Birinci Dünya Savaşı’nda Arap İhaneti

ve Suriye’nin Kuruluşu
ÖZGÜR ERDEM

Üzülerek görüyoruz ki, pek çok ulusalcı “Ne işimiz var Suriye’de”
demektedir. Halbuki, Suriye bin yıla yakın kesintisiz bir süre
Türklerin yönettiği bir bölgedir. Türk yönetiminden çıkması
Arapların bağımsızlıkçı-milliyetçi mücadelesi sonucu değil, Birinci
Dünya Savaşı’nda İngiliz altını, İngiliz mermisi, İngiliz subayı,
İngiliz gemisi ve İngiliz uçağı sayesinde olabilmiştir. Çok eski bir
tarihten değil, yüz yılı bile bulmayan bir geçmişten bahsediyoruz.
Bu nedenle Türklerin Suriye’deki söz hakkı, ABD’den de, AB’den
de, Kürtlerden de, İran’dan da fazladır.

 Suriye Arap Toprağı mı
Türk Toprağı mı?
Yazımıza tabiri caizse “kışkırtıcı” bir soru so-
rarak başlayalım: Suriye Arap toprağı mıdır yok-
sa Türk toprağı mıdır?
Sokaktaki insana sorsanız, bu sorunun yanıtı
“Elbette Arap toprağıdır” olacaktır. Çünkü genel
olarak Türk insanında, hatta tüm dünya kamuo-
yunda Suriye tarihsel olarak bir Arap memleketi
olarak bilinir. Ancak algılarla gerçekler her za-
man aynı olmuyor.
Coğrafi olarak Arabistan olarak adlandırılan
bölge bugünkü Irak ve Suriye’yi içine almaz, Ür-
dün ile Yemen arasındaki bölgeyi kapsar.
Arapların bugünkü Suriye’de egemenlik kur-
ması ancak İslamiyetin ortaya çıkmasıyla birlik-
te, hatta Hz. Muhammed’in de ölümünden sonra
Hz. Ömer’in halifeliği sırasında, 637 yılında ger-
çekleşebilmiştir. Bu tarihten önce, Suriye’de ku-
rulmuş ya da Suriye’ye hakim olmuş herhangi
bir Arap devleti bulunmamaktadır. Benzer bir
durum Irak için de geçerlidir. Arapların Irak’a
TEMMUZ - ARALIK 2012
ÖZGÜR ERDEM
hakim olması 633 yılında Hz. Ebu Bekir’in hali-
feliğinin son dönemlerinde mümkün olabilmiştir.
Araplar, Suriye topraklarını Bizanslılardan,
Irak topraklarını ise Sasanilerden alınmıştır.
Zaten Arapların dünya tarihinde bir aktör ola-
rak çıkması ancak Hz. Muhammed ve İslam di-
niyle birlikte mümkün olmuştur. Hz. Muham-
med öncesinde ise bölgede Mısır, Hitit, Asur,
Babil, Sümer gibi medeniyetler hakim olmuştur.
Bölge, MS 20-30 yıllarından sonra da Roma ege-
menliğinde kalmıştır. “Arapça konuşan kavim-
ler” olarak değerlendirebileceğimiz topluluklar,
Hz. Muhammed’e kadar tarihin hiçbir devrinde
devletleşememiş ve birleşememiş göçebelerden
oluşmuştur. “Bedeviler” olarak bilinen bu göçe-
be kavimler Mısır’dan Mezopotamya’ya uzanan
ticaret yolunun geçtiği bölgede yaşar ve ticaret
kervanlarından aldıkları vergiler, bu kervanların
konakladığı Mekke, Medine gibi şehirlerde kont-
rol ettikleri ticaret ve bu kervanlara yaptıkları
yağmalama saldırılarıyla geçinirlerdi. Bölgenin
büyük çöllerden oluşması, tarım imkanlarının
BİRİNcİ DÜNyA SAvAşI’NDA ARAp İHANETİ vE SURİyE’NİN KURULUşU
son derece az oluşu, ahalisinin göçebe olmasının
en büyük nedeniydi.
Dolayısıyla Suriye ve Irak’ta 630’lu yıllara
kadar Arapların hakimiyeti söz konusu değildir.
Peki 630’lu yılların ardından?
Suriye ve Irak’ın Araplar tarafından işgalinin
ardından bu bölge Arap devletinin merkezi hali-
ne geldi. Bu da çok doğaldı çünkü tarih boyunca
“Bereketli Hilal” olarak bilinen Suriye ve Irak;
verimli toprakları ve Anadolu, Orta Asya, Mısır
ve Hindistan’a uzanan ticaret yollarının kesişme
noktasını oluşturmaları nedeniyle zenginlik sim-
gesiydi. Yıllarca çölde yaşamış ve kervan yağ-
malamak ya da kervan konaklatmak dışında bir
şey yapma imkanı bulunmayan Araplar, Suriye
ve Irak’a hakim olarak hem göçebeliği bırakıp
yerleşik hayata geçtiler hem de gittikçe zengin-
leşmeye başladılar. Irak ve Suriye’nin fethi Arap-
lar için o kadar önemli bir gelişme olmuştur ki,
Arap devleti İslamiyetin beşiği Mekke ve Medi-
ne’yi değil Şam ve Bağdat’ı merkez kabul etmiş-
tir. Emeviler 637 yılında ele geçirdikleri Şam’ı
başkent ilan etmiştir. Emevileri 750 yılında yıkan
Abbasiler ise 762’den itibaren başkentlerini Bağ-
dat’a taşımıştır.
Ancak Irak ve Suriye’nin o tarihlerden sonra
uzun süre kesintisiz bir şekilde Arap kontrolünde
kaldığı sanılmasın. Abbasilerin bölgedeki haki-
miyeti 850-860 yıllarından itibaren zayıfladı. Bu
tarihlerden sonra Abbasi İmparatorluğu’nun
merkezi otoritesi kalmadı ve emirlik ve beylikle-
re bölündü. Bağdat’taki Abbasi Halifesinin bu
emirlik ve beyliklerdeki otoritesi şekilseldi ve
halifelikten kaynaklanan dini otoriteyle sınırlıy-
dı. Abbasi Halifeleri zamanla beylik ve emirlik-
lerin müdahaleleriyle birkaç yılda bir değişen
dini liderlere dönüştü.
Abbasilerin ardından gelen beylik ve emirlik-
ler ise, çoğu okurumuza şaşırtıcı gelecektir, Arap
değildi. Çoğu Türkler tarafından kurulmuştu. Ör-
neğin Samanoğulları... Bugünkü Afganistan, Pa-
kistan, Türkmenistan ve Özbekistan’ın kapladığı
bölgede kurulan bu devletin hakim olduğu coğ-
rafyada yaşayanlar ekseriyetle Türk’tü. Tuluno-
ğulları ise Abbasilerin ardından Mısır’da kurulan
beylikti ve bir Türk devletiydi. Irak’taki Büvey-
hoğulları ise Türk-Fars karışımı bir devletti.
850 ile 1050 yılları arasında İslam coğrafya-
sında bu anılan beyliklerin ya da benzerlerinin
mücadeleleri söz konusudur. 1050 yılından sonra
ise bölgede bir başka Türk devleti olan Selçuklu-
ların hakimiyeti başlar.
1.000 Yıllık Türk Yurdu Suriye
Suriye’de 1050 yılında başlayan Selçuklu ha-
kimiyeti yüz yıl kadar sürer. Bu sürecin sonunda
Selahattin Eyyubi tarih sahnesine çıkar. Selahat-
tin’in babası Eyüp Türk’tür ve Selçukluların Mu-
sul Atabeyi Zengi’nin oğlu Nureddin döneminde
Şam valiliği yapmıştır. Bu nedenle, Eyyubi dev-
letinin Selçuklu devletinin devamı bir Türk dev-
leti olduğu söylenebilir. Eyyubilerin Suriye’deki
hakimiyeti 1174-1250 yılları arasındadır.
1250 yılında Eyyubilerin yıkılmasının ardın-
dan bir başka Türk devleti olan Memlukler Suri-

ye’ye hakim olur. Memluklerden önce Suriye
kısa bir süre Cengiz’in torunlarının yönetiminde-
ki bir başka Türk devleti olan İlhanlılar’ın yöne-
timinde kalmıştır.
Bilindiği gibi Suriye 1516’da Mercidabık Sa-
vaşı’ndan sonra Yavuz Sultan Selim tarafından
fethedildi. Görüldüğü üzere Yavuz, Suriye’yi
Araplardan değil, bir başka Türk devleti olan
Memluklerden almıştır. Ve Abbasi İmparatorlu-
ğu’nun parçalandığı tarih olan 850’den Memluk-
lere kadar da hiçbir dönem Suriye’de Arap haki-
miyeti söz konusu olmamıştır. Dolayısıyla Suri-
ye’nin Osmanlı hakimiyetinden çıktığı 1918’e
kadar toplam 200 yıl kadar Arap hakimiyetinde
kalmıştır. Halbuki Suriye’nin sadece Osmanlı
hakimiyetinde kaldığı dönem 400 yıldır. Bir de
850-1516 yılları arasında diğer çeşitli Türk dev-
letlerinin yönetiminde geçen yaklaşık 650 yılı da
sayarsak, Suriye’de aslında 1.000 yıldan uzun
süren bir Türk hakimiyetinden söz edebiliriz...
Öyleyse bu unutulan, çok fazla bilinmeyen ve
TEMMUZ - ARALIK 2012

nedense kimsenin hatırlatmadığı bilgiler ışığında
tekrar soralım: Suriye bir Arap toprağı mıdır
yoksa Türk toprağı mıdır?
Bu soruya yanıt vermek için günümüzde ki-
min toprağı olduğuna bakalım diyenler elbette
çıkacaktır. Öyleyse tarihsel perspektifimizi biraz
da yakın tarihe çevirelim ve Suriye’deki Osman-
lı hakimiyeti nasıl sona ermiş ona bir bakalım.
Ortadoğu’da İngiliz
ve Fransız Emperyalizmi
Bilindiği gibi Araplar Birinci Dünya Sava-
şı’nda ayaklanmış ve Osmanlı’yı arkadan vur-
muştur. Bu ihanetin elbette bir geçmişi ve arka
planı bulunuyordu. Şimdi bunu bir inceleyelim.
Birinci Dünya Savaşı’na doğru gidilirken Os-
manlı toprakları Fransızların ve İngilizlerin işta-
hını kabartıyordu. İngiltere Mısır’ı zaten 1882’de
fiilen ele geçirmişti. Mısır, İngiltere için hem
Doğu Akdeniz’e hakim olmak hem de Süveyş
Kanalı sayesinde Hindistan-Avrupa ticaret yolu-
 nu sağlama almak anlamına geliyordu.
İngilizler açısından Irak, Suriye ve Arap Yarı-
madası’na hakim olmak Mısır gibi kolay görün-
müyordu. Çünkü bu topraklarda Mekke, Medine,
Kudüs, Şam ve Bağdat gibi Müslümanlar açısın-
dan kutsal ve tarihsel açıdan önemli şehirler bu-
lunuyordu. Ve buralara yapılacak bir askeri hare-
kat İslami bir direnişi uyandırabilirdi. Üstelik bu
İslami direnişin İngiltere hakimiyetindeki Hin-
distan ve Güney İran’daki Müslümanları ayak-
landırma ihtimali de bulunuyordu. İngiltere’nin
ihtiyacı olan şey, aynen Mısır’da olduğu gibi ye-
rel Müslüman yönetimlerle işbirliği yapmak ve
askeri harekata gerek kalmadan işbirlikçi yöne-
timler eliyle bölgeye hakim olmaktı.
Mısır’da Kavalalı Mehmet Ali Paşa dönemin-
den Osmanlı’dan kopmuş bir yerel yönetim var-
dı. Araplar arasında ise Osmanlı’dan kopmuş bir
yerel yönetim henüz oluşmamıştı. Üstelik Mı-
sır’da Napolyon döneminde gerçekleşmiş Fran-
sız işgalinden beri Osmanlı aleyhtarı bir milliyet-
çi hava yaratılmıştı. Araplar arasında ise bu tarz
TEMMUZ - ARALIK 2012
ÖZGÜR ERDEM
bir gelişme sağlanamamıştı.
Birinci Dünya Savaşı öncesindeki dönem hem
İngiltere hem de Fransa açısından yerel işbirlik-
çileri oluşturmak ve yetiştirmek için bir hazırlık
dönemi olarak görülebilir. İngilizler Filistin’de
bir Yahudi ülkesi kurmak istiyor, Basra ve Irak’a
hakim olarak da Hindistan’a uzanan yolu emni-
yete almak istiyordu. İngiltere o yıllarda Güney
İran’ı da ele geçirerek Hindistan’daki hakimiye-
tini Basra Körfezi’ne kadar genişletmişti. Irak ve
Filistin’in ele geçirilmesi Hindistan’dan Akde-
niz’e kadar kesintisiz bir kara ulaşımı demek ola-
caktı.
Fransa ise Suriye üzerinde emeller besliyordu.
Hem bugünkü Lübnan’daki Katolikler üzerinde
hamilik iddiasında bulunuyor hem de Cezayir’de
yaptığı gibi Akdeniz kıyısındaki bu bölgede bir
Fransız etkisi yaratmak istiyordu.
Osmanlı 20. yüzyılın başlarında çoktan güç-
ten düşmüş ve askeri olarak düşmanlarına yanıt
veremez hale gelmişti. Ancak Ortadoğu’yu ki-
min paylaşacağı konusundaki anlaşmazlık “has-
ta adam” olarak nitelendirilen bu yaşlı impara-
torluğun ömrünü bir nebze uzatmıştı. İngiltere ve
Fransa arasındaki hakimiyet mücadelesi Alman-
ya ve Rusya’nın da Ortadoğu üzerindeki emelle-
ri nedeniyle çok daha karmaşık bir hale gelmişti.
Arap toprakları üzerindeki mücadele bu yüzden
Birinci Dünya Savaşı yıllarına kadar ertelenmiş-
tir diyebiliriz.
Tabii emperyalistler Birinci Dünya Savaşı’na
kadar elleri boş durmadı. Rusya Doğu Anado-
lu’da Ermeniler ve Kürtler sayesinde Ortado-
ğu’ya uzanmayı planlıyordu. Bu nedenle Ermeni
çeteleri ve Kürt aşiretleri üzerinde hakimiyet
kurma çabalarını hızlandırmıştı. İngiltere ise Mı-
sır’daki hakimiyetini ve özellikle Suriye’deki
Protestan okullarını kullanmayı tercih etmişti.
Bir yandan da Arap emirlerini satın almaya çalı-
şıyordu. Fransa da özellikle Suriye ve Lüb-
nan’daki Katolik Hıristiyanlar arasında milliyet-
çi akımların oluşması için uğraşıyordu.
İlk Arap milliyetçisi akımlar işte bu koşullar
BİRİNcİ DÜNyA SAvAşI’NDA ARAp İHANETİ vE SURİyE’NİN KURULUşU
altında ortaya çıktı.
Arap “Milliyetçiliği”nin Ortaya
Çıkışında Hıristiyan Arapların Rolü
Araplar arasında Batı işbirlikçisi akımların or-
taya çıkışında Lübnan önemli bir yer tutar. Arap
milliyetçiliği hakkında önemli araştırmalarıyla
bilinen Zeine bu durumu şöyle ortaya koyar:
“Lübnanlı Hıristiyanlar Batıyla Arap Ortado-
ğu’nun geri kalanından daha sık ve sayısız bağ-
lantılar kurmuştu; böylece Lübnan Batı etkileri-
nin Osmanlı İmparatorluğu’nun Asya vilayetle-
rine girmesi için kapı işlevi görüyordu.”
Gerçekten de Lübnan Batı için bir kapıydı.
Fransızların zorlamasıyla 1864 yılında Osmanlı
idari sisteminde “Hıristiyan sancak” hüviyetini
kazanmış olan Lübnan, Hıristiyan bir vali tara-
fından yönetilirdi. Rusya, İngiltere, Fransa, ABD
gibi bölgede emelleri olan bütün devletlerin Bey-
rut’ta konsoloslukları bulunurdu. Bu konsolos-
luklar bölgede Osmanlı aleyhinde kışkırtmalar
yapar, Balkanlar’da “bağımsızlık”larını kazan-
mış Sırplar, Bulgarlar ve Yunanlar örnek verile-
rek milliyetçi Arap akımlarının doğması için uğ-
raş verirdi.
Lübnan’daki konsoloslukların yanı sıra “mis-
yoner okulları” da aktif çalışırdı. Anadolu’daki
misyoner okullarının Ermeni çetelerinin oluşu-
munda ve özellikle Bulgar bağımsızlığı için mü-
cadele eden komitelerin kuruluşunda ne kadar
önemli olduğu bilinir. Bir benzeri Ortadoğu’da
da yapılmak istenmiştir.
Ortadoğu’da bilinen ilk misyoner okulu
1755’de Şam’da kurulmuştur. İngiltere, Fransa,
Rusya ve ABD, 1800’lerin ikinci yarısından iti-
baren aynı Anadolu’da olduğu gibi Ortadoğu’da
da hızla okullar açmaya başlamıştır. Bunların en
önemlileri Amerikalıların 1866’da kurduğu Suri-
ye Protestan Koleji ve Beyrut Amerikan Üniver-
sitesi ile 1875’te kurulan Fransız St. Joseph Üni-
versitesi’dir. (Amerikalıların ve Fransızların İs-
tanbul’daki en önemli okullarının kuruluş tarih-
lerinin yakınlığı ilgi çekicidir. Amerikalı Robert
Koleji Suriye’deki benzerinden 3 yıl önce
1863’te, Fransız Saint Joseph Lisesi de Lüb-
nan’daki benzerinden 5 yıl önce 1870’de kurul-
muştur.)
Bölgeye o kadar önem verilir ki, Amerikan
misyonerleri Ortadoğu ve Anadolu’daki okulları
için kitap basan büyük matbaalarını Malta’dan
Beyrut’a taşırlar.
Bölgede Fransızlar ile İngilizlerin çekişmesi
ise son derece ilginçtir. Fransızlar Lübnan ve
özellikle Beyrut’ta Cizvit okulları açıp Osmanlı
düşmanlığı propagandası yaparken İngilizler bu
rekabete Mısır-Kahire’deki Protestan okullarıyla
katılmaktadır. İngilizler Lübnan’daki Şii mezhe-
bi Dürziler arasında hakimdir, Fransızlar ise
Lübnan Kotalikleri olan Maruniler arasında et-
kindir. Dönem dönem Dürziler ile Maruniler ara-
sında yaşanan çatışmalar aslında İngiltere ile
Fransa arasında “Lübnan’a kim hakim olacak”
mücadelesinin bir sonucudur.
Misyoner okullarının Araplar arasında yürüt-
tüğü Türk düşmanı propaganda, 1915’te Suri- 
ye’de ayaklanma çıkarmak isterken yakalanan ve
Aliye Divanı Harbi Örfisi’nde yargılanıp idam
edilenlerden Refik Rezzak Sellum mahkeme ifa-
desinde açıkça görülebilir. Sellum, isyancı Arap-
ların bağımsızlık marşını yazmış ünlü bir Arap
şairidir. İfadeyi vahim bir belge olduğu için bu-
rada aktaralım:
“Soruldu: Niçin Türkler hakkında bu kadar
ağır ithamlarda bulundunuz? Şu anda iftira o-
lunduğunu, sizin de kabul ettiğiniz bu ittihamlar-
dan gayeniz ne idi? Ecdadınızın da ekmeğini ye-
diği, nimetini gördüğü, sizi asırlarca din ve dev-
let düşmanlarına karşı himaye eden, size Kavm-
i Necip diyen, imtiyazlar ve haklar tanıyan, size
kendi öz milletinden daha istisnai muamelelerde
bulunan Türklere hakaret ve iftiraya nefsinizi
mecbur mu addettiniz?
Refik Rezzak Sellum yanıtladı: Ben Fransız
mekteplerinde okudum. Bugün Suriye, Irak, Lüb-
nan eşraf ve ayanının evlatları Cizvit mekteple-
rinde okur. Öteki Arap diyarlarında ise İngilizce
TEMMUZ - ARALIK 2012

hakimdir. Ve onlar ya İngiliz mekteplerinde, ya
Amerikan kolejlerinde okurlar. Hepsinin gayesi,
Türkler hakkında benim sahip olduğum bilgileri
telkin etmektir. Hepsi için müşterek düşman
Türklerdir. Bu itibarla Arapları malum, hatta
gayr-ı malum gayelere sevk etmek emelinde olan-
ların ele alacakları yegane mevzu Türk düşman-
lığıdır. Zannediyorum ki bizim hatamıza bizden
sonrakiler de ister istemez düşeceklerdir. Çünkü
bu kanaat, asırlardır, maharetle telkin edilen
müşterek bir mesainin çok kuvvetlenmiş fikridir.
Eğer ben ihtilal marşımın metnini Türkleri itti-
ham ve tel’in eder mahiyette hazırlamamış olsa
idim kabul edileceğini mi tahmin ederdiniz?”
Amacımız Ortadoğu’daki misyoner faaliyetle-
rini uzun uzun anlatmak değil. Bu yazının ama-
cını ve kapsamını aşan bu konu üzerinde daha
fazla durmayacağız. Bu konuya değinmemizin
esas nedeni Arap milliyetçiliğinin, yani %95’i
Müslüman olan Araplar arasındaki milliyetçi
akımın, doğuşunun Hıristiyan misyonerlerinin
 faaliyetleriyle gerçekleşmiş olmasıdır.
Örneğin, Arap tarihi hakkında yayınlanan he-
men tüm araştırmalarda ilk Arap milliyetçisi ör-
güt olarak 1875’te kurulan “Beyrut Gizli Cemi-
yeti”nden bahsedilir. Bu örgüt Suriye Protestan
Koleji mezunu Arap gençler tarafından kurul-
muştur. 1878-1881 yılları arasında Beyrut sokak-
larında astıkları Osmanlı yönetimi karşıtı afişler-
le seslerini duyurmuşlardır.
Arap milliyetçilerinin sesini ilk duyuran bu
örgütün misyoner okullarında yetiştiğini daha
önce yazmıştık. Liderlerinden İbrahim Yazıcı
Hıristiyandır ve İncil’i Arapçaya ilk çevirenler-
den biri olan Nazif Yazıcı’nın oğludur.
Hıristiyan Arapların liderliğinde ve Hıristiyan
misyonerler yönetim ve himayesinde gelişen bu
ilk hareket sadece 5 kişiden oluşan ve hemen he-
men hiç etki yaratmamış bir örgütlenmedir. Za-
ten asılan afişler etki yaratmak bir yana tepki do-
ğurmuştur. Tam da Osmanlı’nın Rusya’yla giriş-
tiği 1877-1878 Savaşı döneminde yayınlanan bu
afişler, Arap olsun Türk olsun Müslüman ahalide
TEMMUZ - ARALIK 2012
ÖZGÜR ERDEM
büyük nefret uyandırmıştır. Araplar misyonerle-
rin sandığı gibi Osmanlı aleyhtarı değildir henüz.
Anlaşılan emperyalistlerin kat etmesi gereken
daha çok yol vardır.
Beyrut Gizli Cemiyeti, II. Abdülhamit istibda-
dı döneminde ayakta kalamaz ve üyeleri Mısır’a
sığınır. II. Meşrutiyet’e kadar uzun bir sessizlik
dönemi yaşanır. Herhangi bir Arap örgütlenmesi
yoktur. Bir tek Paris’te, doğal olarak Fransız dev-
letinin himayesi altında, Necip Azuri isimli bir
başka Hıristiyan Arap, 1904 tarihinde Arap Yurt-
sever Birliği isimli bir dernek kurar. 1907 yılında
“Arap Bağımsızlığı” dergisini yayınlamaya baş-
lar. Dergi II. Meşrutiyet’in ilanına kadar yayınını
Paris’te sürdürür. Azuri, Meşrutiyetle birlikte
Lübnan’a geçer ve faaliyetlerini misyonerler ara-
sında orada sürdürür.
1880-1908 arası uzun bir sessizlik dönemidir
ancak misyoner okulları “öğrenci” yetiştirmeye
devam etmektedir. Batılı eğitim almış, misyoner-
ler tarafından beyni yıkanarak Türk düşmanı ol-
muş Arap genci sayısı bu 30 yıllık suskunluk dö-
neminde artacaktır. Bu kuşak etkilerini de Birin-
ci Dünya Savaşı’nda gösterecektir.
Arapların Osmanlı Yönetimindeki
Ayrıcalıklı Konumları
Hıristiyan misyonerlerin kışkırtmaya çalıştığı
Arap milliyetçiliği bir türlü tutunamamıştır. Bu-
nun çeşitli nedenleri vardır.
Birincisi Araplar arasında İslami kimliğin
hâlâ etkin olmasıdır.
İkincisi Arapların Hıristiyanlara karşı savaştı-
ğına inandığı Osmanlı’ya karşı hareket etmeyi
doğru bulmamasıdır.
Üçüncüsü Arapların zaten Osmanlı içindeki
ayrıcalıklı durumlarından memnun olmalarıdır.
Bu konu üzerinde durmamız gerekiyor.
Araplar Osmanlı’da “kavm-i necip” olarak ta-
nımlanırdı. “Üstün ırk” ya da “temiz ırk” anla-
mına gelen bu kavram Hz. Muhammed’in Arap
olmasından kaynaklanan bir sempatinin ürünüy-
BİRİNcİ DÜNyA SAvAşI’NDA ARAp İHANETİ vE SURİyE’NİN KURULUşU
dü. Osmanlı hanedanı pek çok Arabı devlet yö-
netiminde değerlendirmiş, pek çoğu orduda pa-
şalığa kadar yükselmiştir. Arap kökenli vezir ve
nazır hiç de azımsanmayacak sayıdadır.
Meşrutiyetle birlikte devlet yönetiminin
önemli bir makamı haline gelen Meclisi Mebu-
san ve Meclisi Ayan’da da Arapların büyük tem-
siliyeti vardı. Örneğin 1877’deki ilk Meclisi Me-
busan’da 115 mebus bulunuyordu ve bunların
69’u Müslümandı. Bu 69 Müslüman mebusun
32’si yani yarıya yakını Araptı. 1908 yılında II.
Meşrutiyetle birlikte seçilen 281 mebusun ise 60
kadarı Araptı.
Devlet yönetiminde bu derece kendini ifade
edebilen Araplar vergi verme yükümlülüğüne sa-
hip değildi. Hatta büyük seferberlikler dışında
Arapların askere gitme zorunluluğu da bulunmu-
yordu.
Osmanlı’nın gözünde Arap toprakları aslında
bir “kutsal emanet”ti. Anadolu’nun pek çok böl-
gesine yapılmayan yatırımlar bu nedenle Arabis-
tan, Irak ve Suriye’ye yapılırdı. Bunların en
önemlisi Hicaz demiryoludur. Mekke ve Medi-
ne’ye kadar uzayan bu demiryolu Arap toprakla-
rına büyük zenginlik getirmiş, hacca gitmeyi de
kolaylaştırarak Arapların çok işine yaramıştır.
Mekke-Medine’ye kadar demiryolu inşa eden
Osmanlı, Anadolu’da ise demiryolunu ancak
Niğde-Ulukışla’ya kadar yapabilmişti.
18 Kasım 1914’te, yani Birinci Dünya Savaşı
başladıktan sonra Suriye, Filistin ve Hicaz’da gö-
revli IV. Ordu kuruldu ve başına Cemal Paşa ge-
tirildi. İttihat ve Terakki’nin Talat ve Enver Pa-
şa’larla birlikte üç önemli isminden biri olan Ce-
mal Paşa yalnızca bir ordu komutanı değil, aynı
zamanda “Suriye, Filistin, Hicaz ve Kilikya böl-
geleri genel valisi” olarak da görev yapacaktı.
Cemal Paşa, görevinden ayrılacağı 12 Aralık
1917’ye kadar bölgede yaklaşık üç yıl komutan-
lık ve valilik yaptı. Bu üç yıl zarfında yaşanan as-
keri başarısızlıklar ve Arap isyanı yazının ilerle-
yen bölümlerinde elbet ele alınacaktır. Ancak biz
burada, Cemal Paşa’nın yönetiminde bölgede
gerçekleştirilen bayındırlık faaliyetleri hakkında
biraz bilgi verelim.
Kudüs, Şam, Beyrut ve Halep’te İstanbul dı-
şında hiçbir Osmanlı şehrinde görülmemiş yatı-
rımlar gerçekletirildi. Bulvarlar, parklar, küçük
saraylar ve görkemli şehir düzenlemeleri yapıldı.
Cemal Paşa, ayrıca Şam’daki Emeviyye ve
Selimiye camilerinin; Süleymaniye İmaret ve
Tekkesi’nin, Selahaddin Eyyubî Türbesi’nin res-
torasyonunu da gerçekleştirdi.
Eğitim alanında da pek çok yatırım yapıldı.
Hatta Cemal Paşa’nın misyoner okullarına özen-
diği söylenebilir. Cemal Paşa’ya göre Avrupalı-
lar eğitimle insanları dönüştürüyorsa aynısını
Osmanlı yönetimi de yapmalıydı. Bu nedenle İs-
tanbul’dan kendisi de bir Amerikan kolejinden
mezun olan Halide Edip’i getirtti. Halide Edip’le
birlikte Cemal Paşa Beyrut’ta modern bir yatılı
kız lisesi, bir kız öğretmen okulu, Beyrut, Şam ve
Lübnan’da kız ilkokulları, Beyrut’ta sanayi mek-
tepleri ve Suriye’de bir Ziraat Mektebi açtı.

Batılıların Gözünde Arap Ayaklanması
Arapların Osmanlı’da aslında el üstünde tutul-
duğunu böylece gördükten sonra Batılıların “A-
rap uyanışı”, Arapların “Arap İhtilali” olarak ni-
telendirdiği, aslında bir ihanetten başka bir şey
olmayan “Arap Ayaklanması”nı yakından ince-
leyelim.
Batılı tarihçiler, Arap ayaklanmasını II. Meş-
turiyet’in ilanıyla birlikte yasal bir şekilde kuru-
lan çeşitli Arap dernekleri ve birtakım gizli ör-
gütler vasıtasıyla başlatıldığını yazar. Maalesef
bu konuda Türkiye’de yazılmış pek çok eserde
de aynı görüş hakimdir. Çünkü kaynaklar hep
aynı Batılı tarihçilerdir. Halbuki Arap ayaklan-
masının tarihini yazanlarla o ayaklanmayı kış-
kırtmak için yüz binlerce altını Arap şeyhlerine
dağıtanlar aynıdır: İngiliz istihbaratçıları...
Arap ayaklanmasının ünlü kışkırtıcısı İngiliz
subay Lawrence herkes tarafından bilinir. Law-
rence bir istihbarat subayıdır. Bu da herkes tara-
fından bilinir. Ama bu ayaklanmayı bağımsızlık-
TEMMUZ - ARALIK 2012

çı bir milliyetçi hareketmiş gibi tarihe geçiren di-
ğer İngiliz istihbaratçıların çalışmaları çok fazla
önemsenmez. Hatta bu tarz İngiliz tarihçilerinin
çalışmaları hâlâ Arap ayaklanması hakkındaki
temel eserler olarak Türk tarihçilerinin kitapları-
nın baş kaynakları olmayı sürdürür.
İngiliz emperyalizmi Arapları İngiliz çıkarları
doğrultusunda Osmanlı idaresine karşı ayaklan-
dırmış, kışkırtmak için pek çok yalan yanlış va-
atlerde bulunmuş ve bunların hiçbirini de yerine
getirmemiştir. Ve tüm bu “pisliği” gizlemek için
“Arap İhtilali” gibi caf caflı kavramlarla süsle-
mekten çekinmeyen bir tarih yazını geliştirmiştir.
“Temel kaynak” olarak belirlenen kitaplardan
birisi George Antonius isimli bir İngilizin “Arap
Uyanışı” isimli 1938 tarihli çalışmasıdır. Halbu-
ki Antonius bir tarihçi falan değildir. Lawrence
gibi İngiliz ordusunda görev yapmış bir istihba-
ratçı subaydır. Üstelik İngiliz de değil, Lübnanlı
bir Hıristiyan ailenin evladıdır. Ancak hayatının
sonuna kadar İngiliz çıkarları için çalışmış, bir
 dönem Filistin’deki İngiliz manda yönetiminde
görev almıştır. “Arap Uyanışı” isimli kitabında
da amacı bir İngiliz istihbarat örgütlenmesinden
ibaret olan Arap ayaklanmasını “milliyetçi” bir
hareketmiş gibi göstermektir.
(Burada ilginç bir parantez açalım. Antonius
1875’te kurulmuş ve ilk Arap örgütü olarak ad-
landırılan Beyrut Gizli Cemiyeti’nin ilk üyelerin-
den Faris Nimr’in üvey oğludur.)
Araplar Arasındaki
Sözde “Milliyetçi” Örgütlenme
Yazımızda Birinci Dünya Savaşı öncesinde
gerçekleşen Arap örgütlenmeleri hakkında uzun
uzun bahsetmeyeceğiz, Çünkü bu örgütlenmeler
Arap insanı üzerinde çok fazla etkisi olmayan;
Arap aydınları, Arap subayları ve Arap emir,
şeyh, şerif ve seyitleri arasında yürütülen ve ge-
nellikle çil çil altın dağıtarak oluşturulan İngiliz
propagandasının ürünüdür.
Örneğin, özellikle Suriye ve Irak’ta yaygınla-
şan iki gizli örgüt vardır. Bunlardan birisi El Ahd
TEMMUZ - ARALIK 2012
ÖZGÜR ERDEM
(yemin) isimli subay örgütüdür. Aralarında Os-
manlı ordusunda kolordu komutanlığına kadar
yükselmiş Arap subaylarının bulunduğu bu gizli
örgütün tek amacı Osmanlı ordusundan İngiliz
istihbaratına bilgi sağlamak ve yeri geldiğinde
Arap askerleriyle birlikte İngiliz ordusuna firar
etmekti.
El Ahd’ın kurucusu Osmanlı ordusunda gö-
revli bir subay olan Kurmay Binbaşı Aziz Ali el-
Mısri’dir. El Mısri ilginç bir kişiliktir. Galatasa-
ray Lisesi mezunudur ve II. Meşrutiyet sırasında
İttihat ve Terakki içinde yer almıştır. Hatta 31
Mart İsyanını bastıran Hareket Ordusu içinde yer
alan bir bölüğün komutanıdır da. Trablusgarp’ta-
ki İtalyan işgaline karşı pek çok İttihatçı subay
gibi o da gizlice direniş içinde yer almıştır. Za-
manla İngiliz istihbaratıyla bağlantıya geçmiş ve
1914’te, henüz Birinci Dünya Savaşı patlak ver-
memişken, Arap subayları arasında bağımsızlık-
çı fikirler yaydığı için tutuklanıp İstanbul’a gön-
derilmiştir. Ancak İngilizlerin ısrarları sonucu
Cemal Paşa’nın araya girmesiyle serbest bırakıl-
mış ve Mısır’a kaçmıştır. Daha sonra 1916’da
Osmanlı’ya karşı ayaklanacak Mekke Şerifi Hü-
seyin’in askeri danışmanı olacak, “Arap Ordula-
rı Genel Kurmay Başkanı” sıfatıyla anılacaktır.
Ancak El Ahd örgütü sanıldığı gibi etkili bir
örgüt değildir. Şerif Hüseyin’in 1916’daki ayak-
lanmasına kadar Osmanlı ordusundaki Arap as-
ker ve subayların ihanetine ilişkin önemli bir ka-
yıt yoktur. Arap subaylarının ve askerlerinin fi-
rarları Osmanlı Ordusu’nun Filistin ve Irak cep-
helerinde çökmesinin ardından yaşanan bozgun
ve geri çekiliş sırasında ve Şerif Hüseyin’in oğlu
Emir Faysal’a bağlı Arap Bedevilerinin Osmanlı
ordusuna saldırmalarıyla birlikte başlar. Hatta,
1915’te İngilizlere karşı kazandığımız önemli bir
zafer olan başlarında General Townshed olmak
üzere 15.000’e yakın İngiliz askerinin esir alındı-
ğı Kut-ül Amare kuşatmasında Osmanlı ordu-
sunda pek çok Arap askeri ve subayı da bulun-
maktadır.
El Ahd örgütünün Arap subaylar arasında el-
BİRİNcİ DÜNyA SAvAşI’NDA ARAp İHANETİ vE SURİyE’NİN KURULUşU
bette bir etkisi vardı. Ancak örgütün etkisi ancak
ve ancak İngiliz ordusunun Osmanlı’ya karşı Fi-
listin ve Irak cephelerinde üstünlük sağlamasıyla
arttığı gözden kaçırılmamalıdır. İngilizlerin ba-
şarısı olmasaydı, El Ahd’ın etkisi de sınırlı kala-
caktı.
El Fetat (Genç Araplar Örgütü)
Bir diğer örgüt ise Cemiyyet el-Arabiyye el-
Fetat’tı (Genç Araplar Örgütü). El Fetat 1911’de
Paris’te okuyan üniversiteli Araplar tarafından
kurulmuştu. Bu öğrenciler mezun olduktan son-
ra 1913’te Beyrut’a, Birinci Dünya Savaşı’nın
başlamasıyla birlikte ise Şam’a taşınmıştır.
El Fetat tam bir efsane örgüttür. Suriye’deki
Osmanlı idaresi 1918’de ortadan kalkana kadar
gizli kalmayı başarmıştır. Sözde bir milliyetçi
hareketin önderi bir örgütün bu kadar gizli kal-
ması aslında örgütün ne kadar sınırlı etkisi oldu-
ğunun kanıtı olmalıdır.
Pek çok abartı ve çarpıtmalarla dolu Arap ta-
rihi eserlerinde bile El Fetat örgütünün üye sayı-
sıyla ilgili verilebilen en yüksek rakam 60’dır.
Avrupa’da eğitim görmüş Arap öğrenciler ara-
sında bile son derece marjinal kalan bu örgüt an-
cak 1915’te Mekke Şerifi Hüseyin’in oğlu Emir
Faysal ile kurulan ilişki sayesinde güçlenebilmiş-
tir. Faysal, Şam ziyareti sırasında El Fetat ile ta-
nışmış ve onlara 1.000 altın vererek mali açıdan
rahatlamalarını sağlamıştır.
El Fetat’ın en önemli faaliyeti 1913 yılında
gerçekleştirdiği Arap Kongresi olmuştur. Kon-
grenin ismen Arap olmasına bakmayın, bir Arap
ülkesinde değil, İngiliz işgali altındaki Mısır’da
bile değil, Fransa’nın başkenti Paris’te toplan-
mıştır!
Toplam 22 delegenin katıldığı kongre 200-
300 Arap izleyici tarafından takip edilmiştir.
Arapların haklarıyla ilgili genel geçer ifadelerle
taleplerin dile getirildiği kongre Osmanlı toprak-
larında yaşayan Araplar arasında herhangi bir
etki yaratmamıştır.
Osmanlı yönetimi başlangıçta bu kongreyi en-
gellemeye çalışmış, Fransa Hükümetine kongre-
ye izin verilmemesi için başvurularda bulunul-
muş ancak başarılı olunamamıştı. Kongre sıra-
sında ve sonrasında Osmanlı basınında Kongre
aleyhinde pek çok yayın yapılır. Ancak İttihatçı-
lar Balkanlar’ın da kaybından sonra Araplar ara-
sında da bağımsızlıkçı fikirlerin yaygınlaşmasın-
dan çekindikleri için Kongre üyeleriyle uzlaşma-
ya gider.
Sonunda Kongrenin başkanlığını da yürüten
ünlü Arap siyasetçisi Abdülhamid Zöhravi Efen-
di, Meclis-i Ayan üyeliğine tayin edilir. (Burada
bir parantez açalım. Meclis-i Ayan Padişah tara-
fından atanılan Meclis-i Mebusan’ın da üzerinde
konumu olan bir çeşit senatodur. Meclis-i Ayan
üyesi olmak Osmanlı’da büyük prestij sahibi ol-
mak demekti.) Kongrenin pek çok talebi ise İtti-
hat ve Terakki tarafından ilkesel olarak kabul
edildi. İttihatçılar Arap şehirlerinde Arapçanın
adeta bir ikinci resmi dil olmasını ve Arap me-
mur ve askerlerinin sadece Arap vilayetlerinde
görev yapmasını kabullendiler. Kongre istekleri- 
ne tavizler vererek boyun eğmenin Araplar ara-
sındaki bağımsızlıkçı fikirleri azaltacağı düşü-
nülmüştü. Halbuki Araplar bu tavizleri kendileri-
ne bağlı “bağımsızlıkçı” bir memur ve subay
kadrosu oluşturmak için kullandılar.
Ancak 1914’te Birinci Dünya Savaşı’nın pat-
lak vermesiyle birlikte anlaşmada bahsi geçen
“olağanüstü” şartlar da sağlandığı gerekçesiyle
İttihatçılarla bağımsızlıkçı Araplar arasındaki bu
anlaşma fiilen hiç uygulanmadı.
Arap Kongresi’nin kararları arasında dikkat
çekmesi gereken bir tanesi 8. maddedir:
“Kongre Osmanlı Ermenilerinin reformcu ve
adem-i merkeziyetçi taleplerini tasvip eder.”
1908’e kadar II. Abdülhamit’in, 1912-14 yıl-
ları arasında da İttihatçıların yürüttüğü “İslamcı”
politikaların ne kadar içi boş ve başarısız olduğu-
nun bir kanıtıdır bu madde. Araplarla Türkler
arasında bir İslam kardeşliği kurarak Padişahın
da Halifeliği altında Osmanlı’nın bütünlüğünün
korunacağını düşünen bu İslamcı tezler, görüldü-
TEMMUZ - ARALIK 2012

ğü gibi Araplar arasında hiç de etkili değildir.
Araplar açık açık Ermeni taleplerinin de kabul
edilmesi gerektiğini savunmaktadır. Sırf bu Er-
meni talepleri bile Birinci Dünya Savaşı sırasın-
da Arap ayaklanmasının “milliyetçi” ya da “ba-
ğımsızlıkçı” değil, İslamcı hiç değil, ancak ve
ancak Türk düşmanlığından başka bir karakteri
olmadığını göstermektedir. Araplar Rus kuklası
Hıristiyan Ermenilerle Türklere karşı işbirliğin-
den çekinmemiştir. Arap ayaklanmasının liderle-
ri ileride göreceğimiz gibi Filistin’in bir Yahudi
bölgesi olmasına da karşı koymayacak, hatta yer
yer Siyonist ordularıyla muz omuza Türklere
karşı savaşacaktır.
Birinci Dünya Savaşı’nda Arap İhaneti
Birinci Dünya Savaşı öncesindeki Arap örgüt-
lenmelerinden biraz bahsettik. 1914’te patlak ve-
ren savaş 1918’de sona erdiğinde savaşan taraf-
lar arasında en çok toprak kaybeden Osmanlı ol-
muştur. Yenik çıkan İttifak kuvvetleri içinde yer
0 alan Almanya, saldırıp işgal ettiği bölgelerden
geri çekilmekle yetinmiş, Avusturya-Macaristan
İmparatorluğu ise tamamen ortadan kaybolmuş
ve parçalanmıştır. Ancak bu ülkenin toprakları
da İtilaf ülkeleri tarafından işgal edilmemiştir.
Savaşın başıyla sonu arasındaki haritaları karşı-
laştırdığınızda aslında tek kaybedenin Türkler
olduğu ortaya çıkar. Kaybedilen topraklar da Or-
tadoğu’daki bölgelerdir.
Savaşın kısa bir muhasebesi yapıldığında Os-
manlı’nın Çanakkale ve Basra’da İngiliz saldır-
ganlığına karşı çok iyi bir savunma yaptığı görü-
lecektir. Çanakkale’de tarihe geçecek bir zafer
kazanılmış ve büyük İngiliz-Fransız donanması
gerisin geri gönderilmişti. Basra’da da İngiliz
ilerlemesi Kut-ül Amare’de durdurulmuş, hatta
General Townshed komutasında 15.000’e yakın
İngiliz askeri esir alınmıştır. Bu İngiliz askeri ta-
rihinin görüp görebileceği en büyük yenilgidir.
Irak ve Çanakkale cephelerinde tutunabilen
Osmanlı, Hicaz cephesinde tam anlamıyla bir
çöküş yaşamıştır. Ancak bu çöküş savaşın ilk de-
TEMMUZ - ARALIK 2012
ÖZGÜR ERDEM
ğil ikinci yarısında gerçekleşmiştir. 1916’dan
sonra yaşanan bu çöküşün Osmanlılar açısından
elbette pek çok nedeni vardır. Bunların en önem-
lisi şüphesiz Osmanlı kaynaklarının artık Dünya
Savaşını kaldıramayacak derecede zayıflamış ve
azalmış olmasıdır. Ancak bir başka önemli etken
de Hicaz’da yaşanan Arap isyanıdır.
1916’da Mekke Şerifi Hüseyin’in başlattığı
isyan, böyle bir isyanı beklemeyen Osmanlı yö-
netiminde büyük şaşkınlık yaratmış, bu tarz bir
isyan için tedbirler alınmadığı için de çok etkili
olmuştur. İsyanın etkilerini incelemeden ve so-
nuçlarını tartışmadan önce oluşumunu kısaca an-
latalım.
Osmanlı’nın son döneminde Arap topraklarını
Arap emirler ve İstanbul’un atadığı valiler birlik-
te yönetirdi. Mekke’yi yöneten Emir Hüseyin,
Hz. Muhammed’in soyundan geldiği için Şerif
olarak adlandırılırdı. Şerif Hüseyin, Mekke ve
Medine şehirlerini kapsayan Hicaz vilayetinin
Şerifiydi. Hicaz’ın doğusundaki Necd bölgesin-
de ise Emir İbni Suud hakimdi. İbni Suud Suudi
Arabistan’ın kurucusudur ve o da Birinci Dünya
Savaşı’nda İngilizlerle işbirliği yapmıştır. İbni
Reşit de Necd bölgesinde İbni Suud ile hakimi-
yet mücadelesinde olan bir başka emirdi.
Şerif Hüseyin’in ailesi Haşimiler, Hz. Mu-
hammed’in üyesi olduğu Kureyş kabilesinin to-
runlarıydı. Bu nedenle Osmanlı yönetimi tarafın-
dan büyük saygı görürlerdi. Şerif Hüseyin dö-
nem dönem padişahlar tarafından İstanbul’a da-
vet edilir, büyük tören ve ziyafetlerle ağırlanırdı.
Haşimi sülalesinden pek çok insanın İstanbul’da
bizzat Osmanlı sarayı tarafından hediye edilmiş
yalıları ve köşkleri bulunurdu. Haşimiler Mekke
ve Medine gibi iki kutsal şehri yönettikleri için
dünyanın dört bir tarafından gelen Müslüman ha-
cıları misafir eder, hac sayesinde büyük paralar
kazanırdı. Tüm bu hac gelirlerine ek olarak Os-
manlı yönetiminden de hac kafilelerini “koruma-
ları” karşılığında ücret alırlardı.
Kısacası Osmanlı idaresi altında Haşimiler
ayrıcalıklı bir konumdaydı ve son derece varlıklı
BİRİNcİ DÜNyA SAvAşI’NDA ARAp İHANETİ vE SURİyE’NİN KURULUşU
oldukları söylenebilirdi. Ancak Şerif Hüseyin İn-
gilizlerin Halifelik ve Mısır’dan Adana’ya uza-
nan Arap Krallığı gibi vaatleriyle kışkırtıldı ve
bu ayrıcalıklı konumundan vazgeçti.
Şerif Hüseyin-İngiltere İlişkisi
Şerif Hüseyin ile İngilizler arasındaki ilişkile-
rin 1893 yılında başladığı bilinmektedir. Bu irti-
bat Birinci Dünya Savaşı’na yaklaşıldığı dönem-
de giderek arttı. Özellikle, Osmanlı’nın Balkan
Savaşı’nda yenilmesi, Arap topraklarında da
benzer bir bozguna uğrayabileceği düşüncesiyle
İngilizleri harekete geçirdi. 1913 yılında Arapla-
rın Fransa’da düzenlediği kongreden daha önce
bahsetmiştik. İngilizler de o dönemde Mısır’daki
varlıklarının avantajını kullanmaya çalışıyordu.
Mısır’ın hemen doğusunda yer alan Arap kabile-
leriyle daha yakından irtibat kurdular. Özellikle
Şerif Hüseyin ve İbni Suud İngilizlerle arası en
iyi olan iki emirdi. Bir başka önemli emir İbni
Reşit ise Osmanlı’ya sadık kalmıştır.
1914’in Birinci Dünya Savaşı’nın henüz pat-
lak vermediği başlangıç dönemlerinde, Şerif Hü-
seyin’in oğlu Abdullah (daha sonra Ürdün Kralı
olacaktır), Kaire’de İngiliz Yüksek Komiseri
Lord Kitchener ile gizli bir görüşme yaptı. Ab-
dullah bu görüşmede Arabistan’da bir isyan için
her şeyin hazır olduğunu söylemiş ve İngilizler-
den askeri ve mali destek istemiştir.
Savaşın patlak vermesinin ardından bu ilişki-
ler doğal olarak artmıştır. Kasım ayında, yani
Osmanlı da savaşa girdikten sonra İngilizler Ab-
dullah’a şu telgrafı gönderir:
“Arap milleti Türkiye’nin bize dayattığı bu sa-
vaşta İngiltere’ye yardım ederse, İngiltere Ara-
bistan’a bir iç müdahale yapılmayacağını ve
Araplara yönelik yabancı saldırılara karşı her
desteği vereceğini garanti eder.”
Şerif Hüseyin ve oğlu Abdullah ile İngilizler
arasında yazışmalar 1916’ya kadar devam eder.
Zaten sonra da Şerif Hüseyin “isyan bayrağı”nı
kaldıracaktır.
Bu yazışmalardan Temmuz 1915 tarihli ola-
nında Şerif Hüseyin şu talepleri sıralar:
“1. İngiltere kuzeyde Mersin, Adana ve 37 de-
rece paraleli ki bu paralel üzerinde Birecik,
Urfa, Mardin, Midyat, Cizre, Ahmediye bulun-
makta. Güneyde; İran sınırına kadar, doğuda;
İran sınırından Basra Körfezi’ne, batıda; Kızıl-
deniz ve Mersin’e kadar Akdeniz’le çevrili Arap
ülkelerinin bağımsızlığını tanıyacaktır. Ayrıca
İngiltere bir Arap İslam halifeliği ilanını kabul
edecektir.
2. İngiltere’nin tüm Arap ülkelerinde iktisadi
teşebbüslerde imtiyaz hakkı olacaktır.
3. İki tarafın askeri ve siyasi alanda ortak ha-
reket etmesi kararlaştırılacaktır.
4. Eğer taraflardan biri bir saldırıda bulunur-
sa diğer taraf, tarafsız kalacak ve eğer diğer ta-
rafla kuvvetlerini birleştirmek istiyorsa o takdir-
de iki taraf bir araya gelerek şartları konuşacak-
tır.
5. İngiltere Arap ülkelerinde yabancı imtiyaz-
ların kaldırıldığını bildirecek. Bu amaçla yapıla- 1
cak bir milletlerarası sözleşmenin hazırlamasına
yardımcı olacaktır.
6. Antlaşmanın üçüncü ve dördüncü maddele-
ri 15 yıl yürürlükte kalacak, tekrar yenilemek is-
teyen taraf anlaşmanın sona ermesinden bir yıl
önce bunu haber verecektir.”
Görüldüğü gibi Araplar çok geniş bir toprak
istiyor ve İngiliz mandasını kabul ettiklerini bil-
diriyordu. Ancak İngilizler Araplarla aynı düşün-
müyordu. Çünkü Fransızlarla yaptıkları anlaşma-
larda Mersin’den Lübnan’a kadar uzanan şeridi
müttefiklerine bırakmışlardı. Nitekim İngilizler
Şerif Hüseyin’in mektubuna 24 Ekim 1915’te
şöyle yanıt verir:
“Mersin ve İskenderun mıntıkaları ile Şam,
Humus, Hama ve Halep mıntıkalarının batısında
kalan arazi saf Arap olmadığından teklif olunan
hudutlar haricinde bırakılması icap eder. Bu dü-
zenleme ve bazı Arap şeyhleriyle aramızda akdo-
lunmuş bulunan muahedeler saklı kalmak şartıy-
la bu hudutları kabul ediyoruz.”
TEMMUZ - ARALIK 2012

Böylece İngilizler Suriye’yi Fransızlara, Hi-
caz ve Irak’ı ise Araplara bırakacaklarını taahhüt
etmiş oluyorlardı.
Sykes-Picot Antlaşması
Gerçekten de İngilizlerle Fransızlar arasında
Osmanlı topraklarının paylaşımı üzerine gizli
görüşmeler uzun süredir devam ediyordu. Bunla-
rın en önemlisi Fransız Picot ile İngiliz Sykes
arasında 1915 sonlarında başlamış, 16 Mayıs
1916’da ünlü Sykes-Picot Anlaşmasının imza-
lanmasıyla sonuçlanmıştır.
Anlaşmaya göre bugünkü Irak (Musul ve ku-
zeyi hariç) İngiltere’ye, bugünkü Lübnan, Suri-
ye’nin batı kıyıları, Hatay ile Orta ve Güney
Anadolu’nun büyük bölümü Fransızlara bırakılı-
yordu. Filistin’de ise uluslararası idare kurulma-
sı öngörülüyordu. Ayrıca Halep’ten Musul’a
uzanan bölge, yani bugünkü Suriye’nin kıyıları
hariç tamamıyla Irak’ın batısından oluşan bölge
Fransız mandası, Şam’ın güneyinden Kerkük’ün
 kuzeyine çekilecek bir hattın güneyi ise İngiliz
mandasına bırakılıyordu. Bu iki bölgede ayrı ayrı
Arap manda devletleri kurulması öngörülüyordu.
Harita dikkatle incelendiğinde, bugünkü Lüb-
nan, Suriye, Irak, Ürdün ve İsrail sınırlarının
daha 1916 yılı başlarında, yani Arap isyanı baş-
lamadan çizildiği görülecektir. Harita bir masada
İngiliz, Fransız ve Rus emperyalistleri tarafından
çizilmiş, haritayı gerçeğe dönüştürmek ise İngi-
lizlerin Hicaz-Filistin-Irak ve Suriye cephelerin-
deki askeri galibiyetleri sayesinde olmuştur.
Arap isyanı harita üzerinde hiçbir söz hakkına
sahip olmadığı gibi, haritanın gerçeğe dönüşme-
sinde figüran olmaktan öte bir role sahip olma-
mıştır.
Birinci Dünya Savaşı’nın ikinci bölümü diye-
bileceğimiz 1916-18 yıllarında Osmanlı’nın
Anadolu’nun güneyindeki bütün cephelerde boz-
guna uğraması üzerine tahminlerinin de ötesinde
bir zafer kazanan İngilizler, bu anlaşma hüküm-
lerini kendi lehlerine tadil etmek için elinden ge-
leni yapacaktır. Şerif Hüseyin’in başlattığı isyan
TEMMUZ - ARALIK 2012
ÖZGÜR ERDEM
da zamanla İngiliz-Fransız rekabetinde piyon
rolü oynamaya başlayacaktır.
Kim Daha Çok Altın Verirse
Araplar Onlardan Yana!
Şerif Hüseyin’in “geliyorum” diyen isyanı
Haziran 1916’da patlak verdi. Ancak Enver ile
Cemal Paşaların bu isyana karşı son derece ha-
zırlıksız kalması ilginçtir. İsyanın kısa sürede
Arap ve İngilizlerin de beklemediği ölçüde başa-
rılı olması biraz bu şaşkınlığa bağlanabilir. Os-
manlı’nın istihbarat gücü elbette güçlüydü. Ve
Şerif Hüseyin’in isyana kalkışabileceği 1914’ten
itibaren ihtimal olarak görülüyordu. Ancak iki
nedenle İttihat ve Terakki yönetimi isyana karşı
gerekli önlemleri alamamıştı.
Bunlardan birincisi İttihatçılarda Birinci Dün-
ya Savaşı boyunca hakim olan ruh halidir. En sı-
radan subayın bile görebileceği askeri tedbirleri
almak yerine Alman çıkarları doğrultusunda Os-
manlı ordusunu Kanal, Sarıkamış harekatları
gibi maceralara sürükleyen İttihatçı liderler, Os-
manlıcılık siyasetinin tutacağını düşünüyordu.
Padişahın ilan ettiği ve aslında hiçbir etkisi olma-
yan Cihada çok güveniyor, İngilizlere karşı başa-
rı kazanınca Arapların Osmanlı ordusunun pe-
şinden gideceğini düşünüyordu.
Şerif Hüseyin, Mekke ve Medine’de bir isyan
hazırlarken, Osmanlı ordusu Süveyş Kanalı’na
başarısız olacağı çok önceden bilinen, ancak Al-
man çıkarları gereği yapmak zorunda oldukları
Kanal Harekatıyla ilgileniyordu. Aynı şekilde,
Basra’nın kuzeyinde Kut-ül Amare’de İngilizle-
re tarihlerinin en acı yenilgisini yaşatmış ve İngi-
lizleri Basra’ya kadar geri püskürtmüş olan Os-
manlı ordusu, buralarda sağlam tutunmak yerine
bu bölgenin savunmasını Araplara devredip yine
Alman çıkarları için İran içlerine doğru harekata
girişmişti.
“Savaşı kazanıyoruz” psikolojisiyle tedbiri el-
den bırakan İttihatçılar, Arapların da bu şekilde
Osmanlı’ya ihanet etmeyeceğini düşünüyordu.
Osmanlı galip taraf olsa belki de düşündükleri
BİRİNcİ DÜNyA SAvAşI’NDA ARAp İHANETİ vE SURİyE’NİN KURULUşU
doğruydu. Nitekim Şerif Hüseyin’in ayaklanmak
için 1916 Haziranını beklemesinde Osmanlı’nın
İngilizlere karşı Kut-ül Amare ve Çanakkale’de
gösterdiği başarının da büyük payı vardı. Şerif
Hüseyin Osmanlı’nın zayıf anından yararlanma-
yı tercih ediyordu.
Arap isyanı konusunda Osmanlı’yı tedbirsiz
bırakan ikinci nokta ise “altın”dır. Savaş boyun-
ca çil çil altın dağıtarak Arap şeyhlerini yanında
tutan Cemal Paşa, bunun yeterli bir önlem oldu-
ğunu düşünüyordu. Ancak hesaplamadığı bir şey
vardı: İngilizler de altın dağıtıyordu.
Arap Şeyhlerine altın dağıtma yarışında
1916’ya kadar İngilizlerle başabaş gidebilen Os-
manlı yönetimi, savaşın üçüncü yılında artık
azalmaya başlayan kaynakları nedeniyle bu ya-
rışta geri kalmaya başlamıştı. İngilizler ise Ça-
nakkale’de yıkamadıkları Osmanlı’yı güneyden
yıkabileceklerini görüp Çanakkale bozgunundan
sonra Arap şeyhlerine daha çok altın dağıtmayı
tercih etmişlerdi
İşin ilginci, Haziran 1916’da ayaklanan Şerif
Hüseyin, Mayıs 1916’ya kadar Cemal Paşa’dan
altın yardımı almaya devam etmiştir. Temmuz
1916’da başlayacak II. Kanal Harekatı için hazır-
lık yapan Cemal Paşa, harekata destek olacağına
söz veren Şerif Hüseyin’e büyük miktarlarda al-
tın yardımı yapmıştır. Sadece Şerif Hüseyin de-
Sykes-Picot Antlaşması
ğil, İbni Reşid, İbni Suud gibi Şerif Hüseyin’in
de rakipleri olan diğer şeyhlere ve Suriye ve
Irak’taki pek çok irili ufaklı Arap aşiretine de sü-
rekli altın dağıtılmıştır. Dağıtılan altının miktarı
tam olarak bilinememektedir. 5 milyon altın lira
dağıtıldığı tahmin edilmektedir. Bu da o dönem-

ki bütün savaş harcamalarının yaklaşık %10’u
demektir!
Arapların altına düşkünlükleri ve Osmanlı’nın
çaresizce nasıl çil çil altın dağıttığının öyküsü o
dönem Cemal Paşa’nın özel kalem müdürlüğünü
de yapmış olan Falih Rıfkı Atay’ın Zeytindağı
isimli muhteşem eserinde şöyle anlatılır:
“Bir gün Havran’daki Dürzi şeyhlerini Şam’a
toplamıştık. Birinci sınıf şeyhlere Nişan-Madal-
ya, ikinci sınıf şeyhlere Hilat (giysi), üçüncü sınıf
biraz altın verecektik. Hayvanlar vergisi de kal-
dırıldığı için aralarında artık müşterek isyan se-
bebi kalmayan Dürzileri göğüslerinden, sırtla-
rından ve keselerinden büsbütün devlete bağla-
mak istiyorduk. (...) Büyük şeyhlerden biri üçün-
cü mecidi nişanı boynuna takılırken gözü altın
parada, kurdeleyi eliyle itti ve sarı külçeleri gös-
tererek ‘Ondan isterim.’ dedi.”
İttihatçıların Osmanlıcılığı işte böyle bir şey-
di. Türkler genciyle cephede ölür, yaşlısıyla ver-
gi verip devletine hizmet ederken, Araplar cep-
hede savaşmadığı gibi bir de devletten para alı-
TEMMUZ - ARALIK 2012

yordu. Pek çok Türk subayının erişemediği Me-
cidiye Nişanını birkaç altın için elinin tersiyle çe-
virecek ahlakta insanlardı işte bu Arap şeyhleri...
Şerif Hüseyin ayaklandıktan sonra da İttihatçı
liderler akıllanmamış, bu sefer de Şerif Hüse-
yin’in rakiplerine altın dağıtmaya başlamıştır.
Bunlardan en ünlüsü İbni Suud’du (Bugünkü
Suudi Arabistan’ın kurucusu). Suudlar 1916-18
arası çok miktarda altın almış ancak bir kez olsun
Şerif Hüseyin’e karşı harekete geçmemiştir.
İbni Suud’un İstanbul’da Reşit Paşa isimli bir
temsilcisi bulunuyordu. Altınlar da genelde onun
vasıtasıyla iletiliyordu. 1916’da Mekke Şerif Hü-
seyin’e eline geçtikten sonra İbni Suud’la birlik-
te Mekke’ye bir akın yapıp şehri kurtarmak iste-
yen Osmanlı yönetimi 7.000 altın gibi çok büyük
bir parayı Reşit Paşa’yla İbni Suud’a göndermiş-
tir. Ancak daha sonra, Reşit Paşa’nın altınlarla
birlikte gönderdiği bir mektup ele geçirilmiştir.
Arap ihanetinin bir örneği sayılabilecek mektup-
ta şöyle deniyordu:
 “Hükümet bana yeniden para verdi. Fakat bu
sefer sizi mutlak hareket etmekliğimi istiyor. Ben
oraya gelmeden, siz kendinize zekat vermediğini
ileri sürerek bir kabilenin üzerine yürüyünüz.
Ben sizi seferde bulmuş olayım. Eğer hükümet
bana dediği gibi Mekke üzerine gidip de şehre
girecek olursa biz de hemen arkasından yetişiriz.
Eğer hareket etmezse ne yapalım, henüz seferde-
yiz derim.”
İngilizlerle yürüttükleri bu altın dağıtma yarı-
şında ne kadar çaresiz kalındığı Sadrazama ya-
zılmış 10 Ekim 1916 tarihli Enver Paşa imzalı şu
yazıda açıkça görülmektedir:
“1. Hicaz harekatını ancak para ile devam et-
tirebiliyorum.
2. İbn Suud’un İngiltere’den para almakta ol-
duğu ve bazı hazırlıklarda bulunduğu haberi
alındı. Kendisini tarafımızda tutabilmek için
para ile beslemeye mecburum.
3. İbn Reşid’in Bağdat’a gelmiş olan vekilin-
den aldığım telgrafta hayli paraya ihtiyaç göste-
rilmektedir.
TEMMUZ - ARALIK 2012
ÖZGÜR ERDEM
4. Halil Paşa, güneydeki aşiretleri ancak para
ile tutabiliyor. Bunun için 50 bin altın istiyor.
5. II. Ordu nakliyatını temin eden develeri an-
cak altın para ile kullanabiliyor.
6. IV. Ordu, kendi mıntıkasındaki aşiretlerden
ancak altın para karşılığında erzak toplayabili-
yor. Bütün bu ihtiyaçlar ancak altın para ile yü-
rütülebilecek. Bunun için bana ayda 200.000 lira
altın verilmesi bilhassa lazımdır.
Maliyeye ayda verilmekte olan 250.000 lira
altından Maliye Nazırı bana bir şey vermiyor.
Çünkü o da gerek Mekke Şerifinin gerek diğer
Emirler ile elde tutulması gerekli olan Arap
Şeyhleri ve diğer şahısların maaş ve tahsisatını
altın para ile ödemeye mecburdur. Rica ederim,
Hindenburg cenaplarına yazınız. Harbin devam
ettirilmesine bizce çok tesiri olan bu miktar para
(altın) ihtiyacını behemehal temin buyursunlar.”
Şerif Hüseyin İsyan Bayrağını Çekiyor
İttihatçı liderler parayla Arap liderlerini elde
tutacaklarını düşünedursun, Şerif Hüseyin Mayıs
1916’da isyan hazırlıklarını bitirmiş, isyan bay-
rağını 6 Haziran 1916’da açmıştı. Cebinde İngi-
liz paraları ve ellerinde İngiliz silahlarıyla yakla-
şık 4.000 kişilik bir Arap birliği Mekke’deki kış-
la ve hükümet binalarına saldırdı. Mekke 9 Tem-
muzda düştü. 4.000 kişilik düzenli olmayan bir
birlik herhangi bir Türk şehrini almak için elbet-
te yeterli değildi. Ancak Osmanlı yönetimi Arap
aşiretleri konusunda o kadar büyük bir gaflet
içindeydi ki Mekke’yi savunacak askerlerinin
bile önemli bir kısmını Temmuzda yapılması
planlanan II. Kanal harekatı için Süveyş’e doğru
yola çıkarmıştı bile... Cemal Paşa, Kanal Hareka-
tında başarılı olup Mısır’ı tekrar fethetmeyi hayal
ededursun, Mekke kaybediliyordu.
Şerif Hüseyin Mekke’ye saldırırken, bir başka
Arap aşireti Harbilerin yine 4.000 kişilik bir kuv-
veti de Cidde’ye saldırdı. İsyancılara İngilizler
denizden gemiler, havadan ise uçaklarla yardım
ediyordu. Cidde de birkaç gün içinde düştü.
Bir başka önemli şehir Taif’e de 12 Haziranda
BİRİNcİ DÜNyA SAvAşI’NDA ARAp İHANETİ vE SURİyE’NİN KURULUşU
Şerif Hüseyin’in oğlu Emir Abdullah komutasın-
daki 5.000 kişilik bir kuvvet saldırdı. Taif, 22 Ey-
lül 1916’da düştü.
Bu üç önemli şehrin peş peşe düşmesi Osman-
lı ordusunda büyük hayal kırıklığı ve moral bo-
zukluğu yarattı. Yıllardır “Kavmi Necip” olarak
adlandırılan ve büyük saygı gören Arapların İn-
gilizlerle işbirliği içinde ordumuza arkadan sal-
dırması şaşkınlık yaratıyordu. Bu çok önemli üç
şehrin bu kadar kolay kaybedilmesinin en önem-
li nedeni tedbirsizlikse ikinci nedeni de şaşkın-
lıktı. Gerçi tedbirsizlik de aynı şaşkınlığın bir
ürünü değil miydi?
Bir üçüncü neden de bu şehirlerin savunma-
sında görev almış Arap askerlerin de isyancılara
yardım etmiş olmasıydı.
Şerif Hüseyin’in bir dördüncü hedefi ise Me-
dine’ydi. Hz. Muhammed’in mezarının da bu-
lunduğu bu şehir Müslümanlar için çok kutsaldı.
Ancak Osmanlı yönetimi Medine konusunda
daha tedbirli ve uyanık davrandı. Kabe’nin bu-
lunduğu bir başka kutsal şehir Mekke’yi çok ça-
buk kaybeden Osmanlı en azından Medine’yi
kolay teslim etmemeye kararlıydı. Nitekim Şerif
Hüseyin’in oğulları Şerif Ali ve Faysal kuvvetle-
rinin komutasındaki saldırılar başlar başlamaz
Medine’ye savunmaya destek olması için Fah-
reddin Paşa gönderildi.
Medine’ye ilk saldırılar püskürtüldü. Hatta
Fahreddin Paşa komutasındaki ordumuz isyancı-
ları Medine dışlarına doğru kovalamaya başladı.
Araplar büyük bir bozguna uğramıştı. Kovala-
maca devam ettirilse ve civardaki birliklerimizle
takviye yapılsa, belki de Mekke, Taif ve Cidde
bile tekrar kurtarılabilirdi. Ancak İttihatçı lider-
ler tekrar büyük bir hata yaptılar ve Medine’nin
çok kutsal olduğunu, riske edilmemesi gerektiği-
ni düşünüp düşmanı kovalayan birliklerimizi tek-
rar şehir içine geri gönderdiler. Bu gafletin ardın-
dan, Araplar da toparlandı ve Medine’yi kuşatma
altına aldı. Ancak Fahreddin Paşa Medine’de
destansı bir savunma gerçekleştirdi. Birinci Dün-
ya Savaşı’nın sonuna kadar Medine teslim olma-
dı. O kadar ki, Fahreddin Paşa, Mondros Ateşkes
Anlaşması imzalandıktan sonra bile şehri teslim
etmemekte direndi. Medine’nin elimizden çık-
ması 30 Kasım 1918’de imzalanan Mondros’tan
iki ay sonra 20 Ocak 1919’da gerçekleşecektir.
Ayaklanmanın başlarında Şerif Hüseyin ön-
derliğinde isyana katılan kabileler ganimet pay-
laşımı konusunda birbirine düşmüş, bir kısmı ise
Türk tarafına geçmeyi tercih etmişti. Medine’nin
bir türlü ele geçirilememesi de Arap isyancıların
moralini bozan bir başka gelişme olmuştu. Da-
ğılmakta olan Arapları toparlamak ve isyanı ge-
nişletmek bir İngiliz istihbarat subayının eseri
olacaktır: Lawrence...
Lawrence
Lawrence, savaş öncesi dönemde Arap top-
raklarında çalışmış bir İngiliz arkeoloğudur. Sa-
vaşın patlamasıyla birlikte gönüllü olarak İngiliz
ordusuna yazılmış ve Kahire’deki Arap Büro-
su’nda yüzbaşı rütbesiyle istihbarat subayı ola-
rak çalışmaya başlamıştır. 
Lawrence, Şerif Hüseyin’in ayaklanması baş-
layana kadar Türk esirleri sorgulayan ve İngiliz
askeri haritalarını hazırlayan sıradan bir subaydı.
Ancak Arap isyanı hakkında kendine özgü dü-
şünceleriyle İngiliz ordusu içinde yıldızı hızla
parlayacaktır.
Haziran 1916’da başlayan Arap isyanı bir kı-
sım kentleri ele geçirmekle birlikte İngilizlerin
tahmin ettiği derecede başarılı olamamıştır. İngi-
lizler, Arapların Osmanlı’da isyan eden diğer et-
nik unsurlar gibi bir anda ayaklanacağını ve An-
tep’e kadar geniş bir coğrafyada başarılı olacağı-
nı hesaplamıştı. Ancak özellikle Suriye ve Irak’ta
çok geniş bir Türk nüfus bulunuyordu. Sıradan
Arap insanının da Osmanlı idaresiyle pek bir
problemi yoktu. Kısacası, Arapların külliyen is-
yan etmesini sağlamak sanıldığı gibi kolay olma-
mıştı. Üstelik Arap kabileleri arasındaki çekiş-
meler o derece yoğundu ki, bir “Arap üst kimli-
ğiyle” bu kabileleri birleştirmek çok zordu. Hal-
buki Ruslar, aynı dönemlerde Anadolu’daki Er-
TEMMUZ - ARALIK 2012

menileri kolaylıkla ayaklandırabilmişti.
İngilizler Şerif Hüseyin’in sınırlı kuvvetleri
Medine’de başarısızlığa uğraşınca, yeni bir stra-
teji belirleyerek Osmanlı Ordusunda İtilaf güçle-
rine esir düşen Arap subay ve askerleriyle düzen-
li bir Arap ordusu kurmaya çalıştı. Ancak bunda
da başarılı olamadılar. Hindistan’dan Hicaz’a ge-
tirilen 3900 Arap savaş esirinden sadece 20’si
Şerif Hüseyin’in ordusuna katılmayı kabul et-
mişti.
Lawrence ise Bedevilerin deve üstünde hare-
ketli savaşma kabiliyetini Türklere karşı kullan-
ma stratejisini savunuyordu. Lawrence, Arap Bü-
rosu’nun çıkardığı Arap Bülteni’nin 26 Kasım
1916 tarihli sayısında şöyle yazacaktır:
“Açık alanda iyi siperlenmiş bir bölük
Türk’ün Şerif’in ordularını yeneceğine inanıyo-
rum. Kabileler ancak savunmada yardımcı ola-
bilir. Asıl alanları gerilla savaşıdır. Emir alama-
yacak, bir hat üzerinde savaşamayacak ya da
birbirlerine yardım etmeyecek kadar bireycidir-
 ler. Bunlardan örgütlü bir güç oluşturulamaya-
cağı inancındayım.”
Lawrence sonunda üstlerini ikna eder ve
Araplar arasında bir gerilla düzeni kurma konu-
sunda yetki alır. Ve Aralık 1916’nın sonlarında
Şerif Hüseyin’in oğlu Faysal’la bağlantı kurar ve
Faysal’ın karargahında siyasi irtibat subayı ola-
rak görev alır.
Lawrence ilk iş olarak Arap kabileleri arasın-
daki anlaşmazlıkları bir çözüme ulaştırmaya ça-
lışır. Bol bol altın dağıtır. Şerif Hüseyin’in kabi-
lesiyle problemi olan diğer kabileleri altınla ve
toprak vaatleriyle yanına çekmeye çabalar. An-
cak bunda istediği ölçüde başarılı olamaz. İsyana
katılmayan Arap kabilelerin Lawrence’la birleş-
mesi ancak Mart 1917’de Süveyş Kanalı civarın-
daki İngiliz birliklerinin kuzeye, Filistin’e doğru
ilerleyişe geçmesiyle birlikte başlayacaktır. Os-
manlı Ordusu’nun Gazze’de bozguna uğraması,
Arap isyanının da gelişmesini sağlayacaktır.
Kasım 1917’den önceki süreçte ise Lawren-
ce’ın ilk başarısı Ocak 1917’de Vech’te gerçek-
TEMMUZ - ARALIK 2012
ÖZGÜR ERDEM
leşir. Önemli bir liman olan Vech, İngiliz gemile-
ri ve uçaklarının da yardımıyla ele geçirilir. Böy-
lece İngiliz işgali altındaki Mısır’dan Arap aşi-
retlerine deniz yoluyla yardım gelmesi sağlanmış
oluyordu. Bir sonraki hedefleri ise Akabe’ydi.
Akabe, Hicaz ile Suriye’yi birbirine bağlayan
önemli bir köprü kentti. Ancak Akabe’yi ele ge-
çirmeleri kolay değildi. Şehrin savunması Arap
kabileleri tarafından aşılamaz boyuttaydı.
Arap Kabilelerinin Demiryolu Saldırıları
Akabe’ye saldırmadan önce, Lawrence Şam’ı
Medine’ye bağlayan ve Osmanlı ordusunun Hi-
caz ve Gazze cephesine askeri ve lojistik yardım-
ları götürmesini sağlayan demiryolunu hedef
aldı. Demiryoluna yapılan saldırılarla Akabe’ye
ve Medine’ye yardım gelmesi engellendi. Bu sal-
dırılar savaşın kaderini değiştirecek gelişmeler-
den biri olmuştur. Demiryolunun güvenliği Ha-
tay’ın güneyindeki Osmanlı topraklarının savu-
nulması için çok önemliydi. Ancak 2.000 km
uzunluğundaki demiryolu hattının tamamını sa-
vunmak elbette çok mümkün değildi. Üstelik İt-
tihatçılar çok büyük bir hata yapmış ve
demiryolunun güvenliğini yerel Arap kabileleri-
ne teslim etmişti. Cemal Paşa, demiryolu güven-
liğini Arap kabilelerine altın dağıtarak çözeceği-
ni düşünmüştü. Lawrence ise, Cemal Paşa’dan
daha çok altın dağıtarak bu kabilelerin demiryo-
lunu savunmasını engellemeyi başardı.
Demiryolu baskınları Osmanlı ordusu açısın-
dan son derece trajik gelişirken, Araplar açısın-
dan ise büyük bir ganimet geliri anlamına geli-
yordu. Lawrence, demiryolunu savunmak için
Osmanlı’dan düzenli aylık ödeme alan kabilele-
re hem altın hem de saldırılan trendeki malları
ganimet olarak vaat ediyordu. Böylece Osmanlı
ordusu gafil avlanmış oluyordu. Arap kabileleri-
ne dayanan bir demiryolu güvenliği sağlamış
olan Osmanlı’nın Türk askerleriyle bu güvenliği
baştan kurması da savaşın o zamanki koşulların-
da artık imkansızdı.
Demiryolu saldırıları hem Arap kabilelerini
BİRİNcİ DÜNyA SAvAşI’NDA ARAp İHANETİ vE SURİyE’NİN KURULUşU
isyana katmak hem de Osmanlı’ya zarar vermek-
te İngilizler açısından çok faydalı olmuştur. Law-
rence’ı anlatan en tarafsız kitaplardan biri olan
Willy Bourgeois’nın eserinden bir bölümü bu
demiryolu saldırılarını gözlerde canlandırmak
için buraya aktaralım:
“Tren birden göründü; pencerelerinden tüfek-
ler uzanmış ve çatısında avcıerleri bulunan on
vagon vardı. Arka arkaya bağlı iki lokomotif ka-
tarı çekiyordu. İkinci lokomotif köprünün üzerine
geldiği sırada Lawrence işaret verdi.
Bir anda müthiş bir gürültü vadi içinde akis-
ler yarattı. Köprü ve tren, semaya doğru yükse-
len yeşil bir duman sütunu arkasında süratle ve
aniden infilak eden bir volkanın ağzından fırla-
yan lavlar gibi kayboldular.
Biraz sonra da bükülmüş raylardan parçalan-
mış ağaçlardan ve saç kırpıntılarından ibaret bir
enkaz yığını kesif bir yağmur halinde çöle yağdı.
Araplar vahşi naralar atarak, yarı çıplak vazi-
yette tüfeklerine mermi sürüyorlardı. Duman da-
ğıldığı zaman trenin geri kalan kısmı şöyleydi;
vagonlar birbirine girmiş, lokomotiflerden birisi
buhar bulutunun ortasında yatıyordu. Köprü ve
ikinci lokomotif tamamen kaybolmuştu.
İnfilakı müteakip İngilizlerin iki mitralyözü ve
havan topu derhal faaliyete geçti. Vagonların ça-
tısına yatmış olan Türk askerleri amansız şekilde
hedefini bulan mermi yağmuru altında tardedil-
diler. Ötekiler başka taraftan vagonları terk edip
yol üzerindeki toprak yığınlarını siper ederek ge-
lişigüzel ateş ediyorlardı. Bu esnada havan topu-
nun bir mermisi trenin tam arkasına isabet etti.
Vagonları siper yapmış olan Türk askerleri tüfek-
lerini atarak demiryolu boyunca kaçmaya başla-
dılar. Mitralyözün başındaki İngiliz çavuş Yells
için iyi bir fırsat çıkmıştı. Hıçkıran mitralyözü-
nün arkasına yatmış, kaçanları birer birer tarı-
yordu. Bunlardan yalnız küçük bir kısmı gözden
kaybolmaya muvaffak oldular.
Bu sırada Bedeviler vagonların etrafında ka-
rıncalar gibi kaynaşıyorlardı. Ganimet karşısın-
da kendilerini kaybetmişler, büyük bir hırsla ne
buldularsa yağma ediyorlardı. Açılan balyala-
rın, sandıkların ve bavulların etrafında şiddetli
münakaşalar yapıyorlardı. Hırstan deli olan bu
adamlar birbirleriyle sille tokat kavga ediyorlar,
havaya silah sıkıyorlar, ağıza alınmayacak çöl
küfürleri savuruyorlardı. Demiryolunun kenarın-
da toplanan tren yolcularından otuz kadar Türk
kadını bu barbarlık karşısında çıldırmış bir vazi-
yette yürekleri parçalayan feryat ve figan ile sac-
larını yoluyorlardı.
Yağmacılar, çeşitli eşyaları develerine yükle-
yerek işlerini bitirdiler ve batıya doğru develeri-
ni sürdüler. Bu artık bir harp kafilesi değil arka-
larında hiçbir şey bırakmak istemeyen haris bir
soyguncu, yağmacı kervanıydı.”
Kitapta anlatılmayan bir bölüm vardır. Arap
kabileleri saldırdıkları trenlerde canlı ele geçir-
dikleri Türk askerlerini asla esir almıyor, boğaz-
larını keserek öldürüyordu. O kadar ki, Türk as-
kerleri arasında Faysal kuvvetlerine esir düşmek-
tense İngilizlere teslim olup Hindistan’daki esir
kamplarına gitmek tercih edilir bir şey haline ge- 
lecektir.
Arap İsyancıların Vahşeti
1916-18 yılları arasında Türk Ordusu Gaz-
ze’den Hatay’a kadar büyük bir bozguna uğra-
mış ve Mondros Ateşkes Antlaşması’na kadar
adım adım geri çekilmiştir. Bu geri çekiliş sıra-
sında Arap isyancıların Türk askerlerine yönelik
zulüm ve şiddetin pek çok örneği vardır.
Türk milleti tarihi boyunca kurduğu impara-
torluk ve devletlerde yüzlerce, belki binlerce mil-
leti yönetmiş, pek çoğundan da ihanet görmüştür.
Bu ihanetlerin ardından bir kısım milletler Batılı
ülkelerin kışkırtmasıyla Türklere yönelik büyük
zulümler de gerçekleştirmiştir. Ermenilerin Bi-
rinci Dünya Savaşı sırasında, Yunanlı ve Sırpla-
rın 19. yüzyıldaki isyanları sırasında, Yunanlı ve
Bulgarların Balkan Savaşı sırasında ve Yunanlı-
ların Kurtuluş Savaşı’nda yaptığı zulümler unu-
tulur gibi değildir. Milletimizin zihnine işlemiş-
tir.
TEMMUZ - ARALIK 2012
 ÖZGÜR ERDEM

Araplar da maalesef “din kardeşimiz” olarak yazarı Matthew Eden ise, bu vahşeti ve Lawren-
gördüğümüz, Peygamberin soyundan geldikleri ce’ın rolünü şu şekilde anlatır:
için saygı gösterdiğimiz bir millet sayılmalarına “Türk Ordusunun Eylül 1918 ayı içerisinde
ve Osmanlı yönetiminde Türklerin bile görmedi- Tafas çekilme harekâtında Lawrence, kinini ve
ği hizmeti görmüş ve asla bir milli baskı altında öfkesini kontrol edemez haldeydi. Artık Türkleri
yaşamamış olmalarına karşın benzer zulmün ör- hiçbir şeyin kurtaramayacağını biliyordu. Bütün
neklerini vermiştir. Birinci Dünya Savaşı’nda ya- benliği ile kendini o kanlı katliama vermişti. Kor-
şanan Arap ihaneti, yalnızca Arapların hainlik kunç çığlıklar atıyordu. Deli gibi bağırıyordu.
edip ordumuzu arkadan vurmaları nedeniyle de- Süngülü bir Türk erinin yüzüne ateş etti ve yere
ğil, uyguladıkları bu zulüm nedeniyle de Türk yığılan ölüyü atına çiğnetti.”
milleti arasında bir nefret uyandırmıştır. Ve bilin-
Gözü dönmüş Arap isyancıların öldürdükleri
mesi gerekir ki Araplardaki 1916-18 yılları ara-
Türk askerlerinin karınlarını deşmesi de İngiliz
sındaki bu Türk düşmanlığı temelde İngilizlerin
subayların gözünden kaçmaz. Bunu sıradan bir
emperyalist emelleri uğrunda bir istihbarat suba-
vahşet gösterisi olarak gören İngilizler gerçeği
yı Lawrence tarafından kışkırtılmıştır. Falih Rıf-
öğrenince çok şaşırır: Araplar altın yuttuğunu
kı Atay’ın Zeytindağı eserinde belerttiği gibi
düşündükleri için Türklerin midesini deşmekte-
“Halep'ten Aden’e kadar süren o koca memleket-
dir!
te bir Arap meselesi vardı zannetmeyiniz. Arap
meselesi denen şey Türk düşmanlığı hissi idi. Bu
hissi ortadan kaldırınız: Suriye ve Arabistan me-
Mustafa Kemal ve Arap Meselesi
selesi, Arap saçına döner, karmakarışıklığın için- Hicaz’ın düşüşü iki yılda gerçekleşmişti.
den çıkamazsınız.” 1916’da başlayan Arap isyanı ve İngilizlerin Mı-
 sır’dan Kudüs’e doğru ilerleyişleri Türk ordusu-
Araplar arasındaki bu Türk düşmanlığı hissini
nun kahramanca direnişiyle 2 yıl kadar durduru-
en “azgın” şekilde yayan Lawrence idi. Şimdi bu
labilmişti. Ancak Suriye ve Filistin cephesinin
Türk düşmanlığının arkalarında İngiliz desteğini
Alman kumandan Falkenhayn’a teslim edilme-
hissettiklerinde ve Osmanlı ordusunun bozguna
siyle birlikte bu bölgelerde direnişimiz zayıfladı.
uğradığını gördüklerinde nasıl bir vahşete dönüş-
tüğünün örneklerini görelim. Falkenhayn önemli bir Alman mareşaldi. An-
cak Avrupa’da Batı cephesinde Fransız ve İngi-
Arap isyancılar, daha önce de belirttiğimiz
lizlere karşı başarısız olmuş, bu nedenle görev-
gibi Türk askerleri asla esir almaz, teslim olan
den alınmış, bir nevi sürgün gibi bu cepheye
askerlerimizin boyunlarını kılıçla keserdi. Bu-
gönderilmişti. Göreve başladığında da Mustafa
nunla da yetinmez, ele geçirdikleri şehirlerde
Kemal başta olmak üzere o bölgede görev yapan
hastanelere saldırır, yaralı Türk askerlerini öldü-
pek çok Türk subayın da tepkisini çekmişti. Bu
rürlerdi. O kadar ki, Dera isimli şehir, Arap is-
konuda Mustafa Kemal’in İttihatçı liderlere yaz-
yancılar tarafından ele geçirilince buldukları tüm
dığı raporlar mevcuttur. Bunlarda Mustafa Ke-
yaralı Türk askerlerini öldürmüşler, bu nedenle
mal, direnişin Filistin kuzeyine çekilmesini,
İngiliz general Barrow’un bile tepkisiyle karşı-
Hama-Humus-Halep-Musul-Kerkük hattında bir
laşmışlardır. Bourgeois’nın ifadesine göre Bar-
direniş cephesi kurulmasını ve bu hattın kuzeyin-
row şöyle demiştir: “Bütün Araplar Dera’yı der-
deki nüfusun çoğunluğunun Türk olmasına daya-
hal terk edeceklerdir. Bu halde harp edilmesini
nan bir direniş stratejisi uygulanmasını öneriyor-
sevmem. Burası düşmandan alınmış bir şehir de-
du. Tabii kumanda da Almanlara bırakılmamalı,
ğil, adeta bir mezbaha...”
Türk askerinin moral motivasyonunu iyi tanıyan
Lawrence hakkındaki bir başka önemli kitabın ve Çanakkale cephesinde örneği de görülmüş

TEMMUZ - ARALIK 2012

BİRİNcİ DÜNyA SAvAşI’NDA ARAp İHANETİ vE SURİyE’NİN KURULUşU
Türk komutasında kalmalıydı.
Mustafa Kemal, aslında bu tespitlerin bir ben-
zerini çok daha önce, 1908 yılında arkadaşı Ali
Fuat Paşa’ya yapmıştır: “Osmanlı hudutlarının
içinde nüfusun yarısı Türk değil. Geniş bir alanı
kaplayan devletin bütün ağırlığı ve savunması,
Türk’ün omuzlarına yüklenmiş durumda. Hıristi-
yan azınlıklarsa yalnız kendi çıkarlarını sağla-
makla kalmıyorlar, komşu ve aynı ırktan olanla-
rın devletleriyle birleşmek için fırsat kolluyorlar.
Geriye kalan Türkler ve Araplar, ayrı ayrı devlet-
lerin sömürgeleri durumuna getirilecek. Türk’ten
başka unsurlar düşman devletlerin yanını tuta-
caklar. Devletin gövdesinin çökmesiyle oluşacak
enkazın altında ezilip yok olmak mı, Türklerin
çoğunlukta olduğu milli bir sınıra çekilerek ora-
yı savunmak mı daha doğru ve hayırlı olacaktır?
Ben esenliği ikinci düşüncenin uygulanmasında
görüyorum.”
Tabii bütün umudunu Almanların zaferine
bağlamış ve Alman Genelkurmayının kışkırtma-
larıyla gözleri dönmüş İttihatçı liderler bu öneri-
lere kulak asmadı. Bu önerilere Enver Paşa’nın
verdiği yanıt düşündürücüdür. Cemal Paşa’nın
Hatıratı’na göre “Bunun kabulüne imkan olma-
dığını ve Almanlar tarafından maddi yardım gö-
rebilmemiz için bir Alman generalinin Filistin
cephesinde bulunması lazım geldiğini” bildir-
miştir.
İttihatçılar, Mustafa Kemal’in deyimiyle “Ek-
seriyeti Türk olan” bölgeleri savunmak yerine,
çoktan düşman işgaline uğramış Mısır ve Bağdat
gibi bölgeleri yeniden kurtarmak gibi intihar gi-
rişimlerinde bulundular. Ve o zamana kadar as-
lında iyi bir direniş göstermiş Suriye-Filistin cep-
hesinin de bu şekilde dağılmasına neden oldular.
Mustafa Kemal’in yıllar önce yaptığı uyarılar
dinlenmiş olsa, Birinci Dünya Savaşı’nda Os-
manlıcılık yaparak Arap ihanetine hazırlıksız ya-
kalanmak yerine Türkçülük yapılabilir, böylece
Mondros’a gelindiğinde “ekseriyeti Türk olan
bölgeler” kurtarılabilirdi. Bu şekilde bugünkü
Suriye’nin ve Irak’ın kuzey kısımları elden çık-
mamış olabilirdi. Elbette tarih “keşke”lerle de-
ğil, “bir daha olmaz”larla yazılıp okunmalı. Aynı
hataları tekrar yapmamalı.
Filistin Cephesinin Çöküşü
Gazze cephesinde 1916 ve 1917’deki iki sal-
dırısından da sonuç alamayan İngilizler çok yo-
ğun bir hazırlık döneminin ardından büyük bir
askeri kuvvetle 27 Ekim 1917’de Allenby komu-
tasında yeni bir saldırı başlattılar. Üstelik bu se-
fer Arap isyancıları daha planlı bir şekilde kulla-
nıyorlardı: Lawrence komutasındaki isyancı
Araplar cephe gerisinde Osmanlılara zarar veri-
yordu. Demiryolları tahrip ediliyor, Osmanlı cep-
hanelikleri patlatılıyor, su kuyuları patlatılıyor,
telgraf direkleri devriliyordu. Böylece Osmanlı
ordusunun haberleşmesi ve lojistiği felç ediliyor-
du.
Falkenhayn komutasının da yaptığı önemli ha-
talar neticesinde Osmanlı ordusu Gazze’de fazla
tutunamadı. 4 gün gibi kısa bir sürede Osmanlı
savunması yarıldı ve İngilizler hızla Kudüs’e 
doğru ilerlemeye başladılar. 6 Kasımda Gazze ta-
mamen düştü. 9 Aralıkta ise Kudüs yitirildi.
Kudüs savaşlarında Arap isyancılarının rolü-
nü Lawrence şu şekilde ifade eder: “Allenby’nin
zaferini ben hazırladım. Arapları Türklerden öy-
lesine ayırdım ki, İngiliz orduları bir seyyah yü-
rüyüşü yaptılar.”
Ancak İngilizlerin yanında yer alan sadece
Araplar değildi. 5.000 kişilik bir Siyonist kuvvet
de ayaklanmış, İngilizlerin yanında savaşa gir-
mişti. Filistin’in İngilizler tarafından ele geçiril-
mesinde Faysal Siyonist ordusuyla omuz omuza
Türklere karşı savaşmıştır.
Araplar Siyonistlerle Omuz Omuza
Türklere Karşı Savaşıyor
Filistin cephesinde yanlarında Siyonist kuv-
vetleri gören Araplar elbette bu durumdan hoşnut
değildi. Ancak başlarındaki Faysal, Lawrence ta-
rafından Arap Kralı olacağı konusunda öyle kış-
kırtılmıştı ki, bu durumu çok önemsememişti.
TEMMUZ - ARALIK 2012

Aslında Siyonistlerin cephede ortaya çıkması
bir sürpriz değildi. Gazze’nin düşmesinden kısa
bir süre önce, 2 Kasım 1917’de, İngiliz Dışişleri
Bakanı Balfour, İngiliz yönetimi altında Filis-
tin’de bir Yahudi vatanı kurulacağını açıklamıştı.
Balfour Deklarasyonu olarak bilinen bu açıkla-
ma Arap gazetelerinde de yayınlanmıştı.
Benzer bir şekilde, 23 Kasım 1917’de, yani
Balfour Deklarasyonu’nun yayınlanmasından üç
hafta sonra, Rusya’da iktidarı ele geçiren Bolş-
evikler Çarlık Rusyası’nın imzaladığı bütün em-
peryalist gizli anlaşmaları yayınladılar. İngiliz-
lerle Fransızlar arasındaki gizli Sykes-Picot An-
tlaşması da ortaya çıkmış oluyordu. Böylece İn-
gilizlerin Araplara hiç de bağımsızlık sağlama
gibi bir amacının olmadığı, Ortadoğu’nun İngi-
lizlerle Fransızlar arasında bölüşüldüğü açıkça
kanıtlanıyordu. Üstelik Sykes-Picot’da da Filis-
tin’de bir Yahudi yurdu kurulacağı hükme bağ-
lanmıştı.
Normal koşullarda Arapların hiçbir şekilde
0 kabullenmemesi gereken bu gerçekler bile Fay-
sal’ın İngiliz işbirlikçiliğini engelleyememiştir.
Hatta, Osmanlı yönetimi Faysal’la irtibata geçip
Balfour Deklarasyonu ile Sykes-Picot Antlaşma-
sı’nı hatırlatmış, İngiliz ve Fransızların aslında
Arapların dostu olmadığını, Ortadoğu’yu bir
müstemleke haline getireceğini açıklayarak iha-
nete bir son vermelerini önermiştir. Tüm bunlara
karşın Faysal, İngiliz ordusuna yardım etmeyi
kesmedi.
Gazze’nin 6 Kasım, Kudüs’ün ise 9 Aralıkta
düştüğü bu bir aylık kısa dönemde İngiliz ve
Fransızların emperyalist emellerinin gayet net bir
şekilde açığa çıkmış olmasına rağmen, Araplar
İngilizlerin Suriye’ye yönelik yürüyüşlerine des-
tek olmaya devam ettiler.
Suriye ve Irak Cephesinin Çöküşü
Filistin’in düşmesinin ardından İngilizler bü-
yük bir hazırlığa giriştiler. Yeni hedefleri Suriye
ve ardından da Anadolu’ydu.
Mart 1918’de İngilizler saldırıya geçtiler, an-
TEMMUZ - ARALIK 2012
ÖZGÜR ERDEM
cak Şeria’da Osmanlı savunması karşısında dur-
mak zorunda kaldılar. Ancak Osmanlı ordusunun
kaynakları artık tamamen tükenmiş durumdaydı.
Direniş Eylüle kadar sürebildi. Arap kabileleri-
nin cephe gerisindeki saldırıları ise zaten kıt olan
kaynakların cephedeki askerlerimize ulaşmasını
engelliyordu. Almanlar ise zaten Avrupa’da Batı
Cephesinde çökmüş durumdaydı, Osmanlı’ya
yardım edecek halde değildi.
19 Eylülde İngilizler büyük bir taarruza kalk-
tı. 20 Eylülde Nasıra yitirildi. Ve 23 Eylülden iti-
baren Osmanlı ordusu bugünkü Ürdün’ün baş-
kenti Amman’dan kuzeye doğru geri çekilmeye
başladı. Artık İngiliz orduları Suriye toprakların-
daydı. Ancak bu topraklarda Osmanlı ordusunun
hiçbir yerde tutunup savunma cephesi kurma
şansı da kalmamıştı. Hem ordu dağılmış hem de
Arapların isyanı genişlemeye başlamıştı. Suri-
ye’deki çarpışmaları Şevket Süreyya’nın “Enver
Paşa” isimli dev eserinden aktaralım ve Arap is-
yanının boyutunun ve etkisinin örneklerini ver-
miş olalım:
“Şehir ve kasabalarda Araplar, İngilizlerle
beraber sokak muharebeleri yapıyorlardı. Halk,
yani kendilerini ve topraklarını savunduğumuzu
sandığımız Suriyeliler, damlardan pencerelerden,
köşebaşlarından, Türk askeri üzerine ateş yağdı-
rıyorlardı. (...) Ondan sonra görülen artık bir
bozgundur. Kuzeyde Cenin yolu kapandığı için
Şam’a giden yol da kesilmiştir. Ne telgraf ne te-
lefon bağlantısı kalmış gibidir. Düşman uçakları
ise hiçbir karşılık görmeden bütün çekilen kolla-
rı eritir dururlar.”
1 Ekimde Beyrut, 14 Ekimde Humus, 19
Ekimde ise Hama terk edilir. Nüfusunun %75’ini
Türklerin oluşturduğu Halep ise 23 Ekimde bo-
şaltılır. Artık Osmanlı anayurdu, yani Türklerin
çoğunluğu oluşturduğu bölgeler de yitirilmeye
başlanmıştır.
Benzer bir durum daha doğuda, bugünkü Irak
topraklarında da yaşanır. Mart 1917’de Bas-
ra’dan kuzeye doğru ilerlemeye başlayan İngiliz
kuvvetleri 11 Martta bu şehri ele geçirir. Savaş
BİRİNcİ DÜNyA SAvAşI’NDA ARAp İHANETİ vE SURİyE’NİN KURULUşU
sonuna kadar Irak’ta çok yavaş ilerleyebilen İn-
gilizler, ancak Tıkrit’e ulaşabilirler. Tıkrit’in ku-
zeyi ise Türklerin çoğunlukta olduğu Musul ve
Kerkük şehirlerinden oluşmaktaydı ve bu bölge-
de Osmanlı ordusu iyi mevzilenmişti. Ancak
Mondros’un imzalanmasının ardından İngilizler
3 Kasım 1918’de Musul’u işgal ettiler. Bu işgal
aslında Ateşkes Antlaşması koşullarına tamamen
aykırıydı. Ve Mustafa Kemal yaşadığı sürece
Musul’daki bu haksız işgali kabullenememişti.
Ancak Musul sorunu bir daha çözülemedi ve İn-
gilizlerin işgali devam etti.
Suriye’de İngiliz-Fransız Rekabeti
Türklerin neredeyse bin yıldır yönettiği Irak
ve Suriye toprakları bir yıl gibi kısa bir sürede yi-
tirilmişti. Bu şüphesiz son derece üzüntü verici
bir gelişmeydi ve Mondros’un ardından Doğu ve
Güney Anadolu’dan başlanarak bütün Anado-
lu’nun da yitirilebileceğini gösteriyordu. Nite-
kim İngiliz ve Fransızlar Musul’dan Adana’ya
kadar geniş bir bölgeyi Mondros’tan sonra da
adım adım işgal etmeye devam ettiler. Ancak
Kurtuluş Savaşı’yla Mondros’tan sonra yitirilen
bütün topraklar (Hatay, Musul ve Kerkük dışın-
da) tekrar kazanıldı. Hatay 1939’da tekrar geri
alındı. Musul ve Kerkük ise maalesef kurtarıla-
madı.
Arapların Birinci Dünya Savaşı’nın ardından
yaşadıkları, emperyalistlere asla güvenilmeyece-
ğinin acı ve trajikomik örnekleriyle doludur.
Suriye, İngilizler tarafından ele geçirilmişti.
Aslında Sykes-Picot Antlaşması’na göre İtilaf
Devletleri’nin planında Filistin’in düşüşünden
sonra Fransız askerlerinin gelip Suriye’yi işgal
etmesi yer alıyordu. Ancak, Suriye cephesinde
Osmanlı ordusu öyle bir bozguna uğramıştı ki,
İngilizler kendilerinin de beklemediği bir hızla
kuzeye Halep’e kadar ilerleyebilmişti.
Ancak bu hızlı ilerleyişte İngiliz-Fransız reka-
betinin de önemli bir payı vardı. Sykes-Picot’ya
göre Fransa’nın hakimiyet alanı sayılan Suriye
ve Lübnan, Fransızlar değil İngilizler tarafından
ele geçirilmişti. Pek çok İngiliz komutan, kendi-
lerinin aldığı bu bölgelerin Fransızlara bırakıl-
masını kabullenemiyordu. Allenby bu nedenle,
Osmanlı ordusunun zaten boşaltmış olduğu
Şam’a İngiliz kuvvetlerinden önce Faysal komu-
tasındaki Arap kabilelerinin girmesini sağladı.
Böylece Şam İngilizler tarafından değil, Araplar
tarafından kurtarılmış sayılacak ve Fransızlara
teslim edilmeyecekti.
Şam’a giren Faysal, kendisini Suriye Kralı
olarak ilan etti ve Filistin’den Halep’e kadar olan
bölgeyi kendi krallığının sınırları olarak belirle-
di. Faysal’ın hayalinde daha doğuya doğru gidip
Irak’ı da krallığına katmak ve eski Emevi-Abba-
si uygarlığını yeniden kurmak yer alıyordu. An-
cak emperyalistlerin gölgesi altında, İngiliz altı-
nı ve desteğiyle bu bölgelerde ayaklanmış Arap-
ların bağımsız bir ülke kurmaları elbette hayal-
den öte bir şey değildi. Faysal’a krallık kurması-
na izin verilmesi tamamen İngiliz-Fransız reka-
betinin bir ürünüydü ve İngilizler Suriye’deki
Arap varlığını Sykes-Picot Antlaşması’nı tadil 1
etmek için bir koz olarak kullanmak istiyordu.
Faysal’ın Suriye’deki krallığı 1919’da Paris’te
düzenlenen ve Ortadoğu’nun geleceğinin görü-
şüldüğü konferansta fiilen sona erdi. Fransızlar
Suriye ve Lübnan’dan vazgeçmemiş, Sykes-Pi-
cot’da kendilerine ait olan Musul bölgesini İngi-
lizlere bırakmayı kabullenerek İngilizlerle anlaş-
mışlardı. Faysal, o güne kadar Arap bağımsızlı-
ğının yanında olduğunu söyleyen Lawrence’ın
bile desteğini alamadığını acı bir şekilde gördü.
İngilizlerin Faysal’a olan desteği Fransızlarla an-
laşana kadar sürmüştü!
1919 yılından itibaren İngiliz kuvvetleri Suri-
ye’yi boşalttı. 24-26 Nisan 1920’de San Re-
mo’da yapılan konferansta ise Suriye, Filistin ve
Lübnan mandaları kabul edildi. Böylece Fay-
sal’ın bağımsız krallığı resmen sona eriyor ve
Suriye Lübnan ve Filistin’den ayrılarak bir Fran-
sız mandasına dönüşüyordu.
Suriyeli Araplar ve Faysal bu kararı kabul et-
medi. İngiltere’nin de arabuluculuk çabaları so-
TEMMUZ - ARALIK 2012

nuç vermedi. Faysal bunun üzerine Güney Ana-
dolu’da Fransızlara karşı mücadele eden Musta-
fa Kemal’le irtibata geçmeye çalıştı. Ancak Mus-
tafa Kemal bu İngiliz işbirlikçisine güvenmeye-
cek kadar akıllı ve tecrübeliydi. “Biz öncelikle
kendi ülkemizi kurtarmak derdindeyiz. Aynısını
Araplar da yapsın, iki taraf da bağımsızlığını ka-
zandığında bir işbirliğini düşünebiliriz” anlamın-
da bir yanıt vermiştir.
Temmuz 1920’de Fransızlar Faysal’a son kez
Suriye’yi Fransız idaresine bırakma çağrısında
bulundular. Ancak Faysal bunu kabul etmedi.
Suriyeli Arap milliyetçilerinden kurduğu bur or-
duyla Fransa’ya direnmeye çalıştı. 24 Temmuz
1920’de Meyselun Savaşı’nda Faysal kuvvetleri
Fransızlara karşı büyük bir yenilgiye uğradı.
Faysal Şam’ı terk etmek zorunda kaldı ve Suri-
ye’de Fransız mandası faaliyete geçti.
Suriye’deki Fransız mandası hiçbir zaman Su-
riye üzerinde tam egemenlik kuramadı. Ancak
Arap milliyetçiliği henüz Fransızlara karşı dire-
 necek güçte de değildi. Bu nedenle Fransa’yı ül-
keden kovacak bir direniş bir türlü örgütleneme-
di. İlginçtir, emperyalist Batı tarihçilerinin o çok
övdüğü ve çok güçlü gösterdiği sözde Arap mil-
liyetçiliği Hicaz’dan Suriye’ye, Filistin’den
Irak’a Türklere karşı direnebilmiş, ancak Fransız
ve İngilizleri yıllarca ülkelerinden kovamamıştır!
Suriye’nin Fransız mandasından kurtulması
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra gerçekleşebil-
miştir. 20’li ve 30’lu yıllarda birkaç kez ayaklan-
ma çıkmışsa da hiçbiri Fransız yönetimini sona
erdirememiştir. İkinci Dünya Savaşı’nın mutlak
galibi sayılabilecek ABD’nin dünyada BM ön-
derliğinde kurmak istediği yeni düzenin bir ürü-
nü olarak pek çok diğer İngiliz ve Fransız man-
dası ve sömürgesi gibi Suriye de bağımsızlığını
kazanabilmiştir. Fransız askerleri Suriye’den
1946’da çekilmiş ve Suriye bağımsızlığını ilan
etmiştir. Ancak bu sefer de ülkede ABD bağım-
lısı hükümetler kurulmuş, 1970’deki Hafız Esad
darbesine kadar zaman zaman ABD’ye bağımlı,
zaman zaman bağımsız bir ülke olarak hayatına
TEMMUZ - ARALIK 2012
ÖZGÜR ERDEM
devam etmiştir.
İki Ayrı Devletin Kralı Olan Tek İnsan:
Faysal
Faysal ise ilginçtir, Şam’dan kovulunca Hi-
caz’a değil, Londra’ya dönmüştür. Ve orada ken-
disine verilecek yeni bir krallık peşinde koşmuş-
tur. İngilizler ise o günlerde Irak’taki manda yö-
netimini kurma telaşındadır. Irak’ta da Araplar
kendilerine verilen bağımsızlık sözünün tutulma-
dığını görmüş ve ayaklanmıştır. Bu ayaklanmayı
bir türlü kontrol altına alamayan İngilizler ise ça-
reyi mandaya Irak Krallığı ismini vermekte bu-
lurlar. Krallığın başına ise ancak çok güvendikle-
ri birini getirmelidirler. Bu isim ise Londra’da
zaten yeni görevini beklemektedir: Faysal...
Böylece Faysal Suriye’de indirildiği krallık
mevkiine bir yıl kadar sonra bir başka ülkede,
Irak’ta tekrar yükselecek ve Ağustos 1921’de
Irak Kralı olduğu ilan edilecektir.
Faysal, dünya tarihinde iki ayrı ülkenin krallı-
ğını yürütmüş tek örnektir. Bu bile aslında iki
krallığın da, yani Suriye’nin de Irak’ın da İngiliz
kuklası yapay devletler olduğunun en güzel kanı-
tıdır. Nitekim bu iki ülke de 1920’lerde, biri
Fransa’nın diğeri ise İngiltere’nin mandası ola-
rak kurulmuş, şeklen bağımsız fiilen tamamen
bağımlı devletler olarak varlıklarını sürdürmüş-
tür. Bu iki ülkenin kuruluşu aslında Ortado-
ğu’daki Türk hakimiyetini ortadan kaldırmak is-
teyen İngiltere-Fransa emperyalizminin planları
doğrultusunda olmuştur. İki ülke topraklarında
da, özellikle kuzey bölgelerinde, Türk nüfus ço-
ğunluktadır. Türkiye’de Mustafa Kemal liderli-
ğindeki Kurtuluş Savaşı ise Anadolu’yu kurtar-
dıktan sonra bu iki ülkedeki Türk egemenliğini
tekrar kurmayı elbette isteyecektir. İngiliz ve
Fransızlar, bu yüzden bu topraklarda aslında
Arapların çoğunlukta olduğunu göstermek ge-
rektiğinin farkındadır. Ve Türklerin bu iki ülke
üzerinde hak iddia etmesinin önüne geçmek için
ülke toprakları hızla Türklerden arındırılmalı,
Araplaştırılmalı ve Türk hakimiyetinden uzak-
BİRİNcİ DÜNyA SAvAşI’NDA ARAp İHANETİ vE SURİyE’NİN KURULUşU
laştırılmalıdır. Irak’ta ve Suriye’de işgal yöne-
timleri yerine “Arap Krallıkları” kurulmasının
bir nedeni de budur. Bölgeni “Araplığına” vurgu
yapmak.
Şerif Hüseyin Ailesinin Sonu
Faysal’ın sonunu gördük. Suriye’de İngilizler
tarafından tahta çıkarılmış, Fransızlar tarafından
indirilmiş, daha sonra tekrar İngilizler tarafından
Irak’ta kral ilan edilmişti. Babası Şerif Hüseyin
ise onun kadar şanslı olmayacaktır.
1916’da ayaklanarak kendisini Hicaz Kralı
ilan eden Şerif Hüseyin, bununla da yetinmemiş,
savaş sonuna kadar “Bütün Arapların Kralı” ün-
vanını üstlenmişti. Ancak bu sadece kendisinin
kabul ettiği bir ünvandı. Hicaz’ın doğusunda ha-
kim olan İbni Suud liderliğindeki Vahabiler böy-
le bir krallığı asla kabul etmiyorlardı. İngilizler
ise kendileriyle işbirliği yapan bu iki önemli isim
arasındaki sorunu savaş sonuna kadar ertelemeyi
tercih ettiler.
Savaşın hemen ardından İbni Suud harekete
geçti ve Mekke’deki Hüseyin’e savaş ilan etti.
İşin ilginci, İbni Suud bu hareketinde İngilizlerin
de desteğini almıştı. İlerleyen Suudi ordusuna di-
renemeyen Şerif (artık Kral) Hüseyin, oğlu
Ali’yi de yanına alarak Mekke’yi boşaltmak zo-
runda kaldı ve diğer oğlu Abdullah kontrolünde-
ki Amman’a kaçtı. Böylece Hicaz Krallığı sona
ermiş, Suudi Krallığı’na bağlanmış oluyordu.
Abdullah ise bugünkü Ürdün sınırlarında İn-
giliz mandası altında Ürdün Krallığını kurdu.
Son derece küçük ve az nüfuslu olan bu krallık
aslında bölgedeki Hüseyin ailesine (Haşimilere)
Hicaz’ın Suudilere verilmesinin ardından İngi-
lizler tarafından bahşedilmiş bir çeşit “özür lüt-
fu”dur. Ve asıl kuruluş amacı Filistin’de kurul-
ması planlanan Yahudi devletini kabul edecek bir
Arap devletinin varlığının sağlanmasıdır. Yahudi
devletinin Araplara karşı savunması Ürdün’den
başlayacaktır. İngilizler Ürdün’deki “sağlam İn-
gilizci” bir yönetimin Filistin’deki Yahudi devle-
tinin yaşaması için şart olduğunu düşünmektedir.
Abdullah’ın kurduğu Ürdün Krallığı günümüzde
de yaşamaktadır. Bugünkü Ürdün’ün tıpkı Ab-
dullah döneminde olduğu gibi Filistin meselesin-
de İsrail’in varlığını “en çok kabullenen” Arap
devleti olarak kuruluş misyonunu devam ettirdi-
ği söylenebilir.
1924’te, TBMM’nin Halifeliği kaldırmasının
ardından, oğlu Abdullah’ın yanında Amman’da
yaşayan Hüseyin kendisini halife ilan etti. Ancak
bu, Vahabi Suudilerin büyük tepkisiyle karşılaş-
tı. Suudiler Hüseyin’in halifeliğini kabul etmedi-
ler. Amman’a sefer düzenlediler. Hüseyin yine
İngiliz yönetimindeki Kıbrıs’a kaçtı ve kısa bir
süre sonra öldü. Ürdün’ü kendisine bağlamak is-
teyen Vahabileri durduran ise yine İngilizler
oldu. İngilizler bölgede hakim olmak için bölge-
de birbiriyle rekabet içinde olan birkaç Arap
devletinin bulunması gerektiğini görmüşlerdi.
Ürdün’ün de Suudi kontrolüne girmesini kabul-
lenemezlerdi. Suudi ordusu, İngilizlerin de araya
girmesi ve Hüseyin’in Kıbrıs’a sürgün gitmeyi
kabul etmesinin ardından krallığına geri döndü. 
Haşimi sülalesinden çıkan üçüncü kral Fay-
sal’ın ve çocuklarının sonu da çok farklı olmadı.
Faysal 1933’te Bern’de zehirlenerek öldürüldü.
Yerine oğlu Gazi kral oldu. Gazi de İkinci Dün-
ya Savaşı’ndan hemen önce bir suikaste kurban
gitti, ancak ölümü bir otomobil kazası olarak giz-
lendi. Gazi’nin ardından II. Faysal tahta çıktı. II.
Faysal ölümüne kadar dedelerinin geleneğini de-
vam ettirdi. Önce İngiliz, sonra da Amerikan iş-
birlikçisi yönetimini sürdürdü. 1958’de BA-
AS’çıların darbesiyle devrildi ve Irak Krallığı da
bu şekilde son buldu.
Şerif Hüseyin’in Pişmanlığı
Yıllar sonra Ürdün Kralı Abdullah, Türk Bü-
yükelçi Celal Tevfik Karasapan’a şunları anlat-
mıştır:
“Şu anda aklınızdan belki de bir çok şeyler
geçebilir. Devletine ihanet etmiş bir kimsenin mi-
safiri olmakla üzüntü duyabilirsiniz. Size bir ha-
tıramı anlatayım. Şimdi bulunduğumuz bu salon-
TEMMUZ - ARALIK 2012

da bir gün rahmetli babam ile beraberdik. Bildi-
ğiniz gibi ibn Suud’a mağlup olan babam Mek-
ke’yi terk ederek Kıbrıs’ta ikamete mecbur kal-
mıştı. İşte o sırada Kıbrıs’tan beni ziyarete gel-
mişti. Karşılıklı oturup konuştuğumuz sırada sa-
rayın bahçesindeki bandonun Cezayir ve İzmir
marşlarını çalmaya başladığını duydum. Bu
marşları dinlerken babamın üzüleceğini düşüne-
rek hemen salonun panjurlarını kapatarak sesin
gelmesine mani olmak istedim. Benim bu hareke-
timin sebebini anlayan babam:
- Ne yapıyorsun? Benim üzüleceğimi zannede-
rek mi bu marşları bana dinletmek istemiyorsun?
Marşlar çalınsın. Pencereyi biraz daha aç! Onla-
rı doya doya dinleyeyim. Oğlum, biz devlet-i met-
buamıza ihanet ettik. İstanbul’da on yedi sene
ikametimiz sırasında hepimiz mesut ve bahtiyar
idik. Sizler birer şehzade gibiydiniz. Her birimiz
devlette mühim mevkiler işgal ediyorduk. Siz
meb'us, ben Şûrâyı Devlet âzası idim. Allah, şim-
di bizim cezamızı veriyor. Korkarım ki, bir gün
 daha büyük felâketlerle karşılaşabiliriz. Al-
lah'tan en büyük niyazım, cezalarımızın çoğunu
hayatta çektirmesidir. Tâ ki âhiret gününde gü-
nahlarımız azalmış olsun!”
Şerif Hüseyin önderliğinde başlayan Arap is-
yanının Araplar için hayırlı sonuçlandığı söyle-
nemez. İsyan Arapları özgürleştirmemiş, Os-
manlı yönetiminden çıkıp İngiliz ve Fransız yö-
netimine girmelerine neden olmuştur. İsyan an-
cak Batılılar için, o da bölgenin Türk hakimiye-
tinden çıkarılmasına neden olduğu için hayırlı
sayılabilir. Ancak İngiliz ve Fransızların çok
akıllı bir şekilde Osmanlı hakimiyetinden çıkan
topraklarda Ürdün, Suriye, Irak, Suudi Arabistan
gibi tarihsel geleneklere dayanmayan ve tama-
men cetvelle harita üzerinde çizilmiş sınırlar
içinde yapay devletlerin kurulmasını sağlamıştır.
Arap kabileleri ve İbni Suud, Şerif Hüseyin, İbni
Reşid gibi birbiriyle asla anlaşamayacak büyük
köklü aileler arasındaki çekişmeleri sonuna ka-
dar kullanan, hatta bu çekişmeleri kışkırtan em-
peryalistler, Ortadoğu’nun bir daha birleşmeye-
cek derecede parçalanmasını sağlamıştır.
TEMMUZ - ARALIK 2012
ÖZGÜR ERDEM
Ortadoğu’da Türk Ufku
Ancak Türkler açısından sonuç çok daha va-
himdir. Balkan topraklarını, nüfusunun büyük
çoğunluğu Türk olmasına karşın acı bir şekilde
yitiren Osmanlı, Suriye ve Irak’ın da benzer şe-
kilde elinden çıkmasını seyretmek zorunda kal-
mıştır. Yüzlerce yıl Türklerin yönetiminde kalan
topraklar, Birinci Dünya Savaşı sonrası yazılan
bütün emperyalist tarih yazınında “Arap toprak-
ları” haline getirilmiş, bugün bile nüfusunun ço-
ğunluğu olmasa bile önemli kısmı Türk olan Ha-
lep, Musul, Kerkük gibi şehirlerin tarihindeki
Türk damgası yok sayılmıştır.
Bugün, Türkiye’nin Suriye’deki karışıklıklar-
da atak bir dış politika izleyip Esad sonrası Suri-
ye’de elini güçlendirme imkanı bulunmaktadır.
Üzülerek görüyoruz ki, pek çok ulusalcı “Ne işi-
miz var Suriye’de” demektedir. Halbuki, yazı-
mızda da ifade ettiğimiz gibi, Suriye bin yıla ya-
kın kesintisiz bir süre Türklerin yönettiği bir böl-
gedir. Ve Türk yönetiminden çıkması Arapların
bağımsızlıkçı-milliyetçi mücadelesi sonucu de-
ğil, Birinci Dünya Savaşı’nda İngiliz altını, İngi-
liz mermisi, İngiliz subayı, İngiliz gemisi ve İn-
giliz uçağı sayesinde olabilmiştir.
Çok eski bir tarihten değil, yüz yılı bile bul-
mayan bir geçmişten bahsediyoruz. Türklerin
Suriye’deki söz hakkı, ABD’den de, AB’den de,
Kürtlerden de, İran’dan da fazladır.
Bugün sınırlarımız içinde yer alan Hatay’ın
konumuna haritada bir bakın. Ve biraz doğuya,
çok değil 100 kilometre kadar doğuya, gittiğiniz-
de Halep’i göreceksiniz. Aynı hatta doğuya doğ-
ru birkaç yüz kilometre daha ilerleyin, Musul’a
rastlayacaksınız. Bugün Hatay ne kadar Türk ise,
Mondros öncesi Halep ve Musul da o kadar
Türk’tü. Hem nüfus olarak hem de tarihsel ve
yönetsel olarak... Suriye meselesine bakarken bu
hattı unutmamak ve yaklaşık 100 yıl önce bu hat-
tın kuzeyinin %75-80 Türk olduğunu bilmek ge-
rekiyor. “Ne işimiz var Suriye’de?” sorusunun
gerçek yanıtı burada yatmaktadır...