See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/331565344

Rola Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej w implementacji Traktatu o

Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej – aspekty teoretyczne i praktyczne

Chapter · January 2016

CITATIONS READS

0 207

1 author:

Joanna Zych
Akademia Sztuki Wojennej
20 PUBLICATIONS 4 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Joanna Zych on 07 March 2019.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Rola Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej
w implementacji Traktatu o Nierozprzestrzenianiu Broni
Jądrowej – aspekty teoretyczne i praktyczne

JOANNA ZYCH
Akademia Obrony Narodowej

Streszczenie: Doświadczenie Hiroszimy i Nagasaki oraz zimnowojenny wyścig zbrojeń

wymusiły na społeczności międzynarodowej konieczność prawnego uregulowania kwestii
rozwoju technologii jądrowych. Przyjęcie Traktatu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej
(NPT) oraz Utworzenie Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej (MAEA), głównego
organu odpowiedzialnego za nadzór jego wdrażania, rozpoczęło okres międzynarodowej
kontroli zbrojeń i cywilnych programów nuklearnych. Celem artykułu jest przedstawienie
roli Agencji w procesie implementacji trzech filarów Traktatu: nieproliferacji, rozbrojenia
i pokojowego zastosowania energii jądrowej. Analizie i ocenie poddane zostały uprawnie-
nia nadane inspektorom MAEA oraz przeszkody natury prawnej i organizacyjnej, wyzna-
czające realne możliwości reagowania na niewypełnianie przez sygnatariuszy zobowiązań
traktatowych.

Słowa kluczowe: proliferacja, broń jądrowa, MAEA, bezpieczeństwo międzynarodowe,

NPT.

WSTĘP

Wyprodukowanie przez Stany Zjednoczone pierwszej bomby jądrowej i użycie jej

przeciwko Japonii latem 1945 r. zapoczątkowało nową erę zarówno w sferze walki zbroj-
nej, jak i stosunków międzynarodowych, nadając broni nuklearnej status czynnika decydu-
jącego o szczególnej sile oddziaływania posiadających ją państw. Jednocześnie, skala
zniszczeń w Hiroszimie i Nagasaki unaoczniła społeczności międzynarodowej powagę za-
grożenia płynącego z upowszechnienia tego typu środków bojowych, a to z kolei przyczy-
niło się do podjęcia prób poddania energii jądrowej kontroli, aby zapobiec stosowaniu jej
do celów militarnych. Utworzenie w 1957 r. Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej
(MAEA) dało początek wielostronnej współpracy państw na rzecz pokojowego, cywilnego
wykorzystania atomu/ Ratyfikowany przez niemal wszystkie państwa świata Traktat o Nie-
rozprzestrzenianiu Broni Jądrowej (NPT) z 1968 r. przydzielił Agencji szczególną rolę sta-
nia na straży jego wykonywania przez wszystkich sygnatariuszy. Po dziś dzień stanowi to
jej najważniejsze zadanie, którego podstawy teoretyczne oraz realizację w praktyce prezen-
tuje niniejszy artykuł.
1. Geneza i misja Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej

Pierwsze wysiłki na rzecz budowy międzynarodowego reżimu nieproliferacji broni

jądrowej podjęto niedługo po zakończeniu II wojny światowej – w okresie, gdy USA były
jedynym jej posiadaczem. W styczniu 1946 r. w ramach Organizacji Narodów Zjednoczo-
nych powołano do życia Komisję Energii Atomowej, której postawiono zadanie przygoto-
wania propozycji dotyczących multilateralnej współpracy na rzecz rozwoju cywilnych
technologii jądrowych, sposobów eliminacji broni jądrowej i systemu kontroli przyszłych
programów nuklearnych poszczególnych państw1. W czerwcu tego samego roku Ameryka-
nie przedstawili Komisji tzw. plan Barucha, który – w oczywisty sposób mając na celu nie-
dopuszczenie do naruszenia monopolu atomowego USA – zakładał objęcie międzynarodo-
wą kontrolą materiałów używanych do produkcji broni jądrowej oraz przekazanie stosow-
nej organizacji kompetencji licencjonowania i inspekcji wszystkich istniejących i przy-
szłych programów nuklearnych, aby zagwarantować ich wyłącznie pokojowy charakter2.
Sam plan, z oczywistych względów odrzucony przez ZSRR (dążący do jak najszybszego
pozyskania własnej broni jądrowej), nie wszedł w życie, ale jako pierwszy postulował
utworzenie odrębnej instytucji międzynarodowej, która miałaby stać na straży pokojowego
wykorzystania energii jądrowej.
W roku 1953, gdy do elitarnego „klubu atomowego” dołączyły już ZSRR i Wielka
Brytania3, na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ przedstawiona została nowa inicjatywa
Stanów Zjednoczonych, dotycząca udzielania pomocy państwom aspirującym do produkcji
energii jądrowej w celach pokojowych, w zamian za dobrowolne wyrzeczenie się militar-
nego wykorzystania atomu oraz zgodę na monitorowanie i inspekcje przeprowadzane przez
niezależną organizację międzynarodową, działająca pod egidą Narodów Zjednoczonych4.
Program ten, który przeszedł do historii pod nazwą „Atomy dla pokoju”, stanowił bodziec
do przyspieszenia rozwoju cywilnych technologii nuklearnych oraz rozpoczęcia prac nad
utworzeniem Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej.
Po trwających w latach 1954-1956 negocjacjach, grupa robocza złożona z dwunastu
państw (w tym wszystkich ówczesnych posiadaczy broni jądrowej i głównych eksporterów
uranu)5 opracowała statut nowo powstającej organizacji z siedzibą w Wiedniu, który ofi-
cjalnie przyjęto 26 października 1956 r. MAEA rozpoczęła działalność w lipcu 1957 r. jako
organizacja stowarzyszona z ONZ – w odróżnieniu jednak od wyspecjalizowanych agencji
w ramach systemu Narodów Zjednoczonych, zachowuje autonomię, a jej relacje z ONZ
określa osobna umowa stowarzyszeniowa oraz sam statut MAEA. Na ich mocy organizacja
zobowiązuje się przedstawiać roczne raporty Zgromadzeniu Ogólnemu, w przypadkach

1
United Nations General Assembly Session I, Resolution 1: Establishment of a Commission to Deal with the
Problems Raised by the Discovery of Atomic Energy, A/RES/1(I), 24.01.1946.
2
The Baruch Plan (presented to the United Nations Atomic Energy Commission, June 14, 1946) [transkryp-
cja], http://streitcouncil.org/uploads/PDF/The%20Baruch%20Plan.pdf [dostęp: 18.03.2015].
3
ZSRR pierwsze udane próby broni jądrowej przeprowadził w 1949 r., a Wielka Brytania w 1952 r..
4
“Atoms for Peace” Address Before the General Assembly of the United Nations on Peaceful Uses of Atomic
Energy, New York City, 8.12.1953 [transkrypcja], http://www.eisenhower.archives.gov/all_about_ike/
speeches/atoms_for_peace.pdf [dostęp: 18.03.2015].
5
W skład grupy wchodziły: USA, ZSRR, Wielka Brytania, Francja, Australia, Kanada, Portugalia, Belgia,
Czechosłowacja, Indie, Brazylia i RPA.
tego wymagających również Radzie Bezpieczeństwa, a także Radzie Gospodarczej i Spo-
łecznej i innym organom ONZ w zakresie dotyczącym ich działalności6.
Zgodnie ze statutem, główną misją MAEA jest „dążenie do rozszerzenia wkładu
energii atomowej dla pokoju, zdrowia i dobrobytu ludzkości” oraz „zapewnienie możliwie
najszerszej kontroli, aby energia atomowa nie była wykorzystana w celach wojskowych”7.
Jest ona realizowana poprzez wykonywanie szczegółowych zadań, dotyczących m.in.
udzielania pomocy naukowo-technicznej i materiałowej w rozwoju cywilnych programów
jądrowych, ustanawiania norm bezpieczeństwa instalacji jądrowych, magazynowania spe-
cjalnych materiałów rozszczepialnych i materiałów wyjściowych udostępnionych jej przez
członków8 oraz ewidencjonowania i inspekcji wszystkich materiałów i instalacji, które za-
deklarują poszczególne państwa. Najistotniejsze zadanie Agencji, jeżeli chodzi o aspekt
nieproliferacji, nałożone zostało na nią przez przyjęty w 1968 r. Traktat o Nierozprzestrze-
nianiu Broni Jądrowej, który to uczynił MAEA głównym mechanizmem weryfikacyjnym
dla zobowiązań wynikających z jego ratyfikacji.

2. Traktat o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej – trzy filary

W 1961 r., na mocy rezolucji nr 1722/XVI Zgromadzenia Ogólnego ONZ, do życia

powołano tzw. Komitet Rozbrojeniowy 18 Państw z siedzibą w Genewie (w kolejnych la-
tach poszerzany o nowych członków), którego zadaniem stało się m.in. przygotowanie wie-
lostronnych układów, dotyczących ograniczenia zbrojeń jądrowych, zakazu prób z bronią
jądrową w atmosferze, pod wodą i w przestrzeni kosmicznej oraz nieproliferacji tejże bro-
ni9. Po dołączeniu do „klubu atomowego” dwóch kolejnych państw (Francja w 1960 r.
i Chiny w 1964 r.) oraz doświadczeniach kryzysu kubańskiego, konieczne stało się wypra-
cowanie uniwersalnego systemu zabezpieczeń, mającego przeciwdziałać dalszemu rozro-
stowi potężnych już wtedy arsenałów głowic nuklearnych i środków ich przenoszenia
w posiadaniu mocarstw (tzw. proliferacji wertykalnej) oraz – przede wszystkim – dalszej
proliferacji horyzontalnej, czyli wchodzeniu nowych państw w posiadanie broni jądrowej.
Po długich negocjacjach pomiędzy członkami Komitetu uzgodniono wspólny projekt rezo-
lucji, przyjętej ostatecznie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 12 czerwca 1968 r. i przedło-
żonej miesiąc później do podpisu jako Traktat o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej
(NPT)10. Wszedł on w życie w roku 1970 i do dziś ratyfikowało go 189 państw – czyli
wszystkie suwerenne państwa świata oprócz nienuklearnego Sudanu Południowego oraz

6
Statut Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, podpisany w Nowym Jorku dnia 26 października
1956 r., art. III. B.4 –B.5.
7
Tamże, art. II.
8
Specjalne materiały rozszczepialne oznaczają pluton-239, uran-233 uran wzbogacony w izotopy uranu-233
lub uranu-235 oraz dowolny materiał zawierający jeden lub więcej z wymienionych; do materiałów wyjścio-
wych zalicza się uran naturalny, uran zubożony i tor oraz wszelkie inne materiały, które je zawierają.
9
United Nations General Assembly Session XVI, Resolution 1722, Question of Disarmament, 1722/XVI,
20.12.1961.
10
Ang. Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons lub Non-Proliferation Treaty (NPT) – w źró-
dłach polskojęzycznych tłumaczony zarówno jako „traktat” jak i „układ”. Dla ujednolicenia autorka przyjmu-
je nazwę Traktat o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej.
trzech posiadaczy broni jądrowej, którzy wyprodukowali ją po 1968 r.: Indii, Pakistanu
i Izraela11. W 2003 r. natomiast wycofała się z niego Korea Północna, obecnie również po-
siadająca taką broń12.
Traktat NPT oparty jest na trzech filarach, wg których osobno określone zostały
obowiązki dotyczące państw-sygnatariuszy nuklearnych (w rozumieniu Traktatu – pięciu
ówczesnych jej posiadaczy) oraz nienuklearnych.

2.1. Pierwszy filar: Nieproliferacja broni jądrowej

Zgodnie z art. I Traktatu, każde z nuklearnych państw-sygnatariuszy zobowiązuje

się do nieprzekazywania w sposób pośredni lub bezpośredni broni jądrowej lub innych ją-
drowych urządzeń wybuchowych (a także kontroli nad nimi) państwom ich nieposiadają-
cym. Zakazane jest też jakiekolwiek udzielanie pomocy i zachęcanie takich państw do bu-
dowy lub uzyskania w inny sposób własnej broni jądrowej13. Państwa nienuklearne z kolei,
na podstawie art. II, zobowiązały się do niepodejmowania prób stworzenia broni jądrowej,
do nieubiegania się o nią ani o pomoc przy jej wytworzeniu oraz do nieprzyjmowania jej w
żadnej formie od innych państw14. Filar ten uznawany jest za najistotniejszy w całym Trak-
tacie, a jego egzekwowanie stanowi podstawowy cel działalności MAEA jako głównego
mechanizmu weryfikacyjnego NPT, co zostanie szerzej opisane w kolejnych rozdziałach.

2.2. Drugi Filar: Rozbrojenie

Wszystkie strony Traktatu zobowiązały się do podjęcia rokowań dotyczących za-

równo zatrzymania dalszego wyścigu zbrojeń jądrowych oraz redukcji istniejących już ar-
senałów, jak i wypracowania w przyszłości stosownego układu o całkowitym rozbrojeniu
pod międzynarodową kontrolą.15 W układzie uwzględniono także możliwość zawierania
przez poszczególne państwa niezależnych porozumień regionalnych, ustanawiających stre-
fy bezatomowe16.
Co istotne, nie utworzono żadnych skutecznych mechanizmów, które dałyby moż-
liwość kontroli postępu rozbrojenia nuklearnego, nie określono czasu, w jakim miałoby się
ono dokonać, ani też nie ustalono konsekwencji za nieprzestrzeganie tego zobowiązania
przez posiadaczy broni jądrowej. Z tego względu drugi filar NPT uważany jest za najmniej

11
Nie jest znana dokładna data zbudowania broni nuklearnej przez Izrael. Państwo to nigdy oficjalnie nie
potwierdziło, że taką broń posiada i nie udostępnia żadnych informacji dotyczących własnego programu nu-
klearnego. Zakłada się natomiast, że pierwsze izraelskie głowice jądrowe powstały pod koniec lat 60. lub w
latach 70.
12
Stan na rok 2014. W lutym 2015 dokumenty ratyfikacyjne NPT złożyły także władze przedstawicielskie
nieuznawanego przez większość członków ONZ Państwa Palestyny.
13
Traktat o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej, sporządzony w Moskwie, Waszyngtonie i Londynie dnia
1 lipca 1968 r., art. I.
14
Tamże, art. II.
15
Tamże, art. VI.
16
Tamże, art. VII.
efektywną część całego układu, a jednocześnie rola MAEA w procesie jego egzekwowania
jest niewielka17.

2.3. Trzeci filar: Pokojowe wykorzystanie energii jądrowej

Art. IV NPT wyraźnie zaznacza, że wszystkie państwa-sygnatariusze mają zagwa-

rantowane równe i pełne prawo do rozwoju własnych badań oraz cywilnego wykorzystania
energii jądrowej. Oprócz tego, wszystkie strony traktatu deklarują udział w wielostronnej
współpracy na rzecz wymiany informacji naukowych i technicznych oraz materiałów i wy-
posażenia, które mogą posłużyć do produkcji energii jądrowej w celach pokojowych. Zo-
bowiązały się też do udzielania – na miarę własnych możliwości – pomocy innym stronom
Traktatu przy rozwoju cywilnych programów nuklearnych, ze szczególnym uwzględnie-
niem potrzeb krajów rozwijających się 18.
Zapisy Traktatu (art. III ust. 2.) zazwyczaj interpretowane są w taki sposób, że pań-
stwa odmawiające poddania swoich programów nuklearnych międzynarodowej kontroli –
czyli de facto nie będące stronami NPT – należy traktować jako potencjalnie dążące do
wyprodukowania własnej broni jądrowej, dlatego też od sygnatariuszy NPT oczekuje się, iż
nie będą udostępniać im żadnych materiałów ani technologii, które mogłyby posłużyć do
rozwoju programów nuklearnych – w tym tych o przeznaczeniu (teoretycznie) cywilnym19.

3. Rola Międzynarodowej Agencji Atomowej w egzekwowaniu NPT

– system zabezpieczeń

Jak już wspomniano wcześniej, Traktat o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej

uczynił z MAEA najważniejszy komponent systemu, który ma zagwarantować jego prze-
strzeganie przez sygnatariuszy. Na początku warto zaznaczyć, że zabezpieczenia, o których
będzie mowa w kolejnym akapicie, dotyczą wyłącznie państw nienuklearnych – Traktat
został bowiem tak skonstruowany, że obowiązek poddania własnych programów jądrowych
ścisłej kontroli międzynarodowej obejmuje wyłącznie te strony NPT, które w momencie
ratyfikowania nie posiadały broni jądrowej (wszelkie umowy o zabezpieczeniach między
MAEA a państwami nuklearnymi nie wynikają z nakazów Traktatu).
Wszyscy sygnatariusze NPT – oprócz pięciu mocarstw atomowych – zobowiązani
zostali do zawarcia indywidualnych porozumień z MAEA, które ustalą zasady sprawowa-
nia przez Agencję kontroli programów nuklearnych tych państw. Podjęte na podstawie po-

17
M. ElBaradei, Gra pozorów. Arsenał nuklearny a dyplomacja, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław,
2011, s. 17.
18
Traktat o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej…, art. IV.
19
Trudne jest jednoznaczne rozgraniczenie między cywilnym a militarnym przeznaczeniem reaktorów jądro-
wych. Nawet jeśli dane państwo nie prowadzi procesu wzbogacania uranu (uran bojowy używany w broni
jądrowej zwykle jest wzbogacany do ok. 85% lub więcej zawartości U-235, natomiast za użyteczny do zasto-
sowania militarnego uznaje się już uran o zawartości powyżej 20% tego izotopu; do produkcji użytecznego
paliwa jądrowego wystarcza wzbogacenie do kilku-kilkunastu procent), to po wykorzystaniu w reaktorze
wypalone paliwo uranowe zawiera szereg produktów ubocznych – w tym ok. 1% rozszczepialnego plutonu,
który może być odzyskany i zastosowany do produkcji broni nuklearnej.
rozumień środki zabezpieczające MAEA dotyczą wszystkich materiałów wyjściowych
i specjalnych materiałów rozszczepialnych, używanych na terytorium danego państwa lub
na obszarze znajdującym się pod jego kontrolą 20. W praktyce zakres działania inspektorów
Agencji ustalany jest na podstawie jej statutu, tzw. okólników informacyjnych (INFCIRC)
i wymagań każdego z państw zawierających z Agencją umowę (np. środków ostrożności
dotyczących ochrony tajemnic handlowych i przemysłowych).
Agencja na mocy statutu ma prawo m.in. do badania i zatwierdzania planów urzą-
dzeń i instalacji nuklearnych, może także domagać się sporządzania protokołów operacyj-
nych, które ułatwią prowadzenie ewidencji materiałów jądrowych oraz otrzymywania
sprawozdań z postępów prac w ramach danego programu nuklearnego. Inspektorzy, powo-
ływani przez Agencję, mają prawo żądać przekazania MAEA na przechowanie wszelkich
nadwyżek specjalnych materiałów rozszczepialnych, które znacznie przekraczają ilość nie-
zbędną do cywilnego użytku w reaktorach lub do badań naukowych. Przede wszystkim
jednak, MAEA ma prawo wysłać na terytorium danego państwa inspekcję, której powinno
ono zapewnić dostęp do materiałów, miejsc, informacji i osób związanych z prowadzonym
programem jądrowym w celu weryfikacji, czy ma on wyłącznie pokojowy charakter 21. Wy-
żej wymienione uprawnienia inspektorów zostały uszczegółowione w okólniku informa-
cyjnym INFCIRC/153 z 1972 r.22.
Tutaj należy zaznaczyć, że do roku 1997 praktyczne zastosowanie inspekcji było
mocno ograniczone. Przede wszystkim, inspektorzy mieli dostęp wyłącznie do ośrodków
nuklearnych zgłoszonych wcześniej Agencji. Podobnie wyglądała kwestia inspekcji mate-
riałów jądrowych – monitorowanie polegało wyłącznie na ustaleniu, czy ich ilość i prze-
znaczenie są zgodne z tym, co zostało wcześniej zadeklarowane. W praktyce oznaczało to
możliwość omijania (i faktyczne omijanie) postanowień NPT oraz nieefektywność inspek-
cji. Zaowocowało to przyjęciem 13 maja 1997 r. tzw. Protokołu Dodatkowego do Umowy
o Zabezpieczeniach, który uznaje się za przełom w kwestii efektywności działań MAEA.
Przede wszystkim, w państwach, które go zaakceptowały, inspektorom umożliwiono swo-
bodne działanie w terenie i pobieranie próbek środowiskowych, szerszy dostęp do informa-
cji, stosowanie bardziej zaawansowanych metod gromadzenia danych (w tym zdalnego
monitoringu), a przede wszystkim dało to możliwość prowadzenia dochodzeń i niezapo-
wiedzianych inspekcji pod kątem ewentualnej obecności niezadeklarowanych materiałów
i ośrodków nuklearnych23. W odróżnieniu od zawarcia umowy o zabezpieczeniach z Agen-
cją, protokół dodatkowy nie jest jednak obligatoryjny dla sygnatariuszy NPT. Do końca
roku 2014 podpisało go 145 państw, a wszedł w życie w 12424. Niemniej jednak, pozwolił

20
Traktat o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej…, art. III, ust. 1 i 4.
21
Statut Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej…, art. XII.
22
Szerzej w: The structure and content of agreements between the Agency and States required in connection
with the Treaty on the Non-Proliferation Of Nuclear Weapons, INFCIRC/153, International Atomic Energy
Agency, Vienna, 1972.
23
Model Protocol Additional to the agreement(s) between State(s) and the International Atomic Energy
Agency for the application of safeguards, INFCIRC/540, IAEA, Vienna, 1997.
24
Dane na podstawie: Conclusion of Additional Protocols: Status as of 31 December 2014, IAEA,
https://www.iaea.org/safeguards/documents/AP_status_list.pdf [dostęp: 19.03.2015]
on na znaczny wzrost roli MAEA w rozwiązywaniu problemów łamania reżimu nieprolife-
racji.
Warto też zaznaczyć, że system zabezpieczeń Agencji obejmuje nie tylko umowy
z państwami, które ratyfikowały NPT. Organizacja podpisała również osobne porozumienia
z sygnatariuszami traktatów, ustanawiających strefy bezatomowe w Ameryce Łacińskiej,
Afryce, Azji Południowo-Wschodniej i na Południowym Pacyfiku, a także ze stronami ar-
gentyńsko-brazylijskiego porozumienia o wspólnej kontroli nad działalnością nuklearną 25.
Jej rola w nadzorowaniu implementacji wymienionych powyżej układów opiera się na sys-
temie zabezpieczeń analogicznym do zawartego w okólniku INFCIR/153. Oprócz egze-
kwowania wprowadzania w życie postanowień NPT Agencja stoi więc także na straży
przestrzegania mniejszych, regionalnych traktatów, których wspólnym celem jest zapobie-
ganie proliferacji broni jądrowej.

4. Relacja między członkostwem w MAEA a ratyfikacją NPT

Do marca 2015 r. 164 państwa dołączyły do Międzynarodowej Agencji Energii

Atomowej, zobowiązując się do przestrzegania jej statutu i uzyskując pełne prawo uczest-
niczenia w wielostronnych rokowaniach, dotyczących nieproliferacji i rozbrojenia jądrowe-
go26. Nie licząc Korei Północnej (która opuściła MAEA w 1994 r.), żadne z państw niebę-
dących jej członkami nie posiada broni jądrowej ani też nie próbowało nigdy jej wyprodu-
kować. Samo członkostwo w organizacji nie zobowiązuje jednak w żaden sposób do ratyfi-
kacji Traktatu o Nieproliferacji, czego najlepszy przykład stanowią Indie, Pakistan i Izrael
– trzy państwa, należące do MAEA od początku jej funkcjonowania, które nigdy nie podpi-
sały NPT i jednocześnie wyprodukowały własną broń jądrową, pozostając poza narzuco-
nym przez Traktat reżimem nieproliferacji.
Sam Traktat, jak już wcześniej wspomniano, ma charakter niemal uniwersalny.
Oprócz trzech wymienionych wyżej państw nie ratyfikował go wyłącznie Sudan Południo-
wy (państwo niepodległe od 2011 r., nieposiadające militarnych ani cywilnych programów
jądrowych), a Korea Północna wycofała się z niego na początku 2003, zrywając tym sa-
mym umowę o zabezpieczeniach, natomiast trzy lata później państwo to przeprowadziło
pierwsze oficjalne testy z bronią jądrową o niewielkiej mocy 27. Wszyscy sygnatariusze
NPT zobligowani są do zawarcia z MAEA indywidualnych porozumień, dotyczących prze-
prowadzania kontroli, jednak nie utworzono żadnych mechanizmów, które wymogłyby
uczynienie tego w jak najkrótszym czasie28. Agencja może działać wyłącznie w ramach
nadanych jej uprawnień – nie ma więc legalnej możliwości przeprowadzania inspekcji pro-

25
J. Bryła, Rozwój i znaczenie reżimów międzynarodowych na przykładzie reżimu nieproliferacji broni ją-
drowej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006, s. 89-90.
26
Dane na podstawie: Member States of the IAEA, https://www.iaea.org/about/memberstates
[dostęp: 20.03.2015].
27
P. Lipod, Zagrożenie terrorem nuklearnym w polityce zagranicznej Iranu i Korei Północnej, Atla 2, Wro-
cław 2012, s. 164.
28
Dla przykładu, Arabia Saudyjska, która do NPT przystąpiła w 1988 r., porozumienie takie zawarła dopiero
po 17 latach (w 2005 r.), a w życie weszło ono w 2009.
gramów jądrowych państw, które – nawet jeśli do samej MAEA należą – nie ratyfikowały
NPT, a tym samym nie były zobowiązane do zawarcia stosownych umów. Sytuacja ta nie-
jednokrotnie prowadziła do nieporozumień, włącznie z oskarżeniami MAEA o stronni-
czość, jak chociażby w przypadku państw arabskich, które zarzucały organizacji ignorowa-
nie izraelskiego militarnego programu nuklearnego i niepodejmowanie żadnych środków
zapobiegawczych, mimo iż Agencja nie posiada uprawnień do kontrolowania ośrodków
jądrowych w Izraelu – właśnie ze względu na brak ratyfikacji przez to państwo NPT i za-
warcia wynikającej z niego stosownej umowy29.
Jak już wcześniej wspomniano, przyjęcie Protokołu Dodatkowego z 1997 r. jest
dobrowolne. Część państw odrzuciła go, jako zbyt mocno ingerujący w ich suwerenność,
a Agencja nie posiada żadnych środków, które mogłyby narzucić go członkom organizacji
lub też sygnatariuszom NPT.

5. Rola MAEA w promocji pokojowego, bezpiecznego wykorzysta-

nia energii jądrowej

Zgodnie ze statutem Agencji, stała się ona depozytariuszem przekazywanych jej

dobrowolnie przez członków materiałów jądrowych, które następnie udostępniane były
państwom zgłaszającym zainteresowanie budową własnego cywilnego programu nuklear-
nego. W 1958 r. MAEA pełniła rolę pośrednika w przekazaniu paliwa jądrowego z Kanady
do pierwszych japońskich reaktorów – praktyka ta utrwaliła się i mimo że materiały czy też
urządzenia jądrowe (w tym gotowe reaktory) przesyłane były od tej pory bezpośrednio
od donatora lub sprzedawcy do państwa-odbiorcy, to sama Agencja nadzorowała cały pro-
ces i odpowiadała za zapewnienie, że nie posłużą one do celów militarnych30. Wszystkim
państwom, które poddają swoją działalności nuklearną pod międzynarodową kontrolę
(tj. podpiszą NPT), przysługuje prawo zwrócenia się do Agencji o udzielenie pomocy
w budowie elektrowni jądrowych i ośrodków badawczych, a także o pomoc w zdobyciu
niezbędnych do tego celu technologii i paliwa jądrowego. Każdy nowy projekt tego typu
musi natomiast być zgłoszony MAEA, której inspektorzy opiniują plany i dokonują oceny
prac na poszczególnych etapach budowy.
Kolejnym obszarem, w który angażuje się Agencja, jest bezpieczeństwo jądrowe
i ochrona radiologiczna, w tym zarządzanie odpadami promieniotwórczymi. MAEA od
początku swojego istnienia wspiera programy badawcze, dotyczące wpływu promieniowa-
nia jonizującego na zdrowie ludzi i środowisko, organizuje także międzynarodowe konfe-
rencje naukowe i wydaje publikacje na odnoszące się do bezpieczeństwa jądrowego. Za-
pewnia przy tym wszystkim państwom równy dostęp do informacji na temat nowych tech-
nologii i osiągnięć naukowych. Agencja wyznacza także międzynarodowe standardy bez-
pieczeństwa, dotyczące wszystkich etapów cyklu paliwowego i składowania oraz transpor-
towania odpadów promieniotwórczych. Wszystkim zainteresowanym państwom zapewnia

29
M. ElBaradei, dz. cyt., s. 37.
30
D. Fischer, History of the International Atomic Energy Agency: The first forty years, IAEA, Vienna 1997,
s. 144.
pomoc ekspercką oraz urządzenia niezbędne do bezpiecznego eksploatowania instalacji
jądrowych oraz zabezpieczenia odpadów31. Organizacja angażuje się też w zapobieganie
awariom jądrowym oraz ograniczanie i usuwanie ich skutków, kiedy wystąpią. Znaczny
wzrost roli MAEA na tym polu zauważalny był po katastrofie w Czarnobylu. Podobnie po
awarii japońskiej elektrowni w Fukushimie w marcu 2011 r., w wyniku pojawiających się
głosów krytyki co do braku działań zapobiegawczych ze strony Agencji 32, postanowiono o
zwiększeniu jej roli w tym zakresie. We wrześniu 2011 Konferencja Generalna (najważ-
niejszy organ ustawodawczy MAEA) przyjęła nowy plan działań dotyczących bezpieczeń-
stwa jądrowego, którego głównym założeniem jest nawiązanie ściślejszej współpracy mię-
dzy ekspertami i inspektorami Agencji a odpowiednimi organami państw członkowskich33.
Wdrażanie planu zainaugurowała wizyta ekspertów MAEA w Japonii na początku 2012 r.,
w czasie której weryfikowali oni efekty przeprowadzanych przez Japończyków „stress te-
stów”, mających na celu sprawdzenie wytrzymałości działających w tym kraju elektrowni
na katastrofy naturalne.
MAEA jest również głównym inicjatorem międzynarodowych konwencji, związa-
nych z bezpieczeństwem jądrowym, gospodarką odpadami i reagowaniem na potencjalne
awarie lub katastrofy jądrowe. Agencja nie posiada narzędzi, umożliwiających kontrolę nad
wywiązywaniem się sygnatariuszy z wynikających z nich zobowiązań, ale raz na trzy lata
organizuje w Wiedniu spotkania przeglądowe, w ramach których wszystkie strony przed-
stawiają raporty dotyczące wypełniania przez nie postanowień konwencji.
Oprócz tego, od lat 60., w ramach ścisłej współpracy z Organizacją narodów Zjed-
noczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Agencja realizuje specjalny połą-
czony program, którego głównym celem jest zastosowanie technik jądrowych w produkcji
żywności i rolnictwie. Pracownicy laboratoriów MAEA i FAO opracowują m.in. sposoby
zwalczania szkodliwych owadów poprzez sterylizację napromieniowaniem, techniki utrwa-
lania i przechowywania nasion oraz żywności, a także modyfikowania roślin za pomocą
promieniowania jonizującego w celu zwiększenia wydajności upraw. Od 1986 r. obie orga-
nizacje wspólnie pracują nad programem, mającym na celu eliminację chorób zakaźnych
w najbiedniejszych regionach Afryki i monitorowanie postępów w tym zakresie. Agencja
prowadzi także aktywny program badań nad zastosowaniem medycznym promieniotwór-
czości, szczególnie w diagnozowaniu i leczeniu chorób nowotworowych34.
Wymienione powyżej obszary działań MAEA mają istotne znaczenie w spełnianiu
jej misji. Podstawowym założeniem stworzenia międzynarodowego reżimu antyprolifera-
cyjnego było i jest przekonanie, że nie może on sprawnie funkcjonować, jeżeli dokona się
to kosztem odmawiania komukolwiek prawa do korzystania z postępu naukowego. Dlatego
też tak rozległe działania Agencji w zakresie promocji pokojowego zastosowania energii
jądrowej i umożliwianie korzystania z dorobku w tej dziedzinie wszystkim państwom oce-

31
Tamże, s. 183.
32
G. Brumfiel, Nuclear agency faces reform calls,
http://www.nature.com/news/2011/110426/full/472397a.html [dostęp: 23.03.2015].
33
G. Caruso, IAEA Action Plan on Nuclear Safety, IAEA, Vienna 2012,
http://www.iaea.org/NuclearPower/Downloads/Infrastructure/meetings/2012-01-TM-WS-Vienna/Day-
1/3.ActionPlan-on-NuclearSafety-GCaruso.pdf [dostęp: 23.03.2015].
34
D. Fischer, dz. cyt., s. 375-376.
niane są jako jedna z najprostszych, ale skutecznych metod praktycznego wdrażania NPT –
bowiem pomoc ze strony Agencji udzielana jest tylko wtedy, gdy dane państwo respektuje
zobowiązania Traktatu i w pełni wywiązuje się z umów o zabezpieczeniach.

6. Działania Agencji w przypadku naruszenia NPT

Opisane w rozdziale 3. podstawowe uprawnienia MAEA dotyczą standardowych

procedur kontroli, której regularnie podlegają wszystkie państwa-sygnatariusze NPT. Kiedy
jednak pojawia się podejrzenie, że jedna ze stron Traktatu łamie jego postanowienia, Agen-
cja może podjąć szereg dodatkowych działań, w większości umożliwionych jej na mocy
Protokołu Dodatkowego.
Jeżeli dostarczone agencji (lub zebrane przez jej pracowników) dane wskazują na
posiadanie przez konkretne państwo niezgłoszonych materiałów jądrowych lub też świad-
czą o ich wykorzystaniu innym niż zadeklarowane Agencji, podstawową procedurą jest
wysłanie na miejsce zespołu inspektorów, których zadaniem jest dokonanie oględzin na
miejscu, pobranie próbek (następnie badanych w laboratoriach należących do Agencji),
dokonanie pomiarów radiacyjnych, a także przeprowadzenie rozmów z pracownikami da-
nego ośrodka nuklearnego, zaangażowanymi w budzący wątpliwości projekt. Zgodnie
z założeniami Protokołu Dodatkowego, inspektorzy mają także prawo zażądać dostępu do
innych miejsc na terenie kontrolowanego państwa, w tym magazynów, ośrodków badaw-
czych, a także punktów, gdzie wg dostarczonych im danych wywiadowczych mogą znaj-
dować się obiekty lub materiały jądrowe o nieustalonym przeznaczeniu 35. MAEA może też
zainstalować w reaktorach, elektrowniach czy ośrodkach badawczych własne urządzenia
monitorujące. Przewiduje się również udzielanie inspektorom wiz, które umożliwią wielo-
krotny wjazd do danego państwa, tak aby mogli zjawiać się bez wcześniejszej zapowie-
dzi36.
Równolegle do inspekcji Agencja prowadzi w takich przypadkach szeroko zakrojo-
ną działalność dyplomatyczną. Organizacja nie posiada żadnych uprawnień wymuszają-
cych, dlatego też podstawą reagowania na naruszenia NPT jest wywieranie presji między-
narodowej oraz negocjacje na poziomie politycznym. W większości dotychczasowych
przypadków łamania postanowień traktatu standardową praktyką były osobiste wizyty dy-
rektora generalnego MAEA w państwach, które się go dopuściły oraz prowadzenie wielo-
stronnych rokowań, zwłaszcza jeżeli nierozwiązanie problemu groziło potencjalną inter-
wencją państw trzecich i eskalacją do konfliktu militarnego 37. Główny problem dla dyplo-
macji MAEA stanowi indywidualny udział w takich negocjacjach poszczególnych państw –

35
Model Protocol Additional…, art. 4.
36
J. Bryła, dz. cyt., s. 126.
37
Groźby zniszczenia ośrodków jądrowych w łamiących postanowienia NPT państwach (takich jak Irak czy
Korea Północna) na początku lat 90. niejednokrotnie wysuwały Stany Zjednoczone; przypuszczalne wypro-
dukowanie przez Irak głowic jądrowych pojawiało się także w wypowiedziach władz amerykańskich przed
rozpoczęciem zarówno I jak i II wojny w Zatoce Perskiej jako jedna z przyczyn interwencji. Z kolei Izrael-
czycy
w 1981 r. zbombardowali ośrodek nuklearny w Iraku, a w 2007 w Syrii – w obu przypadkach uzasadniając
to danymi wywiadowczymi, dotyczącymi planów budowy broni jądrowej przez te państwa.
często nastawionych na realizację własnych partykularnych interesów i nie uwzględniają-
cych stanowiska reprezentującej społeczność międzynarodową Agencji. Przykładem takiej
sytuacji może być zaangażowanie USA, Rosji, Chin, Japonii i Korei Południowej w sze-
ściostronne rokowania z Koreą Północną w 2003 r., gdy ta wycofała się z NPT. Wspo-
mniane państwa nie informowały Agencji o planach ani przebiegu negocjacji, nie zaprosiły
do udziału przedstawicieli MAEA, a apele Agencji o podjęcie kroków zapobiegawczych
i uchwalenie stosownej rezolucji przez Radę Bezpieczeństwa ONZ (której trzech stałych
członków brało równocześnie udział w rzeczonych rokowaniach), zostały zignorowane 38.
Szczególnym narzędziem praktycznym MAEA, jest przeprowadzenie tzw. inspekcji
specjalnej. Możliwość podjęcia takich środków wprowadził wspomniany już wcześniej
okólnik INFCIRC/153 z 1972 r.39. W praktyce działania inspektorów MAEA podczas in-
spekcji specjalnej niewiele różnią się od tego, do czego w ramach standardowych działań
kontrolnych uprawnia ich Protokół Dodatkowy – do roku 1997 jednak była to jednak jedy-
na możliwość wnioskowania przez Agencję o możliwość kontroli niezadeklarowanych
wcześniej materiałów, urządzeń bądź obiektów jądrowych. Inspekcja specjalna jest przede
wszystkim narzędziem wywierania nacisku na dane państwo, ponieważ odmowa umożli-
wienia jej przeprowadzenia daje podstawę do skierowania sprawy bezpośrednio do Rady
Bezpieczeństwa ONZ.
Inspekcję specjalną w pełni przeprowadzono tylko raz, niedługo po upadku reżimu
Ceaușescu w Rumunii, za którego rządów państwo to uzyskało nieznaczną ilość plutonu,
nie informując o niczym MAEA. Inspekcja odbyła się na życzenie nowego rządu rumuń-
skiego, a jej głównym celem była dyskredytacja obalonego dyktatora i uregulowanie sto-
sunków państwa z Agencją 40. Natomiast jako narzędzie nacisku została ona zastosowana
w 1993 r. w stosunku do Korei Północnej – państwo to nie zgodziło się na wpuszczenie
inspektorów, w wyniku czego Agencja, nie mogąc zweryfikować narastających podejrzeń,
zgłosiła możliwość naruszenia NPT Radzie Bezpieczeństwa41. Do MAEA wnioskowano
także o przeprowadzenie inspekcji specjalnej po zbombardowaniu we wrześniu 2007 r.
przez Izraelskie Siły Powietrzne syryjskiego reaktora jądrowego niedaleko Dair az-Zaur.
Agencja prowadziła własne dochodzenie w sprawie niezgłoszonego programu nuklearnego
Syrii, jednak z możliwości przeprowadzenia inspekcji specjalnej nie skorzystała 42.
Ostatnim, wspomnianym już, wyjątkowym narzędziem stosowanym przez MAEA
w przypadku naruszenia Traktatu, jest zawiadomienie Rady Bezpieczeństwa ONZ o zaist-
niałej sytuacji, jako bezpośrednio zagrażającej światowemu pokojowi43. Jest to przede
wszystkim sposób na nadanie problemowi wyższej rangi – Agencja nie ma jednak żadnej
gwarancji, że Rada Bezpieczeństwa podejmie jakiekolwiek kroki. Ten problem pojawił się
w przypadku zgłoszenia Radzie niesubordynacji Korei Północnej na początku 2003 r. –

38
M. ElBaradei, dz. cyt., s. 100-101.
39
The structure and content of agreements between the Agency and States…, art. 73 i 77.
40
J. Carlson, R. Lesslie, Special Inspections Revisited, Australian Safeguards and Non-Proliferation Office,
Barton 2005, s. 1-3.
41
The Evolution of IAEA Safeguards, „IAEA International Verifcation Series” 1998, No. 2, s. 22.
42
Syria Nuclear Chronology, The Nuclear Threat Initiative, http://www.nti.org/media/pdfs/syria_nuclear.pdf
[dostęp: 20.03.2015].
43
Statut Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej…, art. III. B.4.
apele zarządu Agencji o kolektywne potępienie naruszania NPT przez Koreańczyków zo-
stały zignorowane. Z drugiej strony, w przypadku niewywiązywania się Iranu z zapisów
umowy o zabezpieczeniach z MAEA, w okresie od roku 2003 do 2012 Rada Bezpieczeń-
stwa wydała 12 rezolucji, potępiających łamanie zasad transparentności, wzywających to
państwo do zawieszenia procesu wzbogacania uranu i wznowienia pełnej współpracy
z inspektorami Agencji, a także nakładających sankcje na sektor zbrojeniowy, finansowy,
technologiczny i inne, związane z irańskim programem nuklearnym44. O ile więc odzew ze
strony Rady Bezpieczeństwa uzależniony jest w dużym stopniu od sytuacji politycznej,
a zwłaszcza interesów jej stałych członków, to jednak możliwość zgłaszania Radzie wyma-
gających interwencji przypadków łamania NPT stanowi dla MAEA znaczne wsparcie
w pełnieniu jej misji. Sama Agencja nie posiada bowiem żadnych mechanizmów, które
mogłyby bezpośrednio wymusić przestrzeganie reżimów nieproliferacyjnych.

7. Ocena skuteczności MAEA: przypadki łamania NPT

Od powstania Agencji do skonstruowania NPT w posiadanie broni jądrowej weszły

dwa państwa, natomiast od momentu wejścia Traktatu w życie „klub atomowy” powiększył
się o kolejne cztery państwa, w tym trzy stale odmawiające ratyfikacji NPT45. Wspomina-
na już wcześniej wielokrotnie Korea Północna pozostaje jedynym państwem, które (podle-
gając nadzorowi MAEA) zdołało jednocześnie rozpocząć proces produkcji broni atomowej,
zakończony sukcesem i przeprowadzeniem próbnych wybuchów. Przypadek ten to zdecy-
dowanie największa porażka w historii Agencji. W ocenie działań MAEA i całego reżimu
nieproliferacji należy jednak wziąć pod uwagę także inne incydenty dotyczące łamania
NPT (tj. nie zakończone zbudowaniem głowic jądrowych), które ujawniły wciąż istniejące
luki w systemie zabezpieczeń Agencji.

7.1. Irak w latach 1982-91

Irak przystąpił do NPT w 1968 r., a w 1972 r. zawarł umowę o zabezpieczeniach

z MAEA, na mocy której Agencji zgłoszono istnienie Ośrodka Badań Jądrowych Tuwaitha,
złożonego z dwóch reaktorów, małego laboratorium produkującego paliwo jądrowe i ma-
gazynów. Pierwsze podejrzenia, że w ośrodku podejmowane są próby odzyskiwania pluto-
nu i budowy broni jądrowej pojawiły się na początku lat 80. W czerwcu 1981 r. izraelskie
lotnictwo przeprowadziło atak bombowy na jeden z reaktorów, a inspekcja MAEA, upraw-
niona wtedy wyłącznie do kontroli zadeklarowanych materiałów i urządzeń, nie wykryła
żadnych nieprawidłowości46.

44
Implementation of the NPT Safeguards Agreement and relevant provisions of Security Council resolution
in the Islamic Republic of Iran. Report by The Director General, GOV/2014/43, IAEA, 2014, s. 2.
45
Prace nad bronią jądrową na przełomie lat 70.i 80. prowadziła także RPA, jednak do 1991 zlikwidowała
wszystkie posiadane głowice i przystąpiła do NPT jako państwo nienuklearne.
46
K. Hamza, Inside Saddam’s secret nuclear program, „Bulletin of The Atomic Scientists”1998, No. IX/X,
s. 31-32.
 Dopiero po I wojnie w Zatoce Perskiej i umożliwieniu Agencji przez ONZ nieogra-
niczonego wyszukiwania i likwidacji bądź wywożenia z Iraku wszystkiego, co mogło po-
służyć do budowy broni jądrowej, odkryto istnienie 18 niezadeklarowanych instalacji nu-
klearnych, rozproszonych na terenie całego kraju. Sam ośrodek Tuwaitha został zniszczony
przez amerykańskie lotnictwo w 1991 r., ale ewakuowane z niego pospiesznie urządzenia,
które w czasie powojennego dochodzenia kilkukrotnie przewożono do różnych baz woj-
skowych, próbując ukryć je przed inspektorami, ujawniły, że Irakijczycy od dłuższego cza-
su prowadzili tajny program wzbogacania uranu metodą EMIS47 i metodą wirówkową. Po-
dejmowali także próby oddzielenia plutonu w innych ośrodkach i posiadali blisko 400 ton
niezadeklarowanego naturalnego uranu 48. Zabezpieczono też dokumentację, dotyczącą taj-
nego militarnego programu jądrowego prowadzonego już od 1982 r.
Odkrycie dopiero po wojnie tak zaawansowanego projektu, naruszającego NPT,
wywołało falę krytyki i wątpliwości co do jakiejkolwiek skuteczności zabezpieczeń Agen-
cji. Sytuacja ta spowodowana była przede wszystkim brakiem uprawnień inspektorów do
kontrolowania czegokolwiek poza zadeklarowanymi przez dane państwo materiałami lub
ośrodkami jądrowymi. Prace nad bronią nuklearną prowadzone były jednak i w samym
ośrodku Tuwaitha, który kontroli Agencji podlegał – czemu więc inspekcje przeprowadza-
ne przed wojną nie wykazały żadnych nieprawidłowości? Wskazuje się kilka przyczyn tego
stanu rzeczy. Główną była niechęć Irakijczyków do współpracy, dopuszczanie inspektorów
MAEA tylko do wybranych części ośrodka i sam fakt, że wszystkie inspekcje były wcze-
śniej zapowiedziane. Oprócz tego, MAEA nie dysponuje własnym wywiadem, nie ma też
wglądu w dane Interpolu czy służb wywiadowczych państw członkowskich – te mogą
przekazać Agencji informacje wyłącznie z własnej inicjatywy. Dopiero po wojnie do
Agencji zaczęły napływać zdjęcia satelitarne i dane wywiadowcze. Przypadek Iraku una-
ocznił społeczności międzynarodowej konieczność rozszerzenia kompetencji inspektorów
Agencji i – w połączeniu z analogicznym problemem niepodlegających kontroli niezade-
klarowanych ośrodków badawczych w Korei Północnej – przyczynił się do opracowania
w 1997 r. Protokołu Dodatkowego.

7.2. Iran

Iran, podobnie jak Irak, przystąpił do NPT w 1968 r. Pięć lat później zawarto umo-
wę o zabezpieczeniach z MAEA – w momencie, gdy program energetyki jądrowej tego
państwa był już jednym z najbardziej zaawansowanych na Bliskim Wschodzie. Rewolucja
islamska zahamowała rozwój programu, wznowionego dopiero pod koniec wojny irańsko-
irackiej. Po nałożeniu na Iran amerykańskich sankcji państwo to zawarło układy o długo-
trwałej współpracy nuklearnej z Chinami, Rosją, a także z Pakistanem (pozostającym poza
reżimem NPT), od którego Irańczycy nabywali części instalacji jądrowych, pomijając sys-
tem kontroli MAEA.

47
EMIS (electromagnetic isotope separation) – technika wzbogacania uranu za pomocą wielkich rozmiarów
elektromagnesów. Jest to metoda alternatywna do wzbogacania wirówkowego, mało wydajna i zużywająca
ogromne ilości energii elektrycznej.
48
M. ElBaradei, dz. cyt., s. 27-30.
 Irański program jądrowy zaczął budzić wątpliwości w 1992 r., ale po wizycie in-
spektorów MAEA kwestię uznano za wyjaśnioną – aż do roku 2002, gdy na jaw wyszły
informacje o tajnym projekcie wzbogacania uranu w ośrodku w Natanz oraz o utworzeniu
zakładu w Arak, produkującego ciężką wodę49. Podczas inspekcji MAEA w lutym 2003 r.
Irańczyków przyłapano na fałszowaniu informacji dotyczących użycia wzbogaconego ura-
nu do testów wirówek; w laboratoriach w Teheranie odkryto też niezadeklarowany uran
naturalny i cylindry z gazem uranowym UF6 50. Przedstawienie Irańczykom niezbitych do-
wodów na oszustwo sprawiło, że zgodzili się na inspekcje MAEA w dotychczas niezgło-
szonych obiektach (stosując zasady Protokołu Dodatkowego). W 2004 r. zawarto porozu-
mienie, w ramach którego Iran zawiesił cykl wzbogacania uranu w zamian za koncesje
handlowe i polityczne oraz zniesienie dotychczasowych sankcji. Rok później jednak, po
objęciu władzy w Iranie przez prezydenta Mahmuda Ahmadineżada, wszelkie oferty nego-
cjacyjne zostały odrzucone, a plomby MAEA w ośrodku Natanz usunięte. Na początku
2006 r. pracę wirówek wznowiono, co zmusiło Agencję do zgłoszenia sprawy pod obrady
Rady Bezpieczeństwa ONZ. W odpowiedzi na rezolucję nr 1696, która nakazywała Iranowi
wstrzymanie wzbogacania uranu, Irańczycy zerwali współpracę z Agencją i oznajmili, że
opanowali w pełni proces paliwowy, a w następnych latach rozbudowali ośrodek w Natanz
i ogłosili chęć wzbogacania uranu do 20%.
Pod koniec 2009 r. władze w Teheranie zatwierdziły plany budowy 10 nowych
ośrodków nuklearnych, opracowywano także nowe modele wirówek, a dwa lata później
w raporcie MAEA pierwszy raz pojawiły się oficjalne przypuszczenia, że profil irańskiego
programu nuklearnego i celowe niewywiązywanie się z obowiązku informowania o no-
wych ośrodkach nuklearnych mogą wskazywać na zamiar wyprodukowania broni jądro-
wej51. Toczone w kilku turach i przeplatane sankcjami negocjacje wielostronne, z ostatnią
fazą w 2015 r., nie pozwoliły w pełni rozwiązać problemu, a rola Agencji w poszukiwaniu
kompromisowego rozwiązania ograniczana była wpływami mocarstw zaangażowanych
w rokowania, zwłaszcza USA.
W omówionym przypadku nieefektywność MAEA w przeciwdziałaniu naruszeniom
NPT spowodowana była przede wszystkim brakiem jednoznacznych dowodów na próby
stworzenia broni jądrowej – wszystkie odkryte do tej pory materiały i ośrodki, choć zbu-
dowane bez powiadamiania Agencji, mogą mieć równie dobrze wyłącznie cywilne zasto-
sowanie (pozostające w zgodzie z zapisem NPT o równym prawie wszystkich sygnatariu-
szy do rozwoju własnych pokojowych programów nuklearnych). Wydaje się, że w przy-
padku Iranu, ale i wielu innych państw, wyjątkowo drażliwą kwestię stanowi uprzywilejo-
wana pozycja, jaką Traktat nadaje pięciu mocarstwom, które broń jądrową wyprodukowały
przed 1968 r. Nie zostały one zobowiązane do poddania własnych programów nuklearnych
kontroli MAEA, Agencji nie nadano też żadnych uprawnień, które pozwoliłyby egzekwo-
wać od nich rozbrojenie – wręcz przeciwnie, doskonalenie przez mocarstwa środków prze-
noszenia głowic jądrowych i rozbudowa arsenałów nigdy nie były przedmiotem tak burzli-

49
Ciężka woda używana jest jako chłodziwo i moderator w reaktorach typu PHWR, które najczęściej stoso-
wane są do odzyskiwania plutonu z wypalonego paliwa uranowego.
50
M. ElBaradei, dz. cyt., s. 124.
51
Implementation of the NPT Safeguards…, s. 6-18.
wych debat, jak próby zdobycia broni nuklearnej przez nowe państwa. Nie bez podstaw
poczytywały sobie one taki stan rzeczy za przejaw dyskryminacji i stosowania podwójnych
standardów przez mocarstwa jądrowe, które nie chciały dzielić się z innymi państwami
dostępem do źródeł militarnej i ekonomicznej potęgi52. Przy ocenie skuteczności MAEA
w takich przypadkach należy więc także niedoskonałość samego NPT, na straży którego
stoi Agencja53. Nie można też nie zwrócić uwagi na potężną rolę uwarunkowań politycz-
nych w całym procesie negocjacyjnym – kolejnego czynnika, na który MAEA nie ma
większego wpływu, a jest od niego silnie uzależniona. Postępy w rokowaniach często bo-
wiem zdeterminowane były zmianami na stanowiskach kierowniczych w poszczególnych
państwach, biorących w nich udział54.

7.3. Libia

Ostatnim omawianym szerzej przypadkiem, który ujawnia kolejne luki w systemie

zabezpieczeń MAEA, jest libijski program budowy broni jądrowej, odkryty w dość niety-
powych okolicznościach pod koniec 2003 r. Tuż po dostarczeniu Agencji niejasnych donie-
sień brytyjskiego wywiadu, które sugerowały dokładniejszą kontrolę libijskiego reaktora
w Tadżura niedaleko Trypolisu, władze Libii niespodziewanie wydały publiczne oświad-
czenie o rezygnacji z prac nad bronią masowego rażenia – prac, o których MAEA nie po-
siadała dotychczas żadnej wiedzy. Przedstawiciele rządu Kaddafiego z własnej inicjatywy
zjawili się w Wiedniu, przedstawiając Dyrektorowi Generalnemu MAEA szczegółowe da-
ne, dotyczące prowadzonego od 1986 r. tajnego programu wzbogacania uranu i planów
budowy broni nuklearnej. Niezbędny sprzęt, wiedzę techniczną, a wreszcie i (niekomplet-
ne) schematy, które miały posłużyć konstrukcji bomby, Libijczycy zdobyli za pośrednic-
twem Abdula Qadeera Khana – „ojca pakistańskiej broni jądrowej”, który – jak później
ustalono – przez lata organizował nielegalną siatkę dostawczą technologii nuklearnych
w państwach azjatyckich i afrykańskich55.
Sam tajny program jądrowy Libii okazał się mniejszym problemem, niż zakładano –
państwo to posiadało tylko kilka kaskad wirówek wzbogacających, nie istniał też skonkre-

52
W czasie negocjacji przedstawiciele Iranu niejednokrotnie odrzucali propozycje np. Francji i Rosji, które
oferowały dostarczanie do irańskich reaktorów własnego paliwa jądrowego w zamian za całkowitą rezygnację
tego państwa ze wzbogacania uranu. Wg Irańczyków były to próby utrzymania monopolu na wzbogacanie
uranu na przemysłową skalę i odebrania Iranowi takiego samego prawa, zagwarantowanego przez art. IV
NPT.
53
Podobny problem stanowi kwestia dość luźnej interpretacji zapisów NPT przez poszczególnych sygnatariu-
szy. Za przykład może tu posłużyć rozmieszczenie amerykańskiej broni jądrowej w bazach w pięciu innych
państwach NATO – wg USA niebędące naruszeniem art. I i II Traktatu, ponieważ do czasu wybuchu ewentu-
alnej wojny kontrola nad nimi pozostaje w rekach amerykańskich żołnierzy. Zob. M. Butcher, O. Nassauer,
N. Padberg, D. Plesch, Questions of Command and Control: NATO, Nuclear Sharing and the NPT, PENN,
Berlin 2000.
54
Za przykład może tu posłużyć zmiana na stanowisku prezydenta Iranu w 2005 (nastawionego reformator-
sko M. Chatamiego zastąpił konserwatywny M. Ahmadineżad), a także w 2013, gdy urząd objął H. Rouhani,
bardziej przychylny negocjacjom z Zachodem. Podobnie, znaczne zmiany w procesie rokowań z Iranem wy-
wołała zmiana administracji w Waszyngtonie w 2008. Szerzej: M. ElBaradei, dz. cyt., s.152-154, 296-298.
55
D.E. Sanger, The Khan Network, http://iis-db.stanford.edu/evnts/3889/Khan_network-paper.pdf [dostęp:
25.03.2015]
tyzowany plan militaryzacji programu 56. Libijczycy zgodzili się na pełną współpracę i in-
spekcję wszystkich swoich ośrodków badawczych i magazynów oraz udostępnili MAEA
dokładne dane, dotyczące całego programu. Państwo to otrzymało jednak od siatki Khana
ogromną pomoc technologiczną, niezbędną do rozwoju programu nuklearnego na wielką
skalę i szczegółowe specyfikacje dotyczące budowy poszczególnych komponentów bomby
jądrowej57 – a to z kolei wskazywało na istnienie rozwiniętego międzynarodowego czarne-
go rynku nuklearnego, o którym MAEA do tej pory nie posiadała żadnych pewnych infor-
macji.
Kolejnym problemem okazała się kwestia współpracy Agencji z sygnatariuszami
NPT, posiadającymi dane na temat przypadków łamania reżimu nieproliferacji. Ujawnione
przez Libijczyków informacje wskazywały na to, że służby wywiadowcze USA i Wielkiej
Brytanii o tajnym programie jądrowym wiedziały od 9 miesięcy, a oba państwa przez ten
czas we własnym zakresie negocjowały z rządem libijskim zasady porozumienia – nie in-
formując o niczym MAEA, choć miały taki prawny obowiązek 58.
Sprawa Libii, mimo że zakończona sukcesem Agencji i wznowieniem pełną współ-
pracę tego państwa z inspektorami MAEA – unaoczniła dwie poważne luki w istniejącym
systemie zabezpieczeń. Nielegalny ponadnarodowy obrót technologiami jądrowymi okazał
się wyjątkowo trudny do zwalczania przez samą Agencję, dla której nie przewidziano żad-
nych środków oddziaływania na podmioty niepaństwowe. Natomiast postawa USA i Wiel-
kiej Brytanii, które z ujawnieniem zdobytych przez siebie informacji zwlekały do momen-
tu, aż będzie to dla nich korzystne (a następnie wyolbrzymiły własny wkład w likwidację
libijskiego nielegalnego programu nuklearnego), wskazała po raz kolejny na problem
z integralnością całego systemu NPT – systemu, który nie może sprawnie funkcjonować,
gdy partykularne interesy polityczne przeważają nad zobowiązaniami międzynarodowymi
poszczególnych jego stron.

PODSUMOWANIE:

Trudno o jednoznaczną ocenę skuteczności MAEA i wprowadzanego przez nią sys-

temu zabezpieczeń, zważywszy na fakt, że w ciągu pięćdziesięciu ośmiu lat jej działalności
zmianie ulegały zarówno uwarunkowania środowiska międzynarodowego oraz trendy
w polityce, dotyczące kwestii proliferacji broni jądrowej, jak i uprawnienia Agencji w za-
kresie pełnionej przez nią misji. Niewątpliwie należy docenić wkład organizacji w promo-
cję pokojowego wykorzystania technologii jądrowych w energetyce, medycynie, przemy-
śle, rolnictwie, i badaniach naukowych, a także wysiłki poczynione w celu poprawy stan-
dardów bezpieczeństwa instalacji nuklearnych i zasad transparentności w tym zakresie.
Duże znaczenie ma też działalność Agencji na rzecz popularyzacji wiedzy o energii jądro-
wej i promieniotwórczości, dzięki czemu „atom” coraz rzadziej kojarzony jest wyłącznie
56
M. El Baradei, dz. cyt., s. 159.
57
D. Albright, C. Hinderstein, Unraveling the A. Q. Khan and Future Proliferation Networks, „ The Was-
hington Quarterly”2005, vol. 28, No. 2.
58
Svendsen A., Intelligence Cooperation and the War on Terror: Anglo-American Security Relations after
9/11, Routledge, London 2009, s. 113.
z katastrofami w Czarnobylu czy Fukushimie i z zagrożeniem płynącym z istnienia broni
nuklearnej.
Mimo powszechnego uznania wiodącej roli MAEA we wprowadzaniu w życie re-
żimu nieproliferacji broni jądrowej, działalność organizacji na tym polu wciąż wymaga
usprawnienia. Przyjęcie w 1997 r. Protokołu Dodatkowego było kamieniem milowym na
drodze do nadania Agencji pełni uprawnień niezbędnych do skutecznej realizacji jej misji,
jednak wydaje się, że uczynienie akceptacji jego zapisów rzeczą obligatoryjną dla wszyst-
kich sygnatariuszy Traktatu byłoby bardziej racjonalnym krokiem w celu ujednolicenia
zasad dotyczących poszczególnych państw i umożliwienia Agencji podejmowania nadzwy-
czajnych działań za każdym razem, gdy podejrzewa się naruszenie NPT. Zarówno wcze-
śniejszy brak możliwości kontroli niezadeklarowanych materiałów i instalacji, jak i póź-
niejsze trudności z dostępem do danych wywiadowczych, brak uprawnień Agencji w nie-
których obszarach, realizowanie interesów politycznych mocarstw bez uwzględnienia roli
MAEA w negocjacjach, czy wreszcie niechęć części państw do dobrowolnej współpracy
z Agencją to problemy, które znajdują bezpośrednie odbicie w efektywności działań orga-
nizacji i jej inspektorów.
Przypadki łamania zobowiązań traktatowych przez sygnatariuszy, a także zbudowa-
nie potężnej, nielegalnej siatki dostawczej przez M.Q. Khana dowodzą, że uprawnienia
Agencji oraz przyjęta przez organizację strategia działania nie zawsze sprawdzają się
w praktyce. Sam fakt, że kilkukrotnie doszło nie tylko do otwartych gróźb zastosowania
siły militarnej, ale i faktycznych nalotów na reaktory w reakcji na podejrzenia co do budo-
wy broni jądrowej przez ich posiadaczy, może świadczyć o tym, że system kontroli MAEA
i dyplomatyczne rozwiązania nie dla wszystkich członków społeczności międzynarodowej
stanowią wiarygodne zabezpieczenie przed proliferacją. Można przypuszczać, że zwięk-
szenie roli Agencji w realizacji II filaru NPT, tj. rozbrojenia nuklearnego, mogłoby wpły-
nąć pozytywnie na jej wizerunek w państwach nienuklearnych – a co za tym idzie, chęć
współpracy na zasadach traktowania równego z pięcioma posiadaczami broni jądrowej. To
jednak wymagałoby woli politycznej mocarstw i zrównania w praktyce rangi wszystkich
trzech filarów NPT – co w obecnej sytuacji, gdy seria nowych zagrożeń dla bezpieczeń-
stwa międzynarodowego pojawiła się na horyzoncie, wydaje się bardzo mało prawdopo-
dobne.
BIBLIOGRAFIA:

[1] “Atoms for Peace” Address Before the General Assembly of the United Nations on
Peaceful Uses of Atomic Energy, New York, 08.12.1953,
http://www.eisenhower.archives.gov/all_about_ike/speeches/atoms_for_peace.pdf
[18.03.2015].
[2] Albright D., Hinderstein C., Unraveling the A. Q. Khan and Future Proliferation
Ne-tworks, „The Washington Quarterly” 2005, vol. 28, No. 2.
[3] Brumfiel G., Nuclear agency faces reform calls,
http://www.nature.com/news/2011/110426/full/472397a.html [23.03.2015]
[4] Bryła J., Rozwój i znaczenie reżimów międzynarodowych na przykładzie reżimu nie-
proliferacji broni jądrowej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006.
[5] Butcher M., Nassauer O., Padberg N., Plesch D., Questions of Command and Con-
trol: NATO, Nuclear Sharing and the NPT, PENN, Berlin 2000.
[6] Carlson J., Lesslie R., Special Inspections Revisited, Australian Safeguards and
Non-Proliferation Office, Barton 2005.
[7] Caruso G., IAEA Action Plan on Nuclear Safety, IAEA, Vienna 2012,
http://www.iaea.org/NuclearPower/Downloads/Infrastructure/meetings/2012-01-
TM-WS-Vienna/Day-1/3.ActionPlan-on-NuclearSafety-GCaruso.pdf [23.03.2015].
[8] Conclusion of Additional Protocols: Status as of 31 December 2014,
https://www.iaea.org/safeguards/documents/AP_status_list.pdf [19.03.2015].
[9] ElBaradei M., Gra pozorów. Arsenał nuklearny a dyplomacja, Wydawnictwo Dol-
nośląskie, Wrocław 2011.
[10] Fischer D., History of the International Atomic Energy Agency: The first forty
years, IAEA, Vienna 1997.
[11] Hamza K., Inside Saddam’s secret nuclear program, „Bulletin of The Atomic
Scientists” 1998, No. IX/X.
[12] Implementation of the NPT Safeguards Agreement and relevant provisions of Secu-
rity Council resolutions in the Islamic Republic of Iran. Report by The Director Ge-
neral, GOV/2014/43, IAEA, 2014.
[13] Lipod P., Zagrożenie terrorem nuklearnym w polityce zagranicznej Iranu i Korei
Północnej, wyd. Atla 2, Wrocław, 2012.
[14] Member States of the IAEA, https://www.iaea.org/about/memberstates [20.03.2015].
[15] Model Protocol Additional to the agreement(s) between State(s) and the Internatio-
nal Atomic Energy Agency for the application of safeguards, INFCIRC/540, IAEA,
Vienna 1997.
[16] Sanger D.E., The Khan Network, http://iis-db.stanford.edu/evnts/3889/Khan_net
work-paper.pdf [25.03.2015].
[17] Statut Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, podpisany w Nowym Jorku
dnia 26 października 1956 r.
[18] Svendsen A., Intelligence Cooperation and the War on Terror: Anglo-American Se-
curity Relations after 9/11, Routledge, London 2009.
 [19] Syria Nuclear Chronology, The Nuclear Threat Initiative,
http://www.nti.org/media/pdfs/syria_nuclear.pdf [20.03.2015].
[20] The Baruch Plan (presented to the UN Atomic Energy Commission, June 14, 1946),
http://streitcouncil.org/uploads/PDF/The%20Baruch%20Plan.pdf [18.03.2015].
[21] The Evolution of IAEA Safeguards, „IAEA International Verifcation Series” 1998,
No. 2.
[22] The structure and content of agreements between the Agency and States required in
connection with the Treaty on the Non-Proliferation Of Nuclear Weapons,
INFCIRC/153, IAEA, Vienna 1972.
[23] Traktat o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej, sporządzony w Moskwie, Wa-
szyngtonie i Londynie dnia 1 lipca 1968 r.,
[24] United Nations General Assembly Session I, Resolution 1: Establishment of
a Commission to Deal with the Problems Raised by the Discovery of Atomic Ener-
gy, A/RES/1(I), 24.01.1946.
[25] United Nations General Assembly Session XVI, Resolution 1722, Question of Di-
sarmament, 1722/XVI, 20.12.1961.

THE ROLE OF THE INTERNATIONAL ATOMIC ENERGY AGENCY IN IM-

PLEMENTATION OF THE TREATY ON THE NON-PROLIFERATION OF NUC-
LEAR WEAPONS – THEORETICAL AND PRACTICAL ASPECTS

Summary: The bombings of Hiroshima and Nagasaki and the cold war arms race com-
pelled the international community to agree upon a legal regulation of the nuclear technolo-
gy development. The Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons (NPT) and es-
tablishment of the International Atomic Energy Agency (IAEA) opened a new era of inter-
national control of the nuclear armament and supervision of civilian nuclear facilities. The
purpose of this paper is to show the role of the IAEA in implementation of three NPT pil-
lars: non-proliferation, disarmament and peaceful uses of nuclear technology. The analysis
includes Agency’s capabilities to put pressure on parties to the Treaty and obstacles that
may limit its inspectors’ effectiveness.
Keywords: proliferation, nuclear weapons, IAEA, NPT, international security

Kopia na użytek prywatny. Tekst oryginalny dostępny w: J. Zych, Rola Międzynarodowej

Agencji Energii Atomowej w implementacji Traktatu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej –
aspekty teoretyczne i praktyczne [w:] Wpływ organizacji międzynarodowych na wielowymiaro-
wość bezpieczeństwa, red. K. i W. Śmiałek, Wojskowa Akademia Techniczna, Warszawa 2016,
s. 47–66.

View publication stats