Gri 2015 15042

ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙ΢ΣΗΜΙΟ ΘΕ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΢ΥΟΛΗ
ΣΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑ΢
ΣΟΜΕΑ΢ ΛΑΣΡΕΙΑ΢ ΥΡΙ΢ΣΙΑΝΙΚΗ΢ ΑΓΩΓΗ΢
ΚΑΙ ΕΚΚΛΗ΢ΙΑ΢ΣΙΚΗ΢ ΔΙΟΙΚΗ΢ΕΩ΢
ΚΛΑΔΟ΢ ΠΡΑΚΣΙΚΗ΢ ΘΕΟΛΟΓΙΑ΢ ΜΕ ΕΙΔΙΚΕΤ΢Η ΢ΣΗ ΛΕΙΣΟΤΡΓΙΚΗ
ΔΙΠΛΩΜΑΣΙΚΗ ΕΡΓΑ΢ΙΑ
ΣΟΤ
ΙΩΑΝΝΗ Γ. ΤΟΜΑ
Α.Ε.Μ: 1658
Το βάπτισμα στις κατητήσεις τοσ

αγίοσ Ιωάννοσ τοσ Χρσσοστόμοσ
΢ύμβοσλος καθηγητής: κ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΚΑΛΤΣΗΣ
Θεσσαλονίκη Μάρτιος 2015

Αφιερώνεται με ευγνωμοσύνη
στον πατέρα μου Γεώργιο και
στην αείμνηστη μητέρα μου Άννα.

ΠΡΟΛΟΓΟ΢
Σο βάπτισμα στην εποχή μας αποσυνδεδεμένο πλέον από τη Θεία
Λειτουργία τελείται από ευσεβή συνήθεια και θρησκευτικό καθήκον των
γονέων. Σο μυστήριο όμως αυτό δεν είναι μια απλή θρησκευτική
ιεροπραξία ή μαγική πράξη που πραγματοποιείται για να προσδιορίσει τη
σχέση του πιστού με το Θεό· είναι το ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος μυστήριο
της εν Φριστώ αναγέννησης του ανθρώπου και της ένταξής του στο σώμα
της Εκκλησίας.
Ο μόνος τρόπος για ολοκληρωμένη κατανόηση του βαπτίσματος,
της σημασίας του στη ζωή της Εκκλησίας και στη ζωή κάθε Φριστιανού
είναι η ιστορική ψηλάφηση. Όταν μου προτάθηκε από το επόπτη
καθηγητή μου, κ. Παναγιώτη ΢καλτσή, ως θέμα διπλωματικής εργασίας
«το βάπτισμα στις κατηχήσεις του αγίου Ιωάννου του Φρυσοστόμου»
δέχθηκα με μεγάλη χαρά και τον ευχαριστώ για την ευκαιρία που μου
έδωσε, καθώς επίσης και για τη βοήθεια που μου προσέφερε. Επίσης,
ευχαριστώ και τα υπόλοιπα μέλη της τριμελούς επιτροπής, καθηγητές κ.
Ιωάννη Κογκούλη και πρωτοπρεσβύτερο π. Βασίλειο Καλλιακμάνη για τη
συνεργασία και τη βοήθειά τους.
Επιθυμώ επίσης να ευχαριστήσω την κόρη μου Παρασκευή,
φιλόλογο-Θεολόγο, υποψήφια διδάκτορα του Πανεπιστημίου του
Μuenster της Γερμανίας για τις πολύτιμες συμβουλές της, την κόρη μου
Άννα για την ηθική συμπαράσταση, καθώς και τη σύζυγό μου Ελένη για
την κατανόηση και την υπομονή της όλο αυτό το διάστημα.
Έδεσσα 6 Μαρτίου 2015
4
ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟ΢<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<.. 4
΢ΤΝΣΟΜΟΓΡΑΥΙΕ΢<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<... 9
ΕΙ΢ΑΓΨΓΗ<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<. 10
ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΠΡΩΣΟ
1. Η ΠΕΡΙΟΔΟ΢ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΣΟ ΒΑΠΣΙ΢ΜΑ
1.1. ΢ύντομη ιστορική εξέλιξη της τελετής του βαπτίσματος
μέχρι τον τέταρτο αιώνα<<<<<<<<<<<<<<<<<... 23
1.2. Επεξήγηση όρων<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<. 26
1.2.1. Ακροώμενοι<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<... 27
1.2.2. Κατηχούμενοι<<<<<<<<<<<<<<<<<<<... 27
1.2.3. Ανάδοχοι<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<< 29
1.2.4. Υωτιζόμενοι<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<.. 31
1.2.5. Νεοφώτιστοι<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<. 32
1.2.6. Πιστοί<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<. 33
1.2.7. Κατηχήσεις<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<... 33
1.3. Οργάνωση και διεξαγωγή των κατηχήσεων<<<<<<<<... 35
1.3.1. Φρόνος διεξαγωγής των κατηχήσεων<<<<<<<<< 35
1.3.2. Προέλευση και αριθμός συμμετεχόντων– διάρκεια
ομιλιών. <<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<< 37
1.3.3. ΢υμμετοχή στους φωτιζόμενους<<<<<<<<<<<. 39
1.3.4. Εγγραφή στον κατάλογο<<<<<<<<<<<<<<.. 41
1.3.5. Αναβολή βαπτίσματος-προσέλευση λίγο πριν το
θάνατο<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<.. 43
1.4. Περιεχόμενο διδασκαλίας προς τους φωτιζόμενους<<<<< 46
1.4.1. Πίστη στα δόγματα <<<<<<..<<<<<<<<<<. 47
1.4.2. Ονομασίες – παρομοιώσεις του βαπτίσματος και των
βαπτιζομένων<<<<<<<<<<<<<<<<<<<< 49
1.4.3. Ψφέλειες – ευεργεσίες και δωρεές από το βάπτισμα<< 51
5
1.4.3.1.Κατάργηση ανισοτήτων<<<<<<<<<<<<<. 52
1.4.3.2.Άφεση αμαρτιών<<<<<<<<<<<<<<<<.. 54
1.4.3.3.Απόκτηση αξιωμάτων<<<<<<<<<<<<<< 56
1.4.4. Ηθικές παραινέσεις<<<<<<<<<<<<<<<<.. 57
1.4.4.1.Αποφυγή κοσμικών πραγμάτων και κακών
συνηθειών<<<<<<<<<<<<<<<<<<<. 58
1.4.4.2.Εγκράτεια γλώσσας<<<<<<<<<<<<<<< 59
1.4.4.3.Καταπολέμηση οργής και θυμού<<<<<<<<<. 62
1.4.4.4.Αποφυγή όρκων<<<<<<<<<<<<<<<<< 62
1.4.4.5.Αποφυγή από μάγια – μαγικά και μαντείες<<<<.. 64
1.4.4.6.΢τολισμός γυναικών<<<<<<<<<<<<<<< 65
1.5. Εφόδια προσερχομένων στο βάπτισμα<<<<<<<<<<< 66
1.5.1. ΢τολισμός με πνευματικά χαρίσματα<<<<<<<<.. 67
1.5.2. ΢ωστός τρόπος ζωής<<<<<<<<<<<<<<<<. 68
1.5.3. ΢ωστή διαχείριση χρόνου<<<<<<<<<<<<<<. 69
1.5.4. Προσευχή και εξομολόγηση<<<<<<<<<<<<< 70
1.6. Σελετουργικά στοιχεία των κατηχήσεων<<<<<<<<<.. 71
1.6.1. Οι εξορκισμοί<<<<<<<<<<<<<<<<<<<. 71
1.6.2. Οι ευχές<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<... 75
1.6.3. Η χειροθεσία<<<<<<<<<<<<<<<<<<<. 77
1.6.4. Η εξέταση του ΢υμβόλου της πίστεως<<<<<<<< 77
1.6.5. Σο λουτρό καθαριότητας..<<<<<<<<<<<<<.. 78
1.6.6. Η προβαπτισματική νηστεία<<<<<<<<<<<<. 79
ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΔΕΤΣΕΡΟ
2. Η ΣΕΛΕ΢ΙΟΤΡΓΙΑ ΣΟΤ ΒΑΠΣΙ΢ΜΑΣΟ΢
2.1. Εισαγωγικά στοιχεία για την τελετή του βαπτίσματος<<<. 81
2.1.1. Αριθμός προσερχομένων<<<<<<<<<<<<<< 81
2.1.2. Νηπιοβαπτισμός<<<<<<<<<<<<<<<<<... 81
2.1.3. Επιλογή του Πάσχα ως ημέρας τέλεσης του
βαπτίσματος<<<<<<<<<<<<<<<<<<<.. 83
6
2.1.4. Διαχωρισμός κατηχήσεων και τελεσιουργίας του
βαπτίσματος<<<<<<<<<<<<<<<<<<<< 86
2.1.5. Ποιος τελεί το βάπτισμα<<<<<<<<<<<<<... 89
2.1.6. Ονοματοδοσία<<<<<<<<<<<<<<<<<<. 90
2.2. Η τελετή του βαπτίσματος<<<<<<<<<<<<<<<. 93
2.2.1. Κοινή είσοδος στο χώρο τελετής – γονυκλισία<<<... 93
2.2.2. Απόταξη του ΢ατανά<<<<<<<<<<<<<<... 94
2.2.3. ΢ύνταξη με το Φριστό - Ομολογία πίστεως<<<<..... 97
2.2.4. Ο καθαγιασμός του ύδατος<<<<<<<<<<<< 101
2.2.5. Η ευλογία του ελαίου<<<<<<<<<<<<<<. . 103
2.2.6. Η έκδυση<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<. 104
2.2.7. Προβαπτισματική χρίση<<<<<<<<<<<<<. 105
2.2.8. Σριπλή κατάδυση – ανάδυση<<<<<<<<<<<. 111
2.2.9. Σο μεταβαπτισματικό χρίσμα<<<<<<<<<<< 117
2.2.10. Η ένδυση<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<. 122
2.3. Η περίοδος μέχρι το τέλος της Θείας Λειτουργίας<<<<.. 123
2.3.1. Η μετά το βάπτισμα απαγγελία της Κυριακής
προσευχής<<<<<<<<<<<<<<<<<<<.. 123
2.3.2. Είσοδος στον κυρίως ναό για την θεία λειτουργία<... 124
2.3.3. Εναγκαλισμός – ασπασμός<<<<<<<<<<<< 125
2.3.4. Η συμμετοχή στη θεία Ευχαριστία<<<<<<<<... 126
2.3.5. ΢ύνδεση του βαπτίσματος με τη Θεία Ευχαριστία<< 128
ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΣΡΙΣΟ
3. ΟΙ ΚΑΣΗΦΗ΢ΕΙ΢ ΚΑΣΑ ΣΗ ΔΙΑΚΑΙΝΗ΢ΙΜΟ ΕΒΔΟΜΑΔΑ.
3.1. Γενικά περί μυσταγωγικών κατηχήσεων<<<<<<<<.. 132
3.2. Εφόδια νεοφωτίστων<<<<<<<<<<<<<<<<<.. 134
3.2.1. Ένωση με το Φριστό. Καινή κτίση<<<<<<<<<. 134
3.2.2. Σήρηση συμφωνιών με το Θεό<<<<<<<<<<... 136
3.2.3. Όπλα εναντίον του διαβόλου<<<<<<<<<<< 138
3.2.4. Νεοφώτιστοι για πολλά χρόνια<<<<<<<<<< 140
7
3.3. ΢εβασμός και διατήρηση των δωρεών<<<<<<<<<< 142
3.3.1. Με όσα εξαρτώνται από τον άνθρωπο<<<<<<< 143
3.3.2. Αποφυγή προσωρινών και επιδίωξη των
πνευματικών<<<<<<<<<<<<<<<<<< 144
3.3.3. Άσκηση αρετής<<<<<<<<<<<<<<<<<. 147
3.3.4. Διατήρηση της καθαρότητας<<<<<<<<<<<. 148
3.3.5. Διάπραξη καλών έργων<<<<<<<<<<<<<. 149
3.4. Σρόπος επίτευξης της διατήρησης των δωρεών<<<<<.. 151
3.4.1. Πίστη<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<.. 151
3.4.2. Προσευχή<<<<<<<<<<<<<<<<<<<.. 152
3.4.3. Ελεημοσύνη<<<<<<<<<<<<<<<<<<< 154
3.4.4. Μετάνοια<<<<<<<<<<<<<<<<<<<.... 155
3.4.5. Εξομολόγηση<<<<<<<<<<<<<<<<<< 157
3.4.6. ΢ωφροσύνη και ο Αγιασμός<<<<<<<<<<<.. 158
3.5. Η ωφέλεια από χώρους μαρτυρίων<<<<<<<<<<< 159
3.6. Προτροπή για αποφυγή<<<<<<<<<<<<<<<<. 162
3.6.1. Αδιαφορία λόγω της άνεσης<<<<<<<<<<<.. 162
3.6.2. Πολυφαγία – τρυφή – μέθη<<<<<<<<<<<< 164
3.6.3. ΢ύγχιση φυσικών φρένων<<<<<<<<<<<<. 166
3.7. Υροντίδα και συναναστροφή του πλησίον και όσων
έχουν ανάγκη<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<... 167
3.8. Όλα να γίνονται προς δόξα Θεού<<<<<<<<<<<< 168
ΕΠΙΛΟΓΟ΢<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<. 171
SUMMARY<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<. 172
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<.. 173
8
΢ΤΝΣΟΜΟΓΡΑΥΙΕ΢
ΑΒ Ανάλεκτα Βλατάδων, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών

Μελετών, Θεσσαλονίκη, 1969 κ.ε.
ΒΕΠΕ΢ Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών

΢υγγραφέων, Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας
της Ελλάδος, Αθήναι, 1955.
ΕΠΕ Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, Ι. Φρυσοστόμου έργα,

Θεσσαλονίκη, Πατερικές εκδόσεις Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς,
τομ. 1-38.
ΘΗΕ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, τ. 1-12,Αθήνα 1962-

1968.
PG Migne, J. P, Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, Paris

1857-1912.
SC Sources Chretiennes, Paris 1955 (1970).
9
ΕΙ΢ΑΓΩΓΗ
Βίος αγίου Ιωάννη του Φρυσοστόμου.
Πληροφορίες για το βίο και τη δράση του Ιωάννη βρίσκουμε στα
συγγράμματά του, ενώ για την τελευταία φάση του βίου του στις
επιστολές, σε έργα συγχρόνων του συγγραφέων ή μεταγενέστερων
ιστορικών, καθώς και σε βιογραφίες και πανηγυρικούς λόγους
γραμμένους στα ελληνικά ή λατινικά. Η σπουδαιότερη όμως πηγή είναι ο
διάλογος περὶ βίου καὶ πολιτείας τοῦ μακαρίου Ἰωάννου που συντάχθηκε
από το μαθητή του Παλλάδιο, επίσκοπο Ελενοπόλεως1.
Ο Ιωάννης ήταν γόνος επίσημης οικογένειας της Αντιόχειας αφού ο
πατέρας του, ονόματι ΢εκούνδος, ήταν ανώτατος αξιωματικός του
στρατού της ΢υρίας. Ο ΢εκούνδος πέθανε λίγο χρόνο μετά τη γέννηση του
γιου του, η δε μητέρα του Ανθούσα, είκοσι χρονών τότε, δεν
ξαναπαντρεύτηκε και αφοσιώθηκε στην ανατροφή του παιδιού της2
μεταδίδοντάς του όπως θα περίμενε κανείς από μια ευγενή ψυχή σαν τη
δική της, την ευσέβεια, τη φιλανθρωπία, την αφοσίωση στους φίλους και
τη δικαιοσύνη, φροντίζοντας παράλληλα να λάβει επιμελημένη παιδεία3.
Ο χρόνος γέννησης του Ιωάννη τοποθετείται από τους κριτικούς
μεταξύ 344 και 354, με πιθανότερες ημερομηνίες το 351 ή 354 4. Κατά τον
Παλλάδιο, ο Ιωάννης σε ηλικία 18 ετών εγκατέλειψε τις ρητορικές
σπουδές, άρχισε την παρακολούθηση θεολογικών μαθημάτων και
βαπτίσθηκε. Επιθυμών ήδη να ακολουθήσει το μοναχικό βίο,
συγκρατήθηκε από τα δάκρυα της μητέρας του για λίγο, μέχρι που αυτή
πέθανε, ασκήτεψε επί έξι χρόνια, αρχικά πλησίον ΢ύρου γέροντα που
1 Βλ. ΦΡΗ΢ΣΟΤ, Πατρολογία, τ. Δ, σ. 231.

4 Βλ. ΦΡΗ΢ΣΟΤ, Πατρολογία, τ. Δ, σ.σ. 232-235.
10
γνώριζε ελληνικά και αργότερα μόνος του σε ένα σπήλαιο και επέστρεψε
στην Αντιόχεια περί τα τέλη του 380. ΢τις αρχές του 381 χειροτονήθηκε
διάκονος από τον Μελέτιο και πριν την Σεσσαρακοστή του 386
χειροτονήθηκε πρεσβύτερος από τον αρχιεπίσκοπο Υλαβιανό5.
Η Αντιόχεια, την περίοδο της ιερατικής θητείας του Ιωάννη,
αριθμούσε μαζί με τους δούλους και τους ξένους πεντακόσιες χιλιάδες
κατοίκους, ο δε εκκλησιαστικός βίος υφίστατο εμπλοκές από εξωτερικές
και εσωτερικές συνθήκες 6. Δεν ήταν μόνο οι εθνικοί και οι Ιουδαίοι που
επηρέαζαν την πρόοδο του χριστιανικού έργου, ήταν και οι αιρετικοί,
Αρειανοί, Ανόμοιοι και Απολλιναριστές και το χειρότερο, οι αποσχισμένοι
ορθόδοξοι υπό τον Παυλίνο. ΢ε αυτές τις συνθήκες, ο Φρυσόστομος
κατόρθωσε να κυριαρχήσει της πνευματικής ζωής της πόλης. Μεγάλο του
όπλο ο λόγος. Μιλούσε ακατάπαυστα κάθε Κυριακή και Παρασκευή, ενώ
τις Σεσσαρακοστές και τις Διακαινησίμους καθημερινά, περιερχόμενος
όλους τους ναούς της πόλης. Υύλαγε το λαό από τις αιρέσεις, ανέλυε τα
περιεχόμενα της γραφής και οργάνωνε τη φιλανθρωπία. Από την περίοδο
αυτή προέρχεται ο μεγαλύτερος όγκος των ομιλιών του7.
Η φήμη του είχε διαβεί τα όρια της ΢υρίας και ενώ όλοι περίμεναν
να διαδεχθεί στο θρόνο της Αντιόχειας τον Υλαβιανό, κλήθηκε στην
Κωνσταντινούπολη και την 26 Υεβρουαρίου 398 χειροτονήθηκε
Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως διαδεχόμενος τον αποθανόντα
Νεκτάριο8. Ανερχόμενος στο θρόνο συγκρότησε επιτελείο από κληρικούς
και μαθητές του και επιδόθηκε σε πολύπλευρο έργο ιεραποστολικό,
κοινωνικό, ενώ ασχολήθηκε με την ηθική κάθαρση του κλήρου και την

11
αναμόρφωση της λατρευτικής ζωής 9. ΢ε αντίθεση με την Αντιόχεια όπου
σαν αρχιεπίσκοπος θα μεγαλουργούσε, στην πρωτεύουσα δεν μπόρεσε να
χρησιμοποιήσει όλες του τις ικανότητες επειδή δεν ήταν ελαστικός και
προσαρμοστικός απέναντι στους πολιτικούς άρχοντες, ενώ συγχρόνως
κατέστη τιμητής κάθε ατασθαλίας μεταβάλλοντας έτσι τους φίλους σε
εχθρούς. Για το λόγο αυτό δεν του επετράπη να ασκήσει τα καθήκοντά
του για μακρύ χρονικό διάστημα 10.
Έτσι το 403, ο Ιωάννης καθαιρέθηκε από σύνοδο στην οποία
μετείχαν αντίπαλοι του κληρικοί και εξορίστηκε, αλλά ενώ περίμενε στη
Βιθυνία να του γνωστοποιήσουν τον τόπο της εξορίας, η βασίλισσα
Ευδοξία, λόγω κάποιου προσωπικού της ατυχήματος που το απέδωσε σε
δεισιδαιμονία, ζήτησε την αποκατάσταση του ιεράρχη. Ο Ιωάννης
επανεγκαταστάθηκε στην έδρα του την 13 Νοεμβρίου του 40311, αλλά
γνώριζε ότι, ο 12ος κανόνας της ΢υνόδου της Αντιοχείας απαγόρευε σε
έκπτωτο επίσκοπο να επανέλθει στην έδρα του, αν προηγουμένως δεν
είχε αποκατασταθεί από μείζονα σύνοδο12. Με την αιτιολογία αυτή
απομακρύνθηκε και πάλι, όπως άλλωστε είχε φοβηθεί κατά την επάνοδό
του ότι θα συμβεί13. Σην 10 Ιουνίου του 404 οδηγήθηκε στο χωριό
Κουκουσός, στα σύνορα Καππαδοκίας και Αρμενίας, που ήταν ο τόπος της
εξορίας του. Σο 407 έγιναν κάποιες προσπάθειες επαναφοράς του, ενώ
πολλοί φίλοι του τον επισκέπτονταν, γεγονός που δημιούργησε υποψίες
στους εχθρούς του και για το λόγο αυτό διατάχθηκε η μετακίνησή του

12 Βλ. ΑΚΑΝΘΟΠΟΤΛΟ΢, Κώδικας ιερών κανόνων, σ. 218.
12
στην Πιτυούντα του Πόντου και κατά τη μεταφορά του πέθανε στα
Κόμανα την 14 ΢επτεμβρίου 40714.
Ο Ιωάννης είναι γεννημένος συγγραφέας, αφού όσα κείμενα
προήλθαν από την γραφίδα του δεν εκτείνονται μόνο σε μεγάλο όγκο,
αλλά είναι και εκλεκτής ποιότητας σε ύφος, έκφραση και περιεχόμενο 15.
Ενώ ζούσε ακόμα τα έργα του είχαν διαδοθεί ευρέως, αλλά λίγες
δεκαετίες μετά το θάνατό του είχαν καλύψει την οικουμένη, όπως
μαρτυρεί ο Ισίδωρος Πηλουσιώτης: τὸ κλέος τῶν συγγραμάτων, ὥν
ἀπολέλοιπεν ὁ πάνσοφος Ἰωάννης, πανταχόσε φοιτησάντων, ἄχρι γῆς καὶ
τερμάτων ἔφτασεν16. Ο Παλλάδιος δίνοντας πληροφορίες για πολλά έργα
του τα κατατάσσει σε τρεις κατηγορίες, σε συγγράμματα, ομιλίες και
επιστολές17. Έγραψε ο ίδιος τις πραγματείες και τις επιστολές, ενώ οι
ομιλίες καταγράφονταν από στενογράφους, διότι ήταν τόσο πληθωρικός
που δεν προλάβαινε να γράψει ο ίδιος όσα έλεγε18. ΢τη συνείδηση του
αναγνωστικού κοινού των αιώνων, οι ομιλίες του Ιωάννη θέτουν στο
περιθώριο τα έργα των δύο άλλων κατηγοριών και έχει μείνει στην
ιστορία ως ο κορυφαίος των ρητόρων και για το λόγο αυτό του αποδόθηκε
ο τίτλος «χρυσόστομος» σε Ανατολή και Δύση19. Σο ογκωδέστατο
συγγραφικό του έργο καλύπτει σήμερα δέκα οκτώ τόμους στην Patrologia
Graeca του Migne20.
Ο Ιωάννης ο Φρυσόστομος είναι ο ιεράρχης και οικουμενικός
διδάσκαλος, του οποίου η μνήμη και η επιρροή διατηρήθηκε ζωηρή σε
όλους τους αιώνες, λόγω της έξοχης επίδοσής του σε όλους τους τομείς

16 ΠΗΛΟΤ΢ΙΨΣΗ΢, Ἐπιστολές, 4, 224, PG 78, 1317.
20 PG τ. 47-64.
13
δραστηριότητας όπως η διακυβέρνηση της Εκκλησίας, το κοινωνικό έργο,
η θεολογική ανάπτυξη και η πνευματική καλλιέργεια 21. Είναι από τις
προσωπικότητες εκείνες που δίνουν πλούσιο περιεχόμενο στην ιστορία
των ανθρώπινων κοινωνιών και επιβλήθηκε στη συνείδηση των
μεταγενέστερων ως ακαταπόνητος ποιμενάρχης, απαράμιλλος
διδάσκαλος και σπουδαίος συγγραφέας. Σο όνομα του γεμίζει τις σελίδες
των μεταγενέστερων εκκλησιαστικών συγγραφέων, αλλά και τις καρδιές
των ορθόδοξων Φριστιανών κάθε φυλής και γλώσσας. Η Λειτουργία που
φέρει το όνομά του τον διατηρεί κυρίαρχο της Ορθόδοξης λατρείας σε
καθημερινή βάση22. Η μνήμη του γιορτάζεται την 15 Νοεμβρίου, η
ανακομιδή των λειψάνων του την 27 Ιανουαρίου, ενώ την 30 Ιανουαρίου

τιμάται μαζί με τους δύο άλλους μεγάλους ιεράρχες.
Οι κατηχήσεις.
Από το χαρακτήρα του διδακτικού του έργου, ο Φρυσόστομος,
πρέπει να εκφώνησε πολλές σειρές λόγων πριν και μετά το βάπτισμα,
κατά τη διάρκεια της θητείας του ως πρεσβυτέρου στην Αντιόχεια (386-
398)23, από τους οποίους έχει περισωθεί μόνο μια δωδεκάδα, που τίθεται
προς μελέτη, στην οποία εκπροσωπούνται τρεις ή τέσσερις σειρές 24.
Η πρώτη σειρά εκδόθηκε από τον Βενεδικτίνο μελετητή του 18 ου
αιώνα Β. de Montfaucon, ο οποίος από το τεράστιο ρητορικό έργο του
αγίου δεν μπόρεσε να βρει παρά μόνο δύο ομιλίες που να
ανταποκρίνονται στο όνομα της κατήχησης 25. Οι ομιλίες αυτές έχουν

23 Βλ. WENGER, Jean Chrysostome catecheses baptismales, σ.σ. 59-65.
24 Βλ. WENGER, Jean Chrysostome catecheses baptismales, σ. 22 και σ.σ. 59-65, πρβλ. και
ΦΡΗ΢ΣΟΤ, Πατρολογία, τ. Δ, σ. 270, ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 37.

25 Βλ. WENGER, Jean Chrysostome catecheses baptismales, σ. 24.
14
συμπεριληφθεί στην PG26 και προφανώς ανήκουν σε διαφορετικές σειρές
αφού δεν συνδέονται μεταξύ τους 27. Η πρώτη είναι ένα κείμενο, του
οποίου η χειρόγραφη παράδοση είναι φτωχή, ενώ αντίθετα η δεύτερη
είναι πολύ περισσότερο γνωστή, αφού ομόφωνη σχεδόν η χειρόγραφη
παράδοση την αποδίδει ως την 22η ομιλία του Φρυσοστόμου για τα
αγάλματα, που εκφωνήθηκε κατά τη διάρκεια της ΢αρακοστής του 387
στην Αντιόχεια κατά τη διάρκεια των τραγικών γεγονότων. Βρίσκεται
συνήθως στην εικοστή πρώτη θέση της σειράς και δεν αποκαλείται ποτέ
Κατήχηση II. Κακώς ο Μontfaucon την έχει συνδέσει με την Κατήχηση I,
αφού δεν υπάρχει οποιαδήποτε συνάφεια μεταξύ τους28. Ένας τέτοιος
χαρακτηρισμός, θα μπορούσε να προκαλέσει άσκοπη σύγχυση στον
αναγνώστη για τη χρονική σχέση των δύο ομιλιών. Αυτή εκφωνήθηκε
δέκα ημέρες μετά την πρώτη ενός άλλου κύκλου ομιλιών που έχει χαθεί.
Ο Φρυσόστομος κάνει μια αναφορά στην εισαγωγή του: Καὶ μὴ
θαυμάσητε, εἰ δέκα ἡμερῶν διαγενομένων μόνον τοὺς καρποὺς ἤλθομεν
ἀπαιτήσοντες τῶν σπερμάτων29. Ο ίδιος εξηγεί πρώτα τα διάφορα ονόματα
του βαπτίσματος, επειδή, όπως είπε, θα ήταν κρίμα οι κατηχούμενοι να
αγνοούν τα ονόματα του μυστηρίου που πρόκειται να λάβουν. Αυτό το
απόσπασμα θα ήταν εμπόδιο να θεωρηθεί η κατήχηση II ως συνέχεια της
κατήχησης I, που δημοσίευσε ο Montfaucon, καθώς το μεγαλύτερο μέρος
της είναι ειδικά αφιερωμένο στην εξήγηση των διαφόρων ονομάτων του
βαπτίσματος30.
Ο Αθανάσιος Παπαδόπουλος Κεραμεύς, εξέδωσε με βάση τον
κώδικα 215gr της ΢υνοδικής βιβλιοθήκης της Μόσχας, τέσσερις
26 PG 49, 223-240.
27 Βλ. WENGER, Jean Chrysostome catecheses baptismales, σ.σ. 24-25, πρβλ. και ΦΡΗ΢ΣΟΤ,
Πατρολογία, τ. Δ, σ. 271, ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 37.
29 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, α, PG 49, 231.
15
κατηχητικούς λόγους31, των οποίων ο πρώτος συμπίπτει με τον πρώτο της
PG32. Από τους λόγους αυτούς ο πρώτος εκφωνήθηκε τριάντα ημέρες πριν
από το Πάσχα33, ενώ ο δεύτερος δέκα ημέρες μετά τον πρώτο 34. Ο τρίτος
της σειράς αυτής εκφωνήθηκε τη Μ. Πέμπτη του έτους 388 35, ο δε τέταρτος
που είναι ίδιος με τον τρίτο της σειράς του A. Wenger, κατά τη νύχτα του
Πάσχα του ίδιου έτους και αφού ήδη είχε τελεσθεί το βάπτισμα36.
Επομένως από τη σειρά αυτή τίθενται προς μελέτη μόνο οι λόγ. β΄ και γ΄.
O A. Wenger εξέδωσε άλλους οκτώ λόγους, από ένα χειρόγραφο
που ανακαλύφθηκε το έτος 1955 στη μονή ΢ταυρονικήτα του Αγίου
Όρους37. Ο πρώτος λόγος38 είναι μεγαλύτερος από όλους, εκφωνήθηκε
στην αρχή της Μ. Σεσσαρακοστής, όταν άρχιζε δηλαδή ο κύκλος των
κηρυγμάτων και εύκολα διακρίνονται τρία μέρη 39, από τα οποία στο μεν
31 PAPADOPOULOS KERAMEYS, Varia Graeca Sacra, σ.σ. 154-183. ΢τη σπάνια αυτή έκδοση, ένα
αντίγραφο της οποίας υπάρχει στη βιβλιοθήκη της παλιάς Υιλοσοφικής ΢χολής του
Α.Π.Θ., είναι δημοσιευμένες μόνο οι τρεις κατηχήσεις (λογ. β΄, γ΄ και δ΄) στις σελίδες 154-
183. Ο λογ. α΄ δεν δημοσιεύθηκε, πιθανόν επειδή είναι ίδιος με την κατήχηση Ι της
έκδοσης Montfaucon και είχε ήδη δημοσιευθεί νωρίτερα στον τ. 49 της PG του Migne, σ.σ.
223-232. O A. Wenger κατά την έκδοση των οκτώ κατηχήσεών του στη SC (50 bis), στη
υποσ. 1, της σ. 22 της εισαγωγής, αναφερόμενος στις εκδοθείσες σειρές κατηχήσεων του
Φρυσόστομου, αποδίδει στη σειρά Παπαδόπουλου-Κεραμέως την κατήχηση Ι της PG του
Migne, σ.σ. 223-232 και τις τρεις κατηχήσεις (λογ. β΄, γ΄ και δ΄) που είναι δημοσιευμένες
στο Varia Graeca Sacra, σ.σ. 154-183, ενώ στην σειρά Montfaucon αποδίδει μόνο την
κατήχηση ΙΙ της PG 49, 231-240.
32 Βλ. WENGER, Jean Chrysostome catecheses baptismales, σ.σ. 26-35, πρβλ. και ΦΡΗ΢ΣΟΤ,
Πατρολογία, τομ. Δ΄, σ. 271, ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 37.

33 «ἀλλ’ ἔτι τριάκοντα ἡμέραι, καὶ ἀποκαταστήσει ὑμᾶς οὐχὶ Υαραὼ, ἀλλ’ ὁ τῶν οὐρανῶν
βασιλεύς εἰς τὴν ἄνω πατρίδα, εἰς τὴν ἐλευθέραν Ἱερουσαλὴμ, εἰς τὴν πόλιν τὴν ἐν τοῖς
οὐρανοῖς» PG 49, 223, «Οὕτω δὴ καὶ ἐφ’ ὑμῶν αἱ τριάκοντα ἡμέραι αὗται παλαίστρα τοινὶ
προσεοίκασι καὶ γυμνασίοις και μελέτη» PG 49, 228 πρβλ. και WENGER, Jean Chrysostome
catecheses baptismales, σ.77, ΦΡΗ΢ΣΟΤ, Πατρολογία, τ. Δ΄, σ. 271, ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 37.
35 Βλ. FINN T., The Liturgy of Baptism, σ. 8, πρβλ. και WENGER, Jean Chrysostome catecheses
baptismales, σ. 77.
37 WENGER, Jean Chrysostome catecheses baptismales, σ.σ. 108-260.
38 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, σ.σ. 108-132.
16
πρώτο αναλύεται η έννοια του βαπτίσματος40, στο δε δεύτερο
περιλαμβάνεται μια σύντομη αναφορά στη δήλωση πίστης41, ενώ στο
τρίτο δίνονται πρακτικές συμβουλές για τη χριστιανική ζωή42. Ο δεύτερος
λόγος43 είναι μάλλον μικρός και όπως προκύπτει από τον τίτλο του44, ο
ομιλητής εξηγεί στους φωτιζόμενους όσα θα λάβουν χώρα κατά την
επικείμενη τελετή του βαπτίσματος45. Ο τρίτος46 ταυτίζεται με τον τέταρτο
της έκδοσης του Παπαδόπουλου-Κεραμέως. Πιθανόν να ήταν από την
αρχή ταυτόσημος, ενδέχεται όμως να ήταν ελαφρώς διάφορος και
αντικαταστάθηκε με εκείνον από τον συλλογέα47.
Από τον τέταρτο λόγο μέχρι και τον τελευταίο εκφωνήθηκαν κατά
την διακαινήσιμο εβδομάδα48, ο τελευταίος μάλιστα κατά το ΢άββατο,
ημέρα που έληγε ο Πασχάλιος εορτασμός των νεοφωτίστων. Όλοι αυτοί οι
λόγοι απευθύνονταν προς τους νεοφώτιστους αλλά και προς τους
παλαιότερα βαπτισθέντες, οι οποίοι μπορούσαν να παρακολουθήσουν τις
ομιλίες αυτές49. Σο θέμα των ομιλιών δεν ήταν η εξήγηση των μυστηρίων,
αλλά η μύηση στην χριστιανική ζωή. Ο ομιλητής εκθέτει στους
νεοφωτίστους τις ηθικές τους υποχρεώσεις που απορρέουν από το
βάπτισμα εμπνευσμένος από λειτουργικά κείμενα της εβδομάδας του
Πάσχα και από τη συμπεριφορά εξωτερικών γεγονότων, όπως οι αγώνες
40 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄.1-18, σ.σ. 108-118.

41 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 19-24, σ.σ. 118-121.
43 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, σ.σ. 133-150.
44 «Σοῦ αὐτοῦ ἀκολουθία πρὸς τοὺς μέλλοντας φωτίζεσθαι καὶ σαφὴς ἀπόδειξις τῶν
συμβολικῶς τε καὶ τυπικῶς ἐν τῷ θείῳ βαπτίσματι τελουμένων». ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,

κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, σ. 133.
46 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, σ.σ. 151-167.
47 Βλ. ΦΡΗ΢ΣΟΤ, Πατρολογία, τ. Δ΄, σ. 272.
48 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄ - Η΄, σ.σ. 182-260.
49 Βλ. ΦΡΗ΢ΣΟΤ, Πατρολογία, τ. Δ΄, σ. 272.
17
(λόγ. ΢Σ΄), η σύναξη στους τάφους μαρτύρων (λόγ. Ζ΄) και η παρουσία
ανθρώπων από την ύπαιθρο (λόγ. Η΄)50.
΢ε ότι αφορά το συγκεκριμένο χρόνο εκφώνησης των πέντε
μυσταγωγικών κατηχήσεων, ο εκδότης αυτών A. Wenger, προτείνει τα
εξής: ο λόγ. Δ΄ εκφωνήθηκε την Κυριακή ή Δευτέρα του Πάσχα, λόγ. Ε΄
την Σρίτη, λόγ. ΢Σ΄ την Σετάρτη, λόγ. Ζ΄ την Παρασκευή και ο τελευταίος
το ΢άββατο51.
Οι κατηχήσεις αυτές έχουν συμπεριληφθεί συγκεντρωμένες στην
Ε.Π.Ε.52. ΢την έκδοση αυτή, οι οκτώ πρώτες κατηχήσεις αντιστοιχούν στην
έκδοση του A. Wenger, οι κατηχήσεις Θ΄ και Ι΄ αντιστοιχούν προς την Ι και
ΙΙ της σειράς Montfaucon και οι κατηχήσεις ΙΑ΄ και ΙΒ΄ προς τους λόγ. β΄
και γ΄ της σειράς του Παπαδόπουλου – Κεραμέως.
Εκτός από τις κατηχήσεις του Φρυσοστόμου53, την ίδια περίπου
περίοδο υπάρχουν και άλλες πηγές που μας δίνουν πληροφορίες σχετικές
με τη διαδικασία των κατηχήσεων και της τελεσιουργίας του
βαπτίσματος. Οι σπουδαιότερες από τις πηγές αυτές είναι έργα
αφιερωμένα ολόκληρα στην κατήχηση, όπως οι κατηχήσεις του Κυρίλλου
Ιεροσολύμων54 και οι κατηχήσεις του Θεοδώρου Μοψουεστίας55 ή έργα
συλλογικής φύσης περί της Λατρείας όπως η Διδαχή των δώδεκα

52 Ε.Π.Ε. τ. 30, σ.σ. 324-619.
53 Εκτός από τις αναφερθείσες κατηχήσεις του Φρυσοστόμου, υπάρχει στην PG και μία
ομιλία με τίτλο «εἰς τους κατηχουμένους» η οποία όμως συμπεριλαμβάνεται στα νόθα
έργα του Φρυσοστόμου. PG 60, 739-742.
54 ΚΤΡΙΛΛΟΤ ΙΕΡΟ΢ΟΛΤΜΨΜ, Προκατήχησις, PG 33, 331-366, Κατηχήσεις ΙΗ΄ Υωτιζομένων,
PG 33, 367-1060 και Μυσταγωγικαί κατηχήσεις, PG 33, 1061-1128.

55 TONNEAU R. – DEVREESSE R., Les homelies Catechetiques de Theodore de Mopsueste
(Reproduction phototypique de Mr. Mingana Syr. 561), Citta del Vaticano, Biblioteca
Apostolica Vaticana, MDCCCCXLIX (STUDI E TESTI 145).
18
Αποστόλων56, οι Διαταγές των Αποστόλων57, το περί Εκκλησιαστικής και
Ουράνιας Ιεραρχίας έργο των συγγραμμάτων που φέρονται με το όνομα
του Διονυσίου Αρεοπαγίτου58, το οδοιπορικό της Αιθερίας 59 και το
Ευχολόγιο του ΢εραπίωνα επισκόπου Θμούεως60. Επίσης πληροφορίες
αντλούνται και από έργα του Μ. Βασιλείου, Γρηγορίου του Θεολόγου,
Γρηγορίου Νύσσης και άλλων σύγχρονών του πατέρων και συγγραφέων.
΢κοπός και μεθοδολογία της εργασίας.
Η παρούσα εργασία στοχεύει, στην παράθεση των στοιχείων
εκείνων που εμπεριέχονται στις κατηχήσεις του Φρυσοστόμου οι οποίες
εκφωνήθηκαν στο τέλος του τέταρτου αιώνα στην Αντιόχεια και αφορούν
τη διαδικασία του βαπτίσματος, από λειτουργικής και ποιμαντικής
απόψεως.
΢την εισαγωγή αναφέρεται συνοπτικά ο βίος του αγίου Ιωάννη του
Φρυσοστόμου και ότι έχει σχέση με την εκφώνηση των διασωθέντων
κατηχήσεων, πότε δηλαδή, που, και πως αυτές βρέθηκαν και
δημοσιεύθηκαν. Για τη μελέτη των κατηχήσεων χρησιμοποιήθηκαν οι
ίδιες οι πηγές ενώ η παραπομπή σε αυτές στην παρούσα εργασία θα
γίνεται, για μεν τη σειρά Montfaucon στην PG 49, σ.σ. 223-240 κατηχήσεις Ι
και ΙΙ61, για δε την σειρά Παπαδόπουλου-Κεραμέως στo Varia Graeca Sacra,
56 ΔΙΔΑΦΗ ΣΨΝ ΔΨΔΕΚΑ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Ι-ΦVΙ, ΒΕΠΕ΢, τ. 2, σ.σ. 215-220.

57 ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΣΨΝ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, βιβλ. Α-Η, ΒΕΠΕ΢, τ. 2, σ.σ. 5-172.
58 ΔΙΟΝΤ΢ΙΟ΢ ΑΡΕΟΠΑΓΙΣΗ΢ ΢ΤΓΓΡΑΜΜΑΣΑ, Περί Εκκλησιαστικής και Ουράνιας ιεραρχίας,
PG 3, 369-584.
59 ΑΙΘΕΡΙΑ΢, Ὁδοιπορικόν εἰς τὸ ΢ινὰ καὶ τοὺς Ἁγίους τόπους, Εἰσαγωγή – μετάφρασις –
σχόλια ὑπὸ ἀρχιμανδρίτου Νικοδήμου, ἡγουμένου τῆς Ἱ. Μ. Φρυσοποδαριτίσης –

Νεζερῶν, Ἀνθη Εὐσεβείας 9, ἐκδόσεις Σήνος, Αθήνα, 2007 (SC 21 bis).
60 RODOPOULOS P., The Sacramentary of Serapion, Thessaloniki, 1967.
61 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, Ι και ΙΙ, PG 49, σ.σ. 223-240.
19
σ.σ. 154-175, λόγ. β΄ και γ΄62, ενώ για τη σειρά Wenger στην SC 50 bis, σ.σ.
108-260, λόγ. Α - Η63.
΢το πρώτο κεφάλαιο, που αφορά την περίοδο πριν από το
βάπτισμα, αφού γίνει μια σύντομη ιστορική αναδρομή της τελετής του
βαπτίσματος μέχρι τον τέταρτο αιώνα και επεξηγηθούν κάποιοι όροι που
αναφέρονται στα κείμενα, θα γίνει αναφορά στην οργάνωση και
διεξαγωγή των κατηχήσεων της περιόδου εκείνης, στο περιεχόμενο της
διδασκαλίας προς τους φωτιζομένους, στα εφόδια των προσερχομένων
στο βάπτισμα και στα τελετουργικά στοιχεία των κατηχήσεων.
΢το δεύτερο κεφάλαιο καταγράφεται η τελεσιουργία του
βαπτίσματος, όπως προκύπτει από τις κατηχήσεις του Φρυσοστόμου αλλά
και άλλες πηγές της ίδιας περιόδου και συγκεκριμένα, από τη λήξη των
κατηχήσεων μέχρι και την Θεία Ευχαριστία μετά την τελετή.
Σο τρίτο κεφάλαιο αφορά την περίοδο μετά το βάπτισμα, όπου
κυριαρχούν οι μυσταγωγικές κατηχήσεις. Εδώ θα αναφερθούν τα
στοιχεία που προκύπτουν από τις κατηχήσεις σχετικά με τα εφόδια που
πρέπει να αποκτήσουν οι νεοφώτιστοι, τον τρόπο σεβασμού των δωρεών
που έλαβαν κατά το βάπτισμα, τον τρόπο διατήρησής τους καθώς και τις
προτροπές για την αποφυγή των αμαρτημάτων.
62 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, Varia Graeca Sacra, Saint-

Petersbourg,1909, λόγ. β΄-γ΄, σ.σ. 154-175.
63 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, Huit catecheses baptismales inedites, SC 50 bis, 2nd
editions, Paris, 1970, λόγ. Α΄-Η, σ.σ. 108-260.
20
ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΠΡΩΣΟ
1. Η ΠΕΡΙΟΔΟ΢ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΣΟ ΒΑΠΣΙ΢ΜΑ
Σο γεγονός του νηπιοβαπτισμού στη σημερινή λειτουργική πράξη,
μας εμποδίζει να κατανοήσουμε τη σημασία της προβαπτισματικής
περιόδου κατά τους πρώτους αιώνες. Ο σημερινός τρόπος τέλεσης των
περισσοτέρων μυστηρίων, συμπεριλαμβανομένου και του βαπτίσματος,
δεν εναρμονίζεται με τη θεολογική σημασία αυτών, καθόσον τελούνται
ανεξάρτητα από τη θεία Λειτουργία, δηλαδή την ευχαριστιακή σύναξη
και κατά συνέπεια αποτελούν ιδιωτική υπόθεση περιορισμένου κύκλου
συγγενών και φίλων64. Σο βάπτισμα σήμερα τελείται κατά τρόπο σχεδόν
μηχανικό. Οι χριστιανοί γονείς βαπτίζουν τα νήπια τέκνα τους από
ευσεβή συνήθεια, η δε βάπτιση αποτελεί θρησκευτικό καθήκον και
εορταστική εκδήλωση στη ζωή της οικογένειας. Ο βαπτισθείς λαμβάνει
ως συμπληρωματικό στοιχείο ταυτότητας αυτό του ορθόδοξου Φριστιανού
και δεν κατανοεί τη σημασία της πολιτογράφησής του στον ουρανό 65. Η
ατομική αυτή προσέγγιση προς το μυστήριο, είναι άγνωστο φαινόμενο
στην αρχαία εκκλησία και ανάρμοστη στην ορθόδοξη εκκλησιολογία

γενικά66.
Πολλοί Φριστιανοί σήμερα, δεν γνωρίζουν ότι η Λειτουργία του
Πάσχα είναι μια «βαπτισματική» Λειτουργία και ότι τα βιβλικά
αναγνώσματα που ακούν την παραμονή για τη «διάβαση της Ερυθράς
θάλασσας», τους «τρεῖς παίδες ἐν καμίνῳ» ή για τον Ιωνά «ἐν τῇ κοιλίᾳ
τοῦ κήτους», παρακολουθούν τα πιο αρχαία παραδείγματα
βαπτίσματος67, ή όταν ακούγεται το «Φριστός Ἀνέστη», είναι η χαρά
64 Βλ. ΜΙΛΟ΢ΕΒΙΣ΢, Η θεία ευχαριστία ως κέντρον της θείας λατρείας, σ. 20.

65 Βλ. YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 19.
66 Βλ. ΜΙΛΟ΢ΕΒΙΣ΢, Η θεία ευχαριστία ως κέντρον της θείας λατρείας, σ. 29.
67 Βλ. SCHMEMANN, Ἐξ ὕδατος καὶ πνεύματος, σ. 15.
21
αυτών που «ἐβαπτίστησαν ἐν Φριστῷ καὶ ἐνεδύθησαν τὸν Φριστόν»,
αυτών που τάφηκαν με Αυτόν «ἐν τῷ βαπτίσματι» και, όπως ο Φριστός
«ἠγέρθη ἐκ τῶν νεκρῶν διὰ τῆς δόξης τοῦ Πατρός», έτσι και αυτοί θα
περιπατήσουν «ἐν καινότητι ζωῆς»68. Πολλοί Φριστιανοί επίσης δεν έχουν
διδαχθεί ότι, το Πάσχα ως λειτουργική γιορτή και η Μ. Σεσσαρακοστή ως
λειτουργική προετοιμασία για το Πάσχα, αναπτύχθηκαν αρχικά από τον
εορτασμό του βαπτίσματος και ότι η «εορτή των εορτών» είναι στην
πραγματικότητα η πλήρωση του βαπτίσματος και ότι το βάπτισμα είναι
κατεξοχήν ένα πασχάλιο μυστήριο 69. Η γνώση όλων αυτών είναι ο μόνος
τρόπος για μια πληρέστερη κατανόηση του βαπτίσματος, της σημασίας
του στη ζωή της Εκκλησίας και στη ζωή του κάθε Φριστιανού 70. Ακόμη και
σήμερα, που έχουν αποσυνδεθεί μεταξύ τους τα δύο ιερά γεγονότα, τα
τυπικά του βαπτίσματος και της ασχάλιας Λειτουργίας κρατούν
ανεξίτηλα τα σημάδια της αρχικής τους σύνδεσης και αλληλεξάρτησης71.
1.1. ΢ύντομη ιστορική εξέλιξη της τελετής του βαπτίσματος μέχρι
τον τέταρτο αιώνα.
Σο βάπτισμα χαρακτηρίζει το Φριστιανισμό από το ξεκίνημά του. Οι
πρώτες όμως μαρτυρίες το θέτουν σε συνάφεια με το βάπτισμα του
Ιωάννη του Προδρόμου, η πράξη του οποίου επέτρεψε στον Κύριο και τους
μαθητές Σου να υιοθετήσουν την ίδια πράξη ως εισαγωγική στην
καινούργια πραγματικότητα της Εκκλησίας72. Όμως, το βάπτισμα του
Ιωάννη εντάσσεται στη βαπτισματική παράδοση των Εβραίων 73, την
68 Ρωμ. 6, 4.
69 Βλ. SCHMEMANN, Ἐξ ὕδατος καὶ πνεύματος, σ.σ. 15-16.
72 Βλ. ΥΙΛΙΑ΢, Λειτουργική, σ. 103.
22
οποία ο απ. Παύλος αποκαλεί «βαπτισμῶν διδαχή»74. Η γνώση της
παραδόσεως αυτής μας επιτρέπει να γνωρίσουμε καλύτερα τις πρώτες
ιουδαιοχριστιανικές κοινότητες της Παλαιστίνης, οι οποίες αποτελούν τη
«μήτρα» εξαπλώσεως του Φριστιανισμού τόσο στον ελληνιστικό κόσμο
όσο και στην ιουδαϊκή διασπορά75.
Οι διάφορες τελετουργίες που σχετίζονταν με το νερό και τις
καθαρτικές καταδύσεις ήταν πολύ διαδεδομένες στην Ανατολή και
μαρτυρούνται σε τελετουργικά, κυρίως γύρω από τους ποταμούς Γάγγη,
Ευφράτη και Νείλο, ενώ η κεντρική έννοια σε όλες αυτές τις τελετές είναι
βασικά η του καθαρμού σε βιολογικό επίπεδο και δευτερευόντως σε
πνευματικό 76. Σα βαπτισματικά τελετουργικά δεν γίνονταν για κάποιο
ηθικό παράπτωμα του μετέχοντα στο βάπτισμα, αφού για τη συγχώρηση
των αμαρτιών η Π.Δ. προέβλεπε τις θυσίες, αλλά στόχευε κυρίως στη
δυνατότητα προσέγγισης περισσότερο του ανθρώπου με το θείο77.
Κάποια πνευματική διάσταση των βαπτισματικών τελετών
μαρτυρείται στους προφήτες, οι οποίοι αναφέρονται σε καθαρμούς δια
του νερού ως εικόνα και σημάδι της εσωτερικής κάθαρσης 78. Ο Ησαΐας
λέγει: Λούσασθε, καθαροὶ γένεσθε, ἀφέλετε τὰς πονηρίας ἀπὸ τῶν ψυχῶν
ὑμῶν ἀπέναντι τῶν ὀφθαλμῶν μου79, ενώ σε άλλο σημείο συνδυάζεται το
νερό με τη λήψη του πνεύματος του Θεού80. Σην ίδια εξάλειψη των
αμαρτιών δια καθαρμού από το Θεό υποδηλώνουν οι Χαλμοί81. Η
κορύφωση όμως των μαρτυριών αυτών καταγράφεται στον Ιεζεκιήλ: Και
74 Ἐβρ. 6, 2.
79 Ἠσ. 1, 16. πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Λειτουργική, σ. 106, υποσ. 16.
80 Βλ. Ἠσ. 44, 3.
81 Βλ. Χαλμ. 50, 9 και 72, 13. πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Λειτουργική, σ. 106, υποσ. 16.
23
ρανῶ ἐφ’ ὑμᾶς ὕδωρ καθαρόν, καὶ καθαρισθήσεσθε ἀπὸ πασῶν τῶν
ἀκαθαρσιῶν ὑμῶν καὶ ἀπὸ πάντων τῶν εἰδώλων ὑμῶν, καὶ καθαριῶ ὑμᾶς.
Καὶ δώσω ὑμῖν καρδίαν καινὴν καὶ πνεῦμα καινὸν δώσω ἐν ὑμῖν καὶ ἀφελῶ
τὴν καρδίαν τὴν λίθινην ἐκ τῆς σαρκός ὑμῶν καὶ δώσω ὑμῖν καρδίαν
σαρκίνην82.
Ο όρος «βάπτισμα» αποτελεί λεκτική πρωτοτυπία της Κ.Δ. 83 από
την οποία κληροδοτείται στη μεταγενέστερη εκκλησιαστική γραμματεία,
ενώ το ίδιο ισχύει και για τον όρο «βαπτιστής», που χρησιμοποιείται από
τους τρεις ΢υνοπτικούς για τον Ιωάννη 84. Ο Ιωάννης ο Βαπτιστής έζησε ως
ασκητής στην έρημο και το χαρακτηριστικό του βαπτίσματός του ήταν ο
προσωπικός σύνδεσμος μεταξύ βαπτίζοντος και βαπτιζομένου, γεγονός
που θα οδηγήσει αργότερα στη χριστιανική αντίληψη βάπτισης στο όνομα
του Κυρίου85. Ο Ιωάννης τόνιζε ότι αυτός βαπτίζει «ἐν ὕδατι», ενώ ο
ερχόμενος μετά απ’ αυτόν θα βαπτίσει «ἐν Πνεύματι»86. Σο βάπτισμά του
επομένως είχε χαρακτήρα προπαρασκευαστικό του βαπτίσματος «του
ερχομένου»87.
Σο Φριστιανικό βάπτισμα ιδρύθηκε από τον ίδιο τον Ιησού Φριστό,
όταν μετά την Ανάστασή Σου, αποστέλλοντας τους μαθητές προς διάδοση
του Ευαγγελίου παρήγγειλε σ’ αυτούς: πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα
τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρός καὶ τοῦ Τἱοῦ καὶ τοῦ
Ἁγίου Πνεύματος88. Βασικό στοιχείο του βαπτίσματος αυτού, το οποίο
απουσιάζει από τα εβραϊκά βαπτισματικά κινήματα, εκτός του Ιωάννη,
82 Ἰεζ. 36, 25-26. πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Λειτουργική, σ. 106.

83 Μτ. 3, 7 και 21, 25· Μκ. 1, 4 και 11, 30· Λκ. 3, 3 και 20, 4· Πρ. 1, 22 και 13, 24 κλπ.
86 Μκ. 1, 8.
88 Μτ. 28, 19.
24
είναι η άφεση των αμαρτιών 89. Έτσι, την ημέρα της Πεντηκοστής
βαπτίστηκαν από τους αποστόλους τρεις χιλιάδες, ἀποδεξάμενοι τὸν
λόγον τοῦ Πέτρου90, ενώ μαρτυρούνται τα βαπτίσματα του μάγου
΢ίμωνος91, του ευνούχου της βασίλισσας Κανδάκης 92, του ΢αύλου93, του
Κορνήλιου και της οικογένειάς του 94, της Λυδίας από τους Υιλίππους μαζί
με τους ευρισκομένους στο σπίτι της95, του δεσμοφύλακα στους
Υιλίππους96, των Κορίνθιων Κρίσπου, Γάιου και της οικογένειας του
΢τεφανά97, καθώς και κάποιων μαθητών στην Έφεσο.98
Από τα αναφερόμενα στις Πράξεις περιστατικά βάπτισης
προκύπτει σαφώς ότι, από τις πρώτες ημέρες της Εκκλησίας το βάπτισμα
εθεωρείτο μυστήριο απαραίτητο και απόλυτα αναγκαίο για να
ενσωματωθεί κάποιος που πιστεύει, στα μέλη της Εκκλησίας του
Φριστού99. Ο απ. Παύλος τονίζει ότι, όλα τα μέλη της Φριστιανικής
Εκκλησίας, συμπεριλαμβανομένου και του ιδίου, ήταν βαπτισμένα100.
Η τελεσιουργία του βαπτίσματος απαιτούσε πρόσωπο που έφερε το
χάρισμα της ιεροσύνης, κατάλληλο τόπο, σχετική προπαρασκευή ή
κατήχηση, τη χρήση ύδατος και την κατάδυση σ’ αυτό με την επίκληση
του ονόματος της Αγίας Σριάδας101. Κατά τους αποστολικούς χρόνους δεν
φαίνεται συστηματική κατήχηση των μελλόντων να βαπτισθούν.

90 Πράξ. 2, 41.
91 Πράξ. 8, 12-13.
92 Πράξ. 8, 38.
93 Πράξ. 9, 18.
94 Πράξ. 10, 47-48.
95 Πράξ. 16, 15.
96 Πράξ. 16, 33.
97 Πράξ. 18, 8 και Α΄ Κορ. 1, 14-16.
98 Πράξ. 19, 5.
99 Βλ.ΣΡΕΜΠΕΛΑ΢, Ἀρχαί καὶ χαρακτὴρ τῆς χριστιανικῆς λατρείας, σ. 123, πρβλ και YAZIGI,
Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 30.

100 Βλ. Ρωμ. 6, 3 και Α΄ Κορ. 12, 33.
25
Αργότερα όμως, η απλή πίστη και ομολογία του Ιησού δεν θεωρήθηκαν
ως επαρκείς προϋποθέσεις και απαιτείτο ειδική διδαχή πριν από το
βάπτισμα102, η οποία κορυφώθηκε όταν ο Φριστιανισμός συναντά τα
«έθνη» και εμφανίζονται οι πρώτες αιρέσεις103.
Κατά τη διάρκεια των τεσσάρων πρώτων αιώνων, η τελεσιουργία
του βαπτίσματος διαφοροποιήθηκε περισσότερο ή λιγότερο στις διάφορες
Φριστιανικές Εκκλησίες αλλά η διαφοροποίηση αυτή αφορούσε σε
δευτερεύουσες πτυχές και όχι στα κεντρικά σημεία 104.
Κατά τη μελέτη των κατηχήσεων του Φρυσοστόμου πρέπει να
σημειωθεί ότι, το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα, παρατηρείται είσοδος
μεγάλων μαζών στην Εκκλησία που δημιουργούν δυσκολίες, λόγω της
παρουσίας άλλων θρησκευμάτων αλλά και αιρετικών105. Σο φαινόμενο
αυτό υποχρέωσε την Αντιοχειανή εκκλησία να υιοθετήσει κάποιες
λειτουργικές καινοτομίες, οι οποίες οδήγησαν στην ανάπτυξη της
βαπτισματικής ακολουθίας, ειδικότερα δε στην καθιέρωση της ομαδικής
κατήχησης όλη τη Μ. Σεσσαρακοστή106.
1.2. Επεξήγηση όρων.
Εκείνος που αποφάσιζε να προσεγγίσει τη Φριστιανική Εκκλησία
εισέρχονταν σε μία διαδικασία, η οποία δεν απασχολούσε μόνο τον ίδιο,
αλλά και ολόκληρο το σώμα της Εκκλησίας 107, η οποία με αυτόν τον τρόπο
προετοιμαζόταν για την υποδοχή των νέων μελών της108. Για να

103 Βλ. ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 28.
106 Βλ. WENGER, Jean Chrysostome catecheses baptismales, σ. 68, υποσ. 1, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο
βάπτισμα, σ. 37.
26
κατανοηθεί ευκολότερα όλη η σχετική με το βάπτισμα διαδικασία της
περιόδου που εκφωνήθηκαν οι κατηχήσεις του Φρυσοστόμου, πρέπει να
επεξηγηθούν κάποιοι όροι που περιέχονται στα κείμενα αυτά.
1.2.1. Ακροώμενοι.
Οι ακροώμενοι ήταν απλώς ακροατές των περικοπών της Αγίας
Γραφής και του κηρύγματος, χωρίς καμιά ευθύνη απέναντι στην
Εκκλησία να εφαρμόζουν τις εντολές της χριστιανικής διδασκαλίας στη
καθημερινή τους ζωή. Η τάξη αυτή αποτελούσε το προστάδιο των
κατηχουμένων και δεν διέφερε σε τίποτα ως προς το είδος των
ακουσμάτων με τους κατηχούμενους, υπήρχε όμως μεταξύ τους ουσιώδης
διαφορά, η οποία οφειλόταν στο βαθμό απόφασης του καθένα για
συμμόρφωση με τις επιταγές της Φριστιανικής ζωής 109.
Για την τάξη αυτή, η οποία δεν αναφέρεται από τον Φρυσόστομο,
αναφέρονται ο 5ος κανόνας της συνόδου Νεοκαισαρείας110, ο 14ος κανόνας
της Α΄ Οικουμενικής συνόδου111 και οι Αποστολικές Διαταγές112.
1.2.2. Κατηχούμενοι.
Οι κατηχούμενοι αποτελούσαν την ομάδα εκείνη των ανθρώπων, οι
οποίοι ενθουσιωδώς παρακινημένοι από το ιεραποστολικό κήρυγμα,
εκδήλωναν επίσημα την απόφασή τους να εισέλθουν στην Εκκλησία και
παρακολουθούσαν επί τριετία 113, εκτός από κάποιες εξαιρέσεις 114, σειρά
109 Βλ. ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 90, υποσ. 1, πρβλ. και
ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΙΕΡΟΜΟΝΑΦΟ΢, Σο Ἅγιον Βάπτισμα, σ. 112.
110 Βλ. ΑΚΑΝΘΟΠΟΤΛΟ΢, Κώδικας ιερών κανόνων, σ.σ. 200-202.
112 Βλ. ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Η, VΙ, 1-3, σ. 144.
113 Ὁ μέλλων κατηχεῖσθαι τρία ἔτη κατηχείσθω, ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Α, ΦΦΦΙΙ, 16, σ. 164,
πρβλ. και ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 92, υποσ. 3 και
YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 50.
114 Οι εξαιρέσεις αφορούσαν αυτούς που επιδείκνυαν ιδιαίτερη προκοπή: εἰ δὲ σπουδαῖος
τις ᾖ και εὔνοιαν ἔχῃ περὶ τὸ πρᾶγμα, προσδεχέσθω, ὅτι οὐχ ὁ χρόνος, ἀλλ’ ὁ τρόπος
27
εισαγωγικών στον Φριστιανισμό μαθημάτων, από διδασκάλους που
ονομάζονταν κατηχητές και προετοιμάζονταν κατάλληλα ώστε να
καταστούν άξιοι να εισέλθουν στην Εκκλησία115.
Ο ενδιαφερόμενος να εισέλθει στην τάξη των κατηχούμενων
αναζητούσε κάποιο πρόσωπο, που ανήκε στην Εκκλησία, το οποίο
αναλάμβανε την ευθύνη των απαιτούμενων σχετικών
διαπραγματεύσεων, που στις περισσότερες των περιπτώσεων ήταν ο ίδιος
που δίδαξε στον υποψήφιο κατηχούμενο την χριστιανική πίστη.
Ακολουθούσε η προσαγωγή του από τον πιστό στην Εκκλησία, όπου
λάμβανε χώρα η εξέταση του υποψηφίου από τον τεταγμένο για το σκοπό
αυτό κληρικό116. Εκεί εξεταζόταν το ήθος του προσερχομένου, ο οποίος
όφειλε παράλληλα να υποσχεθεί την τήρηση συγκεκριμένων
υποχρεώσεων117. ΢ε όλη τη διάρκεια που ο ενδιαφερόμενος βρισκόταν
στην τάξη των κατηχουμένων και μάθαινε τις βασικές χριστιανικές του
υποχρεώσεις, έπρεπε να επιβεβαιώνει συγχρόνως και έμπρακτα την
αποδοχή αυτών των υποχρεώσεων118.
Οι κατηχούμενοι, αν και είχαν απαρνηθεί τα είδωλα ή
αναγνώριζαν το αδύνατο της σωτηρίας στη θρησκεία του Ισραήλ, αν και
προσάρμοζαν το βίο τους σύμφωνα με τις επιταγές της νέας πίστεως,
θεωρούνταν ως «εκ των έξω» 119. Ο Φρυσόστομος λέγει: ...καίτοι γε
ἀλλότριοι τέως εἰσίν οἱ κατηχούμενοι. Οὐδέπω γὰρ τοῦ σώματός εἰσι τοῦ
κρίνεται. ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Α, ΦΦΦΙΙ, 16, σ. 164, πρβλ. και ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ

κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 92, υποσ. 4, τους ευρισκόμενους σε ανάγκη,
δηλαδή στο κρεβάτι ενόψει θανάτου, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, α,
PG 49, 224 και τους απειλούμενους από κάποιο σοβαρό κίνδυνο, ΓΡΗΓΟΡΙΟΤ ΝΤ΢΢Η΢, πρὸς
τοὺς βραδύνοντας εἰς τὸ βάπτισμα, PG 46, 420.
115 Βλ. ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 93.
116 Βλ. ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 122, υποσ. 1.
117 ΔΙΟΝΤ΢ΙΟ΢ ΑΡΕΟΠΑΓΙΣΗ΢, Περί Εκκλησιαστικής ιεραρχίας, PG 3, 393.
28
Φριστοῦ, οὐδέπω μυστηρίων ἐκοινώνησαν, ἀλλ’ ἔτι διῃρημένοι τυγχάνουσι
τῆς ἀγέλης τῆς πνευματικῆς…Ἔξω γὰρ τῶν βασιλικῶν ἐστήκασιν αὐλῶν,
πόρρω τῶν ἱερῶν περιβόλων…ἔτι ὧσι ξένοι καὶ ἠλλοτριωμένοι120.
1.2.3. Ανάδοχοι.
Ανάδοχοι ήταν οι εγγυητές που αναλάμβαναν την καθοδήγηση και
κατήχηση των υποψήφιων ως «πνευματικοί πατέρες»121. Οι ανάδοχοι
συμμετείχαν και στις κατηχήσεις όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο
Φρυσόστομος: Βούλεσθε καὶ πρὸς τοὺς ἀναδεχομένους ὑμᾶς μεταγάγωμεν
τὸν λόγον…122, προς τους οποίους τονίζει ότι θα λάβουν πλούσια αμοιβή
από το Θεό, αν επιδείξουν «πολλή σπουδή», σε αντίθεση με όσους
«ραθυμούν»123, για να εξηγήσει στη συνέχεια ότι ο όρος «αναδεχόμενος»
έχει την ίδια έννοια με τον εγγυητή για έναν που δανείζεται χρήματα 124,
ενώ καταλήγοντας, τονίζει τη μεγάλη σημασία που έχει για τον ανάδοχο
120 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, εἰς τὴν πρὸς Κορινθίους δευτέραν ἐπιστολὴν, ομιλία Β, PG 61, 399, πρβλ.
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν Ἀπόστολον καὶ Εὐαγγελιστήν ομιλία ΚΕ΄, PG 59,
149, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία ΚΘ΄, PG 61,
243, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Υιλιππισίους ἐπιστολὴν, ομιλία ΙΙΙ, PG 62, 203.
121 Διὰ γὰρ τοῦτο καὶ πατέρας ἔθος καλεῖν τοὺς τοιούτους πνευματικούς, ἵνα δι’ αὐτῶν τῶν
ἔργων μάθωσιν ὅσην ὀφείλουσι φιλοστοργίαν ἐν τῇ τῶν πνευματικῶν διδασκαλίᾳ περί τοὺς
τοιούτους ἐπιδείκνυσθαι, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 16, σ. 142, πρβλ. και
WENGER, Jean Chrysostome catecheses baptismales, σ. 76, ΢ΚΑΛΣ΢Η΢, Λειτουργικές Μελέτες ΙΙ,
σ. 330, ΢ΚΑΛΣ΢Η΢, Ἱερουργοί καὶ Υιλοθεάμονες, σ. 342.
122 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 15, σ. 141. Περί της παρουσίας αναδόχων
στις κατηχήσεις υπάρχει και η μαρτυρία της Αιθερίας για την περιοχή των Ιεροσολύμων,
βλ. ΑΙΘΕΡΙΑ΢, Ὁδοιπορικόν, σ. 219 (SC 21 bis, σ. 228).
123 …ἵνα εἰδέναι ἔχωσι κἀκεῖνοι οἵων μὲν ἀξιοῦνται τῶν ἀμοιβῶν εἰ πολλὴν σπουδὴν περὶ
ὑμᾶς ἐπιδείξαντο, οἵα δὲ αὐτοῖς κατάγνωσις ἕπεται ῥᾳθυμήσασιν. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,

κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 15, σ. 141.
124 …τοὺς ἐπὶ χρήμασί τινας ἀναδεχομένους ὅπως μᾶλλον τοῦ ὑπευθύνου καὶ τὰ χρήματα
δεχομένου ἐκεῖνοι πλείονα υφίστανται τὸν ἀγώνα. Ἄν τε γὰρ εὐγνώνων φανῇ ὁ

δανεισάμενος τῷ ἀναδεχομένῳ ἐπεκούφισε τὸ φορτίον, ἄν τε πάλιν ἀγνώμων γένηται
ἐκείνῳ πλείονα τὸν κρημνὸν κατασκεύασε. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 15,
σ.σ. 141-142, πρβλ. και ΚΟΓΚΟΤΛΗ΢, Κατηχητική και Φριστιανική Παιδαγωγική, σ. 293.
29
η πνευματική πρόοδος του βαπτιζομένου, ο οποίος πρέπει με νουθεσία να
χειραγωγεί τον κατηχούμενο στην οδό της αρετής 125.
Η ανάγκη για αναδόχους έγινε ιδιαίτερα αισθητή στις αρχές του
τέταρτου αιώνα και οφείλεται στο γεγονός ότι ο αριθμός των ανθρώπων
που προσέρχονταν στην Εκκλησία αυξήθηκε απότομα. ΢ε μεγάλες πόλεις
όπως η Αντιόχεια126, ήταν αδύνατο να γνωρίζουν οι εκπρόσωποι της
Εκκλησίας το χαρακτήρα και τις διαθέσεις των υποψηφίων για το
βάπτισμα, ούτε και μπορούσαν να αφιερώσουν την απαραίτητη προσοχή,
για κάθε υποψήφιο, που ήταν αναγκαία για την πλήρη διαμόρφωση του
Φριστιανού και έτσι ο ανάδοχος δεν ήταν μόνο ένας εγγυητής, αλλά
επιπλέον έγινε ο καθοδηγός και ο διδάσκαλος127. Ο Φρυσόστομος σαφώς
τονίζει ότι οι «αναδεχόμενοι» επιβαρύνονταν με το έργο της κατήχησης128.
Σο ίδιο μαρτυρεί και το Περί Εκκλησιαστικής και Ουράνιας ιεραρχίας, έργο
των συγγραμμάτων που φέρονται με το όνομα του Διονυσίου
Αρεοπαγίτη, όπου ο ανάδοχος αναλαμβάνει τον υποψήφιο, αν και το έργο
αυτό του προκαλεί «φρίκη» και «αμηχανία»129. Τποτίθεται ότι πρόκειται
για το βάρος της κατηχήσεως. 130 Αλλά και οι Διαταγές των Αποστόλων
125 Εἰ τοίνυν οἱ ἐπὶ χρήμασί τινας ἀναδεχόμενοι τῷ παντὶ ὑπευθύνους ἑαυτοὺς καθιστᾶσι,
πολλῷ μᾶλλον οἱ ἐν τοῖς πνευματικοῖς καὶ εἰς τὸν τῆς ἀρετῆς λόγον τινὰς ἀναδεχόμενοι
πολλήν τὴν ἀγρυπνίαν ἐπιδείκνυσθαι ὀφείλουσι, παραινοῦντες καὶ συμβουλεύοντες,
διορθοῦντες, πατρικὴν φιλοστοργίαν ἐπιδυκνείμενοι. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger,
λόγ. Β΄, 15, σ. 142, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Λειτουργική, σ. 308, ΚΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗ΢, Ὁ
ἐκκλησιολογικός χαρακτῆρας τῆς ποιμαντικῆς, σ. 63.
126 ΢την Αντιόχεια του τέλους του τέταρτου αιώνα, οι προσερχόμενοι στο βάπτισμα
προέρχονταν από τρεις κατηγορίες: μικρά παιδιά, ενήλικοι και ετοιμοθάνατοι. Γι’ αυτό
είχε δημιουργηθεί το πρόβλημα της μαζικής προσελεύσεως κατηχουμένων, WENGER, Jean
Chrysostome catecheses baptismales, σ. 68. πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 51, υποσ. 20.
127 Βλ. FINN T., The Liturgy of Baptism, σ.σ. 54-55.
128 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 15-16, σ.σ. 141-143.
129 Βλ. ΔΙΟΝΤ΢ΙΟ΢ ΑΡΕΟΠΑΓΙΣΗ΢, Περί Εκκλησιαστικής ιεραρχίας, PG 3, 393.
30
κάνουν λόγο για διδάσκοντα ο οποίος μπορεί να είναι και λαϊκός 131 και
οπωσδήποτε πρόκειται περί των αναδόχων132.
1.2.4. Υωτιζόμενοι.
Ο όρος «φωτιζόμενοι» προέρχεται από την ονομασία του
βαπτίσματος ως φωτίσματος και έχει τις ρίζες του στην Καινή Διαθήκη133,
ενώ η λέξη «φώτισμα» συναντάται στην Φριστιανική γραμματεία
αργότερα134. Οι φωτιζόμενοι αποτελούσαν την ιδιαίτερη εκείνη από
κατηχούμενους ομάδα, η οποία συγκροτούνταν στις αρχές της Μ.
Σεσσαρακοστής και οι συμμετέχοντες σ’ αυτήν με εξορκισμούς και
ιδιαίτερα μαθήματα, προετοιμάζονταν για να λάβουν την ημέρα του
Πάσχα το θείο βάπτισμα και να εισέλθουν με τον τρόπο αυτό επίσημα
στην Εκκλησία135. Σο επικείμενο βάπτισμα δηλαδή ήταν τελικά η ουσιώδης
διαφορά μεταξύ κατηχουμένων και φωτιζομένων136. Σο βάπτισμα χώριζε
επίσης τους φωτιζόμενους από τους πιστούς. Αν και οι φωτιζόμενοι είχαν
το Άγιο Πνεύμα «ένοικο», δεν ήταν όπως οι Πιστοί, μέτοχοι της πλήρους
γνώσης και συγκεκριμένα, η συμμετοχή στα τελούμενα μυστήρια και ο
λόγος περί αυτών ήταν ξένα προς αυτούς137.
Η τάξη των Υωτιζομένων βρισκόταν μεταξύ των Κατηχουμένων
και των Πιστών. Οι Υωτιζόμενοι όπως και οι Κατηχούμενοι, μετά τα
αναγνώσματα και τις ευχές αποχωρούσαν από τη θεία Λειτουργία χωρίς
131 Ο διδάσκων εἰ καὶ λαϊκὸς ᾖ, ἔμπειρος δὲ τοῦ λόγου καὶ τὸν τρόπον σεμνός, διδασκέτω…
ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Η, ΦΦΦΙΙ, 17, σ. 164.
132 Βλ. ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ.σ. 59-60.
133 Ἑβρ. 6, 4 και 10, 32.
134 Ο Φρυσόστομος χρησιμοποιεί τους όρους αυτούς στις κατηχήσεις του. Βλ.
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, α, PG 49, 224 και β, PG 49, 225, πρβλ.
ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 94, υποσ. 9.
31
να συμμετέχουν στα υπόλοιπα μυστήρια 138. Αυτό όμως που έφερε τους
Υωτιζόμενους κοντά στους Πιστούς ήταν το «επί θύραις» βάπτισμά τους.
Ση σχέση αυτή αποδεικνύει και το γεγονός ότι τις κατηχήσεις των
Υωτιζομένων τις παρακολουθούσαν και οι Πιστοί139, ενώ την επισφραγίζει
και ο Φρυσόστομος στον πρόλογο της πρώτης του κατήχησης προς τους
«μέλλοντας φωτίζεσθαι»: Ὡς ποθεινός καὶ ἐπέραστος τῶν νέων ἡμῖν
ἀδελφῶν ὁ χορός· ἀδελφοὺς γὰρ ὑμᾶς ἐγὼ καὶ πρὸ τῶν ὠδίνων ἤδη καλῶ,
καὶ πρὸ τοῦ τόκου τὴν συγγένειαν τὴν πρὸς ὑμᾶς ἀσπάζομαι. Οἶδα γὰρ, οἶδα
σαφῶς εἰς ὅσην μὲν ἄγεσθαι μέλλετε τιμήν, εἰς ὅσην δὲ ἀρχήν· τοὺς δὲ
ἀρχὴν μέλλοντος λαμβάνειν, καὶ πρὸ τῆς ἀρχῆς εἰώθασι τιμᾶν ἅπαντες, δια
τῆς θεραπείας εὔνοιαν ἑαυτοῖς προαποτιθέμενοι πρὸς τὸ μέλλον140.
΢ε άλλη προβαπτισματική κατήχηση ο Φρυσόστομος, αφού
αναλύσει διεξοδικά τα όσα θα τελεσθούν κατά το βάπτισμα, εξηγεί ότι
δεν τα δίδαξε άσκοπα πριν την τελετή, αλλά για να καρπωθούν, οι
φωτιζόμενοι και πριν από το μυστήριο μεγάλη ηδονή και αφού
αναπτερωθούν με την ελπίδα, να επιδείξουν φρόνημα αντάξιο των όσων
γίνονται εκεί141.
1.2.5. Νεοφώτιστοι.
Από τον όρο «φώτισμα» δημιουργήθηκε και ο όρος «νεοφώτιστοι»142,
με τον οποίο χαρακτηρίζονταν οι πρόσφατα βαπτισθέντες 143. Προς αυτούς

140 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, α, PG 49, 223.
141 Σαῦτα πάντα οὐ μάτην οὐδὲ εἰκῇ προλαβὼν ἐδίδαξα τὴν ὑμετέραν ἀγάπην, ἀλλ’ ἵνα καὶ
πρὸ τῆς ἀπολαύσεως πολλὴν καρπώσησθαι τὴν ἡδονὴν ἤδη τῇ ἐλπίδι πτερούμενοι καὶ
φρόνημα ἀναλάβητε ἄξιον τῶν γινομένων< ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 28,
σ. 149.
142 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, α, PG 49, 233, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 20 και λόγ. ΢Σ΄, 21, σ.σ. 210 και 235, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα
εἰς τὰς Πράξεις τῶν Αποστόλων, ομιλία ΚΔ΄, PG 60, 187.
32
απευθυνόμενος ο Φρυσόστομος τους διαβεβαιώνει:<ὅτι νέον σοι τὸ φῶς
ἀεὶ, ἅν ἐθέλῃς, καὶ οὐδέποτε σβέννυται144.
1.2.6. Πιστοί.
Πιστοί ήταν οι μέτοχοι της πλήρους γνώσεως. Ο Φρυσόστομος λέει
σχετικά: Πιστοί γὰρ οὐ διὰ τὸ πιστεύειν καλούμεθα μόνον, ἀλλὰ καὶ διὰ τὸ
πιστευθῆναι παρὰ τοῦ Θεοῦ μυστήρια, ἅπερ οὐδὲ ἄγγελοι πρὸ ἡμῶν
ἤδεσαν145. ΢ε άλλη ομιλία του είναι περισσότερο πειστικός: Μὴ τοίνυν
προσέχωμεν ταῖς ζητήσεσι. Πιστοὶ γὰρ διὰ τοῦτο κεκλήμεθα, ἵνα μηδὲν
ἀμφιβάλλωμεν. Εἰ μὲν γὰρ ἀνθρώπινα τα λεγόμενα ἦν, ἐχρῆν αὐτὰ
βασανίζεσθαι· εἰ δὲ Θεοῦ, τιμᾶσθαι αὐτὰ μόνον χρὴ καὶ πιστεύεσθαι· ἅν δὲ
μὴ πιστεύωμεν, οὐδὲ ὅτι Θεὸς ἔστι πεισόμεθα.146
΢ε κατήχηση του ο Φρυσόστομος ξεκαθαρίζει ότι Πιστός
ονομάζεται αυτός που πιστεύει, ότι ο Θεός τον εμπιστεύθηκε και του
έδωσε σαν παρακαταθήκη δικαιοσύνη, αγιωσύνη, καθαρότητα ψυχής,
υιοθεσία και βασιλεία των ουρανών, ενώ και αυτός εμπιστεύθηκε το Θεό
και του έδωσε για παρακαταθήκη προσευχές, ελεημοσύνη, σωφροσύνη
και όλες τις άλλες αρετές 147. ΢ε άλλη δε κατήχηση συμπληρώνει ότι, πίστη
είναι το να βλέπει κάποιος ορατά εκείνα που δεν βλέπονται148.
1.2.7. Κατηχήσεις.
Η λέξη «κατήχηση» έχει σχέση με το ρήμα κατηχεῖν (κατά - ἠχεῖν)
που σημαίνει κάτω ή πέριξ ηχείν, ενώ με την ευρεία έννοια σημαίνει

145 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Κολοσσαεῖς ἐπιστολὴν, ομιλία Α΄, β, PG 62, 301.
146 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Σιμόθεον ἐπιστολὴν πρώτην, ομιλία Α΄, PG 62,
507.
147 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ ΙΙ, α, PG 49, σ. 232.
148 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄ , 9, σ. 138.
33
προφορική διδασκαλία για οποιοδήποτε θέμα, κυρίως θρησκευτικό 149. Σο
ρήμα αυτό επανηλλειμένα χρησιμοποιείται στην Καινή Διαθήκη150 και
σημαίνει τη θρησκευτική διδασκαλία που απορέει από το νόμο της
Εκκλησίας, πλην όμως οι κατηχούμενοι είναι όλοι βαπτισμένοι. Αργότερα
με την λέξη αυτή στην Εκκλησιαστική της χρήση, εννοείται η δια ζώσης
παρεχόμενη από την Εκκλησία διδασκαλία στους αμύητους της
Φριστιανικής πίστης, οι οποίοι εκδήλωναν το ενδιαφέρον να
καταριθμηθούν στα μέλη της Εκκλησίας, είτε προετοιμάζονταν για το
βάπτισμα, είτε διδάσκονταν πληρέστερα τα της πίστεως μετά το
βάπτισμα151. Ο Φρυσόστομος θα παρατηρήσει εύστοχα: Διὰ τοῦτο καὶ
κατήχησις λέγεται, ἵνα καὶ ἀπόντων ἡμῶν, ο λόγος ὑμῶν ἐνηχῇ ταῖς
διανοίαις152.
Η κατήχηση ήταν ένα στάδιο κατά τη διάρκεια του οποίου, ο
υποψήφιος μάθαινε τις βασικές υποχρεώσεις του Φριστιανού και
συγχρόνως μυείτο στη ζωντανή παράδοση της Εκκλησίας, ενώ στόχευε
και στην παρουσίαση ολόκληρου του περιεχομένου της χριστιανικής
πίστης, χωρίς όμως να εμβαθύνει σε επιμέρους θέματα 153. Σο γεγονός
αυτό αποδεικνύεται από την ισχυρή διάκριση μεταξύ πιστών και
κατηχουμένων στα έργα του Φρυσοστόμου και έχει ως βαθύτερη αιτία τη
μη συμμετοχή των κατηχουμένων στα μυστήρια. Ο Φρυσόστομος
σημειώνει χαρακτηριστικά: Ἀλλότριος γὰρ ὁ κατηχούμενος τοῦ πιστοῦ. Οὐ
γὰρ ἔχει κεφαλὴν τὴν αὐτὴν, οὐκ ἔχει πατέρα τὸν αὐτὸν, οὐκ ἔχει πόλιν τὴν
αὐτὴν, οὐ τροφὴν, οὐκ ἔνδυμα, οὐ τράπεζαν, οὐκ οἰκίαν, ἀλλὰ πάντα
ἐξηλλαγμένα. Καὶ γὰρ πάντα ἐπὶ γῆς τούτῳ, τὰ πάντα ἐν οὐρανοῖς ἐκείνω·
149 Βλ. ΒΑ΢ΙΛΟΠΟΤΛΟ΢, Οι κατηχήσεις του Κυρίλλου Ιεροσολύμων, σ. 25.

150 Λκ. 1, 4, Ρωμ. 2, 18, Α Κορ. 14, 19.
151 Βλ. ΘΕΟΔΨΡΟΤ, «Κατήχησις», ΘΗΕ 7, σ. 454.
152 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ ΙΙ, α, PG 49, σ. 231.
34
βασιλεὺς τούτῳ ὁ Φριστὸς, ἐκείνῳ δὲ ἡ ἁμαρτία καὶ ὁ διάβολος· τρυφὴ τούτῳ
μὲν ὁ Φριστὸς, ἐκείνῳ δὲ ἡ σηπομένη καὶ φθειρομένη. Καὶ ἔνδυμα πάλιν,
τούτω μὲν τῶν σητῶν ἔργα, ἐκείνῳ δὲ ὁ τῶν ἀγγέλων Δεσπότης· πόλις
τούτῳ μὲν ὁ οὐρανὸς, ἐκείνῳ δὲ ἡ γῆ.154
Οι κατηχήσεις των Υωτιζομένων προορίζονταν για την επιλεγμένη
από τους κατηχούμενους ομάδα, τα μέλη της οποίας προετοιμάζονταν να
λάβουν το βάπτισμα και να εισέλθουν μ’ αυτό επίσημα στην Εκκλησία,
ενώ οι μυσταγωγικές κατηχήσεις προορίζονταν για την ίδια ομάδα
αμέσως μετά την επίσημη είσοδό τους στην Εκκλησία, όπου γινόταν η
εμβάθυνση σε θέματα πίστεως155
1.3. Οργάνωση και διεξαγωγή των κατηχήσεων.
1.3.1. Φρόνος διεξαγωγής των κατηχήσεων.
Από τις περισωθείσες δώδεκα κατηχήσεις του Φρυσοστόμου, έξι156
εκφωνήθηκαν κατά την διάρκεια της Μ. Σεσσαρακοστής και πρόκειται για
κατηχήσεις προς φωτιζομένους157, μία158 εκφωνήθηκε κατά τη νύκτα του
Πάσχα αμέσως μετά το βάπτισμα 159 και πέντε160 κατά την διακαινήσιμο
εβδομάδα που χαρακτηρίζονται μυσταγωγικές 161.
154 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν Ἀπόστολον καὶ Εὐαγγελιστήν ομιλία ΚΕ΄, PG
59, 152. Περί της διακρίσεως κατηχουμένων και πιστών βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, εἰς τὴν πρὸς
Κορινθίους δευτέραν ἐπιστολὴν, ομιλία Β’, PG 61, 399 και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Λόγοι κατά
Ιουδαίων, λόγ. τρίτος, PG 48, 868.
156 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ Ι και ΙΙ, PG 49, σ.σ. 223-240,
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. β΄ και γ΄ σ.σ. 154-175 και
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄ και Β΄, σ.σ. 108-150.
158 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄ , σ.σ. 151-167.
159 WENGER, Jean Chrysostome catecheses baptismales, σ. 40.
160 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄ - Η΄, σ.σ. 182-260.
35
Κατά τη διάρκεια της τριετίας, οι κατηχούμενοι παρίσταντο στις
συνάξεις των πιστών από όπου αποχωρούσαν μετά το κήρυγμα, ενώ προς
το τέλος της τριετίας και συγκεκριμένα την Μ. Σεσσαρακοστή, για όσους
επιλέγονταν να βαπτισθούν, η κατήχηση ήταν καθημερινή. Αυτό
μαρτυρείται σαφώς από το Φρυσόστομο: Δεῖ τοίνυν ὑμᾶς εἰδέναι τίνος
ἔνεκεν μετὰ τὴν διδασκαλίαν την καθημερινὴν ἐπὶ τὰς ἐξορκιζόντων ὑμᾶς
φωνὰς παραπέμπομεν.162 Όμως η καθημερινή διδασκαλία δεν αφορούσε
μόνον τους φωτιζομένους αλλά και τους λοιπούς κατηχουμένους. Σο
συμπέρασμα αυτό επιβεβαιώνεται από το ακόλουθο χωρίο: Ἀλλά τὸν μὲν
περὶ πίστεως λόγον τῷ διδασκάλῳ παραχωρήσομεν, καὶ ἡμῖν δὲ δυνατὸν ἐν
ἑτέρῳ καιρῷ πρὸς ὑμᾶς εἰπεῖν, ὅταν πολλοὶ τῶν ἀμυήτων παρῶσιν· ἃ δὲ
ἀνάγκη μόνους ἀκοῦσαι ὑμᾶς νῦν καὶ οὐ δυνατὸν ἐκείνων ἀναμεμιγμένων
ὑμῖν εἰπεῖν, ταῦτα τήμερον ἀναγκαῖον είπεῖν163. Ο Φρυσόστομος δηλαδή,
δίδασκε καθημερινά τόσο τους κατηχουμένους όσο και τους
φωτιζομένους και μερικές φορές εκφωνούσε ιδιαίτερες κατηχήσεις για
τους φωτιζομένους στις οποίες μετείχαν μόνο αυτοί164.
Η εκφώνηση της τελευταίας κατήχησης λάμβανε χώρα την Μ.
Πέμπτη. Αυτό πιστοποιεί ο Φρυσόστομος: Ἐσχάτη τῆς κατηχήσεως ἡ
σήμερον ἡμέρα· διὸ καὶ ὁ πάντων ἔσχατος ἀπαγγέλων ὑμῖν, ὅτι μετὰ δύο
ἡμέρας ὁ νυμφίος ἔρχεται.165 ΢ε άλλο δε σημείο επαναλαμβάνει: μετὰ τὴν
αὔριον τῇ Παρασκευῇ, ὥρα ἐνάτη, ἀνάγκη τινὰ ὑμᾶς ἀπαιτηθῆναι ῥήματα
καὶ συνθήκας θέσθαι πρὸς τὸν δεσπότην166.
162 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄,12, σ.σ. 139-140.

163 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 4, σ. 171.
36
Για διδασκαλία «καθ’ ἑκάστην» μας πληροφορεί και η Αιθερία για
την περιοχή των Ιεροσολύμων σε όλο το διάστημα της νηστείας της Μ.
Σεσσαρακοστής167.
Η ώρα εκφώνησης των κατηχήσεων προς τους φωτιζομένους
προσδιορίζεται μεταξύ 6ης και 9ης πρωινής, ενώ των μυσταγωγικών
κατηχήσεων το απόγευμα, μετά την λήξη των ιερών ακολουθιών.168
1.3.2. Προέλευση και αριθμός συμμετεχόντων - διάρκεια
ομιλιών.
Ο αριθμός των ανθρώπων που παρακολουθούσε τόσο τις
κατηχήσεις προς τους φωτιζομένους όσο και τις μυσταγωγικές ήταν
μεγάλος. Από το Φρυσόστομο πληροφορούμαστε ότι στις κατηχήσεις
μετείχαν πρόσωπα «ἀπὸ τῆς περιοικίδος»169 και «ἀπὸ τῆς χώρας»170, οι
οποίοι είχαν «την γλώσσαν βάρβαρον»171, δηλαδή μιλούσαν πρωταρχικά
την Αραμαϊκή172. ΢ε άλλες ομιλίες του αναφέρει, ότι γνώριζε και
μοναχούς κατηχουμένους173 και επιπλέον ότι τις κατηχήσεις
παρακαλουθούσαν «αἱ παρθέναι»174, ενώ συμμετείχαν και σκλάβοι,
πάντοτε όμως εφόσον είχαν την άδεια του κυρίου τους175.
΢τις κατηχήσεις επίσης συμμετείχαν και όσοι από τους πιστούς
επιθυμούσαν. ΢την κατηγορία αυτή των ακροατών απευθύνοντας το
167 βλ. ΑΙΘΕΡΙΑ΢, Ὁδοιπορικόν, σ. 218 (SC 21 bis, σ. 228).

169 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, επιγραφή, σ. 247.
170 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 1, σ. 247.
171 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 1, σ. 248.
172 Βλ. ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 100. Για ανθρώπους
που μιλούσαν μόνο την Αραμαϊκή, δηλαδή προερχόμενους από τα περίχωρα που
μετείχαν στις κατηχήσεις γίνεται λόγος και από το Οδοιπορικό της Αιθερίας, πρβλ.
ΑΙΘΕΡΙΑ΢, Ὁδοιπορικόν, σ. 223-224 (SC 21 bis, σ. 233-235).
173 Ο μὲν κατηχούμενος, κἅν μοναχὸς ᾖ, οὐκ ἀδελφός, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὴν πρὸς Εβραίους
ἐπιστολὴν, ΦΦVI, PG 63, 177.

174 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὰς Πράξεις τῶν Αποστόλων, ομιλία XLVI΄, PG 60, 326.
37
λόγο ο Φρυσόστομος τονίζει ότι αυτοί που επιθυμούν, ανεξάρτητα πότε
βαπτίστηκαν, μπορούν να παραμείνουν για πάντα νεοφώτιστοι, αφού τη
νεότητα αυτή μπορεί να νικήσει μόνον η αμαρτία176.
Όσον αφορά το χρόνο που διαρκούσαν οι κατηχήσεις που
εκφώνησε ο Φρυσόστομος, αν ληφθεί υπόψη ότι δεν είναι όλες του ιδίου
μήκους, είναι δύσκολο να υπολογισθεί η ακριβής διάρκειά τους. Όμως
θεωρείται βέβαιο, ότι την εποχή εκείνη οι πάσης φύσεως λόγοι
διαρκούσαν περισσότερο από τους σημερινούς, ενώ και η ψυχολογική
προσμέτρηση του χρόνου από τους ακροατές ήταν βραδύτερη 177. Σο
γεγονός αυτό, σε συνάρτηση και με τη μαρτυρία του Οδοιπορικού της
Αιθερίας για τρίωρη διάρκεια των κατηχήσεων178, αιτιολογείται η
ομολογία του Φρυσοστόμου: Οἴδα ὅτι μακρὸν ἐποίησα τὸν λόγον179. Για
μεγάλη διάρκεια μας πληροφορεί και Γρηγόριος ο Θεολόγος σε ομιλία του
για το βάπτισμα180, ενώ ο Κύριλλος Ιεροσολύμων στις κατηχήσεις του και
ιδιαίτερα από την ΙΒ΄ κατήχησή του και μετά, μιλάει για καταπόνηση του
ακροατηρίου του από το μήκος του λόγου181.
Ένα απόσπασμα από το Οδοιπορικό της Αιθερίας, δίνει μια εύλογη
εξήγηση της μεγάλης διάρκειας των κατηχήσεων: Καὶ ἐπειδή εἰς αυτὴν τὴν
176 Βούλομαι δὲ λοπὸν πρὸς τοὺς νεογωτίστους τρέψαι τὸν λόγον· νεοφωτίστους δὲ λέγω οὐ
τοὺς πρόσφατον ἀξιωθέντας τῆς δωρεᾶς τῆς πνευματικῆς ἀλλὰ τοὺς πρὸ ἐνιαυτοῦ καὶ πρὸ
πλείονος χρόνου. Εἰ γὰρ βούλοιντο, δυνήσονται καὶ οὗτοι διηνεκῶς ταύτης ἀπολαύειν της
προσηγορίας. Ἡ γὰρ νεότης αὕτη γῆρας οὐκ ἐπίσταται, νόσῳ οὐχ ὑπόκειται, ἀθυμίᾳ οὐχ
ἁλίσκεται, χρόνῳ οὐκ ἀμαυροῦται, οὐδενὶ εἴκει, οὐχ ὑπ’ οὐδενὸς ἡττᾶται, εἰ μὴ ὑπὸ
ἁμαρτίας μόνης. Σὸ γὰρ βαρὺ ταύτης γῆρας ἡ ἁμαρτία. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger,
λόγ. ΢Σ΄,21, σ.σ. 225-226.
178 Βλ. ΑΙΘΕΡΙΑ΢, Ὁδοιπορικόν, σ. 218 (SC 21 bis, σ. 228-230).
179 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄, 30, σ. 197.
180 Φθὲς τῇ λαμπρᾷ ἡμέρα τῶν Υώτων πανηγυρίσατε…σήμερον περὶ τοῦ βαπτίσματος
βραχέα διαλεξώμεθα…εἰ καὶ χθὲς ἡμᾶς ὁ λόγος παρέδραμε, τῆς ὥρας κατεπειγούσης, καὶ
ἅμα τοῦ λόγου τὸν κόρον φεύγοντος. Κόρος δὲ λόγου πολέμιος ἀκοαῖς, ὡς ὑπερβάλλουσα
τροφὴ σώματι. ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΘΕΟΛΟΓΟ΢, Εἰς το Ἅγιον Βάπτισμα, Λόγος Μ΄, PG 36, 360.
38
χώραν, ἕνα μέρος τοῦ πληθυσμοῦ γνωρίζῃ μόνον τὴν ἑλληνική, και ἕνα ἄλλο
μόνον τὴν συριακή, ὁ ἐπίσκοπος, ἅν καὶ γνωρίζῃ καλῶς τὴν συριακήν, ὅμως
ὁμιλεῖ πάντοτε ἑλληνικά και οὐδέποτε συριακά. Γι’ αὐτὸν τὸν λόγο ὑπάρχει
πάντοτε ἕνας ἱερεὺς ὁ ὁποῖος, ὅσον ὁμιλεῖ ἑλληνικὰ ὁ ἐπίσκοπος, ἐκεῖνος
μεταφράζει εἰς τὴν συριακήν, ὥστε ὅλοι νὰ ἀκούουν τὶς ἐξηγήσεις ποὺ
δίδονται182. Η τακτική αυτή προφανώς ίσχυε και στην Αντιόχεια, αφού και
εκεί υπήρχαν ακροατές που μιλούσαν την Αραμαϊκή ή άλλες γλώσσες,
οπότε δικαιολογείται η μεγάλη χρονική διάρκεια των κατηχήσεων.
Σέλος πρέπει να σημειωθεί ότι ο Φρυσόστομος κάνει λόγο, εκτός
από τη μεγάλη διάρκεια των κατηχήσεων και για κόπωση του
ακροατηρίου από τις πολλές σε αριθμό και συνεχόμενες ομιλίες183. Για
κόπωση από τον «διαδραμόντα χρόνον», ο οποίος ήταν βεβαρημένος από
τον ικανό αριθμό κατηχήσεων μας πληροφορεί και ο Κύριλλος
Ιεροσολύμων184.
1.3.3. ΢υμμετοχή στους φωτιζομένους.
Η είσοδος του κατηχουμένου στους φωτιζομένους ακολουθούσε
ορισμένη διαδικασία που έμοιαζε με την είσοδο κάποιου στην τάξη των
κατηχουμένων185. Αυτός που επιθυμούσε να λάβει το βάπτισμα περνούσε
από νέα εξέταση από τους τεταγμένους κληρικούς που ήταν συνήθως
πρεσβύτεροι. Η νέα αυτή εξέταση του υποψηφίου φωτιζομένου απέβλεπε
κυρίως στη διαπίστωση παραλείψεων από την συνεπή βίωση της
182 ΑΙΘΕΡΙΑ΢, Ὁδοιπορικόν, σ.σ. 223-224 (SC 21 bis, σ. 233-236).

183 <ἀλλ’ ὅσῳ τὰ τῆς διδασκαλίας ἡμῖν ἐπιτείνεται τοσαύτῳ καὶ τὴν ῥᾳθυμίαν ὡς εἰπεῖν
αὐξουμένην… ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 2, σ. 216.
39
Φριστιανικής ζωής, ενώ ουσιώδη ρόλο έπαιζε η μαρτυρία των
συνοδευόντων τους υποψηφίους πιστών186.
Για τους φωτιζομένους ο Φρυσόστομος είναι σαφής και ζητάει από
τους νέους στρατιώτες του Φριστού να μην σκέπτονται το μέγεθος των
αμαρτημάτων τους, αλλά να προσέλθουν με μεγάλη ευγνωμοσύνη, να
απαρνηθούν εκείνα που έχουν διαπράξει και αφού γνωρίσουν σε ποια
κατάσταση τους πλησιάζει ο Κύριος, χωρίς να ζητάει την τιμωρία τους, να
προσφέρουν όσα εξαρτώνται από αυτούς, με όλη τους την ψυχική
δύναμη187: Σὸν γὰρ τοῖς ἱεροῖς τούτοις καὶ φρικτοῖς μέλλοντα προσιέναι
μυστηρίοις ἐγρηγορέναι χρὴ καὶ διεγηγέρθαι, πάσης βιωτικῆς φροντίδος
εἶναι καθαρὸν, πολλῆς γέμειν σωφροσύνης, πολλῆς προθυμίας, πάντα τῶν
μυστηρίων ἀλλότριον λογισμὸν ἐξορίζειν τῆς διανοίας καὶ πάντοθεν
καθαρὸν παρασκευάζειν τὸν οἶκον, ὥσπερ αὐτὸν ὑποδέχεσθαι μέλλοντα τὸν
βασιλέα. Σοιαύτη τῆς ὑμετέρας διανοίας ἡ παρασκευή, τοιοῦτοι παρ’ ὑμῖν οἱ
λογισμοί, τοιαύτη τῆς ψυχῆς ἡ προαίρεσις.188
Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι στις κατηχήσεις τόσο του
Φρυσόστομου, όσο και του Θεόδωρου Μοψουεστίας, το θέμα της
προθέσεως με την οποίαν προσέρχονταν οι φωτιζόμενοι στο βάπτισμα,
δεν αποτελούσε αντικείμενο ιδιαίτερης αντιμετώπισης, σε αντίθεση με
τον Κύριλλο Ιεροσολύμων που έδινε μεγάλη βαρύτητα και
ανταπεξέρχονταν με σειρά επιχειρημάτων στην κακή προαίρεση189. Ο
Φρυσόστομος μιλάει μία φορά για την προαίρεση και τονίζει ότι αυτή
είναι προνόμιο της ψυχής190, ενώ ο Θεόδωρος Μοψουεστίας δέχεται
186 Βλ. ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ.σ. 123-124.

187 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄,18-19, σ. 118.
188 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, β, PG 49, σ. 225.
189 Βλ. ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ.σ. 107-108.
190 Ὁρᾷς ἀγαπητέ, ὅτι περὶ ψυχῆς ἐστιν ὁ λόγος;…Ἐπειδὴ προαιρέσεώς ἐστι τὸ πᾶν καὶ οὐ
φύσεως… ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 10, σ. 113.
40
πάντοτε την καλή θέληση των φωτιζομένων191, την δε κακή την αποδίδει
στους αιρετικούς192.
1.3.4. Εγγραφή στον κατάλογο.
Σο τελευταίο στάδιο της κατηχήσεως ήταν η περίοδος της Μ.
Σεσσαρακοστής. Σότε οι κατηχούμενοι που είχαν τα προσόντα και
επιλέγονταν για το βάπτισμα, εισέρχονταν στην τελική φάση και
εγγράφονταν σε ειδικό κατάλογο193. ΢τις μεγάλες πόλεις όπως η
Αντιόχεια και η Κωνσταντινούπολη η εγγραφή ξεκινούσε στην αρχή της
Μ. Σεσσαρακοστής και διαρκούσε πιθανότατα δέκα μέρες194. Ο
Φρυσόστομος για την εγγραφή αυτή, αφού υπενθυμίσει την χαρά που
γίνεται στον ουρανό για έναν αμαρτωλό που μετανοεί195, επισημαίνει το
μέγεθος της χαράς που γίνεται για το μεγάλο πλήθος που φρόντισε να
γραφτεί στην ποίμνη του Φριστού196. ΢τις κατηχήσεις του, αποκαλεί την
εγγραφή αυτή με διάφορα ονόματα όπως «πολιτογράφηση στον
ουρανό»197, «πνευματική σύγκλητο»198, «απογρραφή στην άνω
Ιερουσαλήμ»199.
191 Βλ. TONNEAU – DEVREESSE, Les homelies Catechetiques de Theodore de Mopsueste, σ.σ. 79, 131,
225, 245, 321.
192 Βλ. TONNEAU – DEVREESSE, Les homelies Catechetiques de Theodore de Mopsueste, σ. 245, πρβλ.
και ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 107, υποσ. 37.

195 Λκ. 15, 7.
196 ΢ήμερον χαρὰ γίνεται ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ γῆς. Εἰ γὰρ ἐπὶ ἑνὶ ἁματωλῷ μετανοοῦντι
τοσαύτη γίνεται ἡδονή, ἐπὶ πλήθει τοσούτῳ ἀθρόον τῶν μὲν τοῦ διαβόλου παγίδων
καταγελάσαντι, εἰς δὲ τὴν τοῦ Φριστοῦ ποίμνην ἐγγραφῆναι σπουδάσαντι πόσῳ μᾶλλον
χαρὰ γίνεται τοῖς ἀγγέλοις καὶ τοῖς ἀρχαγγέλοις καὶ πᾶσι ταῖς ἄνω δυνάμεσι και πᾶσι τοῖς
ἐπὶ τοῖς γῆς; ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 2, σ. 109. Για την εγγραφή των
φωτιζομένων στον κατάλογο πρβλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 18, σ. 118,
και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 1 και 9, σ. 133 και 138.
41
Κρίνεται απαραίτητο να αναφερθεί το τελετουργικό της εγγραφής
που λάμβανε χώρα στα Ιεροσόλυμα, περί το τέλος του τετάρτου αιώνα,
όπως μας το παραδίδει η Αιθερία, για το λόγο ότι είναι ανάλογο με αυτό
της Αντιόχειας200: Αὐτὸς ποὺ δίδει τὸ ὄνομα, το δίδει τὴν παραμονὴ τῆς
πρώτης ἡμέρας τῆς Σεσσαρακοστῆς· ἕνας δὲ ἱερεὺς σημειώνει ὅλα τὰ
ὀνόματα… Ὅταν ὁ ἱερεὺς σημειώσῃ ὅλα τὰ ὀνόματα… εἰς τὸ μέσον τῆς
μεγάλης ἐκκλησίας, δηλαδὴ τὸ μαρτύριον, τοποθετοῦν ἕναν θρόνο γιὰ τὸν
ἐπίσκοπον· ἀπὸ τὶς δύο πλευρὲς κάθονται οἱ ἱερεῖς, ἐνῶ οἱ ὑπόλοιποι
κληρικοὶ παρίστανται ὄρθιοι. Ἔπειτα φέρουν ἕναν πρὸς ἕναν τοὺς
ὑποψηφίους· ἅν εἶναι ἄνδρες, ἔρχονται μὲ τοὺς ἀναδόχους τους· ἅν εἶναι
γυναῖκες, ἔρχονται μὲ τὶς ἀναδόχους τους. Σότε, γιὰ καθ’ ἕναν ὁ ἐπίσκοπος
ἐρωτᾶ αὐτοὺς ποὺ εὑρίσκονται πλησίον ἐκείνου, ποὺ προσῆλθε, λέγοντας
«Ἔχει τίμια ζωή; ΢έβεται τοὺς γονεῖς του; Μήπως κυριεύεται ἀπὸ τὴν μέθη
καὶ τὸ ψεῦδος;» Εἰς τὸν καθ’ ἕναν ἀπευθύνει τὸ ἴδιο ἐρωτηματολόγιο δι’ ὅλα
τὰ σοβαρὰ ἁμαρτήματα. Ἂν ὁ ἐπίσκοπος διαπιστώσῃ ὅτι ὁ ὑποψήφιος δὲν
βαρύνεται δι’ ὅλα αὐτά, περὶ τῶν ὁποίων ἐρωτήθη ἐνώπιον τῶν μαρτύρων,
τότε ὁ ἐπίσκοπος γράφει μὲ τὸ ἴδιο του τὸ χέρι, τὸ ὄνομά του. Ἂν ὅμως
κατηγορῆται γιὰ κάποιο ἐλάττωμα, ὁ ἐπίσκοπος δὲν τὸν δέχεται, λέγοντας
«Να διορθωθῇς, καὶ ὅταν ἔχεις γίνει καλύτερος, τότε θα προχωρήσῃς εἰς τὸ
βάπτισμα». Ἔτσι εἰς τοὺς ἄνδρες, ἔπειτα καὶ εἰς τὶς γυναῖκες, θέτει τὸ ἴδιο
ἐρωτηματολόγιο. Ὅποιος εἶναι ξένος, δύσκολα γίνεται δεκτὸς εὶς τὸ
βάπτισμα, ἐκτὸς ἅν ἔχῃ μάρτυρας, οἱ ὁποῖοι τὸν γνωρίζουν.201
Ο Θεόδωρος Μοψουεστίας αναφέρει ότι, όποιος επιθυμεί να
βαπτισθεί παρουσιάζεται στην Εκκλησία του Θεού, όπου γίνεται δεκτός
από τον τεταγμένο κατά τα καθιερωμένα να εγγράφει αυτούς που θα
λάβουν το βάπτισμα. Αυτός πληροφορείται για το ήθος του υποψηφίου
200 Βλ. DANIELOU, Αγία γραφή και λειτουργία, σ. 26.

201 ΑΙΘΕΡΙΑ΢, Ὁδοιπορικόν, σ. 215-218 (SC 21 bis, σ. 227).
42
από το λεγόμενο «εγγυητή» και τον γράφει στο βιβλίο της Εκκλησίας, ενώ
δίπλα στο όνομά του προσθέτει και το όνομα αυτού που εγγυήθηκε με τη
μαρτυρία του202.
Για εγγραφή σε ειδικό κατάλογο των φωτιζόμενων μαρτυρούν
επίσης ο Μ. Βασίλειος203, ο Γρηγόριος Νύσσης 204, τα Αρεοπαγιτικά
συγγράμματα205 και το μαρτύριο του Αγίου Κλήμεντος206.
1.3.5. Αναβολή βαπτίσματος-προσέλευση λίγο πριν το θάνατο.
Κατά τον τέταρτο αιώνα υπήρχε η συνήθεια σε ορισμένους
Φριστιανούς να διέρχονται το στάδιο της κατηχήσεως αλλά να
αναβάλλουν συνεχώς την τέλεση του βαπτίσματός τους207. Ο
Φρυσόστομος είναι ξεκάθαρα και κατηγορηματικά εναντίον του
βαπτίσματος λίγο πριν από τον θάνατο και για το λόγο αυτό σε κατήχησή
του μακαρίζει και επαινεί αυτούς που προσέρχονται στο βάπτισμα και δεν
το αφήνουν για τις τελευταίες στιγμές της ζωής τους208, χαρακτηρίζοντας
τους φωτιζομένους ως «ευγνώμονες δούλους»209, ενώ διευκρινίζει ότι τα
δώρα της χάριτος είναι ίδια για όλους, ανεξάρτητα από το χρόνο
202 Βλ. TONNEAU – DEVREESSE, Les homelies Catechetiques de Theodore de Mopsueste, σ.σ. 321 και
345, πρβλ. και ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ.σ. 125-126.
203 Βλ. ΜΕΓΑ΢ ΒΑ΢ΙΛΕΙΟ΢, Ὁμιλία ΙΓ΄ προτρεπτικὴ εἰς τὸ ἅγιον βάπτισμα, PG 31, 440.
204 Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΝΤ΢΢Η΢, πρὸς τοὺς βραδύνοντας εἰς τὸ βάπτισμα, PG 46, 417.
206 Βλ. ΜΑΡΣΤΡΙΟΝ ΑΓΙΟΤ ΚΛΗΜΕΝΣΟ΢, ΒΕΠΕ΢ τ. 2, σ. 205.
207 Βλ. ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ.σ. 83-84, πρβλ. και ΚΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗ΢, Μεθοδολογικά πρότερα
τῆς ποιμαντικῆς, σ. 107, ΢ΚΑΛΣ΢Η΢, Ἱερουργοί καὶ Υιλοθεάμονες, σ. 345.

208 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, α, PG 49, 223-224.
209 < ἀλλ’ ἐντεῦθεν ἤδη καθάπερ οἰκέται εὐγνώμονες, μετὰ πολλῆς εὐνοίας ὑπακοῦσαι
Δεσπότῃ παρεσκευασμένοι, τὸν αυχένα τῆς ψυχῆς μετὰ πολλῆς ἐπιεικείας τε καὶ
προθυμίας ὑπὸ τὴν ζεύγλην ἠγάγετε τοῦ Φριστοῦ, καὶ τὸν ζυγὸν ἐδέξασθε τὸν χρηστὸν, καὶ
τὸ φορτίον ἐλάβετε τὸ ἐλαφρόν. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, α, PG 49,
224.
43
προσέλευσης στο βάπτισμα, αλλά δεν είναι ίδια τόσο η προαίρεση, όσο
και η προετοιμασία των πραγμάτων210.
΢ε κατήχησή του αποτυπώνει πάρα πολύ παραστατικά τη διαφορά
μεταξύ των δύο καταστάσεων: Ἐκεῖνοι μὲν γὰρ ἐν τῇ κλίνῃ λαμβάνουσιν,
ὑμεῖς δὲ ἐν τοῖς κόλποις τῆς Ἐκκλησίας τῆς κοινῆς ἁπάντων ἡμῶν μητρός·
κἀκεῖνοι μὲν ὀδυρόμενοι καὶ δακρύοντες, ὑμεῖς δὲ χαίροντες καὶ
εὐφραινόμενοι· ἐκεῖνοι στένοντες, ὑμεῖς δὲ εὐχαριστοῦντες· κἀκεῖνοι μὲν
πολλῷ κεκαρωμένοι τῷ πυρετῷ, ὑμεῖς δὲ πολλῆς ἐμπεπλησμένοι τῆς
πνευματικῆς ἡδονῆς211. ΢τη συνέχεια, και αφού τονίσει ότι όλα στη μία
περίπτωση είναι σύμφωνα με τη δωρεά, αναφέρει τι ακριβώς συμβαίνει
στον περίγυρο ενός ετοιμοθανάτου: Καὶ γὰρ θρῆνος καὶ ὀδυρμὸς πολὺς
μυσταγωγουμένων, καὶ παιδία περιίσταται κλαίοντα, καὶ γυνὴ τὰς παρειὰς
καταξαίνουσα, καὶ φίλοι κατηφεῖς, καὶ οἰκέται δακρύων γέμοντες, ὅλον τὸ
τῆς οίκίας σχῆμα χειμερινήν τινα καὶ ζοφώδη μιμεῖται ἡμέραν212. Και αν
ανοίξεις την καρδιά του ετοινοθανάτου, συνεχίζει, θα βρεθεί πιο
σκυθρωπή από όλα αυτά, διότι οι λογισμοί των κακών που τον
κατέχουν213, πέφτουν με ορμή στη ψυχή του και όταν επανέλθει στον
εαυτό του, θυμάται ότι πρόκειται να αποχωρισθεί την παρούσα ζωή και
το σκεπάζει μεγάλο σύνεφο λύπης214.
Αυτό είναι το κλίμα μέσα στο οποίο μπαίνει ο ιερέας, που θεωρείται
από τους συγγενείς φοβερότερος από τον πυρετό και πιο σκληρός από τον
θάνατο, για να τελέσει το βάπτισμα, ενώ και η είσοδός του, φέρνει
210 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, α, PG 49, 224.

213 Ὅταν εἰς τὰ παιδία ἀπίδῃ, τὴν ὀρφανίαν αὐτῶν ἐννοεῖ· ὅταν πρὸς τὴν γυναῖκα ἀποβλέψῃ,
τὴν χηρείαν λογίζεται· ὅταν ἰδῃ τοὺς οἰκέτας, τὴν ἐρημίαν ἁπάσης σκοπεῖ τῆς οἰκίας·
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, α, PG 49, 224.
44
μεγαλύτερη απελπισία από τα λόγια του γιατρού215. Πολλές φορές, λέει ο
Φρυσόστομος, μέσα στους θορύβους και την προετοιμασία φεύγει η ψυχή
και αφήνει έρημο το σώμα, ενώ σε άλλες περιπτώσεις αν και είναι
παρούσα η ψυχή σε τίποτα δεν ωφελεί, αφού ούτε τους παρόντες
αναγνωρίζει, ούτε φωνή ακούει, ούτε μπορεί να πει τα λόγια εκείνα με τα
οποία θα συνάψει συνθήκη με τον Κύριο, γιατί βρίσκεται σε αναισθησία 216
και καταλήγοντας αναφέρει το σωστό τρόπο με τον οποίο πρέπει κάποιος
να προσέρχεται στο βάπτισμα217.
Για την αναβολή του βαπτίσματος ο Φρυσόστομος αναφέρεται και
σε άλλες ομιλίες του: Ὄντως γὰρ μεγάλη τοῦ βαπτίσματος ἡ δύμαμις·… τὶ
τὰς ἐσχάτας αναπνοὰς ἀναμένεις, ὡς δραπέτης, ὡς κακοῦργος, ὡς οὐκ
ὀφείλων τῷ Θεῷ ζῆσαι; τὶ ὡς πρὸς ἀπηνῆ τινα καὶ ὠμὸν ἔχων Δεσπότην
διάκεισαι; τὶ ψυχρότερον, τὶ ταλαιπωρότερον τῶν τότε λαβόντων τὸ
φώτισμα; Υίλον σε ἐποίησεν ὁ Θεὸς, καὶ πάντων ἠξίωσε τῶν ἀγαθῶν, ἵνα καὶ
αὐτὸς ἐπιδείξει τὰ τοῦ φίλου218.
Οι Αποστολικές Διαταγές διατυπώνουν αυστηρότατη κριτική
εναντίον αυτής της ομάδας των κατηχουμένων, τους οποίους αποκαλούν,

216 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, α, PG 49, 224-225.
217 Σὸν γὰρ τοῖς ἱεροῖς τούτοις καὶ φρικτοῖς μέλλοντα προσιέναι μυστηρίοις ἐγρηγορέναι
χρὴ καὶ διεγηγέρθαι, πάσης βιωτικῆς φροντίδος εἶναι καθαρὸν, πολλῆς γέμειν σωφροσύνης,
πολλῆς προθυμίας, πάντα τῶν μυστηρίων ἀλλότριον λογισμὸν ἐξορίζειν τῆς διανοίας καὶ
πάντοθεν καθαρὸν παρασκευάζειν τὸν οἶκον, ὥσπερ αὐτὸν ὑποδέχεσθαι μέλλοντα τὸν
βασιλέα. Σοιαύτη τῆς ὑμετέρας διανοίας ἡ παρασκευή, τοιοῦτοι παρ’ ὑμῖν οἱ λογισμοί,
τοιαύτη τῆς ψυχῆς ἡ προαίρεσις. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, β, PG 49,
225.
218 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὰς Πράξεις τῶν Αποστόλων, ομιλία ΚΓ΄, PG 60, 181, πρβλ.
και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὰς Πράξεις τῶν Αποστόλων, ομιλία Α΄, PG 60, 23-24,
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν Ἀπόστολον καὶ Εὐαγγελιστήν, ομιλία ΙΗ΄, PG 59,
115, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Υιλιππισίους ἐπιστολὴν, ομιλία Γ΄, PG 62, 203.
45
«απίστους, αχαρίστους και αγνώμονες»219, υπενθυμίζοντας τους λόγους
του Κυρίου: Ἐὰν μή τις γεννηθῇ ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος, οὐ δύναται
εἰσελθεῖν εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ220, και: Ὁ πιστεύσας καὶ βαπτισθείς
σωθήσεται, ὁ δὲ ἀπιστήσας κατακριθήσεται221. ΢το ίδιο κείμενο τονίζεται
επίσης, ότι όποιος αναβάλλει το βάπτισμα για το τέλος της ζωής του έχει
άγνοια τόσο του Θεού222, όσο και της ίδιας της φύσης του223.
1.4. Περιεχόμενο διδασκαλίας προς τους φωτιζόμενους.
Η κατήχηση περιελάμβανε τη διδασκαλία των βασικοτέρων
θεμάτων της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, γεγονός που συνάγεται
από κείμενο των Αποστολικών Διαταγών224. Πρόκειται ειδικότερα, για την
παρουσίαση του σωτηριώδους έργου της Θείας Οικονομίας από τη
δημιουργία του κόσμου μέχρι την εν Φριστώ σωτηρία 225. ΢τις κατηχήσεις
του Φρυσοστόμου περιλαμβάνονται θέματα της Αγίας Γραφής, που
σηματοδοτούν το σχέδιο του Θεού για την ανθρώπινη σωτηρία 226 και
συγκεκριμένα, περί της δημιουργίας και εγκαταστάσεως των
πρωτοπλάστων στον παράδεισο, περί της πτώσεως του ανθρώπου και των
συνεπειών της, καθώς και περί της φιλανθρωπίας του Θεού για τον
219 ἀλλὰ καὶ ὁ ἐκ καταφρονήσεως μὴ βουλόμενος βαπτισθῆναι ὡς ἄπιστος κατακριθήσεται,

καὶ ὀνειδισθήσεται ὡς ἀχάριστος καὶ αγνώμων· ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, ΢Σ, ΦV, 5, σ.σ. 104-
105
220 Ἰω. 3, 5.
221 Μκ. 16, 16.
222 Μὴ ἀνάμενε ἐπιστρέψαι πρὸς Κύριον· καὶ μὴ ὑπερβάλλου ἡμέραν ἐξ ἡμέρας· ΢ειρ. 5, 7,
πρβλ. και: μὴ εἴπης ἐπανελθὼν ἐπάνηκε καὶ αὔριον δώσω, δυνατοῦ σου ὄντος εὖ ποιεῖν·οὐ
γὰρ οἶδας τὶ τέξεται ἡ ἐπιοῦσα. Πρμ. 3, 28.
223 Βλ. ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, ΢Σ, ΦV, 6, σ. 105, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 84.
224 Ὁ μέλλων τοίνυν κατηχεῖσθαι τὸν λόγον τῆς εὐσεβείας παιδευέσθω πρὸ τοῦ
βαπτίσματος τὴν περὶ Θεοῦ τοῦ ἀγεννήτου γνῶσιν, τὴν περὶ υἱοῦ μονογενοῦς ἐπίγνωσιν,
τὴν περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος πληροφορίαν· μανθανέτω δημιουργίας διαφόρου τάξιν,
προνοίας εἱρμόν, νομοθεσίας διαφόρου δικαιωτήρια… ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Ζ, ΦΦΦΙΦ, 2, σ.
133.
46
πεπτωκότα άνθρωπο227. Σα σημαντικότερα όμως θέματα είναι οι ηθικές
παραινέσεις προς τους κατηχουμένους, οι οποίες είναι πολλές και
ποικίλες228. Όμως ο Φρυσόστομος δεν θεωρεί τις ηθικές παραινέσεις ως
«θεμέλιο λίθο» για τη χριστιανική ιδιότητα. Σο κέντρο βάρους βρίσκεται
στην αναλυτική παρουσίαση της πίστης 229 και κυρίως στη μελέτη του
΢υμβόλου Νικαίας – Κωνσταντινουπόλεως που κατά την εποχή εκείνη
αποτελούσε την πρόσφατη οριοθέτηση της Ορθόδοξης πίστης 230, η
ερμηνεία του οποίου λάμβανε χώρα κατά την έκτη και έβδομη εβδομάδα.
Οι κατηχήσεις του Φρυσοστόμου αλλά και οι Διαταγές των
Αποστόλων πιστοποιούν ότι το περιεχόμενο της κατήχησης είχε ένα
ευρύτατο φάσμα θεμάτων, που αφορούσαν στην ανάλυση της πίστης και
στην προτροπή για συνέπεια βίου πριν από το βάπτισμα 231. Σα δύο αυτά
στοιχεία, δηλαδή η γνώση και η πράξη, αποτελούσαν το κριτήριο για να
θεωρηθεί ο κατηχούμενος άξιος να προσέλθει στο βάπτισμα. Ο
Φρυσόστομος διατυπώνει αυτή την αλήθεια: Ἀσφαλῆ καταβάλλωμεν τὰ
θεμέλια, ἕως ἅν παραγένηται ὁ βασιλεύς232.
1.4.1. Πίστη στα δόγματα.
Για το θέμα της πίστης, που είναι το θεμέλιο της ευσέβειας, ο
Φρυσόστομος είναι ξεκάθαρος σε ότι αφορά τα δόγματα. Πρέπει οι
φωτιζόμενοι να πιστεύουν στον Θεό Πατέρα: … πιστεύειν εἰς τὸν τῶν
ὅλων Θεὸν τὸν πατέρα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Φριστοῦ, τὸν πάντων αἴτιον,
τὸν ἄφραστον, τὸν ἀπερινόητον, τὸν οὔτε λόγῳ οὔτε διανοίᾳ ἑρμηνευθῆναι
227 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄,3-8, σ.σ. 131-138.

229 …ἐπεὶ οὖν ὁ θεμέλιος τῆς εὐσεβείας ἡ πίστις ἐστὶ, φέρε μικρὰ περὶ ταύτης ὑμῖν
διαλεχθῶμεν ἵνα τὸ θεμέλιον ἀρραγῆ καταβαλόμενος, οὕτω λοιπὸν μετὰ ἀσφαλείας τὴν
πᾶσαν οἰκοδομὴν ποιησώμεθα, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 20, σ. 118.
232 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. β΄, 7, σ. 162.
47
δυνάμενον, τὸν φιλανθρωπίᾳ καὶ ἀγαθότητι τὰ πάντα συστησάμενον233, στον
Τιό Ιησού Φριστό: Καὶ εἰς τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Φριστὸν τὸν υἱὸν αὐτοῦ
τὸν μονογενῆ, τὸν κατὰ πάντα ὅμοιον καὶ ἴσον τῷ Πατρὶ καὶ ἀπαράλλακτον
ἔχοντα τὴν πρὸς αὐτὸν ὁμοιότητα, τὸν ὁμοούσιον καὶ ἐν ἰδίᾳ ὑποστάσει
γνωριζόμενον, τὸν ἀρρήτως ἐξ αὐτοῦ προελθόντα, τὸν χρόνων ἀνώτερον καὶ
τῶν αἰώνων ἁπάντων δημιουργόν, ἐν υστέροις δὲ καιροῖς διὰ τὴν ἡμετέραν
σωτηρίαν μορφὴν δούλου ἀναλαβόντα καὶ ἄνθρωπον γενόμενον καὶ
συναναστραφέντα τῇ ἀνθρωπίνῃ φύσει, καὶ σταυρωθέντα καὶ τῇ τρίτῃ
ἡμέρᾳ ἀναστάντα234, και στο Άγιο Πνεύμα: Δεὶ γὰρ και τοῦτο πεπηγέναι ἐν
τῇ διανοίᾳ τῇ ὑμετέρα ὅτι καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον τῆς αὐτῆς ἀξίας ἐστί<235.
Ο Φρυσόστομος είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος στο θέμα της Σριάδας
αφού την περίοδο της διακονίας του ως πρεσβύτερος στην Αντιόχεια,
υπήρχαν οπαδοί των αιρέσεων του Αρείου και του ΢αβέλλιου. Για μεν την
περίπτωση του Αρείου συμβουλεύει, να κλείνουν τα αυτιά στα λεγόμενα
από αυτούς και να διακηρύσσουν ότι: ὅμοιον κατὰ τὴν ουσίαν όντα τῷ
Πατρὶ τον Τἱόν,236 για δεν τον ΢αβέλλιο, ο οποίος «διαφθείρει τα υγιή
δόγματα» περιορίζοντας τις υποστάσεις, να απαντούν ότι: ἡ μὲν οὐσία τοῦ
Πατρὸς καὶ Τἱοῦ καὶ ἁγίου Πνεύματος μία, τρεῖς δὲ αἱ ὑποστάσεις237. Ο
Φρυσόστομος ζητάει από τους φωτιζομένους να δείχνουν για τα δόγματα
της Εκκλησίας μεγάλη προσοχή και να τα έχουν σταθερά ριζωμένα στη
σκέψη τους238, ενώ η οδηγία για αυτούς που θέλουν να θολώσουν τα υγιή
δόγματα είναι σαφής και κατηγορηματική: Ἀλλὰ φεῦγε τῶν τοιούτων τὰς
233 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 20, σ.σ. 118-119.

234 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 21, σ. 119, πρβλ. και ΢ΚΑΛΣ΢Η΢, Ἱερουργοί
καὶ Υιλοθεάμονες, σ. 342.
235 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 23, σ. 120, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, εἰς τὸν
ἅγιον Ἰωάννην τὸν Ἀπόστολον καὶ Εὐαγγελιστήν ομιλία ΚΕ΄, PG 59, 149, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Σιμόθεον ἐπιστολὴν πρώτην, ομιλία Α΄, PG 62, 507.
236 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 22, σ. 119.
237 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 22, σ.σ. 119-120.
238 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 25, σ. 121.
48
συνουσίας ὡς τῶν φαρμάκων τὰ δηλητήρια. Καὶ γὰρ ἐκείνων οὗτοι
χαλεπώτεροι· ἐκείνα μὲν γὰρ μέχρι τοῦ σώματος ἵστησι τὴν βλάβην, οὗτοι
δὲ αὐτῇ τῇ σωτηρίᾳ τῆς ψυχῆς λυμαίνονται239.
1.4.2. Ονομασίες – παρομοιώσεις του βαπτίσματος και των
βαπτιζομένων.
Σο βάπτισμα αποτελεί τη θύρα από την οποία γίνεται η είσοδος
στην Εκκλησία, που είναι μητέρα των τέκνων του Θεού, τα οποία γεννά
δια του βαπτίσματος240. Η νέα πραγματικότητα, στην οποία εισάγει τον
άνθρωπο το βάπτισμα, η νέα γέννηση και αναδημιουργία ορίστηκε από
τον ίδιο τον Κύριο να γίνεται από νερό και πνεύμα και τότε μόνον είναι
δυνατή η ένταξη του στη βασιλεία του Θεού241. Ο πεπτωκώς άνθρωπος με
το βάπτισμα επιστρέφει στο αρχαίο κάλλος της φύσης του, που
ουσιαστικά πρόκειται για δεύτερη καινή δημιουργία242.
Σην θεμελιώδη αυτή σημασία του Θείου βαπτίσματος αποδίδουν
άριστα τα ποικίλα ονόματα με τα οποία οι Πατέρες της Εκκλησίας
προσδιόρισαν το μυστήριο αυτό. Ο Φρυσόστομος λέγει χαρακτηριστικά:
«Οὐ γὰρ ἐστιν ἓν αὐτῷ ὄνομα, ἀλλὰ πολλὰ καὶ παντοδαπά· τὸ γὰρ
καθάρσιον τοῦτο καλεῖται λουτρὸν παλιγγενεσίας…... καλείται καὶ
φώτισμα, καὶ τοῦτο Παῦλος αὐτὸ πάλιν ἐκάλεσεν· …. Καλεῖται καὶ
βάπτισμα· …. Καλεῖται ταφὴ· …. Καλεῖται περιτομή· …. Καλεῖται σταυρός·
…..Ἔστι καὶ ἔτερα πλείονα εἰπεῖν ὀνόματα…….243». ΢ε άλλο σημείο των
κατηχήσεών του, ο ίδιος, παρομοιάζει το βάπτισμα ως «ενταφιασμό και
Ανάσταση»: Καὶ γὰρ τάφος ἐστὶ καὶ ἀνάστασις τὸ βάπτισμα· «΢υνθάπτεται

241 Ἐὰν μὴ τις γεννηθῇ ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος, οὐ δύναται εἰσελθεῖν εἰς τὴν βασιλείαν του
Θεοῦ, ’Ιω. 3,5· πρβλ. και ΢ΚΑΛΣ΢Η΢ , Λειτουργικές Μελέτες Ι, σ. 44.

243 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, β, PG 49, 225.
49
γὰρ ὁ παλαιὸς ἄνθρωπος τῇ ἁμαρτία καὶ ἀνίσταται ὁ νέος ὁ άνακαινούμενος
κατ’ εικόνα του κτίσαντος.» Ἀποδυόμεθα καὶ ἐνδυόμεθα· αποδυόμεθα μὲν τὸ
παλαιὸν ἱμάτιον τὸ ὑπὸ τοῦ πλήθους των ἡμαρτημένων καταρρυπωθέν,
ἐνδυόμεθα δὲ τὸ καινὸν καὶ πάσης κηλῖδος ἀπηλλαγμένον244. Η μίμηση αυτή
του θανάτου του Φριστού σημαίνει συνεχή νέκρωση του παλαιού
ανθρώπου και με τον συνεχή αυτόν θάνατο, ζει η ψυχή «ἐν ἀναστάσει»245
Ο απ. Παύλος διδάσκει ότι, το μυστήριο του βαπτίσματος
συντελείται για να καταστεί ο βαπτιζόμενος κοινωνός του θανάτου και
της Αναστάσεως του Κυρίου και να απολυτρωθεί έτσι με τη χάρη της
σταυρικής θυσίας και της δύναμης της Ανάστασης: Ὅσοι ἐβαπτίσθημεν εἰς
Φριστόν, εἰς τὸν θάνατον αὐτοῦ ἐβαπτίσθημεν· συνετάφημεν οὖν αὐτῷ διὰ
τοῦ βαπτίσματος εἰς τὸν θάνατον, ἵνα ὥσπερ ἠγέρθη Φριστός ἐκ νεκρῶν διὰ
τῆς δόξης τοῦ Πατρός, οὕτω καὶ ἡμεῖς ἐν καινότητι ζωῆς περιπατήσωμεν· εἰ
γὰρ σύμφυτοι γεγόναμεν τῷ ομοιώματι τοῦ θανάτου αὐτοῦ, ἀλλὰ καὶ τῆς
Αναστάσεως ἐσόμεθα246. ΢χολιάζοντας ο Φρυσόστομος τη φράση «τῷ
ομοιώματι τοῦ θανάτου αὐτοῦ» σημειώνει ότι το ομοίωμα του θανάτου
είναι ο θάνατος της αμαρτίας.247
Σο βάπτισμα είναι γάμος πνευματικός248, με τον οποίο καθίσταται η
ψυχή του βαπτιζομένου νύμφη του Φριστού249, η οποία ευτρέπισε τον
εαυτό της και κοσμήθηκε από το Θεό, αγαπημένη με ύψιστη και τελεία
αγάπη από τον Νυμφίο, ο οποίος έφθασε μέχρι το σημείο να παραδοθεί
244 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄,11, σ. 139. πρβλ. Κολ. 3, 10, ΔΙΑΣΑΓΑΙ
ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Ζ, ΦLΙΙΙ, 5, σ. 136 και YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 140.
246 Ρωμ. 6, 4-5.
247 Οὐκ εἶπε «τῷ θανάτω», ἀλλὰ «τῷ ομοιώματι τοῦ θανάτου αὐτοῦ». Θάνατος μὲν γὰρ
κἀκείνο καὶ τοῦτο, ἀλλ’ οὐ τοῦ αὐτοῦ πράγματος· ἐκεῖνο μὲν γὰρ σώματος, τοῦτο δὲ
ἁμαρτίας· δια τοῦτο ὁμοίωμα θανάτου, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-
Κεραμέως, λόγ. β΄, 4, σ. 159, πρβλ. και YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 140.
248 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 1, σ. 108, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 11, σ. 114.

50
στο θάνατο γι’ αυτήν250 για να την καταστήσει «αγίαν, ένδοξον, άσπιλον,
καθαράν και άμωμον». Έτσι το βάπτισμα καθίσταται η απαρχή της νέας
ζωής με το Φριστό και η αφετηρία της μεταμόρφωσης του έσω ανθρώπου
«κατ’ εἰκόνα τοῦ κτίσαντος αὐτὸν»251.
1.4.3. Ωφέλειες – ευεργεσίες και δωρεές από το βάπτισμα.
Οι δωρεές και οι ευεργεσίες του Θεού προς τον άνθρωπο κατά το
βάπτισμα είναι τόσες πολλές που δύσκολα μπορούν να κωδικοποιηθούν,
ενώ ο Φρυσόστομος στις κατηχήσεις με κάθε ευκαιρία αναφέρεται στο
θέμα αυτό, τονίζοντας όμως ότι όλες οι δωρεές είναι πνευματικές 252 και
κατά συνέπεια πρέπει στο εξής τα έργα και οι πράξεις του ανθρώπου να
είναι πνευματικές253, γιατί αυτές είναι κατά τον απ. Παύλο, καρπός του
Πνεύματος254.
Σο αξιοθαύμαστο όμως είναι, λέει ο Φρυσόστομος, ότι ενώ ο Φριστός
ήταν Θεός, προερχόμενος από τη μακάρια εκείνη ουσία, καταδέχθηκε να
έρθει προς τη φύση του ανθρώπου255 και δείχνοντας πόση φροντίδα έχει γι
αυτόν, του δώρησε με το θάνατό Σου την αθανασία256. Όμως ζητάει από
εκείνον που πρόκειται να προσέλθει στα ιερά και φρικτά μυστήρια, να
250 Καὶ τί θαυμαστόν, εἰ πρὸς τὴν νύμφην ἦλθεν, ὅπου γε καὶ τὴν ψυχὴν θεῖναι ὑπὲρ αὐτῆς
οὐ παρῃτήσατο; Καίτοι γε οὐδεὶς νυμφίος ὑπὲρ νύμφης ψυχὴν ἔθηκεν· οὐδεὶς γὰρ, οὐδεὶς
ἐραστής, κἅν σφόδρα ᾖ μανικός, οὕτω τῆς ἐρωμένης περικαίεται τῆς ἑαυτοῦ, ὡς ὁ Θεὸς τῆς
σωτηρίας τῶν ἡμετέρων ἐφίεται ψυχῶν. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-
Κεραμέως, λόγ. γ΄, 2, σ. 167.
251 Βλ. Κολ. 3, 10, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, β, PG 49, 234,
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 24, σ. 227, ΔΑΜΑ΢ΚΗΝΟ΢, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς
ὀρθοδόξου πίστεως, σ. 346, YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 140.
252 Διὰ τοῦτο καὶ πάντα τὰ δεδωρημένα ἡμῖν τυγχάνει πνευματικά. Καὶ γὰρ τὸ ἔνδυμα ἡμῶν
πνευματικὸν καὶ ἡ τροφὴ ἡμῶν πνευματικὴ καὶ τὸ πόμα ἡμῶν πνευματικόν. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄, 27, σ. 196.
253 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄, 27, σ. 196.
254 Ὁ δὲ καρπὸς τοῦ Πνεύματός ἐστιν ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη, μακροθυμία, χηστότης,
άγαθωσύνη, πίστις, πραότης, ἐγκράτεια. Γαλ. 5, 22-23.

255 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 1, σ. 167,
256 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 7, σ. 137.
51
βρίσκεται σε εγρήγορση και διέγερση, να είναι καθαρός από κάθε βιωτική
φροντίδα και να προετοιμασθεί κατάλληλα για να γίνει άξιος των
δωρεών257.
΢ημαντικότερες από τις ωφέλειες του ανθρώπου από τις δωρεές
του Θεού κατά το βάπτισμα είναι η κατάργηση των ανισοτήτων μεταξύ
των φωτιζομένων, η άφεση των αμαρτιών και η απόκτηση αξιωμάτων.
1.4.3.1.Κατάργηση ανισοτήτων.
Μια πρώτη ωφέλεια για τους εισερχομένους στην Εκκλησία ήταν η
αποκατάσταση, αν όχι της κοινωνικής τους θέσης, τουλάχιστον της
κοινωνικής τους αξιοπρέπειας. Αυτό ίσχυε κυρίως για τους ευρισκομένους
σε υποδεέστερη κοινωνική μοίρα από τους άλλους258. Λέει σχετικά ο
Φρυσόστομος: Καὶ τὸ δὴ θαυμαστὸν καὶ παράδοξον ὅτι πᾶσα ανωμαλία καὶ
ἀξιωμάτων διαφορὰ ἐκποδὼν γίνεται· κἅν γὰρ ἐν ἀξιώματι κοσμικῶ τις
τυγχάνῃ, κἅν ἐν τῇ τοῦ πλούτου περιφανείᾳ, κἅν ἐπ’ εὐγενείᾳ μέγα φρονῇ
καὶ ἐν τῇ δόξῃ τοῦ παρόντος βίου, ἔστηκε καὶ αὐτὸς ὁμοίως τῷ προσέτῃ καὶ
τῷ τὰ ῥάκια περιβεβλημένῳ, πολλάκις δὲ καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς
ἐκκεκομμένῳ καὶ τὸ σκέλος πεπηρωμένῳ καὶ οὔ δυσχεραίνει τοῖς
γινομένοις· οἶδε γὰρ ὅτι ἐν τοῖς πνευματικοῖς πάντα ταῦτα ἀπελήλαται καὶ
ψυχῆς εὐγνωμοσύνη μόνον ζητεῖται259. ΢ε άλλη κατήχησή του σημειώνει
επίσης ότι, η ομαδική βάπτιση είναι έκφραση της ισοτιμίας όλων των
μελών της Εκκλησίας, η οποία τελεί το βάπτισμα χωρίς κοινωνικές
διακρίσεις260.
257 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, β, PG 49, 225,

259 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 13, σ. 140.
260 Δεῖ τοίνυν εἰσαχθέντας ὑμᾶς τότε κοινῇ πάντας (καὶ γὰρ καὶ τοῦτο παρατήρει, ότι πάντα
κοινῇ δίδονται πᾶσιν ὑμῖν, ἵνα μήτε ὁ πλούσιος ὑπερίδῃ τοῦ πένητος, μήτε ὁ πένης ἔλατον
ἔχειν τι τοῦ πλουσίου· ἐν γὰρ Φριστῷ Ἰησοῦ οὔτε ἄρσεν οὔτε θῆλυ, οὐ ΢κύθης, οὐ βάρβαρος,
οὐκ Ἰουδαῖος, οὐχ Ἕλλην· οὐχ ἡλικίας δὲ μόνον καὶ φύσεως, ἀλλὰ καὶ ἀξίας πάσης
52
Ο Φρυσόστομος φαίνεται να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην ισότητα
των ανθρώπων λόγω του βαπτίσματος. Έτσι σε ομιλία του αναφέρει ότι
κάθε ηλικία και αξία μπαίνουν στην ίδια κολυμβήθρα και απολαμβάνουν
των ιδίων δωρεών261, ενώ σε λόγο του που εκφωνήθηκε κατά την Κυριακή
του Πάσχα αναφέρεται στην ισότητα μεταξύ πλουσίων και φτωχών 262, σε
άλλο δε σημείο κάνει λόγο για την ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών
απέναντι στο Φριστό263. Για την εξ αντικειμένου ισότητα των γυναικών
προς τους άνδρες παρά τη φαινομενική διαφορά αναφέρεται στις
κατηχήσεις του και ο Κύριλλος Ιεροσολύμων επικαλούμενος την
ομοιότητα των ψυχών ανδρών και γυναικών264, αλλά και την εξίσωση των
φύλων στη μετοχή τους στη σωτηρία 265. ΢ε άλλη κατήχησή του ο
Φρυσόστομος αναφερόμενος στο χωρίο από το κατά Ματθαίον ευαγγέλιο:
ἀνωμαλία ἀνήρηται· ἕν πᾶσιν ἀξίωμα, μία δωρεά, εἷς ἀδελφότητος ἡμῖν σύνδεσμος, ἡ αὐτὴ
χάρις), ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 4, σ.171, πρβλ και
YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 170.
261 Βουλόμενος γὰρ δεῖξαι, ὅτι ὥσπερ ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ οὐκ ἔστι δούλου καὶ ἐλευθέρου
διάκρισις, οὐδὲ ξένου καὶ πολίτου, οὐδὲ γέροντος καὶ νέου, οὐδὲ σοφοῦ καὶ ἀσόφου, οὐδ’
ἰδιώτου καὶ ἄρχοντος, οὐδὲ γυναικὸς καὶ ἀνδρὸς, ἀλλὰ πᾶσα ἡλικία, καὶ πᾶσα ἀξία, καὶ
ἑκατέρα ἡ φύσις ὁμοίως εἰς τὴν κολυμβήθραν ἐκείνην ἐμβαίνουσιν τῶν ὑδάτων, κἄν
βασιλεὺς ᾖ τις, κἄν πτωχὸς, τῶν αὐτῶν ἀπολαύουσι καθαρσίων· καὶ τοῦτό ἐστι μάλιστα τὸ
μέγιστον τῆς παρ’ ἡμῖν εὐγενείας τεκμήριον… ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὸ Ἀποστολικόν ρητὸν οὐ
θέλω ὑμᾶς ἀγνοεῖν, ἀδελφοὶ, ὅτι οἱ πατέρες ἡμῶν πάντες ὑπὸ τὴν νεφέλην ἦσαν, καὶ
πάντες διὰ τῆς θαλάσσης διῆλθον, PG 51, 247, πρβλ. και WENGER, Jean Chrysostome catecheses
baptismales, σ. 140, υποσ. 2.
262 Μηδεὶς πένης ἔστω κατηφής διὰ τὴν πενίαν· ἑορτὴ γὰρ αὕτη πνευματική· μηδεὶς
πλούσιος ἐπαιρέσθω διὰ τὸν πλοῦτον· οὐδὲν γὰρ απὸ τῶν χρημάτων εἰς τὴν ἡδονὴν τῆς
ἑορτῆς εἰσενεγκεῖν δύναται ταύτης…ἐνταῦθα δὲ ουδὲν τοιοῦτον· μία τράπεζα καὶ τῷ
πλουσίῳ καὶ τῷ πένητι… ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Κατά μεθυόντων καὶ εἰς τὴν Ἀνάστασιν PG 50,
436-437, πρβλ. και WENGER, Jean Chrysostome catecheses baptismales, σ. 140, υποσ. 2.
263 Οὐκ ἔστι γυνὴ, ἵνα προσέλθη, καὶ ὡς ἀσθενεστέραν ἀπατήσῃ· οὐκ ἔστι γὰρ, φησὶ θῆλυ,
οὐδὲ ἄρσεν…Οὐκέτι ἀπὸ τῆς πλευρᾶς σου γυνῆ, ἀλλὰ πάντες ἓν ἐσμεν ἀπὸ τῆς πλευρᾶς
τοῦ Φριστοῦ, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Κολοσσαεῖς ἐπιστολὴν, ομιλία ΢Σ΄, β,
PG 62, 342, πρβλ. και ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 192.
264 Ἀθάνατός ἐστιν ἡ ψυχή· καὶ ὁμοῖαι πᾶσαι αἱ ψυχαί εἰσιν ἀνδρῶν τε καὶ γυναικῶν· τὰ
μέλη τοῦ σώματος διακέκριται μόνον, ΚΤΡΙΛΛΟ΢ ΙΕΡΟ΢ΟΛΤΜΨΜ, Κατήχησις Υωτιζομένων,

Δ΄, PG 33, 480-481, πρβλ. και ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ.
192.
265 Ἔστιν οὖν καὶ ἐπὶ ἀνδρῶν σωτηρία καὶ ἐπὶ γυναικῶν ὁμοίως, ἡ διὰ μετανοίας
προξενουμένη, ΚΤΡΙΛΛΟ΢ ΙΕΡΟ΢ΟΛΤΜΨΜ, Κατήχησις Υωτιζομένων, Β΄, PG 33, 416, πρβλ. και
ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 192.
53
δεῦτε πρός με πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ πεφορτισμένοι κἀγὼ ἀναπαύσω
ὑμᾶς266, σχολιάζει τη γενναιοδωρία της κλήσεως προς όλους, χωρίς καμιά
διάκριση και τη χαρακτηρίζει ως δωρεά.267
1.4.3.2.Άφεση αμαρτιών.
΢ύμφωνα με το Φρυσόστομο, δεν υπάρχει κανένα αμάρτημα τέτοιο
που να μπορεί να νικήσει την γενναιοδωρία του Κυρίου τονίζοντας ότι,
πρέπει να υπάρχει πολιτεία έργων του υποψηφίου για το βάπτισμα και
ότι είναι τόσο μεγάλη η δύναμη της δωρεάς, ώστε να αφανίζονται όλα τα
αμαρτήματα και με τον τρόπο αυτό να εμφανίζεται ο προς το βάπτισμα
«φαιδρότερος των ηλιακών ακτίνων» 268. Σο ίδιο τονίζει και σε άλλη
κατήχησή του269 αναφερόμενος στα λόγια του απ. Παύλου, ο οποίος λέγει
για τη δύναμη του βαπτίσματος: <μὴ πλανᾶσθε· οὔτε εἰδωλολάτραι, οὔτε
πόρνοι, οὔτε μοιχοί, οὔτε μαλακοί, οὔτε ἀρσενοκοῖται, οὔτε πλεονέκται, οὐ
μέθυσοι, οὐ λοίδοροι, οὐχ ἅρπαγες βασιλείαν Θεοῦ οὐ κληρονομήσουσι
….καὶ ταῦτά τινες ἦτε, ἀλλ’ ἀπελούσασθε, ἀλλ’ ἠγιάσθητε ἀλλ’
ἐδικαιώθητε ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Φριστοῦ, καὶ ἐν τῷ
266 Μτ. 11, 28.

267 Εἴδετε ἀγαθότητος περιουσίαν; Εἴδετε κλήσεως φιλοτιμίαν;…φιλάνθρωπος ἡ κλῆσις,
ἀπόρρητος ἡ ἀγαθότης…οὐκ ἄρχοντες μόνον ἀλλὰ καὶ ἀρχόμενοι, οὐ πλούσιοι ἀλλὰ καὶ
πένητες, οὐκ ἐλεύθεροι ἀλλὰ καὶ δοῦλοι, οὐκ ἄνδρες ἀλλὰ καὶ γυναῖκες, οὐ νέοι ἀλλὰ καὶ
γέροντες, οὐχ ὑγιεῖς το σῶμα ἀλλὰ καὶ οἱ ἀνάπηροι καὶ οἱ λελωβημένοι τὰ μέλη, πάντες
φησὶν δεῦτε. Σοιαῦτα γὰρ τὰ τοῦ δεσπότου δῶρα· ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ.
Α΄, 27, σ. 122.
268 Έπειδὴ δὲ προσήκει τοὺς τοιαύτην ἐπιδεικνυμένους πίστιν καὶ διὰ τῆς τῶν ἔργων
πολιτείας διαλάμπειν, ἀναγκαία καὶ περὶ τούτου διδάξαι τοὺς μέλλοντας ἀξιοῦσθαι
δωρεᾶς ἵνα εἰδέναι ἔχητε ὡς οὐδέν ἐστιν οὕτως ἁμάρτημα ὅ νικῆσαι δύναται τὴν φιλοτιμίαν
τοῦ δεσπότου. Ἀλλὰ κἄν τε πόρνος ᾖ τις, κἄν τε μοιχός, κἄν τε μαλακός, κἄν τε
ἀρσενοκοίτης, κἄν τε ἡταιρηκώς κἄν τε ἅρπαξ, κἄν τε πλεονέκτης κἄν τε μέθυσος, κἄν τε
εἰδωλολάτρης, τοσαύτη τῆς δωρεᾶς ἡ δύναμις καὶ τοῦ δεσπότου ἡ φιλανθρωπία ὡς
ἁπάντων τούτων ἀφανισμὸν ἐργάσασθαι καὶ αὐτῶν τῶν ἡλιακῶν ἀκτίνων φαιδρότερον
ἀποδεικνύειν τὸν γνώμην μόνον εὐγνώμονα ἐπιδειξάμενον. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις
Wenger, λόγ. Α΄,25, σ. 121.
269 Κἅν μαλακὸς κἅν πόρνος ᾖ τις κἅν είδωλολάτρης κἅν ὅ,τι ἅν ἐργασάμενος δεινὸν κἅν
ἅπασαν τὴν ἐν ἀνθρώποις πονηρίαν ἔχων ᾖ, ἐμπεσὼν εἰς τὴν τῶν ὑδάτων κολυμβήθραν,
τῶν ἡλιακῶν καθαρότερος ἀκτίνων ἄνεισιν από τῶν θείων ναμάτων. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, γ, PG 49, 226.
54
Πνεύματι τοῦ Θεοῦ ἡμῶν.270 ΢χολιάζοντας το χωρίο αυτό στη συνέχεια της
κατήχησής του αναφέρει ότι με το βάπτισμα δεν γίνονται μόνο καθαροί
αλλά και «άγιοι» και «δίκαιοι»271.
Επιπλέον όμως ο Φρυσόστομος αναφέρει σε άλλη κατήχηση ότι, αν
οι φωτιζόμενοι προσέρχονται στο βάπτισμα με μεγάλη πίστι, ακόμα και
χωρίς να κοπιάσουν πολύ ή να έχουν να επιδείξουν κάτι σπουδαίο, να
είναι βέβαιοι ότι θα απολαύσουν τη γεναιοδωρία του Κυρίου, ο οποίος θα
τους συγχωρήσει τα αμαρτήματα που διέπραξαν σε όλη την προηγούμενη
ζωή τους272. Φαρακτηριστικό το παράδειγμα του απ. Παύλου που ενώ ήταν
διώκτης του Φριστού και της Εκκλησίας, έγινε θερμός υποστηρικτής και
Απόστολος, αφού προηγουμένως με το βάπτισμα καθαρίστηκαν όλα τα
αμαρτήματά του273.
Ένα από τα βασικά προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι
φωτιζόμενοι ήταν η αποτελεσματικότητα της μετάνοιας: Πάντα τον βίον
ἐν ἁμαρτίαις διέτριψα, καὶ ἐὰν μετανοήσω, σώζομαι; Πάνυ. Πόθεν δῆλον;
Ἀπὸ τῆς τοῦ Δεσπότου φιλανθρωπίας274. ΢το πρόβλημα αυτό ο
Φρυσόστομος συνιστούσε στην απομάκρυνση της απόγνωσης που
προκαλείτο από την αμαρτία: Σο γὰρ ἀπογινώσκειν ἑαυτῶν, οὐ τοῦτο μόνον
ἔχει τὸ κακόν, ὅτι τὰς πύλας ἡμῖν ἀποκλείει τῆς πόλεως ἐκείνης, οὐδ’ ὅτι εἰς
μείζονα ῥᾳθυμίαν ἄγει καὶ καταφρόνησιν, ἀλλ’ ὅτι καὶ εἰς ἀπόνοιαν
ἐμβάλλει σατανικήν … Χυχὴ γὰρ, ἐπειδὰν ἅπαξ ἀπαγορεύσῃ τὴν σωτηρίαν
τὴν ἑαυτῆς, οὐδὲ αἰσθήσεται λοιπὸν ὅπως κατακρημνίζεται, πάντα
αἰρουμένη καὶ λέγειν καὶ ποιεῖν τὰ κατὰ τῆς σωτηρίας τῆς ἑαυτῆς275 και
270 Α΄ Κορ. 6, 9-11.

271 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, γ, PG 49, 226.
274 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Περὶ μετανοίας, λόγος η΄, PG 49, σ. 347.
275 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Λόγος παραινετικός εἰς Θεόδωρον ἐκπεσόντα Ι, PG 47, 302.
55
συχνά επανερχόταν στο ίδιο θέμα276 ενώ σε ομιλία του συμπεραίνει: Ὥστε
οὐ το πλῆθος τῶν ἁμαρτημάτων ποιεῖ τὴν ἀπόγνωσιν, ἀλλ’ ἡ τοῦ ἀσεβοῦς
γνώμη.277
1.4.3.3.Απόκτηση αξιωμάτων.
Οι φωτιζόμενοι με το επικείμενο βάπτισμα λαμβάνουν το όνομα
του πιστού ενώ ταυτόχρονα αποκτούν και το αξίωμα του Φριστιανού, το
οποίο εκτός από τη παρούσα τους ακολουθεί και στη μέλλουσα ζωή: Μὴ,
παρακαλῶ, μὴ οὕτω ῥᾳθύμως περὶ τῆς ἑαυτῶν βουλεύεσθε σωτηρίας.
Ἐννόει σου τὴν ἀξίαν καὶ αἰδέσθητι· εἰ γὰρ ἐπὶ ἀνθρωπίνῳ τις ἀξιώματι
μέγα φρονεῖ καὶ πολλάκις παραιτεῖταί τι διαπράξασθαι ἵνα μὴ ὑβριν τῷ
ἀξιώματι προστρίψηται, σὺ τοσοῦτον ἀξίωμα μέλλων κτᾶσθαι οὐκ ὀφείλεις
ἤδη σαυτὸν αἰδέσιμον καταστῆναι; Σὸ γὰρ ἀξίωμά σου τοιοῦτόν έστιν ὡς καὶ
τῷ παρόντι αἰῶνι συνπαρεκτείνεσθαι καὶ εἰς τὴν μέλλουσάν σοι
συναποδημεῖν ζωήν. Σὶ δὲ τοῦτό ἐστι; Φρισιανὸς ἀκούεις λοιπὸν διὰ τὴν τοῦ
Θεοῦ φιλανθρωπίαν καὶ πιστὸς. Ἰδοὺ οὐχ ἕνα ἀξίωμα ἀλλὰ δύο·<278.
΢ε άλλη κατήχηση χαρακτηρίζει τους βαπτισθέντες «ελεύθερους
και πολίτες της εκκλησίας», αυτούς που μέχρι χθες ήταν «αιχμάλωτοι»
και συνεχίζει: Οἱ πρώην ἐν αἰσχύνη ἁμαρτιῶν, νῦν ἐν παρρησίᾳ καὶ
δικαιοσύνῃ. Οὐ γὰρ ἐλεύθεροι μόνον ἀλλὰ καὶ ἅγιοι, οὐχ ἅγιοι μόνον ἀλλὰ
καὶ δίκαιοι, οὐ δίκαιοι μόνον ἀλλὰ καὶ υἱοί, οὐχ υἱοί μόνον ἀλλὰ καὶ
κληρονόμοι, οὐ κληρονόμοι μόνον ἀλλὰ καὶ ἀδελφοὶ τοῦ Φριστοῦ, οὐκ
ἀδελφοὶ τοῦ Φριστοῦ μόνον ἀλλὰ καὶ συγκληρονόμοι, οὐ συγκληρονόμοι
276 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, γ, PG 49, 236, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄,25, σ. 121, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὴν πρὸς Εβραίους ἐπιστολὴν ΦΙΙ,
PG 63, 102, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Περὶ ἐλεημοσύνης καὶ εἰς τὰς δέκα παρθένους, λόγος γ΄, PG 49,
297, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Περὶ μετανοίας, λόγος η΄, PG 49, 337, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Περὶ ἱερωσύνης,
λόγος ΙΙ΄, PG 48, 635.
277 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία Η΄, PG 61, 73.
278 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄,44, σ. 131.
56
μόνον ἀλλὰ καὶ μέλη οὐ μέλη μόνον ἀλλὰ καὶ ναός, οὐ ναός μόνον ἀλλὰ καὶ
ὄργανα του Πνεύματος279. Αμέσως μετά την απαρίθμιση των δωρεών καλεί
να βαπτισθούν και τα παιδιά, καίπερ ἁμαρτίας οὐκ ἔχοντα,
διευκρινίζοντας ότι, δωρεά δεν είναι μόνο η άφεση των αμαρτιών, αλλά
για να προστεθεί σ’ αυτά ἁγιασμός, δικαιοσύνη, υἱοθεσία, κληρονομία και
ἀδελφότης.280
Σο μέγεθος επομένως των αξιωμάτων που δωρήθηκαν υπερβαίνει
κάθε ανθρώπινη διάνοια και νικά το λογισμό του ανθρώπου, αφού ο
προηγουμένως δούλος και αιχμάλωτος, ανυψώθηκε σε μια στιγμή από το
βασιλιά των όλων στο αξίωμα της υιοθεσίας281, για το οποίο ο
Φρυσόστομος λέει ότι, μαζί με τον αγιασμό και τη χάρη του Πνεύματος,
δεν μπορεί να τα αφαιρέσει κανείς, αν αυτός που τα έλαβε δεν δείξει
αδιαφορία282.
1.4.4. Ηθικές παραινέσεις
Οι ηθικές παραινέσεις στις κατηχήσεις του Φρυσοστόμου είναι
πολλές και ποικίλες. Οι φωτιζόμενοι οφείλουν να απέχουν από τα κακά
με την εργασία των αγαθών πράξεων, να αποφεύγουν τα κοσμικά
πράγματα και τα πολυτελή ενδύματα, τις κακές συνήθειες όπως ψεύδος,
ύβρεις, αισχρολογία και μίμηση του γελοτοποιού, να έχουν εγκράτεια
γλώσσας, να καταπολεμήσουν την οργή και το θυμό, να αποφεύγουν
τους όρκους, τα μάγια, τα μαγικά, τις μαντείες και όλα τα συναφή, ενώ οι
γυναίκες επιπλέον το στόλισμα και το βάψιμο.
279 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 5, σ. 153, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 29, σ. 150, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄, 11, σ.
188.
280 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 6, σ.σ. 153-154.
281 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 22, σ. 211.
282 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 22, σ. 211, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 23, σ. 211-212.
57
1.4.4.1.Αποφυγή κοσμικών πραγμάτων και κακών
συνηθειών.
Η φροντίδα, συμβουλεύει ο Φρυσόστομος, να μην είναι για τους
εξωτερικούς καλλωπισμούς, ούτε για την πολυτέλεια των ενδυμάτων,
ούτε για μεταξωτά ενδύματα και για τα χρυσά περιδέραια, αλλά να είναι
για την ομορφιά της ψυχής 283, ενώ σε άλλο σημείο ζητάει τη μη
προσκόλληση στα κοσμικά πράγματα, στην τρυφηλή τράπεζα και στα
πολυτελή ενδύματα, αφού: καὶ γὰρ ἔχεις ἱμάτιον μέγιστον, ἔχεις τράπεζαν
πνευματικήν, ἔχεις τὴν δόξαν τὴν ἄνω, καὶ πάντα σοι ὁ Φριστὸς γίνεται, καὶ
τράπεζα καὶ ἱμάτιον καὶ οἶκος καὶ κεφαλὴ και ρίζα284.
Η πονηρή συνήθεια των κακών πρέπει να αποβληθεί, να γίνει
διόρθωση των ελαττωμάτων και προετοιμασία για την άσκηση της αρετής
διότι τα προηγούμενα αμαρτήματα συγχωρούνται με το βάπτισμα,
υπάρχει όμως φόβος και κίνδυνος για επιστροφή στα ίδια και έτσι το
«φάρμακο» θα γίνει «πληγή»285. Πριν λοιπόν επέλθει το βάπτισμα:
ἐξάλειψον τὰς κακῶς ἐντεθείσας σοι συνηθείας· εἴτε ὀμνύναι, εἴτε
ψεύδεσθαι, εἴτε ὑβρίζειν, εἴτε αἰσχρολογεῖν, εἴτε γελωτοποιεῖν, εἴτε ἄλλο τι
τῶν τοιούτων τῶν μὴ νενομισμένων συνήθειαν ἔχεις ποιεῖν ἔξελε τὴν
συνήθειαν, ἵνα μὴ πάλιν πρὸς αὐτὴν ἐπανέλθης μετὰ τὸ βάπτισμα286.
΢τις κακές συνήθειες εντάσσει και τα δημόσια θεάματα ο
Φρυσόστομος και ζητάει από τους κατηχουμένους να μην ενδιαφέρονται
πλέον για τις ιπποδρομίες και τα θεάματα των παράνομων θεάτρων,
γιατί είναι και αυτά υποδαυλίσματα της ασέλγειας, ούτε για τις
απάνθρωπες απολαύσεις των θηριομαχιών και διερωτάται ποια

284 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, β, PG 49, 233, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, γ, PG 49, 234.
285 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, β, PG 49, 234.
286 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, γ, PG 49, 235.
58
απόλαυση υπάρχει, όταν κάποιος βλέπει ένα συνάνθρωπό του να
σπαράσσεται από τα ανήμερα θηρία 287, ενώ σε άλλη κατήχηση
συμπεριλαμβάνει τα θέατρα και τις ιπποδρομίες στην «πομπή» του
διαβόλου288.
Κάθε ενέργεια που γίνεται από τον άνθρωπο πρέπει να τη
διακρίνει πολλή κοσμιότητα 289, διότι σαφής εικόνα της κατάστασης της
ψυχής θα μπορούσε να γίνει η εξωτερική παρουσία του ανθρώπου, ενώ η
κίνηση των μελών δείχνει κυρίως την ομορφιά της ψυχής290. Ας είναι
τέτοιο το βάδισμα στην αγορά, λέει ο Φρυσόστομος και ας το διακρίνει
τόση γαλήνη και ευπρέπεια, ώστε να αποσπάται η προσοχή των
διερχόμενων291, ενώ η όλη διαγωγή ας είναι κάτι το ασυνήθιστο και
τελείως διαφορετικό292.
1.4.4.2.Εγκράτεια γλώσσας.
Εκείνος που θα μπει κάτω από το ζυγό του Φριστού και θέλει να
ακολουθήσει τα ίχνη Σου, πρέπει να επιδείξει πολλές αρετές, αλλά κυρίως
πρέπει να έχει πάρα πολύ προσεκτική τη γλώσσα του293, διότι πολλοί
σκοτώθηκαν από μαχαίρι, αλλά είναι πολλοί λιγότεροι από αυτούς που
έπεσαν χτυπημένοι από κακή γλώσσα294. Από παντού συνηθίζει να
βλάπτει τον άνθρωπο ο διάβολος, λέει ο Φρυσόστομος, αλλά προ πάντων
με τη γλώσσα και το στόμα, τα οποία είναι καταλληλότερα όργανα σ’

288 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, ε, PG 49, 239.
291 <καὶ μήτε ὀφθαλμὸς ῥεμβέσθω μήτε οἱ πόδες ἄτακτα βαδιζέτωσαν καὶ ἡ γλῶττα μετὰ
τῆς ἡσυχίας καὶ ἐπιεικείας τὰ ῥήματα προσφερέτω καὶ ἁπλῶς ἅπαντα ἔξωθεν μηνυέτω τῆς
ἔνδοθεν καθημένης ψυχῆς τὴν εὐμορφίαν< ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄, 26,
σ. 196.
294 Βλ. ΢ειρ. 28, 18, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄,32, σ. 125.
59
εκείνον να τον εξαπατήσει και να τον καταστρέψει295. Και για ποιο λόγο,
συνεχίζει, αφού αυτό το όργανο προξενεί τόση καταστροφή, το έβαλε
μέσα ο Θεός από την αρχή; Ὅτι καὶ πολλὴν ἔχει ὠφέλειαν296, εξηγώντας
ότι η γλώσσα βρίσκεται ανάμεσα σε δύο χρήσεις και ο άνθρωπος είναι
κύριος να τη χρησιμοποιήσει για τη μία ή την άλλη297.
Η γλώσσα είναι ξίφος που βρίσκεται ανάμεσα στο καλό και στο
κακό και αντί ο άνθρωπος να στραφεί κατά του αδελφού του, είναι
προτιμότερο να στραφεί και να κατηγορήσει τα αμαρτήματά του298.
Πολλά είναι τα αμαρτήματα που διαπράττει συνήθως η γλώσσα,
κακολογώντας, βλασφημώντας, λέγοντας αισχρά λόγια, συκοφαντώντας,
κάνοντας όρκους και παραβαίνοντας αυτούς299. Γιατί είναι ολέθριο, εξηγεί
ο Φρυσόστομος, η γλώσσα που υπηρετεί τα μυστήρια και βάφτηκε με
τέτοιο αίμα, να χρησιμοποιείται σε κακολογίες και ύβρεις, ενώ δεν πρέπει
να κατεβαίνει στην ευτέλεια της αμαρτίας, αφού ο Θεός την τίμησε
κατάλληλα300, δίνει δε τόση μεγάλη βαρύτητα στα αμαρτήματα της
γλώσσας, ώστε σε άλλη κατήχηση, μιλώντας για την απάνθρωπη
απόλαυση των θηριομαχιών, κατηγορεί αυτούς που φωνάζουν, ότι
ακονίζουν τα δόντια του θηρίου, διαπράττοντας φόνο όχι με το χέρι αλλά
με τη γλώσσα301.
Μετά την ανάλυση των προβλημάτων που δημιουργεί η γλώσσα, ο
ίδιος δείχνει και τον τρόπο αντιμετώπισης λέγοντας ότι, ο Θεός περιέβαλε
295 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, δ, PG 49, 228.

296 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, δ, PG 49, 229.
297 Μέση γὰρ ἔστηκεν ἡ γλῶσσα τῆς πρὸς ἑκάτερα χρήσεως· σὺ Κύριος εἶ. Οὕτω καὶ τὸ
ξίφος κεῖται μέσον· κἄν μὲν κατὰ τῶν πολεμίων χρήσῃ, σωτήριον σοι τὸ ὄργανον γέγονεν·
ἄν δὲ κατὰ σαυτοῦ τὴν πληγὴν ὠθήσῃς, οὐχ ἡ σιδήρου φύσις, ἀλλ’ ἡ σὴ παρανομία γίνεται
τῆς σφαγῆς αἰτία. Οὕτω και περὶ τῆς γλώττης λογισόμεθα· ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις
Montfaucon, κατήχ. Ι, δ, PG 49, 229.
300 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, β, PG 49, 234.
301 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄,43, σ. 130.
60
τη γλώσσα με διπλό τείχος, με το διάφραγμα δηλαδή των δοντιών και το
περίφραγμα των χειλιών για να μη λέει εύκολα και απερίσκεπτα τα
απρεπή λόγια302, και συνεχίζει: Φαλίνωσον αὐτὴν ἔνδον. Ἀλλ’ οὐκ ἀνέχεται;
Καὶ σωφρόνισον αυτὴν διὰ τῶν οδόντων, ὥσπερ δημίοις τούτοις ἐκδοὺς αὐτῆς
το σῶμα καὶ ποιήσας δακεῖν303. ΢τις κατηχήσεις του ο Φρυσόστομος, ζητάει
χαλιναγώγηση της ορμής της γλώσσας, αποφυγή της πολυλογίας και
ομιλία μόνο όταν είναι αναγκαίο304, ή έχει να προσφέρει κάτι χρήσιμο και
εποικοδομητικό σε εκείνους που ακούν και μόνο τότε με πολύ φόβο να
μιλάει σαν να βρίσκεται κάποιος εκεί και γράφει τα λόγια 305, έχοντας
πάντοτε υπόψη αυτό που λέχθηκε από τον Κύριο: Λέγω δὲ ὑμῖν ὅτι πᾶν
ρῆμα ἀργὸν ὃ ἐὰν λαλήσωσιν οἱ ἄνθρωποι, ἀποδώσουσι περὶ αὐτοῦ λόγον ἐν

ἡμέρᾳ κρίσεως306.
Ο Φρυσόστομος τέλος, ζητάει από τους νεοφώτιστους να είναι
προσεκτικοί στη γλώσσα, την οποία συμβουλεύει να χρησιμοποιούν σε
ύμνους, δοξολογία, ανάγνωση των θείων γραφών και σε πνευματικές
συζητήσεις307.
1.4.4.3.Καταπολέμηση οργής και θυμού.
Ο Φρυσόστομος μετά την χαλιναγώγηση της γλώσσας, ζητάει την
καταστολή της οργής και του θυμού, συμβουλεύοντας αυτούς που θα
αδικηθούν, να μην αγανακτήσουν ούτε να οργισθούν, αλλά να λυπηθούν

304 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, δ, PG 49, 237, πρβλ. και Πρμ. 10,19.
306 Μτ. 12, 36.
61
και να δακρύσουν γι αυτόν που τους αδίκησε, γιατί κανένας δεν μπορεί να
αδικήσει την ψυχή τους, ούτε ακόμα και ο ίδιος ο διάβολος308. Αναλύοντας
τα λεγόμενά του, εξηγεί ότι αν κάποιον τον αδικήσουν ή του αφαιρέσουν
την περιουσία, ή τον βρίσουν ή τον κακολογήσουν, δεν τον αδικούν στη
ψυχή, αν όμως αυτός οργισθεί, ή δείξει μνησικακία ή κακαλογήσει, αδικεί
ο ίδιος τη ψυχή του και θα τιμωρηθεί για τα λόγια που θα πεί ή ότι άλλη
αμαρτία διαπράξει309.
1.4.4.4.Αποφυγή όρκων.
Για το Φρυσόστομο, ο όρκος είναι το πιο φοβερό από όλα τα
αμαρτήματα: δεινὸν ὁ ὅρκος, ἀγαπητέ, δεινὸν καὶ ἐπιβλαβές· φάρμακον
ὀλέθριον, δηλητήριον χαλεπόν, τραῦμα κεκρυμμένον, ἕλκος ἀφανές, νομὴ
συνεσκιασμένη καὶ τὸν ἰὸν ἐπὶ τὴν ψυχὴν ἄγουσα· βέλος σατανικόν, ἀκόντιον
πεπυρωμένον, μάχαιρα δίστομος, ῥομφαία ἠκονημένη, ἁμαρτία
ἀσύγγνωστος, παρανομία ἀπολογίαν οὐκ ἔχουσα, βάραθρον βαθύ, κρημνὸς
ἀπότομος, παγὶς ἰσχυρά, δίκτυον ἐκτεταμένον, δεσμὸς λυθῆναι μὴ
δυνάμενος, βρόχος ἀδιεξόδευτος310. Η φροντίδα για τους όρκους «λειώνει τη
ψυχή του» και φοβάται μήπως τον κατηγορήσουν θεωρώντας υπερβολικά
τα λεγόμενά του, επειδή νομίζουν ότι ο όρκος είναι μικρό αμάρτημα 311. Ο
όρκος είναι βέβαια φοβερός, αλλά δεν θεωρείται φοβερός 312 και αυτό
οφείλεται στην πανουργία του διαβόλου και οδηγεί συγκαλυμμένα στην
αμαρτία «αναμιγνύοντας δηλητήριο στην τροφή», αποκρύπτοντας τη
βαρύτητα του όρκου313.
308 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, γ, PG 49, 235.

310 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. β΄, 8, σ.σ. 162-163.
311 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. β΄, 2, σ. 156.
312 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. β΄, 2, σ. 156, πρβλ. και
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, ε, PG 49, 229.

313 Βλ.ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. β΄, 2, σ. 156.
62
΢ε άλλη κατήχηση, ο Φρυσόστομος, ζητάει την άσκηση της
γλώσσας ώστε να είναι καθαρή από τους όρκους, μη εννοώντας τις
επιορκίες αλλά τους όρκους που γίνονται συνήθως στην τύχη και
άσκοπα314, διευκρινίζοντας ότι αυτό το νομοθέτησε ο Κύριος315, ενώ
παράλληλα συμβουλεύει να καταβληθεί κάθε προσπάθεια για απαλλαγή
από τη φοβερή αυτή συνήθεια, εξηγώντας ότι η συνήθεια έχει τη δύναμη
φύσης316. ΢τη συνέχεια της ομιλίας του δείχνει στο ακροατήριο πόσο
εύκολα, καθημερινά και για ασήμαντα πράγματα καλείται μάρτυρας ο
Θεός, που είναι «βασιλιάς των ουρανών» και «Κύριος των αγγέλων», όταν
σε παρόμοια περίπτωση δεν θα τολμούσε κανείς να καλέσει ως μάρτυρα
έναν άνθρωπο που έχει κάποιο μικρό αξίωμα. 317
Για να αποδείξει δε, πόσο φοβερή αμαρτία είναι ο όρκος και πόσο
διαφέρει από τις άλλες, λέει ότι, όταν κάποιος δεν παραβαίνει τις άλλες
εντολές δεν υπάρχει τιμωρία, ενώ όταν ορκιστεί να κάνει ένα παράνομο
πράγμα, ή θα φυλάξει τον όρκο του και θα παρανομήσει ή δεν θα το
φυλάξει και θα πέσει στο αμάρτημα της επιορκίας318. Σελειώνοντας και
για επιβεβαίωση των λόγων του αναφέρει το παράδειγμα του Ηρώδη, ο
οποίος μετά το χορό της κόρης της Ηρωδιάδας, υποσχέθηκε με όρκο να
της δώσει εκείνο που θα του ζητήσει και έτσι όταν του ζήτησε το κεφάλι

315 Ἐγώ δὲ λέγω ὑμῖν μὴ ὀμόσαι ὅλως, Μτ. 5, 34. πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις
Wenger, λόγ. Α΄, 42, σ. 130.
316 Φαλεπὸν ἡ συνήθεια, καὶ δεινὸν ὑποσκελίσαι, καὶ δυσφύλακτον, καὶ ἄκοντας ἡμᾶς
πολλάκις καὶ οὐκ εἰδότας ἐμβάλλει; Οὐκοῦν ὅσῳ τῆς συνηθείας οἶδας τὴν δύναμιν, τοσούτῳ
τῆς μὲν πονηρᾶς συνηθείας ἀπαλλαγῆναι σπούδασον, πρὸς δὲ τὴν χρησιμωτάτην σεαυτὸν
μετάστησον. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, ε, PG 49, 230.
317 Ἡμεῖς δὲ καὶ λάχανα ὠνούμενοι, καὶ ὑπὲρ ὀβολῶν δύο φιλονικοῦντες, καὶ πρὸς οἰκέτας
ὀργιζόμενοι, καὶ ἀπειλούντες, τὸν Θεὸν πανταχοῦ καλοῦμεν μάρτυρα· καὶ ἄνθρωπον μὲν
ἐλεύθερον, ἀξίαν τινὸς μετασχόντα ψιλῆς οὐκ ἅν ἐτόλμησας ὑπὲρ τοιούτων καλέσαι
μάρτυρα ἐπ’ ἀγορᾶς, ἀλλὰ κἅν ἐπιχειρήσῃς, δίκην δώσεις τῆς ὕβρεως… ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, ε, PG 49, 230.
63
του Ιωάννη του Βαπτιστή, έγινε δέσμιος του όρκου του, αφού όπως και να
ενεργούσε θα διέπραττε έγκλημα319.
1.4.4.5.Αποφυγή από μάγια – μαγικά και μαντείες.
Σα μάγια, τα μαγικά και τις μαντείες, ο Φρυσόστομος τα
κατατάσσει στην πομπή του διαβόλου320 και ζητάει από άνδρες και
γυναίκες να αποφεύγουν τις μαντείες και τις παρατηρήσεις, για το λόγο
ότι αυτά είναι «μωρολογίες των Ελλήνων» και εκείνων που είναι ακόμη
προσκολλημένοι στην πλάνη, το να εξετάζουν δηλαδή τη φωνή του
κόρακα, το θόρυβο του ποντικιού και τον τρισμό της δοκού321. Άλλοι
χρησιμοποιούν «επωδές» (ξόρκια) και φυλακτά και δένουν στο κεφάλι και
στα πόδια χάλκινα νομίσματα του Αλεξάνδρου του Μακεδόνα, ενώ
υπάρχει ο σταυρός που ανέστησε ολόκληρη την οικουμένη 322. Επιπλέον δε,
εισέρχονται στα σπίτια «μεθυσμένα και παραπαίοντα γραΐδια» που
χρησιμοποιώντας το όνομα του Θεού και τη Φριστιανική ιδιότητα,
απαγγέλουν μαγικά άσματα, βρίζοντας τον Θεό323. Αναφερόμενος στη
λέξη «σύμβολα», εξηγεί ότι, πολλές φορές βγαίνοντας κάποιος από το
σπίτι του, βλέπει άνθρωπο μονόφθαλμο ή χωλό και το θεωρεί κακό
σημάδι, όπως επίσης αν συναντήσει «παρθένο» η ημέρα γίνεται άπρακτη,
319 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. β΄, 9, σ.σ. 163-165.

320 …πομπὴ δὲ σατανική ἐστι θέατρα καὶ ἱπποδρομίαι, καὶ πάσα ἁμαρτία καὶ παρατήρησις
ημερῶν, καὶ κλήδονες καὶ σύμβολα, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, ε, PG
49, 239. ΢ε άλλη κατήχηση ο Φρυσόστομος λέγει: πομπὴ δὲ διαβόλου πᾶν εἶδος ἁμαρτίας
ἐστι, θέατρα παρανομίας, ἱπποδρομίαι, συνέδρια γέλωτος, πομπὴ διαβόλου οἰωνισμοὶ καὶ
μαντεῖαι, κλήδονες καὶ παρατηρήσεις καιρῶν, καὶ σύμβολα καὶ περίαπτα καὶ ἐπωδαί.
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 6, σ. 172.
321 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 39, σ.σ. 128-129, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
Λόγοι κατὰ Ἰουδαίων, λογ. όγδοος, PG 48, 936, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόθεσις τῆς πρὸς
Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία Δ΄, PG 61, 38, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς
Σιμόθεον ἐπιστολὴν πρώτην, ομιλία ΙΓ΄, PG 62, 564, ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Η, ΦΦΦΙΙ, 11, σ.
164.
64
αν όμως συναντήσει πόρνη η ημέρα θα είναι ευνοϊκή, καλή και γεμάτη
κέρδος, ενώ συμπληρώνει ότι είναι και αυτό πομπή σατανική324.
1.4.4.6.΢τολισμός γυναικών.
Ο Φρυσόστομος, αναφερόμενος στα λόγια του δασκάλου της
οικουμένης, εννοώντας τον απ. Παύλο: Ὡσαύτως καὶ τὰς γυναῖκας ἐν
καταστολῇ κοσμίῳ, μετὰ αἰδοῦς καὶ σωφροσύνης κοσμεῖν ἑαυτὰς, μὴ ἐν
πλέγμασιν ἢ χρυσῷ ἢ μαργαρίταις ἢ ἱματισμῷ πολυτελεῖ325, ο οποίος
γνώριζε όλως ιδιαιτέρως τη «μωρία» της γυναικείας φύσης και την εύκολη
ολισθηρότητα της γνώμης της, συμβουλεύει: ἀλλὰ πᾶσα ἡ σπουδὴ
μεταγέσθω εἰς τὴν τῆς ψυχῆς εὐμορφίαν ὥστε τὸ ταύτης κάλλος
φαιδρότερον γίνεσθαι326. Ο εξωτερικός στολισμός κι αν ακόμη
ευχαριστήσει προς στιγμή εκείνη που τα φοράει, καταστρέφεται με το
πέρασμα του χρόνου και πριν από την καταστροφή διεγείρει τους
οφθαλμούς των φθονερών και παρακινεί στην αφαίρεση αυτών 327.
Ακολούθως και επειδή ο λόγος ήταν για τις γυναίκες, απηύθυνε
ακόμη μία συμβουλή, ώστε μαζί με τα άλλα, να αποφεύγουν και την
επιβλαβή συνήθεια να βάφουν το πρόσωπο, ούτε να προσθέτουν κάτι σαν
να είναι ελλειπές το δημιούργημα, διότι αυτό αποτελεί ύβρη προς το
δημιουργό328. Με την ενέργεια αυτή αφενός μεν δεν μπορεί τίποτα να
προστεθεί στο φυσικό κάλλος, αφετέρου δε καταστρέφεται το κάλλος της
ψυχής και επιπλέον προσελκύοντας τα μάτια των ακολάστων,
μεταφέρεται το ολίσθημα εκείνων στο κεφάλι τους329.

325 Α΄ Σιμ. 2, 9.
329 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 37, σ. 127-128.
65
Σο πρέπον λοιπόν και το επωφελές, συνεχίζει ο Φρυσόστομος, είναι
να απέχουν οι γυναίκες από όλα αυτά. Αν όμως δεν θέλουν να το κάνουν
αυτό εκείνες που είναι κυριευμένες από την κακή αυτή συνήθεια,
τουλάχιστον ας μη το κάνουν όταν έρχονται στην Εκκλησία, διότι εκείνον
που έρχονται να προσκυνήσουν και να του εξομολογηθούν τα
αμαρτήματά τους, επιζητεί το εσωτερικό κάλλος με την εκτέλεση αγαθών
έργων, την ελεημοσύνη, τη σωφροσύνη, την κατάνυξη και την ακριβή
πίστη330.
1.5. Εφόδια προσερχομένων στο βάπτισμα.
Αφού αναφέρθηκαν οι δωρεές που προέρχονται από το βάπτισμα, ο
Φρυσόστομος ζητάει από τους φωτιζομένους να αμείψουν τον ευεργέτη
τους με τον άριστο τρόπο ζωής και αφού σκεφθούν το μέγεθος της θυσίας,
να καλλωπίσουν τα μέλη του σώματός τους331, ενώ ανάμεσα στο πλήθος
των ηθικών του παραινέσεων ξεκαθαρίζει ότι, ο Φριστός θέλει μόνο
εκείνα που εξαρτώνται από αυτούς 332. Επιπλέον οι προσερχόμενοι πρέπει
να στολιστούν με πνευματικά χαρίσματα και να διαχειρίζονται σωστά το
χρόνο της ημέρας με προσευχές και εξομολογήσεις333.
1.5.1. ΢τολισμός με πνευματικά χαρίσματα.
κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, δ, PG 49, 238.
331 Σαῦτα δὴ πάντα εἰδὼς, ἀγαπητὲ, ἄμειψέ σου τὸν εὐργέτην ἀρίστῃ πολιτείᾳ, καὶ ἐννοήσας
τῆς θυσίας τὸ μέγεθος, καλλὼπισόν σου τὰ μέλη τοῦ σώματος. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις
Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, β, PG 49, 233.
332 Καὶ ταῦτα ἡμᾶς ὁ Θεὸς ἀπαιτεῖ μόνα, ὧν ἡμεῖς ἐσμεν κύριοι· ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις
Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, β, PG 49, 234, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄,
41, σ. σ. 129-130.
66
Ο κατηχούμενος που προσέρχεται στο βάπτισμα, πρέπει να
οπλισθεί με πνευματικά χαρίσματα και να επιδείξει «πολιτεία έργων»334.
Μιλώντας ο Φρυσόστομος για το όνομα «άνθρωπος» αναφέρει: Ἄνθρωπος
γὰρ ἐστιν, οὐχ ὅστις ἁπλῶς χεῖρας καὶ πόδας ἔχει ἀνθρώπου, οὐδ’ ὅστις
ἐστὶ λογικὸς μόνον, ἀλλ’ ὅστις εὐσέβειαν καὶ ἀρετὴν μετὰ παρρησίας
ἀσκεῖ335. ΢τη συνέχεια συγκρίνει: Εἰ δὲ τὸ «ἄνθρωπος» ὄνομα τοσαύτην εἰς
ἀρετὴν παράκλησιν παρέχει, πολλῷ μᾶλλον το «πιστὸς»336. Με το
βάπτισμα ο Θεός εμπιστεύεται τον άνθρωπο και του δίνει σαν
παρακαταθήκη, δικαιοσύνη, αγιωσύνη, καθαρότητα ψυχής, υἱοθεσία και
βασιλεία των ουρανών, σε αντάλλαγμα με την αρετή που δίνει σαν
παρακαταθήκη ο πιστός337. Σον Φριστιανό κανένας δεν μπορεί να τον
αδικήσει στη ψυχή, ούτε και ο ίδιος ο διάβολος. Ο Θεός τον έκανε
ακατανίκητο σε όλες τις επιβουλές, αλλά και κατάλληλο για την
επιτέλεση της αρετής, γιατί ούτε η φτώχεια, ούτε η αρρώστια, ούτε η
σωματική αναπηρία, ούτε η δουλεία, ούτε κάτι παρόμοιο θα μπορούσε να
γίνει εμπόδιο στην άσκηση της αρετής. 338 Σο σπουδαιότερο πράγμα της
αρετής είναι ότι δεν έχει ανάγκη από πλούτο, εξουσία, δόξα ή κάτι
παρόμοιο, θέλει όμως αγιασμένη ψυχή339. Ο Θεός δεν καλεί τον άνθρωπο
στη χάρη του για δική του ανάγκη, αλλά για να τον ευεργετήσει, σε
αντίθεση με τους επίγειους βασιλείς που στρατολογούν τους στρατιώτες
για να τους υπηρετήσουν, οδηγώντας τους σε πόλεμο αισθητό, ενώ ο Θεός
καλεί σε μάχη πνευματική340.
1.5.2. ΢ωστός τρόπος ζωής.
337 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, α, PG 49, 232.
67
Μετά την άφεση των αμαρτιών από το βάπτισμα, συμβουλεύει ό
Φρυσόστομος, πρέπει να υπάρξει φροντίδα για τον καρπό του Πνεύματος,
την αγάπη, τη χαρά, την ειρήνη, τη μακροθυμία, την καλοσύνη, την
αγαθοσύνη, την πραότητα και την εγκράτεια341. Αν καθαρισθεί ο νους με
την ακρόαση των ευσεβών διδαγμάτων και υπάρξει η κατάλληλη
προετοιμασία, συνεχίζει, θα καταστεί από τώρα δυνατή η υποδοχή του
μεγέθους της δωρεάς και η διαφύλαξη των αγαθών που δίνονται342.
΢ε άλλη κατήχηση ο Φρυσόστομος δίνει οδηγίες για τον σωστό
τρόπο ζωής, κάνοντας σύγκριση της προετοιμασίας των φωτιζομένων με
την προετοιμασία των αθλητών343. Όταν όμως έρθουν οι πραγματικοί
αγώνες τότε οι αθλητές ή θα πέσουν δείχνοντας ραθυμία και θα φύγουν
από την παλαίστρα με πολλή ντροπή, ή θα αγωνιστούν με μεγάλη
προθυμία και θα κερδίσουν με τον τρόπο αυτό τα στεφάνια και τα
βραβεία. Έτσι ακριβώς, εξηγεί, θα συμβεί μετά τις τριάντα ημέρες της
προετοιμασίας, όπου θα βρεθεί αντιμέτωπος ο πονηρός δαίμονας, γιατί
εναντίον εκείνου πρέπει να δοθεί ο αγώνας344 και τελειώνοντας δείχνει
τον τρόπο της επιτυχίας345.
1.5.3. ΢ωστή διαχείριση χρόνου.
Ο Φρυσόστομος θεωρεί πολύ σημαντικό πράγμα την μετάβαση
στην Εκκλησία και συμβουλεύει μαζί με την αποχή από τις τροφές και τα
κακά και την άσκηση της αρετής με προθυμία, να διαμοιρασθεί ο χρόνος

κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, β, PG 49, 233.
345 Μάθωμεν τοίνυν ἐντεῦθεν ἤδη τὰς λαβὰς ἐκείνου, πόθεν ἐστὶ πονηρός, πόθεν ἡμῖν
εὐκόλως ἐπηρεάσαι δύναται, ἵνα τῶν ἀγώνων παραγενομένων μὴ ξενοπαθῶμεν μηδὲ

θορυβώμεθα, καινὰ τὰ παλαίσματα ὁρῶντες, ἀλλ’ ἤδη μεταξὺ ἡμῶν αὐτῶν μελετήσαντες
καὶ τὰς μεθοδείας αὐτοῦ μαθόντες ἁπάσας, μετὰ τοῦ θαρρεῖν ἁψώμεθα τῶν παλαισμάτων
πρὸς ἐκεῖνον, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, δ, PG 49, 228.
68
της ημέρας σε προσευχές, εξομολογήσεις, στην ανάγνωση και την
κατάνυξη της ψυχής και όλη η φροντίδα να είναι για πνευματικές
συνομιλίες346. ΢ε άλλο σημείο τονίζει ότι αν είναι ανάγκη να βγει κάποιος
από το σπίτι, να μην επιδιώκει τα επιβλαβή συνέδρια και τις ανόητες
συγκεντρώσεις που είναι γεμάτες φλυαρία αλλά να προτιμάει την
Εκκλησία του Θεού, τους οίκους προσευχής, τις συναθροίσεις με
πνευματικές ομιλίες347 και να μην ξοδεύει τον καιρό σε ανώφελες και
επιβλαβείς συναναστροφές348, ενώ είναι άξιος καταδίκης αυτός που
προτιμάει αντί των κατηχήσεων τις κοσμικές διασκεδάσεις, τις
ιπποδρομίες και τα θέατρα349.
΢την τελευταία από τις μυσταγωγικές του κατηχήσεις ο
Φρυσόστομος παραθέτει ένα διάγραμμα για την σωστή διαχείριση του
χρόνου ενός ημερονυκτίου και συγκεκριμένα, πρωινή προσευχή και
εξομολόγηση στο ναό, αναχώρηση στη συνέχεια ο καθένας για την
εργασία του διανύοντας τον καιρό της ημέρας, σαν να οφείλει να
αποδώσει λόγο στον Κύριο, ζητώντας το βράδυ συγγνώμη για τα
πταίσματά του και αφού περάσει τη νύχτα με πολύ νηφαλιότητα να
ξεκινήσει κατά τον ίδιο τρόπο και την επόμενη μέρα350. Ρυθμίζοντας
δηλαδή ο καθένας με αυτό τον τρόπο τη ζωή του θα μπορέσει να περάσει
ακίνδυνα το πέλαγος της παρούσας ζωής και να αξιωθεί της
φιλανθρωπίας του Κυρίου351.
1.5.4. Προσευχή και εξομολόγηση.

347 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄, 25, σ. 195, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 13, σ.σ. 221-222.
348 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 13 και 16, σ. 221 και 223.
349 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 14, σ. 222.
350 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 17-18, σ.σ. 256-257.
351 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 18, σ. 257.
69
Οι φωτιζόμενοι κατά την Μ. Σεσσαρακοστή ζούσαν μαζί με τους
πιστούς έντονη λατευτική ζωή και για το λόγο αυτό είχαν πολλές
ευκαιρίες να προσέλθουν στο ναό να προσευχηθούν και να
εξομολογηθούν. ΢ε ότι αφορά την εξομολόγηση των φωτιζομένων ο
Φρυσόστομος προτρέπει: «Καὶ γὰρ εξομολογήσεως ὁ καιρὸς καὶ τοῖς
άμυήτοις και τοῖς βαπτισθεῖσι· τοῖς μὲν, ἵνα μετανοήσαντες τῶν ἱερῶν
τύχωσι μυστηρίων· τοῖς δὲ, ἵνα ἀπονιψάμενοι τὴν μετὰ τὸ βάπτισμα κηλῖδα,
καθαρῷ συνειδότι τῇ τραπέζῃ προσέλθωσιν» 352.
Είναι προφανές ότι η προ του βαπτίσματος εξομολόγηση δεν επείχε
θέση μυστηρίου. Οι φωτιζόμενοι μπορούσαν να εξομολογούνται δημόσια
ή και ενώπιον των εξορκιστών, ενώ η απαλλακτική των αμαρτημάτων
χάρη, συμπεριλαμβάνονταν στο βάπτισμα 353. Ο Φρυσόστομος κάνει λόγο
περί εξομολόγησης πριν από το βάπτισμα, χωρίς μεσολάβηση τρίτου
προσώπου: Σοῦτο καὶ ἐπὶ τοῦ βαπτίσματος γίνεται· καὶ γὰρ ἄγει πρὸς τὴν
κολυμβήθραν τῶν ὑδάτων τὸν ἄνθρωπον, οὐδενὶ δῆλα ποιήσας αὐτοῦ τὰ
ἁμαρτήματα, ἀλλὰ τὴν μὲν δωρεὰν πᾶσι καθίστησι φανερὰν, καὶ ποιεῖ
δήλην, τὰ δὲ ἁμαρτήματα πλὴν αὐτοῦ καὶ τοῦ τὴν ἄφεσιν λαμβάνοντος
οὐδεὶς ἕτερος οἶδε354.
1.6. Σελετουργικά στοιχεία των κατηχήσεων.
Κατά την περίοδο της Μ. Σεσσαρακοστής που εκφωνούνταν οι
κατηχήσεις προς τους φωτιζομένους, λάμβαναν χώρα και κάποια
τελετουργικά, που δεν είχαν σχέση με το διδακτικό έργο. Σέτοια ήταν οι
352 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὸν ἅγιον Ματθαῖον τὸν Εὐαγγελιστήν, ομιλία Ι΄, PG 57,190.
354 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὁμιλία εἰς τὸν παραλυτικὸν διὰ τῆς στέγης χαλασθέντα κλπ, PG 51, 53,
πρβλ. καὶ: Θεῷ μόνῳ εἰπὲ τὴν ἁμαρτίαν σου, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Περὶ ἐλεημοσύνης καὶ εἰς τὰς
δέκα παρθένους, λόγος γ΄, PG 49, 298.
70
εξορκισμοί, οι αναπομπή διάφορων ευχών, η εξέταση του ΢υμβόλου της
πίστεως, το λουτρό καθαριότητας και η προβαπτισματική νηστεία. Σα
στοιχεία αυτά συνιστούν μια προβαπτισματική τελετή, είναι δε
ενδιαφέροντα για την ιστορία του βαπτίσματος, επειδή αργότερα
ενσωματώθηκαν στη βαπτισματική ακολουθία355.
1.6.1. Οι εξορκισμοί.
Η αντίληψη ότι …ὁ κόσμος ὅλος ἐν τῷ πονηρῷ κεῖται356, ότι το
κράτος του διαβόλου καταργήθηκε εν Φριστώ και ότι τα τέκνα του Θεού
με τη θεία χάρη κατισχύουν έναντι των πονηρών πνευμάτων357, σε
συνδυασμό με την αρχαιότατη πράξη της Εκκλησίας, σύμφωνα με την
οποία απελευθέρωναν με εξορκισμό τους ανθρώπους που διακατέχονταν
σωματικά από πονηρά πνεύματα, οδήγησε στην υιοθέτηση κάποιου
είδους πνευματικού εξορκισμού, ο οποίος συνδέθηκε με το βάπτισμα358.
Οι εξορκισμοί ως τμήμα της ιερουργίας του βαπτίσματος
μαρτυρούνται για πρώτη φορά στις απόκρυφες Πράξεις του Θωμά 359. Σο
περιεχόμενό τους έχει συλλεχθεί από τις θείες Γραφές 360 και αποτελούν
επιτιμήσεις του διαβόλου στο όνομα του Ιησού Φριστού για να εξέλθει
από τον βαπτιζόμενο361, έχουν δε ως σκοπό την προοδευτική
απελευθέρωση της ψυχής από την επιρροή του διαβόλου. Είναι έκφραση
της πάλης που διεξάγεται γύρω από τη ψυχή του πιστού, μεταξύ του

356 Α΄ Ἰω. 5, 19.
357 Βλ. Μκ 16, 17.
358 Βλ. ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 132. πρβλ. και YAZIGI,
Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 62.

359 Βλ. ΜΨΡΑΪΣΗ΢, «Βάπτισμα», ΘΗΕ 3 σ. 589.
360 Βλ. ΚΤΡΙΛΛΟ΢ ΙΕΡΟ΢ΟΛΤΜΨΜ, Κατηχήσεις Υωτιζομένων, Α, PG 33, 377.
71
Φριστού και του διαβόλου, ο οποίος κάνει μια ύστατη προσπάθεια να
κρατήσει τη ψυχή υπό την εξουσία του362.
Πριν από το βάπτισμα363, κατά τη διάρκεια των κατηχήσεων και
μετά την καθημερινή διδασκαλία, οι κατηχούμενοι παραπέμπονταν στους
εξορκιστές, που βρίσκονταν εκεί για το σκοπό αυτό364.
Εξορκιστές στην Ανατολή ονομάζονταν όλοι όσοι εξόρκιζαν, ενώ
μέχρι τον τρίτο αιώνα ήταν απλοί Φριστιανοί365. Αυτοί δεν διακρίθηκαν
ποτέ σε δική τους ξεχωριστή τάξη 366, ενώ η σύνοδος της Λαοδικείας με τον
26ο κανόνα της καθόριζε: Ὅτι οὐ δεῖ ἐφορκίζειν τοὺς μὴ προαχθέντας ὑπό
ἐπισκόπων, μήτε ἐν ταῖς ἐκκλησίαις, μήτε ἐν ταῖς οικίαις367.
Οι εξορκισμοί ήταν κάτι διαφορετικό από τη διδασκαλία. Ο
Φρυσόστομος τονίζει ότι μετά τη διδασκαλία, οι κατηχούμενοι, φορώντας
μόνο το «χιτωνίσκο», χωρίς υποδήματα και ενδύματα, παραπέμπονται
στις φωνές των εξορκιστών368, ενώ σε άλλο σημείο τονίζει τη σαφέστατη
διάκριση μεταξύ διδασκάλων και εξορκιστών, όπου το μεν έργο των
διδασκάλων είναι η οχύρωση του κατηχουμένου με τη διδασκαλία και ο
καθαρισμός του από την αμαρτία, το δε έργο των εξορκιστών είναι η
εκδίωξη των δαιμόνων369. Κατά τους εξορκισμούς υπήρχαν φοβερές φωνές
362 Βλ. WENGER, Jean Chrysostome catecheses baptismales, σ. 79, πρβλ. και YAZIGI, Η τελετή του
αγίου βαπτίσματος, σ. 59.
363 «Ἀλλ’ ἐπειδή ἐπὶ θύραις λοιπόν ἐστιν ὁ καιρὸς καθ’ ὃν μέλλετε τῶν τοσούτων ἀπολαύειν
δωρεῶν..» ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄,12, σ. 140.

364 «Δεῖ τοίνυν ὑμᾶς εἰδέναι τίνος ἔνεκεν μετὰ τὴν διδασκαλίαν τὴν καθημερινὴν ἐπὶ τὰς
τῶν ἐξορκιζόντων ὑμᾶς φωνᾶς παραπέμπομεν» ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄,
12, σ. 140.
365 Βλ. YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 57, υποσ. 4.
366 Βλ. ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Β, ΦΦVΙ, σ.σ. 34-35.
367 ΑΚΑΝΘΟΠΟΤΛΟ΢, Κώδικας ιερών κανόνων, σ. 250.
368 «…μετὰ τὴν παρ’ ἡμῶν διδασκαλίαν ὑπολύσαντες ὑμᾶς καὶ ἀποδύσαντες, γυμνοὺς καὶ
ἀνυποδέτους μετὰ τοῦ χιτωνίσκου μόνου πρὸς τὰς τῶν ἐξορκιζόντων παραπέμπουσι
φωνὰς.» ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, β, PG 49, 225.
369 «…καὶ ἡμεῖς μὲν οἱ διδάσκοντες τοὺς τοίχους σαθροὺς ὄντας ποιοῦμεν ὀχυροὺς διὰ τῆς
διδασκαλίας· …εἴ που ῥῦπόν τινα καὶ βόρβορον ἴδωμεν, ἐξαντλοῦμεν· τοιοῦτον γὰρ ἡ
72
και επίκληση του κοινού πάντων Δεσπότη.370 Οι φωνές αυτές ήταν
γεμάτες φρίκη και υπενθύμιζαν τον κοινό Κύριο, την κόλαση, την τιμωρία
και τη «γέενα»371.
Κατά τη διάρκεια του εξορκισμού οι υποψήφιοι προς το βάπτισμα,
δεν είχαν μόνο γυμνά πόδια αλλά είχαν και τα χέρια τεντωμένα. Αυτό
μαρτυρείται από το Φρυσόστομο372 αλλά και από το Θεόδωρο
Μοψουεστίας373. Ο Φρυσόστομος εξηγεί ότι, ο κατηχούμενος με τη στάση
αυτή, δείχνει ότι πριν από το βάπτισμα υφίσταται η δουλεία του διαβόλου,
ενώ με το βάπτισμα απελευθερώνεται και απολαμβάνει την ελευθερία
του Φριστού374. Αιχμάλωτοι και λάφυρα είστε όλοι εσείς λέει ο
συνήθεια τῆς ἁμαρτίας, δυσώδης καὶ ἀκάθαρτος…ἡμεῖς μὲν ἐξαντλοῦμεν τὴν δυσωδίαν καὶ
τίθεμεν τὸ μύρον τὸ πνευματικόν, οἱ δὲ ἐξορκίζοντες διὰ τῶν φοβερῶν ἐκείνων φωνῶν
περισκοποῦσι, μή που θηρίον, μή που ὄφις, μη που ἔχις μη που σκορπίος· μετὰ γὰρ τὸ τὴν
φωνὴν ἀκοῦσαι τὴν φοβερὰν ἐκείνην, κἅν χαλεπὸν ᾗ τὸ θηρίον, οὐ δύναται καταδύεσθαι
οὐδὲ φωλεύειν, ἀλλ’ ἄνεισι καὶ δραπετεύειν καὶ μὴ βουλόμενον.» ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. β΄, 7, σ. 162.
370 «Οὐδὲ γὰρ οἷόν τε, κἅν ἄγριος ᾖ τις δαίμων κἅν ἀπηνής, μετὰ τὰς φωνὰς ἐκείνας τὰς
φοβερὰς καὶ τὴν ἐπίκλησιν τοῦ κοινοῦ πάντων δεσπότου μὴ μετὰ πολλοῦ τοῦ τάχους αὐτῶν
ἀποστήναι.» ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄,12, σ. 140, πρβλ. και
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. β΄, 6 και 7, σ.σ. 160 και 161.
371 «Σίνος δὲ ἕνεκεν αἱ τῶν ἐξορκιστῶν φωναὶ, αἱ φοβεραὶ ἐκεῖναι καὶ φρικώδεις,
ἀναμιμνήσκουσί σε τοῦ κοινοῦ Δεσπότου τῆς κολάσεως, τῆς τιμωρίας τῆς γεένης; διὰ τὴν
ἀναισχυντίαν τῶν δαιμόνων.» ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ.
β΄, 7, σ. 161.
372 Καὶ αἱ μὲν φωναὶ καὶ αἱ ἐπικλήσεις ἐκεῖναι φοβεραὶ καὶ θαυμασταὶ τοσοῦτον ἔχουσαι τὸ
κέρδος· τὸ δὲ σχῆμα τῶν ποδῶν γυμνότητος καὶ τῆς τῶν χειρῶν ἐκτάσεως ἕτερόν τι ἡμῖν
ἐνδείκνυται., ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄,14, σ. 141, ομοίως: Βούλομαι δὲ καὶ
ἕτερον ὑμῖν ἀποδοῦναι χρέος… καὶ εἰπεῖν, τίνος ἔνεκεν γυμνοὺς καὶ ἀνυπόδετους ὑμᾶς
πρὸς τὰς τῶν εξορκιζόντων ἐντεῦθεν παραπέμπομεν φωνὰς…Δια τοῦτο οὐχὶ γυμνοὶ καὶ
ανυπόδετοι μόνον ἐστήκατε, ἀλλὰ καὶ τὰς χεῖρας ὑπτίας ἔχοντες, ἵνα καὶ τὴν μετὰ ταῦτα
ὁμολογῆτε τοῦ θεοῦ δεσποτείαν<, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως,
λόγ. β΄, 6, σ.σ. 160 και 161, πρβλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΘΕΟΛΟΓΟ΢, Λόγος ΜΕ΄, Εἰς το Ἅγιον Πάσχα ΙΘ,
PG 36, 623-664, και ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ.σ. 138- 139.
373 Βλ. TONNEAU – DEVREESSE, Les homelies Catechetiques de Theodore de Mopsueste, σ. 323.
374 Ὥσπερ οἱ τὴν αἰχμαλωσίαν ταύτην τὴν σωματικὴν ὑπομένοντες καὶ διὰ τοῦ σχήματος
τὴν κατήφειαν δεικνύουσι τῆς καταλαβούσης αὐτοὺς συμφορᾶς, οὕτω καὶ οὗτοι αἰχμάλωτοι
γενόμενοι ὑπὸ τοῦ διαβόλου, ἐπειδὴ μέλλουσιν ἐλευθεροῦσθαι τῆς ἐκείνου τυραννίδος καὶ
ὑπὸ τὸν ζυγὸν ἔρχεσθαι τὸν χρηστόν, πρότερον διὰ τοῦ σχήματος ὑπομιμνήσκουσιν ἑαυτοὺς
τῆς προτέρας καταστάσεως ἵν’ εἰδέναι ἐχωσι τίνος μὲν ἀπαλλάτονται, τίνι δὲ
προστρέχουσι…, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 14, σ. 141. Παρόμοιες σκέψεις
εκφράζει ο Φρυσόστομος και σε άλλο σημείο: Ὅρα δὲ πάλιν ἐνταύθα τῆς αἰχμαλωσίας τὸ
73
Φρυσόστομος, αλλά ζητάει από τους φωτιζομένους να μη
δυσανασχετήσουν, γιατί ενώ η αιχμαλωσία των ανθρώπων οδηγεί τον
αιχμάλωτο από την ελευθερία στη δουλεία, του αποστερεί την πατρίδα,
τον στερεί από την μητέρα του, από συγγενείς και συμπολίτες, η
αιχμαλωσία αυτή μεταφέρει τον άνθρωπο από τη δουλεία στην
ελευθερία, τον οδηγεί στην πατρίδα του την ουράνια Ιερουσαλήμ, στην
κοινή μητέρα όλων και στους ουράνιους συμπολίτες του375.
Ο Θεόδωρος Μοψουεστίας προσθέτει ένα ακόμη στοιχείο, ότι
δηλαδή ο υποψήφιος στέκεται πάνω σε ένα κομάτι τριχωτό ύφασμα από
δέρμα ζώου που καλείται «κιλίκιον»376. Σο τρίχινο αυτό ύφασμα
υποδηλώνει τους δερμάτινους χιτώνες με τους οποίους ο Θεός περιέβαλε
τον Αδάμ μετά την πτώση και η στάση από τον υποψήφιο πάνω στο
ύφασμα αυτό, συμβολίζει την καταπάτηση των δερμάτινων αυτών
χιτώνων377.
Οι εξορκισμοί ήταν λόγοι και φωναί φοβεραί378. Ο Κύριλλος
Ιεροσολύμων αναφέρει την αιτία: Φρυσός μὴ δύναται ἄνευ πυρός
καθαρθῆναι τὰ ἀνοίκεια· Οὕτως ἄνευ ἐπορκισμῶν οὐ δύναται καθαρθῆναι
ψυχὴ379. Με την διδασκαλία, οι τοίχοι γίνονται ισχυροί και σταθερά τα
σχῆμα· εἰσάγοντες γὰρ ὑμᾶς οἱ ἱερεῖς πρότερον μὲν κελεύουσι τὰ γόνατα κλίναντες καὶ τὰς
χεῖρας ἀνατείναντας εἰς τὸν οὐρανὸν οὕτω προσεύχεσθαι καὶ διὰ τοῦ σχήματος ἑαυτοὺς
ὑπομιμνήσκειν τίνος μὲν ἀπαλλάτεσθε, τίνι δὲ μέλλετε ἑαυτούς προσνέμειν,
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 18, σ.σ. 143-144. πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα,
σ. 64, υποσ. 67.
376 Βλ. TONNEAU – DEVREESSE, Les homelies Catechetiques de Theodoree Mopsueste, σ. 323.
377 Βλ. ΣΡΕΜΠΕΛΑ΢, Λειτουργικοί τύποι Αἰγύπτου καὶ Ἀνατολῆς, σ. 262.
378 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄,12, σ. 140.
379 ΚΤΡΙΛΛΟ΢ ΙΕΡΟ΢ΟΛΤΜΨΜ, Προκατήχησις, PG 33, 349.
74
θεμέλια, ενώ με τους εξορκισμούς φεύγει ο εχθρός δαίμων και παραμένει
η σωτηρία και η ελπίδα της αιώνιας ζωής380.
Για την έκταση και το περιεχόμενο των εξορκισμών έχουμε
συμπληρωματικές πληροφορίες από τους περισωθέντες τέσσερις
εξορκισμούς του Φρυσοστόμου, από τους οποίους οι τρεις πρώτοι είναι
σύντομοι και ο τελευταίος εκτεταμένος381, τους τέσσερις του Μ. Βασιλείου,
που είναι δύο σύντομοι και δύο εκτενείς 382 και από τους αυτοεξορκισμούς
του Γρηγορίου του Θεολόγου383.
1.6.2. Οι ευχές.
Κατά τη διάρκεια των εξορκισμών υπήρχαν «φοβερές φωνές» και
επίκληση του κοινού πάντων Δεσπότη384. Οι «φοβερές φωνές» αποτελούν
το περιεχόμενο των εξορκισμών385, ο όρος «επίκληση» όμως, υποδηλώνει
την ύπαρξη ευχής που προφανώς συνόδευε τους εξορκισμούς και
απευθυνόταν στον κοινό Δεσπότη, ο οποίος καλείται να ευλογήσει την
απαλλαγή από το διάβολο386. Οι ευχές αυτές «φυγάδευαν τη μηχανή του
πονηρού» και προετοίμαζαν την «παρουσία του βασιλέα»387.
380 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. β΄, 7, σ.σ. 161-162, πρβλ.
και YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 59.
381 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εὐχὴ πρὸς τοὺς πάσχοντας ὑπὸ δαιμόνων καὶ ἑκάστην ἀσθένειαν, PG
64, 1061-1068.
382 Βλ. ΜΕΓΑ΢ ΒΑ΢ΙΛΕΙΟ΢, Εὐχαὶ ἤτοι ἐξορκισμοί πρὸς τοὺς πάσχοντας ὑπὸ δαιμόνων, καὶ
ἑκάστην ἀσθένειαν, PG 3, 1677-1685.

383 Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΘΕΟΛΟΓΟ΢, Ἔπη, βιβλ. ΙΙ, ΝΕ–Ξ, PG 37, 1399-1404, πρβλ. και ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢,
Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 137.

384 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄,12, σ. 140, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. β΄, 6 και 7, σ.σ. 160 και 161.

387 «…ἀλλ’ ἐπειδή μέλλετε ἔνοικον δέχεσθαι τὸν ἐπουράνιον βασιλέα διὰ τοῦτο μετὰ τὴν
παρ’ ἡμῶν νουθεσίαν παραλαμβάνοντες ὑμᾶς οἱ εἰς τοῦτο τεταγμένοι, καθάπερ οἰκίαν τινὰ
εὐτρεπίζοντες τῷ μέλλοντι παραγίνεσθαι βασιλεῖ, οὕτως ἐκκαθαίρουσιν ὑμῶν τὴν διάνοιαν
διὰ τῶν φοβερῶν ἐκείνων λόγων, φυγαδεύοντες πᾶσαν τοῦ πονηροῦ τὴν μηχανὴν, καὶ ἀξίαν
τῆς τοῦ βασιλέως παρουσίας κατασκευάζοντες», ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ.
Β΄,12, σ. 140.
75
Σο Ευχολόγιο του ΢εραπίωνος και οι Αποστολικές Διαταγές
καταχωρίζουν τις ειδικές ευχές μετά από τις οποίες καλούνταν οι
κατηχούμενοι να εγκαταλείψουν την ευχαριστιακή σύναξη. ΢το
περιεχόμενο της ευχής υπέρ των κατηχουμένων του Ευχολόγιου του
΢εραπίωνος, μαρτυρείται η πίστη της Εκκλησίας, ότι ο Θεός με την
κατήχηση παρέχει «τη γνώση Σου» στους μέλλοντες να βαπτισθούν,
εκφράζεται δε και η ευχή να διατηρηθούν οι κατηχούμενοι μέχρι το
βάπτισμα στην κατάσταση της «καθαρής φρόνησης και της «πνευματικής
προκοπής»388.
΢τις Αποστολικές Διαταγές αναφέρονται αντίστοιχες ευχές, πριν
την αποχώρηση των κατηχουμένων και επιπλέον υπάρχουν διακονικές
αιτήσεις υπέρ αυτών, όπου γίνεται λόγος περί ανάγκης «φωτισμού»,
«συνετίσεως», «παιδεύσεως» και «θεογνωσίας» και καταλήγουν στην
ικεσία, ώστε να λάβουν οι κατηχούμενοι την «άφεση των
πλημμελημάτων» και να «αξιωθούν των αγίων μυστηρίων» 389. Μετά τις
διακονικές αιτήσεις ακολουθεί ευχή του επισκόπου στους κατηχουμένους
ενώ εκείνοι κλίνουν το κεφάλι 390.
1.6.3. Η χειροθεσία.
388 Βοηθὲ καὶ Κύριε τῶν ἁπάντων, ἐλευθερωτὰ τῶν ἐλευθερωθέντων, προστάτα τῶν
ρυσθέντων, ἡ ἐλπὶς τῶν ὑπὸ τὴν κραταίαν ΢ου χεῖρα γεγονότων· σὺ εἶ ὁ τὴν ἀνομίαν
καθῃρηκώς, ὁ διὰ τοῦ μονογενοῦς καταργήσας τὸν ΢ατανᾶν καὶ λύσας αὐτοῦ τὰ
τεχνάσματα καὶ ἀπολύσας τοὺς ὑπ’ αὐτοῦ δεδεμένους· εὐχαριστοῦμέν σοι ὑπὲρ τῶν
κατηχουμένων, ὅτι κέκληκας αὐτοὺς διὰ τοῦ μονογενοῦς καὶ γνῶσιν αὐτοῖς τὴν σὴν
ἐχαρίσω· καὶ διὰ τοῦτο δεόμεθα, βεβαιωθήτωσαν ἐν τῇ γνώσει, ἵνα γινώσκωσιν σὲ τὸν μόνον
ἀληθινὸν Θεὸν καὶ ὅν ἀπέστειλας Ἰησοῦν Φριστόν· διαφυλαττέσθωσαν ἐν τοῖς μαθήμασι καὶ
ἐν τῇ καθαρᾷ φρονήσει καὶ προκοπτέσθωσαν ἄξιοι γενέσθαι τοῦ λουτροῦ της
παλιγγενεσίας καὶ τῶν ἁγίων μυστηρίων· διὰ τοῦ μονογενοῦς Ἰησοῦ Φριστοῦ ἐν ἁγίῳ
Πνεύματι, δι’ οὗ σοὶ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος καὶ νῦν καὶ εἰς τοὺς σύμπαντας αἰῶνας τῶν
αἰώνων. Ἀμὴν, RODOPOULOS, The Sacramentary of Serapion, σ. 117. πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢,
Λειτουργική, σ. 316.
389 Βλ. ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Η, VΙ, 5-6, σ.σ. 144-145.
390 Βλ. ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Η, VΙ, 11-13, σ.145.
76
Για χειροθεσία των κατηχουμένων, δεν υπάρχει μαρτυρία στις
κατηχήσεις του Φρυσοστόμου. Περί του «χειροθετούντος» κατά τη
διάρκεια της κατήχησης μαρτυρούν μόνον οι Αποστολικές Διαταγές. Η
αιτία πρέπει να αναζητηθεί στον ιδιαίτερο χαρακτήρα των Αποστολικών
Διαταγών, οι οποίες αποτελούν συμπίλημα τυπικών διατάξεων και
ευχών, σε αντίθεση με τις κατηχήσεις του Φρυσοστόμου και του Θεοδώρου
Μοψουεστίας αλλά και των συγγραμμάτων που φέρονται με το όνομα του
Διονυσίου Αρεοπαγίτου, που είναι κατηχητικού περιεχόμενου 391. Η
χειροθεσία αυτή συνοδευόταν και από προσευχή, η οποία ήταν
ευχαριστία προς το Θεό για την έλευση του Φριστού στον κόσμο και για το
σωτήριο έργο του, καθώς και προσευχή για τον υποψήφιο προς το
βάπτισμα392. Σο τελευταίο τμήμα της ευχής της χειροθεσίας των
Αποστολικών Διαταγών παρουσιάζει κοινά σημεία με το τελευταίο τμήμα
της ευχής «Μέγας εἶ Κύριε<» στην ακολουθία του βαπτίσματος, όπως
αυτή μαρτυρείται στη σύγχρονη λειτουργικά πράξη.
1.6.4. Η εξέταση του ΢υμβόλου της πίστεως.
Κατά την όγδοη εβδομάδα της Μ. Σεσσαρακοστής, που ήταν η Μ.
Εβδομάδα, εξετάζονταν οι φωτιζόμενοι εάν γνώριζαν το ΢ύμβολο της
πίστεως. Σο οδοιπορικό της Αιθερίας μας πληροφορεί για τα Ιεροσόλυμα:
Βλ. ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 69.

391
<προσκνυνείτω δὲ ὁ χειροθετῶν αὐτὸν τὸν θεὸν τὸν τῶν ὅλων δεσπότην, εὐχαριστῶν
392
ὑπὲρ τοῦ πλάσματος, ὅτι κατέπεμψεν τὸν Τἱὸν αὐτοῦ τὸν μονογενῆ Φριστόν, ἵνα σώσῃ τὸν
ἄνθρωπον ἐξαλείψας τὰς ἀνομίας, καὶ ἵνα ἀφῇ τὰς ἀσεβείας καὶ τὰς ἁμαρτίας, καὶ
«καθαρίσῃ ἀπὸ παντὸς μολυσμοῦ σαρκὸς καὶ πνεύματος», ἁγιάσῃ δὲ τὸν ἄνθρωπον
κατ’εὐδοκίαν τῆς χρηστότητος αὐτοῦ, συνετίσῃ δὲ τὸ θέλημα αὐτοῦ, καὶ «φωτίσῃ τοὺς
ὀφθαλμοὺς τῆς καρδίας αὐτοῦ» εἰς κατανόησιν τῶν θαυμασίων αὐτοῦ, γνωρίσῃ αὐτῷ τὰ
κρίματα τῆς δικαιοσύνης, ὅπως ἅν «μισήσῃ πᾶσαν ὁδὸν ἀδικίας», πορεύηται δὲ «τὴν ὁδὸν
τῆς ἀληθείας» εἰς τὸ καταξιωθῆναι αυτὸν «τοῦ λουτροῦ τῆς παλιγγενεσίας εἰς υἱοθεσίαν
τὴν ἐν Φριστῷ·» ἵνα «σύμφυτος γενόμενος ἐν τῇ ὁμοιότητι τοῦ θανάτου τοῦ Φριστοῦ» ἐπ’
ἐλπίδι τῆς ἐνδόξου κοινωνίας νεκρωθῇ μὲν τῇ ἁμαρτίᾳ, «ζήσῃ δὲ τῷ θεῷ» κατά τε νοῦν καὶ
λόγον καὶ πρᾶξιν, καὶ ἐν τῇ βίβλῳ τῶν ζώντων συναριθμηθῇ. ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Ζ,
ΦΦΦΙΦ, 4, σ. 134.
77
Ἀφοῦ διέλθουν οἱ ἑπτὰ ἐβδομάδες καὶ ὑπολείπεται πλέον μόνον ἡ ἑβδομάδα
τοῦ Πάσχα, ποὺ ἐδῶ ὀνομάζεται «Μεγάλη Ἑβδομάς», τότε ο ἐπίσκοπος
ἔρχεται, ἐνωρὶς τὸ πρωΐ, εἰς τὴν μεγάλην ἐκκλησία, τὸ Μαρτύριον. Εἰς τὸ
βάθος τῆς ἁψίδος, ὄπισθεν τῆς ἁγίας Σραπέζης, τοποθετοῦν ἕναν θρόνο γιὰ
τὸν ἐπίσκοπο, καὶ ἔρχονται ὅλοι ἐκεῖ, ἕνας πρὸς ἕναν, οἱ ἄνδρες μὲ τοὺς
ἀναδόχους τους καὶ οἱ γυναίκες μὲ τὶς ἀναδόχους τους, καὶ ἀπαγγέλουν τὸ
΢ύμβολον ἐνώπιον τοῦ ἐπισκόπου.393
Από τη ΢ύνοδο της Λαοδικείας προκύπτει ότι, η εξέταση του
΢υμβόλου γινόταν την Μ. Πέμπτη394. Σο ίδιο υπαινίσσεται και ο
Φρυσόστομος για την Αντιόχεια όταν σε κατήχηση που εκφώνησε την Μ.
Πέμπτη, λέγει: Δια τοῦτο καὶ ἡ σήμερον ἡμῶν ἀπαγγελία «πίστις» λέγεται,
καὶ οὐδὲν ἕτερον ὑμῖν ἐπιτρέπομεν εἰπεῖν πρότερον, ἕως ἅν εἴπητε ὅτι
«Πιστεύω»395.
1.6.5. Σο λουτρό καθαριότητας.
Οι φωτιζόμενοι σύμφωνα με την Αποστολική παράδοση του
Ιππολύτου έπρεπε να υποβληθούν σε λουτρό καθαριότητας 396. Ο
Φρυσόστομος, αλλά και σύγχρονοί του Πατέρες δεν διαφυλάσσουν κάτι
σχετικό397. Αντίθετα ο Φρυσόστομος σε ομιλία του, αφού χαρακτηρίσει
ανόητο και ανωφελή τον καθαρμό και τονίσει ότι είναι Ιουδαϊκό έθιμο,
υπογραμμίζει: Οὐκ ἀποστρέφεται σώματος ῥύπον ὁ Θεὸς, ἀλλ’ ἀκαθαρσίαν
ψυχῆς398. Πάντως από ότι φαίνεται επικρατούσε η συνήθεια, οι
393 ΑΙΘΕΡΙΑ΢, Ὁδοιπορικόν, σ. 221 (SC 21 bis, σ. 230-231).

395 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, σ. 170.
396 Βλ. YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 61, πρβλ. και ΢ΚΑΛΣ΢Η΢, Λειτουργικές
Μελέτες ΙΙ, σ. 332.

398 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Σιμόθεον ἐπιστολὴν δευτέραν, ομιλία ΢Σ΄, PG 62,
635.
78
προσερχόμενοι στην Εκκλησία για να παρακολουθήσουν τη θεία
Λειτουργία, να πλένουν τα χέρια τους και να φορούν καθαρά ρούχα 399.
1.6.6. Η προβαπτισματική νηστεία.
΢ύμφωνα με την παράδοση της αρχαίας Εκκλησίας, το τυπικό της
προετοιμασίας των κατηχουμένων για το βάπτισμα, περιλάμβανε εκτός
των υπολοίπων υποχρεώσεων και τη νηστεία400. Πρώτη μαρτυρία για την
προβαπτισματική νηστεία μας δίνει το δεύτερο αιώνα η «Διδαχή» των
δώδεκα Αποστόλων, η οποία ήταν διάρκειας μίας ή δύο ημερών και
αφορούσε το βαπτίζοντα, το βαπτιζόμενο και όσους άλλους ήθελαν και
μπορούσαν να νηστέψουν401. Σον τέταρτο αιώνα οι Αποστολικές Διαταγές
μιλούν για νηστεία μόνο του βαπτιζομένου, συνδέοντάς την μάλιστα και
με την τεσσαρακονθήμερη νηστεία στην έρημο του Κυρίου μετά τη
βάπτισή του402. Για νηστεία κατά τη διάρκεια της Μ. Σεσσαρακοστής
ομιλούν και οι σύγχρονοι του Φρυσοστόμου, Μ. Βασίλειος403 και Γρηγόριος
ο Θεολόγος404.
Από τις παραπάνω μαρτυρίες φαίνεται καθαρά, ότι την εποχή που
εκφωνήθηκαν οι κατηχήσεις του Φρυσοστόμου, η προβαπτισματική
νηστεία ήταν ήδη ενταγμένη στον γενικότερο κανόνα της προετοιμασίας
για την ένταξη των κατηχουμένων με το βάπτισμα στο σώμα της

400 Βλ. ΢ΚΑΛΣ΢Η΢, Λειτουργικές Μελέτες Ι, σ. 87.
401 Πρὸ δὲ τοῦ βαπτίσματος προνηστευσάτω ὁ βαπτίζων καὶ ὁ βαπτιζόμενος καὶ εἴ τινες
ἄλλοι δύνανται· κελεύσεις δὲ νηστεῦσαι τὸν βαπτιζόμενον πρὸ μιᾶς ἢ δύο. ΔΙΔΑΦΗ
ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, VIΙ, 4, ΒΕΠΕ΢, 2, 217, πρβλ. και ΥΟΤΝΣΟΤΛΗ΢, Σο Άγιον Βάπτισμα, σ. 37.
402 Πρὸ δὲ τοῦ βαπτίσματος νηστευσάτω ὁ βαπτιζόμενος· καὶ γὰρ ὁ κύριος πρῶτον
βαπτισθεὶς ὑπὸ Ἰωάννου «καὶ εἰς τὴν ἔρημον αὐλισθεὶς» μετέπειτα, «ἐνήστευσεν
τεσσαράκοντα ἡμέρας καὶ τεσσαράκοντα νύκτας», ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Ζ, ΦΦΙΙ, 4, σ. 123,
πρβλ. και ΢ΚΑΛΣ΢Η΢ , Λειτουργικές Μελέτες Ι, σ. 88.
403 Βλ. ΜΕΓΑ΢ ΒΑ΢ΙΛΕΙΟ΢, Περί νηστείας, λογ. Α΄, PG 31, 168.
404 Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΘΕΟΛΟΓΟ΢, Λόγος Μ΄, Εἰς το Ἅγιον Βάπτισμα, PG 36, 401.
79
Εκκλησίας405, η δε σύμπτωση του χρόνου μύησης των φωτιζομένων με τη
Μ. Σεσσαρακοστή δεν δημιουργούσε σε αυτούς ιδιαίτερο πρόβλημα
νηστείας, γιατί αυτοί ασκούσαν τη νηστεία μαζί με τους άλλους
πιστούς406. ΢ε κάθε περίπτωση όμως, οι φωτιζόμενοι τηρούσαν την
νηστεία κατά τρόπο αυστηρότερο407.
Κατά το Φρυσόστομο, η νηστήσιμη περίοδος της Μ. Σεσσαρακοστής
είναι περίοδος συνέκρωσης με το Φριστό επειδή, «μέλλομεν μυστηρίοις
προσιέναι»408. ΢την ίδια ομιλία, αναφέρεται ότι ο κατηχούμενος που δεν
συμμετέχει στα μυστήρια, αν και νηστεύει, δεν «επιτελεί Πάσχα»409.
405 Βλ. ΢ΚΑΛΣ΢Η΢ , Λειτουργικές Μελέτες Ι, σ. 90.

407 Βλ. YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 61, πρβλ. και ΑΙΘΕΡΙΑ΢, Ὁδοιπορικόν, σ.σ.
179-181 (SC 21 bis, σ.σ. 214-216).

408 Οὐ γὰρ διὰ τὸ πάσχα νηστεύομεν, οὐδὲ διὰ τὸν σταυρὸν, ἀλλὰ διὰ τὰ ἁμαρτήματα τὰ
ἡμέτερα, ἐπειδὴ μέλλομεν μυστηρίοις προσιέναι. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τοὺς τὰ πρῶτα Πάσχα
νηστεύοντας, λόγος τρίτος, PG 48, 867, πρβλ. και ΢ΚΑΛΣ΢Η΢ , Λειτουργικές Μελέτες Ι, σ.
93.
409 Ὁ γοῦν κατηχούμενος οὐδέποτε πάσχα ὲπιτελεῖ, καίτοι νηστεύων κατ’ ἐνιαυτὸν, ἐπειδὴ
προσφορᾶς οὐ κοινωνεῖ… ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τοὺς τὰ πρῶτα Πάσχα νηστεύοντας, λόγος

τρίτος, PG 48, 868, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,Λόγος παραινετικός εἰς τὴν εἰσοδον τῆς ἁγίας
Σεσσαρακοστῆς, ομιλία Λ΄, PG 53, 279, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Περὶ μετανοίας, λόγος ε΄, PG 49, 307.
80
ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΔΕΤΣΕΡΟ
2. Η ΣΕΛΕ΢ΙΟΤΡΓΙΑ ΣΟΤ ΒΑΠΣΙ΢ΜΑΣΟ΢
2.1. Εισαγωγικά στοιχεία για την τελετή του βαπτίσματος.
2.1.1. Αριθμός προσερχομένων.
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του τετάρτου αιώνα, η προσέλευση
στο βάπτισμα ήταν μεγάλη. Αυτό μαρτυρούν σχεδόν όλες οι πηγές. Ένας
σημαντικός λόγος αύξησης των προσερχομένων στο βάπτισμα ήταν η
άνοδος στο θρόνο του Μ. Θεοδοσίου το έτος 379, ο οποίος με δραστήριες
ενέργειες επέβαλε την Ορθοδοξία410. Ο Φρυσόστομος ομολογεί: …ἰδού γὰρ
ἐν μιᾷ νυκτί πόσους ἀθρόον ἀπέτεκεν ἡ πνευματική αὕτη μήτηρ411, και σε
άλλη ομιλία του λέει: <ἐπεὶ τότε ὁ ἐπίσκοπος ἐτυχεν ἀπὼν κατ’ ἐκεῖνον
τὸν καιρὸν, καὶ τῶν πρεσβυτέρων οὐδείς ἐφρόντιζεν ἀλλ’ ἁπλῶς ἐποίησαν
φωτισθῆναι ἀθρόον ἐν μιᾷ νυκτὶ μυριάδας πολλὰς, καὶ ἁπλῶς ἐβαπτίζοντο
πάντες οὐδὲν εἰδότες412, ενώ ο Παλλάδιος μας πληροφορεί για τρισχιλίους
νεοφώτιστους413.
2.1.2. Νηπιοβαπτισμός.
Ο νηπιοβαπτισμός δεν ήταν άγνωστος κατά τα πρώτα χρόνια του
Φριστιανισμού αφού ήδη από την Αποστολική εποχή γίνονταν δεκτά στο
βάπτισμα και νήπια που ανήκαν σε οικογένειες που προσχωρούσαν στο
Φριστιανισμό414. ΢την μετέπειτα Φριστιανική γραμματεία ο Ιουστίνος
μαρτυρεί ότι επί των ημερῶν του υπήρχαν: < πολλοί τινες καὶ πολλαὶ
410 Βλ. ΑΝΑ΢ΣΑ΢ΙΟΤ, Εκκλησιαστική Ιστορία, σ.σ. 286-287.

412 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὰς Πράξεις τῶν Αποστόλων, ομιλία XLVI΄, PG 60, 325.
413 …καὶ ἐκπλαγεὶς ἐπὶ τῇ θέᾳ τῶν νεοφωτίστων (ἦσαν γὰρ ἀμφὶ τοὺς τρισχιλίους), ἤρετο
παρὰ των δορυφόρων< ΠΑΛΛΑΔΙΟ΢, Διάλογος ἱστορικός, Θ, PG 47, 34.

414 Βλ. Πραξ. 10, 47-48, Πραξ. 16, 15, Πραξ. 18, 8, και Α΄ Κορ. 1, 14-16, πρβλ. και
ΜΑΝΣΖΑΡΙΔΗ΢, Φριστιανική ηθική, σ. 141, ΚΟΓΚΟΤΛΗ΢, ΟΙΚΟΝΟΜΟΤ, ΢ΚΑΛΣ΢Η΢, Σο

Βάπτισμα, σ. 36.
81
ἐξηκοντοῦται καὶ ἑβδομηντακοντοῦται, οἵ ἐκ παίδων ἐμαθήτευσαν τῷ
Φριστῷ<415, ενώ ο Ειρηναίος σημειώνει ότι: ὁ Φριστὸς ἦλθεν ἵνα πάντας
σώσῃ, βρέφη καὶ νήπια καὶ παιδία καὶ νεανίσκους καὶ πρεσβύτας, πάντας
ἀληθῶς τοὺς δι’ ἐαυτοῦ ἀναγεννηθέντας εἰς θεὸν416 , ο δε Γρηγόριος ο
Θεολόγος, ο οποίος ασχολήθηκε περισσότερο με τον νηπιοβαπτισμό417
λέει: Νήπιον ἔστι σοι; Μὴ λαθέτω καιρὸν ἡ κακία· ἐκ βρέφους ἁγιασθήτω, ἐξ
ὀνύχων καθιερωθήτω τῷ Πνεύματι418.
Ο Φρυσόστομος στις κατηχήσεις του αναφέρεται στο
νηπιοβαπτισμό και εξηγεί ότι, με το βάπτισμα δεν παρέχεται μόνο άφεση
αμαρτημάτων, αλλά χορηγούνται πολλές δωρεές και τιμές και για το
λόγο αυτό οι Φριστιανοί γονείς πρέπει να βαπτίζουν τα παιδιά τους 419: Διὰ
τοῦτο γοῦν καὶ τὰ παιδία βαπτίζομεν καίπερ ἁμαρτίας οὐκ ἔχοντα ἵνα
προστεθῇ ἁγιασμός, δικαιοσύνη, υἱοθεσία, κληρονομία, ἀδελφότης, τὸ μέλη
εἶναι τοῦ Φριστοῦ, τὸ κατοικητήριον γενέσθαι του Πνεύματος420, ενώ σε
άλλη ομιλία του αναφέρει ότι οι δωρεές του βαπτίσματος δεν δίνονται σε
συγκεκριμένη ηλικία421. Με το βάπτισμα το παιδί καθίσταται μέλος της
Εκκλησίας και με τη συμμετοχή του στο μυστήριο της θείας Ευχαριστίας
415 ΙΟΤ΢ΣΙΝΟ΢, Ἀπολογία Α΄, PG 6, 349.

416 ΕΙΡΗΝΑΙΟ΢, Ἔλεγχος καὶ ἀνατροπή τῆς ψευδωνύμου γνώσεως, PG 7, 784, πρβλ. και
YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ.σ. 98-99.
418 ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΘΕΟΛΟΓΟ΢, Εἰς το Ἅγιον Βάπτισμα, Λόγος Μ΄, PG 36, 380, πρβλ. και
ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΘΕΟΛΟΓΟ΢, Εἰς το Ἅγιον Βάπτισμα, Λόγος Μ΄, PG 36, 400, ΚΟΓΚΟΤΛΗ΢,
ΟΙΚΟΝΟΜΟΤ, ΢ΚΑΛΣ΢Η΢, Σο Βάπτισμα, σ. 149.
419 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 6, σ. 154.
420 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 6, σ. 154, πρβλ. και ΚΟΓΚΟΤΛΗ΢, Κατηχητική
και Φριστιανική Παιδαγωγική, σ. 92.

421 Ἡ δὲ ἡμετέρα περιτομὴ, ἡ τοῦ βαπτίσματος λέγω χάρις… καὶ οὐδὲ ὡρισμένον ἔχει
καιρὸν, καθάπερ ἐκεῖ, ἀλλ’ ἔξεστι καὶ ἐν ἀώρῳ ἡλικία, καὶ ἐν μέσῃ καὶ ἐν αὐτῷ τῷ γήρα
γενόμενόν τινα ταύτην δέξασθαι τὴν ἀχειροποίητον περιτομὴν< ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὴν
Γένεσιν, ομιλία Μ΄, PG 53, 373.
82
απολαμβάνει τις προσφερόμενες σε αυτό, από την άπειρη αγάπη του
Θεού, δωρεές422.
Επιπλέον δε σε άλλη ομιλία του, συνιστώντας το νηπιοβαπτισμό
λέει χαρακτηριστικά: Κλαῦσον τοὺς ἀπίστους, κλαῦσον τοὺς οὐδὲν ἐκείνων
ἀπέχοντας, τοὺς χωρίς φωτίσματος ἀπερχομένους, τοὺς χωρὶς σφραγῖδος.
Οὖτοι ὄντως θρήνων ἄξιοι, οὖτοι ὀδυρμῶν· ἔξω τῶν βασιλείων εὶσὶ μετὰ τῶν
καταδίκων, μετὰ τῶν κατεγνωσμένων. Ἀμὴν γὰρ λέγω ὑμῖν, ἐὰν μή τις
γεννηθῇ ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος, οὐ μὴ εἰσέλθῃ εἰς τὴν βασιλείαν τῶν
οὐρανῶν423.
Όπως ο Φρυσόστομος, έτσι και οι Αποστολικές διαταγές συνιστούν
το νηπιοβαπτισμό, αναφέροντας: βαπτίζετε δὲ ὑμῶν καὶ τὰ νήπια424 καὶ
ἐκτρέφετε αὐτὰ ἐν παιδείᾳ καὶ νουθεσίᾳ Κυρίου425· ἄφετε τὰ παιδία καὶ μὴ
κωλύετε αὐτά ἐλθεῖν πρὸς με426.
2.1.3. Επιλογή του Πάσχα ως ημέρας τέλεσης του βαπτίσματος.
Ο κατάλληλος χρόνος για το βάπτισμα σε όλη την Εκκλησία ήταν
το Πάσχα. Αυτό μαρτυρείται από το Φρυσόστομο, ο οποίος λέγει: Σὶ
δήποτε παραδραμόντες ἡμῶν οἱ Πατέρες ἅπαντα τὸν ἐνιαυτόν, ἐν τούτῳ τῷ
καιρῷ (Μ. Σεσσαρακοστή) μυσταγωγεῖσθαι τὰ τέκνα τῆς Εκκλησίας
ἐνομοθέτησαν427. ΢ε άλλο σημείο ο ίδιος μαρτυρεί, ὅταν αναφερόμενος
στην Εκκλησία, εκφράζει τον θαυμασμό του με τα ακόλουθα λόγια: …ἰδού
γὰρ ἐν μιᾷ νυκτί πόσους ἀθρόον ἀπέτεκεν ἡ πνευματική αὕτη μήτηρ428. Η

423 Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Υιλιππισίους ἐπιστολὴν, ομιλία Γ΄, PG 62, 203.
424 Βλ. ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, ΢Σ, ΦV, 7, σ. 105, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 84,
ΜΑΝΣΖΑΡΙΔΗ΢, Φριστιανική ηθική, σ. 141.

425 Ἐφ. 6, 4.
426 Μτ. 19, 14.
427 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, β, PG 49, 225, πρβλ. και YAZIGI, Η
τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 89.

83
«νύκτα» αυτή, κατά την οποία η «πνευματική μητέρα», η Εκκλησία,
γέννησε πολλά τέκνα, είναι η Πασχάλια429.
Για την επιλογή της ημέρας του Πάσχα για το βάπτισμα ο
Φρυσόστομος αναφέρεται και σε άλλη κατήχηση, όπου εξηγεί το λόγο για
τον οποίο οι «πατέρες» καθόρισαν την ημέρα αυτή. Αφού λοιπόν
διευκρινίσει ότι η θεία χάρη δεν εμποδίζεται από το χρόνο, επεξηγεί ότι,
την ημέρα αυτή ο Φριστός υπέταξε το διάβολο και «έσβησε» το θάνατο και
με το βάπτισμα ο πιστός συμμετέχει στο θάνατο και την Ανάσταση του
Κυρίου φορώντας τα «λαμπρά ενδύματα», για να λάβει μέρος στα
«βασιλικά επινίκια όπου μοιράζονται οι βασιλικές δωρεές» σε ανάμνηση
της νίκης430. Η μαρτυρία αυτή όχι μόνο προσδιορίζει το χρόνο τέλεσης του
βαπτίσματος, αλλά μας παρέχει και τη σημαντική πληροφορία ότι το
βάπτισμα κατά τη νύκτα του Πάσχα είναι αρχαία παράδοση, αφού
429 «Υαιδρότερον σήμερον ὁρῶ τοῦ συνήθους τὸν σύλλογον καὶ τὴν τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίαν
ἀγαλλομένην ἐπὶ τοῖς οἰκείοις τέκνοις» ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄, 1, σ.
182. Όπως σημειώνει ο Α. Wenger (σ. 182, σημ. 1) η φαιδρότητα του σήμερον
αντιδιαστέλλεται με την κατήφεια του χθες, υποδηλώνοντας τη «φαιδρότητα» της
πασχάλειας νύκτας σε σχέση με την Μ. Εβδομάδα που προηγείται. Πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο
430 «…ἐζήτουν πρὸς ὑμᾶς εἰπεῖν, τίνος ἕνεκεν οἱ πατέρες οἱ ἡμέτεροι πάντα τὸν χρόνον τοῦ
ἐνιαυτοῦ παραδραμόντες ἐν τούτῳ τῷ καιρῷ ἐνομοθέτησαν τὰς ὑμετέρας μυσταγωγεῖσθαι

ψυχὰς· καὶ ἔλεγον, ὅτι οὐχ ἁπλῶς οὐδὲ εἰκῇ ἡ τοῦ καιροῦ παρατήρησις γέγονεν. Ἀεὶ μὲν
γὰρ ἡ αὐτὴ χάρις καὶ οὐκ ἐμποδίζεται χρόνῳ· θεία γὰρ ἐστιν ἡ χάρις· ἔχει δὲ μυστικὸν τι
καὶ ἡ τοῦ καρποῦ παρατήρησις. Σίνος οὖν ἔνεκεν νῦν ἐνομοθέτησαν τὴν ἑορτὴν ταύτην οἱ
πατέρες; Νῦν ὁ βασιλεύς ἡμῶν ἐνίκησε πόλεμον τὸν πρὸς τοὺς βαρβάρους· βάρβαροι γὰρ
εἰσι καὶ βαρβάρων ἀγριώτεροι πάντες οἱ δαἰμονες. Νῦν τὴν ἁμαρτἰαν κατέλυσε, νῦν τον
θάνατον ἔσβεσε καὶ τὸν διάβολον ὑπέταξε, τοὺς αἰχμαλώτους ἔλαβε. Σῶν ἐπινικίων τοίνυν
ἐκείνων ὑπομνήματα ἄγομεν τὴν παροῦσαν ἡμέραν. Διά τοῦτο νῦν ἐνομοθέτησαν οἱ
πατέρες τὰς βασιλικὰς δωρεὰς διανέμεσθαι· οὗτος γὰρ ἐπινικίων ὁ νόμος. Οὕτω καὶ οἱ
ἔξωθεν βασιλεῖς ποιοῦσι· τὰς ἡμέρας τῶν ἐπινικίων παλιαῖς τιμῶσι τιμαῖς. Ἀλλ’ ἐκείνης
μὲν τῆς τιμῆς ὁ τρόπος ἀτιμίας γέμει· ποία γὰρ τιμὴ καὶ τὰ ἐν θεάτροις πραττόμενα καὶ
λεγόμενα; οὐχὶ πάντα αἰσχύνης ἐμπέπλησται καὶ πολλοῦ τοῦ γέλωτος; Αὕτη δὲ ἡ τιμὴ τῆς
τοῦ τιμήσαντὸς ἐστιν ἀξία μεγαλοδωρεᾶς. Διὰ τοῦτο νῦν ἐνομοθέτησαν, ἵνα σε ἀναμνήσωσι
διὰ τοῦ καιροῦ τῆς νίκης τοῦ Δεσπότου, ἵνα ἐν τοῖς ἐπινικίοις ὧσι τινες οἱ τὰ λαμπρὰ
φοροῦντες ἱμάτια καὶ εἰσιόντες εἰς τὴν τιμὴν τοῦ βασιλέως· οὐ διὰ τοῦτο δὲ μόνον, ἀλλ’ ἵνα
καὶ κατά τὸν καιρὸν κοινωνῆς τῷ Δεσπότῃ. Ἐσταυρώθη, φησὶν, ἐκεῖνος ἐν τῷ ξύλῳ·
σταυρώθητι οὐ διὰ τοῦ βαπτίσματος· σταυρὸς γὰρ φησι καὶ βἀπτισμα καὶ θάνατος, ἀλλὰ ὁ
θάνατος ἁμαρτίας, ἀλλὰ σταυρὸς τοῦ παλαιοῦ ἀνθρώπου.» ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις
Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. β΄, 3, σ. 157.
84
καθορίστηκε από τους Πατέρες, ενώ παράλληλα κατοχυρώνει θεολογικά
τη συνάφεια βαπτίσματος - Πασχάλιας νύκτας431.
Μια μαρτυρία των Αποστολικών Διαταγών εμπλουτίζει τις γνώσεις
μας ως προς το χρόνο, αλλά και τον τόπο τέλεσης του βαπτίσματος:
Ἐπιφωσκούσης μιᾶς σαββάτων, ἥτις ἐστὶ Κυριακή, ἀπὸ ἐσπέρας ἕως
ἀλεκτοροφωνίας ἀγρυπνοῦντες καὶ ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ
συναθροιζόμενοι γρηγορεῖται, προσευχόμενοι καὶ δεόμενοι τοῦ Θεοῦ ἐν τῇ
διανυκτερεύσει ὑμῶν, ἀναγινώσκοντες τὸν Νὸμον, τοὺς προφήτας, τοὺς
ψαλμοὺς μέχρις ἀλεκτρυόνων κραυγῆς· καὶ βαπτίσαντες ὑμῶν τοὺς
κατηχουμένους καὶ ἀναγνόντες τὸ Εὐαγγέλιον<432. Η μαρτυρία αυτή
επιβεβαιώνει ότι το βάπτισμα τελείται μετά την Πασχαλινή αγρυπνία και
μας πληροφορεί ότι η τελετή λαμβάνει χώρα στο ναό, ενώ η
«διανυκτέρευση» των πιστών περιλαμβάνει αναγνώσματα από τα πέντε
πρώτα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης και από τους ψαλμούς, στοχεύει δε
στην εγρήγορση, στην προσευχή και στη δέηση προς το Θεό, προφανώς
για τους μέλλοντες να βαπτισθούν433.
Για τέλεση του βαπτίσματος την ημέρα του Πάσχα μας ενημερώνει
και το οδοιπορικό της Αιθερίας για τα Ιεροσόλυμα434. Ο Μ. Βασίλειος μας
πληροφορεί ότι συγγενέστερη ημέρα προς το βάπτισμα είναι αυτή του

432 ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Ε΄, ΦΙΦ, 3, σ. 90.
434 Βλ. ΑΙΘΕΡΙΑ΢, Ὁδοιπορικόν, σ. 198 (SC 21 bis, σ.σ. 214-216).
85
Πάσχα435, αφού όμως διευκρινήσει ότι κάθε ημέρα και ώρα του χρόνου
είναι κατάλληλη για το μυστήριο αυτό436.
2.1.4. Διαχωρισμός κατηχήσεων και τελεσιουργίας του
βαπτίσματος.
Με δεδομένη την Πασχάλια νύχτα ως ημέρα τέλεσης του
βαπτίσματος, πρέπει να διασαφηνισθεί ο χρόνος λήξης της διδασκαλίας
και του τελετουργικού μέρους των κατηχήσεων, καθώς και ο χρόνος
έναρξης της τελετουργίας του βαπτίσματος.
΢τις κατηχήσεις του Φρυσοστόμου δεν υπάρχει τελετουργικός
σύνδεσμος μεταξύ κατήχησης και βαπτίσματος, υπάρχει όμως σαφής
μαρτυρία περί τέλεσης του βαπτίσματος δύο ημέρες μετά το τέλος της
κατήχησης437. Επομένως, η τελευταία κατήχηση εκφωνούνταν την Μ.
Πέμπτη438 και η λήξη της ημέρας αυτής σήμαινε προφανώς και τη λήξη
της περιόδου των κατηχήσεων. ΢ε άλλη κατήχηση αναφέρει, ότι
«πλησιάζει ο καιρός του βαπτίσματος» κάτι που σήμαινε ότι η κατήχηση
ήταν χωριστή από το βάπτισμα439. Σο ίδιο μας πληροφορούν και οι
435 Σὶ δ’ ἅν γένοιτο τῆς ἡμέρας τοῦ Πάσχα συγγενέστερον πρὸς τὸ βάπτισμα; Ἡ μὲν γὰρ
ἡμέρα μνημόσυνόν ἐστιν ἀναστάσεως· τὸ δὲ βάπτισμα δύναμίς ἐστι πρὸς τὴν ἀνάστασιν. Ἐν
τοίνυν τῇ ἀναστασίμῳ ἡμέρᾳ τῆς άναστάσεως τὴν χάριν ὑποδεξώμεθα. ΜΕΓΑ΢ ΒΑ΢ΙΛΕΙΟ΢,
Ὁμιλία ΙΓ΄ προτρεπτικὴ εἰς τὸ ἅγιον βάπτισμα, PG 31, 424-425.
436 Πᾶς μὲν οὖν χρόνος εὐκαιρίαν ἔχει πρὸς τὴν διὰ τοῦ βαπτίσματος σωτηρίαν· κἅν νύκτα
εἶπῃς, κἅν ἡμέραν, κἅν ὥραν, κἅν στιγμὴν χρόνου, κἅν τι βραχύτατον. ΜΕΓΑ΢ ΒΑ΢ΙΛΕΙΟ΢,
Ὁμιλία ΙΓ΄ προτρεπτικὴ εἰς τὸ ἅγιον βάπτισμα, PG 31, 424.
437 Ἐσχάτη τῆς κατηχήσεως ἡ σήμερον ἡμέρα· διὸ καὶ ὁ πάντων ἔσχατος εἰς τὴν ἐσχάτην
ἀφῖγμαι· ἀφῖγμαι δὲ ἔσχατος ἀπαγγέλων ὑμῖν, ὅτι μετὰ δύο ἡμέρας ὁ νυμφίος ἔρχεται.
439 Ἀλλ’ ἐπειδὴ ἐπὶ θύραις λοιπόν ἐστιν ὁ καιρὸς καθ’ ὃν μέλλετε τῶν τοσούτων ἀπολαύειν
δωρεῶν… ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 12, σ. 139, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο
βάπτισμα, σ.σ. 66-67.
86
Αποστολικές Διαταγές λέγοντας ότι «κάποτε» ο κατηχούμενος «φθάνει
στην ώρα του βαπτίσματος», εννοώντας ότι η κατήχηση προηγούνταν 440.
Από τη σειρά των κατηχήσεων που δημοσίευσε ο Wenger και
συγκεκριμένα από την δεύτερη της σειράς συνάγεται ότι, όλη η τελετή του
βαπτίσματος γινόταν κατά την νύχτα του Μ. ΢αββάτου441. Από άλλη
κατήχηση πληροφορούμαστε όμως, ότι η διαδικασία του βαπτίσματος
άρχιζε «κατά την ενάτη ώρα της Μ. Παρασκευής» 442. Η περιγραφόμενη
τελετουργία περιλαμβάνει την είσοδο των φωτιζομένων στο ναό, τη
γονυκλισία, την απόταξη του ΢ατανά, τη σύνταξη με τον Φριστό και την
προβαπτισματική χρίση443. Η μαρτυρία αυτή τοποθετεί την έναρξη του
βαπτίσματος κατά τη Μ. Παρασκευή, ενώ το κέντρο της βαπτισματικής
τελετουργίας, δηλαδή η κατάδυση, η ανάδυση και όσα ακολουθούν
λαμβάνουν χώρα κατά την Πασχάλια νύχτα.444 Είναι αξιοσημείωτο, ότι
και οι Αποστολικές Διαταγές αναφέρουν την κατάδυση και την ανάδυση
ως το πρώτο στάδιο της βαπτισματικής τελετουργίας κατά τη Πασχαλινή
αγρυπνία445.
Από την αναφορά του Φρυσοστόμου, στη δικό του βάπτισμα, ότι
«κατά την ημέρα εκείνη άφησε φωνή» 446 συνάγεται ότι η απόταξη και η
σύνταξη δεν είχαν ακόμα διαχωρισθεί από ολόκληρη την τελετουργία
που γίνονταν την Πασχάλια νύχτα. Η μετατόπιση όμως μέρους της
τελετουργίας κατά την ενάτη ώρα της Μ. Παρασκευής οφείλεται στην
440 Βλ. ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Ζ, XL, 1, σ. 134.

441 Εἶτα μετὰ τοῦτο, δηλαδή την απόταξη και την σύνταξη με τον Φριστό, κατὰ τὸν τῆς
νυκτὸς καιρὸν ὁλόκληρον ἀποδύσας τὸ ἱμάτιον< ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ.
Β΄, 24, σ. 147.
442 Μετὰ τὴν αὔριον τῇ Παρασκευῇ, ὥρᾳ ἐνάτῃ, ἀνάγκη τινὰ ὑμᾶς ἀπαιτηθῆναι ῥήματα καὶ
συνθήκας θέσθαι πρὸς τὸν δεσπότην. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-

443 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 4-7, σ.σ. 171-173.
445 Βλ. ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Ε΄, ΦΙΦ, 3, σ. 90, πρβλ. και Υ ΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 90.
87
αύξηση του αριθμού των κατηχούμενων, κυρίως μετά την άνοδο στον
θρόνο του Μ. Θεοδοσίου το 379447. Σην τάξη αυτή, της απόταξης δηλαδή
και της σύνταξης κατά την Μ. Παρασκευή, μετέφερε ο Φρυσόστομος και
στην Κωνσταντινούπολη όταν έγινε αρχιεπίσκοπος448. Αυτή η τελετή
παραδίδεται και από το Βαρβερινό κώδικα449.
Σο συμπέρασμα από τις παραπάνω μαρτυρίες είναι ότι την εποχή
που εκφωνήθηκε ο λόγος γ΄ της σειράς του Παπαδοπούλου-Κεραμέως, η
περίοδος των κατηχήσεων στην Αντιόχεια τελείωνε τη Μ. Πέμπτη, η δε
τελετή του βαπτίσματος που είχε διαχωρισθεί, άρχιζε την ενάτη ώρα της
Μ. Παρασκευής και τελείωνε το βράδυ του Μ. ΢αββάτου κατά την
Πασχαλινή αγρυπνία450. Ο αείμνηστος καθηγητής Π. Σρεμπέλας θεωρεί,
ότι η συγκεκριμένη κατήχηση εκφωνήθηκε από το Φρυσόστομο στην
Κωνσταντινούπολη και ο λόγος της μετάθεσης μέρους της τελετής κατά
την ενάτη ώρα της Μ. Παρασκευής, εκτός από το πλήθος των
προσερχομένων στο βάπτισμα, ήταν και το γεγονός ότι στην πρωτεύουσα
χρειαζόταν πολύς χρόνος για τη μεγαλοπρεπή διεξαγωγή των
ακολουθιών του Μ. ΢αββάτου και του Πάσχα451.
Για το Φρυσόστομο η επιλογή της ενάτης ώρας της Μ. Παρασκευής
δεν είναι καθόλου τυχαία, καθόσον την ώρα εκείνη, ο ληστής μπήκε στον
παράδεισο και το σκοτάδι που άρχισε από την έκτη ώρα, διαλύθηκε την
ενάτη και το αισθητό και νοητό φως τότε προσφέρθηκε θυσία υπέρ της
447 Βλ. WENGER, Jean Chrysostome catecheses baptismales, σ. 80, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα,
σ. 89.
449 Ἀπόταξις καὶ σύνταξις γινομένη ὑπὸ τοῦ Ἀρχιεπισκόπου τῇ Ἁγία Παρασκευῇ τοῦ Πάσχα,
συναγομένων πάντων τῶν κατηχουμένων ἐν τῇ ἁγιωτάτῃ ἐκκλησία. GOAR, Euchologion σ.

279.
451 Βλ. ΣΡΕΜΠΕΛΑ΢, Λειτουργικοί τύποι Αἰγύπτου καὶ Ἀνατολῆς, σ. 269, πρβλ. DMITRIEVSKIJ,
Opisanie Liturgiceskich, σ. 59 και GOAR, Euchologion σ. 279.
88
οικουμένης452. Σην ώρα εκείνη ο Φριστός είπε: Πάτερ, εἰς χεῖράς σου
παραθήσομαι τὸ πνεῦμα μου453. ΢υνεχίζοντας ο ομιλητής λέει: Σότε τὸν
ἥλιον τῆς δικαιοσύνης ἰδὼν ἀπὸ τοῦ σταυροῦ λάμποντα ὁ αἰσθητὸς οὗτος
ἥλιος τὰς ἀκτῖνας ἀπέστρεψεν454. Ετσι λοιπόν, καταλήγει, αυτός που
πρόκειται να εισέλθει για τις ομολογίες κατά την ενάτη ώρα, να θυμηθεί
το μέγεθος των κατορθωμάτων και μετρώντας τις δωρεές δεν θα
παραμείνει στη γη αλλά θα φτάσει με τη ψυχή του στον ουρανό455.
2.1.5. Ποιος τελεί το βάπτισμα.
Επειδή οι προσερχόμενοι ήταν συνήθως πολλοί, αυτός που τελούσε
το βάπτισμα και συγκεκριμένα την τριπλή κατάδυση στο νερό, δεν ήταν
δυνατόν να είναι πάντοτε ο επίσκοπος. Μερικοί όμως από τους
βαπτιζομένους, είτε για συναισθηματικούς λόγους, είτε επειδή είχαν
κοσμικό αξίωμα, είτε από την εσφαλμένη αντίληψη ότι η παρεχόμενη
χάρη του Αγίου Πνεύματος δίνεται κατά τρόπο ισχυρότερο και
ασφαλέστερο από τον επίσκοπο, παρά από τους άλλους κληρικούς,
ζητούσαν να βαπτισθούν από αυτόν456.
452 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 4, σ. 171.

453 Λκ. 23, 46.
456 Βλ. ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ.σ. 310-311. Για τον
βαθμό ιεροσύνης του τελούντος το βάπτισμα, ο Κύριλλος Ιεροσολύμων λέει σχετικά:
Κατὰ γὰρ τὸν καιρὸν τοῦ βαπτίσματος…., σὺ μὲν προσέρχου τῷ βαπτίζοντι· προσέρχου δὲ,
μὴ προσέχων τῷ προσώπῳ τοῦ φαινομένου, ἀλλὰ μέμνησο τοῦ Πνεύματος τοῦ ἀγίου
τούτου περὶ οὖ νῦν ὁ λόγος. ΚΤΡΙΛΛΟ΢ ΙΕΡΟ΢ΟΛΤΜΨΜ, Κατήχησις Υωτιζομένων, ΙΖ΄, PG 33,
1009. Σο ίδιο επιβεβαιώνει και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος: Μὴ είπης· Ἐπίσκοπος βαπτισάτω
με, καὶ οὗτος μητροπολίτης, ἤ Ἰεροσολυμίτης (οὐ γὰρ τόπων ἡ χάρις, ἀλλὰ τοῦ Πνεύματος),
καὶ οὗτος τῶν εὖ γεγονότων. Δεινὸν γὰρ, εἰ τῷ βαπτιστῇ τὸ εὐγενές μου καθυβρισθήσεσθαι·
ἢ πρεσβύτερον μὲν, ἀλλὰ καὶ οὗτος τῶν ἀγάμων, καὶ οὗτος τῶν ἐγκρατῶν και ἀγγελικῶν
τὴν πολιτείαν· δεινὸν γὰρ, εἰ ἐν καιρῷ καθάρσεως ῥυπωθήσομαι. Μὴ ζήτει ἀξιοπιστίαν τοῦ
κηρύσσοντος, μηδὲ τοῦ βαπτίζοντος. ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΘΕΟΛΟΓΟ΢, Εἰς το Ἅγιον Βάπτισμα, Λόγος
Μ΄, PG 36, 396.
89
Οι υποψήφιοι, εκτός από το θέμα της χάριτος και του αξιώματος
του προσώπου που τελούσε το μυστήριο, εξέταζαν και την προσωπική του
αρετή457. ΢ε σχέση με το βάπτισμα, κάποιοι Φριστιανοί που αμάρτησαν
δικαιολογούνταν, ρίχνοντας την ευθύνη στον κακό βίο του ιερέα που τους
βάπτισε458. Η Εκκλησία καταπολέμησε τις αντιλήψεις αυτές. Ο
Φρυσόστομος λέγει: Νυνὶ δὲ καὶ δι’ ἀναξίων εἴωθεν ἐνεργεῖν ὁ Θεός, καὶ
οὐδὲν τοῦ βαπτίσματος ἡ χάρις παρὰ τοῦ βίου τοῦ ἱερέως παραβλάπτεται·
ἐπεὶ ἔμελλεν ὁ λαμβάνων ἐλαττοῦσθαι. Ὥστε εἰ καὶ σπανιάκις γίνεται
ταῦτα, γίνεται γοῦν ὅμως. Σοῦτο δὲ λέγω, ἵνα μὴ τις τῶν παρεστώτων τὸν
βίον περιεργαζόμενος τοῦ ἱερέως, σκαναλίζηται περὶ τὰ τελούμενα. Οὐδὲν
γὰρ ἄνθρωπος εὶς τὰ προκείμενα εἰσάγει, ἀλλὰ τὸ πᾶν τῆς τοῦ Θεοῦ
δυνάμεως ἔργον ἐστὶ, κἀκεῖνός ἐστιν ἡμᾶς ὁ μυσταγωγῶν459.
2.1.6. Ονοματοδοσία.
Κατά τη διαδεδομένη λαϊκή αντίληψη, ονοματοδοσία και βάπτισμα
είναι δύο πράγματα σχεδόν συνώνυμα, γι αυτό και το «βαπτίζω»
κατάντησε να σημαίνει «δίνω όνομα»460. Η συσχέτιση ονοματοδοσίας και
βαπτίσματος είναι εσφαλμένη, αφού σύμφωνα με την εκκλησιαστική
παράδοση, το όνομα δίνεται στο παιδί κατά την ογδόη ημέρα από τη
γέννησή του461. Η ευχή για σφράγιση του παιδιού που λαμβάνει όνομα
458 Βλ. ΠΗΛΟΤ΢ΙΨΣΗ΢, Επιστολές ΙΙ, ΚΓ΄, PG 78, 480.
459 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, εἰς τὴν πρὸς Κορινθίους δευτέραν ἐπιστολὴν, ομιλία Η΄, PG 61, 69, πρβλ.
και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, εἰς τὴν πρὸς Κορινθίους δευτέραν ἐπιστολὴν, ομιλία Γ΄, PG 61, 25. Σην
ίδια γνώμη επαναλαμβάνει ο Φρυσόστομος και σε άλλα σημεία: ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὴν
προδοσίαν τοῦ Ἰούδα, ομιλία Α΄, PG 49, 380, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν
Ἀπόστολον καὶ Εὐαγγελιστήν, ομιλία Π΢Σ΄, PG 59, 472, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὴν
πρὸς Σιμόθεον ἐπιστολὴν δευτέραν, ομιλία Β΄, PG 62, 612.
460 Βλ. ΥΟΤΝΣΟΤΛΗ΢, Απαντήσεις, τ. Α΄, σ. 148, πρβλ. και ΚΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗ΢, Ὁ
461 Βλ. ΥΟΤΝΣΟΤΛΗ΢, Απαντήσεις, τ. Α΄, σ.σ. 148-149.
90
κατά την όγδοη ημέρα από τη γέννησή του ανάγεται στον όγδοο αιώνα462.
Η ευχή αυτή463, αποβλέπει κυρίως στο να σφραγισθεί το νεογέννητο με το
σημείο του σταυρού στο μέτωπο, το στόμα και το στήθος, που είναι τα
κυριώτερα μέρη του σώματος και συγχρόνως επιζητείται να σημειωθεί ο
σταυρός στην καρδιά και τους διαλογισμούς464. Από το περιεχόμενο και
την διατύπωση της ευχής προκύπτει ότι η ευχή αφορά εκείνον που κάνει
το πρώτο βήμα προσχώρησης στις τάξεις των Φριστιανών, με την φυγή
από την ματαιότητα του κόσμου και με την πρόθεση να μην αρνηθεί το
όνομα του Φριστού αλλά να ενωθεί αργότερα με το υπόλοιπο σώμα του
Φριστού465.
Μια τέτοια προσαγωγή, πριν την επικράτηση του νηπιοβαπτισμού,
συνέπιπτε προφανώς με την πρώτη προσέλευση εκείνου που εκδήλωνε
την επιθυμία να ενταχθεί στην τάξη των κατηχουμένων ενώπιον του
πρεσβυτέρου, η οποία προηγούνταν της παρουσίασης του υποψηφίου
462 Βλ. YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 113, πρβλ. και ΣΡΕΜΠΕΛΑ΢, Μικρόν
Εὐχολόγιον, τ. Α΄, σ.σ. 262-263.
463 Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, σοῦ δεόμεθα καὶ σὲ παρακαλοῦμεν· ΢ημειωθήτω τὸ φῶς τοῦ
προσώπου σου ἐπὶ τὸν δοῦλόν σου τον δε καὶ σημειωθήτω ὁ σταυρὸς τοῦ μονογενοῦς σου
Τἱοῦ ἐν τῇ καρδίᾳ καὶ τοῖς διαλογισμοῖς αὐτοῦ, εἰς τὸ φυγεῖν τὴν ματαιότητα τοῦ κόσμου
καὶ πᾶσαν τὴν πονηρὰν ἐπιβουλὴν τοῦ ἐχθροῦ, ἀκολουθεῖν δὲ τοῖς προστάγμασί σου· καὶ
δός, Κύριε, ἀνεξάρνητον μεῖναι τὸ ὄνομά σου τὸ ἅγιον ἐπ’ αὐτὸν, συναπτόμενον ἐν καιρῷ
εὐθέτῳ τῇ ἁγίᾳ σου ἐκκλησία καὶ τελειούμενον διὰ τῶν φρικτῶν μυστηρίων τοῦ Φριστοῦ
σου· ἵνα κατὰ τὰς ἐντολάς σου πολιτευσάμενος καὶ φυλάξας τὴν σφραγίδα ἄθραυστον τύχῃ
τῆς μακαριότητος τῶν ἐκλεκτῶν ἐν τῇ βασιλεία σου. Φάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ τοῦ
μονογενοῦς σου Τἱοῦ, μεθ’ οὖ εὐλογητὸς εἶ σὺν τῷ Παναγίῳ καὶ ἀγαθῷ καὶ ζοωποιῷ σου
Πνεύματι νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰώνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν. ΣΡΕΜΠΕΛΑ΢, Μικρόν
Εὐχολόγιον, τ. Α΄, σ.σ. 324-325, πρβλ. και ΣΡΕΜΠΕΛΑ΢, Μικρόν Εὐχολόγιον, τ. Α΄, σ. 263.
ΚΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗ΢, Ὁ ἐκκλησιολογικός χαρακτῆρας τῆς ποιμαντικῆς, σ. 55.
464 Ο ΢υμεών Θεσσαλονίκης γράφει σχετικά: Ὅθεν καὶ τῇ ὀγδόῃ ἡμέρᾳ τὸ ὄνομα λαμβάνει
μὲν τὸ βρέφος, ὥσπερ ὁ ΢ωτὴρ τὸ ΢ωτήριον Ἰησοῦς ἐπικληθείς· σφραγισθὲν δὲ καὶ εὐχὴν
λαβὼν ἱερὰν, ὡς προσαχθὲν τῷ Κυρίῳ, καὶ σημειωθὲν τῷ σταυρῷ τῷ μέτωπον, ὡς ἔφην, διὰ
τὸ νοητικὸν, τὸ στόμα διὰ τὸ λογικὸν, καὶ τὴν καρδίαν διὰ τὸ ζωοποιὸν, καὶ τῇ βίβλῳ τῇ
αἰωνίῳ γραφὲν διὰ τοῦ ἐπιθέντος αὐτῷ ὀνόματος, ἐπανέρχεται τῇ μητρί. ΢ΤΜΕΨΝ
ΘΕ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢, Περί ιερών τελετών, PG 155, 209, πρβλ. και ΚΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗ΢, Ὁ
465 Βλ. ΣΡΕΜΠΕΛΑ΢, Μικρόν Εὐχολόγιον, τ. Α΄, σ. 263.
91
στον επίσκοπο466. ΢την πρώτη αυτή παρουσίαση γινόταν κάποια
ονοματογραφία από τον πρεσβύτερο σε έναν πρόχειρο κατάλογο, η οποία
προυπέθετε δήλωση του ονόματος του υποψηφίου 467. Αργότερα, μετά την
επικράτηση του νηπιοβαπτισμού, η πρώτη αυτή παρουσίαση
συνδυάσθηκε και με την ονομασία του βρέφους την ογδόη ημέρα από της
γεννήσεως, σε συδυασμό με τη μαρτυρία της Κ. Διαθήκης για την
περιτομή και ονομασία του Κυρίου468.
΢τις κατηχήσεις του Φρυσοστόμου απαντάται για πρώτη φορά η
μνημόνευση του ονόματος του βαπτιζομένου469. Εάν εδώ εκφωνείται το
υφιστάμενο όνομα του μυουμένου ή αν δίνεται σε αυτόν νέο όνομα, όπως
μαρτυρούν μεταγενέστερες πηγές, δεν είναι δυνατόν να καθορισθεί470.
Παρόμοια πληροφορία, για εκφώνηση του ονόματος του βαπτιζομένου
από τον ανάδοχο και τους ιερείς ενώπιον του επισκόπου λίγο πριν τη
τριπλή κατάδυση και ανάδυση, μας δίνουν και τα συγγράμματα του
Διονυσίου Αρεοπαγίτη471.
΢ε άλλες ομιλίες του Φρυσοστόμου υπάρχουν όμως πληροφορίες,
ότι στα παιδιά δίνονταν ονόματα που επιλέγονταν όχι από το
οικογενειακό περιβάλλον αλλά από αγίους ανθρώπους που είχαν
διαλάμψει στην αρετή και είχαν παρρησία προς το Θεό: Μὴ τοίνυν μηδὲ
ἡμεῖς τὰς τυχούσας προσηγορίας ἐπιτιθῶμεν τοῖς παισὶν, μηδὲ τῶν
πάππων, καὶ τῶν ἐπιπάππων, καὶ τῶν πρὸς γένος διαφερόντων τὰς
ὀνομασίας αὐτοῖς χαριζώμεθα, ἀλλά τῶν ἁγίων ἀνδρῶν τῶν ἀρετῇ
466 Βλ. ΣΡΕΜΠΕΛΑ΢, Μικρόν Εὐχολόγιον, τ. Α΄, σ.σ. 263-264.

467 Βλ. ΣΡΕΜΠΕΛΑ΢, Μικρόν Εὐχολόγιον, τ. Α΄, σ. 264.
468 Βλ. ΣΡΕΜΠΕΛΑ΢, Μικρόν Εὐχολόγιον, τ. Α΄, σ.σ. 264-265.
469 Βαπτίζεται ὁ δεῖνα εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρός καὶ τοῦ Τἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος,
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 26, σ. 147.

471 Βλ. ΔΙΟΝΤ΢ΙΟ΢ ΑΡΕΟΠΑΓΙΣΗ΢, Περί Εκκλησιαστικής ιεραρχίας, PG 3, 396, πρβλ. και
ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 142, ΢ΚΑΛΣ΢Η΢, Λειτουργικές Μελέτες ΙΙ, σ. 336.
92
διαλαμψάντων, τῶν πολλὴν παῥῥησίαν πρὸς τὸν Θεὸν ἐσχηκότων472. ΢ε
άλλη ομιλία του, εγκωμιαστική για τον Μελέτιο επίσκοπο Αντιοχείας λέει
σχετικά: Παρὰ γὰρ τὴν ἀρχὴν αὐτὸν εἰς τὴν πόλιν εἰσελθότα δεξάμενοι, τὸ
παιδίον ἕκαστος τὸ ἑαυτοῦ ἀπὸ τῆς προσηγορίας ἐκαλεῖται τῆς ἐκείνου, διὰ
τῆς προσηγορίας εἰς τὴν οἰκίαν ἕκαστος τὴν ἑαυτοῦ τὸν ἅγιον εἰσάγειν
νομίζοντες, καὶ πατέρας, καὶ πάππους, καὶ προγόνους παρατρέχουσαι αἱ
μητέρες τὸ ὄνομα του μακαρίου Μελετίου τοῖς τεχθεῖσι παιδίοις
ἐπετίθεσαν473.
2.2. Η τελετή του βαπτίσματος.
2.2.1. Κοινή είσοδος στο χώρο τελετής – γονυκλισία.
΢ύμφωνα με μαρτυρία του Φρυσοστόμου, οι κατηχούμενοι
εισέρχονται όλοι μαζί στο χώρο τελετής του βαπτίσματος474. Η κοινή
είσοδος αυτή δηλώνει την ισότητα όλων ενώπιον του Φριστού475.
Ακολούθως όλοι γονατίζουν και υψώνουν τα χέρια προς το Θεό για να τον
ευχαριστήσουν για τη μεγάλη δωρεά του βαπτίσματος που πρόκειται να
λάβουν476. Η γονυκλινής αυτή στάση, είναι ομολογία της εξουσίας του
Φριστού σημειώνει ο Φρυσόστομος477, υπενθυμίζοντας παράλληλα τα
λόγια του απ. Παύλου, ότι μπροστά στο Θεό πᾶν γόνυ κάμψει ἐπουρανίων
472 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὴν Γένεσιν, ομιλία ΚΑ΄, PG 53, 179.

473 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὁμιλία ἐγκωμιαστική εἰς τὸν ἐν ἁγίοις Πατέρα ἡμῶν Μελέτιον
ἀρχιεπίσκοπον Ἀντιοχείας τῆς μεγάλης καὶ εἰς τὴν σπουδὴν τῶν συνελθόντων, PG 50, 515.
475 ὅπου οὐκ ἔνι Ἔλλην καὶ Ἰουδαῖος, περιτομὴ καὶ ἀκροβυστία, βάρβαρος, ΢κύθης, δοῦλος,
ελεύθερος, ἀλλὰ τὰ πάντα καὶ ἐν πᾶσι Φριστός, Κολ. 3, 11, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα,
σ. 92.
476 …δεῖ τοίνυν εἰσαχθέντας ὑμᾶς τότε κοινῇ κλῖναι γόνυ πάντας οὐκ ὀρθοὺς ἐστᾶναι, καὶ
τὰς χεῖρας ἀνατείναντας εἰς τὸν οὐρανὸν εὐχαριστῆσαι τῷ Θεῷ τῆς δωρεᾶς ἕνεκεν ταύτης.
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 4, σ.171, πρβλ. και
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄,18, σ.σ. 143-144.
477 Ἐπὶ γόνυ δὲ οἱ ἱεροὶ κελεύουσι κεῖσθαι νόμοι, ὥστε καὶ διὰ τοῦ σχήματος ὁμολογήσαι την
δεσποτείαν. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 4, σ.171, πρβλ.

και ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 92.
93
καὶ ἐπιγείων καὶ καταχθονίων478. Σο ίδιο ακριβώς χωρίο παραθέτει και ο
Θεόδωρος Μοψουεστίας, σχολιάζοντας τη γονυκλισία των κατηχουμένων
πριν από την απόταξη του ΢ατανά479.
Οι μαρτυρίες του Φρυσοστόμου και του Θεοδώρου Μοψουεστίας
περί γονυκλισίας και ευχαριστίας του Θεού από τους κατηχουμένους πριν
από την απόταξη, συνιστούν σημαντική τελετουργική λεπτομέρεια. Ο
εισοδευτικός χαρακτήρας έναρξης του βαπτίσματος συμβολίζει τη
δυναμική του διάσταση, τη διάβαση δηλαδή από τη δουλεία του διαβόλου
στην ελευθερία του Φριστού480.
2.2.2. Απόταξη του ΢ατανά.
Σο τμήμα αυτό της βαπτισματικής τελετής μαρτυρείται από όλες
σχεδόν τις πηγές της εποχής εκείνης. Ο Φρυσόστομος, λίγο πριν από την
παράθεση των λόγων της απόταξης, τονίζει ότι πρόκειται για «ρήματα
φοβερά και γεμάτα φρίκη»481: Ἀποτάσσομαὶ σοι, ΢ατανᾶ, καὶ τῇ πομπῇ σου
καὶ τῇ λατρεία σου καὶ τοῖς ἔργοις σου482. Η μαρτυρία αυτή συνοδεύεται
από σχόλια και παρατηρήσεις: Ὀλίγα τὰ ρήματα ἀλλὰ μεγάλη τούτων ἡ
δύναμις. Καὶ γὰρ ἄγγελοι παρεστηκότες καὶ αἱ ἀόρατοι δυνάμεις ἡδόμεναι
ἐπὶ τῇ ὑμετέρα ἐπιστροφῇ δέχονται παρὰ τῆς ὑμετέρας γλώττης τὰς φωνὰς
καὶ ἀναφέρουσι τῷ κοινῷ πάντων Δεσπότῃ καὶ έν ταῖς βίβλοις ταῖς
οὐρανίοις αὗται ἐγγράφονται.483 ΢ε άλλη κατήχηση σημειώνει, ότι η
απόταξη του ΢ατανά αποτελεί «εξέγερση εναντίον του τυράννου, τον
οποίο ο Φριστιανός φοβόταν και έτρεμε πριν από το βάπτισμα» 484, ενώ
478 Υιλ. 2, 9.
481 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄,18, σ. 144.
482 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄,20, σ. 145.
484 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 6, σ. 172, πρβλ. και
ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 96.
94
στην ίδια κατήχηση επεξηγείται τι είναι η πομπή του διαβόλου: πομπὴ δὲ
διαβόλου πᾶν εἶδος ἁμαρτίας ἐστί, θέατρα παρανομίας, ἱπποδρομίαι,
συνέδρια γέλωτος καὶ αἰσχρολογίας γέμοντα· πομπὴ διαβόλου οἰωνισμοὶ καὶ
μαντεῖαι, κλήδονες καὶ παρατηρήσεις καιρῶν, καὶ σύμβολα καὶ περίαπτα
καὶ ἐπῳδαί.485 Η αναφορά αυτή στην πομπή του ΢ατανά συμπληρώνεται
σε άλλο σημείο όπου στην «πομπή» προστίθενται «τα κοσμήματα και τα
μαργαριτάρια», ενώ τονίζεται παράλληλα ότι ο πλούτος δίνεται στον
βαπτισμένο όχι για επίδειξη, αλλά για να βοηθήσει αυτούς που έχουν
ανάγκη486.
΢ε άλλη ομιλία του ο Φρυσόστομος προσθέτει στα λόγια της
απόταξης και τους «αγγέλους» του ΢ατανά487. Με τα συμπληρωματικά
αυτά λόγια οριστικοποιείται ως εξής η μορφή της απόταξης: Ἀποτάσσομαὶ
σοι, ΢ατανᾶ, καὶ τῇ πομπῇ σου καὶ τῇ λατρεία σου καὶ τοῖς ἀγγέλοις σου καὶ
τοῖς ἔργοις σου. Με τη μορφή αυτή μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη
όταν ο Φρυσόστομος ανήλθε στον αρχιερατικό θρόνο488.
Ο Φρυσόστομος όμως υπεισέρχεται και σε άλλη εννοιολογική
πτυχή της απόταξης, σημειώνοντας ότι οι μεν άνθρωποι ζητάνε
εγγυήσεις για να αγοράσουν δούλους, ο Θεός όμως για να προσλάβει τον
άνθρωπο στην υπηρεσία Σου, όχι μόνο δεν απαίτησε εγγυήσεις, αλλά
προκατάβαλε το αντίτιμο του τιμίου Σου αίματος χωρίς να αναγκάσει τον
άνθρωπο να δεχτεί την εξουσία Σου. Ο Θεός, οὐκ ἔγγραφα ἀπαιτεῖ, ἀλλ’
485 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 6, σ. 172

486 … ἡ γὰρ περὶ τὸν κόσμον τῶν μαργαριτῶν μανία πομπὴ σατανική ἐστι. Φρυσίον γὰρ
ἔλαβες οὐχ ἵνα τὸ σῶμα καταδήσῃς, ἀλλ’ ἵνα τοὺς πένητας λύσῃς καὶ διαθρέψῃς.
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, PG 49, 239, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο
487 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Κολοσσαεῖς ἐπιστολὴν, ομιλία ΢Σ΄, PG 62,
342.
488 Βλ. WENGER, Jean Chrysostome catecheses baptismales, σ. 81, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα,
σ. 94, υποσ. 44.
95
ἀρκεῖται ψιλῇ τῇ φωνῇ, κἅν εἴπῃς ἀπὸ διανοίας, «ἀποτάσσομαί σοι, σατανᾶ,
καὶ τῇ πομπῇ σου», τὸ πᾶν ἀπείληφε489.
Σα λόγια της απόταξης λέγονταν από τον καθένα ξεχωριστά. Ο
Φρυσόστομος μνημονεύει: Εἶτα καθ’ ἕκαστον ἐρχόμενος ὁ ἱερεὺς ἀπαιτεῖ
τὰς συνθήκας καὶ τὰς ὁμολογίας καὶ λέγειν παρασκευάζει τὰ φοβερὰ
ἐκεῖνα ῥήματα καὶ φρίκης γέμοντα· «Ἀποτάσσομαί σοι σατανᾶ»490, σε άλλη
δε κατήχηση συμπληρώνει ότι οι ομολογίες προς το Θεό δεν αρκεί να
λέγονται μόνο με τη γλώσσα αλλά να επιβεβαιώνονται και με όλη την
ψυχική δύναμη491, ενώ συνεχίζοντας διευκρινίζει ότι πρέπει και η σκέψη
να είναι σταθερά στηριγμένη στην ευσεβή πίστη και η γλώσσα με την
ομολογία να διακηρύσσει τη σταθερότητα της σκέψεως 492.
Ο Θεόδωρος Μοψουεστίας μας παραδίδει τα εξής λόγια για την ίδια
περιοχή: Ἀποτάσσομαι τῷ ΢ατανᾷ, πᾶσι τοῖς ἀγγέλοις σου, πᾶσι τοῖς ἔργοις
σου, πᾶσῃ τῇ λατρεία σου, πᾶσῃ τῇ πομπῇ σου καὶ πάσῃ τῇ κοσμικῇ πλάνη
σου493, ενώ οι Αποστολικές Διαταγές ορίζουν με σαφήνεια: Ἀπαγγελέτω
οὖν ὁ βαπτιζόμενος ἐν τῷ ἀποτάσσεσθαι· Ἀποτάσσομαι τῷ σατανᾷ, καὶ τοῖς
ἔργοις αὐτοῦ καὶ ταῖς πομπαῖς αὐτοῦ καὶ ταῖς λατρείαις αὐτοῦ καὶ τοῖς
ἀγγέλοις αὐτοῦ καὶ ταῖς ἐφευρέσεσιν αὐτοῦ καὶ πᾶσι τοῖς ὑπ’ αὐτὸν494. Σο
περί Εκκλησιαστικής και Ουράνιας Ιεραρχίας έργο των συγγραμμάτων
που φέρονται με το όνομα του Διονυσίου Αρεοπαγίτου δεν αναφέρει το
περιεχόμενο της απόταξης αλλά μόνο την πράξη με κάποιες σημαντικές
πληροφορίες: Εἶτα στήσας, ἐπὶ δυσμαῖς προσέχοντα, καὶ τὰς χεῖρας
489 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, PG 49, 239, πρβλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Ἐφεσίους ἐπιστολὴν, ομιλία Α΄, PG 62, 14, και ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα,
σ. 97.
493 TONNEAU – DEVREESSE, Les homelies Catechetiques de Theodore de Mopsueste, σ. 367.
494 ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Ζ΄, ΦLΙ, 1-2, σ. 134.
96
ἀπωθοῦντα πρὸς τὴν αὐτὴν ἀπεστραμμένας χώραν, ἐμφυσήσαι μὲν αὐτῷ
τρὶς διακελεύεται τῷ ΢ατανᾷ, καὶ προσέτι τὰ τῆς ἀποταγῆς
ὁμολογῆσαι<495. Η μαρτυρία αυτή, δηλαδή η στάση προς τη δύση με τα
χέρια στραμμένα προς την ίδια κατεύθυνση και η κλήση από τον
Επίσκοπο να φυσήξει τρεις φορές κατά του ΢ατανά και να ομολογήσει
τρεις φορές την αποταγή, είναι στοιχεία που λείπουν από το Φρυσόστομο
και το Θεόδωρο Μοψουεστίας και εχουν σημαντική ιστορική αξία επειδή
διατηρήθηκαν μέχρι τη σημερινή λειτουργική πράξη496. Αντίστοιχα και με
ελάχιστες διαφορές ήταν τα λόγια της απόταξης και στις άλλες περιοχές.
Η απέρριτη αυτή τελετή της απόταξης ήταν για το φωτιζόμενο
συγκλονιστική και γεμάτη φόβο, διότι κατά τη διάρκεια αυτής, τολμούσε
να απαρνηθεί κατά πρόσωπο αυτόν που μέχρι χθες ήταν κυρίαρχος αυτού
και του κόσμου των εθνικών497. Ο Φρυσόστομος αναδεικνύει το θέμα του
φόβου αυτού, όταν χαρακτηρίζει τις λέξεις της απόταξης «φρικώδη
ρήματα»498, ή «τὰ φοβερὰ ἐκεῖνα ρήματα φρίκης γέμοντα499». ΢ε άλλο
σημείο σχολιάζοντας τα λόγια της απόταξης λέει: Ἀποτάσσομαί σοι,
΢ατανᾶ. Σί γέγονε; Σί τὸ ξένον καὶ παράδοξον; Ὁ δεδοικώς, ὁ τρέμων
κατεξανέστης τοῦ τυράννου; Καταφρονεῖς αὐτοῦ τῆς ὠμότητος; Σίς σε εἰς
τοσαύτην ἀπόνοιαν ἐπῆρε; Πόθεν σοι τὸ θαρρεῖν ἐγένετο;500.
2.2.3. ΢ύνταξη με το Φριστό - Ομολογία πίστεως.
Μετά την απόταξη του σατανά ακολουθεί η σύνταξη με το Φριστό:
Μετὰ γὰρ τὴν ἀποταγὴν τοῦ πονηροῦ καὶ πάντων τῶν τῷ πονηρῷ
διαφερόντων πραγμάτων πάλιν λέγειν παρασκευάζει· «Καὶ συντάσσομαί

498 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, εἰς τὴν πρὸς Κορινθίους δευτέραν ἐπιστολὴν, ομιλία Β΄, PG 61, 402.
97
σοι, Φριστέ.»501. Ο Φρυσόστομος όμως, δεν αναφέρεται μόνο στο γεγονός
της σύνταξης με το χριστό αλλά επισυνάπτει και την ερμηνεία του
λέγοντας, ότι η δυνατότητα του βαπτιζομένου να συνταχθεί με το Φριστό
αποτελεί απόδειξη της καλωσύνης του Θεού προς τον άνθρωπο, αφού με
τα λίγα αυτά λόγια ο Θεός ξεχνάει την ανθρώπινη αγνωμοσύνη και
εμπιστεύεται στον βαπτιζόμενο το «θησαυρό της πίστεως»502. Όπως δε
τονίζεται σε άλλη κατήχηση, η διακήρυξη της σύνταξης με το Φριστό
αποτελεί «όπλο» και «συμμαχία» στον αγώνα απόταξης του ΢ατανά και
συγχρόνως αιτία ισχυροποίησης του Φριστιανού απέναντι στον διάβολο,
τον οποίο ο άνθρωπος προηγουμένως «φοβόταν και έτρεμε»503.
Οι Αποστολικές διαταγές μαρτυρούν σχεδόν το ίδιο με το
Φρυσόστομο για την σύνταξη504. Σα Αρεπαγιτικά ΢υγγράμματα παρέχουν
περισσότερες λεπτομέρειες για τη σύνταξη, όπου μετά την απόταξη ο
βαπτιζόμενος γυρίζει προς την ανατολή και αφού κοιτάξει τον ουρανό με
υψωμένα τα χέρια, του παραγγέλουν:<συντάξασθαι τῷ Φριστῷ καὶ
πάσαις ταῖς θεοπαραδότοις ἱερολογίαις505. Εκτός από τη στροφή προς
ανατολάς και την προσευχητική στάση το νέο στοιχείο είναι η φράση «και
με όλες τις θεοπαράδοτες ιερολογίες», δηλαδή με όλες τις ιερές διδαχές
501 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 21, σ. 145, πρβλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις
Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, PG 49, 240, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως,
λόγ. γ΄, 6, σ. 172, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Κολοσσαεῖς ἐπιστολὴν, ομιλία
΢Σ΄, PG 62, 342, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Ἐφεσίους ἐπιστολὴν, ομιλία Α΄, PG
62, 14.
502 Εἶδες ἀγαθότητος ὑπερβολήν; Σὰ ῥήματα δεχόμενος παρὰ σοῦ μόνον, τοσοῦτον
ἐμπιστεύει σοι παγμάτων θησαυρόν, πάσης τῆς προτέρας ἀγνωμοσύνης ἐπιλαθόμενος καὶ
ουδὲν ὑπομιμνήσκων σε τῶν προτέρων ἀλλ’ ἀρκεῖται τοῖς βραχέσιν τούτοις ῥήμασιν.
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 21, σ. 145.
503 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 6, σ. 172, πρβλ. και
ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ.σ. 101-102.

504 Μετὰ δὲ τὴν ἀποταγὴν συντασσόμενος λεγέτω, ὅτι καὶ συντάσσομαι τῷ Φριστῷ.
ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Ζ΄, XLI, 3, σ. 134.

98
που ο βαπτιζόμενος γνώρισε κατά τη περίοδο της κατήχησής του 506. ΢τις
κατηχήσεις του Θεοδώρου Μοψουεστίας παρουσιάζεται το ακόλουθο
σχήμα: «Αποτάσσομαι το σατανά<. και διακηρύσσω τη δέσμευσή μου
στην πίστη», αμέσως δε ακολουθεί η ομολογία πίστεως507.
΢τενά συνδεδεμένη με τη σύνταξη ακολουθεί η ομολογία της
πίστεως. ΢τις περισσότερες των περιπτώσεων ως ομολογία πίστεως
εννοείται το ΢ύμβολο της Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως, που
υιοθετήθηκε κατά την Πρώτη Οικουμενική ΢ύνοδο της Νικαίας (325) και
συμπληρώθηκε κατά την Δεύτερη, στην Κωνσταντινούπολη (381) 508. Οι
«ομολογίες» και τα «σύμβολα πίστεως» εμφανίστηκαν και
χρησιμοποιήθηκαν αρχικά σε σχέση με την προετοιμασία του
βαπτίσματος, σαν περίληψη των οδηγιών που δίνονταν καθημερινά στους
φωτιζομένους κατά τη διάρκεια των επτά εβδομάδων πριν από το
βάπτισμα509.
Παρά το γεγονός ότι όλες σχεδόν οι πηγές το αναφέρουν, στις
κατηχήσεις του Φρυσοστόμου παρατηρείται έλλειψη μαρτυριών για την
ομολογία της πίστεως 510, γίνεται όμως αναφορά σε «ομολογία της
δεσποτείας του Φριστού511, η οποία σχετίζεται σαφώς με τη σύνταξη 512. ΢ε
άλλη ομιλία του, σχολιάζοντας το Ἑβρ. 4, 14 «ἔχοντες οὖν ἀρχιερέα μέγαν
διεληλυθότα τοὺς οὐρανοὺς, Ἰησοῦν τὸν Τἱὸν τοῦ Θεοῦ, κρατῶμεν τῆς
ὁμολογίας» σημειώνει: Ποίαν ὁμολογίαν λέγει; Ὅτι ἀνάστασις ἐστιν, ὅτι
ἀνταπόδοσις, ὅτι μύρια ἀγαθὰ, ὅτι ὁ Φριστὸς Θεός ἐστιν, ὅτι ἡ πίστις ὀρθή·

507 Βλ. TONNEAU – DEVREESSE, Les homelies Catechetiques de Theodore de Mopsueste, σ.σ. 389-391.
511 511 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 22, σ. 145.
99
ταῦτα ὁμολογήσωμεν, ταῦτα κατέχωμεν513. Ο σχολιασμός αυτός της
έννοιας της «ομολογίας» αποκαλύπτει κάποιες πτυχές του περιεχόμενου
της πίστεως514.
΢ε άλλη ομιλία του ο Φρυσόστομος στην Αντιόχεια, εξηγώντας την
Α΄ προς Κορινθίους επιστολή και συγκεκριμένα το χωρίο «τὶ ποιήσουσιν οἱ
βαπτιζόμενοι ὑπὲρ τῶν νεκρῶν;515» και επειδή παρακολουθούσαν την
ομιλία και αμύητοι, αναγκασμένος να «μην εκφέρει τα απόρρητα» λέγει
τα εξής: Μετὰ γὰρ τὴν ἀπαγγελίαν τῶν μυστικῶν ρημάτων ἐκείνων καὶ
φοβερῶν καὶ τοὺς φρικτοὺς κανόνας τῶν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ κατενεχθέντων
δογμάτων, καὶ τοῦτο πρὸς τῷ τέλει προστίθεμεν, ὅταν μέλλωμεν βαπτίζειν,
κελεύοντες λέγειν, ὅτι Πιστεύω εἰς νεκρῶν ἀνάστασιν, καὶ ἐπὶ τῇ πίστει
ταύτῃ βαπτιζόμεθα. Μετά γὰρ τὸ ὁμολογῆσαι τοῦτο μετὰ τῶν ἄλλων, τότε
καθιέμεθα είς τὴν πηγήν τῶν ἱερῶν ναμάτων ἐκείνων516. Μετά δε από λίγο
συνεχίζει: Διὰ τοῦτο πρότερον εἰπὼν ἁμαρτιῶν ἄφεσιν, τότε ὁμολογεῖς καὶ
νεκρῶν ἀνάστασιν, ἐντεῦθεν καὶ εἰς τοῦτο χειραγωγούμενος. Εἶτα ἐπειδὴ
οὐκ ἀρκεῖ τὸ ὄνομα τῆς ἀναστάσεως δεῖξαι τὸ πᾶν… κελεύει λέγειν, καὶ εἰς
ζωὴν αἰώνιον, ἵνα μηκέτι θάνατον ὑποπτεύσῃ τις μετὰ τὴν ἀνάστασιν
ἐκείνην517.
Από το παραπάνω και μόνο κείμενο συμπεραίνεται ότι μετά την
απόταξη του σατανά και τη σύνταξη με το Φριστό, ακολουθούσε η
απαγγελία του ΢υμβόλου της Πίστεως και ακολουθούσε το βάπτισμα 518.
Με δεδομένο όμως ότι η τελετή της απόταξης και της σύνταξης γινόταν
κατά το Φρυσόστομο, όπως έχει ήδη αναφερθεί, το απόγευμα της Μ.
513 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὴν πρὸς Εβραίους ἐπιστολὴν, ομιλία Ζ΄, PG 63, 63.
515 Α Κορ. 15, 29.
516 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία Μ΄, PG 61, 348.
517 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία Μ΄, PG 61, 349.
100
Παρασκευής519, ο Wenger κατά την έκδοση των κατηχήσεών του,
αναφερόμενος στο ίδιο χωρίο, συμπεραίνει ότι το ΢ύμβολο της Πίστεως
στην Αντιόχεια απαγγελόταν επί τρεις συνεχόμενες ημέρες και
συγκεκριμένα, την Μ. Πέμπτη κατά την εξέταση αυτού, την Μ.
Παρασκευή μετά τη σύνταξη και το Μ. ΢άββατο κατά το βάπτισμα520.
2.2.4. Ο καθαγιασμός του ύδατος.
Σο νερό αποτελεί στοιχείο απαραίτητο για την τέλεση του
μυστηρίου του βαπτίσματος, στο οποίο πριν εισέλθει ο βαπτιζόμενος
αγιαζόταν με την επίκληση του ονόματος του Θεού521.
΢τις κατηχήσεις του ο Φρυσόστομος δεν μνημονεύει ευλογία
ύδατος. Η αναφορά του όμως, σε «ἱερά νάματα»522 και «ἅγια ὕδατα»523,
υποδηλώνει ότι επρόκειτο για καθαγιασμένο νερό. Η μη αναφορά του
Φρυσοστόμου οφείλεται, προφανώς, στη μορφή της ευχής αυτής, στο
γεγονός δηλαδή ότι θα επρόκειτο περί απλής ευλογήσεως του ύδατος524.
΢την ίδια περιοχή και ο Θεόδωρος Μοψουεστίας είναι λακωνικός στην
αναφορά του για τον αγιασμό του νερού, αλλά μιλάει στις κατηχήσεις του
για αγιασμένο νερό με την ευλογία του Επισκόπου525 και αποκαλεί το
νερό «ύδωρ μιας δεύτερης γεννήσεως μέσα από την κάθοδο σε αυτό του
Αγίου Πνεύματος»526. Σα Αρεοπαγιτικά συγγράμματα, συνεπικουρούν τις
μαρτυρίες περί αγιασμού του ύδατος του βαπτίσματος, που γίνεται από
τον Επίσκοπο με «ιερές επικλήσεις» οι οποίες υποδηλώνουν την ύπαρξη

523 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 8, 173.
101
ευχής527. Ο Μ. Βασίλειος σημειώνει: Εὐλογοῦμεν τὸ ὕδωρ τοῦ
βαπτίσματος<528, ενώ ο Γρηγόριος Νύσσης επισημαίνει: Πᾶν ὕδωρ
ἐπιτήδειον εἰς τὴν τοῦ βαπτίσματος χρείαν, μόνον ἐὰν εὕρῃ πίστιν τοῦ
λαμβάνοντος, καὶ εὐλογίαν τοῦ ἁγιάζοντος ἱερέως529.
Πρώτη μαρτυρία για ύπαρξη ευχής, το περιεχόμενο της οποίας
όμως δεν καταγράφεται, πριν από την κατάδυση και ανάδυση, μας δίνει η
Αποστολική Παράδοση του Ιππολύτου Ρώμης με την έναρξη του τρίτου
αιώνα530. Η μη καταγραφή του περιεχομένου υποθέτει, ή μία απλούστατη
μορφή ευλογίας που δεν απαιτούσε καταγραφή, ή ότι το περιεχόμενο
ήταν ευρύτατα γνωστό531. ΢τις αρχές του τετάρτου αιώνα η καθαγιαστική
ευλογία του ύδατος του βαπτίσματος έχει παγιωθεί ως λειτουργική
πρακτική, γεγονός που διαπιστώνεται από την ύπαρξη σταθερού
κειμένου ευχής στο Ευχολόγιο του ΢εραπίωνα, το οποίο αποτελεί την
πρώτη σχετική μαρτυρία. 532 Σέλος η λειτουργική παράδοση της

528 ΜΕΓΑ΢ ΒΑ΢ΙΛΕΙΟ΢, Περί του Ἁγίου Πνεύματος 66, PG 32, 188.
529 ΓΡΗΓΟΡΙΟΤ ΝΤ΢΢Η΢, πρὸς τοὺς βραδύνοντας εἰς τὸ βάπτισμα, PG 46, 421.
530 Tempore quo gallus cantat, oretur primum super aquam (κατά την αλεκτοροφωνία θα
προσευχηθούμε πρώτα επί του ύδατος), ΒΟΣΣΕ, Hippolyte de Rome Tradition Apostolique, σ. 44.
532 Βασιλεῦ καὶ Κύριε τῶν ἁπάντων καὶ δημιουργὲ τῶν ὅλων, ὁ πάσῃ τῇ γενητῇ φύσει δια τῆς
καταβάσεως τοῦ μονογενοῦς σου Ἰησοῦ Φριστοῦ χαρισάμενος τὴν σωτηρίαν, ὁ

λυτρωσάμενος τὸ πλάσμα τὸ ὑπὸ σοῦ δημιουργηθὲν διὰ τῆς ἐπιδημίας τοῦ ἀρρήτου σου
Λόγου· ἔφιδε νῦν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καὶ ἐπίβλεψον ἐπὶ τὰ ὕδατα ταῦτα καὶ πλήρωσον αὐτὰ
Πνεύματος ἁγίου. Ὁ ἄρρητός σου Λόγος ἐν αὐτοῖς γενέσθω καὶ μεταποιησάτω αυτῶν τὴν
ἐνέργειαν καὶ γεννητικὰ αὐτὰ κατασκευασάτω πληρούμενα τῆς σῆς χάριτος, ὅπως τὸ
μυστήριον τὸ νῦν ἐπιτελούμενον μὴ καινὸν εὑρεθῇ ἐν τοῖς ἀναγεννωμένοις, ἀλλὰ πληρώσῃ
πάντας τοὺς κατιόντας καὶ βαπτιζομένους τῆς θείας χάριτος. Υιλάνθρωπε, εὐεργέτα,
φεῖσαι τοῦ σοῦ ποιήματος, σῶσον τὸ ὑπὸ τῆς δεξιᾶς σου πεποιημένον κτίσμα, μόρφωσον
πάντας τοὺς ἀναγεννωμένους τὴν θείαν καὶ ἄρρητόν σου μορφήν, ὅπως διὰ τοῦ
μεμορφῶσθαι καὶ ἀναγεννῆσθαι σωθῆναι δυνηθῶσιν καὶ τῆς βασιλείας σου ἀξιωθῆναι. Καὶ
ὡς κατελθὼν ὁ μονογενής σου Λόγος ἐπὶ τὰ ὕδατα τοῦ Ἰορδάνου ἅγια ἀπέδειξεν, οὕτω καὶ
νῦν ἐν τούτοις κατερχέσθω τὰ ἅγια καὶ πνευματικὰ ποιησάτω πρὸς τὸ μηκέτι σάρκα καὶ
αἷμα εἶναι τοὺς βαπτιζομένους, ἀλλὰ πνευματικοὺς καὶ δυνάμενους προσκυνεῖν σοὶ τῷ
ἀγενήτῳ Πατρὶ διὰ Ἰησοῦ Φριστοῦ ἐν ἁγίῳ Πνεύματι, δι’ οὗ σοὶ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος καὶ νῦν
καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς σύμπαντας αἰώνας τῶν αἰῶνων. Ἀμήν. RODOPOULOS, The Sacramentary of
Serapion, σ. 128-129.
102
Αντιοχειανής Εκκλησίας του τετάρτου αιώνα πιστοποιεί τον καθαγιασμό
του ύδατος μέσω των Αποστολικών Διαταγών, όπου παρατίθεται ευχή για
το νερό και το ακριβές κείμενο της επίκλησης533.
Μετά την ευχή του καθαγιασμού το νερό δεν είναι πια κοινό άλλά
αποκτά δύναμη αγιότητος534, συντρίβονται οι ενάντιες δυνάμεις και
γίνεται πνευματικό και άγιο, ικανό να αναπλάττει, να αγιάζει και να
υιοθετεί τους βαπτιζομένους535. ΢το νερό υπάρχει η παρουσία του Φριστού
και του Αγίου Πνεύματος και έτσι ο άνθρωπος γεννιέται πλέον εκ Θεού
μέσα στην Εκκλησία536.
2.2.5. Η ευλογία του ελαίου.
΢ύμφωνα με τις Αποστολικές Διαταγές η προβαπτισματική χρίση
γίνεται με «άγιο έλαιο»537, γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη και εδώ
533 Εὐλογεῖ καὶ δοξάζει τὸν δεσπότην θεὸν τὸν παντοκράτορα, τὸν πατέρα τοῦ μονογενοῦς
θεοῦ, εὐχαριστῶν ὁ ἱερεύς, ὅτι ἀπέστειλεν ἐνανθρωπῆσαι τὸν Τἱὸν αὐτοῦ δι’ ἡμᾶς, ἵνα ἡμᾶς
σώσῃ, ὅτι ἠνέσχετο τῆς ἐνανθρωπήσεως ὑπήκοον αὐτὸν γενέσθαι ἐν πᾶσι, «κηρῦξαι
βασιλείαν οὐρανῶν, ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, νεκρῶν ἀνάστασιν». ἐπὶ τοὺτοις προσκυνεῖ αὐτὸν τὸν
μονογενῆ θεὸν μετ’ αὐτὸν καὶ δι’ αὐτόν, εὐχαριστῶν αὐτῷ τῷ ἀναδέξασθαι αὐτὸν τὸν ὑπὲρ
πάντων θάνατον διὰ τοῦ σταυροῦ, οὗ τύπον ἔδωκεν τὸ βάπτισμα τῆς παλιγγενεσίας.
δοξάζει τε, ὅτι ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Φριστοῦ θεὸς ὁ τῶν ὅλων κύριος ἐν ἁγίω πνεύματι οὐκ
ἀπέρριψεν τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος, ἀλλὰ διαφόροις καιροῖς διαφόρους προνοίας
ἐποιήσατο, τῷ τε Ἀδὰμ αὐτῷ ἐν παραδείσῳ πρῶτον μεν τρυφῆς λόγῳ τὸν παράδεισον
οἰκητήριον δούς, ἔπειτα προνοίας λόγῳ ἐντολὴν ποιησάμενος, ἁμαρτόντα δὲ δικαιοσύνῃ
ἐξώσας, ἀγαθότητι δὲ μὴ ἀπορρίψας εἰς τὸ παντελές, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐξ αὐτοῦ κατὰ
διαδοχὴν διαφόρως παιδεύσας· δι’ ὅν ἐπὶ τὸ τέρμα τοῦ αἰῶνος ἀπέστειλεν τὸν Τἱὸν αὐτοῦ
ἄνθρωπον γενέσθαι δι’ ἀνθρώπους καὶ πάντα τὰ ἀνθρώπινα πάθη ἀναδέξασθαι χωρὶς
ἁμαρτίας. αὐτὸν οὖν και νῦν παρακαλείτω ὁ ἱερεὺς πρὸς τῷ βαπτίσματι καὶ λεγέτω, ὅτι
Κάτιδε ἐξ οὐρανοῦ καὶ ἀγίασον τὸ ὕδωρ τοῦτο, δὸς δὲ χάριν καὶ δύναμιν, ὥστε τὸν
βαπτιζόμενον κατ’ ἐντολὴν τοῦ Φριστοῦ σου αὐτῷ συσταυρωθῆναι και συναποθανεῖν καὶ
συντραφῆναι καὶ συναναστῆναι εἰς υἱοθεσίαν τὴν ἐν αὐτῷ τῷ νεκρωθῆναι μὲν τῇ ἁμαρτίᾳ,
ζῆσαι δὲ τῇ δικαιοσύνη. ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Ζ΄, XLIII, 2-5, σ. 135-136.
534 …τὸ λιτὸν ὕδωρ Πνεύματος ἁγίου καὶ Φριστοῦ καὶ Πατρὸς τὴν ἐπίκλησιν λαβὸν, δύναμιν
ἁγιότητος ἐπικτᾶται, ΚΤΡΙΛΛΟ΢ ΙΕΡΟ΢ΟΛΤΜΨΜ, Κατηχήσεις Υωτιζομένων, Γ΄, PG 33, 429.

535 Βλ. ΢ΤΜΕΨΝ ΘΕ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢, Περί ιερών τελετών, PG 155, 225, πρβλ. και ΚΟΓΚΟΤΛΗ΢,
ΟΙΚΟΝΟΜΟΤ, ΢ΚΑΛΣ΢Η΢, Σο Βάπτισμα, σ. σ. 181-182.

536 Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΙΕΡΟΜΟΝΑΦΟ΢, Σο Ἅγιον Βάπτισμα, σ. 214.
537 Φρίσεις δὲ πρῶτον ἐλαίῳ ἁγἰῳ, ἔπειτα βαπτίσεις ὕδατι < ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Ζ΄,
ΦΦΙΙ, 2, σ. 123.
103
ευχής, η οποία καταχωρίζεται στην ίδια πηγή: Καὶ μετὰ τὴν ἐπαγγελίαν
ταύτην κατ’ ἀκολουθίαν ἔρχεται καὶ εἰς τὴν τοῦ ἐλαίου χρῖσιν. εὐλογεῖται
δὲ τοῦτο παρὰ τοῦ ἱερέως εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν καὶ προκατασκευὴν τοῦ
βαπτίσματος. ἐπικαλεῖται γὰρ οὗτος τὸν ἀγέννητον θεόν, τὸν πατέρα τοῦ
Φριστοῦ, τὸν βασιλέα πάσης αἰσθητῆς καὶ νοητῆς φύσεως, ἵνα ἁγιάσῃ τὸ
ἔλαιον «τῷ ὀνόματι τοῦ κυρίου Ἰησοῦ» καὶ δώση χάριν πνευματικὴν καὶ
δύναμιν ἐνεργητικήν, ἄφεσίν τε ἁμαρτιῶν καὶ προπαρασκευὴν ομολογίας
βαπτίσματος, ὥστε τὸν χριόμενον ἀπολυθέντα πάσης ἀσεβείας ἄξιον
γενέσθαι τῆς μυήσεως κατ’ ἐντολὴν τοῦ μονογενοῦς538.
΢ύμφωνα με την ευχή «αγιασμού» του ελαίου, ο σκοπός της
προβαπτισματικής χρίσης δεν είναι η συμβολική αλλά η πραγματική
κάθαρση από τις προγενέστερες του βαπτίσματος αμαρτίες και επομένως
ο βαπτιζόμενος θα κατεβεί στο νερό έχοντας αφαιρέσει όχι μόνο τα ρούχα
του, αλλά και το «ένδυμα της αμαρτίας»539.
2.2.6. Η έκδυση.
Η έκδυση γινόταν μετά την είσοδο των φωτιζομένων στο
βαπτιστήριο. Ο Φρυσόστομος παραδίδει ότι η έκδυση των ιματίων των
υποψηφίων για το βάπτισμα γινόταν από τον ιερέα: < τότε ἀποδύσας σε
τὸ ἱμάτιον ὁ ἱερεύς, αὐτὸς σε κατάγει ἐπὶ τὰ νάματα540, ενώ σε άλλη
κατήχηση αναφέρει: Εἶτα μετὰ τοῦτο κατά τὸν τῆς νυκτὸς καιρὸν
ὁλόκληρον ἀποδύσας τὸ ἱμάτιον καὶ καθάπερ εἰς αυτὸν τὸν οὐρανὸν
εἰσάγειν μέλλων διὰ τῶν τελουμένων…541. Σο ίδιο ακριβώς παραδίδουν και
538 ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Ζ΄, ΦLΙΙ, 2-3, σ. 135, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 112,
ΣΡΕΜΠΕΛΑ΢, Μικρόν Εὐχολόγιον, τ. Α΄, σ.σ. 290-291 και 398.
541 «Ἀποδύσας» σε συνδυασμό προς το «εἰσάγειν μέλλων», ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις
Wenger, λόγ. Β΄, 24, σ. 147, πρβλ. και ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου
Ἱεροσολύμων, σ. 375, υποσ. 236.
104
τα Αρεοπαγιτικά ΢υγγράμματα 542, ενώ η έκδυση από τους ιδίους τους
υποψηφίους μαρτυρείται από τον Θεόδωρο Μοψουεστίας543. Ο Κύριλλος
Ιεροσολύμων αναφέρει έκδυση του χιτώνα χωρίς όμως να διευκρινίζει αν
οι υποψήφιοι το έκαναν μόνοι τους, ή με τη βοήθεια των τελετουργών544.
2.2.7. Προβαπτισματική χρίση.
Η άλειψη του βαπτιζομένου με λάδι λίγο πριν από την τριπλή
κατάδυση και ανάδυση, είναι ένα από τα βασικά στοιχεία της
βαπτισματικής πράξης στις πηγές της Αντιοχειανής Εκκλησίας 545. Οι
μαρτυρίες του Φρυσοστόμου αναφέρουν ότι η προβαπτισματική χρίση
διενεργείται από τον ιερέα546 με τα ακόλουθα λόγια: χρίεται ὁ δεῖνα εἰς τὸ
ὄνομα τοῦ πατρός καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος547. Αυτό γίνεται
επειδή ο εχθρός είναι πλέον έξω φρενών, τρίζει τα δόντια του και
τριγυρίζει σα λιοντάρι που ουρλιάζει, βλέποντας ότι οι βαπτιζόμενοι
έχουν αποτάξει την τυραννίδα του και έχουν συνταχθεί με το Φριστό548:
διὰ τοῦτο ἀλείφει ἐπὶ τοῦ μετώπου καὶ τὴν σφραγῖδα ἐπιτίθησιν ἵνα
ἀποστρέψει τὰς ὄψεις ἐκεῖνος. Οὐδὲ γὰρ ἀντιβλέψαι τολμᾷ ὁρῶν τὴν
ἐκεῖθεν ἀστραπὴν ἐκπηδῶσαν καὶ ἀποτυφλοῦσαν αὐτοῦ τὰς ὄψεις. Λοιπὸν
γὰρ μάχη καὶ ἀντίστασις ἐξ ἐκείνου πρὸς αὐτὸν γίνεται καὶ διὰ τοῦτο
542 Καὶ τελείως ἀπαμφιεσάντων αὐτὸν τῶν λειτουργῶν, κομίζουσι μὲν οἱ ἱερεῖς τὸ τῆς
χρίσεως ἅγιον ἔλαιον. ΔΙΟΝΤ΢ΙΟ΢ ΑΡΕΟΠΑΓΙΣΗ΢, Περί Εκκλησιαστικής ιεραρχίας, PG 3, 396.
543 Βλ. TONNEAU – DEVREESSE, Les homelies Catechetiques de Theodore de Mopsueste, σ. 401,
πρβλ. και ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 375, υποσ. 236.
546 Ο Wenger υποστηρίζει ότι πρόκειται περί του Επισκόπου (ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις
Wenger, σ. 146, υποσ. 1).

547 Εἶτα μετὰ τὴν συνθήκην ταύτην καὶ τὴν ἀποταγὴν καὶ τὴν συνταγὴν, ἐπειδὴ ὡμολόγησας
τὴν δεσποτείαν καὶ διὰ τῶν τῆς γλώττης ῥημάτων συνετάξω τῷ Φριστῷ, λοιπὸν ὡς
στρατιώτην καὶ εἰς τὸ στάδιον καταλεγέντα τὸ πνευματικόν, ἀλείφει ἐπὶ τοῦ μετώπου τῷ
μύρῳ τῷ πνευματικῷ, τὴν σφραγῖδα ἐπιτιθεὶς καὶ λέγων· «χρίεται ὁ δεῖνα εἰς τὸ ὄνομα τοῦ
πατρός καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος»547. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ.
Β΄, 22, σ.σ. 145-146.
105
καθάπερ ἀθλητάς τινας Φριστοῦ οὕτω διὰ τῆς ἀλοιφῆς εἰς τὸ στάδιον τὸ
πνευματικὸν εἰσάγει549.
΢την ίδια κατήχηση ο Φρυσόστομος συμπληρώνει τις πληροφορίες
για την προβαπτισματική χρίση: Εἶτα μετὰ τοῦτο κατὰ τὸν τῆς νυκτὸς
καιρὸν ὁλόκληρον ἀποδύσας τὸ ἱμάτιον καὶ καθάπερ εἰς αὐτὸν τὸν οὐρανὸν
εἰσάγειν μέλλων διὰ τῶν τελουμένων οὕτως ἅπαν τὸ σῶμα ἀλείφεσθαι
παρασκευάζει τῷ ἐλαίῳ ἐκείνῳ τῷ πνευματικῷ ὥστε πάντα τὰ μέλη διὰ τῆς
ἀλοιφῆς τειχισθῆναι καὶ ἀχείρωτα γενέσθαι τοῖς παρά τοῦ ἐναντίου
πεμπομένοις βέλεσι550. ΢ε άλλη κατήχησή του, αναλύει περισσότερο το
θέμα της άλειψης του βαπτιζομένου με το λάδι, που εδώ το ονομάζει
«ἔλαιον ἀγαλλιάσεως», σε σχέση με τον αγώνα που αρχίζει μετά το
βάπτισμα εναντίον του διαβόλου όπου: Ἡμᾶς εἰς τὸν ἀγῶνα εἰσιόντας
ἤλειψεν, ἐκεῖνον ἔδησεν· ἡμᾶς ἤλειψεν ἔλαιον ἀγαλλιάσεως, ἐκεῖνον ἔδησεν
δεσμοῖς ἀλύτοις ἵνα συμποδίζητε πρὸς τὰ παλαίσματα551. Η αναλυτική αυτή
αναφορά στον αγώνα του βαπτιζομένου γίνεται, για να ερμηνευτεί ο
σκοπός της προβαπτισματικής χρίσης με το «έλαιο αγαλλιάσεως»552.
Οι μαρτυρίες του Φρυσοστόμου για την προβαπτισματική χρίση
εμπλουτίζονται από αναφορά του και σε άλλη κατήχηση στην οποία
αναφέρει ότι μετά την απόταξη και τη σύνταξη με το Φριστό, ο ιερέας
προστάζει να σφραγισθεί ο βαπτιζόμενος και χαράσσει στο μέτωπό του
το σταυρό553. Ο σταυρός χαράσσεται με το χρίσμα, το οποίο αποτελείται
από λάδι και μύρο, το μύρο σαν σύμβολο της νύμφης και το λάδι σαν
549 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 23, σ.σ. 146-147.

551 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 9, σ. 156.
552 Ἐμοὶ κἅν υποσκελισθῆναι συμβῇ χεῖρα ὀρέγει καὶ πεσόντα ἀνίστησι καὶ πατεῖν αὐτὸν
πάλιν ποεῖ· ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 9, σ. 156.

106
σύμβολο του αθλητή554. Όταν με το μίγμα αυτό, συνεχίζει, αλειφθούν όλα
τα μέλη του σώματος, καταστέλλεται η μανία του διαβόλου και μπορεί με
ευκολία ο βαπτιζόμενος να το νικήσει χωρίς να πάθει κανένα κακό, ενώ
προσθέτει ότι η χρίση δεν γίνεται από άνθρωπο αλλά ο ίδιος ο Θεός χρίει
με το χέρι του ιερέα555.
Ο Φρυσόστομος ολοκληρώνει τις μαρτυρίες του για την
προβαπτισματική χρίση, επαναλαμβάνοντας σε κατήχηση ότι ο
βαπτιζόμενος, μετά την απόταξη και τη σύνταξη λαμβάνει τη σφραγίδα,
ώστε να είναι προετοιμασμένος στρατιώτης για να στήση το τρόπαιο της
νίκης κατά του διαβόλου και να λάβει το στεφάνι της δικαιοσύνης 556.
΢υνοψίζοντας τις μαρτυρίες, είναι φανερό ότι η προβαπτισματική
χρίση περιλαμβάνει δύο πτυχές: τη χρίση του μετώπου με το σημείο του
σταυρού557, οπότε χρησιμοποιείται ο όρος «σφραγίς» και την άλειψη
ολόκληρου του σώματος558. Ο Φρυσόστομος αναφέρει και σε άλλα έργα
του το «΢ταυρό της χρίσεως» ως σύμβολο της νίκης 559, ενώ σε άλλη ομιλία
αναφέρει ότι στα μυστήρια του βαπτίσματος και της ιερωσύνης πρόκειται
554 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 7, σ. 173, πρβλ. και:
Ἀλείφεται, ὥσπερ οἱ ἀθληταὶ εἰς στάδιον ἐμβησόμενοι. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὴν
πρὸς Κολοσσαεῖς ἐπιστολὴν, ομιλία ΢Σ΄, PG 62, 342. Ο Θεὸς σε μύρῳ ἐτίμησε πνευματικῷ,
καὶ σὺ βορβόρῳ μολύνεις τῷ παιδίον; ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης
ἐπιστολῆς, ομιλία ΙΒ΄, PG 61, 106.
555 ὁ δὲ βεβαιῶν ἡμᾶς σὺν ὑμῖν εἰς Φριστὸν καὶ χρίσας ἡμᾶς θεὸς. Β΄ Κορ. 1, 21, πρβλ. και

557 Η Φρίση με το σημείο του σταυρού θεωρείται από τους περισσότερους μελετητές ως ο
επίλογος της απόταξης του σατανά και της σύνταξης με το Φριστό. Βλ. . ΥΙΛΙΑ΢, Σο
βάπτισμα, σ.σ. 118-119, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους δευτέρας
ἐπιστολῆς, ομιλία Γ΄, PG 61, 411.
558 Βλ. ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 118, πρβλ. και YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ.σ.
71-72.
559 … ἀλλ’ ὡς στέφανον, οὕτω περιφέρωμεν τον σταυρὸν τοῦ Φριστοῦ. Καὶ γὰρ πάντα δι’
αὐτοῦ τὰ καθ’ ἡμᾶς. Κἅν ἀναγεννηθῆναι δέῃ, σταυρὸς παραγίνεται … πανταχοῦ τὸ τῆς
νίκης ἡμῖν παρίσταται σύμβολον. Διὰ τοῦτο καὶ ἐπὶ οἰκίας … καὶ ἐπί τοῦ μετώπου … μετά
πολλῆς ἐπιγράφομεν αυτὸν τῆς σπουδῆς. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὸν ἅγιον Ματθαῖον
τὸν Εὐαγγελιστήν, ομιλία ΜΔ΄, PG 58, 537.
107
για σφράγιση με το σημείο του ΢ταυρού560. ΢υναφής είναι και η
χρησιμοποίηση των όρων «ἐπίθεσις σφραγίδας» περί του μετώπου και
«ἄλειψις» περί του σώματος561. Η ύλη της χρίσεως αποκαλείται άλλοτε ως
έλαιο562 (έλαιο αγαλλιάσεως, έλαιο πνευματικό) και άλλοτε ως μύρο 563
(μύρο το πνευματικό). Ο σκοπός της προβαπτισματικής χρίσης είναι
διπλός και σαφής: με τη χρίση του μετώπου σταυροειδώς αχρηστεύεται ο
διάβολος και με την άλειψη όλου του σώματος ο βαπτιζόμενος
προετοιμάζεται για τον μετά το βάπτισμα πνευματικό αγώνα564.
Αξιοσημείωτη είναι η χρησιμοποίηση από το Φρυσόστομο
αθλητικών όρων για την προβαπτισματική χρίση όπως «θέατρο» (στάδιο),
«παλαίστρα», «θεατές», «αγωνοθέτης» και «Ολυμπιακοί αγώνες»,
γεγονός που κατά τον Α. Wenger γίνεται στο πλαίσιο γενικότερης
κριτικής του Φρυσοστόμου κατά των αγώνων του σταδίου. 565
Οι πληροφορίες των άλλων πηγών της Αντιοχειανής Εκκλησίας,
στο θέμα της προβαπτισματικής χρίσης συμφωνούν με το Φρυσόστομο
στα κυριώτερα σημεία. Οι αποστολικές διαταγές μαρτυρούν τη χρίση στο
μέτωπο και τη άλειψη σε ολόκληρο το σώμα με «άγιο έλαιο»566 εις «τύπον
560 Διὰ τούτου πάντα τελεῖται· βάπτισμα διὰ τοῦ σταυροῦ (δεῖ γὰρ ἀναλαβεῖν τὴν
σφραγίδα), χειροτονία διὰ τοῦ σταυροῦ… ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς
Υιλιππισίους ἐπιστολὴν, ομιλία ΙΓ΄, PG 62, 203, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 119.
562 Η περί του ελαίου ορολογία είναι συνηθισμένη για τις προβαπτισματικές χρίσεις. βλ.
ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 120.

563 Η περί μύρου ορολογία χρησιμοποιείται περί των μεταβαπτισματικών χρίσεων,
δηλαδή περί του χρίσματος. βλ. ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 120.

565 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, σ. 155, υποσ. 1.
566 Βλ. ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Γ, ΦVΙ, 2, σ.σ. 66-67.
108
του πνευματικού βαπτίσματος» 567 που αποτελεί και σημείο της ελεύσεως
του Αγίου Πνεύματος στον βαπτιζόμενο568.
Ο Θεόδωρος Μοψουεστίας, συμφωνεί με το Φρυσόστομο και τις
Αποστολικές Διαταγές, στη χρίση του μετώπου την οποία διενεργεί ο
Επίσκοπος λέγοντας: χρίεται ὁ δεῖνα εἰς τὸ ὄνομα τοῦ πατρός καὶ τοῦ υἱοῦ
καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος 569, και στην άλειψη ολόκληρου του σώματος που
ενεργούν οι διάκονοι, με το Επίσκοπο να επαναλαμβἀνει τα ίδια λόγια570.
Η προβαπτισματική αυτή χρίση έχει ως συμβολισμό το γεγονός ότι ο
βαπτιζόμενος εντάσσεται στο ποίμνιο του Φριστού, ως στρατιώτης του
Ουράνιου βασιλιά, διότι ένα μέλος του ποιμνίου λαμβάνει το διακριτικό
γνώρισμα, με το οποίο δηλώνεται ότι ανήκει στον Κύριό του571.
΢την ίδια γραμμή, των δύο προβαπτισματικών χρήσεων, κινούνται
και τα Αρεοπαγειτικά ΢υγγράμματα όπου ο αρχιερέας σφραγίζει τρεις
φορές το βαπτιζόμενο με το «άγιο έλαιο της χρίσεως» και ακολούθως τον
παραδίδει στους ιερείς για να τον χρίσουν σε ολόκληρο το σώμα572.
΢τα Ιεροσόλυμα, ο Κύριλλος στις κατηχήσεις του παραδίδει
ότι μετά την απόταξη, τη σύνταξη και την ομολογία πίστεως οι
βαπτιζόμενοι εισέρχονταν στο βαπτιστήριο: Εἶτα ἀποδυθέντες ἐλαίῳ
ἠλείφεσθε ἐπορκιστῷ ἀπ’ άκρων τριχῶν κορυφῆς ἔως τῶν κάτω573. Η
Αποστολική Παράδοσις του Ιππολύτου φέρει το ιερέα κατά τη χρίση να
567 Βλ., ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ Γ, ΦVΙ, 4, σ. 67.

568 Ἔστι τοίνυν τὸ μὲν βάπτισμα εἰς τὸν θάνατον τοῦ Ιησοῦ διδόμενον, τὸ δὲ ὕδωρ ἀντὶ ταφῆς,
τὸ ἔλαιον ἀντὶ πνεύματος ἁγίου, ἡ σφραγὶς ἀντὶ τοῦ σταυροῦ, τὸ μύρον βεβαίωσις τῆς
ομολογίας. ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ Γ, ΦVΙΙ, 1, σ. 67, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 119.
570 Βλ. TONNEAU – DEVREESSE, Les homelies Catechetiques de Theodore de Mopsueste, σ.σ. 401-403.
573 ΚΤΡΙΛΛΟ΢ ΙΕΡΟ΢ΟΛΤΜΨΜ, Μυσταγωγικαί κατηχήσεις, Β΄, PG 33, 1080.
109
λέει: Ἵνα πᾶν πονηρόν πνεῦμα ἀποστῇ απὸ σοῦ574, ενώ ο ΢εραπίων Θμούεως
στο Ευχολόγιό του περιλαμβάνει ειδική «εὐχή εἰς τὸ ἄλλειμα τῶν
βαπτιζομένων»575.
΢υμπερασματικά αναφέρεται ότι ο Φρυσόστομος χρησιμοποιεί τον
όρο «χρίσμα» για την προβαπτισματική χρίση, ενώ ως υλικό στοιχείο της
χρίσης αυτής, εκτός από το λάδι μαρτυρεί και το μύρο, το οποίο ονομάζει
πνευματικό, αποκαλύπτοντας τον ιδιαίτερο συμβολισμό της σύζευξης του
βαπτιζομένου με το Φριστό ως πνευματικό γάμο576. ΢ε κανένα σημείο
όμως των κατηχήσεων, ούτε και σε άλλα έργα του, αναφέρει για
μεταβαπτισματική χρίση ως παρέχουσα τη δωρεά του Αγίου
Πνεύματος577. ΢ε ομιλία του, αναφέρει ότι το Άγιο Πνεύμα βάπτισε τους
Αποστόλους κατά την ημέρα της Πεντηκοστής αν και δεν υπήρχε νερό,
προσθέτοντας ότι και το νερό ενεργεί δια πνεύματος578, ενώ σε άλλη
ομιλία αναφέρεται στο βάπτισμα ως «μετοχή στο Άγιο Πνεύμα»579, αλλά
και στην «προδρομική» πράξη του χρίσματος, δηλαδή την επίθεση των
574 Βλ. ΒΟΣΣΕ, Hippolyte de Rome Tradition Apostolique, σ. 83, πρβλ. και ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ
κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 378.
575 Βλ. RODOPOULOS, The Sacramentary of Serapion, σ. 130, πρβλ. και ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ
κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 378.
577 Βλ. WENGER, Jean Chrysostome catecheses baptismales, σ. 99, πρβλ. και ΣΡΕΜΠΕΛΑ΢,
Λειτουργικοί τύποι Αἰγύπτου καὶ Ἀνατολῆς, σ. 274, ΥΙΛΙΑ΢, Σο μυστήριο του χρίσματος, σ.
91.
578 «Πῶς δὲ, βαπτισθήσεσθε», λέγει, «ὕδατος οὐκ ὄντος ἐν τῷ ὑπερώῳ»; Ὅτι τὸ κυριώτερον
τὸ Πνεῦμά ἐστι, δι’ οὖ καὶ τὸ ὕδωρ ἐνεργεῖ· ὥσπερ οὖν καὶ αὐτὸς κεχρίσθαι λέγεται,
οὐδαμοῦ χρισάμενος ἐλαίῳ, ἀλλὰ Πνεῦμα δεξάμενος· ἄλλως δὲ καὶ ὕδατι βαπτιζομένους
αυτοὺς ἔστιν εὑρεῖν, καὶ ἐν διαφόροις καιροῖς. Ἐφ’ ἡμῶν μὲν γὰρ ἀμφότερα γίνεται ὕφ’ ἕν,
τότε δὲ διεσπασμένως. Παρὰ γὰρ τὴν ἀρχὴν τοῦ Ἰωάννου ἐβαπτίσθησαν και μὴ θαυμάσης.
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὰς Πράξεις τῶν Αποστόλων, ομιλία Α΄, PG 60, 21.
579 Οὐκ ἔνι γὰρ εἰπεῖν, ὅτι ἅν νῦν ῥᾳθύμως ζήσωμεν, πάλιν βαπτισθησόμεθα, πάλιν
κατηχησόμεθα, καὶ πάλιν ληψόμεθα τὸ Πνεῦμα. … ΢φάλλεσθε, φησί, ταῦτα νομίζοντες.

Ἀδύνατον γὰρ τοὺς ἅπαξ φωτισθέντας, γευσαμένους τε τῆς δωρεᾶς τῆς ἐπουρανίου, καὶ
μετόχους γενηθέντας Πνεύματος ἁγίου, καὶ καλὸν γευσαμένους Θεοῦ ῥῆμα, δυνάμεις τε
μέλλοντος αἰῶνος, καὶ παραπεσόντας, πάλιν ἀνακαινίζειν. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὴν πρὸς
Εβραίους ἐπιστολὴν, ομιλία Θ΄, PG 63, 78.
110
χειρών580. Είναι επομένως προφανές, ότι ο Φρυσόστομος αναφέρεται στη
λήψη του αγίου Πνεύματος κατά το βάπτισμα δια του λόγου και της
επιθέσεως των χειρών581.
2.2.8. Σριπλή κατάδυση – ανάδυση.
Η τριπλή κατάδυση και ανάδυση αποτελεί το κέντρο το μυστηρίου
του βαπτίσματος. Η αναφορά του Φρυσοστόμου περί «καθόδου» στο ύδωρ
υποδηλώνει την ύπαρξη βαπτιστηρίου, προσθέτει δε ότι ο βαπτιζόμενος
κατέρχεται «στην κολυμβήθρα των αγίων υδάτων 582». Σο βάρος επομένως
βρίσκεται στο γεγονός της καθόδου στο νερό είτε επρόκειτο για
βαπτιστήριο, είτε για κολυμβήθρα 583. ΢ημειώνεται εδώ ότι μετά την τελετή
της απόταξης και της σύνταξης, στην οποία συμμετείχαν όλοι οι
υποψήφιοι για το βάπτισμα που γινόταν στο προαύλιο, οι άνδρες
εισέρχονταν στο βαπτιστήριο για να λάβουν το βάπτισμα, ενώ οι γυναίκες
περίμεναν έξω και το αντίθετο γινόταν κατά το βάπτισμα των γυναικών,
ενώ στη συνέχεια όλοι μαζί, νεοφώτιστοι και κλήρος εισέρχονταν στο
ναό584.
Μετά την ολόσωμη άλειψη, ο χρίων, κρατώντας από το χέρι τον
βαπτιζόμενο, τον οδηγεί στο λειτουργό που είναι τεταγμένος για το
βάπτισμα585. Κατά τον Κύριλλο Ιεροσολύμων αυτή η χειραγώγηση έχει το
νόημα, ότι ο υποψήφιος ως νεκρός, όπως το ιερό σκήνος του Κυρίου
φέρεται επί το μνήμα, δηλαδή την κολυμβήθρα, από την οποία μετά την
580 «Καὶ ἐπιθέσεως χειρῶν». Οὕτω γὰρ τὸ Πνεῦμα ἐλάμβανον. «Ἐπιθέντος γὰρ αυτοῖς τοῦ
Παύλου τὰς χεῖρας», φησὶν, «ἦλθε τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον. Ἀναστάσεώς τε νεκρῶν». Σοῦτο γὰρ
ἔν τε τῷ βαπτίσματι γίνεται, καὶ ἐν τῇ ὁμολογίᾳ βεβαιοῦται. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὴν πρὸς
Εβραίους ἐπιστολὴν, ομιλία Θ΄, PG 63, 78.
584 Βλ. YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ.σ. 82-83.
111
τριπλή κατάδυση και ανάδυση θα αναστηθεί, όπως και ο Φριστός ανέστη
μετά την τριήμερη ταφή Σου586.
Η αρχαιότερη μαρτυρία σχετικά με την τριπλή κατάδυση και
ανάδυση προέρχεται από την Αποστολική Παράδοση του Ιππολύτου
Ρώμης (αρχές τρίτου αιώνα) και συνδυάζεται με τη ομολογία της
πίστεως587. ΢ύμφωνα με τη μαρτυρία αυτή αμέσως μετά την
προβαπτισματική χρίση ο βαπτιζόμενος «οδηγείται στο ύδωρ», όπου
εισέρχεται με τη συνοδεία ενός διακόνου. Ο τελών το βάπτισμα, ενώ θέτει
το χέρι του στο κεφάλι του φωτιζομένου, τον ρωτἀει με τα λόγια του
΢υμβόλου της πίστεως αν πιστεύει στον Πατέρα. Μετά την απάντηση
«πιστεύω» τον βυθίζει στο νερό. Αυτό επαναλαμβάνεται δύο φορές, όπου
η δεύτερη ερώτηση αφορά στον Τιό και η Σρίτη στο Άγιο Πνεύμα.588
Σον τέταρτο αιώνα παρατηρείται μεταβολή κατά την οποία η
ομολογία της πίστεως διαχωρίστηκε από την τριπλή κατάδυση και
απαγγέλονταν πριν από αυτήν, ενώ η τριπλή κατάδυση τελούνταν με την
επίκληση της Αγίας Σριάδας 589. Η εικόνα που μας δίνουν οι κατηχήσεις
του Φρυσοστόμου είναι η ακόλουθος: Ο Επίσκοπος βάζει τον υποψήφιο
στην κολυμβήθρα, θέτει το δεξί του χέρι590, τεντωμένο 591, στο κεφάλι και
ενώ εκφωνεί, βαπτίζεται ὁ δεῖνα εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρός καὶ τοῦ Τἱοῦ καὶ
586 Βλ. ΚΤΡΙΛΛΟ΢ ΙΕΡΟ΢ΟΛΤΜΨΜ, Μυσταγωγικαί κατηχήσεις, Β΄, PG 33, 1080.

588 Βλ. ΒΟΣΣΕ, Hippolyte de Rome Tradition Apostolique, σ. 85. Η τριπλή κατάδυση είναι γνωστή
και καθιερωμένη πράξη του τελετουργικού του βαπτίσματος, αν και σαν πράξη ανήκει
στα «άγραφα», δηλαδή προέρχεται από την παράδοση. ΜΕΓΑ΢ ΒΑ΢ΙΛΕΙΟ΢, Περί του Ἁγίου
Πνεύματος 66, PG 32, 188.
589 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία Μ΄, PG 61,
348, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Ἐφεσίους ἐπιστολὴν, ομιλία Α΄, PG
62, 14, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν Ἀπόστολον καὶ Εὐαγγελιστήν, ομιλία ΚΕ΄,
PG 59, 151, YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ.σ. 75-76.
591 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὸν ἅγιον Ματθαῖον τὸν Εὐαγγελιστήν, ομιλία Μ΄, PG 58,
507.
112
τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, βυθίζει το κεφάλι τρεις φορές στο νερό 592. Ο τρόπος
διατύπωσης της επίκλησης «βαπτίζεται» συναντάται για πρώτη φορά στο
Φρυσόστομο593. Πότε ακριβώς εμφανίσθηκε δεν είναι γνωστό, δεν είναι
όμως ούτε αρχαίο, διότι τα παλαιά τυπικά χρησιμοποιούν το πρώτο
πρόσωπο της ενεργητικής φωνής του ρήματος «βαπτίζω»594.
΢χολιάζοντας την πράξη αυτή ο Φρυσόστομος λέγει: Οὐδὲ γὰρ ὁ
ἱερεύς ἐστι μόνος ὁ τῆς κεφαλῆς ἐφαπτόμενος ἀλλὰ καὶ ἡ τοῦ Φριστοῦ
δεξιά. Καὶ τοῦτο καὶ ἐξ αὐτῶν τῶν ῥημάτων τοῦ βαπτίζοντος δείκνυται· οὐδὲ
γὰρ λέγει· «Βαπτίζω ἐγὼ τὸν δεῖνα» ἀλλὰ· «Βαπτίζεται ὁ δεῖνα», δεικνὺς ὅτι
αὐτὸς μόνον διάκονος γίνεται τῆς χάριτος καὶ τὴν χεῖρα τὴν ἑαυτοῦ
παρέχει, ἐπειδὴ εἰς τοῦτο παρὰ τοῦ Πνεύματος τέτακται. Ὁ δὲ τὰ πάντα
πληρῶν ἐστιν ὁ Πατὴρ καὶ ὁ Τἱὸς καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα, ἡ Σριὰς ἡ
ἀδιαίρετος.595 ΢ε άλλη δε κατήχηση του επαναλαμβάνει: Διὰ τοῦτο καὶ ὁ
ἱερεὺς βαπτίζων οὐ λέγει «Βαπτίζω τὸν δεῖνα», ἀλλὰ «Βαπτίζεται ὁ δεῖνα
εἰς τὸ ὄνομα τοῦ πατρός καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος», δεικνύς ὅτι
οὐκ αὐτός ἐστιν ὁ βαπτίζων, ἀλλ’ ὁ πατὴρ καὶ ὁ υἱὸς καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον,
ὧν καὶ τὸ ὄνομα ἐπικέκληται596. ΢ε άλλη ομιλία του παρατηρεί: Καὶ οὐκ
εἶπεν. Ὑμᾶς δὲ ἐγὼ βαπτίζω ἐν Πνεύματι ἁγίω, ἀλλὰ, «βαπτισθήσεσθαι»,
διδάσκων ἡμᾶς ταπεινοφρονεῖν597, ενώ για όλα τα μυστήρια γενικά, η
592 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 26, σ. 147, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 3, σ. 170 και 7 σ. 173.
595 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 26, σ.σ. 147-148.
596 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 3, σ. 170, πρβλ: Ὥσπερ γὰρ
ὅταν βαπτίζῃ, οὐκ αὐτός σε βαπτίζει, ἀλλ’ ὁ Θεός ἐστιν ὁ κατέχων σου τὴν κεφαλὴν ἀοράτῳ
δυνάμει, καὶ οὔτε ἄγγελος, οὔτε ἀρχάγγελος, οὔτε ἄλλος τις τολμᾷ προσελθεῖν καὶ ἅψασθαι·
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὸν ἅγιον Ματθαῖον τὸν Εὐαγγελιστήν, ομιλία Μ΄, PG 58, 507.
597 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὰς Πράξεις τῶν Αποστόλων, ομιλία Α΄, PG 60, 21.
113
γνώμη του Φρυσοστόμου συνοψίζεται στο ότι, ο άνθρωπος δεν εισάγει
τίποτα στα μυστήρια επειδή όλα είναι έργο της δύναμης του Θεού598.
΢ε άλλη κατήχηση ο Φρυσόστομος αναλύει το λόγο για τον οποίο ο
βαπτιζόμενος κατεβαίνει γυμνός «στην κολυμβήθρα των αγίων υδάτων»
διευκρινίζοντας ότι η γυμνότητα υπενθυμίζει την αντίστοιχη του Αδάμ
και της Εύας, οι οποίοι αισθάνθηκαν ντροπή όταν αμάρτησαν599 και
παρακινεί τους βαπτιζομένους να μη ντρέπονται διότι η κολυμβήθρα
είναι πολύ περισσότερο ανώτερη από τον παράδεισο 600. ΢υνεχίζοντας την
ομιλία του αντιπαραβάλλει το γεγονός του βαπτίσματος με την
κατάσταση στον παράδεισο και την πτώση των πρωτοπλάστων601.
Πριν όμως μας δώσει ο Φρυσόστομος τις πληροφορίες της τελετής
της κατάδυσης κάνει μια σύντομη θεολογική ανάλυση λέγοντας: Μετὰ
τὴν ἀλοιφὴν τοίνυν ταύτην εἰς τὰ ἱερὰ νάματα καθίησιν, ὁμοῦ καὶ θάπτων
τὸν παλαιὸν ἄνθρωπον καὶ ἀνιστὰς τὸν νέον τὸν ἀνακαινούμενον κατ’
εἰκόνα τοῦ κτίσαντος αὐτόν. Σότε λοιπὸν διὰ τῶν ῥημάτων τοῦ ἱερέως καὶ
τῆς τούτου χειρὸς ἡ ἐπιφοίτησις ἐφίπταται τοῦ Πνεύματος τοῦ ἁγίου καὶ
ἄλλος ἀντ’ ἄλλου ἄνεισι, πάντα τὸν ῥύπον τῶν ἁμαρτημάτων
ἀποσμηξάμενος καὶ ἀποδησάμενος τὸ παλαιὸν τῆς ἁμαρτίας ἱμάτιον καὶ
598 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία Ζ΄, PG 61,
53-68.
599 …τότε ἀποδύσας σε τὸ ἱμάτιον ὁ ἱερεὺς, αὐτός σε κατάγει ἐπὶ τὰ νάματα. Σίνος οὖν
ἕνεκεν γυμνὸν; ἀναμιμνήσκει σε τῆς προτέρας γυμνότητος, ὅτε ἦς ἐν τῷ παραδείσῳ καὶ οὐκ
ἠσχύνου· «ἦσαν» γὰρ φησιν «Ἀδὰμ καὶ Εὔα γυμνοὶ καὶ οὐκ ᾐσχύνοντο», ἕως ἔλαβον τὸ τῆς
ἁμαρτίας ἱμάτιον, τὸ πολλῆς γέμον αἰσχύνης. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-
Κεραμέως, λόγ. γ΄, 8, σ.σ. 173-174.
600 Μὴ τοίνυν μηδὲ ἐνταῦθα αἰσχύνου· πολὺ γὰρ τοῦ παραδείσου βελτίων ἡ κολυμβήθρα.

601 Οὐκ ἔστιν ἐνταῦθα ὄφις, ἀλλὰ Φριστός ἐστιν ἐνταῦθα μυσταγωγῶν σε πρὸς τὴν ἐξ
ὕδατος καὶ πνεύματος ἀναγέννησιν. οὐκ ἔστιν ἐνταῦθα δένδρα καλὰ καὶ ὡραῖα ἰδεῖν, ἀλλ’
ἔστιν ἐνταῦθα χαρίσματα πνευματικά. οὐκ ἔστιν ἐνταῦθα ξύλον γνωστὸν καλοῦ καὶ
πονηροῦ, οὐδὲ νόμος καὶ ἐντολαί, ἀλλὰ χάρις καὶ δωρεαί. «ἁμαρτία γὰρ ὑμῶν οὐ κυριεύσει·
οὐ γὰρ ἐστε ὑπὸ νόμον, ἀλλὰ ὑπὸ χάριν». ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-
114
ἐνδυσάμενος τὴν ἐσθῆτα τὴν βασιλικήν.602 Από την μαρτυρία αυτή που
είναι απόρροια της αντίληψής του για το βάπτισμα, που έχει πρότυπο το
βάπτισμα του Κυρίου στον Ιορδάνη, κατά το οποίο κατέρχεται το Άγιο
Πνεύμα, στοιχειοθετείται και η άποψή του, ότι κατά την κατάδυση-
ανάδυση πραγματοποιείται επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος στον
βαπτιζόμενο ως καθολική εσωτερική μεταμόρφωση του ανθρώπου603, γι
αυτό και ονομάζει το βάπτισμα «μυστική τελετή»604. Για τον ίδιο λόγο
γράφει σε άλλο σημείο: ὄντως μεγάλη τοῦ βαπτίσματος ἡ δύναμις, ἄλλους
ἀντ’ ἀλλων ποιεῖ τους μετασχόντας τῆς δωρεᾶς605.
Ο Φρυσόστομος επιμένει πολύ στην αντιστοιχία «καταδύσεως-
αναδύσεως» και «συνταφής-συναναστάσεως» με το Φριστό. ΢ε αυτή την
αντιστοιχία μάλιστα θεμελιώνει το κεντρικό τμήμα της βαπτισματικής
του θεολογίας, σύμφωνα με την οποία «ο παλαιός άνθρωπος» θάπτεται
κάτω από το νερό και ανέρχεται ο αναγεννημένος άνθρωπος 606, θέμα στο
οποίο επανέρχεται συχνά και σε άλλα έργα του. ΢την ομιλία ΚΕ΄, στο
κατά Ιωάννην σημειώνει: Θεῖα τελεῖται ἐν αὐτῷ σύμβολα, τάφος καὶ
νέκρωσις, καὶ ἀνάστασις καὶ ζωὴ, καὶ ταῦτα ὁμοῦ γίνεται πάντα. Καθάπερ
γὰρ, ἔν τινι τάφῳ, τῷ ὕδατι καταδυόντων ἡμῶν τὰς κεφαλὰς, ὁ παλαιὸς
ἄνθρωπος θάπτεται, καὶ, καταδύς κάτω, κρύπτεται ὅλος καθάπαξ· εἶτα
ἀνανευόντων ἡμῶν, ὁ καινὸς ἄνεισι πάλιν. Ὥσπερ γὰρ εὔκολον ἡμῖν
βαπτίσασθαι καὶ ἀνανεῦσαι, οὕτως εὔκολον τῷ Θεῷ θάψαι τὸν ἄνθρωπον
602 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 25, σ. 147, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
Ὑπόμνημα εἰς τὰς Πράξεις τῶν Αποστόλων, ομιλία ΚΓ΄, PG 60, 181.
603 Βλ. ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. σ. 136-137, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Λειτουργική, σ. 400.
604 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 26, σ. 147, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 27, σ. 148, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, δ,
PG 49, σ. 227.
605 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὰς Πράξεις τῶν Αποστόλων, ομιλία ΚΓ΄, PG 60, 181.
606 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 10, σ. 139, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Λειτουργική,
σ. 399.
115
τὸν παλαιὸν καὶ ἀναδεῖξαι τὸν νέον. Σρίτον δὲ τοῦτο γίνεται, ἵνα μάθης, ὅτι
δύναμις Πατρὸς καὶ Τἱοῦ καὶ Πνεύματος ἁγίου ἅπαντα ταῦτα πληροῖ607.
Οι μαρτυρίες των άλλων πηγών της Αντιοχειανής Εκκλησίας
συγγενεύουν με αυτές του Φρυσοστόμου. Ο Θεόδωρος Μοψουεστίας
μιλάει για κατάβαση σε αγιασμένο νερό, όπου ο Επίσκοπος όρθιος θέτει
το χέρι του στο κεφάλι του βαπτιζόμενου λέγοντας: βαπτίζεται ὁ δεῖνα εἰς
τὸ ὄνομα τοῦ Πατρός καὶ τοῦ Τἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ενώ σε κάθε
μία από τις τρεις καταδύσεις αναφέρει και από ένα όνομα της αγίας
Σριάδας608. Ο Μοψουεστίας όπως και ο Φρυσόστομος, επιμένει στη
σημασία της φράσεως «βαπτίζεται ο δείνα» και όχι «εγώ σε βαπτίζω», δεν
είναι δηλαδή ο ιερέας αυτός που βαπτίζει αλλά ο Σριαδικός Θεός609.
Οι Αποστολικές Διαταγές στην αρχή παραθέτουν μια σύντομη
μαρτυρία για το βάπτισμα μετά την προβαπτισματική χρήση:< ἢ σὺ ὁ
ἐπίσκοπος ἢ ὁ ὑπὸ σὲ πρεσβύτερος τὴν ἱερὰν ἐπ’ αὐτοῖς εἰπὼν καὶ
ἐπονομάσας ἐπίκλησιν πατρὸς καὶ υἱοῦ καὶ ἁγίου πνεύματος βαπτίσεις
αὐτοὺς ἐν τῷ ὕδατι<610, στη συνέχεια όμως προστίθενται και κάποιες
θεολογικές παρατηρήσεις όπου γίνεται λόγος για κατάδυση και ανάδυση
607 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν Ἀπόστολον καὶ Εὐαγγελιστήν, ομιλία ΚΕ΄, PG
59, 151. Σις ίδιες σκέψεις εκφράζει και σε άλλη ομιλία του: Σὸ γὰρ βαπτίζεσθαι καὶ
καταδύεσθαι, εἶτα ἀνανεύειν, τῆς εἰς ἅδου καταβάσεως ἐστι σύμβολον καὶ τῆς ἐκεῖθεν
ἀνόδου. Διὸ καὶ τάφον τὸ βάπτισμα ὁ Παῦλος καλεῖ λέγων, «΢υνετάφημεν οὖν αὐτῷ δια τοῦ
βαπτίσματος εἰς τὸν θάνατον». Ἀπὸ τούτου καὶ τὸ μέλλον ἀξιόπιστον ποιεῖ, τῶν σωμάτων
λέγων τὴν ἀνάστασιν. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς,
ομιλία Μ΄, PG 61, 348.
610 ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Γ, ΦVΙΙ, 4, σ. 67.
116
του βαπτιζομένου611, φράσεις που δεν αναφέρονται στην παραπάνω
τελετουργική πληροφορία 612.
Σα Αρεοπαγιτικά ΢υγγράμματα μας παρέχουν πληροφορίες που
αντιστοιχούν σε στοιχεία ακόμα και της σύγχρονης λειτουργικής πράξης.
Ο βαπτιζόμενος προσάγεται στον Επίσκοπο από τον ανάδοχο και τους
ιερείς, οι οποίοι εκφωνούν το όνομα του βαπτιζομένου και τότε ο
Επίσκοπος τον βαπτίζει τρεις φορές, επικαλούμενος κατά τις τρεις
καταδύσεις και αναδύσεις την τριπλή υπόσταση της «θείας
μακαρότητας»613.
2.2.9. Σο μεταβαπτισματικό χρίσμα.
΢την αποστολική εποχή, η μετάδοση των χαρισμάτων του Αγίου
Πνεύματος γινόταν αμέσως μετά το βάπτισμα με επίθεση των χειρών,
γεγονός που αποτελεί το θεολογικό και τελετουργικό πλαίσιο του
χρίσματος στην πρώτη Εκκλησία 614. ΢τις πράξεις των Αποστόλων
μαρτυρείται το γεγονός της βάπτισης στην Έφεσο μαθητών του Ιωάννη
του Βαπτιστή από τον απ. Παύλο: ἀκούσαντες δὲ ἐβαπτίσθησαν εἰς τὸ
ὄνομα του Κυρίου Ιησοῦ. καὶ ἐπιθέντος αὐτοῖς τοῦ Παύλου τὰς χεῖρας, ἦλθε
τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐπ’ αὐτοὺς, ἐλάλουν τε γλώσσαις καὶ προεφήτευον615. Η
λειτουργική πράξη αυτή που μαρτυρείται στο κείμενο, επιβεβαιώνει την
αντίστοιχη της ΢αμάρειας όπου μετά το κήρυγμα του Υιλίππου και το
βάπτισμα πολλών ανδρών και γυναικών, οι απόστολοι Πέτρος και
611 Ἔστι τοίνυν τὸ μὲν βάπτισμα εἰς τὸν θάνατον τοῦ Ἰησοῦ διδόμενον, τὸ δὲ ὕδωρ άντὶ
ταφῆς… ἡ κατάδυσις τὸ συναποθανεῖν, ἡ ἀνάδυσις τὸ συναναστῆναι· ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ,
Γ, ΦVΙΙΙ, 1-3, σ. 67.
615 Πράξ. 19, 5-6, πρβλ. και ΢ΚΑΛΣ΢Η΢, Ἱερουργοί καὶ Υιλοθεάμονες, σ. 366.
117
Ιωάννης μεταβαίνουν εκεί και με την επίθεση των χειρών τους
μεταδίδουν το Άγιο Πνεύμα στους βαπτισμένους616.
Κατά τη διάρκεια του δευτέρου αιώνα, εμφανίζεται σε κάποιες
περιοχές η μεταβαπτισματική χρίση και ατονεί η λειτουργική πρακτική
της επιθέσεως των χειρών, ενώ η επί του θέματος έρευνες αδυνατούν να
προσδιορίσουν επακριβώς τη χρονική στιγμή που επισυμβαίνει η
λειτουργική αυτή εξέλιξη, αφού οι σχετικές πληροφορίες προέρχονται
από εκκλησιαστικούς συγγραφείς που καταπολέμησαν το Γνωστικισμό 617.
΢τις αρχές του τέταρτου αιώνα μαρτυρείται η ορολογία περί «χρίσματος»
και «σφραγίδος» σε συνάφεια με το Άγιο Πνεύμα, αλλά από τα μέσα του
ίδιου αιώνα πληθαίνουν οι περί του χρίσματος μαρτυρίες618.
Ο Μ. Αθανάσιος αναφέρει ότι: χρῖσμα καὶ σφραγὶς λέγεται καὶ ἔστι
τὸ Πνεῦμα619, ενώ την ίδια εποχή ο ΢εραπίων, επίσκοπος Θμούεως, φίλος
και συναθλητής του Μ. Αθανασίου στον αγώνα κατά των αιρέσεων
παραθέτει στο Ευχολόγιο του: Εὐχὴ εἰς τὸ Φρίσμα ἐν ᾦ χρίονται οι
βαπτισθέντες620, η οποία ακολουθεί την: μετὰ τὸ βαπτισθῆναι καὶ ἀνελθεῖν
εὐχὴ621 και επομένως πρόκειται για μεταβαπτισματικό χρίσμα, ενώ το
περιεχόμενο της ευχής αποδεικνύει ότι η λειτουργική πράξη περί της
616 Βλ. Πράξ. 8, 14-17, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Λειτουργική, σ.σ. 413-414, ΢ΚΑΛΣ΢Η΢, Ἱερουργοί καὶ
Υιλοθεάμονες, σ. 366.
617 Βλ. ΥΙΛΙΑ΢, Σο μυστήριο του χρίσματος, σ. 82, πρβλ. και ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις
τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 426.

618 Βλ. ΥΙΛΙΑ΢, Σο μυστήριο του χρίσματος, σ.σ. 88-89.
619 ΜΕΓΑ΢ ΑΘΑΝΑ΢ΙΟ΢, Ἐπιστολή ΙΙΙ πρὸς ΢εραπίωνα περί Ἁγίου Πνεύματος, PG 26, 628.
620 Ὁ Θεὸς τῶν δυνάμεων, ὁ βοηθὸς πάσης ψυχῆς ἐπιστρεφούσης ἐπὶ σὲ καὶ γινομένης ὑπὸ
τὴν κραταιάν σου χεῖρα τοῦ μονογενοῦς, ἐπικαλούμεθά σε, ὥστε διὰ τῆς θείας καὶ ἀοράτου
σου δυνάμεως, τοῦ Κυρίου καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Φριστοῦ ἐνεργῆσαι ἐν τῷ χρίσματι
τούτῳ ἐνέργειαν θείαν καὶ οὐράνιον, ἱνα οἱ βαπτισθέντες καὶ χριόμενοι ἐν αὐτῷ τῷ
ἐκτύπωμα τοῦ σημείου τοῦ σωτηριώδους σταυροῦ τοῦ μονογενοῦς … καὶ οὗτοι μέτοχοι
γένωνται τῆς δωρεᾶς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, καὶ ἀσφαλισθέντες τῇ σφραγίδι ταύτῃ
διαμείνωσιν ἑδραῖοι καὶ ἀμετακίνητοι < RODOPOULOS, The Sacramentary of Serapion, σ.σ. 131-
132.
621 RODOPOULOS, The Sacramentary of Serapion, σ. 131.
118
μεταβαπτισματικής παροχής των δωρεών του Αγίου Πνεύματος είχε
λάβει σχεδόν τη μορφή με την οποία διήλθε δια μέσου των αιώνων μέχρι
σήμερα622.
Περί το 360, ο 48ος κανόνας της ΢υνόδου της Λαοδικείας καθορίζει:
Ὅτι δεῖ τοὺς φωτιζομένους μετὰ τὸ βάπτισμα χρίεσθαι χρίσματι ἐπουρανίῳ
καὶ μετόχους εἶναι τῆς βασιλείας τοῦ Φριστοῦ623, ενώ λίγο αργότερα, ο 7ος
κανόνας της Β΄ Οικουμενικής ΢υνόδου, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι
αναφέρεται σε αιρετικούς, συμπληρώνει την τελετουργική εικόνα του
μυστηρίου μετά την ευχή του ΢εραπίωνα, παραθέτοντας τη φράση του
ιερέα κατά τη μεταβαπτισματική χρίση: ΢φραγίς δωρεᾶς Πνεύματος
ἁγίου624.
Ο Κύριλλος Ιεροσολύμων στα μέσα του τετάρτου αιώνα αφιερώνει
στο μεταβαπτισματικό Φρίσμα την Γ΄ μυσταγωγική του κατήχηση 625, όπου
αναφέρεται στη χρίση με μύρο, ως ενεργητικό της παρουσίας του Αγίου
Πνεύματος626, στα δια του μύρου χριόμενα μέλη του σώματος627, ενώ
τονίζει ότι δια του αγίου χρίσματος καταξιώνεται ο βαπτιζόμενος της
Φριστιανικής ιδιότητας628.
Περί το τέλος όμως του τέταρτου αιώνα σημειώνεται σοβαρό κενό
στις μαρτυρίες περί του χρίσματος, το οποίο οφείλεται, σύμφωνα με
διακεκριμένους ερευνητές, στη σιγή του Φρυσοστόμου για την
622 Βλ. ΥΙΛΙΑ΢, Σο μυστήριο του χρίσματος, σ. 82.

623 ΑΚΑΝΘΟΠΟΤΛΟ΢, Κώδικας ιερών κανόνων, σ. 256.
624 Βλ. ΑΚΑΝΘΟΠΟΤΛΟ΢, Κώδικας ιερών κανόνων, σ. 66-68, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο μυστήριο
του χρίσματος, σ. 89.

625 ΚΤΡΙΛΛΟ΢ ΙΕΡΟ΢ΟΛΤΜΨΜ, Μυσταγωγικαί κατηχήσεις, Γ΄, PG 33, 1088-1094.
626 Βλ. ΚΤΡΙΛΛΟ΢ ΙΕΡΟ΢ΟΛΤΜΨΜ, Μυσταγωγικαί κατηχήσεις, Γ΄, PG 33, 1089.
627 Καὶ πρῶτον ἐχρίεσθε ἐπὶ τὸ μέτωπον· … εἶτα ἐπὶ τὰ ὦτα· … εἶτα ἐπὶ τὴν ὄσφρησιν· …
μετὰ ταῦτα ἐπὶ τὰ στήθη. ΚΤΡΙΛΛΟ΢ ΙΕΡΟ΢ΟΛΤΜΨΜ, Μυσταγωγικαί κατηχήσεις, Γ΄, PG 33,
1092.
628 Σούτου τοῦ ἁγίου χρίσματος καταξιωθέντες, καλεῖσθε Φριστιανοί, ἐπαληθεύοντες τῇ
ἀναγεννήσει καὶ τὸ ὄνομα. ΚΤΡΙΛΛΟ΢ ΙΕΡΟ΢ΟΛΤΜΨΜ, Μυσταγωγικαί κατηχήσεις, Γ΄, PG 33,

1092.
119
μεταβαπτισματική χρίση, ως παρέχουσα τη δωρεά του Αγίου
Πνεύματος629. Για το Φρυσόστομο, όπως ήδη αναφέρθηκε στο κεφάλαιο
για την προβαπτισματική χρίση, το Άγιο Πνεύμα μεταδίδεται κατά το
βάπτισμα δια του λόγου και της επιθέσεως των χειρών.
Οι Αποστολικές Διαταγές όμως, έργο συμπιλητή στη ΢υρία,
μαρτυρούν ότι μετά την τριπλή κατάδυση και ανάδυση: ὁ ἐπίσκοπος
χριέτω τοὺς βαπτισθέντας τῷ μύρῳ630, ενώ διασώζεται και ευχή, μετά τη
δια του μύρου μεταβαπτισματική χρίση631. Ο Θεόδωρος Μοψουεστίας
αναφέρει ότι, αμέσως μετά την ένδυση του βαπτισθέντα ο επίσκοπος τον
χρίει στο μέτωπο λέγοντας: Φρίεται ὁ δεῖνα στὸ όνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ
Τἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος632, ενώ σε άλλο σημείο προσθέτει ότι με το
χρίσμα αυτό, «ο Πατέρας ο Τιός και το Άγιο Πνεύμα κατοικούν πλέον
στον βαπτιζόμενο»633. Αλλά και τα Αρεοπαγιτικά συγγράμματα
αναφέρουν ότι, μετά την ένδυση ο ιεράρχης σφραγίζει το βαπτισθέντα
«με το θεουργικότατο μύρο και τον ανακηρύσσει μέτοχο της
ιεροτελεστικής ευχαριστίας»634.
Σο χρίσμα με το μύρο, αποτελούσε αρχικά στοιχείο της
λειτουργικής διαδικασίας της μετανοίας στις περιοχές της Αλεξάνδρειας
και των Ιεροσολύμων, ενώ από εκεί υιοθετήθηκε αργότερα σαν δεύτερη
629 Βλ. ΥΙΛΙΑ΢, Σο μυστήριο του χρίσματος, σ. 91, πρβλ. και WENGER, Jean Chrysostome
catecheses baptismales, σ. 99 και εξής, ΣΡΕΜΠΕΛΑ΢, Λειτουργικοί τύποι Αἰγύπτου καὶ
Ἀνατολῆς, σ.σ. 274-275,
630 ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Γ΄, ΦVΙ, 4, σ. 67.
631 Περὶ δὲ τοῦ μύρου οὕτως εὐχαριστήσατε· Εὐχαριστοῦμέν σοι, Θεὲ δημιουργὲ τῶν ὅλων,
καὶ ὑπὲρ τῆς εὐωδίας τοῦ μύρου καὶ ὑπὲρ τοῦ ἀθανάτου αἰῶνος οὗ ἐγνώρισας ἡμῖν διὰ
Ἰησοῦ τοῦ παιδός σου, ὅτι σοῦ ἐστιν ἡ δόξα καὶ ἡ δύναμις εἰς τοὺς αἰώνας· ἀμὴν. ΔΙΑΣΑΓΑΙ
ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Γ΄, ΦΦVΙΙ, 1-2, σ. 125, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο μυστήριο του χρίσματος, σ.σ. 90-91.
632 TONNEAU – DEVREESSE, Les homelies Catechetiques de Theodore de Mopsueste, σ. 403.
633 Βλ. TONNEAU – DEVREESSE, Les homelies Catechetiques de Theodore de Mopsueste, σ. 445, πρβλ.
και ΥΙΛΙΑ΢, Σο μυστήριο του χρίσματος, σ. 92.

634 Βλ. ΔΙΟΝΤ΢ΙΟ΢ ΑΡΕΟΠΑΓΙΣΗ΢, Περί Εκκλησιαστικής ιεραρχίας, PG 3, 404, πρβλ. και
ΥΙΛΙΑ΢, Σο μυστήριο του χρίσματος, σ. 92.
120
χρίση στο βάπτισμα, χαρακτηριστικό γεγονός ότι η μεταβαπτισματική
χρίση υφίσταται στις Εκκλησίες αυτές 635.
΢υμπερασματικά, τόσο από τα αναφερθέντα στοιχεία των πηγών,
όσο και από τις επιστημονικές απόψεις που διατυπώθηκαν κατά καιρούς
προκύπτει ότι, ο Φρυσόστομος ανδρώθηκε εκκλησιαστικά σε ένα χώρο,
όπου η μεταβαπτισματική χρίση, ως παροχή του Αγίου Πνεύματος, ήταν
άγνωστη, αφού στην εποχή του είναι ζωντανή η καινοδιαθηκική πράξη
παροχής του Αγίου Πνεύματος δια της επιθέσεως των χειρών636.
Παράλληλα όμως γνωρίζει και την αρχαία λειτουργική παράδοση για τη
συγχώρηση των μετανοούντων και τους όρους του «χρίσματος» και του
«μύρου», αλλά προφανώς δεν αισθάνεται την ανάγκη να τους αποσπάσει
από την προβαπτισματική χρίση δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό μια
νέα λειτουργική πράξη637.
Επομένως αυτό που δικαιολογεί την σιγή του Φρυσοστόμου, είναι
το γεγονός ότι στην Αντιόχεια η μεταβαπτισματική χρίση υιοθετήθηκε
λίγο μετά το Φρυσόστομο (αρχές πέμπτου αιώνα), με Ιεροσολυμιτική
επίδραση, οπότε και εμφανίζεται τόσο στις Αποστολικές Διαταγές όσο και
στον Θεόδωρο Μοψουεστίας638. Σο χαρακτηριστικό όμως είναι η σταδιακή
και όχι άμεση υιοθέτηση της ματαβαπτισματικής χρίσης, τόσο στην
περιοχή της ανατολικής ΢υρίας (απουσία από τις λειτουργικές ομιλίες του
Ναρσή Εδέσσης μετά τον πέμπτο αιώνα)639, όσο και στην
Κωνσταντινούπολη, αφού δεν αναφέρεται ούτε στην περί βαπτίσματος

637 Βλ. ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ.σ. 152 και 156.
121
«μυσταγωγία» του Πρόκλου Κωνσταντινουπόλεως, δηλαδή αμέσως μετά
τον Φρυσόστομο640.
2.2.10. Η ένδυση.
Οι νεοφώτιστοι μετά το βάπτισμα εξέρχονταν από την
κολυμβήθρα. Ο ιερέας ή ο διάκονος παραλάμβανε τους άνδρες και η
διάκονος τις γυναίκες641. Αυτοί ντύνονταν και λάμβαναν ο καθένας από
μια αναμμένη λαμπάδα642.
΢την Αποστολική Παράδοση υπάρχει μαρτυρία ότι οι νεοφώτιστοι
ντύνονταν με κοινό ένδυμα 643. Η ένδυση όμως των νεοφωτίστων με
εμφώτειο ή φωτοειδή εσθήτα κατά τον τέταρτο αιώνα, μαρτυρείται από
όλες τις πηγές σε Ανατολή και Δύση644. Ο Φρυσόστομος αναφέρει: Καὶ ὃν
τρόπον νῦν ἡ τῆς ἐσθῆτος ὑμῶν περιβολὴ καὶ τὸ φαιδρὸν τῶν ἱματίων
πάντων ἐπισπᾶται τὰς ὄψεις<645. Η εμφώτειος αυτή εσθήτα ήταν
χρώματος λευκού646. Η αποκλειστική επιλογή του λευκού ενδύματος δεν
ήταν τυχαία ή αυθαίρετη, αλλά σύμφωνη με τη θεολογική έννοια του
βαπτίσματος και το συμβολισμό του λευκού. Πολλοί Πατέρες και
Εκκλησιαστικοί ΢υγγραφείς προβάλλουν διαφόρους συμβολισμούς του
λευκού ενδύματος των νεοφωτίστων. Ο Φρυσόστομος το θεωρεί εικόνα
640 Βλ. WENGER, Jean Chrysostome catecheses baptismales, σ.σ. 100-101.

641 Βλ. ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Γ, ΦVΙ, 5-6, σ.σ. 66-67.
642 Βλ. ΥΟΤΝΣΟΤΛΗ΢, Απαντήσεις, τ. Α΄, σ. 90, πρβλ. και YAZIGI, Η τελετή του αγίου
βαπτίσματος, σ. 77.
643 Βλ. ΒΟΣΣΕ, Hippolyte de Rome Tradition Apostolique, σ. 21.
644 Βλ. YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 77, πρβλ. και ΠΑΛΛΑΔΙΟ΢, Διάλογος
ἱστορικός, Θ, PG 47, 34, ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΘΕΟΛΟΓΟ΢, Εἰς το Ἅγιον Βάπτισμα, Λόγος Μ΄, PG 36, 393,
ΔΙΟΝΤ΢ΙΟ΢ ΑΡΕΟΠΑΓΙΣΗ΢, Περί Εκκλησιαστικής ιεραρχίας, PG 3, 396.
646 Βλ. ΑΙΘΕΡΙΑ΢, Ὁδοιπορικόν, σ. 198 (SC 21 bis, σ. 214), πρβλ. και ΥΟΤΝΣΟΤΛΗ΢,
Απαντήσεις, τ. Α΄, σ. 90.
122
της ψυχικής καθαρότητας647, η οποία διατηρεί τα λαμπρά ενδύματα με την
ακριβή τήρηση του θελήματος του Θεού648, ο Γρηγόριος Νύσσης, σύμβολο
της επανακτήσεως του ενδύματος του φωτός, του προπτωτικού ενδύματος
του Αδάμ649, ενώ ο Κύριλλος Ιεροσολύμων, αν και φειδωλός στις
πληροφορίες για την ένδυση, ζητάει από τους βαπτιζομένους την
περιβολή με τα «όντως λευκά και λαμπρά» πνευματικά ενδύματα 650.
2.3. Η περίοδος μέχρι το τέλος της Θείας Λειτουργίας.
2.3.1. Η μετά το βάπτισμα απαγγελία της Κυριακής προσευχής.
Μετά την έξοδο από την κολυμβήθρα ο ΢εραπίων Θμούεως
παραδίδει ειδική ευχή για τους νεοφώτιστους που επιγράφεται «μετὰ τὸ
βαπτισθῆναι καὶ ἀνελθεῖν εὐχὴ»651. Ο Φρυσόστομος αντί αυτής, αναφέρει
την απαγγελία της Κυριακής προσευχής: Εὐθέως γὰρ ἀνελθὼν, ταῦτα
φθέγγεται τὰ ρήματα· Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς, γεννηθήτω τὸ
θέλημά σου, ὡς ἐν οὐρανῷ, καὶ ἐπὶ τῆς γῆς652. ΢ε άλλη ομιλία του μιλάει για
ομολογία μετά το λουτρό, εννοώντας προφανώς την Κυριακή
647 Καὶ καθάπερ νῦν διᾶ τῆς φαιδρᾶς ἐσθῆτος πᾶσι περίβλεπτοι τυγχάνετε καὶ δείκνυσιν
ὑμῶν τῆς ἐν τῇ ψυχῇ καθαριότητος τὴν ὑπερβολὴν καὶ ἡ τῶν ἱματίων φαιδρότης<,
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 24, σ. 241.
649 Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΝΤ΢΢Η΢ Είς τὴν προσευχήν, PG 44, 1184.
650 Νῦν δὲ ἀποδυσάμενος τὰ παλαιὰ ἱμάτια καὶ ἐνδυσάμενος τὰ πνευματικά λευκά, χρὴ
λευχειμονεῖν διαπαντός. Οὐ πάντως τοῦτο λέγομεν, ὅτι σε δεῖ λευκά περιβεβλῆσθαι ἰμάτια
ἀεὶ, ἀλλὰ τὰ ὄντως λευκὰ καὶ λαμπρὰ καὶ πνευματικά ἀναγκαῖόν ἐστι περιβεβλῆσθαι.
ΚΤΡΙΛΛΟ΢ ΙΕΡΟ΢ΟΛΤΜΨΜ, Μυσταγωγικαί κατηχήσεις, Δ΄, PG 33, 1104.
651 Ὁ Θεὸς, ὁ τῆς ἀληθείας Θεός, ὁ τῶν πάντων δημιουργός, ὁ Κύριος πάσης τῆς κτίσεως,
εὐλόγησον τὸν δοῦλον σου τοῦτον εὐλογίᾳ τῇ σῇ· καθαρὸν αὐτὸν δεῖξον ἐν τῇ ἀναγεννήσει,
κοινωνόν αυτὸν ταις ἀγγελικαῖς σου δυνάμεσιν κατάστησον, ἵνα μηκέτι σάρξ, ἀλλὰ
πνευματικὸς ὀνομάζηται, μετασχὼν τῆς θείας σου καὶ ὠφελίμου δωρεᾶς· διατηρηθείη
μέχρι τέλους σοὶ τῷ τῶν ὅλων ποιητῇ· διὰ τοῦ μονογενοῦς σου Ἰησοῦ Φριστοῦ, δι’ οὖ σοὶ ἡ
δόξα καὶ τὸ κράτος ἐν ἁγίῳ Πνεύματι καὶ νῦν καὶ εὶς τοὺς σύμπαντας αὶῶνας τῶν αἰώνων.
Ἀμήν. RODOPOULOS, The Sacramentary of Serapion, σ. 131.
652 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Κολοσσαεῖς ἐπιστολὴν, ομιλία ΢Σ΄, PG 62, 342.
123
Προσευχή653. Σο ίδιο παραδίδουν ο Ισίδωρος Πηλουσιώτης654 και οι
Αποστολικές Διαταγές655.
Πιθανόν η απαγγελία αυτή να μη γίνεται αμέσως μετά το
βάπτισμα αλλά κατά τη θεία Λειτουργία που ακολουθεί656.
2.3.2. Είσοδος στον κυρίως ναό για την θεία Λειτουργία.
Μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας του βαπτίσματος,
νεοφώτιστοι και κλήρος εισέρχονται στον κυρίως ναό κρατώντας
αναμένες λαμπάδες657 για να συμμετάσχουν στη θεία Λειτουργία. Ο
Γρηγόριος ο Θεολόγος αναφέρει την είσοδο των νεοφωτίστων στο ναό
φορώντας την εμφώτειο στολή658 και ιδιαίτερα την κατάληψη από αυτούς
θέσης προ του μεγάλου βήματος659.
Ο Φρυσόστομος αναφέρει σχετικά: Ἐσχάτη τῆς κατηχήσεως ἡ
σήμερον ἡμέρα· διὸ καί ὁ πάντων ἔσχατος εἰς τὴν ἐσχάτην ἀφῖγμαι· ἀφῖγμαι
δὲ ἔσχατος ἀπαγγέλων ὑμῖν, ὅτι μετὰ δύο ἡμέρας ὁ νυμφίος ἔρχεται. αλλά
διανάστητε καὶ τὰς λαμπάδας ἀνάψατε καὶ φαιδρῷ τῷ φωτὶ τὸν βασιλέα
653 Σὶ χαριέστερον τῶν ῥημάτων, δι’ ὧν ἀποτασσόμεθα τῷ διαβόλῳ; δι’ ὧν συντασσόμεθα τῷ

Φριστῷ; τῆς ὁμολογίας ἐκείνης τῆς πρὸ τοῦ λουτροῦ; τῆς μετὰ τὸ λουτρόν; ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Ἐφεσίους ἐπιστολὴν, ομιλία Α΄, PG 62, 14.3
654 Βλ. ΠΗΛΟΤ΢ΙΨΣΗ΢, Επιστολές ΙV, ΚΔ΄, PG 78, 1076 πρβλ. και YAZIGI, Η τελετή του αγίου
βαπτίσματος, σ. 77.
655 Ὁ δὲ βαπτιζόμενος ὑπαρχέτω ἀλλότριος ἀσεβεἰας πάσης, ἀνενέργητος προς ἁμαρτίαν,
φίλος θεού, ἐχθρὸς διαβόλου κληρονόμος πατρός, συγληρονόμος δὲ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ,
ἀποτεταγμένος τῷ σατανᾷ καὶ τοῖς δαίμοσιν καὶ ταῖς ἀπάταις αὐτοῦ, ἁγνός, καθαρὸς,
ὅσιος, θεοφιλής, υἱὸς τοῦ θεοῦ, προσευχόμενος ὡς υἱὸς πατρὶ καὶ λέγων ὡς ἀπὸ κοινοῦ τοῦ
τῶν πιστῶν συναθροίσματος οὕτως· «Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς….» ΔΙΑΣΑΓΑΙ
ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Γ, ΦVΙΙΙ, 1-2, σ. 67.
656 Βλ. YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 77, υποσ. 4.
657 Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΘΕΟΛΟΓΟ΢, Εἰς το Ἅγιον Πάσχα, Λόγος ΜΕ΄, PG 36, 624, πρβλ. και
ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΘΕΟΛΟΓΟ΢, Εἰς το Ἅγιον Βάπτισμα, Λόγ. Μ΄, PG 36, 425, YAZIGI, Η τελετή του
αγίου βαπτίσματος, σ. 84, ΢ΚΑΛΣ΢Η΢, Λειτουργικές Μελέτες ΙΙ, σ. 337.
658 Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΘΕΟΛΟΓΟ΢, Εἰς το Ἅγιον Βάπτισμα, Λόγ. Μ΄, PG 36, 393.
659 Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΘΕΟΛΟΓΟ΢, Εἰς το Ἅγιον Βάπτισμα, Λόγ. Μ΄, PG 36, 425.
124
τῶν οὐρανῶν ὑποδέξασθαι. ἀνάστητε καὶ γρηγορήσατε· οὐ γὰρ ἐν ἡμέρᾳ,
ἀλλὰ μέσω τῶν νυκτῶν ὁ νυμφίος πρὸς ὑμᾶς ἔρχεται660.
2.3.3. Εναγκαλισμός – ασπασμός.
Κατά την είσοδο των νεοφωτίστων στο ναό, οι πιστοί που
βρίσκονταν μέσα τους υποδέχονταν με πολύ χαρά, τους αγκάλιαζαν, τους
ασπάζονταν, χαίρονταν μαζί τους και τους έδιναν συγχαρητήρια. Σην
πνευματική αυτή ευφροσύνη και αγαλλίαση πιστών και νεοφωτίστων
περιγράφει αλλά και αιτιολογεί ο Φρυσόστομος πολύ χαρακτηριστικά:
Εὐθέως γὰρ ἀνιόντας αὐτοὺς ἐκ τῶν ἱερῶν ἐκείνων ναμάτων πάντες οἱ
παρόντες περιπλέκονται, ἀσπάζονται, καταφιλοῦσι, συνήδονται,
συγχαίρουσιν ὅτι οἱ πρότερον δοῦλοι καὶ αἰχμάλωτοι ἀθρόον ἐλεύθεροι καὶ
υἱοὶ γεγόνασι661 καὶ εἰς τὴν βασιλικὴν ἐκλήθησαν τράπεζαν662. ΢ε άλλη
ομιλία του δε επιβεβαιώνει τη χαρά πάντων γιατί μετά το φώτισμα έγιναν
φίλοι του κοινού Δεσπότου και διεκρινίζει ότι «το φίλημα ειρήνη
καλείται»663.
Αναλυτικότερος για το φίλημα ο Φρυσόστομος σε άλλη κατήχησή
του συμπληρώνει: Ἐπειδὰν μέλλωμεν τῆς ἱερᾶς ἅπτεσθαι τραπέζης, φιλεῖν
ἀλλήλους κελευόμεθα καὶ ἀσπάζεσθαι ἀσπασμὸν ἅγιον664, εξηγώντας ότι,
επειδή σωματικά ο σύλλογος των πιστών είναι διαιρημένος,
συνενώνονται με το φίλημα οι ψυχές κατά την προσέλευση στα μυστήρια,

661 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 27, σ. 148-149, πρβλ. και YAZIGI, Η τελετή του
αγίου βαπτίσματος, σ. 83.
662 Η φράση, ότι οι νεοφώτιστοι, εἰς τὴν βασιλικὴν ἐκλήθησαν τράπεζα, υποδηλώνει το
γεγονός της κλήσης τους στη διδασκαλία των αγίων Γραφών, αφού στον Φρυσόστομο,
αυτή είναι πολλές φορές η έννοια του όρου «τράπεζα». Βλ. WENGER, Jean Chrysostome
catecheses baptismales, σ. 149, σημ. 1. πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα, σ. 165, σημ. 224.
663 Ἐπειδὴ γὰρ πρὸ τοῦ φωτίσματος ἐχθρὸς ἦν, μετὰ δὲ τὸ φώτισμα γέγονε φίλος τοῦ κοινοῦ
πάντων ἡμῶν Δεσπότου, διὰ τοῦτο πάντες συνηδόμεθα· διὰ τοῦτο καὶ τὸ φίλημα εἰρήνη
καλεῖται, ἵνα μάθωμεν ὅτι πόλεμον κατέλυσεν ὁ Θεός, καὶ πρὸς τὴν οἰκείωσιν ἐπανήγαγε
τὴν ἐαυτοῦ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὅτι χρήσιμος ἡ τῶν γραφῶν ἀνάγνωσις κλπ., PG 51, 98.
125
ώστε να γίνει σαν τον αποστολικό που ήταν ένα η καρδιά και η ψυχή665.
΢τη συνέχεια παραθέτει τα λόγια του Κυρίου: Ἐὰν οὖν προσφέρεις τὸ
δῶρόν σου ἐπὶ τὸ θυσιαστήριον κἀκεῖ μνησθῇς ὅτι ὁ ἀδελφός σου ἔχει τι
κατὰ σοῦ, ἄφες ἐκεῖ τὸ δῶρόν σου ἔμπροσθεν τοῦ θυσιαστηρίου, καὶ ὕπαγε
πρῶτον, διαλλάγηθι τῷ ἀδελφῷ σου, καὶ τότε ἐλθὼν πρόσφερε τὸ δῶρόν
σου666, ζητάει δε πρώτα συμφιλίωση και μετά προσέλευση στη «θυσία»667.
Είναι επομένως προφανές ότι ο ασπασμός αυτός κατά το βάπτισμα επέχει
εισαγωγική θέση για τη Θεία Ευχαριστία που ακολουθεί668.
΢τη συνέχεια της κατήχησης ο Φρυσόστομος αναφέρει και άλλον
λόγο που γίνεται το φίλημα: Ναοὺς ἡμᾶς ἐποίησε τοῦ Φριστοῦ το Πνεῦμα
τὸ ἅγιον. φιλοῦντες οὖν ἀλλήλων τὰ στόματα, τὰ πρόθυρα τοῦ ναοῦ
καταφιλοῦμεν669. Σελειώνοντας δε την ομιλία του συμβουλεύει να μη
γίνεται το φίλημα αυτό με πονηρή συνείδηση, ή με ύπουλη σκέψη, γιατί το
φίλημα αυτό χαρακτηρίζεται άγιο670, σύμφωνα με τα λόγια του Απ.
Παύλου: «ἀσπάσασθε ἀλλήλους ἐν φιλήματι ἁγίῳ»671.
2.3.4. Η συμμετοχή στη θεία Ευχαριστία.
Μετά το βάπτισμα οι νεοφώτιστοι συμμετείχαν στην Θεία
Λειτουργία και για πρώτη φορά στη θεία Ευχαριστία 672. Ο Φρυσόστομος
λέει χαρακτηριστικά: Μετὰ γὰρ τὴ ἐκεῖθεν ἄνοδον εὐθέως ἐπὶ τὴν
τράπεζαν ἄγονται τὴν φρικτὴν καὶ μυρίων γέμουσαν ἀγαθῶν καὶ τοῦ
σώματος ἀπογεύονται καὶ τοῦ αἵματος τοῦ δεσποτικοῦ καὶ οἰκητήριον
γίνονται τοῦ Πνεύματος καὶ καθάπερ αὐτὸν τὸν Φριστὸν ἐνδεδυμένοι οὕτω

666 Μτ. 5, 23-24.
667 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 10, σ.σ. 175-176.
671 Α΄ Κορ. 16, 20.
672 YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 42,
126
περιΐασιν, ὥσπερ ἄγγελοί τινες ἐπίγειοι πανταχοῦ φαινόμενοι καὶ ταῖς
ἀκτῖσι τοῦ ἡλίου ἀντιλάμποντες673. ΢το κείμενο αυτό, δίνει σαφή μαρτυρία
για τη θεία Μετάληψη των νεοφωτίστων, τονίζει το συναίσθημα του
φόβου με το οποίο οι πιστοί πρέπει να συμμετέχουν στη θεία Ευχαριστία,
ενώ προσθέτει ότι με τη θεία Μετάληψη οι βαπτισμένοι γίνονται
«οικητήριο του Αγίου Πνεύματος» παρομοιάζοντάς τους με τους
αγγέλους, θέμα προσφιλές για τον Φρυσόστομο674.
Η θεία Ευχαριστία καθίσταται για τον πιστό η πανοπλία του
Θεού675, το «σωτήριο φάρμακο των τραυμάτων του» και «βασιλείας
ουρανών πρόξενος»676. ΢την κατήχηση που εκφώνησε ο Φρυσόστομος την
νύχτα του Πάσχα μετά το βάπτισμα και τη συμμετοχή των νεοφωτίστων
στην πρώτη θεία Ευχαριστία, εξηγεί αναλυτικά τη δύναμη του αίματος
που μετέλαβαν: Βλέπε πότε ἔρρευσε τὴν ἀρχὴν καὶ πόθεν τὴν πηγὴν ἔσχεν,
ἄνωθεν ἀπὸ τοῦ σταυροῦ, ἀπὸ τῆς πλευρᾶς τῆς δεσποτικῆς. Σεθνηκότος
γάρ, φησί, τοῦ Φριστοῦ καὶ ἐν τῷ σταυρῷ ὄντος ἔτι, προσελθὼν ὁ
στρατιώτης ἔνυξε τὴν πλευρὰν τῇ λόγχῃ, εἶτα ἐξῆλθεν ὕδωρ καὶ αἷμα. Καὶ
τὸ μὲν τοῦ βαπτίσματος σύμβολον ἦν, τὸ δὲ τῶν μυστηρίων. Διὰ τοῦτο οὐκ
εἶπεν· ἐξῆλθεν αἷμα καὶ ὕδωρ ἀλλὰ πρῶτον ἐξῆλθε τὸ ὕδωρ καὶ τότε τὸ
αἷμα, ἐπειδὴ πρῶτον τὸ βάπτισμα καὶ τότε τὰ μυστήρια. Ἔνυξε τοίνυν τὴν
πλευρὰν ὁ στρατιώτης ἐκεῖνος, διώρυξε τὸν τοῖχον τοῦ ἁγίου ναοῦ καὶ ἐγὼ
τὸν θησαυρὸν εὗρον καὶ τὸν πλοῦτον ἔλαβον677.

674 Βλ. WENGER, Jean Chrysostome catecheses baptismales, σ. 149, σημ. 1. πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο
675 < ἀλλὰ καὶ τράπεζαν ἠτοίμασεν ὅπλου παντὸς δυνατωτέραν, ἵνα μὴ κάμνων πολεμῇς,
ἵνα τρυφῶν περιγίνῃ τοῦ πονηροῦ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 12, σ. 158.
676 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὴν γενέθλιον ἡμέραν τοῦ ΢ωτῆρος, PG 49, 361, πρβλ. και
΢ΚΑΛΣ΢Η΢, Ἱερουργοί καὶ Υιλοθεάμονες, σ. 329.

677 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 16, σ.σ. 160-161, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, εἰς
τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν Ἀπόστολον καὶ Εὐαγγελιστήν, ομιλία Μ΢Σ΄, PG 59, 260-262,
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν Ἀπόστολον καὶ Εὐαγγελιστήν, ομιλία ΠΕ΄, PG 59,
127
΢τη συνέχεια της ομιλίας ζητάει από τους νεοφωτίστους να μη
προσπεράσουν επιπόλαια το μυστήριο, διότι ο Φριστός δημιούργησε την
Εκκλησία από την πλευρά του, όπως ακριβώς και την Εύα τη δημιούργησε
από την πλευρά του Αδάμ678. Για το λόγο αυτό και ο Μωϋσής
περιγράφοντας τη δημιουργία του πρώτου ανθρώπου αναφέρει: Ὀστοῦν
ἐκ τῶν ὀστέων μου καὶ σάρξ ἐκ τῆς σαρκός μου679, υπονοώντας την πλευρά
του Κυρίου, ο οποίος με τον θάνατό του μας έδωσε το νερό και το αίμα680,
συστατικά από τα οποία συστάθηκε και τρέφεται ο άνθρωπος. Όπως
ακριβώς δηλαδή η γυναίκα τρέφει με το αίμα και το γάλα της το παιδί που
γέννησε, έτσι και ο Φριστός εκείνους που τους γέννησε ο ίδιος, τους τρέφει
για πάντα με το αίμα του681.

2.3.5. ΢ύνδεση του βαπτίσματος με τη Θεία Ευχαριστία.
Σο βάπτισμα τελούνταν απαραίτητα εντός και κατά τη διάρκεια της
θείας Λειτουργίας682. Οι μαρτυρίες για τη σύνδεση βαπτίσματος και θείας
Ευχαριστίας είναι αρχαιότατες, πιθανόν δε να φθάνουν μέχρι τα κείμενα
της Κ. Διαθήκης683. ΢τις Πράξεις μαρτυρείται ότι οι πρώτοι Φριστιανοί:
ἦσαν δὲ προσκαρτεροῦντες τῇ διδαχῇ τῶν ἀποστόλων καὶ τῇ κοινωνίᾳ καὶ τῇ
463, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τοὺς τὰ πρῶτα Πάσχα νηστεύοντας, λόγος τρίτος, PG 48, 867,
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν Ἀπόστολον καὶ Εὐαγγελιστήν, ομιλία ΜΕ΄, PG 59,
252, ΚΑΡΔΑΜΑΚΗ΢, Η βαπτισματική ἀγωγή, σ. 244.
678 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 17, σ. 161, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία ΚΔ΄, PG 61, 200, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
Εἰς τὸν Ε΄ ψαλμόν, PG 55, 63, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ἐγκώμιον εἰς Μάξιμον, PG 51, 229,
679 Σίτ. 3, 5.
680 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 18, σ. 161-162.
Ὑπόμνημα εἰς τὸν ἅγιον Ματθαῖον τὸν Εὐαγγελιστήν, ομιλία ΛΒ΄, PG 57, 386, ΚΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗ΢,
Ὁ ἐκκλησιολογικός χαρακτῆρας τῆς ποιμαντικῆς, σ. 42, ΢ΚΑΛΣ΢Η΢, Ἱερουργοί καὶ
Υιλοθεάμονες, σ.σ. 343-344.
682 Βλ. ΥΟΤΝΣΟΤΛΗ΢, Σο Άγιον Βάπτισμα, σ. 32.
683 Βλ. ΖΗΖΙΟΤΛΑ΢, Ἅγιον Βάπτισμα καὶ θεία Λειτουργία, σ. 215, πρβλ. και YAZIGI, Η τελετή
του αγίου βαπτίσματος, σ. 34, ΚΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗ΢, Μεθοδολογικά πρότερα τῆς ποιμαντικῆς, σ.

46.
128
κλάσει τοῦ ἄρτου καὶ ταῖς προσευχαῖς684, ενώ όπως υποστηρίζουν κάποιοι
θεολόγοι, η παρατιθέμενη τράπεζα μετά το βάπτισμα 685, ταυτίζεται με μια
ευχαριστιακή κλάση του άρτου και όχι με μια απλή τράπεζα686.
΢τις κατηχήσεις του Φρυσοστόμου υπάρχουν αναφορές στη μετά το
βάπτισμα θεία Ευχαριστία, πλην όμως είναι συνοπτικές 687. Παρομοιάζει
τους νεοφωτίστους με στρατιώτες του Φριστού που κλήθηκαν σε
«πνευματική εστίαση»688, ζητάει από αυτούς που ντύθηκαν το Φριστό και
δέχθηκαν να κατοικήσει μέσα τους ο Κύριος να δείξουν αντάξια πολιτεία
έργων689, διαβεβαιώνει ότι ο ίδιος ο «βασιλιάς» θα τους δώσει στα χέρια το
φρικτό ποτήρι, το γεμάτο από πολλή δύναμη και πολυτιμότερο από την
ουράνια και επίγεια κτίση690, ενώ παρακαλεί για διαφύλαξη των
συμφωνιών στο ακέραιο, για συνεχή απόλαυση των πνευματικών
δείπνων και ενίσχυση από την προσφερόμενη τροφή 691.
Κατά το Φρυσόστομο, η συνεχής μετοχή του ανθρώπου στη ζωοποιό
ενέργεια του Αγίου Πνεύματος δεν είναι εφάπαξ εγγυημένη με το
684 Πραξ. 2, 42, πρβλ. και YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 34.
685 Πραξ. 9, 18-19 και 16, 33-34.
686 Βλ.YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 34.
688 Ἀλλ’ ὑμεῖς οἱ νέοι τοῦ Φριστοῦ στρατιῶται, οἱ εἰς τὸν οὐρανὸν σήμερον
πολιτογραφηθέντες, οἱ εἰς τὴν ἐστίασιν ταύτην τὴν πνευματικὴν κληθέντες καὶ τῆς
τραπέζης τῆς βασιλικῆς ἀπολαύειν μέλλοντες…, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ.
Δ΄, 6, σ. 185.
689 Καὶ μάλιστα ὑμεῖς οἱ πρόσφατον της θείας καταξιωθέντες μυσταγωγίας καὶ τὰ τῶν
ἁμαρτημάτων ἀποθέμενοι φορτία καὶ λαμπρὰν τὴν στολὴν περιβαλόμενοι· καὶ τὶ λέγω
λαμπρὰν στολὴν, οἱ τὸν Φριστὸν αὐτὸν ἐνδεδυμένοι καὶ τὸν τῶν ὅλων δεσπότην ἔνοικον
δεξάμενοι, αξίαν τοῦ ἐνοικοῦντος τὴν πολιτείαν ἐπιδείξασθε ἵνα καὶ πλείονα τὴν ἄνωθεν
χάριν ἐπισπάσησθε<, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 18, σ. 209.
690 < ἀλλ’ ὅτι αυτὸς ὁ βασιλεὺς εἰς χεῖρα τὴν ὑμετέραν δώσει τὸ ποτήριον τὸ φρικτὸν καὶ
πολλῆς γέμον δυνάμεως, καὶ τῆς κτίσεως τιμιώτερον ἑκατέρας. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις
Montfaucon, κατήχ. Ι, α, PG 49, 223.
691 < καὶ τὰς πρὸς τὸν Φριστὸν συνθήκας ἀκεραίους διαφυλάττειν ἵνα τῶν πνευματικῶν
τούτων δείπνων συνεχῶς ἀπολαύοντες καὶ ὑπὸ τῆς ἐντεῦθεν τροφῆς νευρούμενοι
ἀχείρωτοι γένησθε ταῖς τοῦ διαβόλου μηχαναῖς. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ.
Δ΄, 32, σ. 199.
129
βάπτισμα692, καθόσον η εν Φριστώ ζωή απαιτεί συνεχή πνευματικό
αγώνα, για να καθίσταται δυνατή η ενεργοποίηση, της μέσω του
βαπτίσματος αποκτημένης χάρης 693. Λέει δε χαρακτηριστικά ό ίδιος: < τὸ
μὴ κοινωνεῖν τῶν μυστικῶν δείπνων ἐκείνων, λιμὸς καὶ θάνατος. Αὕτη γὰρ ἡ
τράπεζα τῆς ψυχῆς ἡμῶν τὰ νεῦρα, τῆς διανοίας ὁ σύνδεσμος, τῆς
παῤῥησίας ἡ ὑπόθεσις, ἡ ἐλπὶς, ἡ σωτηρία, τὸ φῶς, ἡ ζωή694, ενώ η
επιβεβαίωση αυτών έρχεται από κατήχησή του: καὶ γὰρ ἔχεις ἱμάτιον
μέγιστον, ἔχεις τράπεζαν πνευματικὴν, ἔχεις τὴν δόξαν τὴν ἄνω, καὶ πάντα
σοι ὁ Φριστὸς γίνεται, καὶ τράπεζα, καὶ ἱμάτιον, καὶ οἶκος, καὶ κεφαλὴ καὶ
ῥίζα. «Ὅσοι γὰρ εἰς Φριστὸν ἐβαπτίσθητε, Φριστὸν ἐνεδύσασθε»· ἰδοὺ πῶς
ἱμάτιόν σοι γέγονε. Βούλει μαθεῖν, πῶς καὶ τράπεζά σοι γίνεται; «Ὁ τρώγων
με, φησὶν, ὥσπερ ἐγὼ ζῶ διὰ τὸν Πατέρα, κἀκεῖνος ζήσετε δι’ ἐμέ»695.
Πέραν από το Φρυσόστομο υπάρχουν πολλές μαρτυρίες της ιδίας
περιόδου για τη σύνδεση του βαπτίσματος με τη θεία Ευχαριστία. Σα
Αρεοπαγιτικά ΢υγγράμματα ματρυρούν ότι μετά το βάπτισμα οι
νεοβαπτισθέντες: …ἐπὶ τὸν ἱεράρχην αὖθις ἀπάγουσιν· ὁ δὲ τῷ
θεουργικωτάτῳ μύρῳ τὸν ἄνδρα σφραγισάμενος, μέτοχον ἀποφαίνει λοιπὸν
τῆς ἱεροτελεστικοτάτης Ευχαριστίας696, ενώ σε άλλο σημείο αναφέρουν: Ἐν
τέλει δὲ πάντων ὁ ἱεράρχης ἐπὶ τὴν ἱερωτάτην Εὐχαριστίαν καλεῖ τὸν
τετελεσμένον, καὶ τῆς τῶν τελεστικῶν μυστηρίων αὐτῷ μεταδίδωσι
κοινωνίας697. Ο Κύριλλος Ιεροσολύμων σε μυσταγωγική του κατήχηση
αναφέρει: Μεθ’ ὅσης δὲ εὐλαβείας καὶ τάξεως, χρὴ ἀπὸ τοῦ βαπτίσματος
692 Μὴ τοίνυν θαῤῥῶμεν, ὅτι γεγόναμεν ἅπαξ τοῦ σώματος. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς
τὴν πρὸς Ἐφεσίους ἐπιστολὴν, ομιλία Γ΄, PG 62, 28.
693 Βλ. ΜΕΣΑΛΛΗΝΟ΢, Ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος, σ. 41, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὴν
γενέθλιον ἡμέραν τοῦ ΢ωτῆρος, PG 49, 361, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὴν πρὸς Εβραίους
ἐπιστολὴν, ομιλία ΙΖ΄, PG 63, 131.
694 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία ΚΔ΄, PG 61,
204-205.
695 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, β, PG 49, 233.
130
πρὸς τὸ ἅγιον τοῦ Θεοῦ προσελεύσεσθαι θυσιαστήριον, καὶ τῶν αὐτόθι
πνευματικῶν καὶ ἐπουρανίων ἀπολαύειν μυστηρίων698. Ο Μ. Βασίλειος σε
ομιλία του για το βάπτισμα λέει: γεννηθέντες δὲ, καὶ ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ
Τἱοῦ βαπτισθέντες, τὸν Φριστὸν ἐνεδυσάμεθα, ἐνδυσάμενοι δὲ τὸν καινὸν
ἄνθρωπον τὸν κατὰ Θεὸν κτισθέντα, ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Πατρὸς
ἐβαπτίσθημεν, καὶ τέκνα τοῦ Θεοῦ ἀνηγορεύθημεν. Φρεία οὖν λοιπὸν
τρέφεσθαι ἡμᾶς τροφὴν ζωῆς αἰωνίου<699. Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, τέλος,
παραδίδει: Ἡ στάσις ἥν αυτίκα στήση μετὰ τὸ βάπτισμα πρὸ τοῦ μεγάλου
βήματος, τῆς ἐκεῖθεν δόξης ἐστὶ προχάραγμα…, ἵνα μὴ λάθῃ παρὼν
ἀδοκήτως ὁ προσδοκώμενος, μήτε ἄτροφοι καὶ καλῶν ἔργων ἐπιδεεῖς, ἵνα μὴ
τοῦ νυμφῶνος ἐκπέσωμεν700.
Η σύνδεση του βαπτίσματος με τη θεία Λειτουργία και μάλιστα η
τέλεσή του κατά την πανυχίδα του Πάσχα, δεν απέβλεπε μόνο στη
διασφάλιση της ενότητας των τριών μυστηρίων της χριστιανικής μύησης,
αλλά έδινε στο βάπτισμα όλο το μυστηριακό εκκλησιολογικό του βάθος
και εύρος και ήταν το μεγάλο γεγονός ολόκληρης της Εκκλησιαστικής
κοινότητας η οποία αισθανόταν το Φριστολογικό νόημα του
βαπτίσματος701.
698 ΚΤΡΙΛΛΟ΢ ΙΕΡΟ΢ΟΛΤΜΨΜ, Κατήχησις Υωτιζομένων, ΙΗ΄, PG 33, 1053, πρβλ. και
ΜΙΛΟ΢ΕΒΙΣ΢, Η θεία ευχαριστία ως κέντρον της θείας λατρείας, σ. 39.
699 ΜΕΓΑ΢ ΒΑ΢ΙΛΕΙΟ΢, Περὶ βαπτίσματος, λογ. Γ΄, PG 31, 1573, πρβλ. και ΜΕΓΑ΢ ΒΑ΢ΙΛΕΙΟ΢,
Περί του Ἁγίου Πνεύματος 74, PG 31, 1436, ΜΙΛΟ΢ΕΒΙΣ΢, Η θεία ευχαριστία ως κέντρον της
θείας λατρείας, σ. 38.
700 ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΘΕΟΛΟΓΟ΢, Εἰς το Ἅγιον Βάπτισμα, Λόγος Μ΄, PG 36, 425, πρβλ. και
ΜΙΛΟ΢ΕΒΙΣ΢, Η θεία ευχαριστία ως κέντρον της θείας λατρείας, σ. 39.

701 Βλ. ΥΟΤΝΣΟΤΛΗ΢, Σο Άγιον Βάπτισμα, σ. 34. πρβλ. και ΚΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗ΢, Μεθοδολογικά
πρότερα τῆς ποιμαντικῆς, σ. 105.
131
ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΣΡΙΣΟ
3. Η ΠΕΡΙΟΔΟ΢ ΜΕΣΑ ΣΟ ΒΑΠΣΙ΢ΜΑ
Μετά το βάπτισμα και κατά τη Διακαινήσιμο εβδομάδα
συνεχίζονταν οι κατηχήσεις προς τους νεοφώτιστους πλέον, με την
ονομασία «μυσταγωγικές». Ο Φρυσόστομος αναφέρει ότι, ενώ κατά τη Μ.
Σεσσαρακοστή δεν ήταν απαραίτητες τόσες παραινέσεις και συμβουλές,
από όσες χρειάζονται τώρα, επειδή τότε η νηστεία βοηθούσε στο
σωφρονισμό, ενώ τώρα ανυσηχεί τρομερά και φοβάται την άνεση και την
αδιαφορία που γεννιέται από αυτήν702.
3.1. Γενικά περί μυσταγωγικών κατηχήσεων.
Κατά τη Διακαινήσιμο εβδομάδα γίνονταν καθημερινές
λατρευτικές συνάξεις και θεία Λειτουργία στις οποίες συμμετείχαν και οι
νεοφώτιστοι703. Σο βάπτισμα είναι γάμος πνευματικός γιαυτό και ο
νεοφώτιστος κοινωνεί κατά την ημέρα της βάπτισής του. Η γιορτή όμως
αυτή, όπως χαρακτηριστικά λέει ο Φρυσόστομος, διαρκεί όχι μόνο μία
αλλά επτά ημέρες: Ὅτι γὰρ γάμος πνευματικός ἐστι τὰ ἐνταῦθα
τελούμενα, ὅρα πῶς καθάπερ ἐπὶ τῶν γάμων τούτων τῶν ἀνθρωπίνων
μέχρις ἑπτὰ ἡμερῶν αἱ παστἀδες εἰσὶ τεταμέναι, οὕτω καὶ ἡμεῖς ἐν
τοσαύταις ἡμέρες τήν παστάδα ταύτην τὴν πνευματικὴν ὑμῖν τείνομεν, τὴν
τράπεζαν ὑμῖν παρατιθέντες τὴν μυστικὴν, τὴν μυρίων γέμουσαν άγαθῶν704.
Επιπλέον κατά την εβδομάδα αυτή οι νεοφώτιστοι παρακολουθούσαν τις
702 <νυνὶ δὲ δέδοικα καὶ φοβοῦμαι τὴν ἄδειαν καὶ τὴν ἐκ ταύτης τικτομένην ῥᾳθυμίαν.
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 15, σ. 208.
704 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄, 24, σ. 227, πρβλ. και ΢ΚΑΛΣ΢Η΢,
Λειτουργικές Μελέτες ΙΙ, σ. 337.
132
μυσταγωγικές κατηχήσεις, κατά τις οποίες γίνονταν εξήγηση όσων
συνέβησαν κατά την τελετή του βαπτίσματος705.
Όλα αυτά βοηθούσαν τους νεοφωτίστους να συναισθανθούν
βαθύτερα τη σημασία του μεγάλου μυστηρίου του οποίου αξιώθηκαν706.
Πρηροφορίες για το τι ακριβώς συνέβαινε τη Διακαινήσιμο εβδομάδα μας
παραδίδει για τα Ιεροσόλυμα το Οδοιπορικό της Αιθερίας: Ὅταν ἔλθουν οἱ
ἡμέρες τοῦ Πάσχα, κατὰ τὴν διάρκεια τῶν ὀκτὼ αὐτῶν ἡμερῶν, δηλαδὴ ἀπὸ
τοῦ Πάσχα μέχρι τῆς ὀγδόης ἡμέρας, μετὰ τὴν ἀπόλυσι τῆς ἐκκλησίας,
ψάλλοντας ὕμνους, μεταβαίνουν εἰς τὴν Ἀνάστασιν, ἔπειτα κάνουν μίαν
δέησι καὶ εὐλογοῦν τοὺς πιστούς. Ὁ ἐπίσκοπος ὄρθιος, στηριζόμενος ἐπὶ τῶν
ἐσωτερικῶν κιγκλίδων τοῦ σπηλαίου τῆς Ἀναστάσεως, ἐξηγεῖ ὅ,τι τελεῖται
κατὰ τὸ βάπτισμα. Αὐτὴν τὴν ὥραν οὐδεὶς κατηχούμενος εἰσέρχεται εἰς τὴν
Ἀνάστασιν· ἔρχονται ἐκεῖ μόνον οἱ νεόφυτοι, καὶ οἱ πιστοὶ ποὺ θέλουν να
ἀκούσουν λόγο περὶ τῶν μυστηρίων. Κλείνουν τὶς θύρες, γιὰ νὰ μὴ πλησιάσῃ
οὐδεὶς κατηχούμενος. Ὅσον ὁ ἐπίσκοπος συζητῇ καὶ ἑρμηνεύῃ τὶς ἐρωτήσεις
ποὺ τοῦ ὑποβάλλουν, οἱ κραυγὲς ἐπιδοκιμασίας εἶναι τόσον ἰσχυρές, ὥστε
ἀκούονται καὶ ἐκτὸς τῆς ἐκκλησίας. Διότι ἀληθῶς ἀποκαλύπτει τόσον
καλῶς ὅλα τὰ μυστήρια, ὥστε οὐδεὶς ἠμπορεῖ νὰ μείνῃ ἀδιάφορος εἰς ὅσα
ἀκούει να ἐξηγοῦνται ἔτσι707.
Ο Φρυσόστομος σε πολλές ομιλίες του αναφέρει επιδοκιμασίες,
φωνές ενθουσιασμού και χειροκροτήματα. Λέει χαρακτηριστικά: Ἐώρων
γὰρ ἅπαντας ἐκκρεμαμένους περὶ τὴν διδασκαλίαν, καὶ πάντα ποιοῦντας,
ὥστε μηδὲ τὸ τυχὸν ὑμᾶς τῶν λεγομένων παραδραμεῖν· ἄλλως δὲ καὶ ἡ τῶν
κρότων συνέχεια μεγίστη ἀπόδειξις ἐγένετο τοῦ μεθ’ ἡδονῆς ὑμᾶς δέχεσθαι

707 ΑΙΘΕΡΙΑ΢, Ὁδοιπορικόν, σ. 223 (SC 21 bis, σ.σ. 233-234).
133
τὰ λεγόμενα708, ενώ σε άλλη ομιλία παρατηρεί: Φαίρω καὶ εὐφραίνομαι
ὁρῶν ὑμᾶς μεθ’ ἡδονῆς ἀκούοντας τὰ λεγόμενα, καὶ διὰ τοῦ κρότου
δεικνύντας, ὅτι ἔτοιμοι γενέσθαι σπουδάζετε, καὶ εἰς ἔργον ἀγαγεῖν τὴν
δεσποτικὴν ταύτην παραίνεσιν709.
3.2. Εφόδια νεοφωτίστων.
3.2.1. Ένωση με το Φριστό. Καινή κτίση.
Με το βάπτισμα ο νεοφώτιστος ενώνεται με το σώμα του Φριστού
και έρχεται σε κοινωνία με τα υπόλοιπα μέλη. ΢το εξής ανήκει στο
Φριστό, που έχει ως κεφαλή710, ο οποίος τον αποκαθιστά στην ουράνια
πατρίδα711. ΢το ευχολόγιο του ΢εραπίωνος υπάρχει ευχή από την οποία
προκύπτει ότι, στις ψυχές των ανθρώπων χαράσσεται η μορφή του
Φριστού712.
΢χολιάζοντας ο Φρυσόστομος το στίχο του Απ. Παύλου: ὥστε εἴ τις
ἐν Φριστῷ καινὴ κτίσις· τὰ ἀρχαῖα παρῆλθεν, ἰδοὺ γέγονε καινὰ τὰ πάντα713,
λέει ότι όποιος έφυγε από εκεί που ήταν και ασπάσθηκε την πίστη στον
708 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὴν Γένεσιν, ομιλία Δ΄, PG 53, 40.

709 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὴν Γένεσιν, ομιλία ΚΗ΄, PG 53, 251, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὴν
Γένεσιν, ομιλία Α΄, PG 53, 21, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὴν Γένεσιν, ομιλία ΝΔ΄, PG 54, 472,
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Περὶ ἱερωσύνης, λόγ. V ΄, PG 48, 673, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Λόγοι κατά Ιουδαίων,
λόγ. έβδομος, PG 48, 925, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Περὶ τοῦ ἀκαταλήπτου, λόγ. τρίτος, PG 48, 728,
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὸν Λάζαρον, λόγ. δεύτερος, PG 48, 985, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὸν
Λάζαρον, λόγ. έβδομος, PG 48, 1045, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα εἰς τὰς Πράξεις τῶν
Αποστόλων, ομιλία Λ΄, PG 60, 225 και 226, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τοὺς ἀδριάντας, ὁμιλία β΄, PG
49, 38, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τοὺς ἀδριάντας, ὁμιλία ε΄, PG 49, 70, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὑπόμνημα
εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν Ἀπόστολον καὶ Εὐαγγελιστήν, ομιλία Γ΄, PG 59, 39.
710 Βλ. YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 141, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 3-6, σ.σ. 110-111, ΜΑΝΣΖΑΡΙΔΗ΢, Φριστιανική ηθική, σ. 152.
711 … ἀλλ’ ἔτι τριάκοντα ἡμέραι, καὶ ἀποκαταστύσει ὑμᾶς οὐχὶ Υαραὼ, ἀλλ’ ὁ τῶν οὐρανῶν
βασιλεὺς εἰς τὴν ἄνω πατρίδα, εἰς τῆν ἐλευθέραν Ἱερουσαλὴμ, εἰς τὴν πόλιν τὴν ἐν τοῖς
οὐρανοῖς. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, α, PG 49, 223.
712 < μόρφωσον πάντας τοὺς ἀναγεννωμένους τὴν θείαν καὶ ἄρρητόν σου μορφήν, ὅπως διὰ
τοῦ μεμορφῶσθαι καὶ ἀναγεννῆσθαι σωθῆναι δυνηθῶσιν καὶ τῆς βασιλείας σου ἀξιωθῆναι.
RODOPOULOS, The Sacramentary of Serapion, σ. 129, πρβλ. και ΢ΚΑΛΣ΢Η΢ , Λειτουργικές
Μελέτες Ι, σ. 43.
713 Β΄ Κορ. 5, 17.
134
Φριστό, αυτός είναι καινούργιο δημιούργημα, γιατί μετατέθηκε από την
κακία στην αρετή, μεταπήδησε από την πλάνη στην αλήθεια, ξεντύθηκε
το φορτίο των αμαρτημάτων σαν παλιό ένδυμα και φόρεσε το καινούργιο
και λαμπρό ένδυμα714, αντί για την τρυφή και την λαιμαργία ασπάστηκε
την εγκράτεια και τη λιτοδίαιτα, αντί να σπαταλάει την παρούσα ζωή σε
ηδονές, έγινε ανώτερος των παθών και ασκεί τη σωφροσύνη και την
αγνότητα σαν να μη φέρει σώμα 715. Αυτό που έγινε, συνεχίζει, είναι
πραγματικά καινούργια κτίση, γιατί η χάρη του Θεού, αφού εισήλθε στις
ψυχές, τις μετέπλασε, τις μεταμόρφωσε και τις έκανε άλλες αντί άλλων,
μεταβάλλοντας όχι την ουσία αλλά μεταλλάσσοντας την προαίρεση716.
΢ε άλλη κατήχηση ο Φρυσόστομος αναφέρει, για ποιο λόγο αφού με
το βάπτισμα συγχωρούνται όλα τα αμαρτήματα δεν ονομάζεται «λουτρό
αφέσεως αμαρτημάτων», ούτε «λουτρό καθάρσεως», αλλά «λουτρό
παλιγγενεσίας», λέγοντας: Ὅτι οὐχ ἁπλῶς ἡμῖν ἀφίησι τὰ ἁμαρτήματα,
οὐδὲ ἁπλῶς ἡμᾶς καθαίρει τῶν πλημμελημάτων, ἀλλ’ οὕτως ὡς ἅν εἰ
ἄνωθεν ἐγεννήθημεν. Καὶ γὰρ ἄνωθεν ἡμᾶς δημιουργεῖ καὶ κατασκεύαζει,
οὐκ ἀπὸ γῆς διαπλάττον πάλιν, ἀλλ’ ἐξ ἑτέρου στοιχείου τῆς των ὑδάτων
φύσεως δημιουργοῦν717. ΢τη συνέχεια εξηγεί με ποιον τρόπο γίνεται ο
άνθρωπος καινούργιο δημιούργημα, φέρνοντας ως παράδειγμα το σκεύος
εκείνο που αντί να καθαρισθεί, ρίχνεται στο χωνευτήρι, λειώνει από τη
φωτιά, αποβάλλει κάθε βρωμιά και εκπέμπει την ίδια λαμπρότητα με τα
καινούργια που βγήκαν από το καμίνι718. Κατά παρόμοιο τρόπο,

κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄, 15-16, σ.σ. 190-191, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄,
22, σ.σ. 193-194.
717 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, γ, PG 49, 227, πρβλ. και ΜΕΣΑΛΛΗΝΟ΢,
Ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος, σ.σ. 28-29, ΚΑΒΑ΢ΙΛΑ΢, Περὶ τῆς ἐν Φριστῷ ζωής, λογ. ΙΙ, PG 150,
525.
135
συνεχίζει, και τη φύση του ανθρώπου που είχε σκουριάσει από τις
αμαρτίες και έχασε το κάλλος της, την πήρε ο Θεός, την έριξε στο
χωνευτήρι, βάζοντας μέσα τα ύδατα και αντί της φωτιάς έστειλε τη χάρη
του Πνεύματος συντρίβοντας έτσι τον παλιό άνθρωπο και
κατασκευάζοντας νέο και λαμπρότερο από τον προηγούμενο719.
3.2.2. Σήρηση συμφωνιών με το Θεό.
Κατά την απόταξη και τη σύνταξη, οι αγγελικές δυνάμεις
χαίρονται για την επιστροφή του βαπτιζομένου, παραλαμβάνουν τα
λόγια του και τα μεταφέρουν στο Δεσπότη Φριστό, για να εγγραφούν στα
ουράνια βιβλία720, τα οποία ο Φρυσόστομος αποκαλεί «γραμματεῖα»,
δηλαδή συμβόλαιο και «συνθήκη», ενώ παραλληλίζει τα γαμήλια
συμβόλαια με το «βαπτισματικό γάμο» όπου η «γυμνή» ψυχή προσφέρει
στο Φριστό τον «πλούτο των λόγων»721. Επιπλέον, κατά τον πνευματικό
γάμο, συμπληρώνονται γραμμάτια προικών και δίνονται δώρα, όπως και
στην περίπτωση των κοσμικών γάμων, η υπακοή και οι μελλοντικές
υποχρεώσεις από την μια πλευρά και ο καθαρισμός και αγιασμός με το
λουτρό του ύδατος από την άλλη722.
Ο Φρυσόστομος στην κατήχηση που εκφώνησε την νύχτα του
Πάσχα, αμέσως μετά το βάπτισμα, ζητάει από τους νεοφωτίστους αλλά
και από όσους βαπτίστηκαν παλαιότερα να θημηθούν τις συμφωνίες που

721 Σούτων οὖν μέμνησο τῶν ῥημάτων· αὗται αἱ συνθῆκαι πρὸς τὸν νυμφίον εἰσί. καθάπερ
γὰρ ἐπὶ τῶν γάμων τὰ τῶν ἕδνων καὶ τῆς φερνῆς ἀνάγκη συντελεῖσθαι γραμματεῖα, οὕτω
καὶ νῦν πρὸ τῶν γάμων γίνεται· γυμνήν σε εὗρε καὶ πτωχὴν καῖ ἀσχημονοῦσαν, καὶ οὐ
παρέδραμε· τῆς προαιρέσεώς σου δεῖται μόνης. ἀντὶ προικὸς τοίνυν ταῦτα εἰσένεγκε τὰ
ῥήματα καὶ μέγαν ἡγήσεται πλοῦτον ὁ Φριστὸς, ἅν ταῦτα φυλάττῃς διὰ παντὸς· πλοῦτος
γὰρ ἐκείνου τῶν ἡμετέρων ψυχῶν ἡ σωτηρία. Ἄκουσον πῶς φησιν ὁ Παῦλος· «πλουτῶν εἰς
πάντας καὶ ἐπὶ πάντας τοὺς ἐπικαλουμένους αὐτὸν», ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις
Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 7, σ. 173.
722 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 16, σ.σ. 116-117 .
136
έκαναν με τον Θεό723 και τονίζει: κοινὸς γὰρ πρὸς πάντας ἡμᾶς ὁ λόγος
ἐπειδὴ καὶ πάντες ἐθέμεθα πρὸς αὐτὸν συνθήκας ἃς ἐγράψαμεν οὐ μελάνι
ἀλλὰ πνεύματι, οὐ καλάμῳ ἀλλὰ γλώττῃ. Σούτῳ γὰρ τῷ καλάμῳ αἱ
συνθῆκαι αἱ πρὸς τὸν Θεὸν γράφονται· διὰ τοῦτο καὶ ὁ Δαβίδ φησιν· «ἡ
γλῶσσά μου κάλαμος γραμματέως ὀξυγράφου»724. ΢υνεχίζοντας,
διεκρινίζει τι ακριβώς συμβαίνει κατά το βάπτισμα: Ὡμολογήσαμεν αὐτοῦ
τὴν Δεσποτείαν, ἠρνησάμεθα τὴν τυραννίδα τὴν διαβολικήν, τοῦτο
χειρόγραφον ἐγένετο, τοῦτο συνθήκη, τοῦτο γραμματεῖον725.
΢ε άλλη κατήχηση πριν από το βάπτισμα αναφέρει, ότι κατά τα
μυστήρια που θα ακολουθήσουν πρόκειται να γίνουν συμφωνίες μεταξύ
των προσερχομένων στο βάπτισμα και του Κυρίου και να υπογραφούν
γραμμάτια, όπως ακριβώς γίνεται μεταξύ εκείνου που εμπιστεύεται
πράγματα, με εκείνον που δέχεται τα εμπιστευόμενα 726. Ο Κύριος όμως
δεν θα εμπιστευθεί πρόσκαιρα και φθαρτά πράγματα που οδηγούνται
στην απώλεια, αλλά πνευματικά και επουράνια και επειδή δεν είναι
ορατά, είναι δυνατόν να τα δει κανείς μόνο με τα πνευματικά μάτια της
πίστης727. Έτσι λοιπόν καταλήγει, πρέπει να υπογραφούν μεταξύ τους
γραμμάτια όχι επάνω σε χαρτί ούτε με μελάνη, αλλά στο όνομα του Θεού
με τη χάρη του Πνεύματος, διότι τα λόγια που λέγονται στη συμφωνία
γράφονται στον ουρανό και οι σύμφωνίες που προφέρονται με τη γλώσσα
μένουν ανεξάληπτες στη μνήμη του Κυρίου728.
κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄, 31, σ. 198, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄, 32, σ.σ.
198-199.
724 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 20, σ.σ. 162-163 .
137
Πέρα όμως από τις συμφωνίες που έγιναν, ο Φρυσόστομος εφιστά
την προσοχή των νεοφωτίστων λέγοντας: Ἦλθεν ἅπαξ ὁ Φριστός, εὗρεν
ἡμῶν χειρόγραφον πατρῷον ὅπερ ἔγραψεν ὁ Ἀδάμ. Ἐκεῖνος τὴν ἀρχὴν
εἰσήνεγκε του χρέους, ἡμεῖς τὸ δάνειον ηὐξήσαμεν ταῖς μετά ταῦτα
ἁμαρτίαις. Κατάρα ἦν ἐκεῖ καὶ ἁμαρτία καὶ θάνατος και νόμου
κατάκρισις729. Όλα αυτά, συνεχίζει ο ομιλητής, τα κατάργησε ο Θεός και
τα συγχώρησε, ενώ για επιβεβαίωση των λεγομένων του αναφέρει τα
λόγια του Απ. Παύλου: Σὸ χειρόγραφον τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν ὃ ἦν
ὑπεναντίον ἡμῖν, καὶ αὐτὸ ἦρκεν ἀπὸ τοῦ μέσου, προσηλώσας αὐτὸ τῷ
σταυρῷ730 και διευκρινίζει ότι, δεν είπε το εξάλειψε ούτε το χάραξε αλλά
το «κάρφωσε στο σταυρό», ώστε με αυτόν τον τρόπο να καταστραφεί και
να είναι άχρηστο, για να βλέπουν οι ουράνιες αλλά και οι πονηρές
δυνάμεις και ο ίδιος ο διάβολος να ξεσκίζεται το χρεωστικό χειρόγραφο
για να μην επιτεθεί ξανά στο εξής731.
3.2.3. Όπλα εναντίον του διαβόλου.
Μεγάλη βαρύτητα δίνει ο Φρυσόστομος στη συνεχή μάχη που θα
δίνει ο νεοφώτιστος με το διάβολο ως Φριστιανός και επισημαίνει ότι, σε
περίπτωση νίκης του διαβόλου αυτός τιμωρείται, σε αντίθεση με τον
άνθρωπο που αν νικήσει στεφανώνεται 732. Για να γίνει δε πιο πειστικός
στο ακροατήριό του αναφέρει σαν παράδειγμα το αποτέλεσμα από τη
νίκη του διαβόλου σε βάρος του πρωτοπλάστου Αδάμ733.

730 Κολ. 2, 14.
731 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 22-23, σ.σ. 163-164, πρβλ. και
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 24-25, σ.σ. 164-165.

733 Ἐνίκησε τὸν Ἀδὰμ καὶ ὑπεσκέλισε. Σί οὖν τὸ ἔπαθλον τῆς νίκης; «Ἐπὶ τῷ στήθει καὶ τῇ
κοιλίᾳ πορεύσῃ καὶ γῆν φαγῇ πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς σου.» Εἰ δὲ τὸν αἰσθητὸν ὄφιν
οὕτως ἐκόλασε ποίᾳ τιμωρίᾳ κολάσει τὸν νοητόν; Εἰ τοιαύτη καταδίκη τοῦ ὀργάνου,
138
΢τη συνέχεια, ζητάει από τους νεοφώτιστους να ριχτούν με θάρρος
στα «παλαίσματα» αφού περιβλήθηκαν ήδη με καινούργια όπλα734 των
οποίων η φύση δεν βαρύνει τα γόνατα, αλλά ενδυναμώνει τα μέλη και τα
κάνει να ανέλθουν προς τα ύψη, αφού, αν κάποιος θελήσει με τα όπλα
αυτά να πετάξει στον ουρανό δεν θα υπάρξει κανένα εμπόδιο735. Επειδή
όμως ο άνθρωπος ενώ φέρει σάρκα, είναι αναγκασμένος να παλεύει με
ασώματες δυνάμεις, ο Θεός κατασκεύασε τον θώρακά του από δικαιοσύνη
και την ασπίδα του από πίστη, ενώ για μαχαίρι του έδωσε τα λόγια του
Πνεύματος736. Ο Φριστός όμως δεν κατασκεύασε μόνο όπλα, αλλά
ετοίμασε και «τράπεζα» πιο δυνατή από οποιοδήποτε όπλο, για να
πολεμάει ο νεοφώτιστος χωρίς να κουράζεται και να νικήσει τον πονηρό

απολαμβάνοντας τα πλούσια αγαθά της737.
Ο Φριστός, λέει ο Φρυσόστομος, εκτός από τα όπλα που έδωσε
στους νεοφώτιστους για να αγωνισθούν, κατά τη διάρκεια της μάχης δεν
είναι ουδέτερος όπως αυτός που βραβεύει κατά τους ολυμπιακούς
αγώνες, ο οποίος και δεν εκδηλώνεται υπέρ κάποιου περιμένοντας το
τέλος για να βραβεύσει, αλλά είναι όλος με τον άνθρωπο 738. ΢τη συνέχεια
εξηγεί και τον τρόπο με τον οποίο γίνεται αυτό: Ἡμᾶς εἰς τὸν ἀγώνα
εἰσιόντας εἴληψεν, ἐκεῖνον ἔδησεν· ἡμᾶς ἤλειψεν ἔλαιον ἀγαλλιάσεως,
ἐκεῖνον ἔδησεν δεσμοῖς ἀλύτοις, ἵνα συμποδίζηται πρὸς τὰ παλαίσματα.
Ἐμοὶ κἅν ὑποσκελισθῆναι συμβῇ χεῖρα ὀρέγει καὶ πεσόντα ἀνίστησι καὶ
εὔδηλον ὅτι πολλῷ μείζων κόλασις μένει τὸν τεχνίτην. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger,
λόγ. Γ΄, 10, σ.σ. 156-157 .
734 καὶ γὰρ ὅπλα ἡμῖν περιέβαλε χρυσίου παντὸς στιλπνότερα, ἀδάμαντος παντὸς
ἰσχυρότερα, πυρὸς παντὸς θερμότερα καὶ σφοδρότερα, ἀέρος παντὸς κουφότερα.

ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 11, σ. 157.
736 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 11, σ.σ. 157-158.
139
πατεῖν αὐτὸν πάλιν ποιεῖν739. Θαυμαστό φυλακτό που έχει και μέγιστη
επωδή για το Φρυσόστομο είναι ο σταυρός, ενώ μακαρίζει τη ψυχή που
επικαλείται το όνομα του Ιησού Φριστού, τον οποίο όποιος καλέσει κάθε
νόσημα φεύγει και κάθε επιβουλή υποχωρεί740.
΢ε άλλο σημείο των κατηχήσεων του, ζητάει από τους
κατηχουμένους, όπως ποτέ δεν πάνε στην αγορά χωρίς υποδήματα, να
μην πηγαίνουν χωρίς προηγουμένως να πουν τα λόγια της απόταξης και
της σύνταξης για τα οποία λέει ότι είναι «βακτηρία», «όπλο» και «πύργος
ακαταμάχητος»741. Επειδή όμως η απόταξη και σύνταξη με τον Φριστό και
όλα τα υπόλοιπα εξαγριώνουν περισσότερο το διάβολο, η εντύπωση με το
χρίσμα του σταυρού στο πρόσωπο του νεοφώτιστου, καταστέλλει όλη τη
μανία του και απομακρύνεται αποτυφλωμένος από τις ακτίνες που
εκπέμπονται από εκεί742.
Έτσι λοιπόν μετά το μυστήριο του βαπτίσματος που εισάγει τον
άνθρωπο στο βασίλειο της χάριτος και το μυστήριο του χρίσματος που
μεταδίδει τις δωρεές του Πνεύματος, η θεία Ευχαριστία τρέφει για πάντα
τους νεοφώτιστους με το σώμα και το αίμα του Φριστού743.
3.2.4. Νεοφώτιστοι για πολλά χρόνια.
Οι συμφωνίες που έγιναν με τον Κύριο, λέει προς τους
νεοφώτιστους στην πρώτη μυσταγωγική του κατήχηση ο Φρυσόστομος, με
την πίστη και την ομολογία σας, αφού τις διαφυλάξετε σταθερές και
αμετακίνητες, φροντίζετε όλο το χρόνο της ζωής σας να παραμένετε στην

740 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 6, σ.σ. 172-173.
743 Βλ. YAZIGI, Η τελετή του αγίου βαπτίσματος, σ. 157
140
ίδια λαμπρότητα744, γιατί είναι δυνατόν να γίνει και μεγαλύτερη όπως και
ο Παύλος μετά τη χάρη του βαπτίσματος, όσο περνούσε ο χρόνος τόσο
περισσότερο λαμπρότερος και φαιδρότερος γινόταν, με τη βοήθεια της
χάριτος που ανθούσε σ’ αυτόν745. ΢την επόμενη μυσταγωγική του
κατήχηση, επανερχόμενος στο ίδιο παράδειγμα, παρακαλεί τους
ακροατές να μιμηθούν τον απ. Παύλο για να μπορέσουν να ονομάζονται
νεοφώτιστοι, οὐ πρὸς δύο καὶ τρεῖς καὶ δέκα ἡμέρας καὶ εἴκοσι μόνον
καλεῖσθαι νεοφώτιστοι, ἀλλὰ καὶ δέκα καὶ εἴκοσι καὶ τριάκοντα
παρελθόντων ἐτῶν καὶ διὰ πάσης ὡς εἰπεῖν τῆς ζωῆς ταύτης ἀξιοῦσθαι τῆς
προσηγορίας746.
΢ε άλλη κατήχησή του ονομάζει νεοφώτιστους όλους τους
ακροατές, ανεξάρτητα του χρόνου βάπτισής τους και εξηγεί ότι η
ονομασία αυτή δεν αμαυρώνεται από το χρόνο, δεν υποχωρεί σε τίποτα,
δε νικιέται από κανέναν, παρά μόνον από την αμαρτία 747. Σο βάπτισμα
καθιστά τον άνθρωπο μέλος της Εκκλησίας για όλη του τη ζωή και
καλείται να μην επιτρέψει ἀφαιρεθῆναι τὸ ἀξίωμα τῆς υἱοθεσίας, μηδὲ
ἔρημον γενέσθαι τοῦ πλούτου τούτου τοῦ πνευματικοῦ748.
κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 24, σ. 241.
746 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 20, σ. 210, πρβλ. και: Καὶ γὰρ ἔφθην εἰπὼν,
ὄτι οὐ μετὰ δέκα καὶ εἴκοσι ἡμέρας μόνον, ἀλλὰ καὶ μετὰ δέκα ἔτη δυνατὸν νεοφωτίστους
καλεῖν τοὺς μεμυημένους, ἐὰν νήφωσι. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Ὅτι χρήσιμος ἡ τῶν γραφῶν
ἀνάγνωσις κλπ., PG 51, 96, ΚΑΡΔΑΜΑΚΗ΢, Η βαπτισματική ἀγωγή, σ.σ. 241-242.
747 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 21, σ. 225, πρβλ. και: Ἔστιν οὖν καὶ γέροντα
ὄντα κατὰ τὴν τοῦ σώματος ἡλικίαν νέον εἶναι καὶ νεοφώτιστον κατὰ τὴν τῆς χάριτος
ἀκμήν, καὶ νέον ὄντα κατὰ τὸ σῶμα γεγηρακέναι κατὰ τὸ τῶν αμαρτημάτων πλῆθος.
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 22, σ. 226.
748 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 22, σ. 211, πρβλ. και ΚΑΡΔΑΜΑΚΗ΢, Η
βαπτισματική ἀγωγή, σ. 242.
141
3.3. ΢εβασμός και διατήρηση των δωρεών.
Με το βάπτισμα ο άνθρωπος αναγεννάται, ανακαινίζεται, γίνεται
νέα κτίση και εισέρχεται στη ζωή. Δεν είναι το τέρμα αλλά αρχή μιας
πνευματικής πορείας και στρατολογίας στον Φριστό.749 Είναι τόσες πολλές
οι ευεργεσίες και οι δωρεές, ώστε καλείται ο βαπτισθείς να δημιουργήσει
τέτοια προσωπική ιστορία, που να καταστήσει την πραγματικότητα του
βαπτίσματος συνεχές παρόν750. Σα πολλά και μεγάλα αγαθά που
χορηγούνταν με το βάπτισμα και κυρίως η άφεση των αμαρτιών,
καθιστούσαν το βαπτιζόμενο, έστω και προς στιγμή αναμάρτητο και
θεωρούνταν ότι είχε ιδιαίτερη παρρησία προς τον Θεό751. Ο Φρυσόστομος
αναφέρει: Διὸ καὶ πάντας ὑμᾶς παρακαλῶ φιλοτιμίαν τινὰ περὶ ἐμὲ
ἐπιδείξασθαι καὶ ἐπειδὰν μέλλητε συντυγχάνειν τῷ βασιλεῖ, δέξεται γὰρ
ὑμᾶς μετὰ πολλῆς σφοδρότητος καὶ ἐνδύσει την βασιλικὴν έκείνην στολὴν
καὶ παρέξει δωρεὰς ὅσας καὶ οἵας ἅν βούλησθε, μόνον ἐὰν πνευματικὰ
ζητήσωμεν, αἰτῆσαι χάριν καὶ ὑπὲρ ἡμῶν ὥστε τῶν ἡμαρτημένων ἡμῖν μὴ
ἀπαιτῆσαι εὐθύνας ἀλλὰ συγνώμην δόντα εἰς τὸ ἑξῆς τῆς παρ’ αὐτοῦ
ἀξιῶσαι ῥοπῆς. Ἀλλὰ τοῦτο μὲν ὅτι ποιήσετε, φιλόστοργοί τινες ὄντες περὶ
τοὺς ἡμετέρους διδασκάλους, οὐκ ἀμφιβάλλω752.
749 Οὐδὲ γὰρ ἅν ἁμάρτοι τις γάμον ὀνομάζων τὰ νῦν γινόμενα, καὶ οὐ γάμον μόνον ἀλλὰ καὶ
στρατολογίαν τινὰ θαυμαστὴν καὶ παράδοξον. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ.
Α΄,1, σ. 108, βλ. και ὁ μὲν γὰρ πρὸ τούτου χρόνος παλαίστρα καὶ γυμνάσιον ἦν καὶ
συγνώμην εἶχε τὰ πτώματα· ἀπὸ δὲ τὴν σήμερον ἡμέραν τὸ στάδιον ἀνέῳγεν, ὁ ἀγὼν
ἐφέστηκε, τὸ θέατρον ἄνω κάθηται, οὐκ ἀνθρώπων φύσις μόνον ἀλλὰ καὶ ἀγγέλων δῆμος
θεωρεῖ τὰ παλαίσματα… ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 8, σ. 155, πρβλ. και
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, δ, PG 49, 227-228, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 24, σ. 227, ΚΑΒΑ΢ΙΛΑ΢, Περὶ τῆς ἐν Φριστῷ ζωής, λογ. ΙΙ, PG
150, 548.
750 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 20-21, σ. 162-163, πρβλ. και
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 16-17, σ. 116-118.

752 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 19, σ. 144. ΢ε άλλη κατήχηση ο
Φρυσόστομος σημειώνει: Ἀλλ’ ἐπειδὴ μετὰ τοσαύτης ἡδονῆς ἠκούσατε τῶν εἰρημένων, μίαν
ὑμᾶς αἰτήσω τῆς ἡδονῆς ἀμοιβήν, ἢν καὶ παρὰ τὴν ἀρχὴν ὑμᾶς ᾔτησα. Όταν εἰς τὴν
142
3.3.1. Με όσα εξαρτώνται από τον άνθρωπο.
Μετά το βάπτισμα, στις μυσταγωγικές του κατηχήσεις ο
Φρυσόστομος ζητάει από τους νεοφωτίστους να περιστρέφεται διαρκώς
στο νου τους το μέγεθος και το πλήθος των δωρεών του Θεού, ώστε να
επιδεικνύουν συμπεριφορά άξια των ευεργεσιών και να ασχολούνται
καθημερινά με την υγεία της ψυχής τους 753. Εξηγεί όμως ότι μετά τη χάρη
του Θεού, το παν εξαρτάται από αυτούς και από τη δική τους φροντίδα,
αφενός με δείχνοντας ευγνωμοσύνη για εκείνα που ήδη δωρήθηκαν,
αφετέρου δε να καταστήσουν τους εαυτούς τους άξιους για μεγαλύτερα754.
Ο Θεός, λέει σε άλλη κατήχηση, ζητάει από τον άνθρωπο, μόνο όσα
εξαρτώνται από αυτόν755 και δεν τα ζητάει για δική του ανάγκη αλλά για
να τον ευεργετήσει756. Ο απ. Παύλος μετά τη μεταστροφή του στο Φριστό,
αφού απόλαυσε πλούσια την ουράνια γενναιοδωρία, πρόσφερε όσα
εξαρτώνταν από αυτόν, δηλαδή ζήλο, θερμότητα, πίστη, ανδρεία,
υπομονή και υψηλό φρόνημα και αξιώθηκε μεγαλύτερης ουράνιας
βοήθειας757, ενώ και ο Κορνήλιος αξιώθηκε περισσότερα, αφού έκανε
πολλές προσευχές και ελεημοσύνες, πράγματα που εξαρτιώταν από

αυτόν758.
κολυμβήθραν καταβῆτε τῶν ὑδάτων ἐκείνων, μνήσθητέ μου τῆς εὐτελείας…..

ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 9, σ.174, πρβλ. και
ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢, Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 226.
755 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, γ, PG 49, 235, πρβλ. και
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 19, σ. 118, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger,
λόγ. Β΄, 1-2, σ. σ. 133-134, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄, 31, σ. 198.
756 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, γ, PG 49, 235,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 19, σ. 209-210.

758 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 28, σ. 243-244.
143
3.3.2. Αποφυγή προσωρινών και επιδίωξη των πνευματικών.
Ο ίδιος ο Φριστός, υποσχέθηκε ότι: ἐάν τις ἀγαπᾷ με καὶ τὰς ἐντολάς
μου τηρήσῃ, ἐγὼ καὶ ὁ Πατὴρ ἐλευσόμεθα καὶ μονὴν παρ’ αὐτῷ ποιήσομεν759.
Ο άνθρωπος επομένως, λέει ο Φρυσόστομος, κι αν ακόμη βαδίζει στη γη,
πρέπει να συμπεριφέρεται σαν να ζει στους ουρανούς, να έχει ουράνια
φρονήματα και να σκέπτεται μόνο τα ουράνια χωρίς να φοβάται τις
επιβουλές του πονηρού δαίμονα760. Όσοι, λοιπόν αφιερώθηκαν και
ντύθηκαν το Φριστό και απολαμβάνουν την πνευματική τροφή, πρέπει να
ρυθμίσουν έτσι τον εαυτό τους ώστε να μην έχουν τίποτα κοινό με τα
πράγματα της παρούσας ζωής 761. Γι αυτό και ο απ. Παύλος γράφοντας
στους ανθρώπους που ζούσαν μέσα στον κόσμο και φρόντιζαν για
γυναίκα και παιδιά έλεγε: τὰ ἄνω φρονεῖτε, μὴ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς762,
εξηγώντας ότι: ἡμῶν γὰρ τὸ πολίτευμα ἐν οὐρανοῖς ὑπάρχει763. Ας
ακούσουμε τη συμβουλή του μακαρίου και θαυμαστού αυτού δασκάλου
και παιδαγωγού της οικουμένης, λέει ο Φρυσόστομος στους νεοφώτιστους
για να μπορέσουμε και τα παρόντα πράγματα να απολαύσουμε και τα
μέλλοντα να επιτύχουμε, διότι ο Κύριος γνωρίζει εκείνα που
χρειαζόμαστε πριν εμείς τα ζητήσουμε 764.
Εξηγώντας τα λόγια του απ. Παύλου στους νεοφώτιστους, για να
μη νομίζουν ότι προστάζει πράγματα αδύνατα που υπερβαίνουν τη φύση
τους, αναφέρει ότι, πράγματα της γης είναι εκείνα που δεν έχουν τίποτα
το μόνιμο, εκείνα που πριν φανούν πετούν και χάνονται, εκείνα που δεν
759 Ἰω. 14, 23.

κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 36, σ.σ. 126-127.

762 Κολ. 3, 2, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 12, σ.σ. 234-235.
763 Υιλ. 3, 20.
764 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 16, σ.σ. 236-237.
144
έχουν τίποτα το σίγουρο και ακίνητο, εκείνα που εξαφανίζονται μαζί με
την παρούσα ζωή, εκείνα που προτού ανθήσουν μαραίνονται και εκείνα
που υπόκεινται στη φθορά765 όπως ο πλούτος, η εξουσία, η δόξα, η
ωραιότητα του σώματος και όλη η ευημερία της ζωής 766. ΢υνεχίζοντας ο
ομιλητής λέει, ότι σε αντίθεση με τα ευτελή πράγματα της γης που
φεύγουν και χάνονται, τα ουράνια είναι ακίνητα, επεκτείνονται στο
διαρκή αιώνα, βλέπονται με τα μάτια της πίστεως, δεν γνωρίζουν διαδοχή
και δεν έχουν τέλος767.
΢υνεχίζοντας την ομιλία του, αφού υπενθυμίσει ότι με το βάπτισμα
σταυρώθηκε και τάφηκε ο «παλαιός άνθρωπος»768, συμβουλεύει τους
νεοφωτίστους αλλά και όσους δέχθηκαν από παλιά τη χάρη να είναι ξένοι
της παρούσας ζωής, όχι φεύγοντας από τον κόσμο και κατοικώντας
κάπου μακριά, αλλά ζώντας μέσα στον κόσμο και λάμποντας σαν τα
αστέρια με τα έργα τους, να δείχνουν στους απίστους ότι εγκατέστησαν
τους εαυτούς τους σε άλλη πολιτεία και ότι δεν έχουν τίποτα το κοινό
προς τα πράγματα της γης 769. ΢την περίπτωση δε αυτή και ο διάβολος
βλέποντας την τόσο μεγάλη μεταβολή αυτών που προηγουμένως ήταν
κάτω από την εξουσία του, αναχωρεί καταντροπιασμένος μη τολμώντας
ούτε το βλέμμα του να ρίξει επάνω τους, γιατί δεν μπορεί να υποφέρει τη
λάμψη που εκπέμπεται από αυτούς770.
΢την τελευταία του μυσταγωγική κατήχηση ο Φρυσόστομος, φέρνει
σαν παράδειγμα προς μίμηση τους «θαυμάσιους αυτούς άνδρες» που
ήρθαν να παρακολουθήσουν την ομιλία από την ύπαιθρο, οι οποίοι και τις
765 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 13, σ. 235.

767 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 14, σ. 236, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,

145
ανάγκες του σώματος ικανοποιούν και όλο τον υπόλοιπο χρόνο τον
αφιερώνουν σε ύμνους και προσευχές, χωρίς να δείχνουν καμμιά
φροντίδα για τα πράγματα της παρούσας ζωής, αλλά η σκέψη τους είναι
στα αγαθά που επιφυλάσσονται στον ουρανό 771.
Έτσι όλοι οι δίκαιοι της Π. Διαθήκης ενώ έλαβαν υποσχέσεις για
αισθητά πράγματα, αυτοί επιθυμούσαν τα πνευματικά 772, ενώ οι
νεοφώτιστοι δέχθηκαν υπόσχεση για πνευματικά και είναι προσηλωμένοι
στα αισθητά όπως ο πλούτος, η δόξα της παρούσας ζωής, η τρυφή, οι
τιμές εκ μέρους των ανθρώπων, γιατί αυτά θεωρούνται ότι είναι τα
λαμπρά της παρούσας ζωής 773. Ο πλούτος, συνεχίζει, μεταπηδάει από τον
έναν στον άλλο σαν αχάριστος δραπέτης, αφήνοντας γυμνούς και
έρημους εκείνους που με μεγάλη μανία φροντίζουν γι αυτόν774, ενώ κάτι
παρόμοιο είναι και η ανθρώπινη δόξα, αφού εκείνος που σήμερα
θεωρείται λαμπρός και περιβόητος, μέσα σε μια στιγμή χάνει όλη την
τιμή του και γίνεται περιφρονητός από όλους775, διότι είναι πολύ γρήγορη
η μεταβολή των ανθρωπίνων πραγμάτων και ταχεία η μετάπτωση από
την μια κατάσταση στην άλλη, μη έχοντας τίποτα το σταθερό και ακίνητο
αλλά όλα είναι ευκολομετάβλητα και πολύ γρήγορα μεταπηδούν στην
αντίθετη κατεύθυνση776.
Εκείνα που υποσχέθηκε ο Θεός δεν είναι ποτέ δυνατόν να
διαψευσθούν, έστω και αν παρεμβληθούν εμπόδια, διότι όπως ο ίδιος είναι
αμετάβλητος και αναλλοίωτος, έτσι και οι υποσχέσεις του είναι
772 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 7-10, σ.σ. 251-253, πρβλ. και
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 20-21 σ. 258.
773 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 11, σ.σ. 253-254.
776 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 13, σ.σ. 254-255, πρβλ. και
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 14, σ. 255.
146
αμετάπτωτες και αμετακίνητες, σε αντίθεση με τα ανθρώπινα πράγματα
που είναι πρόσκαιρα και φθαρτά 777. Εάν λοιπόν, συνεχίζει, δίνουμε
προτεραιότητα στα πνευματικά, αναθέτοντάς τα όλα στον Κύριο δεν θα
κοπιάσουμε καθόλου για τα υλικά, γιατί ο Θεός θα μας τα προσφέρει με
μεγάλη αφθονία778, αφού είναι αυτός που συντηρεί όλη τη φύση και τα
άλογα ζώα.779
3.3.3. Άσκηση αρετής.
Μετά το βάπτισμα και ενώ τελείωσε η προβαπτισματική νηστεία, ο
Φρυσόστομος στις κατηχήσεις του θέλοντας να διαγείρει τους
νεοφώτιστους, τους ζητάει να επιδείξουν μεγαλύτερη προθυμία για την
αληθινή νηστεία780, την αποχή δηλαδή από τα αμαρτήματα ώστε να γίνει
ευκολότερος ο δρόμος προς την αρετή781. Δεν υπάρχει κανένα εμπόδιο για
την άσκηση της αρετής σε εκείνον που θέλει να ζει προσεκτικά, διότι είναι
δυνατόν ο άνθρωπος να φοράει στρατιωτικό μανδύα και ζώνη, να έχει
γυναίκα, να φροντίζει για τα παιδιά και τους υπηρέτες του, να ασκεί
εξουσία και παράλληλα να φροντίζει παρα πολύ για την αρετή782.
Σο σπουδαιότερο πράγμα της αρετής είναι ότι δεν έχει ανάγκη ούτε
από πλούτο, ούτε από εξουσία, ούτε από δόξα ούτε από κάποιο άλλο
παρόμοιο, θέλει όμως ψυχή αγιασμένη με τη βοήθεια της χάριτος 783, διότι
777 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 15, σ. 255-256, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 24, σ. 259-260.
778 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 19, σ.σ. 257-258, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 22, σ.σ. 258-259.

779 ἐμβλέψατε εἰς τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ, ὅτι οὐ σπείρουσιν οὐδὲ θερίζουσιν οὐδὲ
συνάγουσιν εἰς ἀποθήκας, καὶ ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος τρέφει αὐτά· Μτ. 6, 26
780 < οὔτε γὰρ νηστεύειν ἀναγκάζων πάλιν φημὶ ταῦτα ἀλλὰ βουλόμενος ἡμᾶς καὶ ἀνίεσθαι
καὶ ἀκριβέστερον νῦν μᾶλλον τὴν ἀληθῆ νηστείαν ἐπιδείκνυσθαι. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,

κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 1, σ. 200.
782 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 28, σ. 243, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,

147
η χάρη για να έλθει θέλει μόνο ψυχή και επομένως όλα τα εξωτερικά τα
παραβλέπει784, ενώ τελειώνοντας την ομιλία τους παρακαλεί όλους να
δείξουν μεγάλη επαγρύπνηση, να αυξήσουν την ασφάλεια, ώστε να
μένουν διαρκώς καθαροί και με μεγάλη προθυμία να φροντίζουν για τη
σωτηρία τους785.
3.3.4. Διατήρηση της καθαρότητας.
΢την τελευταία παράγραφο της τελευταίας του μυσταγωγικής
κατήχησης, ο Φρυσόστομος ανακεφαλαιώνοντας, συμβουλεύει αυτούς
που πριν λίγο ντύθηκαν τον Φριστό και δέχθηκαν την επιφοίτηση του
Αγίου Πνεύματος, να προσέχουν τη λαμπρότητα του ενδύματος να μη
δεχθεί κανένα στίγμα ή κηλίδα 786 και να περιφρουρούν από παντού τον
εαυτό τους, έχοντας στη μνήμη τους τη φοβερή εκείνη ημέρα, ώστε να
παραμείνουν λαμπροί787, αναγνωρίζοντας πάντοτε τον αίτιο των αγαθών
προς αυτούς, επιδεικνύοντας συμπεριφορά άξια των ευεργεσιών788 και
αφού διατηρήσουν άσπιλο και ακηλίδωτο το ένδυμα της αφθαρσίας να
αξιωθούν να απολαύσουν τις απόρρητες δωρεές 789. ΢ε άλλη μυσταγωγική
του κατήχηση μιλώντας για το ίδιο θέμα, παρακαλεί και αυτούς που πριν
από καιρό έλαβαν τη δωρεά του βαπτίσματος να δείξουν μεγάλη
784 < κἅν γὰρ χωλεύῃ τις, κἅν τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐκκεκομένος ᾖ, κἅν τὸ σῶμα πεπυρωμένος,
κἅν εἰς ἐσχάτην καταπεπτωκὼς ἀῤῥωστίαν, οὐδενὶ τούτων ἐπελθεῖν ἡ χάρις κωλύεται·
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, γ, PG 49, 236.
785 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 28, σ. 214, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο βάπτισμα,
σ. 173.
786 … ὥστε μηδαμοῦ σπίλον ἢ ῥυτίδα δέξασθαι, μὴ διὰ λόγων ἀκαίρων, μὴ δι’ ἀκοῆς ματαίας,
μὴ διὰ λογισμῶν πονηρῶν, μὴ δι’ όφθαλμῶν ἁπλῶς καὶ εἰκῇ τοῖς προστυγχάνουσιν
ἐπιπηδώντων. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 25, σ. 260, πρβλ. και
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 24, σ. 212, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger,
λόγ. Δ΄, 30, σ.σ. 197-198, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄, 31, σ. 198.
788 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 18, σ. 209,
789 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 25, σ. 260, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 8, σ.σ. 137-138, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄, 6,
σ.σ. 185-186.
148
μεταβολή στη ζωή τους, η οποία είναι δυνατή, αν θέλουν να επιστρέψουν
στην ίδια ομορφιά και λαμπρότητα 790, ενώ για τους πρόσφατα
νεοφωτίστους επιμένει στη διατήρηση της καθαρότητας από τώρα, διότι
αν αδιαφορήσουν θα κλαίνε καί θα θρηνούν αργότερα για να καθαρίσουν
τη βρωμιά που προξενήθηκε 791.
΢ε άλλα σημεία των κατηχήσεων του ο Φρυσόστομος εμβαθύνει
ακόμα περισσότερο στη διαφύλαξη της καθαρότητος που αποκτήθηκε
από το βάπτισμα, ζητώντας καθημερινή φροντίδα και προφύλαξη από τα
αμαρτήματα που θεωρούνται μικρά για να μπορέσουν να αποφύγουν και
τα μεγάλα792, διότι και με τα μικρά αμαρτήματα προσπαθεί ο διάβολος να
οδηγήσει στην πτώση793. Επιπλέον ζητάει τον καλλωπισμό και τη
διατήρηση της καθαρότητας των μελῶν του σώματος, διότι με αυτά ο
πιστός συμμετέχει στα φρικτά μυστήρια και δεν πρέπει να τα κατεβάζει
στην ευτέλεια της αμαρτίας 794. Σέλος, ζητάει τον καθημερινό καθαρισμό
των πνευματικών όπλων και την θωράκιση της διάνοιάς τους, ώστε ο
εχθρός βλέποντας τη λάμψη τους να απομακρυνθεί από κοντά τους
καταδικασμένος να μην επιτύχει σε καμμία επίθεση795.
3.3.5. Διάπραξη καλών έργων.
Είπε ο Κύριος: λαμψάτω τὸ φῶς ὑμῶν ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων
ὅπως ἴδωσι τὰ καλὰ ἔργα ὑμῶν καὶ δοξάσωσι τὸν Πατέρα ὑμῶν τὸν ἐν τοῖς
οὐρανοῖς796. Παίρνοντας αφορμή από τα λόγια του Κυρίου ο Φρυσόστομος,
εξηγεί ότι το φως από τα καλά έργα δεν σταματά μέχρι τα σωματικά

794 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, β, PG 49, 233-234, πρβλ. και
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄, 24, σ.σ. 194-195.

795 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 27, σ. 213-214.
796 Μτ. 5, 16.
149
μάτια, αλλά φωτίζει τις ψυχές και τη διάνοια εκείνων που το βλέπουν και
αφού διαλύσει το σκοτάδι της κακίας, τους προσελκύει στη μίμηση της
αρετής797. Όπως δηλαδή το αισθητό φως διαλύει το σκοτάδι και βοηθάει
τους βαδίζοντες στο δρόμο, έτσι και το νοητό αυτό φως από τον άριστο
τρόπο ζωής, καταφωτίζει εκείνους που έχουν θολωμένα τα μάτια της
ψυχής από το σκοτάδι της πλάνης και τους κάνει να βαδίζουν στο εξῆς το
δρόμο της αρετής798. ΢κεπτόμενοι επομένως οι νεοφώτιστοι την
υπερβολική δωρεά του φιλάνθρωπου Θεοῦ, πρέπει να στολίσουν τον
εαυτό τους με την αποχή από τα κακά και την εργασία των αγαθών
πράξεων799.
΢ε άλλη κατήχηση εξηγεί ότι, «έργα αγαθά» σημαίνει το σύνολο
της αρετής, δηλαδή η περιφρόνηση των παρόντων, η επιθυμία των
μελλοντικών αγαθών, η περιφρόνηση των χρημάτων, η γενναιόδωρη
χορήγηση προς τους φτωχούς, η επιείκεια, η πραότητα, η ευσέβεια, η
ειρηνική και γαλήνια κατάσταση της ψυχής, το να μη συγκινείται κανείς
από τη δόξα της παρούσας ζωής, αλλά να έχει στραμμένο το βλέμμα προς
τον ουρανό και να μεριμνά διαρκώς για τα ουράνια και να ποθεί την εκεί
δόξα800. Επίσης η ελεημοσύνη, η σωφροσύνη, η κατάνυξη και η ακριβής
πίστη είναι έργα αγαθά και δημιουργούν το εσωτερικό κάλλος801. Όποιος
εφαρμόζει επομένως έργα αγαθά, κρίνεται άξιος του μακαρισμού που
λέχθηκε από τον Φριστό «μακάριος είναι εκείνος που πράττει και
διδάσκει»802.

800 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 36, σ. 136-137.
802 Βλ. Μτ. 5, 19, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 3, σ. 249.
150
3.4. Σρόπος διατήρησης των δωρεών.
3.4.1. Πίστη.
Εκτός από όσα αναφέρθηκαν για την απαραίτητη προυπόθεση των
φωτιζομένων να πιστεύουν στα δόγματα της Εκκλησίας και την Σριάδα,
καθώς και την ομολογία της πίστεως κατά την τελετή του βαπτίσματος,
που αφορούσε κυρίως το ΢ύμβολο της Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως, ο
Φρυσόστομος, σε πολλά σημεία των κατηχήσεών του διδάσκει για την
πίστη, στη διδασκαλία της οποίας πρέπει να καταφεύγει ο άνθρωπος, για
να μπορέσει να πληροφορηθεί εκείνα που υπερβαίνουν την αδυναμία των
λογισμών του803, διότι ο Θεός του εμπιστεύθηκε πράγματα που δεν
μπορούν να τα δουν τα μάτια του σώματός του, επειδή είναι μεγάλα και
φρικώδη και υπερβαίνουν τη φύση του804 και εξηγεί: οὔτε γὰρ λογισμὸς
εὐρεῖν οὔτε λόγος ἀνθρώπινος ἑρμηνεῦσαι αὐτὰ δυνήσεται, μόνη δὲ ἡ τῆς
πίστεως οἶδεν αὐτὰ διδασκαλία καλῶς. διὰ τοῦτο διπλοῦς ἡμῖν ἐποίησεν
ὀφθαλμοὺς ὁ θεός, τοὺς μὲν τῆς σαρκός, τοὺς δὲ τῆς πίστεως805. ΢το
παράδειγμα που ακολουθεί για τεκμηρίωση των λεγομένων του ο
Φρυσόστομος είναι χειμαρώδης: ὅταν εἰσέλθης εἰς τὴν ἱερὰν μυσταγωγίαν,
οἱ μὲν ὀφθαλμοὶ τῆς σαρκὸς τὸ ὕδωρ ὁρῶσιν, οἱ δὲ ὀφθαλμοὶ τῆς πίστεως τὸ
πνεῦμα βλέπουσι· κἀκεῖνοι μὲν τὸ σῶμα θεωροῦσι βαπτιζόμενον, οὗτοι δὲ
τὸν παλαιὸν ἄνθρωπον θαπτόμενον· ἐκεῖνοι τὴν σάρκα λουομένην, οὗτοι τὴν
ψυχὴν καθαιρομένην· ἐκεῖνοι τὸ σῶμα ἀναβαῖνον ἀπὸ τῶν ὑδάτων, οὗτοι τὸν
καινόν ἄνθρωπον καὶ ἀποστίλβοντα βλέπουσιν ἀναβαίνοντα ἀπὸ τῆς ἱερᾶς
ταύτης καθάρσεως· κἀκεῖνοι μὲν τὸν ἱερέα βλέπουσιν ἄνωθεν ἐπιτιθέντα
τὴν χεῖρα τὴν δεξιάν καὶ τῆς κεφαλῆς ἁπτόμενον, οὗτοι δὲ τὸν ἀρχιερέα τὸν

804 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 3, σ. 169
151
μέγαν ἐκ τῶν οὐρανῶν θεωροῦσι τὴν δεξιὰν τὴν ἀόρατον ἐκτείνοντα καὶ τῆς
κεφαλῆς ἁπτόμενον806.
΢ε άλλη κατήχηση λέει ότι πίστη είναι, όταν κάποιος θεωρεί πιο
αξιόπιστα εκείνα που υποσχέθηκε ο Θεός και δεν βλέπονται, από εκείνα
που βρίσκονται μπροστά στα μάτια του807. Για το λόγο αυτό όλοι οι δίκαιοι
ευδοκίμησαν και αξιώθηκαν τα απόρρητα αγαθά, όπως ο Αβραάμ ο
οποίος πίστεψε στο Θεό και δεν τον ενδιέφερε τίποτα από τα ανθρώπινα
εμπόδια, αλλά είχε στραμμένη την προσοχή του και φρόντιζε να μην
παραλείψει τίποτε από τα προσταχθέντα808. Σο ίδιο συμβαίνει και με τους
απλούς ανθρώπους, που δεν γνωρίζουν τίποτα παραπάνω από την
καλλιέργεια της γης, των οποίων η σκέψη πετάει στον ουρανό και
φιλοσοφούν με λεπτομέρειες για τα απόρρητα εκείνα αγαθά, για τα
οποία ούτε μπορούν να τα φανταστούν οι φιλόσοφοι και να μην
προσέχουν τα ορατά αλλά να προτιμούν τα άγνωστα και μη φανερά αλλά
ελπιζόμενα809.
3.4.2. Προσευχή.
Μία από τις αρετές που έχουν τη δύναμη να διατηρήσουν τη
λαμπρότητα του ενδύματος, λέει ο Φρυσόστομος, είναι η προσευχή, η
αδιάκοπη προσευχή, αφενός μεν ευχαριστία για τα αγαθά που ήδη έχουν
δοθεί με το βάπτισμα, αφετέρου δε παράκληση ώστε να διασφαλιστούν
όλα όσα δόθηκαν810. Αυτό είναι η σωτηρία, αυτό είναι το φάρμακο των
ψυχών, αυτό το ιατρείο των παθών που γεννιούνται στην ψυχή εξηγεί και
806 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, λόγ. γ΄, 3, σ. 169, πρβλ. και

ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄ , 9, σ. 138, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger,
λόγ. Β΄ , 17, σ. 143.
808 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 6, σ. σ. 251-252.
809 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 6, σ.σ. 250-251.
152
συνεχίζει: Εὐχὴ το τεῖχος τῶν ψυχῶν, εὐχὴ τὸ ὅπλον ἡμῶν τὸ
ἀκαταγώνιστον, εὐχὴ τὸ καθάρσιον τῆς ἡμετέρας ψυχῆς, εὐχὴ ἡ
ἀπολύτρωσις τῶν ἡμετέρων ἁμαρτημάτων, εὐχὴ ἡ ὑπόθεσις τῶν μυρίων
ἀγαθῶν. Εὐχὴ γὰρ οὐδὲν ἕτερόν ἐστιν ἢ διάλεξις πρὸς τὸν Θεὸν καὶ ὁμιλία
πρὸς τὸν τῶν ὅλων δεσπότην811.
΢ε άλλη κατήχηση, απευθυνόμενος στους φωτιζόμενους που
βρίσκονται μπροστά στα «βασιλικά πρόθυρα» και πρόκειται να
προσεγγίσουν τον θρόνο που κάθεται ο βασιλιάς που διανέμει δωρεές,
τους συμβουλεύει να δείξουν κάθε φιλοτιμία ως προς τα αιτήματά τους
και να μην ζητούν τίποτα το κοσμικό και ανθρώπινο, αλλά να
απευθύνουν αιτήματα αντάξια Εκείνου που τα ικανοποιεί812. Μετά την
έξοδο από τα θεία νάματα, συνεχίζει, παρακαλέστε για την ειρήνη των
εκκλησιών, ικετεύστε για εκείνους που ακόμα βρίσκονται στην πλάνη,
γονατίστε και παρακαλέστε για εκείνους που ζουν μέσα στις αμαρτίες,
διότι αυτός που χάρισε την υιοθεσία σε εκείνους που προηγουμένως ήταν
αιχμάλωτοι, δούλοι και χωρίς παρρησία, δεν θα παραβλέψει τα αιτήματά
τους, αλλά θα τους τα προσφέρει όλα.813
Θέλοντας δε να επισημάνει στους νεοφώτιστους τη σπουδαιότητα
της προσευχής, συγκρίνει τον άνθρωπο που συνομιλεί με τον επίγειο
βασιλιά για κοσμικά και πρόσκαιρα πράγματα, τον οποίο ο κόσμος βλέπει
με μεγάλο θαυμασμό, το θεωρεί μεγάλο και περίβλεπτο, τον αποκαλεί
μακαριότατο, με εκείνον που καταξιώθηκε να συνομιλεί με το Θεό, όχι
για τα πράγματα της γης αλλά για συγχώρηση των αμαρτημάτων, για
άφεση των παραπτωμάτων, για φύλαξη εκείνων που του δόθηκαν και
εκείνων που πρόκειται να του δοθούν και συμπεραίνει ότι ο άνθρωπος
811 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 25, σ. 242.

812 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Β΄, 29, σ.σ. 149-150.
153
αυτός θα μπορούσε να θεωρηθεί πιο μακάριος και από εκείνον που
φοράει το βασιλικό στέμμα, εφόσον συμβεί με την προσευχή να
αποσπάσει την ουράνια βοήθεια814.
3.4.3. Ελεημοσύνη.
Η προσευχή λέει ο Φρυσόστομος, μαζί με την ελεημοσύνη που
γίνεται με αφθονία, είναι το αποκορύφωμα των αγαθών και η σωτηρία
των ψυχών. Είναι το ζευγάρι που μπορεί να χαρίσει τα μύρια αγαθά του
ουρανού, να σβήσει τη φωτιά των αμαρτημάτων και να χαρίσει στους
ανθρώπους μεγάλη παρρησία 815. ΢τη συνέχεια, αναφέρει ως παράδειγμα
τον εκατόνταρχο Κορνήλιο, ο οποίος χωρίς να ακούσει καμμιά
διδασκαλία, μπλεγμένος με αμέτρητα καθημερινά και κοσμικά πράγματα
που τον εμπόδιζαν στην άσκηση της αρετής, εύρισκε χρόνο και τον
αφιέρωνε σε προσευχές και ελεημοσύνες και για το λόγο αυτό αξιώθηκε
να δεί κατά την ώρα της προσευχής άγγελο Κυρίου816, ο οποίος του είπε: αἱ
προσευχαί σου καὶ αἱ ἐλεημοσύναι σου ἀνέβησαν εἰς μνημόσυνον ἐνώπιον
του Θεοῦ817.
Ο Φρυσόστομος στις κατηχήσεις του, ζητάει από τους φωτιζομένους
να λάμπουν και με τα έργα της ζωής τους 818, τονίζει δε ότι οι μέλλοντες να
βαπτισθούν οφείλουν να είναι ελεήμονες 819. Αναλύοντας το μέγεθος της
816 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 28-31, σ.σ. 243-246.
817 Βλ. Πραξ. 10, 31.
819 Βούλει κοσμήσαι τὸ πρόσωπον; μὴ μαργαρίταις, ἀλλὰ σωφροσύνη καὶ σεμνότητι· οὕτω
χαριεστέραν ὄψεται τὴν ὀψιν ὁ ἀνήρ. Ἐκεῖνος μὲν γὰρ ὁ κόσμος καὶ εἰς ζηλοτυπίας ὑποψίαν
ἐμβάλλειν εἴωθεν καὶ εἰς ἔχθρας καὶ φιλονεικίας καὶ μάχας· οὐδὲν γὰρ ὄψεως
ὑποπτευομένης ἀηδέστερον· ὁ δὲ τῆς ἐλεημοσύνης καὶ σωφροσύνης κόσμος πᾶσαν μὲν
ἐκβάλλει πονηρὰν ὑπόνοιαν, παντὸς δὲ δεσμοῦ σφοδρότερον ἐπισπάσεται τὸν σύνοικον· οὐ
γὰρ οὑτω κάλλους φύσις εὔμορφον ποεῖ γίνεσθαι τὴν ὄψιν, ὡς ἡ τοῦ θεωροῦντος αὐτὴν
διάθεσις· διάθεσιν δὲ οὐδὲν οὕτως, ὡς σωφροσύνη καὶ σεμνότης ποιεῖν εἴωθεν.
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, δ, PG 49, 237-238.
154
αρετής της ελεημοσύνης ρωτάει το ακροατήριο, ποια θα είναι η
δικαιολογία, όταν ο Κύριος παρουσιάσει μπροστά στους κατόχους των
μαργαριταριών, τους φτωχούς που πέθαναν από την πείνα 820. ΢τη
συνέχεια επανέρχεται με νέα ερώτηση: Βούλει κτήσασθαι μαργαρίτας καὶ
τὸν πλοῦτον τοῦτον μηδέποτε ἀποθέσθαι;821 Και απευθείας δίνει την
απάντηση: Περιελομένη τὸν κόσμον ἅπαντα εἰς τὰς τοῦ Φριστοῦ χεῖρας
ἀπόθου διὰ τῶν πενήτων· ἐκεῖνός σοι φυλάσσει τὸν πλοῦτον ἅπαντα,
ἐπειδὰν ἀναστήσῃ σου τὸ σῶμα μετὰ πολλῆς τῆς λαμπρότητος· τότε σοι
βελτίονα περιθήσει πλοῦτον καὶ κόσμον μείζονα, ὡς ὅ γε παρὼν οὗτος
εὐτελὴς καὶ καταγέλαστος.822
΢ε άλλη κατήχηση μιλώντας για στολισμό με έργα αγαθά, ζητάει
από τους φωτιζομένους την «περιφρόνηση των χρημάτων» και τη
«γενναιόδωρη χορήγηση προς τους φτωχούς»823. Για τον τρόπο με τον
οποίο όμως ο φτωχός θα κάνει ελεημοσύνη με λίγα χρήματα, φέρνει το
παράδειγμα της φτωχής γυναίκας του Ευαγγελίου824 που έδωσε τους δύο
οβολούς και «εξέλαμψε» περισσότερο από όλους825, ενώ συγχρόνως
τονίζει ότι η φτώχεια είναι πιο κατάλληλη για ευσέβεια από τον πλούτο826.
3.4.4. Μετάνοια.
Όπως ήδη έχει αναφερθεί, αυτοί που βαπτίζονται απολαμβάνουν
την γενναοδωρία του Κυρίου, ο οποίος συγχωρεί όλα τα αμαρτήματα που
διέπραξαν στην προηγούμενη ζωή τους και έτσι μετά το βάπτισμα
καλούνται οι νεοφώτιστοι να διατηρήσουν αυτήν την καθαρότητα σε όλη
820 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, δ, PG 49, 238.

821 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, δ, PG 49, 238.
824 Βλ. Λκ. 21, 2-4.
155
τη διάρκεια της ζωής τους. Ο Φρυσόστομος στις κατηχήσεις του τονίζει ότι
δεν υπάρχει δεύτερο βάπτισμα, εξηγώντας ότι, αφού εξαλείφθηκε και
καταξεσκίστηκε από τα καρφιά του ΢ταυρού το χρεωστικό προγονικό
γραμμάτιο μαζί με τις αμαρτίες του ανθρώπου, πρέπει να υπάρξει
φροντίδα να μην υπογραφεί άλλο χρεωστικό έγγραφο 827 γιατί: δεύτερος
γὰρ σταυρὸς οὐκ ἔστιν, οὐ δευτέρα ἄφεσις διὰ λουτροῦ παλιγγενεσίας828 και
συνεχίζει: Ἄφεσις μὲν γὰρ ἔστι, δια λουτροῦ δὲ οὐκ ἔστι δευτέρα ἄφεσις829,
ενώ σε άλλη κατήχηση επαναλαμβάνει τα λόγια του απ. Παύλου:
ἀδύνατον γὰρ τοὺς ἅπαξ φωτισθέντας γευσαμένους τε τῆς δωρεᾶς τῆς
ἐπουρανίου καὶ μετόχους γενηθέντας Πνεύματος ἁγίου καὶ καλὸν
γευσαμένους Θεοῦ ῥῆμα δυνάμεις τε μέλλοντος αἰῶνος, καὶ παραπεσόντας,

πάλιν ἀνακαινίζειν εἰς μετάνοιαν...830.
΢τις κατηχήσεις του Φρυσοστόμου δεν περιλαμβάνονται νουθεσίες
σχετικά με τη μετάνοια μετά το βάπτισμα και ο ίδιος το δικαιολογεί
λέγοντας ότι, δεν είναι καιρός τώρα να ακούσετε λόγους περί μετανοίας,
ενώ στη συνέχεια εύχεται να μη βρεθούν ποτέ στην ανάγκη να
χρησιμοποιήσουν τα φάρμακα της μετάνοιας831. ΢ε άλλη κατήχηση
συμβουλεύει τους νεοφώτιστους να διατηρούν τη ψυχή τους διαρκώς
καθαρή, διότι αν αδιαφορήσουν τώρα, αργότερα θα κλαίνε και θα
θρηνούν για να καθαρίσουν τη βρωμιά που προξενήθηκε832,
διευκρινίζοντας όμως ότι, σε αντίθεση με το σωματικό κάλλος που αν
χαθεί είναι αδύνατο να επανέλθει λόγω της φύσης του, η ψυχή είναι
δυνατόν να επανέλθει στην προηγούμενη ομορφιά της, εξαιτίας της

830 Ἐβρ. 6, 4-6, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. Ι, β, PG 49, 225,
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὴν πρὸς Εβραίους ἐπιστολὴν, ομιλία Θ΄, PG 63, 79, ΚΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗ΢, Ὁ
ἐκκλησιολογικός χαρακτῆρας τῆς ποιμαντικῆς, σ.σ. 169-170.
156
απερίγραπτης φιλανθρωπίας του Θεού, αν επιδειχθεί μεγάλη και
ειλικρινής μετάνοια833.
3.4.5. Εξομολόγηση.
Ο Φρυσόστομος στην τελευταία του μυσταγωγική κατήχηση,
προτείνει στους νεοφώτιστους ένα διάγραμμα σωστής διαχείρισης του
ημερήσιου χρόνου, στα πλαίσια του οποίου συμπεριλαμβάνεται και η
εξομολόγηση κάθε πρωί και απόγευμα, μέσω της οποίας θα ζητείται
συγγνώμη για τα πταίσματά 834, διότι δεν είναι δυνατόν, εξηγεί, κι αν
ακόμη λάβουμε άπειρα ασφαλιστικά μέτρα, να μην κάνουμε πολλά και
διάφορα σφάλματα835. ΢ε άλλη μυσταγωγική κατήχηση παρακαλεί
αφενός μεν αυτούς που έλαβαν το βάπτισμα πριν από καιρό να
καθαρίζουν την βρωμιά με την εξομολόγηση, τα δάκρυα και την ειλικρινή
μετάνοια, αφετέρου δε τους νεοφώτιστους να προσέχουν το κάλλος της
ψυχής τους να μη δεχθεί κάποια κηλίδα, διότι προξενείται μεγάλη
καταστροφή και είναι μεγάλο το βάρος του φορτίου 836.
Ο Φρυσόστομος φαίνεται να γνωρίζει την εξομολόγηση ενώπιον
της Εκκλησίας, αλλά ο ίδιος εισηγείται την κατ’ ιδίαν εξομολόγηση837 και
έτσι σε άλλη κατήχηση προχωράει ακόμα περισσότερο λέγοντας ότι, δεν
είναι αξιοθαύμαστο μόνο το γεγονός ότι ο Θεός συγχωρεί τα
αμαρτήματα, αλλά ότι δεν τα αποκαλύπτει ούτε τα κάνει φανερά και
833 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 25, σ.σ. 212-213.
835 … ἢ γὰρ ἀκαίρως τι ἐφθεγξάμεθα, ἢ ματαίαν ἀκοὴν παρεδεξάμεθα, ἢ λογισμὸν ἀπρεπῆ
κατὰ τὴν διάνοιαν, ἢ προπετῶς εἴδομεν, ἢ μάτην καὶ εἰκῇ τὸν καιρὸν ἀναλὠσαμεν καὶ εἰς
οὐδὲν δέον. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 17, σ.σ. 256-257.
836 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 23, σ.σ. 226-227, πρβλ. και ΥΙΛΙΑ΢, Σο
837 Οὐκ ἀναγκάζω, φησίν, εἰς μέσον ἐλθεῖν σε θέατρον, καὶ μάρτυρας περιστῆσαι πολλούς·
ἐμοὶ τὸ ἀμάρτημα εἰπὲ μόνῳ κατ’ ἰδίαν, ἵνα θεραπεύσω τὸ ἔλκος καὶ ἀπαλλάξω τῆς ὀδύνης.
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, Εἰς τὸν πλούσιον καὶ τὸνΛάζαρον, λόγος τέταρτος PG 48, 1012, πρβλ. και
157
γνωστά, ούτε ζητάει να λέγονται δημόσια, προτρέπει όμως την απολογία
και την εξομολόγηση προς αυτόν838. Ο Θεός συγχωρεί τα αμαρτήματα και
δεν ζητάει διαπόμπευση αυτών παρουσία άλλων, ζητάει όμως από αυτόν
που έλαβε τη συγχώρηση να κατανοήσει το μέγεθος της δωρεάς839.
3.4.6. ΢ωφροσύνη και ο Αγιασμός.
Ο Φριστός, λέει ο Φρυσόστομος, έχυσε το αίμα του υπομένοντας
σταυρικό θάνατο, ώστε να χαρίσει στον άνθρωπο τον αγιασμό και αφού
τον καθαρίσει με το λουτρό της αναγεννήσεως, αυτόν που προηγουμένως
δεν μπορούσε να έχει καμμιά παρρησία, να τον παρουσιάσει ένδοξο στον
εαυτό Σου, χωρίς να έχει κηλίδα ή ρυτίδα ή κάτι παρόμοιο με αυτά840.
Αν προσθέσουμε, λέει ο Φρυσόστομος, στην προσευχή και την
ελεημοσύνη και άλλα που μπορούν να βοηθήσουν στη διαφύλαξη του
λαμπρού ενδύματος, αυτά είναι η σωφροσύνη και ο αγιασμός841, χωρίς τα
οποία κανένας δεν θα δει τον Κύριο, όπως διδάσκει και ο Απ. Παύλος842,
ενώ παράλληλα βοηθάνε να νικήσει ο νεοφώτιστος και τα άλλα πάθη και
να μην αφήνει την ψυχή να δεχθεί ρύπο ή κηλίδα από τις πονηρές
σκέψεις843. Σο σπουδαιότερο πράγμα της αρετής, λέει σε άλλη κατήχησή
του, είναι το γεγονός ότι δεν έχει ανάγκη από πλούτο ή έξουσία ή δόξα ή
κάτι παρόμοιο, αλλά θέλει μόνο ψυχή αγιασμένη, που να δέχεται τη χάρη
με προθυμία844.
838 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Montfaucon, κατήχ. ΙΙ, δ, PG 49, 236-237.

840 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Α΄, 17, σ.σ. 117-118.
841 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 32, σ. 245-246, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,

842 Εἰρήνην διώκετε μετὰ πάντων, καὶ τὸν ἁγιασμόν, οὗ χωρὶς οὐδεὶς ὄψεται τὸν Κύριον.
Ἐβρ. 12, 14.

843 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 32-33, σ. 245-246.
158
3.5. Η ωφέλεια από χώρους μαρτυρίων.
Ο Φρυσόστομος θέλοντας να διδάζει τη μεγάλη ωφέλεια που
προξενείται στη ψυχή από τα λείψανα των αγίων μαρτύρων,
συγκεντρώνει τους νεοφωτίστους και εκφωνεί την προτελευταία
μυσταγωγική του κατήχηση845, σε χώρο μαρτυρίων846. ΢την αρχή
αναφερόμενος στη μεγάλη πρόνοια του Θεού προς το ανθρώπινο γένος, ο
οποίος αφού δημιούργησε τη κτίση και χάρισε τη γη για κατοίκηση,
δίνοντας όλα τα προϊόντα της για τη διατροφή και τη συντήρηση των
σωμάτων, χάρισε στους ανθρώπους και τα λείψανα των αγίων μαρτύρων
ως μεγάλη παρηγοριά και ενίσχυση, ώστε ερχόμενοι στους τάφους τους
να διεγείρονται σε ζήλο και μίμηση αυτών και βλέποντάς τους να
θυμούνται τα κατορθώματά τους και τις αμοιβές που επιφυλάσσονται γι
αυτά847. Επίσης εξηγεί ότι, ο λόγος δεν μπορεί να διδάξει και να οδηγήσει
στην ευσέβεια τόσο, όσο τα πάθη των μαρτύρων, λέγοντας ότι η ομιλία
του υπολείπεται από τη διδασκαλία των αγίων, όσο απέχει ο λόγος από
την πράξη848.
Οι άγιοι μάρτυρες περιφρόνησαν τα επίγεια και ζήτησαν τα
ουράνια, γι αυτό και καθημερινά απολαμβάνουν τιμές από τους
ανθρώπους, αν και δεν τις χρειάζονται, γιατί τις περιφρόνησαν μια για
πάντα, αλλά όμως, συνεχίζει ο Φρυσόστομος, για δική μας ωφέλεια
δέχονται την εκ μέρους μας τιμή για να μπορέσουμε εμείς να
καρπωθούμε την ευλογία τους849. ΢τη συνέχεια, εξηγεί τον τρόπο με τον
οποίο οι μάρτυρες πέτυχαν τα αθάνατα εκείνα αγαθά, λέγοντας ότι, αν
845 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 1-33, σ.σ. 229-246.

846 Ὅταν τοίνυν ενταῦθα παραγενόμενος, ἀγαπητέ, ἀναλογίσῃ τῇ διανοίᾳ ὅτι ὁ δῆμος οὗτος
ἅπας μετὰ τοσαύτης σπουδῆς συντρέχειν ἐπείγεται < ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger,
λόγ. Ζ΄, 3, σ. 230.
159
και έβλεπαν με τα σωματικά μάτια τον τύρανο να πνέει φωτιά, να τρίζει
τα δόντια του και να δείχνει τη μανία του, προσπαθώντας να καταβάλει
το λογισμό τους, αυτοί αφού περιφρόνησαν όλα τα επίγεια, έβλεπαν με
τα μάτια της πίστης το βασιλιά των ουρανών και το πλήθος των αγγέλων
να στέκεται δίπλα τους, ενώ έφερναν στη σκέψη τους τα απόρρητα
αγαθά850. Ευρισκόμενοι στην κατάσταση αυτή, τίποτα από τα ορατά δεν
πρόσεχαν, αλλά ενώ έβλεπαν τα χέρια των δημίων να βασανίζει το σώμα
τους, αυτοί σκεπτόμενοι το «πυρ της γέενας», δεν σκέπτονταν τον πόνο
του σώματος, αλλά έσπευδαν να φθάσουν στην αιώνια ανάπαυση,
θεωρώντας τα όλα όνειρο και σκιά, επειδή είχε αναπτερωθεί η σκέψη τους
με την επιθυμία των μελλοντικών αγαθών 851.
Μια πρώτη ωφέλεια που έχουν αυτοί που επισκέπτονται τέτοιους
χώρους και ασπάζονται με προθυμία τα λείψανα των αγίων, είναι ότι
καρπώνονται την ευλογία, η οποία τους βοηθάει να ανυψωθούν
πνευματικά, να δείξουν τον ίδιο ζήλο με τους μάρτυρες και να αξιωθούν
και αυτοί να απολαύσουν από τον Κύριο την ίδια αμοιβή 852, ενώ δεύτερη
ωφέλεια είναι η βοήθεια των αγίων, οι οποίοι απέκτησαν με τα παθήματά
τους την παρρησία προς το βασιλιά των ουρανών, για να αποσπάσουν οι
άνθρωποι τη φιλανθρωπία του Κυρίου 853. Απαραίτητη όμως προϋπόθεση,
για να είναι ωφέλιμη η προστασία εκ μέρους των αγίων, είναι να
προσφέρουν οι άνθρωποι όσα εξαρτώνται από αυτούς, με διαρκή
προσπάθεια και προσεκτική ζωή854.
Ο Φρυσόστομος ονομάζει τα σώματα των μαρτύρων «γιατρούς
πνευματικούς», ενώ όσοι τα προσκυνούν με διάθεση ψυχής και πίστη,
853 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 4, σ. 231.
160
λαμβάνουν μεγάλη θεραπεία τόσο για τις σωματικές όσο και για τις
ψυχικές ασθένειες855, χωρίς να χρειάζονται μακρινά ταξίδια και χρήματα
για ανεύρεση κατάλληλου γιατρού, χωρίς κόπο και πολύ χρόνο, αρκεί να
προσφέρει κανείς γνήσια πίστη και θερμά δάκρυα με ψυχή νηφάλια 856. Η
δυσκολία της νόσου πολλές φορές νίκησε την τέχνη του γιατρού, ενώ η
δύναμη των λειψάνων παρέχει αμέσως την ωφέλεια857.
΢τη συνέχεια και για επιβεβαίωση των λόγων του ο ομιλιτής
αναφέρει παραδείγματα από την καθημερινή πρακτική, γνωρίζοντας ότι
θα τα επιβεβαιώσουν και οι ακροατές, μνημονεύοντας αρχικά τις
γυναίκες που μη αντέχοντας το χωρισμό από τους άντρες τους, οι οποίοι
βρίσκονταν στην ξενητειά, πήγαιναν στους τάφους των αγίων και μέσω
αυτών παρακαλούσαν το Κύριο για τη σύντομη επιστροφή τους858, ενώ
άλλες που είχαν άρρωστα παιδιά με τον ίδιο τρόπο ζητούσαν να βρούν τα
παιδιά την υγεία τους859. Επίσης όσοι βρέθηκαν σε κίνδυνο ή δύσκολες
περιστάσεις, ή τυραννούνταν από τον ίδιο το διάβολο, με εκτενή
προσευχή δίπλα στα λείψανα των αγίων, διέφυγαν τις δοκιμασίες και
δέχθηκαν αμέσως μεγάλη ανακούφιση860.
Ο Φρυσόστομος χαρακτηρίζει τους τάφους των αγίων πνευματικές
πηγές, που έχουν τη δύναμη να παρέχουν πλούσια τα νάματά τους και
όπως οι πηγές των υδάτων, έτσι και οι πνευματικές βρίσκονται στη
διάθεση όλων, οι οποίοι μπορούν να δεχθούν τόση ποσότητα θείων
ναμάτων, όσο είναι το μέγεθος της διάθεσης, της θερμής προθυμίας και

857 Εἶδες ἰατρῶν δύναμιν; εἶδες φιλοτιμίαν; εἶδες τέχνην οὐ νικωμένην ὑπὸ νοσημάτων;
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 7, σ. 232.

860 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 9, σ. 233
161
της προσέλευσης με νηφαλιότητα 861 και με τη χάρη του Θεού λαμβάνουν
αμέσως τα μύρια αγαθά και ανακούφιση της συνείδησής τους 862.
3.6. Προτροπή για αποφυγή.
3.6.1. Αδιαφορία λόγω της άνεσης.
Μετά την πάροδο της Μ. Σεσσαρακοστής, κατά την οποία οι
φωτιζόμενοι ήταν σε πιεστικό πρόγραμμα κατηχήσεων, προσευχής και
νηστείας ενόψει του βαπτίσματός τους κατά την αγρυπνία του Πάσχα, οι
νεοφώτιστοι πλέον, κατά το Φρυσόστομο, χρειάζονται περισσότερες
παραινέσεις και συμβουλές και ο λόγος είναι ότι φοβάται την άνεση και
την αδιαφορία που προέρχεται από αυτήν863. Για τον λόγο αυτό και ο
φιλάνθρωπος Κύριος από την πρώτη στιγμή, όταν ο Αδάμ λόγω της
μεγάλης άνεσης και ελευθερίας, οδηγήθηκε στην παρακοή, τον
καταδίκασε να ζει με κόπο και ταλαιπωρία για να θυμάται την ευτέλεια
της φύσης του864, θέτοντας το γένος των ανθρώπων σε ένα χαλινάρι,
επιδεικνύοντας με τον τρόπο αυτό μεγάλη πρόνοια για τη σωτηρία του865.
Οι Ιουδαίοι, συνεχίζει ο ομιλητής θέλοντας να αποδείξει τα λεγόμενα του,
αφού απαλλάχθηκαν από τη δουλεία των Αιγυπτίων, εκτράπηκαν και
παραφέρθηκαν λόγω της μεγάλης άνεσης, ενώ το ίδιο έκαναν και μετά τη
διάβαση της Ερυθράς θάλασσας και την παροχή της τροφής του «μάννα»,
κατασκευάζοντας μόσχο την οποίο προσκυνούσαν ως θεό866.
΢την αρχή της τρίτης μυσταγωγικής του κατήχησης ο Φρυσόστομος
διαπιστώνει: Πάλιν ἱπποδρομίαι καὶ θέατρα σατανικὰ καὶ ο σύλλογος ἡμῖν
861 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ζ΄, 10-11, σ. 234.

863 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 15, σ. 208, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. Γ΄, 7, σ. 154.

866 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 16-17, σ.σ. 208-209.
162
ἐλάττων γίνεται867. Εκφράζει δε το φόβο του για την αδιαφορία των
νεοφωτίστων, οι οποίοι εγκατέλειψαν την ομιλία και πήγαν στις
ιπποδρομίες και τα θέατρα, ενώ διασκόρπισαν και τον πλούτο που είχαν
συγκεντρώσει από τη νηστεία κατά τη διάρκεια της Μ. Σεσσαρακοστής, τη
γιορτή της Αναστάσιμης ημέρας και την κοινωνία των θείων
μυστηρίων868.
΢τη συνέχεια, διαπιστώνει ότι όσο περισσότερο παρατείνεται η
διδασκαλία τόσο αυξάνεται η αδιαφορία των ακροατών, γεγονός που του
προκαλεί πόνο αλλά και λύπη, βλέποντας παράλληλα και τον εαυτό του
να κοπιάζει άδικα869. Αλλά, συνεχίζει, στην περίπτωση της πνευματικής
διδασκαλίας, όταν ο δάσκαλος δεν παραλείπει τίποτα από εκείνα που
πρέπει να κάνει, αναξάρτητα αν οι μαθητές αδιαφορούν και δεν
ωφελείται κανένας, απολαμβάνει πλουσιοπάροχα τις αμοιβές των κόπων
του870 και φέρνει σαν παράδειγμα τα λόγια του Φριστού για τους
Ιουδαίους: εἰ μὴ ἦλθον καὶ ἐλάλησα αὐτοῖς, ἁμαρτίαν οὐκ εἶχον· νῦν δὲ
πρόφασιν οὺκ ἔχουσι περὶ τῆς ἁμαρτίας αυτῶν871.
Έτσι λοιπόν για το Φρυσόστομο, όσοι αντί για την κατήχηση
προτίμησαν τις επιβλαβείς συγκεντρώσεις, τις έξω διασκεδάσεις, τις
ιπποδρομίες και τα θέατρα, δεν έχουν καμμιά δικαιολογία, διότι ήδη είχαν
διδαχθεί όλον τον προηγούμενο καιρό, τις βλάβες που προκαλούνται από
αυτά872. Επιπλέον δε, όπως στη περίπτωση που κάποιος με το παράδειγμα
του ωφελεί άλλους καρπούται μισθό, έτσι όποιος γίνεται για τους άλλους
αφορμή αδιαφορίας, θα λογοδοτήσει πέραν των όσων διέπραξε ό ίδιος και
867 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 1, σ. 215.

868 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 1, σ.σ. 215-216, πρβλ. και ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ΢,
Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, σ. 246, σημ. 1.
871 Ιω. 15, 22.
872 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 4-5, σ. 217-218.
163
γι αυτό873. Σον ίδιο λόγο θα δώσει και ο Φριστιανός που αν και μετέχει στις
διδασκαλίες και απολαμβάνει τα φρικτά και απόρρητα μυστήρια,
συναναστρέφεται με Ιουδαίους και Εθνικούς και χαίρεται με εκείνα που
ευχαριστούνται εκείνοι 874.
3.6.2. Πολυφαγία – τρυφή – μέθη.
Μετά το βάπτισμα και κατά τις μυσταγωγικές κατηχήσεις, ο
Φρυσόστομος, αν και πέρασε η περίοδος της νηστείας, ζητάει από τους
νεοφώτιστους να μην την απομακρύνουν από τη μνήμη τους, ούτε να
δυσανασχετούν για την προτροπή αυτή, γιατί δεν πρόκειται να τους
ζητηθεί να νηστεύσουν, αλλά να δείξουν προθυμία για την αληθινή
νηστεία που είναι η νηστεία από τα αμαρτήματα και εξηγεί ότι αυτή είναι
η ωφέλιμη νηστεία και γι αυτήν απέχουμε από τα φαγητά 875. Αυτός ο
τρόπος νηστείας εξηγεί, είναι ευκολότερος, διότι στην περίπτωση της
νηστείας από φαγητά, πολλοί προβάλλουν σαν δικαιολογία τη σωματική
αδυναμία, τις ασθένειες στο σώμα από το να πίνει κανείς μόνο νερό 876. Με
την αληθινή νηστεία λοιπόν, μπορεί κάποιος να απολαμβάνει με μέτρο
όλα τα φαγητά, αλλά να αποφεύγει τελείως την αμαρτία, διότι η αμαρτία
γεννιέται από την τρυφηλή ζωή, την πολυφαγία και από την μεγάλη
βλακεία877.
Σο να τρώει κανείς όσο χρειάζεται και με μέτρο, συνεχίζει, παρέχει
μεγάλη ωφέλεια και στην υγεία του σώματος και στην όλη κατάσταση της
ψυχής, ενώ η αμετρία στο φαγητό βλάπτει τον άνθρωπο και σωματικά και
ψυχικά, γιατί η πολυφαγία και η μέθη παραλύουν τη δύναμη του
873 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 6-7, σ. 218-219.

164
σώματος και βλάπτουν την υγεία της ψυχής878, ζητάει δε να εφαρμόζεται
η διδασκαλία του απ. Παύλου: και μὴ μεθύσκεσθε οἴνῳ ἐν ᾦ ἐστιν
ἀσωτία<879, για αποφυγή του σκοτισμού που προκαλείται στους
λογισμούς880, αφού με την άμετρη χρήση του υπάρχει «ασωτία» που
γίνεται αιτία όλων των κακών881.
΢υνεχίζοντας ο ομιλητής σημειώνει ότι, εκείνος που μεθάει δεν
γνωρίζει να κατευθύνει τα λόγια του με περίσκεψη και η διάνοια του
κατασπαράττεται από τα ολέθρια πάθη882, ενώ δίνει και τον ορισμό της
μέθης: Μέθη γὰρ οὐδὲν ἕτερόν ἐστιν ἢ προδοσία λογισμῶν καὶ συμφορὰ
καταγελωμένη καὶ νόσημα χλευαζόμενον. Μέθη αὐθαίρετός ἐστι δαίμων,
μέθη σκότωσις λογισμῶν, μέθη συνέσεως ἐρημία, μέθη τῶν ἐκ σαρκὸς
παθῶν ὑπέκκαυμα883.
Σα παραδείγματα που παραθέτει ο Φρυσόστομος στους
νεοφωτίστους, μαρτυρούν την ευαισθησία του στο θέμα της μέθης,
θεωρώντας το μεθυσμένο φοβερότερο από το δαιμονισμένο που βγάζει
αφρούς από το στόμα και διαστρέφονται οι κόρες των ματιών του, αφού
εκτός από τους αφρούς, πολλές φορές βγάζει σάπια υγρά από το στόμα
και εξαιτίας αυτού γίνεται στους φίλους αηδής, στη γυναίκα του βαρετός,
στα παιδιά του καταγέλαστος, στους υπηρέτες ευκαταφρόνητος και σε
όσους το βλέπουν αιτία ασχημοσύνης και αφορμή για γέλια 884. Οι
κυριευμένοι από το πάθος της μέθης γίνονται πιο ανόητοι και από τα
άλογα ζώα, διότι αυτά πίνουν όταν διψούν και μόνο όσο χρειάζονται, ενώ
878 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 3, σ.σ. 201-202, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. Η΄, 4, σ. 249-250.
879 Ἐφ. 5, 18.
883 ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Ε΄, 9, σ. 205.
165
οι λογικοί άνθρωποι φορτώνουν την κοιλιά τους με μεγαλύτερο βάρος και
με τον τρόπο αυτό καταβυθίζουν τη διάνοιά τους και καταστρέφουν την
ευγένεια της ψυχής τους885.
Ολοκληρώνοντας το θέμα της μέθης ο Φρυσόστομος λέει ότι οι
παραινέσεις δεν απευθύνονται στους παρόντες, εκφράζοντας τη
βεβαιότητα ότι όποιος δεν είναι νηφάλιος δεν είναι δυνατόν να επιθυμεί
θεία λόγια, αλλά μέσω των παρόντων να διδάσκονται και οι απόντες 886,
αναφέρει δε και το αποκορύφωμα των κακών, ότι δηλαδή σύμφωνα με τον
απ. Παύλο887, ο μέθυσος στερείται και τη βασιλεία των ουρανών και δεν
θα έχει στο εξής καμιά παρηγοριά888
3.6.3. ΢ύγχιση φυσικών φρένων.
Με την ευκαιρία της ομιλίας του περί μέθης, ο Φρυσόστομος,
συμβουλεύει τους νεοφώτιστους να αποφεύγουν και τη μέθη εκείνη που
προξενείται χωρίς κρασί 889. Αναφερόμενος στα λόγια του Ησαΐα: οὐαὶ οἱ
μεθύοντες οὐκ ἀπὸ οἴνου890, εξηγεί ότι, σε τίποτα δεν διαφέρουν από τους
μεθυσμένους, εκείνοι που οργίζονται και μεθούν από το θυμό891, αφού
συμπεριφέρονται όπως οι μανιακοί και οι παράφρονες που δεν
αντιλαμβάνονται όταν σπρώχνουν τον εαυτό τους στο γκρεμό892.
Επιπλέον, η κενοδοξία και η αλαζονεία, δημιουργούν στον άνθρωπο ένα
είδος μέθης και κορεσμού που σκοτίζουν τα λογικά του, δημιουργώντας
σύγχιση των φυσικών φρένων, παρεκτροπή των λογισμών και απώλεια

887 < μὴ πλανᾶσθε· οὔτε πόρνοι, οὔτε εἰδωλολάτραι, οὔτε μοιχοί, οὔτε ἀρσενοκοῖται,… οὔτε
μέθυσοι βασιλείαν Θεοῦ κληρονομήσουσιν. Α΄ Κορ. 6, 9-10.

890 Ἠσ. 29, 9.
891 Ἡ γὰρ ῥοπὴ τοῦ θυμοῦ αὐτοῦ πτῶσις αὐτῷ. ΢ειρ. 1, 22.
166
της σύνεσης893. Αυτός που κυριεύθηκε από τα πάθη αυτά, χάνει το
κριτήριο των αισθήσεων και καταποντίζεται μέσα στο βυθό της κακίας,
περιβάλλοντας τον εαυτό του με αθεράπευτα κακά 894.
3.7. Υροντίδα και συναναστροφή του πλησίον και όσων έχουν
ανάγκη.
Ο Φρυσόστομος στις μυσταγωγικές του κατηχήσεις μιλάει για την
φροντίδα που πρέπει να δείχνουν οι νεοφώτιστοι προς τα υπόλοιπα μέλη
της κοινότητας, αλλά και προς τους πάσχοντες895, ή εκείνους που ζουν
μέσα στη θλίψη, ή βρίσκονται στις φυλακές, διότι η συναναστροφή αυτών
θεωρείται καλύτερη από όλες896, ενώ διευκρινίζει, ότι είναι προτιμώτερο
να επισκευθεί κάποιος τα ορφανά, τις χήρες και εκείνους που ζουν σε
μεγάλη φτώχεια, αντί εκείνων που είναι ένδοξοι και λαμπροί897, πράγμα
που διδάσκει ο ίδιος ο Κύριος898. Και επιπλέον όποιος φροντίζει πέρα από
τη δική του σωτηρία και για τη θεραπεία του πλησίον ακολουθεί το
παράδειγμα του ΢ωτήρα 899, αφού εκείνος που δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον
για τη σωτηρία του αδελφού του, μιμείται με ανθρώπινη δύναμη το Θεό
και βρίσκεται στο αποκορύφωμα της αρετής900. Σο ίδιο ζητάει ο ομιλητής
και από τους παρόντες στις πνευματικές συνάξεις, να ενημερώσουν
δηλαδή αυτούς που απουσιάζουν με λεπτομέρειες για τα λεγόμενά του
895 Κἅν συντυχεῖν τινί ποτε βουληθῇς, μὴ τοὺς ἐν εὐημερίαις καὶ τῇ περιφανείᾳ τῇ κατὰ τὸν
κόσμον τυγχάνοντας θεραπεύειν σπούδαζε, ἀλλὰ τοὺς ἐν θλίψεσι, τοὺς ἐν περιστάσεσι,

τοὺς ἐν δεσμωτηρίοις, τοὺς πανταχόθεν ἐρήμους καὶ μηδεμιᾶς ἀπολαύοντας παρακλήσεως.
896 Ἐκείνων τὴν συντεχνίαν περὶ πολλοῦ ποιοῦ· πολὺ γὰρ ἐξ ἐκείνων δέξῃ τὸ κέρδος καὶ
φιλοσοφώτερος μᾶλλον ἔσῃ καὶ εἰς δόξαν Θεοῦ τὸ πᾶν ἐργάσῃ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις
Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 12, σ. 221.
898 Ἐγώ εἰμι πατὴρ όρφανῶν καὶ κριτὴς χηρῶν. Χλ. 67, 6, πρβλ. και: Κρίνατε ὀρφανῷ καὶ
δικαιώσατε χήραν καὶ δεῦτε καὶ διαλεχθῶμεν, λέγει Κύριος. Ἠσ. 1, 17.
899 μὴ τὰ ἑαυτῶν ἕκαστος σκοπεῖτε, ἀλλὰ καὶ τὰ ἑτέρων ἕκαστος. Υιλ. 2, 4.
900 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 19, σ.σ. 224-225.
167
ώστε αυτοί να αποφύγουν τον δόλο του διαβόλου, συμβάλλοντας με αυτό
τον τρόπο στη σωτηρία των αδελφών τους 901.
΢ε άλλη κατήχηση ζητάει από τους ακροατές να καταβάλλουν
μεγάλη φροντίδα και να διασώσουν αυτούς που έχουν καταποντισθεί από
τη μέθη, για να λάβουν μεγάλο μισθό902 όχι μόνο για εκείνα που κάνουν
για τον εαυτό τους αλλά και για τη σωρηρία των άλλων 903. Είμαστε μέλη ο
ένας του άλλου904, συνεχίζει ο Φρυσόστομος, γι αυτό δείξε μεγάλη
φροντίδα να ελευθερωθεί το δικό σου μέλος από τη βλάβη αυτή και να
διαφύγει τη νόσο905, εκείνος δε που το κάνει αυτό, θα αποσπάσει από το
Θεό μεγαλύτερη εύνοια και θα αξιωθεί μεγάλης παρρησίας 906.
3.8. Όλα να γίνονται προς δόξαν Θεού.
Ο Φρυσόστομος, φοβούμενος την αδιαφορία των νεοφωτίστων και
τρέμοντας για εκείνους που βλάπτονται από τη δική τους αδιαφορία, τους
προτρέπει με τις συμβουλές του να φροντίζουν για την αρετή και να
ακολουθούν πιστά την ακριβέστατη συμβουλή του απ. Παύλου907: Εἴτε οὖν
ἐσθίετε, εἴτε πίνετε, εἴτε τι ποιεῖτε, πάντα εἰς δόξαν Θεοῦ ποιεῖτε908. Όλα
δηλαδή που ενεργεί και κάνει κάποιος να έχουν ρίζα και αιτία τη δόξα
του Θεού909. Ακολούθως εξηγεί πως σε μια φράση ο απόστολος των Εθνών
περιέκλεισε όλη τη ζωή θέλοντας να πει ότι, κανένα από τα έργα της
903 Μηδεὶς τὸ ἑαυτοῦ ζητείτω ἀλλὰ τὸ τοῦ ἑτέρου ἕκαστος. Α΄ Κορ. 10, 24, πρβλ. και: Διὸ
παρακαλεῖτε ἀλλήλους καὶ οἰκοδομεῖτε εἷς τὸν ἕνα< Α΄ Θεσ. 5, 11.

904 < ὑπὲρ ἀλλήλων μεριμνῶσι τὰ μέλη· καὶ εἴτε πάσχει ἓν μέλος, συμπάσχει πάντα τὰ
μέλη, εἴτε δοξάζεται ἓν μέλος, συγχαίρει πάντα τὰ μέλη. Α΄ Κορ. 12, 25-26.
908 Α΄ Κορ. 10, 31.
909 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 8, σ. 219, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 13, σ. 221, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 17-18,
σ.σ. 223-224, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. Δ΄, 33, σ. 199.
168
αρετής δεν πρέπει να αποβλέπει σε ανθρώπινη δόξα, υπαινισσόμενος
ταυτόχρονα την αποχή από τα έργα της κακίας και αυτών που δεν
προσφέρουν δόξα στον Κύριο όλων910. Επομένως η άσκηση της αρετής
πρέπει να αποσκοπεί στην απόσπαση του επαίνου από το Θεό και όχι από
τους ανθρώπους911, διότι ο Κύριος θα δοξάσει αυτούς που τον δοξάζουν912,
αλλά παράλληλα και τα έργα να μη γίνονται αιτία να βλασφημείται ο
Θεός913.
΢τη συνέχεια, παραθέτει ένα απλό παράδειγμα της καθημερινής
ζωής λέγοντας ότι, αυτός που όταν κάθεται στο τραπέζι ευχαριστεί
Εκείνον που του έδωσε τα αγαθά, όταν αναγνωρίζει το χορηγό, όταν δεν
κάνει καμμία συζήτηση για κοσμικά πράγματα και αφού ικανοποιήσει
την ανάγκη του σώματος, αποφεύγοντας το πέρα από το μέτρο και την
πολυφαγία, σηκωθεί και ευχαριστήσει εκείνον που έδωσε την τροφή, τότε
όλα τα έκανε για τη δόξα του θεού914.
Σο καλύτερο όμως παράδειγμα για να δοξάζεται ο Θεός είναι τα
καλά έργα915 και ο άριστος τρόπος ζωής, τον οποίο βλέποντας εκείνοι που
σκέπτονται συνετά τους οδηγεί στη δοξολογία του Κυρίου916. Σέλος, λέει ο
Φρυσόστομος, αυτοί που ντύθηκαν το Φριστό και αφιερώθηκαν σ’ Αυτόν
και αξιώνονται να απολαμβάνουν την πνευματική τροφή, να ρυθμίσουν
έτσι τον εαυτό τους ώστε να μην έχουν τίποτα κοινό με την παρούσα ζωή,
αλλά να επιδείξουν έργα αντάξια της άνω Ιερουσαλήμ, για να

912 … τοὺς δοξάζοντές με δοξάσω< Α΄ Βασ. 2, 30.
913 … δι’ ὑμᾶς διὰ παντὸς τὸ ὄνομά μου βλασφημεῖται ἐν τοῖς ἔθνεσιν. Ἠσ. 52, 5, πρβλ. και
Ἰεζ. 36, 20, ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 10, σ. 220.
915 Οὕτω λαμψάτω τὸ φῶς ἡμῶν ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ὅπως ἴδωσιν ὑμῶν τὰ καλὰ
ἔργα καὶ δοξἀσωσι τὸν πατέρα ὑμῶν τὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς. Μτ. 5, 16, πρβλ. και
916 Βλ. ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, κατηχήσεις Wenger, λόγ. ΢Σ΄, 11, σ. 221, πρβλ. και ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢,
169
αποσπάσουν μεγάλη την ουράνια αγάπη, διότι όταν δοξάζεται ο Κύριος
δίνει τις δωρεές με πολλή αφθονία, δείχνοντας τη βεβαιότητα ότι
προσφέρει τις ευεργεσίες του όχι σε αχάριστους και αγνώμονες917.
170
ΕΠΙΛΟΓΟ΢
Σο δεύτερο μισό του τετάρτου αιώνα, λόγω της προσέλευσης
μεγάλου πληθυσμού στο Φριστιανισμό, η Εκκλησία της Αντιοχείας
αναγκάζεται να καθιερώσει την ομαδική κατήχηση και το ομαδικό
βάπτισμα κατά τη νύχτα του Πάσχα. Πρεσβύτερος στην Αντιόχεια τότε ο
Ιωάννης ο Φρυσόστομος εκφώνησε πολλούς λόγους από τους οποίους
σώθηκαν μόνο δώδεκα, που περιέχουν πληροφορίες για τον τρόπο και το
περιεχόμενο της κατήχησης, τη διαδικασία τέλεσης του βαπτίσματος και
τη ζωή των κατηχουμένων πριν και μετά το βάπτισμα.
Σο βάπτισμα αποτελούσε μεγάλη γιορτή για όλη τη Φριστιανική
κοινότητα, ενώ πέρα από τις ηθικές παραινέσεις για τον ορθό τρόπο ζωής
των υποψηφίων, μεγάλη σημασία είχε η πίστη των κατηχουμένων στο
πρόσφατο ΢ύμβολο Πίστεως της Νικαίας–Κωνσταντινουπόλεως. Ψς
τελετουργική καινοτομία μαρτυρείται η αποκοπή από το σύνολο της
τελετής του σκέλους που αφορά την απόταξη του σατανά, τη σύνταξης με
το Φριστό και την ομολογία πίστεως και η μεταφορά της τέλεσής τους
κατά την ενάτη ώρα της Μ. Παρασκευής. Σέλος αξιοσημείωτη είναι και η
μη αναφορά του Φρυσοστόμου στο μεταβαπτισματικό χρίσμα.
171
SUMMARY
Due to the great increase in the Christian population during the second
half of the 4th century AC, the Church of Antakya had to establish mass
inculcation and mass baptism during the Great Vigil of Easter. John
Chrysostom, being the Presbyter in Antakya at the time, declaimed lots of
speeches, by which only twelve have been saved, including information
regarding the content and the way of the inculcation was performed, the
process of baptism and the life of the catechized before and after the baptism.
Baptism used to be a great celebration for the whole Christian
community, and apart from the righteous recommendations about the
appropriate way of life the candidates should follow, there was placed too
much emphasis on the faith the catechized should have on the recent Creed of
Nikaia – Constantinople. The fact that the parts of the ceremony related to the
disavowal of the Satan, the alignment with Christ and the declaration of faith
were completely omitted and transferred to be celebrated during the «9th
hour» on Good Friday is considered to be a ceremonial innovation. Last but
not least, it is worth mentioning that Chrysostom has made no reference to
the postbaptismal unction.
172
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ
ΠΗΓΕ΢
ΑΘΑΝΑ΢ΙΟΤ ΣΟΤ ΜΕΓΑΛΟΤ, Ἐπιστολή ΙΙΙ πρὸς ΢εραπίωνα περί Ἁγίου

Πνεύματος, PG 26, 624-637.
ΒΑ΢ΙΛΕΙΟΤ ΣΟΤ ΜΕΓΑΛΟΤ, Εὐχαὶ ἤτοι ἐξορκισμοί πρὸς τοὺς πάσχοντας ὑπὸ
δαιμόνων, καὶ ἑκάστην ἀσθένειαν, PG 31, 1677-1685.
- Ὁμιλία ΙΓ΄ προτρεπτικὴ εἰς τὸ ἅγιον βάπτισμα, PG, 31, 423-444.
- Περί νηστείας, λογ. Α΄, PG 31, 163-184.
- Περί του Ἁγίου Πνεύματος 66, PG 32, 188-192.
ΒΟΣΣΕ Β. O.S.B., Hippolyte de Rome, Tradition Apostolique d’ après les anciennes

versions, SC 11 bis, Paris 1968.
GOAR J., Euchologion sive rituale graecorum, Venetiis 17302.
ΓΡΗΓΟΡΙΟΤ ΝΤ΢΢Η΢, Είς τὴν προσευχήν, PG 44, 1177-1193.
- Πρὸς τοὺς βραδύνοντας εἰς τὸ βάπτισμα, PG 46, 415-432.
ΓΡΗΓΟΡΙΟΤ ΣΟΤ ΘΕΟΛΟΓΟΤ, Εἰς το Ἅγιον Βάπτισμα, Λόγος Μ΄, PG 36, 360-427.
- Εἰς το Ἅγιον Πάσχα, Λόγος ΜΕ, PG 36, 623-664.
- Ἔπη, βιβλ. ΙΙ, ΝΕ – Ξ, Ἀποτροπή τοῦ πονηροῦ, καὶ τοῦ Φριστοῦ

ἐπίκλησις, PG 37, 1399-1404.
ΔΙΑΣΑΓΑΙ ΣΨΝ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, βιβλ. Α-Η, ΒΕΠΕ΢ τ. 2, σ.σ. 5-172.
ΔΙΔΑΦΗ ΣΨΝ ΔΨΔΕΚΑ ΑΠΟ΢ΣΟΛΨΝ, Ι-ΦVΙ, ΒΕΠΕ΢ τ. 2, σ.σ. 215-220.
ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ ΑΡΕΟΠΑΓΙΣΟΤ ΢ΤΓΓΡΑΜΜΑΣΑ, περί Εκκλησιαστικής και Ουράνιας

ιεραρχίας, PG 3, 369-584.
DMITRIEVSKIJ A., Opisanie Liturgiceskich rukopisej chraniasciksia u bibliotecah

Prauoslavnogo Vostoka, τ. Ι-ΙΙ, Κίεβο, 1895-1901, τ.ΙΙΙ Πετρούπολη,
1917.
173
ΕΙΡΗΝΑΙΟΤ, Ἔλεγχος καὶ ἀνατροπή τῆς ψευδωνύμου γνώσεως, Κατά
αἱρετικῶν Β΄, 22 PG 7, 781-786.
ΙΟΤ΢ΣΙΝΟΤ, Ἀπολογία πρώτη ὑπέρ Φριστιανών, PG 6, 327-440.
ΚΑΒΑ΢ΙΛΑ Ν., Περὶ τῆς ἐν Φριστῷ ζωής, λογ. ΙΙ, PG 150, 521-568.
ΚΤΡΙΛΛΟΤ ΙΕΡΟ΢ΟΛΤΜΨΜ, Προκατήχησις, PG 33, 331-366.
- Κατηχήσεις ΙΗ΄ Υωτιζομένων, PG 33, 367-1060.
- Μυσταγωγικαί κατηχήσεις, PG 33, 1061-1128.
ΜΑΡΣΤΡΙΟΝ ΑΓΙΟΤ ΚΛΗΜΕΝΣΟ΢ πάπα Ρώμης, ΒΕΠΕ΢ τ. 2, σ.σ. 202-208.
ΠΑΛΛΑΔΙΟΤ, Διάλογος ἱστορικός, Θ, PG 47, 30-34.
PAPADOPOULOS KERAMEYS A., Varia Graeca Sacra, Saint-Petersbourg,1909,

p. xx- xxv et 154-183.
PETRE H., Etherie journal de voyage, SC 21 bis, Paris 1964.
ΠΗΛΟΤ΢ΙΨΣΗ Ι. Επιστολές ΙΙ, ΚΓ΄, PG 78, 479-482.
- Επιστολές ΙV, ΚΔ΄, PG 78, 1073-1076.
- Επιστολές ΙV, ΢ΚΒ΄, PG 78, 1317.
΢ΤΜΕΨΝ ΘΕ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢, Περί ιερών τελετών, PG 155, 175-236.
TONNEAU R. – DEVREESSE R., Les homelies Catechetiques de Theodore de Mopsueste

(Reproduction phototypique de Mr. Mingana Syr. 561), Citta del
Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, MDCCCCXLIX (STUDI E
TESTI 145).
WENGER A., Jean Chrysostome Huit catecheses baptismales inedites, SC 50 bis, 2nd
editions, Paris, 1970.
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟΤ Ι., (κατηχήσεις).

- κατηχήσεις Montfaucon, Ι και ΙΙ, PG 49, σ.σ. 223-240.
- κατηχήσεις Παπαδόπουλου-Κεραμέως, Varia Graeca Sacra, Saint-

Petersbourg,1909 λόγ. β΄- δ΄, σ.σ. 154-183.
174
- κατηχήσεις Wenger, Huit catecheses baptismales inedites, SC 50 bis, 2nd
editions, Paris, 1970, λόγ. Α΄- Η, σ.σ. 108-260.
ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟΤ Ι., (λοιπά έργα στην PG, κατά α/α τόμου).
- Λόγος παραινετικός εἰς Θεόδωρον ἐκπεσόντα Ι, PG 47, 277-308.
- Περὶ ἱερωσύνης, λόγος ΙΙ΄, PG 48, 631-640.
- Περὶ ἱερωσύνης, λόγος V΄, PG 48, 671-692.
- Περὶ τοῦ ἀκαταλήπτου, λόγ. τρίτος, PG 48, 721-728.
- Λόγοι κατά Ιουδαίων, λογ. τρίτος, PG 48, 861-872.
- Λόγοι κατὰ Ἰουδαίων, λογ. έβδομος, PG 48, 915-927.
- Λόγοι κατὰ Ἰουδαίων, λογ. όγδοος, PG 48, 927-942.
- Εἰς τοὺς τὰ πρῶτα Πάσχα νηστεύοντας, λόγος τρίτος, PG 48, 861-

872.
- Εἰς τὸν Λάζαρον, λόγ. δεύτερος, PG 48, 981-992.
- Εἰς τὸν πλούσιον καὶ τὸνΛάζαρον, λόγ. τέταρτος, PG 48, 1005-

1016.
- Εἰς τὸν Λάζαρον, λόγ. έβδομος, PG 48, 1043-1054.
- Εἰς τοὺς ἀδριάντας, ομιλία β΄, PG 49, 33-48.
- Εἰς τοὺς ἀδριάντας, ομιλία ε΄, PG 49, 67-82.
- Περὶ ἐλεημοσύνης καὶ εἰς τὰς δέκα παρθένους, λόγ. γ΄, PG 49, 292-
300.
- Περὶ μετανοίας, λόγος ε΄, PG 49, 305-314.
- Περὶ μετανοίας, λόγος η΄, PG 49, 335-344.
- Εἰς τὴν γενέθλιον ἡμέραν τοῦ ΢ωτῆρος, PG 49, 351-362.
175
- Εἰς τὴν προδοσίαν τοῦ Ἰούδα, ομιλία Α΄, PG 49, 373-382.
- Ὁμιλία ἐγκωμιαστική εἰς τὸν ἐν ἁγίοις Πατέρα ἡμῶν Μελέτιον

ἀρχιεπίσκοπον Ἀντιοχείας τῆς μεγάλης καὶ εἰς τὴν σπουδὴν τῶν
συνελθόντων, PG 50, 515-520.
- Κατὰ μεθυόντων καὶ εἰς τὴν Ἀνάστασιν, PG 50, 433-442.
- Ὁμιλία εἰς τὸν παραλυτικὸν διὰ τῆς στέγης χαλασθέντα κλπ., PG

51, 47-64.
- Ὅτι χρήσιμος ἡ τῶν γραφῶν ἀνάγνωσις κλπ., PG 51, 87-98.
- Ἐγκώμιον εἰς Μάξιμον, PG 51, 225-242.
- Εἰς τὸ Ἀποστολικόν ρητὸν οὐ θέλω ὑμᾶς ἀγνοεῖν, ἀδελφοὶ, ὅτι οἱ

πατέρες ἡμῶν πάντες ὑπὸ τὴν νεφέλην ἦσαν, καὶ πάντες διὰ τῆς
θαλάσσης διῆλθον, PG 51, 241-252.
- Εἰς τὴν Γένεσιν, ομιλία Α΄, PG 53, 21-26.
- Εἰς τὴν Γένεσιν, ομιλία Δ΄, PG 53, 39-43.
- Εἰς τὴν Γένεσιν, ομιλία ΚΑ΄, PG 53, 175-183.
- Εἰς τὴν Γένεσιν, ομιλία ΚΗ΄, PG 53, 239-251.
- Λόγος παραινετικός εἰς τὴν εἰσοδον τῆς ἁγίας Σεσσαρακοστῆς,

ομιλία Λ΄, PG 53, 273-280.
- Εἰς τὴν Γένεσιν, ομιλία Μ΄, PG 53, 368-374.
- Εἰς τὴν Γένεσιν, ομιλία ΝΔ΄, PG 54, 471-479.
- Εἰς τὸν Ε΄ ψαλμόν, PG 55, 60-71.
- Ὑπόμνημα εἰς τὸν ἅγιον Ματθαῖον τὸν Εὐαγγελιστήν, ομιλία Ι΄,

PG, 57, 183-192.
- Ὑπόμνημα εἰς τὸν ἅγιον Ματθαῖον τὸν Εὐαγγελιστήν, ομιλία ΛΒ΄,

PG 57, 377-388.
176
- Ὑπόμνημα εἰς τὸν ἅγιον Ματθαῖον τὸν Εὐαγγελιστήν, ομιλία Μ΄,
PG 58, 503-510.
- Ὑπόμνημα εἰς τὸν ἅγιον Ματθαῖον τὸν Εὐαγγελιστήν, ομιλία ΜΔ΄,

PG 58, 531-540.
-Ὑπόμνημα εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν Ἀπόστολον καὶ Εὐαγγελιστήν,

ομιλία Γ΄, PG 59, 39-46.
- Ὑπόμνημα εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν Ἀπόστολον καὶ Εὐαγγελιστήν,

ομιλία ΙΗ΄, PG 59, 113-124.

ομιλία ΚΕ΄, PG 59, 147-152.
- Ὑπόμνημα εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν Ἀπόστολον καὶ Εὐαγγελιστήν,

ομιλία ΜΕ΄, PG 59, 251-258.

ομιλία Μ΢Σ΄, PG 59, 257-262.

ομιλία ΠΕ΄, PG 59, 459-468.

ομιλία Π΢Σ΄, PG 59, 467-474.
-Ὑπόμνημα εἰς τὰς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, ομιλία Α΄, PG 60, 13-
25.
-Ὑπόμνημα εἰς τὰς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, ομιλία ΚΓ΄, PG 60, 177-
184.
-Ὑπόμνημα εἰς τὰς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, ομιλία ΚΔ΄, PG 60,

183-192.
-Ὑπόμνημα εἰς τὰς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, ομιλία Λ΄, PG 60, 221-
228.
-Ὑπόμνημα εἰς τὰς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, ομιλία Μ΢Σ΄, PG 60,

321-326.
177
-Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία Γ΄, PG
61, 21-28.
-Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία Δ΄, PG

61, 29-40.
-Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία Ζ΄, PG

61, 53-68.
-Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία Η΄, PG

61, 67-76.
-Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία ΙΒ΄, PG

61, 93-108.
-Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία ΚΔ΄, PG

61, 197-208.
-Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία ΚΘ΄, PG

61, 239-250.
-Ὑπόθεσις τῆς πρὸς Κορινθίους πρώτης ἐπιστολῆς, ομιλία Μ΄, PG

61, 347-354.
-Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Κορινθίους δευτέραν ἐπιστολὴν, ομιλία Β΄,

PG 61, 391-404.
-Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Κορινθίους δευτέραν ἐπιστολὴν, ομιλία Γ΄,

PG 61, 405-418.
-Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Ἐφεσίους ἐπιστολὴν, ομιλία Α΄, PG 62, 7-16.
-Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Ἐφεσίους ἐπιστολὴν, ομιλία Γ΄, PG 62, 23-
30.
-Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Κολοσσαεῖς ἐπιστολὴν, ομιλία Α΄, PG 62,

299-310.
-Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Κολοσσαεῖς ἐπιστολὴν, ομιλία ΢Σ΄, PG 62,

337-344.
-Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Υιλιππισίους ἐπιστολὴν, ομιλία Γ΄, PG 62,

197-206.
178
-Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Υιλιππισίους ἐπιστολὴν, ομιλία ΙΓ΄, PG 62,
275-282.
- Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Σιμόθεον ἐπιστολὴν πρώτην, ομιλία Α΄, PG

62, 503-510.
-Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Σιμόθεον ἐπιστολὴν πρώτην, ομιλία Η΄, PG

62, 563-572.
- Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Σιμόθεον ἐπιστολὴν δευτέραν, ομιλία Β΄,

PG, 62, 605-614.
- Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Σιμόθεον ἐπιστολὴν δευτέραν, ομιλία ΢Σ΄,

PG 62, 629-636.
- Εἰς τὴν πρὸς Εβραίους ἐπιστολὴν, ομιλία Ζ΄, PG 63, 59-66.
- Εἰς τὴν πρὸς Εβραίους ἐπιστολὴν, ομιλία Θ΄, PG 63, 75-84.
- Εἰς τὴν πρὸς Εβραίους ἐπιστολὴν ομιλία ΙΒ΄, PG 63, 95-102.
- Εἰς τὴν πρὸς Εβραίους ἐπιστολὴν ομιλία ΙΖ, PG 63, 127-134.
- Εἰς τὴν πρὸς Εβραίους ἐπιστολὴν ομιλία Κ΄, PG 63, 143-148.
- Εἰς τὴν πρὸς Εβραίους ἐπιστολὴν ομιλία ΚΒ΄, PG 63, 171-178.
- Εὐχὴ πρὸς τοὺς πάσχοντας ὑπὸ δαιμόνων καὶ ἑκάστην ἀσθένειαν,

PG 64, 1061-1068.
ΒΟΗΘΗΜΑΣΑ
ΑΙΘΕΡΙΑ΢, Ὁδοιπορικόν εἰς τὸ ΢ινὰ καὶ τοὺς Ἁγίους τόπους, Εἰσαγωγή –

μετάφρασις – σχόλια ὑπὸ ἀρχιμανδρίτου Νικοδήμου, ἡγουμένου
τῆς Ἱ. Μ. Φρυσοποδαριτίσης – Νεζερῶν, Ἀνθη Εὐσεβείας 9,
ἐκδόσεις Σήνος, Αθήνα, 2007 (SC 21 bis).
ΑΚΑΝΘΟΠΟΤΛΟΤ Π., Κώδικας ιερών κανόνων (κείμενο-ερμηνεία-σχόλια) και

εκκλησιαστικής νομοθεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος,
Θεσσαλονίκη, 2009.
179
ΑΝΑ΢ΣΑ΢ΙΟΤ Ι., Εκκλησιαστική Ιστορία, τόμος Ι, εκδόσεις Επίκεντρο,
Θεσσαλονίκη.
ΒΑ΢ΙΛΟΠΟΤΛΟΤ Φ., Οι κατηχήσεις του Κυρίλλου Ιεροσολύμων-

ψυχοπαιδαγωγική προσέγγιση, εκδόσεις Αδελφών Κυριακίδη,
ΒΟΤΛΓΑΡΑΚΗ Η., Αἱ κατηχήσεις τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων-ἱεραποστολική

θεώρησις, ΑΒ 24, Θεσσαλονίκη, 1977.
ΓΡΗΓΟΡΙΟΤ Ἱερομονάχου, Σο Ἅγιον Βάπτισμα, σχόλια, εκδόσεις Δόμος,

Αθήνα, 1998.2
ΔΑΜΑ΢ΚΗΝΟΤ Ι. Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, κείμενο-

μετάφραση-εισαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, εκδόσεις
Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 2009.
DANIELOU J, Αγία γραφή και λειτουργία: η βιβλική θεολογία των μυστηρίων

και των εορτών κατά τους Πατέρες της εκκλησίας, Αθήνα,
Κέντρο Βιβλικών Μελετών Άρτος Ζωής, 1981.
ΘΕΟΔΨΡΟΤ Ε., «Κατήχησις», ΘΗΕ 7, σ.σ. 453-456.
ΚΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗ Β., Μεθοδολογικά πρότερα τῆς ποιμαντικῆς, Λεντίῳ

ζωννύμενοι Ι, εκδόσεις Μυγδονία, Θεσσαλονίκη, 2005.
ΚΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗ Β., Ὁ ἐκκλησιολογικός χαρακτῆρας τῆς ποιμαντικῆς, Λεντίῳ

ζωννύμενοι ΙΙ, εκδόσεις Μυγδονία, Θεσσαλονίκη, 2005.
ΚΑΡΔΑΜΑΚΗ Μ., Η βαπτισματική ἀγωγή των πιστών και η ορθόδοξη

πνευματικότητα, στον τόμο, Σο Άγιον Βάπτισμα, Πρακτικά Α΄
Πανελληνίου Λειτουργικού ΢υμποσίου, Αθήνα, 2003.
ΚΟΓΚΟΤΛΗ Ι., Κατηχητική και Φριστιανική Παιδαγωγική, εκδόσεις

Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2002.
ΚΟΓΚΟΤΛΗ Ι., ΟΙΚΟΝΟΜΟΤ Φ., ΢ΚΑΛΣ΢Η Π., Σο Βάπτισμα, Θεία λατρεία και
παιδεία 2, εκδόσεις ΛΤΔΙΑ, Θεσσαλονίκη, 1992.
ΜΑΝΣΖΑΡΙΔΗ Γ., Φριστιανική ηθική, τ. ΙΙ, Εκδόσεις Π. Πουρναρά,

180
ΜΙΛΟ΢ΕΒΙΣ΢ Ν., Η θεία ευχαριστία ως κέντρον της θείας λατρείας, η
σύνδεσις των μυστηρίων μετά της θείας λατρείας, εκδόσεις
Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 2005.
ΜΨΡΑΪΣΟΤ Δ., «Βάπτισμα», ΘΗΕ 3, σ.σ. 583-592.
RODOPOULOS P., The Sacramentary of Serapion, Thessaloniki, 1967.
΢ΚΑΛΣ΢Η Π., Λειτουργικές Μελέτες Ι, εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη,

1999.
- Λειτουργικές Μελέτες ΙΙ, εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη,

1999.
-Ἱερουργοί καὶ Υιλοθεάμονες, Κεφάλαια ἱστορίας καῖ θεολογίας

τῆς λατρείας, εκδόσεις Δέσποινα Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2014.
SCHMEMANN A., Ἐξ ὕδατος καὶ πνεύματος, λειτουργική μελέτη τοῦ

βαπτίσματος, μετάφραση Ἰωσήφ Ροηλίδης, ἐκδόσεις Δόμος,
Αθήνα, 1984.
ΣΡΕΜΠΕΛΑ Π., Μικρόν Εὐχολόγιον, τ. Α΄, Αἱ ἀκολουθίαι καὶ τάξεις

Μνήστρων καὶ Γάμου, Εὐχελαίου, Φειροτονιῶν καὶ Βαπτίσματος,
Αθήναι, 1950.
- Μικρόν Εὐχολόγιον, τ. Β΄, Ἀκολουθίαι καὶ τάξεις ἁγιασμού

ὑδάτων, ἐγκαινίων, ὄρθρου καὶ ἑσπερινοῦ, Αθήναι, 1955.
-Ἀρχαί καὶ χαρακτὴρ τῆς χριστιανικῆς λατρείας, (΢υμβολαί εἰς τὴν

ἱστορίαν τῆς χριστιανικής λατρείας) τ. Α΄, εκδόσεις ΢ωτήρ,
Αθήνα, 19932
-Λειτουργικοί τύποι Αἰγύπτου καὶ Ἀνατολῆς, (΢υμβολαί εἰς τὴν

ἱστορίαν τῆς χριστιανικής λατρείας) τ. Β΄, εκδόσεις ΢ωτήρ,
Αθήνα, 20083
YAZIGI Ι. (HANI), Η τελετή του αγίου βαπτίσματος (Ἱστορική, θεολογική καὶ

τελετουργική θεώρησις), διατριβή ἐπί διδακτορία υποβληθείσα
εἰς τὸ Σμήμα Ποιμαντικής τῆς Θεολογικής ΢χολής τοῦ Α.Π.Θ.,
181
ΥΙΛΙΑ Γ., Σο βάπτισμα κατά τις λειτουργικές πηγές της Αντιοχειανής
Εκκλησίας, Αθήνα, 1996.
- Λειτουργική, τ. Α΄, εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα, 2009.
- Σο μυστήριο του χρίσματος, στον τόμο, Σο Άγιον Βάπτισμα,

Πρακτικά Α΄ Πανελληνίου Λειτουργικού ΢υμποσίου, Αθήνα, 2003.
FINN T., The Liturgy of Baptism in the Baptismal Instructions of St. John
Chrysostom, Washington, 1967.
ΥΟΤΝΣΟΤΛΗ Ι., Απαντήσεις εις Λειτουργικάς απορίας, τ. Α΄- Ε΄, έκδοση ΢Σ΄
Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα, 2006.
- Σο Άγιον Βάπτισμα, ιστορικό–τελετουργική θεώρηση, ΢ειρά

Ποιμαντική Βιβλιοθήκη 2, Αθήναι, 1999.
ΦΡΗ΢ΣΟΤ Π., Ελληνική Πατρολογία, τ. Α-Ε, Γ΄ έκδοση, εκδόσεις Κυρομάνος,

182

Gri 2015 15042

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Gri 2015 15042

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gri 2015 15042

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙ΢ΣΗΜΙΟ ΘΕ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢

Το βάπτισμα στις κατητήσεις τοσ

΢ύμβοσλος καθηγητής: κ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΚΑΛΤΣΗΣ

Θεσσαλονίκη Μάρτιος 2015

στον πατέρα μου Γεώργιο και

στην αείμνηστη μητέρα μου Άννα.

Σο βάπτισμα στην εποχή μας αποσυνδεδεμένο πλέον από τη Θεία

Λειτουργία τελείται από ευσεβή συνήθεια και θρησκευτικό καθήκον των

γονέων. Σο μυστήριο όμως αυτό δεν είναι μια απλή θρησκευτική

ιεροπραξία ή μαγική πράξη που πραγματοποιείται για να προσδιορίσει τη

σχέση του πιστού με το Θεό· είναι το ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος μυστήριο

Ο μόνος τρόπος για ολοκληρωμένη κατανόηση του βαπτίσματος,

είναι η ιστορική ψηλάφηση. Όταν μου προτάθηκε από το επόπτη

καθηγητή μου, κ. Παναγιώτη ΢καλτσή, ως θέμα διπλωματικής εργασίας

«το βάπτισμα στις κατηχήσεις του αγίου Ιωάννου του Φρυσοστόμου»

ευχαριστώ και τα υπόλοιπα μέλη της τριμελούς επιτροπής, καθηγητές κ.

Ιωάννη Κογκούλη και πρωτοπρεσβύτερο π. Βασίλειο Καλλιακμάνη για τη

συνεργασία και τη βοήθειά τους.

Επιθυμώ επίσης να ευχαριστήσω την κόρη μου Παρασκευή,

φιλόλογο-Θεολόγο, υποψήφια διδάκτορα του Πανεπιστημίου του

την κατανόηση και την υπομονή της όλο αυτό το διάστημα.

Έδεσσα 6 Μαρτίου 2015

ΑΒ Ανάλεκτα Βλατάδων, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών

ΒΕΠΕ΢ Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών

ΕΠΕ Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, Ι. Φρυσοστόμου έργα,

ΘΗΕ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, τ. 1-12,Αθήνα 1962-

PG Migne, J. P, Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, Paris

SC Sources Chretiennes, Paris 1955 (1970).

Βίος αγίου Ιωάννη του Φρυσοστόμου.

Πληροφορίες για το βίο και τη δράση του Ιωάννη βρίσκουμε στα

επιστολές, σε έργα συγχρόνων του συγγραφέων ή μεταγενέστερων

ιστορικών, καθώς και σε βιογραφίες και πανηγυρικούς λόγους

γραμμένους στα ελληνικά ή λατινικά. Η σπουδαιότερη όμως πηγή είναι ο

από το μαθητή του Παλλάδιο, επίσκοπο Ελενοπόλεως1.

Ο Ιωάννης ήταν γόνος επίσημης οικογένειας της Αντιόχειας αφού ο

πατέρας του, ονόματι ΢εκούνδος, ήταν ανώτατος αξιωματικός του

γιου του, η δε μητέρα του Ανθούσα, είκοσι χρονών τότε, δεν

ξαναπαντρεύτηκε και αφοσιώθηκε στην ανατροφή του παιδιού της2

τη δικαιοσύνη, φροντίζοντας παράλληλα να λάβει επιμελημένη παιδεία3.

Ο χρόνος γέννησης του Ιωάννη τοποθετείται από τους κριτικούς

Παλλάδιο, ο Ιωάννης σε ηλικία 18 ετών εγκατέλειψε τις ρητορικές

σπουδές, άρχισε την παρακολούθηση θεολογικών μαθημάτων και

βαπτίσθηκε. Επιθυμών ήδη να ακολουθήσει το μοναχικό βίο,

1 Βλ. ΦΡΗ΢ΣΟΤ, Πατρολογία, τ. Δ, σ. 231.

4 Βλ. ΦΡΗ΢ΣΟΤ, Πατρολογία, τ. Δ, σ.σ. 232-235.

χειροτονήθηκε πρεσβύτερος από τον αρχιεπίσκοπο Υλαβιανό5.

Η Αντιόχεια, την περίοδο της ιερατικής θητείας του Ιωάννη,

αριθμούσε μαζί με τους δούλους και τους ξένους πεντακόσιες χιλιάδες

κατοίκους, ο δε εκκλησιαστικός βίος υφίστατο εμπλοκές από εξωτερικές

επηρέαζαν την πρόοδο του χριστιανικού έργου, ήταν και οι αιρετικοί,

Αρειανοί, Ανόμοιοι και Απολλιναριστές και το χειρότερο, οι αποσχισμένοι

ορθόδοξοι υπό τον Παυλίνο. ΢ε αυτές τις συνθήκες, ο Φρυσόστομος

κατόρθωσε να κυριαρχήσει της πνευματικής ζωής της πόλης. Μεγάλο του

όπλο ο λόγος. Μιλούσε ακατάπαυστα κάθε Κυριακή και Παρασκευή, ενώ

τις Σεσσαρακοστές και τις Διακαινησίμους καθημερινά, περιερχόμενος

περιεχόμενα της γραφής και οργάνωνε τη φιλανθρωπία. Από την περίοδο

αυτή προέρχεται ο μεγαλύτερος όγκος των ομιλιών του7.

να διαδεχθεί στο θρόνο της Αντιόχειας τον Υλαβιανό, κλήθηκε στην