Hãû tiãút niãûu - Mä phäi 113

HỆ TIẾT NIỆU

Mục tiêu học tập

1. Nắm được cấu trúc và chức năng của ống sinh niệu.
2. Nắm được vai trò điều hoà áp suất và thể dịch của thận.

I. CẤU TẠO THẬN

Thận là một cơ quan hình hạt đậu, dài 10-12cm, rộng 5-6 cm, dày 3-4 cm, có một bờ lồi,
một bờ lõm và được bọc ngoài bởi vỏ xơ. Ở bờ lõm, có một chỗ lõm sâu gọi là rốn thận, tĩnh
mạch thận từ trong thận đi ra ngoài và niệu quản thông với bể thận. Ở bên trong rốn thận, bể thận
chia thành 2 ngành dài và lớn gọi là những đài thận lớn, những ngành này lại chia thành những
nhành nhỏ ngắn hơn gọi là những đài thận nhỏ (Hình 1).

Âaìi tháûn nhoí ÄÚng læåün gáön ÄÚng læåün xa

Tiãøu cáöu tháûn
Bãø tháûn

Voí tháûn

Caình daìy quai Henle ÄÚng tháu

Âaìi tháûn
låïn

Tiãøu cáöu tháûn

Quai Henle Tuíy tháûn

Pháön âi lãn daìy cuía

quai Henle
ÄÚng goïp
Bãø tháûn
Caình moíng
Thaïp tuíy

Tia tuíy

Truû Bertin

Hình 1: Cấu trúc tổng quát của thận, ống sinh niệu
Trên thiết đồ bổ đôi thận qua đường dọc giữa: bằng mắt thường ta có thể phân biệt được 2 vùng
có màu sắc khác nhau, nằm xen kẽ với nhau như cài răng lược.Vùng ngoại vi gọi là vùng vỏ có
Hãû tiãút niãûu - Mä phäi 114

màu đỏ nâu thẩm và vùng trung tâm gọi là vùng tuỷ có màu nhạt hơn.
- Vùng vỏ: vùng vỏ thận được chia làm ba phần: phần giáp vỏ là một lớp nhu mô thận
mỏng nằm sát với vỏ xơ và ở bên ngoài đỉnh các tia tuỷ( tháp Ferrein); mê đạo là phần nhu
mô thận chen vào giữa các tia tuỷ và cột thận(còn gọi là trụ Bertin) là phần nhu mô thận chen
vào giữa các tháp thận ( tháp Malpighi).
Nhu mô thận được tạo thành bởi những đơn vị cấu tạo và hoạt động chức năng gọi là
ống sinh niệu. Mỗi thận có khoảng 1-4 triệu ống sinh niệu. Các ống sinh niệu được vùi trong
một mô liên kết gọi là mô kẽ. Cấu tạo mỗi đoạn ống sinh niệu được biệt hoá khác nhau để
đảm nhiệm chức năng riêng. Mỗi đoạn của một ống sinh niệu hoặc của các ống sinh niệu khác
nhau nằm ở các vị trí khác nhau trong nhu mô thận.
- Vùng tuỷ cấu tạo bởi 6-10 khối hình tháp gọi là tháp thận, đỉnh hướng về phía bể
thận, đáy quay về phía bờ cong lồi của thận. Ở đỉnh mỗi tháp thận có 20-25 miệng những ống
gọi là ống nhú thận mở vào đài thận nhỏ. Từ mặt đáy mỗi tháp thận, vùng tuỷ có những khía
dọc( khoảng 500 khía) toả ra vùng vỏ theo hướng nan hoa. Quan sát bằng kính hiển vi quang
học với độ phóng đại nhỏ, mỗi khía dọc ấy gọi là tia tuỷ, là một khối hình tháp nhỏ, cao, đáy
nằm trên đáy tháp thận, đỉnh hướng về phía vỏ xơ.
Mỗi khối hình tháp nhỏ ấy gọi là tháp Ferrein.
II. ỐNG SINH NIỆU (NEPHRON)
Mỗi thận có chừng 1-4 triệu nephron giữ chức năng lọc máu và tái hấp thụ nước và
điện giải, mỗi ống sinh niệu gồm (1) tiểu cầu thận, (2) ống lượn gần, (3) quai Henle, (4) ống
lượn xa. Ống thâu và ống góp có nguồn gốc phôi thai khác với ống sinh niệu, giữ chức năng
dẫn nước tiểu về đài thận (Hình 2).
1. Tiểu cầu thận
Tiểu cầu thận là một khối tròn có đường kính 200(m, chứa chùm mao mạch Malpighi,
được bọc ngoài bởi một lá thành lợp bởi một hàng biểu mô lát đơn, bao quanh chùm mao
mạch Malpighi là tế bào có chân được gọi là lá tạng, giữa lá tạng và lá thành (màng ngoài của
nang Bowman được gọi là khoang nang Bowman, nơi nước tiểu sơ khởi sẽ được thành lập).
Tiểu cầu thận gồm có hai cực là cực mạch và cực niệu. Cực mạch khởi đầu bằng một
động mạch dẫn đến đi vào khoang nang Bowman, tiểu động mạch dẫn đến chia thành 2-5
nhánh, từ đó tạo thành những búi mao mạch. Các búi mao mạch này sẽ hợp nhau lại bằng một
nhánh động mạch đi, như vậy cực mạch gồm có động mạch đến và động mạch đi nằm ở tiểu
cầu thận (Hình 3)
Ở tiểu cầu thận các mao mạch được lót bởi một hàng tế bào biểu mô có lỗ thủng, các lỗ thủng
này cho phép các phân tử có trọng lượng dưới 68000 đi qua, hầu hết các ion điện giải đều đi
qua được lỗ thủng này. Bao quanh các tế bào nội mô là một màng đáy mỏng, màng đáy này
có tính chất thấm lọc, chứa collagene type IV, người ta nhận thấy rằng màng đáy tác động
như một màng lọc, cho phép các chất có trọng lượng phân tử chừng 69000 dalton đi qua, kích
thước chừng 10nm. Giữa màng đáy có hai loại tế bào bao phủ.
1.1. Tế bào có chân
Là những tế bào phủ toàn bộ mặt ngoài của màng đáy, từ một tế bào có chân sẽ phân
ra các nhánh sơ cấp, từ các nhánh sơ cấp này sẽ phân ra các nhánh thứ cấp đến bọc quanh các
màng đáy như các ngón tay bọc quanh một khối. Rãnh của các ngón tay này rộng chừng
25nm và được xem như là khe lọc, như vậy máu trong lòng mao mạch Malpyghi sẽ qua lỗ
thủng của tế bào nội mô, màng đáy và khe lọc của tế bào có chân (Hình 3, 4).
 Hãû tiãút niãûu - Mä phäi 115

Voí
ÄÚng læåün gáön

Cáöu tháûn

Nang Bawman ÄÚng læåün xa

Âäüng maûch âi

Âäüng maûch dáùn âãn

Voí tháûn
Âäüng vaì ténh maûch
gian tiãøu thuìy
Âäüng vaì ténh Âaïm räúimao maûch
maûch cung

Quai Henle

Tuíy tháûn

ÄÚng tháu

Hình 2: Sơ đồ ống sinh niệu và mạch máu cung cấp ống sinh niệu ở vùng vỏ
Hãû tiãút niãûu - Mä phäi 116

Vãút âàûc cuía äúng læåün II

Âäüng maûch dáùn âãún

Âäüng maûch dáùn âi

Bäü maïy caûnh vi

cáöu tháûn
Cæûc maûch

Nang Bowman Laï taûng (tãú baìo coï chán)

Laï thaình

Khoang niãûu

Cæûc niãûu

Båì baìn chaíi cuía

äúng læåün gáön

Hình 3: Cấu trúc của tiểu cầu thận

 Hãû tiãút niãûu - Mä phäi 117

Maìng âaïy Tãú baìo näüi mä

Maìng
âaïymä
Tãú baìo näüi

Khe loüc

Nhán tãú baìo Chán så

coï chán cáúp
Chán thæï
Nhán tãú baìo cáúp
näüi mä
Thán tãú baìo coï chán
Chán så
cáúp
Chán thæï
cáúp

Hình 4: Sơ đồ màng lọc vi cầu thận

1.2. Tế bào gian mao mạch (Hình5) )

Khoang niãûu
(khoang nang
Bowman)

Tãú baìo coï chán

Tãú baìo coï chán

Mao maûch

Läù loüc

Hình 5: Màng lọc vi cầu thận dưới kính hiển vi điện tử tia xuyên x 9.000
Hãû tiãút niãûu - Mä phäi 118

Là những tế bào nằm giữa các tế bào nội mô của các mao mạch kế cận. Tế bào gian
mao mạch và tế bào nội mô không có màng đáy ngăn cản, người ta thấy rằng tế bào gian mao
mạch chứa nhiều khối protein và người ta cho rằng nó giữ nhiệm vụ của đại thực bào, tuy
nhiên vai trò chính của gian mao mạch vẫn chưa rõ.

Tãú baìo coï chán

Maìng âaïy
Baìo tæång cuía tãú baìo näüi
Mao maûch mä
Mao maûch

Tãú baìo coï chán

Maìng âaïy
Baìo tæång cuía tãú baìo näüi
mä
Mao maûch Mao maûch

Tãú baìo gian mao maûch

Hình 6: Cấu trúc của tế bào gian mao mạch
2. Ống lượn gần:
Ống lượn gần bắt đầu từ cực niệu của tiểu cầu thận, các ống này thường được lợp bởi
hàng tế bào hình khối vuông đứng trên một màng đáy, nhân nằm ở giữa. Ống lượn gần rất dài
và chạy vòng quanh trong vùng vỏ. Ở bề mặt tự do, ống lượn gần có rất nhiều bờ bàn chải,
trung bình bờ bàn chải dài 1(m. Về mặt cực đáy của tế bào ống lượn gần bào tương gấp lại
thành từng nếp gọi là mê đạo đáy, bên trong chứa nhiều ty thể, mê đạo đáy được xem như là
có vai trò vận chuyển các chất tái hấp thụ xuyên qua gian chất thận, sự vận chuyển này cần
năng lượng do ATP cung cấp.
3. Quai Henle
Có hình chữ u, gồm có 4 phần: (1) phần đi xuống dày có cấu tạo gần giống như ống
lượn gần, (2) phần mỏng đi xuống , (3) phần mỏng đi lên, (4) phần dày đi lên, có cấu tạo gần
giống như ống lượn xa. Ở phần ngoài của tuỷ thận, phần dày đi xuống của quai Henle có
đường kính chừng 60(m, sau đó trở thành hẹp để thành phần mỏng đi xuống có đường kính
12(m. Phần quai Henle ít bờ bàn chải, phần mỏng đi lên được xem như là giữ chức năng tái
hấp thụ chủ động natri vào trong gian chất của thận.
1/7 số nephron nằm ở vùng cận vỏ và như vậy được gọi là những nephron sát tuỷ,
phần còn lại phần lớn nằm ở vùng vỏ, tất cả các nephron tham dự vào quá trình lọc, tái hấp
thụ, tiết. Những nephron cận tuỷ có quai Henle rất dài và đi sâu xuống phần tuỷ thận, những
quai này chứa phần ngắn dày đi xuống nhưng có phần mỏng và phần đi lên dài (cành quai
Henle). Những cành mỏng của quai Henle ở vùng cận tuỷ có nhiệm vụ tạo ra độ ưu trương
cho môi trường gian chất tuỷ thận.
4. Ống lượn xa
Tiếp nối phần đi lên của quai Henle được bọc ngoài bởi một màng đáy và lợp bởi biểu
mô trụ đơn. Tế bào của biểu mô ống lượn xa thường ít bờ bàn chải, có lòng rộng hơn, bào
tương ít ưa acide hơn. Người ta thấy rằng ống lượn xa có nhiều bộ golgi ở vùng đáy, ống lượn
Hãû tiãút niãûu - Mä phäi 119

xa ngắn hơn ống lượn gần và cũng chạy vòng trong vùng vỏ. Có một điểm mà ống lượn xa
đến tiếp xúc với động mạch dẫn đi của tiểu cầu thận gọi là vết đặc(macula densa) , vai trò của
vết đặc có lẽ là duy trì áp suất thẩm thấu của dịch trong lòng ống lượn xa.
5. Ống thâu, ống góp
Thâu nhận nước tiểu từ ống lượn xa và chảy vào ống Bellini, ống này sẽ mở rộng vào
đỉnh của tháp thận. Những ống thâu nhỏ có đường kính chừng 40(m nhưng những ống lớn
hơn ở vùng đỉnh của tháp thận có thể lên tới 200(m (Hình 6).
III. BỘ MÁY CẠNH VI CẦU THẬN (JUXTAGLOMERULAR APPARATUS)
Gần cực mạch của tiểu cầu thận động mạch dẫn đến lớp cơ bị thay đổi tạo thành những tế bào
gọi là tế bào cận tiểu cầu có nhân hình elip, trong bào tương chứa rất nhiều hạt nhuộm PAS
dương tính. Vết đặc của ống lượn xa thường nằm sát vùng này hình thành bộ máy nằm cạnh
vi cầu thận. Khảo sát bằng kính hiển vi điện tử người ta thấy tế bào cận vi cầu thận chứa
nhiều hạt tiết protein, nhiều lưới nội bào có hạt, nhiều bộ golgi. Các hạt tiết có đường kính 10-
40nm, những tế bào cận tiểu cầu này tiết renin, renin sẽ biến đổi angiotensinogen thành
angiotensin I. AngiotensinI sẽ bị men chuyển thành angiotensin II làm cho vùng vỏ thượng
thận tiết aldosterone, aldosterone làm cho thận giữ muối và nước tăng thể tích máu, hậu quả là
làm tăng huyết áp .
IV. TUẦN HOÀN THẬN
Mỗi thận nhận máu từ động mạch thận, khi vào thận thường chia 2 nhánh: nhánh trước
và nhánh sau. Ngay ở trong vùng rốn thận, các nhánh này chia ra nhiều nhánh nhỏ để tạo
thành các động mạch liên thuỳ. Ở giữa vùng vỏ và vùng tuỷ thì động mạch liên thuỳ hình
thành động mạch cung. Từ động mạch cung sẽ chia nhánh thành các tiểu động mạch gian tiểu
thùy, các nhánh này sẽ chạy thẳng góc với bao thận. Các tiểu động mạch gian tiểu thuỳ sẽ tạo
thành các vùng bờ tiểu thuỳ chứa các tia tuỷ và vùng cận mê đạo vỏ. Từ các động mạch gian
tiểu thùy sẽ xuất phát các động mạch dẫn đi, các động mạch dẫn đi này sẽ cung cấp máu cho
tiểu cầu thận. Ðộng mạch gian tiểu thuỳ còn cung cấp máu cho động mạch dẫn đến, ống lượn
gần và ống lượn xa sau khi đã qua động mạch dẫn đi.
Ðộng mạch thẳng là những động mạch chạy thẳng góc với vỏ thận, những động mạch
này cung cấp máu cho vùng tuỷ thận và quai Henle . Tĩnh mạch thận chạy theo đường của
động mạch thận.
V. GIAN CHẤT THẬN
Vùng vỏ và vùng tuỷ thận chứa những phần đặc biệt nằm giữa các mạch máu, các ống thận,
các bạch mạch, những tế bào này được gọi là tế bào kẽ thận, được xem như là những tế bào
sợi và một số tế bào Lymphocyte. Trong tuỷ thận, nhiều tế bào gian chất chứa nhiều hạt nhỏ
lipit trong bào tương của chúng. Những tế bào này có thể tạo ra các hormone làm hạ huyết áp.
VI. SINH LÝ THẬN
Thận có nhiệm vụ điều hoà các thành phần hoá học của nội môi trường bằng một quá
trình siêu lọc, tái hấp thụ chủ động, hấp thụ thụ động và chế tiết. Sự lọc xảy ra ở tiểu cầu thận,
trong quá trình lọc thì các ống lượn gần sẽ tái hấp thụ các chất điện giải cần thiết, các protein,
các đường, giữ cho cân bằng nội mô. Trong mỗi phút, 2 thận lọc khoảng 125ml nước tiểu,
124ml được tái hấp thụ, chỉ có 1ml bị thải ở đài thận. Trong 24 giờ, lượng nước tiểu vào
khoảng 1,5l.
1. Quá trình lọc
1 phút máu chảy qua 2 thận chừng 1,2-1,3 lít. Như vậy toàn bộ máu trong cơ thể chảy
qua thận trong 5 phút. Áp suất thuỷ tĩnh của chùm mao mạch malpighi cao hơn những mao