڃي‪ ،‬ڇو‬
‫ته هر قفت شاهد آهي‪ ،‬ته اها پنهنجي موصوف کان الڳ آهي ۽ هر موصوف به شاهد آهي‪ ،‬ته اهو پڻ صفت کان ڪا جدا‬
‫شيِء آهي‪،‬تنهنڪري جنه خدا جي ذات کانسواِء (منجهس الڳ) صفتون مڃيون تنهن سندس ذات جو ڪو ٻيو ساٿي (يا‬
‫مددگار) مڃيو۽ جنهن ان جي ذات جو ڪو ٻيو ساٿي مڃيو‪ ،‬تنهن (ان جي ذات سان) دوئي پيدا ڪئي‪ ،‬جنهن سندس ذات ۾‬
‫دوئي پيدا ڪئي‪ ،‬تنهن خدا جي الِء ٻيو جزو بڻايو ۽ جيڪو به شخص ُان جي ُج زن جو قائل ٿيو‪ ،‬سو کانئس بي خبر رهيو ۽‬
‫جيڪو ُهن کان بي خبر رهيو‪ ،‬تنهن هن اشاري جي الئق ڄاتو ۽ جنهن هن کي اشاري جي الئق ڄاتو‪ ،‬تنهن سندس حد بندي‬
‫ڪئي ۽ جنهن کيس محدود ڄاتو‪ ،‬تنهن ان کي ٻين حقيقتن (مخلوقات) جي قطار ۾ آندو‪ .‬جنهن هيئن چيو ته‪ُ :‬اهو ڪهڙي‬
‫شيِء ۾ آهي؟ تنهن کيس ڪنهن شيِء ۾ فرض ڪيو ۽ جنهن ائين چيو ته ُاهو ڪنهن شيِء تي آهي‪ ،‬تنهن ان کان ٻيا هنڌ خالي‬
‫سمجهيا‪ُ” .‬هو“ آهي‪ ،‬ٿيو نه آهي‪ .‬موجود آهي‪ ،‬ليڪن عدم‪ ،‬يعني نه هجڻ کان پوِء وجود ۾ نه آيو‪ .‬هو هر شيِء سان گڏ آهي‪،‬‬
‫پر ائين نه‪ ،‬جيئن جسم گڏ هوندو آه‪ .‬هو هر شيِء کان جدا آهي‪ ،‬پر جسم جي جدائي وانگر نه‪ .‬هو فاعل آهي پر چرڻ پرڻ ۽‬
‫اوزارن جو محتاج نه آهي‪ .‬هو ان وقت به ڏسڻ وارو هو‪ ،‬جڏهن مخلوقات ۾ ڪا به شيِء ڏسڻ جهڙي هئي ڪانه! هو اهڙو‬
‫اهڙو اڪيلو آهي‪ ،‬جنهن جو ڪو ساٿي نه آهي‪ ،‬جنهن سان کيس ُانس (يا محبت) ٿئي يا ان کي وڃائي پريشان ٿئي‪ .‬هن‬
‫شروع شروع ۾ خلق کي ايجاد ڪيو‪ ،‬سواِء ڪهنن سوچ ويچار جي ۽ سواِء ڪنهن آزمودي جي‪ ،‬جنهن مان کيس فائدي ٿيڻ‬
‫جي ضرورت ٿي هجي ۽ سواِء ڪنهن چرپر جي‪ ،‬جنهن هن کي پيدا ڪيو هجي ۽ سواِء ڪنهن ولولي ۽ جوش جي‪ ،‬جنهن‬
‫کان هو بيتاب ٿيو هجي‪ .‬هر شيِء کي سندس وقت جي حوالي ڪيائين‪.‬‬
‫بي جوڙ شين ۾ توازن ۽ هڪجهڙائي پيدا ڪيائين‪ ،‬هر شيِء کي جدا جدا طبيعتن ۽ مزاجن جو حامل بنايائين‪ .‬پڻ‬
‫انهن طبيعتن الِء مناسب شڪليون (۽ ضروري صورتون) مقرر ڪيائين‪ .‬انهن شين کي سندن وجود ۾ آڻڻ کان اڳ ۾ ئي‬
‫ڄاڻندو هو‪ ،‬سندن حدون بلڪل احاطي اندر مقرر ڪيل هيون‪ ،‬جن جي نفسن ۽ عضون کي (به) ڄاڻندو هو‪ .‬پوِء هن‬
‫ڪشادي فضا‪ ،‬نهايت وسيع طرف ۽ ڪنارا ۽ خالجون موڪرايون خلقيون ۽ انهن ۾ ايترو ته پاڻي وهايائين‪ ،‬جنهن جون‬
‫دريائي موجن جون طوفاني لهرون ۽ َاٿاهه سمنڊ جي موجن جا (هڪ ٻي مٿان) تهن تي تھ هئا‪ .‬ان پاڻيَء کي تند ۽ تير هوائن‬
‫جي پٺيَء تي سوار ڪيائين‪ ،‬پوِء ان (هوا کي) پاڻي اٿالئڻ (پٿالئڻ) جو حڪم ڪري‪ ،‬پاڻي کي هوائن جي قبضي ۾ ڏنائين‪ ،‬۽‬
‫ان کي پاڻي جي سرحد سان مالئي ڇڏيائين‪ ،‬جنهن جي هيٺان هوا پري پري تائين وڇايل هئي ۽ مٿس پاڻي زبردست ڇوليون‬
‫(۽ لهرون) هڻي رهيو هو‪ .‬پوِء خدا تعالٰي ان پاڻي ۾ هڪ اهڙي هوا پيدا ڪئي‪ ،‬جنهن جو هلڻ (يا لڳڻ) بي ثمر (سنڍ) هو ۽‬
‫ان کي سندس مرڪز تي برقرار رکيائين‪ .‬ان هوا جون تيز لهرون ڪيائين ۽ ان جي لڳڻ جي حد پري پري تائين وڌايائين‪.‬‬
‫پوِء ان هوا کي مقرر ڪيائين‪ ،‬ته اها پاڻي جي (اڻ کٽ) ذخيري کي ڇولين جا ڌڪ هڻي ۽ ان ُاٿاهه سمنڊ جي موجن کي مٿي‬
‫اڇالئي‪ .‬ان هوا پاڻي کي اهڙي طرح ولوڙي‪ ،‬جيئن چاڏيَء ۾ ڌونئري کي ولوڙيو آهي ۽ ُان پاڻي کي ڌڪيندي‪ ،‬تيزيِء سان‬
‫لڳي‪ ،‬جيئن خالي فضا ۾ لڳندي آهي ۽ پاڻي جي ابتدائي حصي کا آخري حصي تي ۽ بيٺل پاڻي کي‪ ،‬وهندڙ پاڻي تي اٿالئڻ‬
‫لڳي‪ ،‬تانجو ان ڇوليون هڻندڙ پاڻي جي سطح‪ ،‬بلند ٿي وئي‪ .‬اهو پاڻي تهن تي تھ ٿي گجي ڏيڻ لڳو‪ .‬هللا تعالٰي اها گجي‬
 ‫(پنهنجي قدرت سان) کليل هوا ۽ ڪشادي فضا ڏي کنئي‪ ،‬جنهن مان ست ئي آسمان پيدا ڪيائين‪( .‬هن طرح جي) هيٺئين‬
‫آسمان کي بيٺل موج وانگر بنايائين ۽ مٿئين آسمان کي محفوظ ڇت ۽ بلند عمارت جي صورت ۾ اهڙي طرح قائم ڪيائين‪،‬‬
‫جنهن کي نه ٿنڀن جي ٽيڪ جي ڪا ضرورت ٿي ۽ نه وري ان کي طنابن (يا رسين) سان ٻڌي‪ ،‬جوڙڻ جي ڪا ضرورت‬
‫ٿي‪ .‬پوِء ان کي ستارن جي زيب و زينت ۽ روشن تارن کي چمڪ دمڪ سان سينگاريائين ۽ ان ۾ روشني ڏيندڙ چراغ‬
‫(سج) ۽ چمڪندڙ چنڊ کي هاليائين‪ ،‬جيڪو آسمان‪ ،‬ڦرندڙ گهرندڙ ڇت ۽ جنبش کائڻ واري لوح ۾ آهي‪.‬‬
‫پوِء خداوند عالم انهن آسمانن جي وچ ۾ شگاف پيدا ڪيا ۽ انهن جي گنجائشن کي طرح طرح جي فرشتن سان‬
‫ڀريائين‪ ،‬جن مان ڪي سجدي ۾ آهن‪ ،‬جيڪي رڪوع نه ٿا ڪن‪ ،‬ڪي وري رڪوع ۾ آهن‪ ،‬سي قيام نه ٿا ڪن‪ ،‬جيڪي‬
‫صفون ٻڌيو بيٺا آهن‪ ،‬سي پنهنجي جاِء نه ٿا ڇڏين؛ ڪي تسبيح حمد پڙهي رهيا آهن‪ُ ،‬اهي ٿڪجن ئي نه ٿا‪ ،‬نه انهن کي اکين‬
‫۾ ننڊ اچي ٿي‪ ،‬نه انهن جي عقلن ۾ ڪا ڀل چڪ پيدا ٿئي ٿي‪ ،‬نه وري انهن جي بدنن ۾ ڪا سستي يا ڪاهلي اچي ٿي ۽ انهن‬
‫تي ويساري جي غفلت طاري ٿئي ٿي‪.‬‬
‫انهن مان ڪي ته هللا جي وحي جا امين‪ ،‬پيغام پهچائڻ الِء حق سچ جي زبان ۽ ُان رسول ڏانهن سندس قطعي‬
‫فيصلن ۽ فرمانن کي کڻي اچڻ وڃڻ وارا آهن‪ .‬جن جا قدم ته زمين جي تھ تائين ڄميل آهن ۽ سندن پاسا سموري دنيا کان به‬
‫اڳتي وڌيل آهن‪ُ .‬انهن جا ڪلها عرش جي پاين سان پيا لڳن‪ ،‬جن جون اکيون عرش اڳيان جهڪيل رهن ٿيون ۽ ُان جي هيٺان‬
‫پنهنجن پرن ۾ ويڙهيل آهن ۽ انهن ۾ ۽ ٻي مخلوق جي وچ ۾ عزت جا پردا ۽ قدرت جون ديواريون پيل آهن‪ .‬اهي پنهنجي‬
‫پالڻهار الِء ڪنهن به شڪل يا صورت جو تصور پڻ نه ٿا ڪن‪ ،‬۽ نه هللا تي مخلوق واريون صفتون جائز ڄاڻن ٿا‪ ،‬نه ان‬
‫کي ڪنهن محل يا مڪان ۾ وڪوڙيل ٿا سمجهن ۽ نه تشبيهن ۽ مثالن سان هن ڏي اشارا ڪن ٿا‪.‬‬
‫حضرت آدؑم جي پيدائش بابت فرمائي ٿو؛‬
‫هللا تعالٰي سخت ۽ نرم مٽي ۽ ڪلراٺي مٽي گڏ ڪري‪ ،‬ان کي پاڻيَء سان ايترو ته پسايو‪ ،‬جو اها صاف ٿي آٺرجي‬
‫پئي ۽ آالڻ سان ايترو ڳوٺئين‪ ،‬جو ان ۾ لعاب پيدا ٿيو‪ ،‬پوِء ان مان اهڙي صورت جوڙيائين‪ ،‬جنهن ۾ ور وڪڙ ۽ سنڌن وارا‬
‫عضوا آهن‪ ،‬بلڪه جدا جدا حصا‪ .‬نيٺ ُان کي ايترو ته سڪايائين‪ ،‬جو اها (مٽي) پاڻ بيهي سگهي ۽ (وري ان کي) ايترو ته‬
‫سخت ڪيائين‪ ،‬جو ُاها کڙڪڻ (آواز ڪرڻ) لڳي‪ .‬پوِء ُان کي ساڳي حالت ۾ مقرر ڪيل وقت تائين ائين ئي رهڻ ڏنائين‪.‬‬
‫پوِء ُان ۾ روح ڦوڪيائين‪ ،‬جنهن بعد ُاهو اهڙي انسان جي شڪل ۾ اٿي کڙو ٿيو‪ ،‬جيڪو ذهني قوتن کي حرڪت ۾ آڻڻ‬
‫وارو‪ ،‬فڪري حرڪتن سان تصرف ڪرڻ وارو‪ ،‬عضون ۽ رڳن کان ڪم وٺڻ وارو ۽ هٿن پيرن کي هالئڻ آهي‪ ،‬بلڪه‬
‫اهڙي سڃاڻپ جو صاحب آهي‪ ،‬جنهن کان حق ۽ باطل ۾ تميز ڪري ٿو ۽ جدا جدا لذتن‪ ،‬ذائقن‪ ،‬خوشبوئن‪ ،‬رنگن ۽ جنسن ۾‬
‫پڻ فرق ڪري ٿو‪ .‬سندس رنگا رنگي مٽين‪ ،‬پاڻ ۾ مليل ُج ليل موافقت رکندڙ شين‪ ،‬برخالف‪ ،‬برعڪس ۽ مختلف خطن مان‬
‫ٺهيل آهي‪ ،‬يعني سردي‪ ،‬گرمي‪ ،‬پوسل ۽ خشڪي جو پتلو آهي‪.‬‬
‫پوِء هللا تعالٰي فرشتن کان چاهيو‪ ،‬ته هو سندس سونپيل امانت جو حق ادا ڪن ۽ سندس ورتل وعدي ۽ وصيت کي‬
‫پورو ڪن‪ ،‬يعني اهو واعدو‪ ،‬جيڪو آدم کي سجدي ڪرڻ وار حڪم کي مڃڻ ۽ ُان جي بزرگي اڳيان جهڪڻ ۽ سر تسليم‬
‫خم ڪرڻ الِء ڪيل هو‪.‬‬
‫بهر نوع‪ ،‬خدا فرمايو ته؛ ” آدم کي سجدو ڪريو‪ ،‬پوِء ابليس کانسواِء ٻين سڀني سجدو ڪيو‪ ،‬جو کيس تعصب ۽‬
‫ساڙ ٿيو‪ ،‬بدبختي مٿس غالب ٿي‪ .‬باھ مان پيدا ٿيڻ سبب پاڻ کي بزرگ ۽ برتر سمجهيائين ۽ کڙڪندڙ مٽي مان ٺهيل مخلوق‬
‫کي ذليل سمجهيائين‪ .‬هللا تعالٰي کيس مهلت ڏني‪ ،‬ته جيئن هو پوري طرح غضب جو مستحق ٿئي ۽ ( بني آدم جي) آزمائش به‬
‫تڪميل تي پهچي ۽ ڪيل وعدو به پورو ٿي وڃي‪ .‬نيٺ‪ ،‬خدا کيس فرمايو ته‪ ” ،‬توکي مقرر ڪيل ڏينهن تائين مهلت آهي“‬
‫پوِء خدا‪ ،‬آدم کي اهڙي گهر ۾ رهايو‪ ،‬جتي هن جي زندگي کي خوشگوار رکيو ويو‪ .‬هن کي ابليس ۽ ان جي عداوت کان به‬
‫هوشيار ڪيو ويو‪ ،‬پر سندس دشمن هن جي جنت ۾ رهڻ ۽ نيڪوڪارن سان ملي جلي رهڻ تي حسد ڪيو‪ .‬آخرڪار آدم‬
‫کي فريب ۾ آندائين ( جنهن بعد ) آدم پڪ کي شڪ سان ۽ پختي ارادي کي ڪمزوري وارن هٿن سان سودو ڪيو‪ .‬خوشي‬
‫کي خوف سان بدالئي ڇڏيائين ۽ ڌوڪي کانئڻ سبب شرمندگي حاصل ڪيائين‪ .‬آخر هللا‪ ،‬آدم الِء توبھ جي گنجائش رکي‪،‬‬
‫کيس رحمت ڪا ڪلمات سيکاريائين‪ ،‬جنت ۾ ٻيهر پهچائڻ جو ساڻس واعدو ڪيائين ۽ ُان بعد کيس آزمائش جي گهر ۾‪،‬‬
‫يعني نسل وڌائڻ واري محل ۾ الٿائين‪.‬‬
 ‫حق سبحانہ سندس اوالد مان نبي چونڊيا ۽ وحي وسيلي انهن کان انجام اقرار ورتائين‪ .‬رسالت جي تبليغ جو انهن‬
‫کي امين بنايائين‪ ،‬جڏهن ته اڪثر ماڻهن هلل جو عهد بدالئي ڇڏيو‪ ،‬ان جي حق ادا ڪرڻ کان بي خبر ٿي ويا‪ .‬ٻين کي خدا جو‬
‫شريڪ بنايائون‪ ،‬شيطانن‪ ،‬کين خدا جي معرفت کان ڦيرائي ۽ انهن جي عبادت کان الڳ ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫خدا تعالٰي انهن ۾ پنهنجا رسول موڪليا‪ ،‬پڻ هڪٻئي پٺيان نبي موڪليائين‪ ،‬ته جيئن انهن کان فطرت جا ورتل انجام‬
‫اقرار پورا ڪرائين‪ ،‬هن جون وساريل نعمتون ۽ عنايتون ياد ڏيارين‪ ،‬پڻ رباني پيغام پهچائي مٿن حجت پوري ڪن‪ ،‬دفن‬
‫ٿيل عقلن ڪڍي ظاهر ڪن‪ ،‬انهن کي قدرت جون نشانيون ڏيکارين ( ته جيئن) مٿن هي بلند ڇت وارو آسمان‪ ،‬ان جي هيٺان‬
‫وڇايل زمين جو فرش‪ ،‬زندھ رکڻ وارو آهي گذران جو سامان‪ ،‬فنا ڪرڻ وارا موت‪ ،‬پوڙهي ڪرڻ واريون بيماريون ۽‬
‫هڪٻئي پٺيان اچڻ وارا حادثا ( کين ياد ڏيارين)‪.‬‬
‫هللا تعالٰي پنهنجي مخلوق کي بغير ڪنهن موڪليل پيغمبر يا آسماني ڪتاب يا ڪامل واضح دليل (۽ حجت) يا‬
‫روشن راه جي ڪڏهن به ائين نه ڇڏيو آهي‪ .‬اهڙا رسول (آيا) جي ڳاڻاٽي ۾ ٿورا هئا‪ ،‬پر کين ڪوڙي ڪرڻ وارن جي‬
‫گهڻائي‪ ،‬ڪڏهن به عاجز ۽ دلشڪسته نه ڪيو‪ُ .‬انهن مان جيڪو به پهرين ٿي آيو‪ ،‬تنهن پاڻ کان پوِء اچڻ واري جو نالو‬
‫نشان پئي ٻڌايو‪ .‬جيڪو ٿي آيو‪ ،‬تنهن پاڻ کائنس‪ ،‬پهريون (نبي) سڃاڻپ ڪرائي ويو‪.‬اهڙي طرح مدتون گذرنديون ويون‪،‬‬
‫زمانا ختم ٿيا‪ ،‬پيُء ڏاڏي جي جاين تي انهن جو اوالد اچي آباد ٿيو‪ ،‬تانجو حق سبحانہ پنهنجي عهد کي وفا ڪرڻ ۽ نبوت جي‬
‫سلسلي کي ختم ۽ ڪامل ڪرڻ الِء حضرت محمد مصطفٰي صلي هللا عليہ وآلہ وسلم جن کي مبعوث فرمايو‪ ،‬جن بابت‬
‫ِء‬ ‫جا‬ ‫واري‬ ‫(سڀني) نبين کان انجام اقرار ورتا ويا هئا‪ ،‬جن جي ظهور (پرنور) جون نشانيون مشهور هيون‪ .‬پڻ سندن پيدائش‬
‫مبارڪ مسعود هئي‪.‬‬
‫ان وقت زمين تي رهڻ وارن جي رهڻي ڪهڻي جدا جدا‪ ،‬رادا ۽ عقيدا الڳ الڳ ۽ سندن طور طريقا منتشر هئا‪،‬‬
‫ايتري قدر جو ڪي خالق کي مخلوق سان تشبيھ ڏيندا هئا‪ ،‬ڪن سندن نالن کي ٿي بگاڙيو (۽ ڦيرايو)‪ ،‬ڪي هللا کي ڇڏي ٻين‬
‫جي طرف رجوع ٿيندا هئا‪ ،‬تن کي خداوند عالم آنحضرت صلعم جن جي معرفت ُانهن کي گمراهي ( جي اونداهي) مان‬
‫ڪڍي هدايت جي (نوراني) راھ تي آندو ۽ سندن وجود (مسعود) جي صدقي کين جهالت کان نجات ڏني‪ .‬نيٺ خدا تعالٰي ‪،‬‬
‫محمد صلي هللا عليہ وآلہ وسلم جن کي پنهنجي لقاء ۽ قرب الِء منتخب ڪيو‪ .‬پنهنجا خاص انعام سندن الِء پسند ڪيائين ۽‬
‫فاني دنيا جي رهڻي ڪهڻي کان کين بلند تر سمجهيو ۽ مصيبتن‪ ،‬زحمتن سان وڪوڙيل هنڌ کان سندن رخ موڙي ۽ (فاني)‬
‫دنيا مان کين عزت (۽ احترام) سان گهرائي ورتو‪.‬‬
‫آنحضرت صلعم جن توهان ۾ اهڙي شيِء ڇڏي ويا‪ ،‬جيئن اڳيان نبي پنهنجن امتن ۾ ڇڏي هليا ويا‪ .‬ان ڪري جو‬
‫اهي واضح طريقا ۽ محڪم نشان قائم ڪرڻ کانسواِء کين ڪڏهن به ڇڙواڳ نه ڇڏيندا ويا‪ .‬آنحضرت جن توهان جي پالڻهار‬
‫جو ڪتاب توهان وٽ ڇڏيو آهي‪ ،‬جنهن ۾ حالل ۽ حرام کي‪ ،‬فرضن ۽ فضيلتن کي‪ ،‬منسوخ ٿيل ڳالهين کي‪ ،‬اختيار ڪرڻ‬
‫جهڙين ڳالهين کي ۽ ڇڏي ڏيڻ جهڙين ڳالهين کي‪ ،‬عام ۽ خاص ڳالهين کي‪ ،‬عبرت جهڙين ۽ مثالي ڳالهين کي‪ ،‬واضح ۽ ڀيٽ‬
‫ڪرڻ جهڙين ڳالهين کي‪ ،‬چڱي طرح کولي بيان ڪيو اٿن‪ .‬پڻ مختصر (مجمل) آيتن جو تفسير ڪري ٻڌايائون‪ .‬ان جي‬
‫رمزن کي پڻ سمجهايو ويو آهي‪ .‬ان ۾ ڪي ُاهي آيتون آهن‪ ،‬جن کان واقف ٿيڻ جي پابندي الزم ڪئي وئي آهي‪ ،‬۽ ڪي‬
‫ُاهي آهن‪ ،‬جو جيڪڏهن سندس بندا انهن کان نا واقف رهن‪ ،‬ته ڪا وڏي ڳالھ نه آهي‪ .‬ان ۾ ڪي حڪم اهڙا آهن‪ ،‬جن جو‬
‫واجب هئڻ ڪتاب مان ته ثابت آهي‪ ،‬پر حديث مان انهن جي منسوخ ٿيڻ جي خبر پوي ٿي‪ .‬پڻ ڪي حڪم اهڙا به آهن‪ ،‬جن‬
‫تي عمل ڪرڻ حديث جي لحاظ کان ته واجب آهي‪ ،‬پر ڪتاب ۾ انهن جي ترڪ ڪرڻ جي اجازت آهي‪ .‬هن ڪتاب ۾ ڪي‬
‫اهڙا به واجبات آهن‪ ،‬جن جو واجب هئڻ وقت سان وابسته آهي ۽ آئنده زماني ۾ انهن جو واجب هجڻ برطرف ٿي وڃي ٿو‪.‬‬
‫قرآن ۾ حرام ڪيل ڳالهين ۾ به فرق آهي‪ .‬ڪي وڏا گناه اهڙا آهن جن جي الِء دوزخ جي باھ جا دڙڪا ڏنل آهن ۽ ڪي ننڍا‬
‫گناه آهن‪ .‬جن الِء معاف ڪرڻ جا موقعا ۽ اميدون پيدا ڪيل آهن‪ .‬ڪي نيڪ ڪم اهڙا آهن‪ ،‬جن جو ٿورو حصو به مقبول‬
‫آهي ۽ منجهن گهڻي کان گهڻي وڌائڻ جي به گنجائش رکيل آهي‪.‬‬
‫حج بيت هللا جي باري ۾ فرمائي ٿو‪:‬‬
‫مسلمانؤ! هللا تعالٰي پنهنجي گهر جو حق توهان تي فرض ڪيو آهي‪ ،‬جنهن کي پنهنجي بندن جو قبلو بنايو اٿس‪،‬‬
‫جتي ماڻهو اهڙي طرح ڇڪجي اچن ٿا‪ ،‬جهڙي طرح پياسا جانور پاڻي ڏانهن ايندا آهن‪ ،‬بلڪه اهڙي چاھ سان اوڏانهن‬
‫تڪڙا تڪڙا بي خود ٿي اچن ٿا‪ ،‬جهڙي ريت ڪبوتر پنهنجن آکيرن ڏانهن اچن ٿا‪.‬‬
 ‫هللا سبحانہ ڪعبي کي پنهنجي برتري‪ ،‬بزرگي ۽ شان و شوڪت جي اڳيان عاجزي‪ ،‬نوڙت ۽ پنهنجي عزت جي‬
‫اقرار مڃائڻ الِء نشان بنايو آهي‪ .‬هن پنهنجي مطلوق مان ٻڌڻ وارا ماڻهون منتخب ڪيا‪ ،‬جن سندس سڏ تي لبيڪ چيو ۽‬
‫سندس ڪالم جي مشابهت ڪيائون‪ُ .‬اهي پنهنجي عبادت جي تجارت گاه ۾ فائدن کي ڪٺو ڪن ٿا ۽ سندس معافي جي وعده‬
‫گاه ڏي وڌن ٿا‪ .‬هق سبحانہ ان گهر کي اسالم جو نشان ۽ پناھ گهرڻ وارن الِء حرم بنايو آهي‪ .‬ان جو حج فرض ڪيو آهي ۽‬
‫حق جي ادا ڪرڻ کي واجب ڪيو آهي‪ ،‬۽ ان ڏانهن وڃڻ فرض ڪيو اٿس‪ .‬جيئن قرآن ۾ فرمايل آهي ته؛ خدا جو واجب‬
‫االدا حق ماڻهن تي اهو آهي ته ُاهي خانهِء ڪعبه جو حج ڪڪن‪ ،‬جن کي ان تائين پهچڻ جي طاقت هجي ۽ جنهن انڪار‬
‫ڪيو ته پوِء ڄاڻو‪ ،‬ته خدا ساري جهان کان بي پرواھ آهي“‬
‫خطبه (‪)2‬‬
‫جنگ صفين کان واپسي اچڻ بعد فرمايائين ته؛‬
‫هللا تعالٰي جي حمد و ثنا ڪريان ٿو‪ ،‬سندس نعمتن جي تڪميل گهرڻ‪ُ ،‬ان جي عزت ۽ جالل جي اڳيان سر‬
‫جهڪائڻ ۽ سندس نافرماني ڪرڻ کان حفاظت حاصل ڪرڻ الِء ‪ ،‬هن کان مدد گهران ٿو‪ .‬هن جي ڪفايت ۽ دستگيري جي‬
‫محتاج هئڻ سبب جنهن جي به هو هدايت ڪري‪ ،‬سو گمراھ نه ٿو ٿئي‪ ،‬جنهن کي هو دشمن ڪري‪ ،‬تنهن کي ڪٿي به امان‬
‫نه ٿي ملي‪ .‬جنهن جو هو سنڀاليندڙ هجي‪ ،‬ڪنهن جو به محتاج نٿو ٿئي‪ .‬هي ( حمد ۽ امداد جي طلب) ُاها (نعمت) آهي‪ ،‬جنهن‬
‫جو پڙهو وزن ۾ اچڻ واري شيِء کان ڳرو آهي ۽ هو گنج قيمتي کان قيمتي بهتر ۽ برتر آهي‪ ،‬آٌء شاهدي ڏيان ٿو‪ ،‬ته هللا‬
‫کانسواِء ڪو به معبود نه آهي‪ ،‬جيڪو يڪتا ۽ الشريڪ آهي‪ .‬اهڙي شاهدي جنهن جو خلوص پرکيل آهي ۽ جنهن جو‬
‫نچوڙ سواِء ڪنهن شڪ شبهي جي دل جو عقيدو بڻجي چڪو آهي‪ .‬اسين سموري زندگي هن سان ئي وابسته رهنداسين ۽‬
‫ان عقيدي کي پيش اچڻ وارن خطرن الِء ذخيرو بنائي رکنداسون‪ .‬اها ئي شاهدي ايمان جو مضبوط بنياد ۽ صالح عملن جو‬
‫پهريون قدم آهي‪ ،‬جيڪو خدا جي خوشنودي جو ذريعو ۽ شيطان کي دور ڪرڻ جو سبب آهي‪.‬‬
‫۽ آُء اها به شاهدي ڏيان ٿو ته؛ ”محمد صلي هللا عليہ وآلہ وسلم ان هللا تعالٰي جا عبد ۽ رسول آهن“‪ ،‬جن کي‪،‬‬
‫شهرت يافته دين‪ ،‬ٻڌايل نشان‪ ،‬لکيل ڪتاب‪ ،‬روشن نور‪( ،‬معجزات) چمڪندڙ روشني ۽ مضبوط حڪم سان موڪليو ويو‪،‬‬
‫ته جيئن شڪ شبهات واري نجاست دور ٿئي ۽ واضح طور دليلن (۽ مثالن) سان حجت پوري ڪئي وڃي‪ ،‬آيتن جي ذريعي‬
‫ڊيڄاريو وڃي‪ ،‬گويا ُانهن عذابن کان پڻ خوفزده ڪيو وڃي‪ُ .‬ان وقت اها حالت هئي‪ ،‬جو ماڻهو اهڙن فتنن ۽ فسادن ۾ مبتال‬
‫هئا‪ ،‬جو دين جي رسي شڪسته‪ ،‬يقين جا ٿنڀا لڏندڙ‪ ،‬جدا جدا اصول ۽ پريشان حالتون هيون‪ ،‬نڪرڻ جون راهون تنگ ۽‬
‫نظر نٿي آيون‪.‬‬
‫هدايت گمنام ۽ ضاللت عام هئي‪ ،‬بي ڏڙڪ هللا جي نافرماني ٿيندي هئي ۽ شيطان جي مدد ڪئي پئي وئي‪ ،‬ايمان‬
‫ني يار و مددگار هو‪ ،‬جو ُان جا ٿنڀا ڪريل هئا‪ ،‬جنهن جا نشان به سڃاڻپ ۾ نه ٿي آيا‪ُ .‬ان جا رستا مٽجي چڪا هئا‪ ،‬بلڪه‬
‫شاهراهون برباد‪ ،‬نيست ۽ نابود ٿيل هيون‪ .‬هو شيطان جي پيروي ڪري‪ُ ،‬ان جي رستن تي هلڻ لڳا ۽ ان جي پتڻ تي لهي‬
‫پيا‪ ،‬جنهن جي سببان شيطاني جهنڊا هر طرف کان ڦڙڪڻ لڳا‪ .‬اهڙن فتنن ۾ کين پنهنجي ُسنبن سان پامال ڪري ۽ پنهنجي‬
‫کرن سان چيڀاٽيندو هو ۽ پنهنجن چنبن ڀر مضبوطي سان بيٺو هو‪ ،‬۽ ُاهي ماڻهو‪ُ ،‬ان جي وچ ۾ حيران ۽ پريشان‪ ،‬جاهل ۽‬
‫فريب خورده بيٺل هئا‪( .‬ڄڻ ته) هڪ اهڙي گهر ۾ بيٺل هئا‪ ،‬جيڪو پاڻ ته ڏاڍو سهڻو هو‪ ،‬پر ان ۾ رهڻ وارا بڇڙا هئا‪ ،‬جتي‬
‫ننڊ ۽ آرام جي بجاِء بي آرامي ۽ بي قراري هئي ۽ سرمي جي بجاِء هنن جي اکين ۾ ڳوڙها هئا‪ .‬هي سڀڪجھ ُان سرزمين تي‬
‫ٿي رهيو هو‪ ،‬جتي عالم جي زبان تي لغام چڙهيل هو ۽ جاهل با عزت ۽ سرفراز هو‪.‬‬

‫مٿئين خطبي جو اهو حصو جيڪو اهلبيت نبي جي شان ۾ آهي؛‬

‫اهي هللا جي رازن مان امانت دار ۽ ان جي دين جي پناھ واري جاِء آهن‪ .‬خدائي علم جا خزانا ۽ حڪمتن جا آستان‬
‫آهن‪( .‬آسماني) ڪتابن جون راهون ۽ رستا ۽ دين جا پهاڙ آهن‪ُ .‬انهن جي جي ئي طفيل‪ ،‬هللا تعالٰي دين جي پشت جو (خم) ور‬
‫سڌو ڪيو ۽ ان جي پاسن کان ضعف واري ڏڪڻي دور ڪئي‪.‬‬

‫ساڳئي خطبي جو هڪ حصو‪ ،‬جيڪو ٻين جي متعلق آهي؛‬

 ‫انهن نا فرماني ۽ بدڪاري جي پوک پوکي‪ ،‬غفلت ۽ فريب جو ريج ڏئي ۽ ُان مان تباهي ۽ هالڪت جي جنس‬
‫حاصل ڪيائون‪ .‬هن امت ۾ ڪنهن کي به محمد جي آل تي قياس نٿو ڪري سگهجي‪ .‬جن ماڻهن تي آل محمد جا احسان‬
‫جاري رهيا هجن‪ ،‬سي انهن جي برابر ٿي نٿا سگهن‪ُ .‬اهي (اهلبيت) دين مبين جو بنياد ۽ يقين جا ٿنڀا آهن‪( .‬ياد رکو) اڳتي‬
‫وڌي وڃڻ وارن کي انهن ڏانهن واپس اچڻو آهي ۽ پوئتي رهجي وڃڻ وارن کي اڳتي هلي‪ ،‬انهن سان ملڻو آهي‪ .‬سرپرستي‬
‫جي مرتبي واريون خصوصيتون انهن الِء ئي آهن ۽ انهن جي حق ۾ پيغمبر جي وصيت آهي‪ُ ،‬اهي نبي جا وارث آهن‪ .‬هاڻي‬
‫هي اهو وقت آهي‪ ،‬جو حق پنهنجي اهل جي طرف موٽي آيو ۽ صحيح جڳھ تي منتقل ٿي ويو‪.‬‬
‫خطبه (‪)3‬‬
‫هي خطبو شقشقيه جي نالي سان مشهور آهي‬
‫خدا جو قسم! ابو قحافه جي فرزند خالفت جو پهراڻ پائي ورتو‪ ،‬حاالنڪه منهنجي مطعلق هن کي چڱي طرح خبر‬
‫هئي‪ ،‬ته خالفت ۾ منهنجو اهو مقام آهي‪ ،‬جيڪو جنڊ ۾ ڪير جو هوندو آهي‪ .‬آٌء اهو (بلند ۽ باال پهاڙ) آهيان‪ ،‬جنهن تان علم‬
‫جو سيالب پاڻي وهي ڪرندو آهي ۽ مون تائين (منهنجي منزلت تائين) ڪو به پکي پر نه ٿو هڻي سگهي‪( .‬تنهن هوندي به)‬
‫مون خالفت جي اڳيان پردو لٽڪائي ڇڏيو ۽ ان کان پاسو ڪيم ۽ سوچڻ شروع ڪيم ته پنهنجي وڍيل هٿن سان حملو‬
‫ڪريان يا هن خوفناڪ اونداهي تي صبر ڪريان‪ ،‬جنهن ۾ ٻار‪ ،‬پوڙهو ۽ پوڙهو بلڪل ضعيف ٿئي ٿو‪ ،‬۽ مؤمن ان ۾‬
‫جدوجهد ڪندو‪ ،‬پنهنجي پالڻهار وٽ پهچي ٿو‪ .‬مون کي اوندھ تي صبر ڪرڻ ئي عقل واري ڳالھ نظر آئي‪ ،‬تنهن ڪري‬
‫مون صبر ڪيو‪ .‬حاالنڪه اکين ۾ (غم ۽ فڪر ڏک جي) چڀڪار هئي ۽ نڙي ۾ (رنج ۽ ڏک جا) گرھ ڦاٿل هئا‪ .‬آٌء پنهنجي‬
‫ميراث کي تلف ۽ تاراج ٿيندو ڏسندو رهيو هوس‪ ،‬تانجو پهرئين پنهنجي اصلي راِء ورتي ۽ پاڻ کانپوِء خالفت خطاب جي‬
‫فرزند جي حوالي ڪري ويو (پوِء جناب امير عليہ السالم مثال طور اعشي جو هي شعر پڙهيو)‪-:‬‬

‫”ڪٿي هي ڏينهن‪ ،‬جيڪي ڏاچي جي پاکڙي تي گذرن ٿا ۽ ڪٿي‬

‫اهي ڏينهن‪ ،‬جيڪي جابر جي ڀاء حّيان جي دوستي ۾ گذرندا هئا“‬
‫تعجب آهي ته هو پنهنجي جيئري‪ ،‬خالفت تان سبڪدوش ٿيڻ چاهيندو هو‪ .‬پر منهنجي مرڻ کانپوِء ُان جو بنياد ٻين‬
‫الِء مضبوط ڪري ويو‪ .‬بيشڪ‪ ،‬مذڪور ٻنهي سختي سان خالفت جي ٿڻن کي پاڻ ۾ ورهايو‪ .‬انهن خالفت کي هڪ سخت‬
‫۽ ناهموار محل ۾ رکي ڇڏيو‪ ،‬جنهن جي غالظت خطرناڪ هئي‪ ،‬جنهن کي ڇهڻ سان دبخلقي محسوس ٿيندي هئي‪ ،‬جتي هر‬
‫ڳالھ تي ٿاٻو کانئڻ ۽ وري بهانو ڳولڻ هو‪ ،‬جنهن جو ان سان واسطو پيو‪ ،‬سو اهڙو آهي‪ ،‬جهڙو ڪنهن سرڪش ڏاچي جو‬
‫سوار‪ .‬سو جيڪڏهن مهار ٿو چڪي‪ ،‬ته ان جي نڪ جو وچون حصو زخمي ٿو ٿئي‪ ،‬پر جيڪڏهن واڳ کي ڍرو ٿو ڪري‬
‫ٿو‪ ،‬ته پوِء هو سوار ڏاچي سان گڏ خوفناڪ کڏن ۾ وڃي ٿو پوي‪ .‬جنهن ڪر خدائي اليزال جو قسم! ته ماڻهون ابتي چال‬
‫وارا سرڪش وسواسي ۽ بدچلن ٿي ويا‪ .‬مون اهڙي ماحول جي ڊگهي مدت ۽ سخت مصيبت تي صبر ڪيو‪ ،‬تانجو ”ٻيو“ به‬
‫پنهنجي راھ لڳو ۽ خالفت کي هڪ جماعت ۾ روڪي ويو ۽ مونکي پڻ ان جماعت جو هڪ فرد ڄاتائين‪.‬‬
‫پالڻهار منهنجو ان شورٰي سان ڪهڙو واسطو؟ سڀ کان پهرين جي مقابلي ۾ منهنجي حقدار ٿيڻ جو ۽ فضيلت جو‬
‫ڀال ڪنهن کي شڪ هو‪ ،‬جو هاڻي مون کي به انهن ۾ شامل ڪيو ويو آهي! مگر مون اهو طريقو اختيار ڪيو‪ ،‬ته جڏهن هو‬
‫زمين جي ويجها ٿي ُاڏامڻ لڳن‪ ،‬ته آٌء به ائين ڪريان ۽ جڏهن هو مٿي بلندين تي اڏامن‪ ،‬ته پوِء آٌء به اهڙي طرح پرواز‬
‫ڪريان ( يعني جيترو ٿي سگهي ته ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ نڀائيندو رهان)‪.‬‬
‫انهن مان هڪ شخص بغض ۽ دشمني سبب مون کان باغي ٿي ڦري ويو ۽ ٻيو دامادي ۽ ڪن نه ٻڌائڻ جهڙين‬
‫ڳالهين سبب هوڏانهن جهڪي پيو‪ ،‬تانجو ان قوم جو ٽيون ماڻهون پيٽ کي ڦنڊائي حواني گوبر ۽ ڏاري جو وچ ۾ اٿي بيٺو ۽‬
‫ان سان گڏ سندس ساٿي کڙا ٿيا‪ ،‬جيڪي خدا جي مال کي اهڙي طرح ڳهندا هئا‪ ،‬جيئن بهار (ربيع ) جي فصل ۾ اٺ چرندو‬
‫آهي‪ .‬نيٺ اهو به وقت اچي ويو‪ ،‬جو سندس وٽيل رسي جا ور کلي پيا ۽ سندس ئي دب افعالن سندس ڪم تمام ڪيو ۽ سندس‬
‫شڪم پري کيس منهن ڀر ڪيرايو‪ .‬ان وقت ماڻهن جي انبوہ مونکي پريشان ڪري ڇڏي‪ ،‬جو مون ڏي ”ڳورپٽ“ جي ڪنڌ‬
‫جي وارن وانگر هر طرف کان ( بعيت ڪرڻ الِء ) ساندہ ايترا ته ماڻهون آيا‪ ،‬جو حسنين‪ ،‬پيھ ۽ چپ ۾ ويڙهجي ويا ۽‬
‫منهنجي چادر جا ٻئي پالند ڦاٽي پيا‪ .‬اهي سڀئي مونکي ٻڪرين جي ڌڻ جي وانگر چوڌاري گهيرو ڪري بيٺا‪ ،‬پر ان هوندي‬
 ‫به جڏهن آٌء خالفت جو امر حاصل ڪري اٿيس‪ ،‬ته هڪ ٽولي (اهل جمل) بعيت ٽوڙي ڇڏي‪ ،‬ٻيا دين مان (خارجي اهل‬
‫نهروان) نڪري ويا ۽ ٽئين گروھ (اهل صفين) حڪم جي عدولي اختيار ڪئي؛ ڄڻ ته انهن هللا جو هي ارشاد ٻڌو ئي نه هيو‬
‫ته؛ ”هي آخرت جو گهر اسان انهن ماڻهن الِء مقرر ڪيو آهي‪ ،‬جيڪي نه دنيا ۾ بلندي چاهين ٿا ۽ نه وري فساد پکيڙين ٿا ۽‬
‫نيڪ اجر پرهيزگارن الِء ئي آهي‪ .‬هائو هائو خدا جو قسم! بيشڪ انهن ماڻهن مذڪور آيت کي ٻڌو هو ۽ ياد به ڪيو هو‪،‬‬
‫پر سندن نگاهن ۾ دنيا جو جمال ُک پي ويو ۽ انه جي سونهن ۽ سينگار کين موهي ڇڏيو‪ .‬ڏسو انهيَء ذات جو قسم‪ ،‬جنهن داڻي‬
‫کي چيريو ۽ جاندار پيدا ڪيائين‪ .‬جيڪڏهن بعيت ڪرڻ وارن جي موجودگي ۽ مدد ڪرڻ وارن جو وجود کان مون تي‬
‫حجت پوري نه ٿئي ها ۽ هو عهد نه هجي ها‪ ،‬جيڪو هللا تعالٰي علمائن کان وٺي ڇڏيو آهي‪ ،‬ته هو ظالم جي پيٽ ڀرائي ۽‬
‫مظلوم جي بک تي سڪون سان نه ويهن‪ ،‬ته پوِء آٌء خالفت جي واڳ ان جي ڪلهن تي رکان ها انجي آخر کي انهيِء پيالي‬
‫مان سيراب ڪريان ها‪ ،‬جنهن پيالي مان ان کي اول سيراب ڪيو هوم‪ ،‬۽ توهان پنهنيج دنيا کي منهنجي نظرن ۾ ٻڪري جي‬
‫نڇ کان به وڌيڪ حقير ڏسو ها‪.‬‬
‫ماڻهن جو چوڻ آهي ته جڏهن جناب امير عليہ السالم خطبو پڙهندي ان هنڌ پهتو‪ ،‬ته هڪ عراقي شخص اڳتي‬
‫وڌي کيس هڪ خط ڏنو‪ .‬حضرت ان خط کي پڙهڻ لڳو‪ .‬جڏهن پڙهي بس ڪيائن ته حضرت عبدهللا ابن عباس عرض‬
‫ڪيو‪ ،‬ته يا امير المؤمنين اوهان جتي خطبو ڇڏيو هو‪ ،‬اتان وري ان سلسلي کي اڳتي وڌائي بيان فرماي! پاڻ فرمايائين ته؛‬
‫اي ابن عباس افسوس! اها ته ڄڻ اٺ جي مستي واري ”دلي“ هئي‪ ،‬جيڪا ٻاهر نڪتي ۽ واپس وڃي پنهنجي جاِء تي پهتي‪.‬‬
‫اند عباس چوي ٿو ٿه مون کي ڪڏهن به ڪنهن ٻئي ڪالم متعلق ايترو افسوس نه ٿيو‪ ،‬جيترو مٿئين ڪالم متعلق‪ .‬انهي‬
‫ڪري ته حضرت امير عليہ السالم اوستائين پهچي نه سگهيو جيستائين کيس پهچڻ گهربو هو‪.‬‬

‫خطبه (‪)4‬‬
‫رسول جي آل جا احسان ۽ قريشن جي حالت‬
‫اسان (اهلبيت) جي سببان‪ ،‬توهان (گمراهين) جي اونداهين ۾ هدايت جي روشني حاصل ڪئي‪ .‬ازانسواِء عظمت و‬
‫شان ۽ بلندين جي چوٽين تي قدم رکيو ۽ اسان جي ئي سهاري‪ ،‬توهان (ظلم ۽ بي ايماني جي) اونداهي راتين مان صبح‬
‫(هدايت ۽ امن) جي روشنين ۾ آيئو‪.‬‬
‫اهي ڪن شل ٻوڙا ٿين‪ ،‬جيڪي رڙين ڪرڻ واري جي داهنهن کي نٿا ٻڌن‪ .‬ڀال اهي ڇو منهنجي ڪمزور ۽‬
‫جهيڻي آواز کي ٻڌندا‪ ،‬جيڪي هللا ۽ رسول جي بلند آواز لي ٻڌڻ کان به ٻوڙا رهجي چڪا هجن‪.‬‬
‫تن دلين کي شل سڪون ۽ قرار نصيب ٿئي‪ ،‬جن کان خدا جي خوف ۾ ڪنبڻ ۽ ڏڪڻ جدا نه ٿو ٿئي‪.‬‬
‫آٌء هميشه توهان کان بهانن ۽ بيوفائين جي نتيجن جو منتظر رهيو آهيان‪ ،‬۽ ڌوڪي کاڌل ماڻهن واري هلت چلت‬
‫کان توهان کي به سڃاڻي ڇڏيم‪ .‬جيتوڻيڪ دين جي نقاب مون کي توهان لڪائي رکيو‪ ،‬ليڪن منهنجي نيڪ نيتي ۽ سچائي‬
‫مونکي توهان جون صورتون ڏيکاري ڇڏيون‪ ،‬۽ دربدر ٿيڻ وارن رستن تي آٌء توهان الِء صدق ۽ سچائي وارن پيچرن تي‬
‫بيٺو هوس‪ ،‬جتي توهان ملندا جلندا هئا‪ ،‬مگر ڪو به توهان کي راھ ڏيکارڻ وارو نه هو‪ .‬توهان کوھ پيا کوٽيندا هئا‪ ،‬مگر‬
‫پاڻي نٿي ڪڍي سگهيا‪ .‬اڄ مون هن پنهنجي خاموش زبان کي کوليو آهي‪ ،‬جنهن۾ ڳالهائڻ جي وڏي طاقت آهي‪ .‬ان شخص‬
‫جي راِء کان پري رهو‪ ،‬جنهن مونسان قطع تعلقات ڪيا‪ ،‬جڏهن کان مون حق کي (سچ) ڏٺو آهي‪ ،‬تڏهن کان مون ڪڏهن به‬
‫ان ۾ شڪ شبهو ناهي ڪيو‪ .‬حضرت موسٰؑي پنهنجي جان خاطر ڪڏهن به خوف نه ڪيو‪ ،‬پر کيس جاهلن جي غلبي ۽‬
‫گمراهي جي حڪومت جو ڊپ هو‪ ( .‬ساڳي طرح منهنجي خاموشي به ائين ئي سمجهو‪ ).‬اڄ اسين ۽ توهين حق ۽ باطل جي‬
‫”ٻه واٽي“ تي بيٺل آهيون‪ ،‬جنهن کي پاڻي هجڻ بابت تسلي آهي تنهن کي پياس نٿي محسوس ٿئي‪ ،‬تهڙي طرح منهنجي‬
‫موجودگي ۾ توهان وٽ منهنجو قدر نه آهي‪.‬‬
‫خطبه (‪)5‬‬
‫جڏهن رسول هللا صلي هللا عليہ وآلٖہ وسلم جن هن دنيا مان رحلت فرمائي تڏهن عباس ۽ ابو سفيان ولد حرب ٻنهي اچي‬
‫عرض ڪيو‪ ،‬ته اسين توهان جي بعيت ڪرڻ چاهيون ٿا جنه تي حضرت اميرالمؤمنين فرمايو ته؛‬
 ‫اي انسانؤ! نجات هي ٻيڙين جي ذريعي‪ ،‬فتنن ۽ فسادن جي لهرن کي چيري پار ٿي پاڻ ڪڍي وڃو‪ .‬نفرتن ۽‬
‫انتشارن وارين راهن کان پنهنجا رز موڙي‪ ،‬فخر ۽ وڏائي جا تاج مٿن تان الهي‪ ،‬زمين تي اڇالئي ڇڏيو‪ .‬صحيح عمل جي‬
‫طريقن اختيار ڪرڻ ۾ ڪامياب اهو آهي‪ ،‬جيڪو اٿي تي پنهنجي طاقت سان اٿي‪ ،‬ورنه اقتدار جي ڪرسي ٻين الِء ڇڏي‪،‬‬
‫ويهي رهي‪ .‬۽ اهڙي طرح بد امني کان ڪناره ڪشي ڪري جو‪ ،‬خدا جي خلقت کي رحت ۾ رکي‪( ،‬هن وقت خالفت جي‬
‫طلب ۾ اٿڻ) اهو هڪ گندو پاڻي ۽ اهڙو گرھ آهي‪ ،‬جيڪو کائڻ واري جي نڙي ۾ ڦاسي پوندو‪ .‬جيئن ته‪ ،‬پڇڻ کان اڳ ميوي‬
‫پٽڻ وارو ائين آهي جهڙو پرائي زمين کي پوکڻ وارو‪ .‬جيڪڏهن ڪڇان ٿو ته ماڻهو چوندا‪ ،‬ته هي دنوي حڪومت ڏانهن‬
‫راغب آهي‪ ،‬۽ جي ماٺ ٿو ڪريان‪ ،‬ته چوندا ته موت کان ڊنو آهي‪.‬‬
‫اقسوس! جو اها ڳالھ هينئر ٿا چئو‪ ،‬جڏهن آٌء دنيا جا هر طرح جا الها چاڙها ڏسي چڪو آهيان‪ .‬خدا جو قسم!‬
‫ابوطالب جو پٽ موت سان ايترو گهائل آهي مائل آهي جيترو ٿڃ پيئاڪ ٻار به پنهنجي ماٌء جي ٿڻن سان پيار نه ٿو ڪري‪،‬‬
‫البته هڪ پوشيدہ علم منهنجي سيني جي تهن ۾ اهڙو ته لڪل آهي‪ ،‬جو جڏهن ان کا ظاهر ٿو ڪريان‪ ،‬ته پوِء توهان بيقرار‬
‫۽ اهڙي ته لوڇ پوڇ ۾ پوندؤ‪ ،‬جهڙي طرح اونهن ڊگهن کوهن ۾ رسيون ڏڪنديو ۽ ڪنبنديون آهن‪.‬‬

‫(خطبه ‪)6‬‬
‫جڏهن حضرت امير عليہ السالم کي مشورو ڏنو ويو‪ ،‬ته پاڻ نه طلحه ۽ زبير جو پيڇو ڪري ۽ نه انهن سان جنگ‬
‫ڪرڻ جو ارادو ڪري‪ ،‬تڏهن پاڻ فرمايائين ته؛‬
‫خدا جو قسم آٌء ان جانور نه ٿيندس‪ ،‬جيڪو لڳاتار ٺڪ ٺڪ ڪرڻ يا (درواز) کڙڪائڻ سان به سمهي رهندو‬
‫آهي‪ ،‬تانجو ان جو طلبگار (شڪاري) اچي مٿس ڪڙڪندو آهي ۽ وجھ ڳولي تاڻ ۾ لڪي ويهڻ وارو‪ ،‬اوڇتو مٿس حملو‬
‫ڪري‪ ،‬قابو ۾ ڪندو آهي‪.‬‬
‫ليڪن آٌء ته حق جي طرف وڌڻ وارن ۽ ڪن تي آواز پوڻ سان اطاعت ڪندڙن کي ساڻ ڪري‪ ،‬انهن گناهن‬
‫ڪندڙن ۽ شڪن ۾ پوڻ وارن تي پنهنجي تلوار هالئيندو رهندس‪ ،‬تانجو منهنجي موت جو ڏينهن اچي وڃي‪.‬‬
‫خدا جو قسم‪ ،‬جڏهن کان هللا تعالٰي پنهنجي رسوؐل دنيا مان کڻي ورتو! تڏهن کان ٻين کي مون تي مقدم ڪيو ويو‪،‬‬
‫بلڪه مونکي پنهنجي حق کان محروم ڪيو ويو آهي‪.‬‬

‫(خطبه ‪)7‬‬
‫منافقن جي حالت جو منظر‬
‫انهن پنهنجي سمورن ڪمن جو عام مختار_شيطان کي بڻائي رکيو آهي ۽ شيطان وري کين پنهنجي ڪم ڪرڻ جو‬
‫ذريعو بڻايو آهي‪.‬‬
‫شيطان انهن جي سينن ۾ آنا الهي ڦوڙيا‪ ،‬جن مان ٻچا نڪري انهن جي ئي هنجن ۾ اهي ٻچا پيٽ ڀر رڙهي ڪڏي‬
‫ٺينگ ٽپا پيا ڏين‪ .‬هو انهن جي ئي اکين سان ڏسي ٿو ۽ انهن جي ئي زبانن سان ڳالهائي ٿو‪ .‬هو کين گناهن جي راهن تي‬
‫هالئي پيو ۽ بڇڙيون ڳالهيون ٺاهي جوڙي سينگاري‪ ،‬انهن جي سامهون رکيون اٿس؛ ڄڻ ته هن کين پنهنجي قبضي ۾‬
‫شريڪ بڻائي ڇڏيو هجي ۽ انهن جي ئي زبانن سان پنهنجو ڪوڙو ڪالم پيو بڪي‪.‬‬

‫(خطبه ‪)8‬‬
‫حال جي منشا مطابق‪-‬زبير بابت‬
‫(جناب امير عليہ السالم زبير جي متعلق هي ڪالم‪ ،‬ان وقت فرمايو؛ جڏهن حالتون انهي قسم جي تقاضا‬
‫ڪرڻ الِء هيون)‬
‫هو (زبير) ائين پيو ظاهر ڪري‪ ،‬ته گويا هن بعيت هٿ سان ڪئي هئي‪ ،‬مگر دل سان نه ڪئي هئي‪ .‬بهرصورت‪،‬‬
‫هن بعيت جو ته اقرار ڪيو‪ ،‬ليڪن هن جي ان دعوٰي سان سندس دل ۾ کوٽ هو‪ .‬هاڻي هن کي گهرجي‪ ،‬ته مذڪوره دعوٰي‬
‫الِء ڪو واضح دليل پيش ڪري‪ ،‬ورنه جنهن بعيت کان ڦريو آهي‪ ،‬تنهن ۾ واپس اچي‪.‬‬

‫(خطبه ‪)9‬‬
‫جمل وارا اصحاب ۽ دشمنن جون ڌمڪيون‬
‫هو (ماڻهو) کنوڻ وانگر گجگوڙ ڪري چمڪيا‪ ،‬مگر انهن ٻنهي ڳالهين جي باوجود به بزدلي ڏيکاريائون ۽ اسين‬
‫جيسين دشمن تي حملو نه ٿا ڪريون‪ ،‬تيسين ُهل هنگامو نٿا ڪريون‪ ،‬۽ جيستائين (عملي طور تي) گهٽ وڌ نٿا ڳالهايون ‪،‬‬
‫(تيسين) لفظن جو سيالب نٿا وهايون‪.‬‬

‫(خطبه ‪)10‬‬
‫معاوي ۽ ان جي لشڪر جي حالت‬
‫شيطان پنهنجي گروھ کي گڏ ڪيو آهي ۽ پنهنجي سوارن ۽ پيادن کي به تيار ڪيو اٿس‪ .‬يقينًا مون سان دانائي ۽‬
‫عقلمندي شامل آهن‪ .‬نه مون ڪڏهن (ڄاڻي ٻجهي) خود پاڻ کي ڌوڪو ڏنو آهي ۽ نه ڪڏهن واقعي ڪو مون کي ڌوڪو ٿيو‬
‫آهي‪.‬‬
‫خدا جو قسم‪ ،‬آٌء انهن الِء هڪ اهڙو حوض ڪنارن تان اٿلندڙ ڇلڪائيندس‪ ،‬جنهن جو پاڻي ڪڍڻ وارو آٌء ئي‬
‫آهيان‪ .‬انهن هميشہ الِء نڪرڻ يا (نڪري) وري واپس اچڻ جو ڪو به امڪان ئي نه رهندو‪.‬‬

‫(خطبه ‪)11‬‬
‫جڏهن جمل واري جنگ ۾ جناب امير عليہ السالم پنهنجي فرزند محمد حنفيه کي علم عطا ڪيو تڏهن‬
‫کيس مخاطب ٿي جنگ جي فضيلتن جي تعليم ڏئي فرمايائين؛‬
‫جبل ڀلي پنهنجي جاِء ڇڏي ڏين‪ ،‬پر تون پنهنجي جڳھ تان نه هٽجان‪ ،‬تنهنجا ڏند ڀيچل هجن‪ .‬پنهنجو ڪاسئه سر‬
‫عاريتًا‪ ،‬هللا جي حوالي ڪجئين‪ ،‬پنهنجا پير زمين ۾ کوڙي بيهجان‪ ،‬لشڪر جي آخري صفن تي پنهنجي نظر رکجان ۽‬
‫(دشمن جي گهڻائي ۽ طاقت کان) اکين کي بند ڪجئين ۽ يقين ڪجئين ته مدد هللا جي ئي طرف کان ٿئي ٿي‪.‬‬

‫(خطبه ‪)12‬‬
‫جڏهن هللا تعالٰي ‪ ،‬جناب امير عليہ السالم کي جمل واري جنگ ۾ دشمن تي غلبو عطا فرمايو‪ ،‬تڏهن ان‬
‫موقعي تي سندس صحابي کيس عرض ڪيو ته آقا هتي جيڪر منهنجو فالڻو ڀاُء به هجي ها‪ ،‬ته اهو به‬
‫ڏسي ها‪ ،‬ته هللا تعالٰي توهان کي ڪيڏي نه دشمنن تي فتح ۽ ڪامراني عطا فرمائي آهي‪ ،‬تڏهن حضرت‬
‫فرمايو ته؛‬
‫ڇا تنهنجو ڀاُء اسان کي دوست سمجهي ٿو؟ هن چيو ته هائو!‬
‫تڏهن وري پاڻ فرمايائين ته هو‪ ،‬اسان وٽ موجود هو! بلڪه اسان جي هن لشڪر ۾ اهي به شخص موجود هئا‬
‫جيڪي اڃان مردن جي پشتن ۾ ۽ عورتن جي پيٽن ۾ آهن‪ .‬عنقريب زمانو انهن کي ظاهر ڪندو‪ ،‬انهن کان ايمان کي سهارو‬
‫۽ تسلي پهچندي‪.‬‬