BIBLIOTEKA WIEDZY WSPÓlCZESNEJ Janusz Tazbir

,
OMEGA
KULTURA
,c, ,~OLONI.l'
r;.:
\-'<,,'t-'.
J SZLACHECKA
t
l~ "'"~
W POLSCE
~~ ROZKWIT - UPADEK - RELIKTY

RADA PROGRAMOWA

Przewodniczący: Jan Szczepański

Wiceprzewodniczący: Szczepan Pieniqżek
Członkowie:
Czesław Hernas. Janusz L. Jakubowski,
Tadeusz Kielanowski, Krzysztof Majka.
Włodzimierz Michajłow, Jan Michejda,
Jerzy Sablik, Adam Urbanek,
Janusz Zakrzewski
Sekretarz Rady: Krzysztof Rajewski
Wiedza Powszechna
Warszawa 1978
 Okładka i strona tytułowa

J6zef Cz. Bienlek

Ilustracja na okładce

Juliusz Kulesza

WSTĘP

•
]FP
Prin~ed in Poland
'E" COp)'right by Państwowe Wydawnictwo
"'" "Wiedza Powszechna"
Warszawa 1915
PUblikacja wydana Z pomocą finansową P.Ą:!'l
Redaktor: Hali1Hl MyMic1ea
Redaktor techniczny: BaTbaTa Parczeu:sk"
KorektOOl': Zdzistaw Bocheński
Wydanie r. Nakład 10 300 egl:.
Ark. wyd. 9,9. Ark druk. 14,75.
Papier druk. sat. kl. IV, 70 g, 8OXlOO.
Oddano do składania w czerWCU 1977.
Druk Ukończono W marcU 1978.
Cena zł 20.-
ZGK. Zakład nr 5 w Bytomiu. Zam. 196 -
Prze.:L"'l.1iortem tego z'aTysu jest temat-mo-
Tze. Jeśli bowiem ogranicz:ymy gó nawet do
okresu, kiedy pańs'two polskie było nazywane
Rzecząpa5JXllitą szlachecką, to i tak obejmie
O!1 blisko trzysta lat naszej historii, na które
przypadają ważkie epoki renesansu, baroku
i oświecenia. Co więcej, skoro podtytuł pracy
głosi, iż ma ona objąć również i zagadnienie
up;dku kultury szlacheckiej oraz jej reliktów,
stanie się rzeczą jasną, że w istocie zasięg
chronoiogiczny tego zarysu rozciąga się na bli-
sko pięć wieków naszego państwa, narodu
społeczeństwa. Obok rozległości czasowej
is~otny jest również terytorialny zasięg kultu-
ry szlacheckiej; w tym samym przecież orga-
n:zmie politycznym mieściły się podchodzące
pod Bałtyk dworki pruskie, co i położone nie-
mal nad Morzem Cza'l',n)'TIl siedz,iby ik:r~h
ziemian. Mimo daleko idącej uniformizacji
wa'fshvy rządzącej, jeś'li chodzi o ideologię po_
lityczną czy nawet wygląd zewnętrzny (strój),
różnice w stylu życia oraz poziomie rozwoju
gOSpodarczego musiały być mimo wszystko
znaczne. Kiedy przy róznych okazjach szlachta
5-104 stykała się z podkarpacką, a ·w;elko-

5

polska z ukraińską, konfrontacje te w,l1'łd,~
dość sz~kująco.
Należy ró\ynid pamiętać, że wpływy
checki.:;, ,w sensie oddzialy--wania pewnych
ców obyczajowych czy nawet
gał;." da1eko poza tę warstwę
wały na kraje sasiad~jące z .,
znaczna jest rozleglośc podstawy . naukowe i edycje tekstów mówiących o kul-
której - niczym w lustrze - odbijała ~lę
tura s2l1achecka w jej różnorodnych. l,
bat"l.'.'Tlych przejawach. ~ Owe pamiętn1ki,
riusze, raptularze, gawędy, fraszki czy.
ukazały się czę360,wo w XIX i XX wl~ku
znacznej m~erze zresZltą dzięki inicjatywie.
dawniczej rozJWiniętej j·uż w latach polskl
dQlwej). ileż jednak materiał:ów SJpoczy,wa
dziś dzień w pyle bibliotek, rozsianych po
różnvch starodrukach, silva rerum czy
deksach po€zji ulotnej. Dodajmy do tne~g;.o""rtó,
cze zabytki kuUmy malteTi,a:l:nej, od
trumi-ennych poczynając, na :pa'Sac:l~~~~
kończąc. A przecież istniały i formy
łączące formę plastyczną z zapisem
jak choćby pochodząca z początków
ku podobizna Jędrzeja Szydłowskiego.
wierzyć późniejszej anegdo'Cie, klęcząc u
krzyża, miał on tapytvwać Zbawiciela:
!'ite Panie, czy kochasz mnie?". na co
mu odpowiadał: "A jakże, jaśnie w'ielm{,żn
kanclerzu płocki, [... 1 kocham cię".lna.i,"ozmaJI
Temat kuJJtura sztlachecka w jej
szych, ni€raz dość zabawnych dla nas.
wach dług.o jeszcze będzie stanowił . obawa przed sztucz.nym nieco i schematycz-
pole studiów dla wielu badaczy. Gd~Y.~b~l~"sml;~~Y~
wiem założyli nawet rzecz z gt'untu
:wą, a mianowicie, iż cały zasób
ten temat zostanie do gruntu z:badamy,
1 Por. Tradycje szlacheckie w ku!tl(fZe pol.,kiej,
red. Z. StefanQwskiej, Wru-szawa 1976, s. 167.
6
:fiJkorwany i s~'omerllt"?:w~,Y, to i .!ak . przeds~-
'ciele każdeJ kołeJneJ generacJI history"kow
~ oświetlać go w s.po~ób c?raz to Uu;y, n~
podstawie noweg.o kwestionarl,!sza pytano Juz
w chwili obecnej zresztą zespół tych badaczy
'est v.'lI"ęcz ~ud.ący .z~ówn{) pod ~ędem
łlośdowym, JaIk l JaJkoSClQlWym. stud1.a l arty-
kuły, monografie i syntezy, prace popularno-
turze warstwy rządzącej w dawnej Polsce zło­
żyłyby się bez wątpienia na sporą bibliOltekę,
której wspómórcami bylltby za!równo histor,v-
ey j socjologowie sensu stricto, jaik badacze dzi2-
jóW s2rt:uki, Uteratury czy myśli filozoficz~o­
_społecznej.
Bodejmu.jąc po tak "W1ie~u i talk:. wybit:nych
poprzednikach ten ,temat na nowo, pragnę
ograniczyć się do przedet-awienia jednego tyl-
ko aspektu tego rozległego problemu, jakim
jest kultura szlachecka., mianow!(':e do omó-
wienia jej najtrwalszych (za.r-.':'wno w dobrym,
jak i w złym sensie) elementów, :ch stałej
obecności w szeroko pojętym "życiu polskim"
XIX i XX wieku. Nasuwają się tu jednak pew-
ne wątpliwości, nad którymi warto się chwilę
zastanowić.
Po pierwsze więc, czy zamiast .o kulturze
szlachec,kiej nie należałoby mówić o kulturze
staropol'skiej tout court (z uwzględnieniem
oczywiście jej różnorodnych nUl'tów i odmian),
czy też nawet - jak. chcą niem.órzy - o kul-
turze rustykalnej (szlacheckiej i ludowej). Za
takim postawieniem problemu przemawiałaby
nym wydzielaniem kultury jednei tylb war-
shvy z całości "życia 'Polskiego w dawnych wie-
kach" (jaJk się to zwykło potocznie określać),
z drugiej zaś strony występDwan1e na .szeroką
skalę zjawiska ,,-osmozy kulturowej" związanej,
Z\vła.szcza w XVI wieku, z ruchl'iwośc:ią spJłe~z-
7
ną. Już przecież Oskar Kolberg pisal,
te dwie warstwy szlachta i lud ró±niły się mi
dzy sobą radykalnie de iure. to jednak "tyl
międly nimi było stopniowań i amaJlogili, że ró'
nice te de facto znacmi.e się łagodziły, a w czę
ści i zacierały" l, Liczne dowody na potwier
dzenie tej tezy znajdujemy w pracach badacz
okresu międzywojennego (J. Sit. Bystroń) i po
wojennego (z B. BaranO!WSkim na czele
Wszyscy oni pisaJli jedJnaJk oodzie1nie o k!Uiltu
rze szlacheckiej, osobno' zaś o 1rudowej, które
nie sposób było oddzielić w stanie czystym o
poprzedniej (podobnie zresmą jak np. z wza
jemnych v.rplywów religii i folkloru nie moż
\v)"nikać postulat zanie{!hania oddzielnych ba
dań nad tymi dwoma zjawiskami). Istnieni
ost;10Z)' wiąże się również z preponderancj
kultury szlacheokiej, która zwłaszcza w cza
sach saskich nadawała zdecydowanie ron caloś
ci życia.
Druga obiekcja, jaka nasuwała:by się pl'
rozważaniu mo~iwości wyodrębnienia kulM
szlacheckiej, ma charaikJter o wiele powalŻniej
szy; choćby z podręczników histo:rii wiadomo
jak: wieloznaczne było pojęcie tej warstwy
XVI-XVIII \'i1ieku. Herbem i przywi,lejaffi
stano"\\i-ymi mogli się przecież wylegi1ymowa
zarówno zbliżeni poziomem umysłowym d
chłopów (i nieraz ustępuj~cy jm zamożnością
zagrodowi szlachcice spod Sieradza, Grójca cz
Łęczy?~, jak i przedstawiciele warstwy ma
gnackleJ, wykształceni na włoskich, francu
skich, niemieckich .i holenderskich uniwersyte
tach, ludzie władający wieloma językami. Al
przecież pomiędzy tymi dwoma przeciwstaw
nymi sobie biegunami zamyikała się właśni
kultu~a waIrshwy szlachedki-ej. Z drugiej za
1 O Kolberg. SandomieTSkie. [,\':]
wszyst.'.:ie. t. 2., Warrsza-wa 1963,' s. 173, w przypisie.
8
że cho
strony jej przedstawkiele naśladowa14 w miarę
oczywiście swokh możliliwOOci fina1I1SQlWych, styl
żvc-ia. a nawet i ubiór magJnaterii "Nie wie-
dzieli panO'Wie - pisał Ki:towicz - jak się mieli
różnić od szlachty; jaJkąkollWiiek. oni modę wy-
mdlili, WiDet ją wjJd·zieli na szłachcie" 1
-Trzecia rnoiŻliwa obiekcja dotyczy pYtania,
czy była to kultura specyficzna tylko dla nasze-
go państwa i narodu, czy też przeciwnie - sta-
n0wila po prostu pewien typ cywilizacji właś­
ó.vy w epoce feudalnej wa:rstwom rządzącym
:·ówni.e~ i w iffioLych krajach Europy. Zagorzały
w.elblclel poJ.sk..iego baroku, węgierski historvk
Endre. ~g?':I, zw:acał już swego czasu uwa"gę
na zbleznosc gu~tow . a:tystycznych i stylu ży­
Ul szlachty węg~er~kieJ czy lcroackiej z polską,
co tłu:ma2zył bh~klm sąsiedztwem, pociąga.ją­
'Y~ za sobą znajomość wzorów obyczajowych
.Ue~a.tur~".2 .Ale. przec,ież na daIekim PóŁwys-
p~e PlIeneJsk1ffi o Polsce wie;'.1:zi'ano baTdzo nie-
wiele, a w dxamaibllIrgii hisZipańskiej XVII \\.'"ie-
kJ. ~~j n~z stanowi przysłowiową ziemię
z ?aJki, ~olozoną gdzieś za siedmioma g6ra::ni.
i\Tln1O to Jednak tamtejsza szlachta by~a n:esl',--
?hanie .zar.ówno pod względem ideologii, jak
: stylu zycJa podobna do naszej.
.I ~u, i ta~. eks~ar:sję terytorialną usprawie-
J,wlano m1SJą dZIejOtWą, polegającą na ob!ro-
/e i. sz~rz<:niu ?hrzeicijaństwa. Zarówno pol-
~r::a! )ak l hIszpanska szlachta wierzyły w ",,-yż­
szosc' swego kodeksu moralnego i stylu życia
ad o?J:"czajami oraz etyką pozostałych warshv
v.dnoscl. W obu krajach przeważający procent
,e~o stanu tworzył proletal'iat szlachecki' na
olwyspie Pirenejskim grandes i ca1;all~Tos ,
• l J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Aug~­
.a III, Wrocław 1970, s. 439.
tegoż. Dziel 2 E; .~ngyal, Barok polsk.i a węf]ie1"s~i, t·"",:) Studia
. dZle)ow po!sko-węmerskrch stO$ankow [iferacUc1,
':ultuTalnych, Wrocław 1963, s. 188-189 i 207.
9

w litew"ko'1polskiej Rzeczypospolitej zaś
mag
naci i karmazyni wszyscy oni stanowili drobn
część szlachty. I mieszkańcy naszych zaścian
ków i hidalgowie żyli z pracy własnych rą
lub szukali Ultrzymania na pańskich dwoa:ac
w służbie kościoła czy 'w wojsku. W obu kr"a
jach zakres zajęć niegodnych szlachcLca by
bardzo szeroki, brakowało natomiast nobless
de rabe, czy gentry, które trudniłyby się dzia
łal1nością kupiecką lub bankierską. Występował
także nagminne lekceważenie innego s:rlachec
twa niż po,lskie (recte hiszpańskie) z tą ty
różnicą, iż na Półwyspie Pirenejskim "zielon
ksiE,'ga" odnotowała tych ludzi ,pochodzenia mu
zułmańskiego czy żydowskiego, którzy przedo
stali się w szeregi hidalgos, w Polsce zaś t
samo czynił Liber chamorum Waleriana Ne
kandy Trepki 'Wobec plebejuszy, ni,epraJWni
podszywających się pod herb. Te zbieżnośc
między polską a hiszpańską, wE,'gierską czy na
wet kroacką kulturą szlachecką wynikały
jak się wydaje - bardziej z podobnej sytuacj
geopolit'ycznej (rola przedmurza, tradycje wal
ki. z muzułmanami), pokrewnych sobie aspira
c.ii politycznych czy wreszcie ze zbLiżoneg
stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego ni
ze znajomości cudzych wZOrów obyczajowyc
i chęci ich naśladowania.
Jak bardzo swojS'ko będzie się czul Julian Ur
syn. N:erncewic7. we dworach zrunożnych planta
torów amer)'lkański.ch! Fakt, że otaczały je rów
nież plantacje bawełny (a nie samo tylko zboże)
na których pracowali ciemnoskórzy niewolnic.
a nie biali chłopi, nie był tu ostatecznie najw3Ż
niejszy. Podoibne wrażenie WYlni-esie po 150 la
tach Wj1told Gomfbrorwicz z argentyriskich fe
i estancji, których właściciele rpędzili ziemiań'SI
'ŻywQo~. We wszys.tkich niemal krajach stykają
'Cych się na polu bitwy ze zwolennikami islam
występnwaly na przykład silne wpływy orien
10
talne widoczne w dziedzinie mody. Zauważył to
JUż podróżujący w początkach XVII wie.kiu po
polsce MarUn Csomb0T, który pisał, iż "polskie
ubielry męskie różniły się niegdyś od węgier­
skiCh, dziś zaś tylko nieliczne spotkasz rozbież­
Ilaści, jako że obie strony znajdują upodobanie
w tureckim stroju" 1. Tadeusz Boy-Zeleński na
marginesie rO'2Jwwżań o wkceullto1Wanej nie['&z a,ż
d·a przesady polskości postaci występujących
w kome::liach Aleksandra Fredry słu;ĘZnie zaś
przypomniał, iż 'bohaterowie Alfreda Musseta
\vyglądają nader podobnie, albowiem .. te same
warunki społeczne tworzą tę samą nadbudowę
moralną, te same wady i cnoty, dlatego i chło­
pak leJkilroduch, i ciepły stryjasze/k, i mama.
i panny, i cały dwór tyle mają cech podobnych
li Fredry i u Musseta" 2.
~imo wysuniętych wątpliwości, sądzimy
więc, iż da się wyrÓŻnić polską kulturę szla~
checką jako osobną !o'rma>cję, i to nie tylko dh~
tego, że jej istnienie poświadczyło w swych bo~
gato dokumentowanych pracach wielu badaczy. '
Co wBŻnietsze, krultU'!'a ta posiadała pewne ce-
chy SpecyfIczne tylko dla Polski, które odegra-
ły szczególnie donioolą rolę w okresie rozbio_
rów. Wtedy to bowiem w literaturze obcej Po-
lak poj3Jwia się :przede wszystkim pod postacia
szlachcica; jako dOlWód mogą bu slużyć zarówno
pr~edstawiające nas w ujemnym świetle poezje
Hem.€go czy powdeści Dostojewskiego, jalk i u-
twory przychylnego nam za'sadnic:zo Bahak.a.
W.ar:to zresztą zauwa,żyć, że jeśli już w XVIII
Wlek.~ zaczął się w Europie utrwalać stexeotyp
pOlskiego szlachcica jako kł:ótliwego i ciągle pi-
Janego awaTh'\Jumika, stało się to głównie za
.sprawą literatury francuskiej, która zresztą za-
M. Csombor, Podróż po Polsce, Warszawa 19tH,
l
11.
2 T. Zeleński_Boy, Obrachu.nki fredrowskie. Walr-
~la"v--a 1953, s, 110. '
li
 ciążyła powaimie (ZiWłaszcza Wollter) na widz
nlu tych spraw przez pisarzy XIX wie1ml (n
Lamartine 1). Na niedawno zaś wydanych afi
szach r,adzieok.ich z okresu wojny 1920 ro
strona przeciwna jest przedstawiana z reguł
niemal \v stroju szlacheckim.
Jak się wydaje dopiero obecnie istnieją z
wszech miar sprzyjające warunki do bezstron
nego przedyskutowania miejsca kuJ.rtury szla
checkiej w całokształcie dziejów dawnej Polsk'
Nie ma już bowiem uzasadnienia ohama szla
chetczyzny jako bastionu tradycji narodowyc
ale też brak podstaw do jej gwałtownego ata
kowania jako kultury warstwy jeszcze groźne
dla radykalnych przemian ustrojowych, Zdjęt
naukową "kilątwę" z badań nad dziejami daw
nych el1t - społecznych, intelekbualnych cz
wyznaniowych, jak również nad mentalności
i kulturą warstw rządzącyc_h w poprzednieJ
epokach naszej historii. Kiedy Bys.troń cz
Franciszek Bujak: snuli swe interesujące rozwa
• zania na temat wpłylWów ku1ltury ziemiańskie
(recte sz1achecik.iej) na chłopską stanowiły on
w pewnym stopn1u zagTożenie dla poHtycznyc
aspiracji !'!Uchu ludowego. Obecnie, gdy st.osun
k~ spol:czno~po~ityczne uległy radykalnej zmia
me, dOJrzało plerwsze chyba pokolenie zdoln
do obiektywnej oceny za.Jet i wad kultu
~zlach;ckiej. Z tej historycznej szansy waT
l nalezy skorzystać.
T jeszcze jedno: Kazimierz Wyka zwróci
był s.\V~ego. czasu słusznie uwagę, iż "o(ll~łoś'
w czasle' me zawsze oznacza odległość w możli.
wości zrozumienia" 2, A więc, że mogą być dz:
bU~Z2 i ~epiej odczuwalne np. epoki początkÓ\\T
pań5l'JW~ ?Cl'l9kiiego czy XVII wieku niż okr~sy
rozO_,Jrow, romantyzm lub nwwet czasy lUlę­
dzv.....vojenne. Do przytaczanych przez Wykę do-
,v0dów żywotności rtradycji barokowo-sarmac-
!(:ó w naszym społeczeństwie można doczucić
DO ?at'u latach dalsze przykłady, jak niezwy.
kła PQPularność filmu Potop {osnutego na rów-
n:", nadal żywotnej sienkiewiczo.wskiej wizji
tJ.:ll'ych cza:sów}, wzrost zainteresowań dla
ku~t~ry : literatmy (zwłaszcza poezji) polskiej
X\'II w:eku l lUib wreszc~e JX>Wodzenie utwo-
ró"f.,· na'iV1ią:rujących do fOil.'tn gar.vędy szlaiChec-
k'O': (klasycznym wprost przykładem są tu
dz~2ła Melchiora Wańkowicza). Krultura szla~
chc,:,s:a, oddziałując nie tylko na styl życia,
lecz również na sZItuilti plastyczne, literaturę
?:~kną czy fo~klor wzbogaciła lrulitJuTę ogólno-
:-l:lc0dową oraz ~rla Wwaly rwpływ na
k~ztał;!Xlwanie się charaktero narodowego, urno·
żLwiając w jakimś stopniu przetrwanie i za·
c~O\vam.:.e poczmcia własnej identycmości.
I P(n". A. Borkowski, Tradycje baroku w polskiej
poe=h c'.'~."Jól('zesnej, "Nowy V,Tyl'az" nr 9, 1976,

1 Por, Z, MarkJewicz, Spotkania polsko.francuskie

Kraków 1975. s, J93 : ;-'il',t.
2 K. Wyka, Aktualne społeczeństwo polskie a jer;
tradycja kUUUra!7W, ,.Kultura i społeczeńsbvo" 1:967
:nr 1. s. 23-29.

12

ŻYCIA
1 ISTYL
IDEAŁY
WŚTÓd specyficmych ty1lk:o dla 1miltury szla·
checlciej wyróżników, które z jednej strony
dzieliiły ją w XVI-XVIII wieku od kultury
innych warstw społecznych, z dI1Ugiej zaś ·wy-
warły trwały, przew"3Żnie zresZitą ujemny
wpływ na nasze późniejsze dzieje, jedno z czo-
łowych miejsc zajmują bez wątpienia obycza-
je tej warstwy, Badania w tym zakresie mają
swo~ą pięlkm.ą brarlY!Cię; od zdIumi.ewająced po
dziś dzień bys.trością niemalże socjologicznej
obserwacji ,pracy Jędrzeja Kitowlcza {Opis oby-
czajów za panowania Augusta III), po;przelZ
antykwaryt'zne studia ŁUlk:asza Gołębiowskiego­
i Zygm'Wl1!ta Glogera aż do XX-wiec7.l11ych 0-
pracQWań Władyma/W3 ł:.-o<zińskiego, Jana Sltani-
sława BystrOIltia czy .Meiksanwa Brili::kUefr3,
ciągnie się długi szereg książek IX>święcDnych
tej właśnie dziedzinie historii kultury. Co cie-
kawsze, właśnie w Polsce Ludowej 'budzi ona
szczególne zainteresowanie odbiorców; pDdczas
więc gdy prace na temat wzrostu powinności
pańszczyźnianych chłopów zalegają półki księ­
garskie, każda praca mówiąca o dawnym oby-
czaju może liczyć na powodzenie, Nie spraw-
dz:iła się więc opinia jednego z socjologów, któ-
ry w roku 1958 (na marginesie pierwszego wy-
14
dania p:acy Zbi~niewa ~uchowicza, Z ,dziejóu.:
obyczajow polsklch w ~tek11: ,XVII l pterwsz~]
parowie wieku XVIII) p~, 1~, wyrrosła PO, W,Ol:-
nie wa-rstwa nowej intehgencJl wyzbyła Slę JUz
feudalnych ciągotek i nie poczuwa do związków
z da,vną szlachtą, Stąd też "ewenUuałne zain-
teresowania feudalną obyczajowością polską
nal8Żą do tej samej kategorii, co zaintereso-
wania życiem Eskimosów" l, Błyskawiczne ro-
zejście się dwóch wznowień Dziejów obyczajów
Bystronia (1960, 1976), dwa powojenne nakła­
d~' Encyklopedii staropolskiej Glogera (1958,
1972), pięć ,kolejnych wydań Zycia polskiego
lL' dawnych wiekach Łozińskiego czy .szybkie
wyczerpanie kolejnych zarysów Kuchowicza
(1957, 1974) - wszystko to podważa zasadność
lego przypuszczenia. Coraz częściej bowiem
zwraca się uwagę na ciągłość tradycji (do któ-
rej m.in, przy okazji różnych jubileuszów stale
:1awiązujemYL, z drugiej zaś strony śledzi się
z rosnącym zainteresowaniem relikty kulturo 4
we przeszłości w obyczajach dnia dzisiejszego.
Patronuje temu niejako mądre spostrzeżenie
Łozińskiego, który przed laty pisał, iż granica
pomiędzy kulturą staropolską a współczesną
"pozostała płynna i nie byłoby to może nie-
wdzięczne zadanie dla historycznego badacza-
-psychologa: wykazać jak tej przeszłości jesteś­
my już da'lecy i jalk jes;zc;ze bli:scy" 2.
Kiplin.g na.pisał kiedyś, iż o królach. koniach
i klejnotach ludzie będą zawsze chętnie czytać,
Podobnie też rozJWażania na temat panującpj
mody. sposobu obchodzenia św!ą;t czy życia to-
warzyskiego wzbudzały i będą wzbudzać za-
interesQlWanie czytelników, Wystarczy nesztą
przypomnieć, że nasze tygodniki {z p'2,p-ula::''Jym
l.,Nowe Książki" 1958, nr 2 (186), s. 68.
2W. Lozi6ski, Zycie polskie w dawnych wiekach,
Krak6\v 19159, s, 260,
15
"Przekrojem" na czele) zamieszczają okoJiczn
ściowe artykuły poświęcone zbliżającym s:
świętom Wielkiejnocy, Zaduszek czy Boże
Narodzenia, a stanmvti.ące przeważnie kompil
cję wiadomości zaczerpniętych z dzieł Kitow'
cza, Glogera i Bystrorua. Obyczajowość star
polska stała się jednak czymś więcej niż zbi
rem anegdotycznych opowiadań o sposobi
urządzania dyngusa lub potrawach, jakie poda
wano na stół wigLhjny. Jej ewokacja służy
wiem także uświadamianiu sobie narodo"\\'
:ożsamości, opartej w dużym stopniu p..a pa'Uię
ci o obyczajach i kulturze warstw-,- .'>Zła
checkiej. " cono uwagę, że w powieści polskiej XIX wieku
Wy1JwO'l"zyła ona kulturę nie tylko zdegl
merowaną i zatomizowaną, ale przede wszvst
kiem rustykalną. Szlachta mieszkała bowiem. n
wsi, w siedzibach rozproszonych na terenie 01
brzymiego pańs,twa, a nie skupiona wokół dwa
ru krÓlewskiego, jak to miało miejsce na przy
kład we Francji. Myślą w najwyższym stop
niu obcą i nienawistną ogóło1;ll[ szlacheckiem
byla koncepcja jakiegoś polskiego Wersalu
gdzie obok "króla-słońca" krążyłyby dz;esiątk'
mniejszych .planet, z niego tylko czerpiącyc
swą siłę, blask i prestiż (nie 2;naczy to oczy
WISCle, aby nie do-strzegano pozytywów pły
nących z "przetarcia się" młodego szlachcica
na pańskim dworze). W XVII wieku szlachta
nie szłą jednak za przykładem przedstawicieli
polskiego renesansu budujących sobie siedziby
:akże po miastach. Kultura szlachecka osten-
tacyjnie niemal podkreślała swą niech~ć do
\vielkich miast (pożal się Boże, co to za ,,\v"lel-
kie miasta" były w Polsce XVII-XVIII \\<ie-
~u), "': których upatrywała, mówiąc dzisiejsz;;m
JęzykIem "aglomerację zła", "Miasto to gniat-
do niecnoty i kłamstwa" - pisano. Niechęć ta
obejmowała również stolicę, m.in. dlatego, że
w stO'1icy właśnie wtdziooo kuź.nię rJebezlp:e-
16
;cnych dla womości szlacheckiej irrutryg poli-
t\'cznych.
- Nastroje antywarsza:wskie dadzą się zauwa-
i\'Ć jes~ze u 'Schy1lku XVIII wiekiu, kiedy to
p'awet ludzie należący do formacji oświecenio­
\\-ej chętnie przedwstawiali cnothwe życie na
\..,-5: nagannym O'b)''''C2l3Jjom pa'Thującym w stoli-
c\-. Kon.trast wlieś~mia.sto sięga oczywiście sta-
r;Jżytności; zdaniem jednak historyków litera-
tury ziemiańskiej uwielbienia wsi w tym stop-
n:u "co w Polsce, nie spotY'ka się w żadnej
\,-spółczesnej literaturze, ani włoskiej, ani f"ran-
cU5kiej, ani angielskiej" l, Słusznie też zwró-
miasto (aż do czasów -chyba Lalki) występuje
przede wszystkim jako teren chwilowego po-
b"du w nim ziemian.
"Byrtowanie na wsi wydawało się natomiast
szlachcie zgodne nie tylko z własnymi intere-
sami (konieczność nadzoru nad mają1!kiem),
ale i z tradycjami republikańskiego Rzymu, do
których tak chętnie nawiązywała (m.in. okre-
ślając $iebie jako ordo equestr!s), a gdzie na-
\yet dyktator szedł - jak wiemy - prosto od
pługa bronić zagrożonej ojczyzny. Dawać ono
m:ało także przewagę moralną nad ~nnymi na-
cjami, "gdyż w miastach łatwo szerzą się grze-
óy i herezje, a cnoty rycerskie ustępują znie-
',\·ieściałości" 2,
Z niechęcią do miast wiązał się wzorzec szla-
chcica-ziemianina, przy czym - 2ljawisko dość
charakterystyczne dla stosunków polskich -
:::1eal rolnika był właściwie ponadwyznaniov·... y.
'ren sam lub bardzo podobny wzo.rzec znajdu-
: emy bowiem w tak Zlwanej litemturze zie-
1 S. Windakiev-icz, Poezja ziemiańska. Kraków
1938. s. 77,
2 J. Michalski, Warszawa czyli o antystofecznych
nastrojach. w czasach StanisŁawa Augusta, "Warszawa
XVIII wieku", t. XII, z,!., Warszawa 1972, s. 49.
2 KuLt-ura szlachecka .•• 17
 miarukiej, ,kJtórej mzikw1t przypada na przeł
xy! i ,~VII wieklll. Była ona dziełem wyzna
cow roznych konfesji (od katolików po ari
oraz przedstawicieli rozma~ty<:h region'
Rzecz)/lpDspo:lHej. Ideał ich stanowiła włość
statecznie duża, Siby ZSipev..mO.Ć goopodarrczą
zależność jej posiadaczowi, równocześnie z
na tyle mala, aby mogł on osobiście kierow
pracami na roli, a sam pozostał wolny od
kus, jakie niesie bogactwo i próżnowanie. Ch
szlachcic miał raczej zarządzać i nadzorow
niż sam imać się pługa, to jednak. również i
niego odnosiła się wieloznaczna postać oracz
ta~ ,cz~S!t.o występująca zarówno w poezji zi
illlańskie.l. a także w h3igi'Olgrafii XVII wie!
(vide rozwinięty również w Polsce kult św. 1z
dora).
Jak słusznie zauważyła Alina WitilWiws
"dla mentalności szlacheckiej potencjaJn
oraczem, przez tradycję i przeznaczenie do zi
mi przypisanym jest właśnie ziemianin'
Szlachta też przy.swoila sobie postać święteg
oracza, ".nie widząc żadnej niestooowności
kolizji w zestawieniu symboliki rycerski
z .r<JI]~~czymi iil1.Sy~ni.ami św. Izydora" 1. Był
w:~ I~eał agr~rny, widzący świat w wymian
wl;'Jsklm (c~oc. równocześnie pozbawiony
ogoł zrOZUll1lema dla uroków natury).
~ pochwałą życia wiejskiego, jakie prowa
dZI szlachcic, właściciel jednego f01warku, wią
7.ała się ro:vnież. apologia wniM"'U, przy czy
był b umIar \Vl'B'lmtronny. W:stTzemięźliwoś
w gromadzeniu majątku czy urzędów mial
iś? w pa'tze z pochwałą umiaru "w d'Ocletka
mac\ lu?~kieg? umysŁu". Umta!' stanowił wy
:raz ~Labl~lzacYJn€'j tendencji w łonie warst
szlacheckIej, był próbą ucieczki od konfliktó·
l lI. W.t',"wska, Slawianie, my lubim sielanki. [ ... l
Warszawa 1972, s. 86--87.
18
ozwlijającej się cywilizacji, stwarzał możliwość
Wyjścia z burz i rozterek okresu potrydenc-
kiego 1. • .
Ta sielanka szlachecka, ·SWlat pełen harmo-
.. w którym nie było miejsca na złego sąsia-
n11,
da klęski gospodcze, ar '
WO"JDy . . s t a-
czy pOZogI,
o~viła zarazem rodzaj miniaturowej utopii.
~'iejskiej. ~k~dii. możl~wej. w. warunk.a"Ch. ży­
cia zienuan:skiego. RealizaCja Ideału ZlernIam-
na miała .dać szlachcicowi niczym nie skrępo­
waną niezależność osobistą, calkowi~ą wolność·
oraz swobodę. S.pokój wewnętrzny człowieka
.Wypływał również z unikania pogoni za urzę­
d~mi oraz ograniczenia zaintere:sawań do spraw
agrarnych. "Szczęście ·ziemianina-szlachdca -
pisał swego czasu Łukasz Kurdybacha - po-
lega na ty;m., że nie uznaje on źaidnego nad so-
bą zwierzchnika, 'pr8cuQe rwtooy, !kiedy na ;to
ma ochotę, ubiera się wedJrug własnego upodo-
bania [...) nie drażni go nadęta pycha magna-
tów czy dY1gniJtarzy państ'wO'wych, bo będąc
od nich niezall.eżnym, może ich be'7lkaITlie lekce-
ważyć" 2.
Zawarta w poezji ziemiańskiej pochwała
szczęścia 'W dOllUowym ·zacis·zu s,tanorwi.ła
pierwszą chyba w naszej literaturze apologię
miernOlŚci i ~przesta>wania na małym, a zara-
zem naganę arywizmu oraz pogoni za sukce-
sem. Podobnie jak rządy oligarchii magnackiej
nie znajduaą ,właściwie niemal żadnego odbi-
cia we współczesnej 1itera'burze politycznej, tak
i w ideałach życiowych polskiej szlachty nie-
poddbna -closzukać się wezwań do naśladowa­
nia tych jednostek, które przedostały się w sze-
regi magnaterii. Chwaląc chętnie (zwłaszcza
l Hernas, Barok, WaCSiZawa 1973, s. 70-73.
Cz.
! Ł.
Ku;rdybacha, Staroporski ideał wychowawczy,
Lwów 1938, s. 15 [orarz1 J. TarzJw, Wzorce osobowe
szlachty.polsleiej w XVII w. [w:l "Kwarr-ta1nik Hisro-
ryczny" nI" 4, 1976, pas,s-iro.
,.
 w toastach weselnych) świetną przeszłość r
mogącego się pochlubić hetmanami, marsz
kami czy biskupami, starano się jednak
ogół nie pr.zypomtll'ać n.ilk.ornu, iż od. cich w1
nie ta świetność się zaczęła. Jedynie pr
dostojnikach kościoła (jak Grzegorz z Sano
lub przedstawicielach świata nauki (exemplu.
Marcin WaJdowita) przypomniano ich dro
życiową, wiodącą od pasania świń lulb owi
na szczyty hierarchii społecznej. W ustroj
feudalnym satyrycy, moraliści i· kaznodzie
zawsze piętnOIWali plebejuszów pragnący
przełamać bariery stanowe i społeczne. D
warunkÓ'W polskich jest jednak charakteryst
czne to, że także szlachcic sięgający po "ko
dycję m8@Ilacką" ściągał na siebie słowa ostr
nagany.
Używając 'Współczesnej ńam terminolog
moma powiedzieć, iż wzorcom osobowym te
go stanu paroronOlWała pl'zym.ajmniej w teor
(z praktyką bywało jUJŻ t"óżnie) nagana awa
su niezależnie od :tego, na jaki. szczebel drabi
ny społecznej miał on prowadzić. A więc cz
było to przejście z kondycji ziemiańskiej d
senatorskiej, czy też próba nielegalnego prze
dostania się - bo "kuchennymi schodami"
w szeregi szlachty, nad czym tak ubolewał Ne
kanda T:rejpka w słynnej Liber chamoru
Notabene słuszny wydaje się pogląd, iż naj
trudniej było przedostać się do grupy śred
niej szlachty, nadb"bwiej zaś przebiegał awa
na samej górze (ku magnaterii) lub na sam
dole (od plebejusza do rangi zagTooowego szla
chcica).
Prawdą jest, że w literaturze XVII wiek
spotykamy pochwałę śmiałych rycerzy fortu-
ny, ciągnących na wschód w poszukiwaniu no-
wych ziem i bogactw, a więc typów, które na
gruncie polskim stanowiły poniekąd odpowied-
nik konkwistadorów. Pizarra też i Corteza sta-
20
!ł:a:~') polskiej szlachcie za wzór do naślado­
n' a w początkach XVII wieku, wzywając
.:~ ;oy śladeI? Hiszpanów ~zukala ..szczęścia ~
~',v{):<:h" Indlach (na. t~rerne ROSJ1). W doble
"; nó·,v wojny tu-reokleJ Władysława IV Wau;y
~~~'r.J.o\vano wizją śmiałego rycerza, krt:ó~ dzię­
s" waleaności wyzwoli Bałkany spod Jarzma
\\:,·;:;o:.-:iej P01'ty. Gdybyśmy jednak. podsumo-
~.;li liczbowo te głosy, okazałoby się, że stano-
~v:ą one zni.ik.omą ·mniejszość wobec. po?hwal
<=p:jt;:ojnego, mało prod'U'kt)--wnego l mezbyt
~mb~tne&..o żywota. .
Z chwilą zaś gdy zabraudo własnego pan-
st",Vil.. każdy "kto robił majątek. nie dla wyższych
racji; lecz wyłącznie na własny użytek, musiał
b','Ć w litexatUTze piękmej UJka'zywany jako po-
SpGLty łajdak. W jeszc·ze \V'i.ększytrn sto~u do-
tvczvło to - ze zrozumiałych względow -
l~dzl robiących karierę w służbie administra-
cji zaborczej lub w obcym wojsku. Skoro bo-
W:Cffi prawdziwym patriotom odbierano ma-
ją~k.i i usuwano ich ze s~anowisk, ~c dz.i~­
mego, iż "urzędy nie ehlUbIly, kary nIe hanbl-
łv, ty-tuły nie przysparzały chwały, a ordery
przestawały błyszcZ€Ć"l. Wystarczy tu przyto-
cz~yć pierwsze z brzegu przykłady: prezesa
Zagarlowskiego z Kollokacji, aferzys,ty Klono-
ws·"\dego z Głów do pozŁoty Larrll'a, liJCznych
QGrobkiewiczów, występujących w utworach
Rrdzi€'\VlcZówny, Orzeszkowej ocaz innych
p:'-:.-wcĆ)w poolslkięgo .losu. Jooy1llym uS0'awiedli-
\'·:2niem nowobogackiego mogło być ofiarowa-
n:e tych pieniędzy na cele publiczne; zacny
Rzecki, który nie mógł sobie wyobrazić. aby
·Wokulski tylko dla osobistegD szczęścia zdoby-
wał pieniądze ,:pomiędzy kulą. nożem i :tvfu-
20m", był tu wyrazem powszechnie panującej
I B. Cyv.."'iilski, Rodowody niepokornych, Warszawa
:nl, s. 302.
21
 konwencji. W Kollokacji cala sympatia au
~est . po. stronie drobnej szłach1y, dO}ITowa
]ąceJ nIezdarną gospodaI'1ką (w podzielonej w
swe posiadłości
do ruiny. Józef Korzeniow
~aźnie stawiał czytelnikowi za Wzór, pod
bnie zres21tą, j ak to czyniła poezja ziemiańs'
XVII wieku, ludzi poprzestających na małym
Z bytowaniem wiejskim szlachty wiązał
również specyficzny stoSU!Ilek: do czasu, iMór
w pewnych porach roku dysponowano w na
miar ze, co - obok dostatku produk;tów - l
iało u podłoża polskiej gościnności, tak sławi
nej przez cudzoziemców. Kontrastowała o
z chłodnym przyjęcie!m, z jakim spotyikaIi
obcy ~zyb~wając:y do Niderlandów, Anglii c
FrancJl. Juz Jan Stanisław Bystroń dał cz
ściowe wyjaśnienie tej zagadlci, pisząc, iż z c
sem niew.iele się liczono, jadła było w bró
a gość z dalekiego świata przerywał w intere
sujący sposób monotonię wiejskiego bytowa
ma 2. W każdej chyba epoce gościnność świad
czy nie tylko o stosunku do obcych lecz stan
wi również - do pewnego stopnia' _ funkcj
wa!unków życia. "Gdzie jest co jeść, gdzie jes
ZWlerzyna i gdzie ludzie nie mają co robić"
gościnność - jak słusznie stwierdza Mari
Ossowska - "jest cnotą, którą z góry moin
u ludzi żyjących w tych warunkach przewi
dzieć" s. . sce pogawędki. Równocześnie zaś pojawiło Slę
D~ki. 'Wi~c zbyt na produkty żyrwnoSciow
był n~e:me1ki, 'Wolny. czas nie stanowi! jeszcze
~artoStl na sprze'aaz, a rozIJ"Wki o:granllezał
Slę do udziału rw świętąch Ikościolnych oraz do
1, POir. J ..T.azbiT, Pochwała nieszczęśliwca i naga na
kanery w hteraturze polskiej ,Kultura" nr 12 1973
~ J. st. Bystroń, Dzieje oby~z~jów w d~umej POlsce'
W!ek XVI-XVIII, t. 2., Warszarwa 1960, s. 159-161.'
I'V!. O:ssowska. Inteligent polski na tle grup towa- nych sławiono nie tylko ulNloTami drokowany-
rzysktch Europy Zachodniej .Myśl Współczesna" maj
1947,s. 137. " ' , .
22
towarzyskich, dopóty też Franc:;z,
0; g
takl-Ó\V
lik,' Włoch czy nawet Niemiec ?yli .za~­
~e chętnie witani po dworach, gdZie 'WldZ1a-
s w nich znakomite remerurum na nudę. Za-
nOJkajali oni głód i:nf(l!l"'Ill8Cji, .W)~~ący m. in.
sp znacznego oddalenia od slebre SledZlb szla-
~~eck~ch. Z właściwym sobie znawstwem oby-
ajll staropolskiego zwrócił na to uwagę Hen-
cz.,
ni\:,
Rzewuski IAAÓry przez usta pana So;pl:cy
_.-1" . "-_ 'D
';;,'w'
">, l.
. cala nasza zabawa z ~U/U:zjml Ol.Jl.;owac "
" •
1 daiej: "Ugaszcza się.Jaskawcy, .oprowadza Slę
go do sta)'ni [...1 wJ'!Pije się z mm, . a nagawę­ . "l
dzi, że ledwo nie płacze przy pooegn~~u .:
Gościnność maleje pod naporem cyWlhzaC]l
technicznej oraz procesów urbantz~cyjnyc~. ,~
aktualnych doświadczeń. wiemy, ze - Je.,li
idzie o stosunek do turystów - trudno porów-
nY\vać wioski bułgarskie czy serbskie z fran-
cuskimi, niemieckimi czy angielskimi, których
r.resztą nie sposób odróżnić od miaste~zek. D?-
piero rozwój cywilizacji przen:ysłowe) gp:aw:l,
i,ż noclegi u krewnych i znajomych sta~ą 'Slę
coraz rzadsze. Miejsce ich zajmują bowiem
v: nieporównanie szerszym ~iż przedtem, ~akre­
sie zajazdy oraz hotele. Oblady w podrozy po-
częto jeść w gospodach (a nie u ~odziny ~z'y
znajomych), gazeta i ksiąZka 'Wchodzlla na m,e]-
pojęcie sMalty czasu, nie znane kuJl'burze s'zla-
cheokiej XVII czy XVIII wieku. ,
Podróżujących _po Polsce cudzoziemców dzi-
\,r:ła nie tylko wYstawność uczt, ale i tich dłu­
gość; hucme bi'esiady trwały wiele godzin.
":'/Iięd?:y jednym a d'l'ugim daniem mbiOillO prze-
rwy o:bracane na wznDszerue toast6w. Stanowi-
Iv ~ne rodzaj "panegiryków w płynie": moż­
1 H. Rze-wuski, Pamiqtki SopHcy, Warszawa 1961,
s. 262-263.
"
 lf.1kturY był da,leko "Yęi:szy, a strój
mi, ale i poprzez długie, szumne oraz-kw'~-i, I:~~~~~-::, :Składał się z pewny_ch stałych ele-
przemowy, wygłaszane nieraz mocno
wym głosem. Podobnie pijaństwo było bowiem moda na co dzień, nie od
związane z roz1wojem życia,towarj!:yskiego 'v wielkiego dzwonu", ulegała p.ie-'
żące gęsto kielichy stanowiły antidotum ';,~"n,_c,nz. m~tamo.rfoz.om. "Co ja już pamiętam
ostre i pieprzne przyprawy, których do u, , coraz mody - pisze pan Pasek -
nie żalowano), Towarzysząca ucztom -,,;,."'ach w c'z<łjpka;ch, w botach, sZaJblach,
sacja dotyczyła ludzi i wydarzeń .~:·~·:i;ika;h i w kożdym aparrade wo-jeIllll)"'1U
nieuniernie rzadko zaś - i,:'~~10wym, nawet rw czupry~ac~,. gestach,
żek. Jeszcze w XX wieku _ '"1:Janiu i w 'witaniu, o Boze SWlęty, me
w kręgu tych właśnie tn,ó,,,ii \\ ; ~:~';'\. te<1O na dziesięciu skórach wolowych"l,
W:toldowi GombrowiczDwi ~~".o~'·::':lW jednak stró.j czy ?bowiązujący przy
Klaśnie rozmów, kontaktu z partn"e;;r~:e~m~dl~:~'-~~ +.,: ~ "~JClsób zacho1wanla, ale l stosowana w ror.-
żywe słowo. Jego towarzyskość \\ s"'::::';';~;h frazeologia ulegały nicustannym zm.i~-
w prostej linii z obyczaju szlacheckiego, Zwłaszcza \v dobie baroku zwroty łacll~-
wiarnia zaś stanowiła dla tego wybitnego ::lJdobnie jak później fran::-mkic) staią Się
tynuatora stylu Pamiątek Soplicy nam'aslk., ~. w rodzaju inkrustacji językowej. Stano-
dworKU szlacheckiego, czy nawet wJ" ',x:e bow~em ana,l'Ogicz:1e upi~kszenie m~-
którym można byb przyjaźnie w':. ;s~~ pas słucki - str-o.iu czy (llleudolne naJ-
z sąs:adami 1. cZ-:.o'~_2j) imitacje marmuru lub ala?astru -
Obok konsumpcyjnego stosunku do Qł:~:'~·:. ::vIakaron:zmy służyły w duzym stop-
istotną cechę szlacheckiej obyczajowości s'"n(>łIn:_~ akcentowaniu {JdrGbności war.st~y. w~·-
wił nader sk{Jmplik{Jwany savoire vivre k,:",,-!:onej (lub przyna.imniej uwazaJąceJ Się
warstwy, w który wchodził-o właśdw:ie za ·,:1'"ą) od reszty mieszkańców Rzeczypospo-
stko: od umiejętności ułożenia pasa j
po zdolność prowadzenia t{Jwarzyskiej :L"~ więc dz:wnego, iż Walerian NClka'r:- da
wersacji i odp{Jwiedniego witania osób z satysfall<:cją opisu}e, jak to ple-,oe-JU-
w hierarch~i postawionych. W XIX i XX 52':".',- podszywających się pod szlachtę. men: a1
ku po niegustownie zestawionym z cniejsca demaskowała wła~nie ta n;ezna]{J-
\vano nuworysza lub gościa z rr:'Y~; -e<1uł gr\' tOl\varzyski,ej .i za:;ho\,,;au. S-h.rc,
wa rozmowa i,ntehgencka bywa p:J i:",:,: ~c~ ze Sl'ąska, 7alecaiąc sie do oanny ~o-
żona licznymi aluzjami do książek ,2 -·.s·c;:'ej, "słał iei wieńce na oół:nbku, c1rug;m
Puchatka nie wyłączając), filmów D:·:<lGT':VSZ\~. Z tego i z inszvch postevk-o w
st8Jwień, a1luz.ii stanowiących istne dla p,)::'n2r10, że chłop i oamówion'1 mu". Niejaki.
nie wtajemniczo<nych. Nie należy wy:)b:ra- 7,':};;ewski, pocleimując g-ofci ohiarle.m, 7wvkł
żać, iż w XVI-XVIII wieku sprawa przf.'~d- b--i mawiać: "iedże wrn., nie ia r1 łhy-s tego oC'.-
st8Jwiała się o wieIe prościej tylko dlatego, że nd') c:zna.imiał zaś wstanie od stołu słowami'.

" l PO". J. Bł011ski. Gombrowicz a ethos sz1aC',eL'ki, 1 ~ ?'lse:.;:. Pamiętni/d, \'VrJc::ław 1968. s. 93 .
.:Te"siy" nr 4 (16). 1974. s. 124.
25
24
 "mam potrzebę odYŚć". Towarzyskie
z nieznajomości wspomnianych
jące wyśmiał bystry obserwator W~~!~;~'W~
tacki w wierszu Pan Kurek pannę
eę, IW którym dochodzi do podOIbnego co i
ka, ~oła. niedemokratycznego wniosku, a
nO'WIC1e, ze na prÓŻno chłopka ibędzie
szlachciankę, bo i :tak w ·końcu wyjdzie
z worka.
" A przecież zdradzała nie tylko mowa
mery, lecz również i sama wytrniowa. N,2iI<<m
Trepka raz po raz przypomina. iż iIrtoś tam
s~al 'Z~emaskowany jako fałszyWy szlachcic,
lllewaz "mOlWę ,chłopską mial, szepluniawą i
v:
stak ?bycza]ach "I. Jak widać, nie tylko
nowozyfuej Anglii niewlaści!wy akcent,
n:a! drogę do aWansu społecznego. N"i"be,.pieCl
meJ byłoby- nie odzywać się w
dłu~o można mikzeć w tow'''''y"tv,ie,?
Ch?ć w stosunku do ludzi z wlasnego
ObOwlązy,wał w zasadzie ten sam kodeks
porwania, to jednak i on nie był
we~ątrz całej gamy odcieni, od
go llleTa'z rplaszczenia się wobec
dość lekcew.aJ2:ące tTalklborwa'llie .
bty ~zlachedciej, Pewne przes.trzeganie
OboWIązywało, jak słuszrui.e stwierdzał
m: już Rzewuski (ustami pana
~:"lcX: my, niżsi, umieli Czuć powagę
l WleIkJU, znaliśmy, że iaJko szlachta
~y ró:nni b~1i między sobą [... ] , Sz.laC'hC'ctwo i to ,Po19kie było najwyższą wa1-
macze] prZYJął, czułbym siebie
dzonym" 2.
Inne
nie. postępnwanie obOWiązywało W~O~bee~;~:[~:JI;;EE~~!r;i~TatrJ.CUSCY
należących do ttego samego kręgu
go l towarzysk:ego; dość istotna była
I W. Nekanda. T:repka Liber
rum [Liber chamorum] , cz I uenerationis .~l,'b,,~o.łbitwy, a nie jakiekolwiek inne zasługi dla kra-
Wrocła.."\v
665 i XLIV. . "
! H. Rze"\vuski, op. cit., s. 61.
26
lub nie ręki (rwyróżmiona tym za-
sŁużba no:siła dumne miano ;,ręlkodaj-
mówti.enia per "ty", "wy", "asam.", "wać-
itd. Jeszcze Maria Dąbrowska
' i dniach pisze, iż zamożni chłopi
\vydali swą posażną jedynaczkę za
OiczaJka między innymi dlatego, ponie-
wiedzieli, iż mu nikt ani "ty", ani "wy"
powie. Nie znaczy to oczywiście, aby Q{)-
\vychowana szlachta była niegrzeczna \\'0-
słUżby; traktowała ją jednak w sposób
., .odmienny niż SW.oich herbowych
karmaz.ynowych współbraci. Podobnie zresztą
I
w XX wieku kooeks osób z towarzystwa nie
_ i nie jest - stosowany wobec ludzi sto-
na niższych szczeblach drabiny społecz-
za wsze wynika to oczywiście z lekce-
partnera, częściej z przekonania, iż
formy grzecznościowe ·nie znaidą uzna-
zrozumienia w oczach drugiej strony.
Czermiń!sk:i Drpi,c;ując sbrunIki w SiW'Q-
wspomina, jak to nie miał od-
się w sposób formalny swo-
majstrowej, w "przeczuciu
I I tego krr"oIkJU". Nie z!nalw:iłiby
właśc\wego odbioru, podobnie jak pro-
w:ncjusz, który trafił do dużego miasta ze zwro-
ta~i ,w rodzaju "tego więc, panie dolbrodzieju"
i "całuję rąc-zlki łaskaMTej pani" l,
tośc~ą w rozumieniu tej warstwy: indygenaty
posiadały j'w. podobnej ceny, albowiem nie-
czł-onkclWie
nie mogli wa l's1tw Ulprzy-
się równać ze szlachtą
l
droga do herbu wiodła w jej jJ.o-
tylko p!"1Zez waleczność ok8lZBll1ą na polu
1963,
1 M. Czemnifu;,kl, Przemiany obyczaiu, Warsza"wa
19~9, .:;. 72.
27
 ju (paru uszlachconych typografów XVI
czy nobilitowany Szymon Szymonowic
wią tu wyjątek potwierdzający regułę).
jak nisko ceniono zasługi osobiste w .
niu z "dobrym urodzeniem", świadczy
od XVII wieku świeżo nobilitowani nie
aż do trzeciego pokolenia prawa
urzędów i odbywania poselstw
zwanego skartabellatu). W sumie
zresztą wielu; od schyłku XVI wieku
końca istnienia szlacheckiej
uszlachcono nie więcej niż tysiąc
go dochodziły jeszcze indygenaty),
we Francji w samym tylko XVIII wieku
litacja sięgała liczby 15000. Tam
r6wno pełniony wrząd, jak i trzymana
lenna, posiadłość wiodły do
bu, podczas gdy u nas u,rząd
posiadanego szlachectwa też znane
sł·QlWie, iż sz1achcic bez jest jak
bez ogona. Król po'Iski p?;dQlooQldo
nia kHk1maście tysięcy tych s,ta~OIWi.s:k.
z !lich zresztą n'OsHa często hkcyj,ny
ml'mo to do urzędu dążył każdy
członek stanu szlacheckiego. "Ta gorączka,
by c~ymś być, górowała i zdawało się, Że
panuJąca w naszym spałeczeństwiEi" _
swego czasu Julian Bartoszewicz l.
syn i wnuk szlacheckiego urzędnika miel:'
czajowe prawo do- tytułu
da ~ wojewodzie przodka :,~:~~~I;~!: :';i~!~;:Jtego
wojewodzicowicz).
wiednio też chrzczona żony (łowczyna,
na etc.). Daremnie, i to nie raz dość ostro
śmie\vano się z tej masy urzędów
Kitowicz pisał np., że palestra "składała
z samej szlachty, a do t e g o '
ników, cześników, mieczników,
1 Patrz: Encyklopedia Powszechna Orgelbrr.:n1a
26., Warszawa 1867, s. 8.-88.
28
i
[, ..} stolnikiewiczów, cześnikie-
w::~;~",:.cy,wunowiczów i tarm dalej rozmaitych
~ 19nacy Krasicki zaś (przez usta Pana
pc,d'tO~cg'JJ•.. :z::t,~zę::dzil: "ojców nie tylko majęt-
UI'zędownechcemy brać przez
~"k,,05,)ą [... l. nas komornik, burgrabia, re-
napełnia kraj komornikiewiczami, burgra-
,'tza"'" regentowiczam.i" 2,
7W~:;;~~:~n; się nie tylko o urzędy, z którymi
byla faktyczna wladza i wpływy (jak
;~~~~~~ii:s;tja~:rosty, sędziego ziemskiego czy pod-
, ale również i o czysto tytularne
dawno odpadłych od Rzeczypo-
: parnawskiej, dorpackiej czy wen-
deo>'''"J. Ponadto były one bezpłatne, w czym
widzieć wpływ tradycji starożytnego
RzmlU, gdzie urzędnicy nie pobierali pensji,
oddziaływanie haseł o bezintereso~nej
slu'b.e dla ojczyzny (myśl tę rozwijał zwłaszcza
Skarga). r;o więcej urzędy pociągały za
kosz1y, ja!k. choćby przyjęcia z aka-
urzędu {taką radosną zabawę
opisuje imć pan Seweryn Soplica).
tak bardzo goniono za tymi tytułami,
dl"tei(0' iż stanowiły one zaszczytne wyróż-
braku owych von, don, de czy sir
nazwisku sygnalizował, iż mamy do
C;);~:,~~~ay z kimś znaczniejszym. Godność zaś
\\ Czy kasztelana oznaczała, że zarów-
tytułu, jak i(pamiętajmy,
dtJ arystokracji jego potomko-
iż
szlachecka nie uznawała tytu-
hrabiów czy markizów). Ponadto
pozwalał gÓrować nad "szarakami", za-
plebsem, jak i gołotą szlachecką. "Rzecz
dla mentalności feudalnej, gdzie nie
dla innych, lecz pogarda dla niższych
l J. Kito\\o,icz. op. cit .. s. 245.
: J. Krasicki, Pan Podstolini, Kraków 1927, s. 92: 127.
 była cechą dominującą" - zauważa
tusze\w1S1'kii l.
Do pewnego stopnia rolę zachodniej'
ły szlacheckiej !pełniły przyrostki -ski
jalkie pojlCl/Wia;ją się w Po1Jsce już w X'g__ ~
wieku. Z jednej strony niwelowały one,
najmniej fo.rr.malnie, 'Wszelkie różnice w
W.aIT"Sbwy feuJdailinej, Sikoro nie tylko
magnaci, ale i ikrólowie nosmi na;>IWjska
czone truk właśnie ,(Wiśniorwiec'ki, ~;~~:~~.~
czyński, Poniatowski), z drugiej",
posiadaczy od plebsu. Prawdą
\..ała masa
nych w tennazwisk ~~~~;~.
sposób; warto ~~:nti:~e'i~~~'
ednak
iż świeżo ,nobilitowani
chectwem nazwisku na . stara zaś s~lach
przekonana o wyróżniającym znacz€niru
tika -ski, w XVII wieku dodawała je
SOWIO do naJZlWisk. W ten SipOSób Oza!jlka
k.s~,tałcił się w Cza:jikO'WGikiego, Łapa w
skreĘo, Kisie~ w Kiś1ańskiego itd Odtąd też
Ę:'ranrcą nazwIska w ten sposób za!koń'czone
zano za ty\powo szlachecikie, a w
stuleciach za ,typowo polski€'.
NiC Wlięc dzhvnego, iż zdaniem Nekandy
ki dodawanie Sobie - s k i ' o OSWiecony - co tra!lJlie
wciśnięcia się do stanu
s!ę on nawet, alby zakazać tego pod ~t;~;~1 W całej feudalnej Europie zasada dziedziczne-
CJ. Z czasem jednak po nazwiska tak
ne z~c~ęli ~ora,z bardZiej masowo sięgać
staw.rclele mnych warstw społecznych, a
(c~y nawet ?ydzi) 'z dóbr Zamoyskich lub
ck.ch przybl€rali nazwiska ich właścicieli.
równo w ~esire mięidJzywojeIlll1ym, jak w
tach PnIsk! I Udowej zmieniając nazwiska
chętniej i najszyociej przybierano końcówkę
zykowe] LTN", t. 16, 1970, s. 159.
;,,~,,~JI~"l~;~~~~~;C~Ofają
1 J. ~1l:t1l:sz€'\vski, Tytulomania szlachecka w
vatronH!Hkow urzędnicZYCh, ,.Rozprawy Komisji
30
W udzielonym "Przekrojowi" wywiadL:e
1657 z 9 stycem.Ja 1977 rOku) zwrócił na. to
prai. Mieczysław Karaś podając w cha~
zamiamę na!7JWisk tyipU BieT-
czy Kowa:l na Biernacki, Mag-
. Kowalski.
ponieważ jednak szlachcica nie zaws'Ze moż-
bvła po nazwisku, stąd też w aktach
"dość często występował on z przy-
"szlachetm.y" (nobilis etW€Ir1tuamie ge-
w przeciwieństwie do magnata nazy-
(magnificus). Mieszczanin3.
"uczciwego"
(jamatus), (honestus) lu~)
chłop zaś bywał narzy-
pracowiJtym (laboriosm). O ile zaś począt-
tylko SZJlachta li\Vl'acała się do siebie peT
inne warstwy natomias:t używały tytula-
' I "wy"), to z czasem i one zaczęły
tytulaturą wzorowaną na szla-
kolei szlachta nie porprzestawała na
ale w miarę upo-
ko-lej-
na stopień tytu-
waszeć, waszmość, waszmość Ran,
Pan, Wielmożny Pan, j'flŚ-
Krasicki).
go przywileju hyła oparta na teorii dziedzicznoś-
ci zalet i cnót. Również w Polsce tralkibo'Wano
szlachectwo jaJko pevn1ą warl.ość niemal że mi-
styczną, opartą na odrębnym, lepszym biolo-
gicznie pochodzeniu. Pod tym właśnie kątem
się o reprodu:kcję gatunku, wi-erząc w
. zaJet ciała, umysłu i - chara'kte_
ru. Stąd też tak surowo potępiano mezalianse
..ieszcze w XIX wieku wcale nie konserwatyw.
W
'się przed wydawaniem swych
bohaterek za plebejuszy. Wpraw-
Krewnych Józefa KmzeniO\vskiego jed-
na z nich wychodzi za stolarza, w Lake KUP"'C
galanteryjny jest o krok od małżeństwa z
stokratką, w Nad Niemnem wreszcie pamea
z dwOlI'lU p0ŚIuibia drobnego wInlika,
wszystkich trzech przypadkach zawody
lronU[ją przecie'ż ludzie szlacheckiego
dzernia.
KOO11jpromiJtował w oczach opinii
kiej nie ty1ko sam fa:k!t urodzenia się hez
bu, ale i profesja, jaką się parano. Z tak zwa~
nych wolnych zawodów ty.l!kD fach
znajdował aprobatę członków -tego na
pracę w palestrze zezwoliła już
z 1543 roku. Zawód ten wiązał się z
nOi\\'aniem państwa sllachookiego, podobnie
zresztą jak stanowisko warmii, kDŚdele czy
admtnistracji dóbr magnackich lub królew~
ski-::h. We wszystkich t:J.']ch dlZied:zinach wz.rasta,
od XVI wieku rpocząwszy, procent zatrudnio-
nej szlachty. Aprobując zatrudnienie w są~
downictwie, pogardzano natomiast zdecydO\va-
nie lekarzami, którzy nie bardzo różnili się
w praJiGtyce od cyruli.ków oOraz balwierzy. Lek-
ceważano powszechnie, nie tylko zresztą u nas,
aTty5tów, dość pGgal'd1iwie wll'€lSzx::ie tra.krt:ow~no
aktorów. Pewną rolę odgrywać mógł tu row-
nież skład etniczny oraz pochadzenie społeczne:
palestra składała się niemal wyłącznie z Pola-
ków {w 1726 roku zastrzeżono nawet, iż w try-
bunałach może występować tylko szlachta). Cy-
runkami bywa1i natomiast przeważnie Żydzi,
na scenie występowali Włosi i Francuzi; przy-
bysze z Italii, Francji czy Niemiec wznosili też
dość często pałace i kościoły oraz malowali
obrazy. Co prawda, jak słusznie zwracają uwa:
gę historycy sztuki, ci obcy artyści tworzyl1
w isto-cie sztukę rodzimą opartą na miejsco-
wych wzorach .i tradycjach. Wśród szlachty na-
der jednak były popularne wierszyki w ro-
dza.iu:
32
Bez cudzoziemców Polacy być nie mogą,
Bo co kupie\:: albo rzemieślnik, to Niemiec,
Co śpiewnik, to Włoch.
Krawcy najlepsi Francuzowie
Hisz;pani sami dokt:Jrowie '.
Poga1'da dla m:emiosł i haJndlu cebhOlwaHa
stan rycerski jlLŻ w dobie średniOlWiectza. Jeśli
j edna.1.;: szlachta, która z tego stanu wyrosła,
żywiła podobne uczucia, oddziałały na nią bez
wątpienia specyf:czne wartmki rozwoju spo-
leczno~gospodarczego Polski w XVI wieku.
Refeudalizacja, widoczna przede wszystkim w
stosunkach agrarnych {rovwój pańszczyzny
OII'az opal'ltego na niej follWa!l'~u), brak narto-
miast przettnian 'WCzesnlQikapitrulistyc'Zttlych, za-
cofanie społeczne - wszy.s(llko to sprZJ'1jało
ugruntowaniu się w mentalności szlachty po-
glądów powstałych jeszcze w poprzedniej epoee.
Nie lubiano więc obcyeh i swoich lru.pców
jako rzekomych oszustów, bogacących się kosz-
tem łatwowiernych ziemian. Uczucia te szlach-
ta polska podzielała zresztą z francuską czy
angielską, również ustosunkowaną niechętnie
do "brudzenia soObie rąk hand1em" i pogardza~
ją.cą mies':zikaocami miaJSIt. Handel pojmo'wa:no
często w Polsl:!e dooć SZe!!"O'klO jailro wS'Ze'Jlk'iego
rodzaju usługi świadczone za pieniądze, od
pracy cyrulika począwszy, a na jeżdżącym po
dworach malarzu kończąc. Przede wszystkim
jednak w tej roli występowali kupcy, o ,których
pisano: "Koironę niszczą; uibożą i z dootartJków
gołocą, a cudze kraje i sami siebie OOg.acą" 2.
Przedstawiciele tego zawodu ni-gdy nie mieli
w Polsce dobrej opinii; jeszcze bowiem nie
B-ka Czartoryskich, rkps nr 3031, fol. 577
I ?QLO,v.,.
M. Bo~c-ka, Miejsce mieszczanina w s _ en- 1"'1;;.
2
stwie sz~ac-hec/dm. Atrakcyjrwść wzorców ż .". szla~ (r
checkiego w Polsce XVII wieku, ~w:] Spo e1f.;:eństwo
szlacheck.ie, pod red. A. Wyczańskiego. ;!axszawa
1976, s. 187. \'*
\---:~. /
J K:.!!tura szla"hecka.. ' '>~ 33 ~~:':>
-':-.::' .7F:' I.;:~"
przefurl'llllialy echa szlacheckiej niechęci
miarki i łokcia, a już się za'C~ nieufność ':iN sposób o wiele ba.v~ziej skomplikowany.
hec prywaJtnej inicjatyrwy. Występurje ona przyjm~ano .. P0w.szec~e w społeczeństwie
sposób zaJba'wny we - współczesnej . szlacheckun, ~ '~y Jeg.o członek musi być
kryminalnej i sensacyjnej, gdzie jeśli eo ipso czł~eik:lem honoru. Przekonanie t.o
my p:r:z€!d;starwidela tej g;r;upy w kręgu pokutowało Jeszcze w okresie międzywojen­
rZarrlYJCh. to możemy być ,niemal pewni, n\-::n. Słynny kodeks Władysława Boziewicza
właśnie on okaże się W (1932), oficjalnie przyjęty w armii i regulują­
szlacheckim pewne zawody wszelkie sprawy pojedynkowe, .orzekał iż
wlieika społecz:nie. Pooobniie ZTesZtą jaJk i ,,',,;ri,· szlachcic jest hoIlQ/rOf\.Vy z natury. Ple-
nieją u nas obszary lepszych i gorszych hei"". natorr?ast, aiby został uznany za zdol-
sji; stosWlkowo niedawno zaliczano do dama satysfakcji, musi W)Ilkazać się
cały olbrzymi dział tak zwanych "usług cz;;mś dDdatkowym. Jeśli jest mechanikiem, te
ludności". na prz)tkła;I dolwnaniem wynalazku, jeśli kup-
JUJŻ ~W XVI-XVII wieku pogard:zamo cem - godności prezesa izby
roieślnlkiem, k:tóry "mitręgą sprośną żyje, itd.
nemu człowiekowi nieprzystojną", pisano Poję-cie homoru, !Zwliązapego nierozdzLeJm.ie
nież, że "grzech i sromota kupczyć", herbem, było ukształtowane .ndel\vątphwie pod
ważoo.o Wireflzcie irrlrtensylWny wysiłek ~u:.os~ ryterskiego, lcl:óremu piękną
wy. Jeśli 'llważając pracę fizyczną za
~::~~:t~:;;::I,~l z:rnaJrła niedawn.o Maria Os-
hańbiące, odpowiednie tylko dla niższych S< ~O~.o "honor" nader często przewija
nów, szlachta czyniła wyjątek dla uprawy w p8J!lLlęmikach szlacheckich ez Paskiem na
to głównie z uwa~ na fakt, iż z tego o verbum nobile T021pra'VAarno wiec na
nie zajęcia utrzymywały się cale z""mw•• dł;~~~ ~,;:,~~~,~~~,.;~€;:;;~ znanej opery StaJn.i-
Rolnictwo !Uważano też za główne źródlo ~ Dla legendyoPanu TwaIT"dow-
broibytu, a sprzedaż drzewa lub zboża za ("polskim Faruście" - jak go nazywają
dziwą jako "towarów szlacheckiemup~~~:;; _ badacze) łatwo znaleźć obce odpowiedn!.
rprzyZ1Wo~tych"l. Nie zawsze zresztą ale występujący w niej motyw ISzlacheckie-
ły one z własnego majątiku. słowa honoru, którego nie mógł złamać, jest
Jeszcze w pierwszej połowie XIX połski 2, Samo jednak wyC'Melnie na
wylegitymowania się her:bem poj ęoie OTa:z sikłonnQŚć do pojedynkowania
sem, obok prwkUlpionych z uwagi na domniemaną obrazę honoru, ce-
cowane dłonie, świadczące, że ich XVI-XVII '\Vieku w jesmze więk-
jest "szewcem lub garbarzem". Praca , stopniu niż rpols-ką - szlachtę
hańbiła niemal na równi z niehonorowym oraz hiszpańską.
stępowaniem, aa.. tu sprawa przedstawiała wrażliwość na punkcie honoru

. M. Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany Wa~-

1Por. Hisioria kuUury materiaLnej Polski w ; 1973. ' .
sie, t. II, 1
zesz. (od 1500
kowej i D. Molendy, Waitszawa 1974, s, 23---24. '
;8.';=;:
do 1650 r,), pod :red. A. mł;~,",:~:ri' nik folkloru polskiego, pod red. J. Krzv-
Wa;rszawa 1965, s. 407 (hasło: Twar-

" 35
dawała powód do licznych awantur,
.nie gdy była podlana alkoholem. Na
ność szlacheckich opojów, ciągle ~,"v;""e'
jących innych o obraźliwe. intencje i
skarżą się często przebywaJący w Polsce,
ziemcy. Ostrzegają oni zresztą w sWOlch
rniętnikach rodaików, aby nie
soboty. wtedy bowiem tłumy
ją na dTogi i
TO Z u lesistymi, gdzie grasD'Wali Zbójnicy, jak
jów,
wną w calej
mianę Ludzi !tego gatunku. Przy
władzy wykonawczej szabla lastępowala
cję; służyła do egzekucji wyroku
zemsty na uciążliwym sąsiedzie.
Szlachta
władz samapolska
sobie nie cze~k;~a~j~ą~c"n~a.~~:~~~:~w
wymierzała
w pr1z-ec,iMnstarwierrliru do
Niderlandów, gdzie sprawy
petencji uprawnionych do tego :~~~~~::',1.
we Francji znieważył urzędnika
przylbywające-go w imieniu sądiU, ten
się na bardzo poważne konsekwencje, g.d,;Y;żr,' do"o,!zi, iż staJI'c.ia nie muSiały być aż taok lrrwa-
czasem w Polsce niemile przygody VI
trybunału zjawiających się z pozwem
por7..ądku d~ennym. Wedlug zgodnej
-chOtdnioeuropejskich pamiętnikarzy ,
jednym z najklótJliwszych, najbardziej zawadi
kich krajów Europy". Pewien Holender: '
żujący pa Polsce u schyłku XVII wie,ku.
ża: "biesiada kończy się często na kłotmach,
obcięciJU uszów i nosa s:zaibllami". To samo
sze (1671) Ulryk Werdum, Najgorzej dzial0
po miastach w czasie sesji sejmowych,
kacji czy elelkcji. Wspomina o tym '''_,h,
lekarz Jana III Sobieskiego, Bernard o',e",,,
zaś ostrzega, iri: iW" trakcie sejmów słudzy
maitych panów dOłPUs:zczają się napadów i '
dzieży, "talk, że JEŚli! kto chce zostać .przy
36
i koszuli, wieczorem nie powinien wy-
to zjawiska występujące tylko
okresach, gdy w wielkich mias-
Europy kamy ranek niemal
trupy pomordowanych przechodniów
a krzyki rabowanych dość często roz-
;;~;;;:;~:że'Cis'Zę nocną· Jeśli natomiatSt chodzi
u. po Polsce, to poza okolicami górzy-
kresami, wystawionymi na najazdy
przejazd - co zgodnie podkreślają
- należał do stosunkowo bezp-ie-
Mosini, włoski sekretarz
pisał, że cl1jclwziemiec, chociaż
nad. oobą jed:ylllie "dach skromrne~
się tak swobodnie i bez;piecznie,
panem całej oilmlicy" 1. Również bój-
d:i~T~~~~:i1k~~Ończyły się śmiercią uczestni-
.v Dworzaczek zwrócił swego
uwagę, lż obdukcje sądowe uwiecznio-
w aktach grodzkich wielkopolskich wykazu-
przewagę ran tłuczonych nad rąbanymi. co
· Poprzedzały je zaczepki słowne, za,<:adza-
się właśnie na obrazie honoru. Przy każ-
· też okazji "stan białogłowski nieuczciwymi
słowy". Dworzaczek pisze'. "Kto ciekaw
"':~~m-ni.ech posłucha pod najbliższą budką
~ Słownictwo w tej dziedzinie okazuje
,j~na~,v konsffi'1Waty7.JlU" 2.
Sposo'bności do ohrazy byv,Tało zresztą m'nós-
, poniewa'ż samo pojęcie honoru miało n3.-
rozlegle i słabo sprecyzowane granice. W
''',d,,;e jednak zgadzano się na to, że szlach_
obowiązuje rnęstw"o i rycerskość (jako sym-
1 J. Tazbir, Rzeczpospolita i świat. Studia z dzie-
· kUJtUTY XVII wieku, W:rodaw 1971, s .. 186-187.
~ Tradycje szlacheckie, op. cit., s. 204,

boI rwyższości grupy), odwaga (k";:f~.::~t,~~:
tchórzostwo, a nie na przykład.
okrucieństwo). Wystarczy przypomn.ie.c,', .<"0'-:-
dę, z jaką pamiętnikarze szlacheccy
ku pisali o tych, którzy na polu bitwy ok,,,a]
się być "bojaźliwego serca". Zolnierz i
diaka Jan Chryzostom Pasek wielokrotnie
bie pokpiwa z pospolitego ruszenia jako
macji szczególnie tchórzliwej.
Obowiązywała również zasada n~~~:;dJ~~~~
na bezbronnego przeciwnika (stąd l!
dziana, który nie mógl zabić chorego
A więc, jak byśmy dziś powiedzieli, pewne
guly gry sportowej; walka - ,pr"YI,ajrrrruej
"t€orii - musiała
fair play być prowadzona~;n~a:.:~~!~~:
(nie mówiąc już o że
z pola bitwy pociągała za sobą
polityczno·prawne w postaci infamii
fiskaty mienia).
w wysokim Wiązało się Zf~~~i~~:;:f~:;~
stopniu poczucie
tej, silniejsze chyba niż w .
Szlachcic polski. jeszcze w XVII :wieku
fil bronić swego honoru przed królem czy ,
gnatami. Nie bez wpływu na taką właśnie
stMVę były służba woj'9KOWa oraz idea~y
cerskie.
Pewien wpływ na ich kształtowanie się
wierał Kościół choćby poprzez zasadę, iż
wiązań należy dotrzymywać (pacta sunt
vanda), a słabszych nie wolno krzywdzić
szcza ...-.;;dów i sierot). Z drugi€'ij strony jed,,~
potoczne wyobrażenia szlachty o honorze
zostawały częstokroć w sprzeczności z, :'asada.
mi zawadymi w Dekalogu. Daremnie
tylko zresztą w Polsce, ~(;~;~f:~;~]:;Z!1~tt!~
Bardziej od wizji grzechu
szyła szlachcica myśl o nie zmytej krwią
mle na tarczy herbowej. Przy sła;bości ap"ratt
wykonawczego niezbędny sta,.vał
w zbrojnych zajazdach, również wie]()k"otniE
gromionycih z ambon. Ileż zaś razy dochodziło
do bójek podczas sejmików odbywanych w ko-
ści?!ru:h (z których przezornie wynoszotno Brze-
naJswn.~zy SaJcramen1:). Tu więc o wymogi
j(a~eJ ~t~ rozbijała się potryrlencb mo-
ra~~osc Koscloła. Daremnie też spowiednicy gro-
;nih magnacką pychę, skOirO prz€dstalwicie1e te-
go stanu dla honoru rodu byli często gdtowi
p0pełnić najgorsze występki i zhrodnie
Pre2lUCie honoru ch&-akiteryrowało taacie inne
,':ars~ społeczne, mieszczan i chłopów me
wyłą:C~Jąc. Z~alCał na to uwagę m.in. poeta
Antom Sebastian Dembowski, pisząc w saty-
rze Punkt honoru (1749):
Nie masz miastec:zka, pałac:u kośdała
N,ie masz wsi! domu i klasztoru zgoła,'
NIe ,masz posladki, karczmy ani dworu
GdzIe by nie miano coś za Punkt Honoru.
Sporo już napisano o honorze góralskim, w któ-
-::ym przodowali zwłaszcza 2lbójnicy, pilnie ba-
czący na to, aby ich szanowano1. Jeszcze w XX
wieku .w te,n ",:"łaśnie sposób wyłudzano na Pod-
ka,rpaclJU ZlemIę od chłqpów, zawierając z ni.-
;nl tylko ustne, a niekorzystne dla wiejskiego
K(m~a?enta umowy. Chłopi lekkomyślnie da-
wall Slę przekon~ć: ~e oni mają "swój honor",
"p~n :rn"0J honor' l ze "obrazą byłoby nie ufać
p,mmernu słowu" 2.
T~JJko je~tnalk u szlachty ów hOTIm miał sta-
:.ow:ć ~ewlen system zobowiązań etycznych,
'\Y'mkaJ~ących. z posia?a>nia. ta'I'czy hel'borwe~.
~na ~ez oddZlał~ła. naJmocmej na kształtowa­
n.e Slę tego poJęCla oraz jego zakorzenienie
Z l ~ewn~ demitol?gizację tej grupy przynosi ksiażka
o.i PIaSeCkIego, B~l~ chl.opcy, byli ..• Zbójnictwo karPac-
:_~e - prawdy htstoryczne, jolklor i literatura polska
Kraków ],973. ' ,
ci 2.H. G6rska, My samotni, zbłqkani ludzie ... Opowia-
uma, artykuły, fragm.ent'y, Wa;rszawa 1967, s. 179.
"
w społeczeństwie star{)polskim; nie znaczy
jednak, aby sama realizowała w praktyce i
co dzień szczytne ideały ethosu
Z prac krytyków filmowych wiemy, iż
:temu, co pokazują westerny, rycerskie.
"lu nie należały wśród tzw.
reguły; da§ć często strzel<łIlO bowiem bez
dz~a i nawet w plecy. Podobnie i w
de najazdów urządzanych przez szlachtę
padano na be:zJbronnych, a pospolite
jakże często uchodziło tchórzliwie z pola
Do legend należy takŻe zaliczyć owo ni<,pclcU
szenie ręki na kobietę; akta sądowe
przykładów wręcz !~lr:r~~:tri:~~t;
Tak np. w roku Jan
ty łka wdowę po swoim kuzynie,
fię ze Sczanieckich. najgorszyrni słowami
lżył, ale i pfęścd.ami pobił. Następnie zaś
mając żadnego na jej słabość zdrowia i
białogłOwskiego respektu" włóczył za włosy
ziemi l, Wreszcie obaw:iązyrwal duaHmn
ny: inne były wymagania i kryteria
stawiane szlachcie, inne zaś plebejuszom.
czucie honoru splatało się więc nieraz z
niesympatycznymi cechami ówczesnego
miaństwa. Trudno jednak nie dostrzec.
wpływało ono również na kształtowanie
.nych imponderabiliów, "bez których w,;ui>ł:
cie ludzi może się stać nie do zniesienia:
tość hon-oru, godności osobistej, dyskrecji,
koel UiSzności wobec .pokonanyth, OIdraJzy
mściwości" 2.
DuJże 2'JIlaiCzenie w samoQlkreśJeniru. się
ty odgrywał niewątpliwie jej wygląd
inny; już u schylklll średniowiecza nosiła
odrębny od inny:ch warstw społecznych
1 L. Białk:owski, Szkice z życia
demnastym wieku, POO'JIlań
1925, s. ZB.
! Na grób Marii OBSOWskiej, "Kultura"
40
XV:I-:XVII stuleciu na ubiór sZ!lacheck"
:~.~~ri.Tci!Silę
takie. częśc~ garderoby, jak (opróc;
koszuli, gacI i pończoch lub onuc)
ob,"".e . wPUSzczane w buty Spodnie i długi ŻU~
sClągany ?as~. Na to narZUcano kontusz,
. z rozClętynu rękawkami, zastępowany
przez szubę, zwaną bekieszą lub de-
częs~ .z k~~townych futer). Strój ten
"'j-~t')l"OCZ;;;YlW1SC1~ r?-zmym odmianom, zale2mie
Ol zailIlo~osci posiadacza. Zupany mo~
z Ir:Ja?e lub. wełniane, aJe bywały
. l JedwabIU, pasy - metalowe
rz~.enne. B;le też i słuckie {) różnej skali
Osclbv1 k.ol0row (podobnie jak dziś 'krawa-
za.n;0żne ?b~YPł'wały ten strój klej-
w ogole zas, Jesh chodzi {) bogactwo
mężczyźni przez cały XVI i XVII
przewyiŻSzali kobiety. Oni
dYs~nowali majątkiem, oni też jeździ­
POilsce l EurOpie, podczas gdy niewiasty
we dworach.
. ,do współczesnej ułicy, na
SIę ludzie powielający modę
. przez, .te~ewizję oraz popularne t y-
me rozrozmau:y już nawet księży czy
p~za słU21bą coraz częściej cho-
':v c~wIlny~ stroju. Wówczas jednak:
ca.łkIern macze] l "noszenie się po pańsku"
, często. wstęp do starań o nobilitację,
dobrze rozumIała szlachta, którą to szczegól_
denerw~wało (podobnie jak noszenie sza-
. r;t;'eS'zc<zaJn) . .T ej Oiburrzenie łam.vo 2["0-
'v<;wJce"s,li robie prz~y:pomnimy, iż w stroju
, . s "zakOdowany" nie tyl!ko stan cy-
.wr ek czy zawód, ale - i to przede
''Zc,',.,tk''.n, - .p?"zycja społeczna jego posiada_
Wietkopotski w :lak TOV;~ntez :poglądy polityczne. Koncep-
ze ubrame moze "7rażać prawomyślną lub
llIr 10, clo.piE'r~ postawę:. me stano~ więc wymy_
u rewolUCJI francuskiej, a po niej 1"0-.
41

syjskiej. Ubrany w żupan i konrtusz s~lachci
uchodził za zwolennika "złotej wolności",
czas gdy ustrojonego w kostium fTaneuski
rzanina ,podejrzewano, iż zamyśla obaJ.ić
rtucję wolnej elekcji.
Satyrycy i moraliści, krytykujący
nie stroj ów narodowych na rzecz obecnej
ody, wyrażali obawy, że wraz z nią nez';d
"hiszpańskie" czy "wlOlSkie praktyki".
z anonimowych poetów pisal 'Wręcz, iż
z narodowym kostirumem może zginąć
i "polska mowa". S:clachta krakowska,
derowana po śmierci Augusta II Sasa,
czyła zaś, iż "osób noszących stroje
s'k:ie do iadnych funkcji obierać nie '
Nawet kosmopolityczni magnaci
się w strój szlachecki, aby
ogól dla swoich planów. W
kich powstała np. słynna Oda do wąsów _____ _
nina, utwór opiewający strój polski jako
boI patriotyzmu i bohaterski<:h tradycji
dowych. Tak samo postępowali też -refOl:ma
,torzy w ·dobie Sejmu Wielkiego.
Nic więc dziwnego, że w okresie
strój ten (jak również jego poszczególne
menty) staje się "zewnętrznym przejawem
cha narodowego, manifestacją odrębnośd
rodowej i patriotyzmu":!. Zaborcy ,(:~~:~
rosyjscy) dobrne wiedzieli, co ro:bią,
jąc w pewnych okresach pohcyjnie
czamary czy kontusza. Nieprzypadkorwo
sie powstania listopadowego Rajnold s:~~~~
ski pisał: "Warszawiaczek I Zr:wcił
Przeciw cara I Jest czamara". Jeśli zaś
Mickiewicz chciał Połaka - obrońcę oi,:zvzn,
- przeciwstawić rewolucji, monarchii
1 Swojskość i cudzoziemszczyzna w dziejach
ry polskiej, Warrszawa 1973, s. 102 i 126.
! T. Łepkov:skd, Polska - ,""W,'''''''',
narodziny
narodu 1764-1870, Waa.-szruwa 1967, s. 464.
42
fU, to pisał, iż "żołnierzom powstania Ojczyz.
ny" przystoi jedynie czamara, a nie czerwOne
czapki francuskie, gronostaje angielskie czy to-
gi i birety niemieckie 1. W strój narodowy prze-
bieraJi się również mieszczanie na szczególnie
uroczyste okazje.
Poważną rolę w samookreśleniu szlachty ja-
ko twórcy odrębnego nurtu kultury odegrały
także niewątpliwie szrtJuki plastyczne i archi-
~eJrtrura. Zdaniem Mieczysława Gębarowicza
przeżycia estetyczne zaspokajała ona raczej
przez bezpośredni kontakt z naturą niż w ob-
cowaniu z dziełami sztuki. Malarstwo trakto-
wała utylirtarn.ie, jako środek przekazywania
pewnych treści, a nie jedną z form sztuki.
S:ąd też brała się owa przewaga malarstwa
portretowego i religijnego. Na czoło portretu
staropolskiego wysuwają się malowidła repre-
Lentacyjne, związane prawie wyłąCznie ze sta-
nem szlacheckim. Na realistycznie potraktowa-
nym poI"ltrecie występował dość często wyraz
buty i pewność siebie, talk: charaikterystyczny
dla przedstawicieli s.t.anu szlacheckiego 2. Od-
najdujemy na nim to, "co mOZrl:3J nfllZl\Vać ste-
reotypem Polaka; Polalka, rzecz oozyw.i.sta, ja-
ko synonimu szlachcica". W jeszcze większym
stopniu magnat€Tia, tworząca j'UŻ w XVI wie-
x.u "sa.rrmacikd.e galerie antenatów", starała Się,
aby portrety podkreśłały (poprzez oznaki dosto-
jeństwa, bogactwo stroju, dumę gestu), iż
"członek: klanu takiej galerii nie jest byle ja-
kim szlachetką" 3. Swoistą oomiB.lIlę stamoll.vil
pOT'tlret tnmmI:ienny, oparty na zasadzie uchll,v,;_
, Swojskość i. cudZOZiemszczyzna, op. cit., S. 21l.
: M. GębaJro"WJ.CZ, Szkice z historii sztuki XVII w
Toruń 1966, s. 199-202. .,
~ T. Dobro!wolski. Po/,skie malarstwo pOTtretowe,
K:.-ak6w 1948, s. 211 [oraz} K. PJwockd Zagadnienie-
Todzimoki sztuki pobkiej późnego 1"enesansu, [w:J
Renesans. Sztuka i ideOlogia, Wa;rs~wa 1976 s. 247-
248. '
43
cewa najhardziej istotnych cech tliIllys1u i
rakteru zmarłego.
Był on tak charakterystyczny dla
iż np. zasięg występowania tego portretJu na
chód od ówczesnej granicy państwa (Pomorze
Zachodnie. zie!mia lubu:ska) wyw.ac'Ziail: zaaoa-
zero granicę wpływów kulturalnych polskości.
Portret taki jedynie w sporadycznych wypad-
kach zamawiali mieszczanie, nigdy zaś chłopi.
Dopiero dziś, w miarę postępu techniki, zde-
mokratyzowal się on tak: bardzo, iż każdy właś­
ciwie może swoim :mtarłym ufundować foto-
grafię nagrobkową na porcelanie, współczesny
odpowiednik portretu trumiennego. Staranrue
obmyślane i bszrowne uroczystości pogrzebo-
we były znane w różnych krajach, w Polsce
jednak szlachta, pragnąc dorównać możnym,
urządzała je szczególnie hucznie. By,waly więc
one często uboższą odmianą królews'ko-magnac-
kiego pogrzebu, opierały się zaś na liturgii ze-
spolonej z reliktami pogańskimi i antycznymi.
Szlachta wykształciła nie tylko odrębny
ubiór czy etykietę, ale i własny typ architek-
tury mieszkalnej, ja'kim były dwoil'y i dworki.
Inna 'Siprawa, że w XVI-XVII wiek'll w róż­
nych regionach Rzeczypospolitej występowały
lokałne odmiany ,tego ty;pu Mbudawy. Dworek
zaś znany z licznych, oleodrukowych repro-
dukcji ("biały prostokąt wśród kwietnych ra-
bat, ganek na kolumienkach i wielki grzyb
łamanego gontowego daclm") l pojawia się do-
piero w czasach stanisławowskich.
Znany od. dawna jest fakt, iż kultura szla-
checka wywierała silny wpływ na inne war-
5twy społeczeństwa, zawsze bowiem i pod róż­
ną szerokością geograficzną wzorow.ano się na
obyczajach, sposobie zachowania czy modzie
l T. Chx=owski, Zywe i martwe granice, Kraków
1974, s. 16.
" ••
grupy rządzącej. W lapidarnym skrócie przed-
stawił to Jędrzej Kitowicz, u którego czytamy,
iż wojewoda smoleński, Piotr Sapieha, pragnąc
. . v polowie XVIII wiem odróżnić się od resz-
ty szlachty, kazał zrOlbić ubiór wierzchni ,,1oia-
ł)', Nękitnym aksamitem podbity" li pocżątkowo
l·zeczywiście sam jeden w nim paradował. Po
pewnym czasie jednak wie1u poszło jego śla­
dem. Wówczas rozgniewany wojewoda daro-
wał strój kucharzowi - "i natychmiast czech-
many multanowe z panów na kuchtów, masz-
taJerzów i [POdstaIT"oścdch pqprzechod:ztiły" 1.
(Już Jan Chryzostom Pasek zauważył. iż mo-
da trwa. pćM. "lilie prr"zejdzie do prostych lu-
dzi")2. Podobną ewolucję w kierunku dekla-
sacji społecznej przechodziły nie tylko stroje.
To samo dotyczyło również wyposażenia
wnętrz mieszkalnych; wystarczy przypomnieć,
iż słynne s'krzynie malowane, które na przeło­
mie XIX i XX wieikJu llIWażano za jeden z t y-
pmvych produlkltów siJ1ruiki lrud'OlWej, staJIlO'Wiły
niemal do polowy XVIII wieku część wyposaże­
nia dworu szlachec'kiego. Z jeszcze większą słu­
szrwścią da się to powliedzieć o obrzędach to-
warrzysząJCych chr:zciInom. hl'l1lbom czy ~ze­
bom. Boć przecież owe "toasty" i "oracyje" wy-
głaszane na weselach chropSk:OCh CIly mieszczań­
skich wy/Wocl:zą swój rodowód z kuiL'twry ma-
gnackiej~ a następnie szlacheckiej. Ona też
wpływała w znacznej ,mierze na kształtowani.e
się piśmiennictwa ludowego, zwłaszcza. jeśli
chodzi o pieśni gminne, fraszki czy opowieści
na temat świętych pańskich. Rolę pośrednika
odegrał tu folklor szlachecki., oparty - jak
j chłopski - na anonimowości utworu oraz roz-
powszechniany w dużej mierze za pomocą ży­
wego słowa. Podobnie jak wiele dzieł literatury
l .J. IDtowicz, op. cit., S. 489--490.
! J. Pasek,. Pamiętniki, Wll"ocła.w 1968, s.tr. 93.
pięknej, adresowanych pierwotnie do doro-
słych, z.a.węd:rowało nas1;ęjpnie na półkę lekrbu;r
dziecinnych, tak i sporo utworów literackich
pisanych z myślą o warstwie oświeconej tra-
filo później na wieś.
Równocześnie zaś obserwujemy ciągłe prze-
nikanie folkloru ludowego do kultury szlachec-
kiej, a więc zjawisko odwrotne, choć oczywiś­
cie o wiele mniej mawwe od wpływu dworu na
wieś, jej OIbyc'Zalje i stroje. Na naśladownic;bwo
nic nie mmi.:na było jednak: poradzić, zważywszy
bliskie sąsiedrt:wo dworu i WISi oraz fa:ik.t, iż -
jak to jlUiŻ zau'Wa.żył Bujak - małe różnice dzie-
liły nieraz szlachtę zagrodową od chłopstwa,
,.poniewaJŻ podstawą różnicy w lrultu1'ze u lu-
clrLi tego samego zaJWQOO jest róŻlnica mają1Jko­
wa"1. Na styl życia dziedzica i poddanego -
przy wszystkich zasadniczych różnicach -
wpływały zresZltą te same kalendarze, kościel­
ny (konieczność obchodzenia świąt z Bożym
Narodzeniem i Wielkanocą na czele) i rolniczy
(narzucający rytm, jaki wynikał z sezonowych
prac poIlowych i innych za;jęć wiejskich).
RrZ)111dad pański zawsze imponował, szczegól-
nie ze go widziano na co dzień i w najbliższym
sąsiedz'twie. JiUiŻ choćby z badań Bystronia
wiadomo, iż dwór stanowił dość często wyrocz-
nię w sprawach mody, którą przenosiła na wieś
sl!UIŻJba pokojowa, jak również drobna szlachta.
Ucząc dziewczyny wiejskie hafciarstwa, tkac-
twa czy koronkarstwa powielano w ten sposób
pewne wzorce, lct;óre napływały niekiedy z bar-
dzo szerokiego świata. Do stroju ludowego za-
wędrował np. w Kujawskie aż z Hiszpanii ka-
barecik z pelerynką (zwany w ojczyźnie COTO-
co), od wędrorwm.ych kaTCZIlllrul"'zy miano w dkoli-
. l:r.Bujak, Istota kuJ tury ze szczególnym uwzględ-
1Uentem kultury wiejskiej w Polsce, [w:] Kultura W!i,
Warszawa 1930, s. 83.
cach Szamotuł przejąć kraciastą chustę szkoc-
ką, od piechoty wybranieckiej - uszatą czap-
kę baranią noszoną na Podhalu idt. Szlachec-
kie pawie pióra z hełmów rycerskich i herbo-
wych przewędrowały do kra:kJUsek, łańcucki
strój ludowy był zaś dość wiernym naśladow­
nictwem ubioru noszonego przez "panów".
Szanse dorównania zależały jednak głównie od
m?Żliw.~ś0i finansowych, stąd jest rz€Czą oczy-
WIStą, lZ w zakresie :budownictwa, wyposażenia
wnętrz, strojów czy uczt chłopi - gdyby nawet
umieli - nie mogliby konkurować ze szlach-
tą. Tańczono, owszem, pito, grano w karty (czy
kości) zarówno po dworach, jak i w karczmach
wiejskich. Różnica polegała przede wszystkim
na festynach i wystav.lTl.ych bankietach {obfi-
tości oraz .ró~nor()dn()ści potraw), owym -prze-
pychu od sWlęta i na co dzień, nie ogranicza-
nyn\ przez prawa. Szlachta rywalizowała ze
sob~ pod względem wystawności stroju, liczby
słuzby, organizacji balów d. orkiestr. Urządzano
uroczyste pochooy, iluminacje i fajerwerki,
vlyprawiano kuligi, o których nie śniło się
chłopom, ani tym ,bardziej mieszczanom, polo-
wan~ wreszcie. W tym wszystkim rplebejusze
moglI .brać udział tylko jako słuzba; szlachci-
ca? ktory polował, nazywano myśliwym, nako-
m'i'ast chłopa polującego - kful:sow:niJkie:m ;:>0-
niewa'ż prawo własn'OŚci lasów należało wił i'".-::Z-
nie d() feudałów.
Mieszczanie starali się w miarę m()(Żliwości
naśladować ten barwny, oddziałujący na wy_
o~)!'a~nię s~yl życia. W miastach Korony polo-
nIzuJące SIę gTupy mieszczańskie (niemieckie
orn:i~ńskie czy włoskde) przejmowały równo~
czesme wytworzoną przez szlachtę specyficzną
k~ltUlrę S}li""?~ką. Znala~o to wyTaJZ' w' poezjł
mleszczanskieJ, głosząceJ (jak to czvnił Jan
Ju:rkowski) pochwałę rycerza-obrohcy czy
aprobatę dla społecz.nego podziału zajęć (szlach-
47
Ill!leBzczallle zajmować SIę JrupieCt\lvem). Nawet
w OŚlX'IidIkach mi€tilSkicih Brus Kr61~ch, które
zachowały swą odrębność etniczną i wyznanio-
wą, występują silne wpływy ideologii sarmac-
kiej oraz zafascynowanie klejnotem szlachec-
lcim. Ndbilitacja staje się szczytem marzeń każ­
dego mieszczanina, a ,posiadane kapitały naj-
chętniej inwestuje on w zakup majątków
ziemskich. Podobnie zjawisko występowało
współcześnie na zachodzie Europy; podczas
jednak gdy tam było ono przejawem aktyw-
ności gospodarczej, w Polsce mies?czanin na-
bywający majątek gospodarował na nim prze-
ważnie w ten sam co i szlachcic sposób (a więc
nie wnosił fermentu kapitalistycznego do rol-
nictwa), z drugiej zaś strony starał się przy-
swoić sobie szlachecki tryb życia. Tych, którzy
się docisnęli do nobilitacji, było oczywiście hle-
wielu. PozoSta!li w naa1epszym ra;zie musi.elli się
zadowolić jej namiastką w postaci Kawalera
Złotej Ostrogi (eques auratus), tyrtuł;u przyzna-
wanego przez królów (Władysława IV i :Micha-
ła Korybuta Wiśni-owiecikiego) osobom zasrużo­
nym i który stanowił r:Jdzaj ,pasowania na ry-
cerza.
Na skutek słabości! gospodarczej, społec~ej
i po11tYC'Z1nej roies.z.czafus.bwo nie ty1.hko nie wy-
tW'Olrzyro wrłasneg.o-, aJUrBlk.cyjillego programu
001-
turowego, który byłby w stame oddziiaływać,
lecz i samo mlalaJzło się pod \"'pływem szlachty.
Przejawiał się on w różnych sferach życia od
sposolbu budovvy domów począwszy (posiadłoś­
ci wiejskie mieszczan stanowily częstokroć do-
kladną kopię dworów i dworków szlacheckich),
a na ohrzędach weselnych czy pogrzebow:,.-ch
kończąc. Na tę sarmatyzację kultury mieszczań­
skiej w dawnej Polsce zwrócili zresztą uwagę
dopiero współcześni badac1ze (przede wszyst-
kim M. Boguoka). . sadzą się, stanowi szlacheckiemu derogacyją
48
,:;rumIi Wlnębm:a swy'Ch domów w drogIi.e mei?l~,
koszltOWne kilimy, spron.valdzane. z dale!ka. ?biCH~
czy nawet w kolekcje hrom. Chodzili tez
VI baTIwtnych strojach (preferowatllo karma'zyn
i lazur oraz kołory zielony i żółty). ~o.wy
strój patrycjusza - lUlb . nawet prz.eds~aWlclela
pospólstwa - składał S1ę, poclobme Jak szla-
checki, z tupana i kontusza, na zimę zaś chęt­
nie przywdziewano bekieszę czy nawet pod-
szy-wam.ą futrem delię. TaJ,Ici:e mies.zcza.a:ie UJŻy­
\va1i pasów, ,za kt6ryrm, ku meZInlern-em].l
oburzeniu szlachty, nosili raczej szablę niż la-
skę. Te 'bogate stroje, jak również długie miecze
przysługlwały jedynie urzędnikom Krakowa,
Poznania, Lwowa, Wilna i Warszawy. Darem-
nie jednak szlachta starała się zapobiegać ich
:,ozpowszechnieniu 'WŚród całego zamożniejsze­
go mieszczaństwa. Niewiele tu pomagały rpro-
testy na sejmikach, jak również ustawy o zbyt-
kach {tak zwane leges sumptuaria), uchwalane
u:."zez sejm, 2lWłaszcza w XVII wieku szczegól-
nie gęsto. Zakazywały one mieszczanom no-
szwa m.i1n. koorz.t<.m'lnych frute!1', szat i pasów
jedwabnych oraz 'safianowych butów, pod karą
14 grzywien (1613), którą później (1655) pod-
niesiono aż do tysiąca grzywien.
Ustawy nie skut!k:owały; w roku 1602 Sta-
nislaw Ci.kowski. podkomorzy krakowski, wy-
dziwiał, iż córki patrycjatu miejskiego "w zło­
toglowiach, z kamieniami drogimi, w sobolach
c:zarn~h chodzą r... ]
kosztowniej niż zacna
wojewodzianka". W nas.tępnym zaś stuleciu
(1744) sejmik woj. krakowskiego z ohurzeniem
stwierdzał: "zagęści'la się także w stopniach
niższyoh, tak miejskich, jako i chłopskich, szla-
checlkiemu staln-owi nier6wnych, ambitiosi fas-
tus [zgubny zbytekl bez pomiarkowania na ko-
sztowne, wymyślne i modne stroje emulative
4 Kultura szlach~ka ...
"
czynią" l, Nawet surowi men~mici,
wy1Z1naJnie lIlakazyv;aro chi()ld~~le w.
k;,:;;:;
s
strojach, nie oparli się pokusIe l C~j~"~~)l~::::~; ba twego siły i mocy nabrał".
szcza w Gdańsku) wdziewali na te
stroje zbliżoo.e do szJ.achecikich ocatZ pasy
kie. To samo można też po!W'iedzie,ćć)~o~::r;
skich duchlOWIlYJCh ariam. poilskich; f
wyt1:y?ka!l.ii im, że ich przodikowie w sza:ryc~
tach "TaidZIi. się koohadi", podczas gdy om
dzają po szlacheoku i z brootią.
UwaŻlnarpr:zetkO'IllUlje,
Thepki leik:tJuTa Liber
'iż chamoru~m~rz~~~~~~ szcza
pleoojru:sze
jący się do stanu szlacheckiego
przede wszystkim jego sty.l . zagrody wiejskiej. Cechowała ich mentalność
wiem, a mianowicie zbytek i
ś'wiadc~y przede V1\SzystJkirn o poIzycji
ka w społecze:ńJstwie feudalnym. Talk np.
bę i konie musieli trzymać wszyscy, zarówno
'najwięksi się ,nad każdym
szem (vide
dla nich owies u
cheoka, żyjąca z
tockiego występuje
Tach, ale z hajdukiem w
dy, kto chciał się liczyć w
Nic więc dzirwtneg{J, że
nie tylko Ulbierać kolorowo i wystawnie,
i utrzymywać sporo służby, urządzać W]rsia~'n<'1 :nru: społeczeństwu dościJgnięcie p1'IZ()d1ijących
przyjęcia i polorwam.ia, słowem - żyć
sku. Działało tu niewątpliwie prawo mimikl:y:
ostrożność nakazywała nieróżnienie się od
dowiska, do którego chciano wejść na stale.
bez v.1pływ;u była chęć zjednania sobie otoc,e-
nia; wystawność życia okazywała się ,. ~n~~~~~,:
jeśli pragnęło się posiadać wpływowych
dół, żyć na pewnej stopie, nie
XVI i XVII W" opr. J. ~~h;r!!11~!:l;kk::J~:~'
l Merkantylistyczna
wa 1958, s. 119 [oraz] T. Sewe<r}m,
ków wschodnich, Wroclaw 1960, s. 18.
50
ską'PCÓW, Nawet jezuici, .uspr~w.iedliwiali ~ą
rozrzutność pisząc: "Któz ':V lnteres~ch ramle-
niem nam się starue? pewme ten, ktory z chle-
.
Do zdobycia prestiżu społecznego w SWOlm
środowisku, wsi czy powiecie dążyli nie tylko
za.'llo,żniejsi mieszczanie, ale i bogatsi chłopi.
Wszystkim też imponowały szlacheckie obycza-
~e. Szczytem marzeń bylo przejście do warstwy
',Janującej .
. Obyczajowość staropolska, wyr,osła w stosun-
kach agrarnych, okazała się dość żywotna ~wU:­
wśród mjeszkańców wsi szeroko poJęteJ:
dworku, zaścianka szlacheckiego czy wreszcie
rolnicza, zupełnie inaczej traktująca czas i pra-
cę niż ma .to mle1j~e w społ€C.ZeńsiJw:ie przemy-
słowyrrn. Na skwtelk. jednaik. różnorodtnyoh przy-
czym taikie cechy obyczajowości st~ej (w
jej agrarnej odm.1ruruie), jaik. wybfuj'ały ilndyv.rjJdu-
~łilzm leiloceważący Sltosuneik do systematyczne-
go ~maa1ia OIbawią'likórw, niechęć WQlbec idei
oszczędzania i wYl"zeczeń uznano za typowo
szlacheckie i ~ą'zan.e wyłącmrie 'z c210lIlkami te-
2'0 Maśinie starnu. Sbus:2lIlie natomiast rw pogar-
dzti.e dla sY'stemaltycZll1~o wy'silrku, rze~eJ!rlej pra-
q i racjcnal1nego wylk.mzystamia czasu ujrzano
zasadlll:icze przeszkody uniemOOll'Wiiające polskie-
krajów zachodniej Europy. Stąd też wywodziła
się pasja, z jaką w dobie pozytywizmu czr :v
okresie Polski Ludowej piętnowano taką własme
postaJWę jako przejaw szlacheckiego styJlru życia
bądź jego re]Jilktów, choć z poidoblnyrrnJi kłO!pOtami
wailezą przecież wszystlkie społ€CtZeru.twa agr8E'!le
\vchodzą-ce na drogę przyśpieszonej industriali-
zacji (vide przykład wieliU państw tak Zl\Vanego
Trzeciego Swiata)·
Z drugiej zaś strony, zwłaszcza w dobie ro:
mantyzmu, choć nie tylko, sławiono staropolski
51
"
(sarmacki) styl życia "jako wzór kultury
bardziej własnej .i oryginalnej, odcinającej
Zachodu, i od Niemców, i od RJooji, a
najlepieJ nadającej si_ę do podwójnej funk.cji
obronnej" l. Motywem przewodnim tych ZŁOTA WOLNOŚĆ
ważań była tu pochwała tego, co rodzime,
szanowanie prostoty obyczajów ci. cnót obY"ra-
2 SZLACHECKA
telskich. Nie wolno jednak zapominać,
życia czy wzorce obyczajowe szlachty sCm(,wily
tylko jeden z e1emen:tów składających
kulturę tej warstwy. Bardziej istotnym el"n:en-
tern różniącym ją od kultury warstw rządzą­
cych w innych krajach EUl"opy była bez wąt-.
pienia ideologia polityczna szlachty, oparta na
Kulturę warstwy rzą,dzącej dawną Pol.'iką
- doprowadzonym nieraz do absurdu - kulcie
wyróżniały - zdaniem Andrzeja Zajączkow­
wolnoŚCi tak całego stanu, jak i poS'zczegól-
nych jego człOlD.ków. Brakowało. VlŚród .:ikiego - takie wartości, jak szlacheotwo, rów-
ność, ziemiaństwo czy sąsiedztwo l (zwłaszcza
zrozumienia nadrzędności interesu społecznego
nad partykularnym, potrzeby ograniczenia nie- to ostatnie określenie wywolało ożywioną dys-
kusję). Wydaje się jednak, ii przede wszyst-
raz przywiIejów i dochodów w imię racji sta-
nu i dobra ogólnego. kim naJeżaJłoby bu wySłUJnąć ideolo~ę politycz-
ną szlachty. W żadnym chyba kraju przywile-
l J. Jed1ictd, Polskie nurty ideowe lat 1790-1863 je stanowe nie odegrały tak doniosłej roli w
wobec cywilizacji Zachodu, [w:] Swojskość i cudzo- tworzeniu się jednolitej świadomości narodowej
ziemszczyzna, op. cit., s. 211. warstwy rządząlce'j; żaden ~Thny 'stan nie wy-
tworzył też ,tak daleko idącego poczucia wspól-
noty. Szlachecka kom'itywa 'znalazła swój wyraz
również i w tytulaturze ("panie bracie"), stoso-
wanej tylko do czło.nków tego stanu. Z drugiej
zaś strony, jego przyWiileje przyczyniły się
do umocnienia \Vięzi łączących :r6moJiiJ:ą pod
względem etnicznym szlachtę z państwem pol-
skim. One też chyba spra:wi1y, iż polskie wzo-
ry ustrojowe okazywały Idę atrakcyjne również
dla szlachty w krajach sąsiadujących z Rzeczą­
p()społ1tą (od i.nfJanckiej i moskiewskiej po wę­
gierską czy śląską). Obca zaś nam z ducha i ję-

t A. ZającZlrowsk:i, Główne etementy kultury szla-

checkiej w Polsce. Ideotogia a struktury społeczne,
Wrocław 1961.

53
zyka szlachta Prus Książęcych będzie
W drugiej połowie Xy~I wiem.
po'WTotu pod herł,? krolaw ~lch. ,
ta w tryby nowozytm:g~. panstw~
tern sakiewek i przywlleJow OSOblS,tych obYW'a_
teli budowało silną armię, zasobny skarb i sprę- ",
żystą adminisbrację, s:zlachlta ta z zazd:rośc~ą_,
zerkała za miedzę, gdzie ziemianin był sobIe
panem na własnym folwarku i potencjalnym
kandydatem na monarchę. Jeśli. zaś w dobie
najazdu szwedzkiego dzieło pokOJU w Torl.J!llu
(1466) i unii lubelskiej (1569) zostało rru.mo
wszystko utrzymane, me osta~nią tego. 'Pr~y~:zy­
ną był fakt, iż swobody pali·tyczne, l.StDleJ~c~
pod rządami elekcyjnych .królów . s~lacheck.::J
Rzeczypospolitej, okazały Slę bardZleJ atrakcYJ-
ne niż perspel)ct;ywa dostania się pod władzę
monarchów rządzących w sposób prawie abso-
lutny.
Całokształt tych właśnie przywilejów bywa
określany w historiografii i literaturze pię~~j
mianem "złotej wolności", przy czym po]ęc,:e
to nosi obecnie odcień zdecyddWanie pejara-
tyrwm.y. W8iI'to jednak pamiętać, że przynaQ-
mniej w XVI wieku - a w.ięc w szczytowym
okresie rozwoju polskiego parlamentaryzmu
_ aurea libertas nie ozmaczała jeszcze, że
szlachcie 'N'Szystko wolno, ale że władzy
zwierzchniej nie vrolno wszystkiego (i czego
mianowicie). Uzasadniony w wielu przypadkach
lęk przed abLsoluty:mnem i niechęć do władzy
centralnej nde prOlWadziły wówczas do an8(l'Chj-:z-
mu. Wręcz przeciwnie, przywiązaniu do "zIo-
tej wolności" towarzyszył szacunek dla tra-
dycji, poczucie solidarności i wspólodpow~e­
działaLności za losy państwa, 'WlI"eszcie duży lega-
lizm oraz niechęć do warcholskich i nieodpo-
wiedzialnych wystąpień.
Prawdą jest, iż wolność ta była równoznacz-
na z poszanowaniem praw j"ednostki należącej
54 •
do stanu szlacheckiego i ty'lko do ;tego stanu,
Warto jednak zwrócić uwagę, iż u schyłku
XVIII wieku na 100 mieszkańców Europy
przypadało 3 do 4 przedsta~c~eli szla:chty, gdy
~,,'mczasero w Rzeczypospolitej było lch od~­
\\'iednio 8 do 10 (z czego przeszlo polowa role-
sz.1tala na Mazowszu). Jedynie Hiszpania z~
swymi 6,5% szlachty czy Bretania (5?~ cale]
l'..ldności) mogły tu iść w zawody. Juz ~ednak
\v całej Francji szlachty było zaledWle 1%,
w sąsiadującej z naroi Rosji 2%, na Węgr-zech
zaś 4% (wszystkie te szacunkowe cyfry dotyczą
drugiej połowy xvm wieku).
'~ależy też pami~tać, że niecała szlacbJta. ~­
ropejska posiadała tak zasadnicze przywileJe
.; ak polska, a mianowicie, iż członek tego stan?
~noże zostać uwięziony jedynie na podstawl.e
nrav.r-oIUocnego w)"l'om sądu (neminem caph-
vabimus), chy~ba że się go schwyrta na ~~rrącym
uczynku zabójstwa, \:Qodpalenia, kradZlezy lub
gwałtu. Warto przypomnieć, iż podobny akt
uchwa1ono w Anglii dopiero w roku 1679 (za-
kaz aresztowania obywatela bez wyroku s~d<::
wego). Mimo daleJro posuniętej dyf~enc]~J'l
szlachty polskiej obowiązywala całkOWIta row-
ność wobec prawa, :niezależnie od stanu mająt­
kowego i szczebla na drabinie społecznej. N~
mocy przyv.rileju z roku 1588 zaka,zano zas
przeprowadrzarua rewizji w d~mach s~~achec­
kich, nawet wtedy, gdy było Wladomo, 12 u.kr~­
wa się w nich banita. Istniało więc poCZUCIe
bezp:cczeństvla osobistego, całkowiltej ochron!,"
przed samowolą monarchy lub jego urzędm­
ków 1.
ogół szlachty posiadał czynne i bierne praw~
\V'\cborrcze do izby poselskiej, bez zgody któreJ
n:e wolno było nakładać podatków, zwołyv:ać
1 Szeroki zakres tych pl"Zy-\-v:ilej6w omawia ostartm,io
obszernłe C. Backvds w ksd.ążce pt. Szkice o kulturze
st!lTopoLskiei, Warszawa 1975, s. 467 i nast.
55

pos,potlitego ruszenia, wypowiadać wojen
też uchwalać żadnych ustaw dotyczących
warstwy. Stanowiła ona mniejszość w~;,:~;;wi=
warto jednak zauważyć, że we F
1831-1848 'Prawo wyborcze posiadało zfuledwje;
1,5% ludności, w Anglii zaś dapiero w roku
uzyskalo je 3,2% ogółu mieszkańców. W Polsce'
zaś z prawem WJ"borczym łączył 'Się szeroko
winięty samorząd tery.toriałny ora"z~I::~~~~j~;;1
cie1stwo stanowe, jak też głęboka ,t
wszeJlkich przejarwów Q<lTębności regiomabej.
Wiązało się rtak'i:e przekonanie, że istnieje pełna
swoboda wyrażania w mowie i na piśmie swo-
ich poglądów politycznych, społecznych czy re-
ligijnych i e:e ta wolność jest nieograniczona,
przynajmniej ,teoretycznie. Jeśli zaś co;ś ją krę­
pawMo w praJlctyce, to TOCOOj względy konior-
mizmu politycznego (chęć dostosowania się Ja
opinii ogółiu szIacheckiego) niż oba,wa przed ka-
rą czy utratą łaski monarszej. Zauważył to po-
dróżujący po Polsce u schyłku XVI wieku
Anglik (przypuszczalnie WHiam Bruce), który
z niejakim zgorszeniem stwierdził: "Każdemu
szlachcicowi walno przemawiać bezkarnie, wy-
powiadać ws'zystko, co mu przyjdzie do głowy,
choć może to wywołać poważne zathurzenia,
rozruchy, kłopoty i zawiści..." 1. Podobnie ano-
nimowy autor dziełka OUva padfera (1597) ja-
ko główne osiągnięcie Polski szlacheckiej wy-
mieniaJ: "wolnooć myś1i i słowa (których osiąg­
nięcie tyle trudu i kłopotu przysparza niemal
wszystkim innym narodom)". Jan Lechoń
ZWTaca słusznie uwagę, iż Kochanowski ro.z-
poozął dedykację Satyra dla Zygmunta Augu-
sta od słów, jakie nie mogłyby wY'jść spod piór
największych poetów francuskich: "Panie móJ
(to naj"Nięt~ tytuł u swobodnych)". AJbo-
H. Zms, Polska w oczach Anglików XIV-XVI W.,
I t. 24, s. 683. Cytuję wg tłumaczenia J. Baa-t.osze'W'll.C'l3..
Wal"Szawa 19'74, s. 247.
56
wiem choć UlIl'ÓWlOO Molier, jaJk Radne byli
geniuszami, to "warto ~równać icł~ dedy~~cj~.
aby zdać sobie sprawę, ze jako lud2Jle własclwIe
nie byli swobodnymi" l.
Anglia wyprzedzała nas w XVI wieku ze swo-
;ą Magna Charta Libertatum (z 1215 roku),
przyznającą ograniczone praw~ ~k~ ?rzedsta-
wicielam ,i.nny.ch stanów, lecz Jesli l'clZle o swo-
body osobiste jednostki., szlach~ p?lska zde-
cydowanie dystansował.a :","Szystkle. l?TIe stany
na kontynencie ew-opeJsklm. Jak ]UZ wspon1l-
nalismy, jej udział w rządach krajem b~ł pro-
centowo wyższy niż obywateli monarchu kon-
stytucyjnych XIX wieku. Pamiętajmy, że pr.ze~
cały czas istnienia pierwszej RzeczypospoliteJ
żadna szlachcianka nie została spalona za cza-
ry, a jed€!n ty1ilro szlachcic (Ka'Zimi:erz Ły­
szczyński) poniósł śmierć, tiie za hereZję zresz-
tą, lecz 'za ateizm. Już w 1537 ro~u, ka:nc~erz
wielki koronny, ks. biskup Jan ChoJenskl pIsał
do Albrechta Hohenzollerna: "jeśli myślisz, że
król może :szlachtę poskromić, bardzo się my-
lisz: jest jej niezliczona liczba [ ... J a wolność
'. swobody ma tak wielkie jak w żadnym chrze-
ścijańskim królesrtJwie".2.
Co ważniejsze, wszyscy przed"S'tawiciele. te.g?
stanu, niezależnie od języka, jakim mow~h,
i wyznania, korzY'Stali z tych samych przywi-
lejów. Dla ruskich i litewskich bojarów zamie-
szkałych w Wielkim Księstwie unia z Polską
oznaczała zarazem znaczny awans społeczny,
skQTO przedtem byli oni do tego stopnia 7...ależ~
ni od ~niazi6w. że nie mieli pełnej wolnoścl
osobistej ani nie mogli swobodnie rozporzą-
l M. Korolko, Klejnot swobodnego su:nienia. Po-
lemika wokół konfederacji warszawskie] w latach
1573-1658, Warszawa 1974, s. 337 oraz J. Lechoń,
Dziennik . .t. I. I..on4ytn 1967, s. 124. .
I Encyklopedia Powszechna Orgelbranda, op .. Cit.,
"
 dzać swoją ziemią. Wejście rw skład Rzeczy-
pospolitej zniosło te wszystkie ograniczenia.
W~lnota przywilejów stano!Wych po kilku
czy kilkunastu lata-ch pociągnęła za sobą po-
lonizację smachtty litewsko-ruskiej. Jes.libYŚ­
my za pomocą komputera zbadali częstotliwość
w.ystępowania ,różnych słów w szlacheckiej pu.
bhcysty-ce politycznej XVI-XVIII wieku, to
oka~aJ:oby się zapewne, iż najczęściej pojawia.
ło SIę słowo "wolność", naj rzadziej zaś "strach".
Każde nowe wydarzenie w Europie na zasadzie
znan~go skojarzenia "słoń a sprawa polska"
budZIło obawę, czy na ,tym nie ucierpi polska
wolność lub radość, że podobne ekscesy (jak
np. noc św. ~tłornieja) nie są u nas, w kraju
wolnych ludZI, chwała Bogu, mOŻliwe. Wystar.
cry przypomnieć, z jaką odrazą podróżujący w
P?Cz~,tka.ch XVII wieku po Francji Jakub - So-
hiesln plSał o Bastylii, w której wolno Bowr-
bonom 'zgnoić każdego człowieka.
. DI~tego ,również katolicy potępiaH inkwiz'j.
C]ę hlszpanską czy włoską, widząc w jej proce.
durze sądowej naruszenie praw szlacheckich,
skoro na podsta~e 'anonimowego donosu ("za
lada ~hł'Opa POWle'ŚCią") wTI.ęzi się lUldzi, a na-
stęprue skazuje na śmierć. W pochwale zaś To-
m~a Morusa pOOikreśla/lW, że bronił niie tyłko
"":la:ry katolickiej i papieża, ale również praw
Ojczystych oraz wolności stanowych prZ€ciwko
rn'onarsze....,ty:rarnowtl.. To umlrowalllie swQbód 00-
biło się t~kz: ?a s~sunku szlachty do rewolucji
amerylkanslcie], kJtóra była pr:ze!dstawiatna jako
przykład walki z obcym despotyzmem, pragną­
c;:m podeptać prawa polityczne wolnych naro-
d~w. SympartyzowaH z nią także konsenvwtyści,
w:dz~cy w pov.;staniu na drugiej półkuli tak
bhski sercu kazdego szlachcica bunt wolnych
obywa~eli. przeciwko despotycznemu monarsze,
ktory .s:rr:1ał naruszać przyznawane im niegdyś
..
przy/Wlle]e. Dl3łtego też piaarno, 12: Firankl'in
1 Waszyngtotn są godm.i pochwaily, po!ll!i.ełważ
ośmiclih się "wyryrwać despotom ich Z.3Joorcze
berło"1.
Konserwatywni obrońcy instytucji wolnej
elekcji doŚĆ często zresztą nie tylko nawiązywa­
li do an:tyahso1JUłystyczny-ch koncepc!l oświe­
cenia, ale - co więcej - powoływali się na ...
współczesne ruchy rewolucyjd'e. Język szla·
checkiego republikanizmu nadawał się do Uu.·
maczenia tych wszystkich tenninów, jakimi
zwykli byli szermować ich przywódcy. Słow­
nik frazeologiczny członków izby poselskiej
już w XVII wieku zawierał bowiem takie po·
jęcia, jak wolność, równość, rzeczpospolita, oj·
czyzna, obywatele czy prawo narodu do wol-
noścI, choć oczywiście ograniczaJ: ich zasięg do
jednego tylko stanu. Podobnie zresztą i rzecz·
pospolita nie oznaczała fowy rządu, a więc re-
publiki (jak to się zwyklo niekiedy twIerdzić),
ale polityczną li społeczną organizację obywa-
teli, która ma na celu wspólne dobro. Jak jed·
nak słusznie zauważa Claude Backvis, w poj_
mowaniu polityków szlacheckich Po1Eka nie
była państwem podobnym do innych, lecz
"czymS Wiielkiro posiadanym ,wspólnie, o co na·
leżało się troszczyć i poczuwać do odpowie-
działaJnOŚCi". I tem. właśnie organirzm poi1I.tyczny
nazywali ,,<rzeczą pospolitą" 2.
Talk więc przeiProrwadzona przez oświecenie
kr)1:yka absolutyzmu padała w Polsce na po-
da'hny grunt da'WlIlych ideałów szlacheckilich: tym
też m.itn. da się ~aczyć ścisła współpraca
P8JtriOltów "oświecOtnych" i patriotĆYw "SalTnlaC-
kich" w dobie Sejmu Czteroletniego. UWagi nad
rządem Polski Jana Jakuba Rousse3!u, aprobu-
jące wiele elementów dawnego ustroju, nada·
1 J. Taz:biT, RzeCZpospolita sz~achecka wobec wie!.
kich odkryć, WalrSzawa 1973, s. 164.
t C. Ba0kvi5, op. cit., s. 475 .
:>9
wały dawnym, wywodzącym się jeszcze z
wieku koncepcjom politycznym szhchty
oowiecony blask.
Nawet ł€1gendarne, fascynujące ~~~~~~~
skaTby Azji i Amarylki budziły tę
sję, którą wyra'zil w XVII wieku
Stanisław Ohr6ściński pisząc:
, bardziej posłów szlacheckich. Niemniej jed-
Turey dostatni, Persy z Indyjany
Chociaż w dostatki wszelkie opły~ają
Niewolniczymi brząkają :kajdany, ' kiedy Stefan BakOlY kI."zylk:nął na niego w sej-
Nad wszystko droższej swobody nie znają.
Współczesny mu publicysta polityczny twier-
dził zaś, iż tinne narody "mają mied'zi, "'''''.
srebra dostatek", podczas gdy naród pc':~~
"szczerą wolność za na'jlWiiętsze Sk:8!l'by
poczyta" 1. Te i tym podoibne pochwały razem
zebratne mogły;by się bez wątpienia złożyć na
spore dzieło.
Z nader szerokim pojmowaniem wol~ości
wiąza!o się ni? tylko rozwinięte w wysokim
stopm~ P??ZU?le godności osobistej, ale i prze-
koname, lZ memal każdy szlachcic nosi koro-
n~ md.nail."sz~ za pasem słucikdm. W wyohraże­
mach przecIętnego szaraka musiało to odgrv-
wać ~do.bną .r?lę jak amerykański mit o pu-
??~Cle 1 ml~lOnerze. Z królowymi bywało
r02l!l1e, ale 'krolom okazywruno na ogół szacu-
nek, przynajmniej formalnie i publicznie. Na-
wet w okresach rokoszów (wojna kokosza,
bum:ty ZelbrzydOlWskiego clZy Lwblomirskiego)
aktuaJJnych władców tTaklWwal110 z szacun-
kiem; dopiero ostatniemu z nich Poniatow-
s~iemu, nie szczędzono wszelkich inwektyw.
Nle tyllko w XVI, aie i w XVII wiaku na wy_
s~k rozżailooej paIlli SuJikOVlt3lkiej, podW'Ojewo-
dzmy rawskiej, która oburzona zachowaniem
I Poeci polskiego baroku, t. 2, W~wa 1965
s. 437, JorazJ Krótkie rzeczy potrzebnych z stTony·
wolnoS'ct [... ] zebranie, Kraków 1859, s. 10.
50
sit; wojska kwarcianego naurągała samemu Ja-
nowi Kazimierzowi "żeby pioruny na .niego
z jasnego nieba trzaskały, żeby go 2liemia tywo
pożarła, żeby go pierwsza kula nie minęła [... 1
za te wszystkie krzywdy, które my, ubodzy
ludzie, cierpiemy i całe kTólestwo" l, nie zdo-
byłby się zapewne żaden z mężczyzn, a tym
nak MiJkołaj Kazimirski (notaJ:>ene acrianin),
mie: "milcz błaźnie", potrafił mu odpDiWiedzieć
w spOlSób rówrne godny, co. g;rowy: "Nie jestem
błaznem, lecz obywatelem, który wybiera kró-
lów i obala tyranów".
Warto też podkreślić. że podczas gdy w in-
nych krajach Europy miarą znaczenia szlach-
cica był stopień łatwości, z jaką mógł się po-
jawiać na dworze i stawać przed obliczem
króla (oraz miejsce, które zajmował w jego
otoczeniu), w Rzeczypospolitej o pozycji, zwła­
szcza magnata, decydowała między innymi
szansa na możliwość objęcia samemu tronu.
Nad Sekwaną największą karą dla arystokraty
było pozbawienie wstępu do Wersalu, gdy tym-
czasem bralciem możliwości oglądania króla
w Warszawie cry Wilanowie m.ało kto by się
w Polsce przejął. Szlachta "złotego wieku"
chluhiła się swoiImi wO'lnościa~ tym ba'1'dzie>j
że jej hegemonii w państwie towarzyszyły
wielkie sukcesy orężne i polityczne, u najbliż­
szych .sąs-iadów zaś oglądała opłakane skutki
arbitralnej ingerencji władzy absolutnej w ży­
cie prywatne obywateli.
Jeśli nawet w polskich pismach politycznych
XVI i XVII wieku pojawia się słowo "strach",
to najczęściej w tym kontelkście, że ,klr6J. łamiący
pakta konwenta winien się obawiać szlachty,
niesłychanie zaś rzadko straszono ją królem.
l J. Pasek, op. cit., s. 25-+.
61

W okresie zabiegów Heruyka Walezego o
polski kalwinista Hieronim Bużeński
że gdyby nawet kandydat francuski był
nym tyranem i sprawcą rzezi nocy św.
tłomieja, "to i tak panując w takim państwi.
jak Polska będzie musiał raczej on się
danych, a nie - poddami jego" 1. Zaipewm.e,
ktrynę o legalności oporu wobec "tyrana"
sili francuicy monarchomachowie czy a~~~;;
scy purytanie. Były to jednak tylko t
nurty' polityczne opozycyjne wobec i",~~~~;~=
cej rzeczywistości, podczas gdy u nas F
ła takiego postępowania wchodziła w
oficjalnej ideologii państwa szlacheckiego.
tego też Polska "staje się ziemią obiecaną
społeczeństw poddanych monarchicznej
oil.igarchicmej samowoli" 2. Zdaniem J.
rnieńskiego zasadnicza cecha tego ustroju to
tolerancja dla wszystkich przejawów odrębno­
ści historycznej, terytorialnej etc. W związku
z tym nasuwa się zresztą refleksja ogólniejszej
natury, a mianowicie, iż kultura polityczna
szlachty była kulturą ludzi wolnych.
Wysunięcie w ideologii politycznej na
pierwszy sprawy wolności i przywilejów sta-
nowych znalazło odbicie również w tym, że
w ideale osobov.rym szlachty obowiązki wobec
ojczyzny nie sprowadzały się jedynie do obro-
ny jej niezawisłości na polu bitwy; bodaj czy
nie wazruejsza była obrona patrimonium sz'la-
checkiego wewnątrz kraju. Szło tu oczywiście
o strzeżenie praw i przywilejów stanowych
przed wielkimi próbami wzmocnienia władzy
monarszej, nie mówiąc już o groźbie wprowa-
dzenia absolutum dominium. Te (JIbQwiąLlki
l Vol. Sobieski, Polska a hugonoci po nocy śu:,
BaTtł.omieia, KTak6w 1910, s. 13.
s J. Siernieński, Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej.
Wykład syntetyczny, Lwów 1922, s. 13.
62
wobec współbraci stały bez wątpienia na pier-
\vszym miejscu, podczas gdy w krajach rzą­
dzonych samowładnie na czoło wysuwały się
powinności w stosunku do mo?arch:(. Jakub
Sobieski członka stanu szlacheckIego me kocha-
jącego jego wolności nazywał wręcz wyrod-
kiem. Jan Szczęsny Herburt, którego ideałem
jest "szlachcic cnotliwy, gom:y, ~ą,ru:Y, ~lYboż­
uy. sprruwiedilii!wy [... ] pn~ m1łośnik O~CIZy:­
ny" szlacheckie zgromadzema w postacl seJ-
mów, sejmików, sesji trybunalskich czy pospo-
:itego ruszenia lub nawet rokoszu okreslał
mianem kościołów cnót obywatelskich"l.
W pUbiicystyce politycznej XVII s~lecia
warstwa szlachecka 'Znajdowała daleko J.dąc.ą
apr()lbatę swego światopoglądu. W przeciwi~ń­
stwie do XVI :wieku literatura ta zaczyna me-
maI jednomyślnie schlebiać szlachcie. O ile
jeszcze na przełomie stuleci dadzą się słyS'zeć
pochwały silnej władzy królewskiej {exemplum
Piotr Skarga) czy rządów możnych, to przez
cały XVII wiek nikt właściwie nie ośmieli się
\vystąpić z apologią oligarchii ma~~cki~j. Rzą­
dzi ona w imieniu szlachty, ale oflcJalme przy-
łącza się do opi-nH, iż to w rękach panów braci
spoczywają najważniejsze decyzje w sprawach
państwowych. Zdaniem niektóry~h badaczy
(Ksawery Piwocki) nie tylko publlCystyk~ po-
lityczna, ale i sztuki plastyczne brały udZlał w
tym kamuf1arzu ideologicznym, skoro magna-
ci nie tylko na sejmikach, ale i na obrazach
grupowych lubili niekiedy przybierać wygląd
"brata-łaty". . , .. .
W sarmackim ideale ustrojowym mlesclli SIę
zresztą doskonale zarówno oni, jak i kró1. ~de­
alem szlacheckiego monarchy był bOWIem
1 S. CynMSki, Sarmatyzm - ideologia i styl zycia,
[... 1 Polska XVII wieku. Państwo - spoleczenstwo -
ku1tura. Warsza,wa -1974, s. 282 i nast.
63
 skrępowany przez sejm władca, ktoś
sprawiedliwy i - mało ambitny, bo nie
cający się do spraw szlachty oraz daleki
myśli o wzmocnieniu swojej . .Jeśli
starania w tym kierunku czyniła
nawidzono jej podwójnie: jako wroga
szlacheckiej i jako kobiety mieszającej
polityki (odczuły to na sobie zwłaszcza
i Ludwika Maria). Charakterystycznym
kultury szlacheckiej był niewątpliwie
minizm. Zalety dobrej żony (pracowita,
słuszna, gospodarna, pobożna) niewiele się
ściwie różniły od cnót, które chciano
we wzorowej służącej. Od spraw
utyki i dalekich wojaży byli mężczyźni.
łeczeiistwo szlacheckie XVI~XVII wieku
chętnie patrzyło na działalność publiczną
biet i sam pomysł "niewieściego sejmu"
dził za szczyt dowcipu. Do dziś dO'''''':'··~a.l:::~
posłanki stanowią w naszym I?
znaczną mniejszość, a kobiety z tekami
strów można by wyliczyć na palcach
ręki.
Malowany król, primus inter paTe"S;a~~;~~~~i
kiej republiki, nie kolidował ze s
monarsze wymogami cnót rycerskich.
wnątrz miał to być bo.wiem mieC'z R::~~:,
spolitej, broniący jej niezawisłości, ,
zaś strażnik SWOb~.d~~~~~~][~l
kraju
kich. W tejpierwszy
samej roli miał wOibec
występować rówrueż senator. Także
"dobrego magnata" domagano s.ię
Jlia w obronie tych swobód; mógł on różnić
od res'ZI1;y sd.ru:!hity wielikOŚlcią dóbr, aJIe rue
aJ_ pMłyomyrrrui.
tego stanu winien - ~r~~~:;:~·~~;:r:
j!alk
czyć z wszelkimi próbami "Npfl"'O'Wadzenia abso-
lutum dominium, piOsIuwając się nawet w ra'zie
po!trz€lby do rokOlSZU. Jeśli twie>rd:z.ono, że mo-
n8.TChę poIWjmna charalk'teryzo!'Nać łagodność,
sprawli€ldliirwość, szc.wdrość, męstwo, łOOk,rewość
cZY ddhrotliJwość, to Warlto pt"zypo!IllIrlieć, i.Jż po-
paaoblllych :zailert; wymagano ta'~ od sZJl:achty.
Z jednej srtJrony kaiŻldy maJgtnart mógł być w swych
posiadłości:aK::h małym ikIT'óJikiem (Irllieraz z lic::nny_
mi atrybutami. tego manu), z drugiej zaś - sam
monarcha bywał modelowany po prostu na
pierwszego szlachcica Rzeczypospolitej. Poglą­
jy ~e stanO'\V'iły fundament sannatyzrnu jaJko
politycznej ideologii szlacheckiej uformowanej
\'1 XVII wieku. Był to nie pierwszy chyba
w dziejach polskiej myśli politycznej świato­
pogląd konserwaty\vny, ale pierwszy sformu-
łO'lNany w sposób tak wszechstronny i oddzia-
łujący ta,k sme na opinię szlachecką.
Ideały po~ityczne szlachty były na ogół za~
wężone do partykularza; najlbardziej typowy
wrorze<: to nie polityk czy dyplomata, lecz
:nó..,,~ca sejmiik<YWy. "Gdzie inidziea· - pis'ał
Sarbiewski - wymowa znajduje schronienie
w książkach, u nas panuje na zebraniach, w są­
dach, .na sejmach. Dlatego to jak Hiszpan jest
z natury teologiem, Włoch fllozorfem, Francuz
poetą, Niemiec historykiem, tak. Palak mów-
cą"!. POId tym kątem modelowano też wzorce
wychowawC'ze, ;preferujące przede wszystkim
studiowanie prawa ojczystego i sztuki" oratqr-
ski ej. Była to więc edukacja pomyślana uty:li-
tarnie, nastawiona na szyhkie uzyskanie z wy-
k:szta.l:cenia konkretnych korzyści. Kładła ona
nacisk na przyswajanie elementów nie'Zbęd~
nych w karierze politycznej (robionej raczej
się w ska'U pqwiarou 1UJb województwa n.it krra!jru)
czy w oibcow8iIld.ru towaTzy15kim z sąsiaJdami.
'\'1 d:ugiej połowie ;XVII wieku głos .ogółu
twierdził, ze szlachcic powinien mieć głowę
wolną od balastu zbytecznych wiadomości (choć
t M. K. Sarlliews!ci, o poezji. doskO'nalej, czyli
Wergiliusz i Homer, Wrocław 1954, s. 100-101.
5 Kultura szlachecka ... 65
oczywiście chętnie ooZiprawiano o
płynących z wykształcenia czy ~~~;';:'~.~:
zyków) oraz stroll!ić od abstrakcyjnych
żań. Brak też kOlIl.Cepcji, które troszczyłyby
o przyszłość świata jako całości. Jeśli
wano mniej :lub bardziej realne projekty
szeń, reform pOlitycznych czy społecznych,
dotyczyły one jedynie konkxetnego kraju, a
całej ludzkości.
Poszhbyśmy ~~~~~~~
tycznych rozważań AntO!lliego
jednak tropem
go (Duch dziejów Polski) czy Arr1:lu.Ta
~Ku czemu Polska szla), gdylbyśmy
li na zaakcentowaniu wyłącznie
stron wolnościowej ideologii szlachty.
wszystkim więc praktyka przeczyła tu
niom teoretycznym. Nie bano się króla,
plaszcwno przed miejscowym kró1Likiem w
sób nieraz bardzo serwilistyczny.
z przoo.s-tawieieli tego stanu padał
przed wojewodą, a chcąc uzyskać
nauki syna porównywał nawet
opoja i okrutnika, starostę
kolaja Bazylego Potockiego) do Boga, w
jedynego. Stąd też juŻ Szymon Starowolski
tował odpowiedz moskiewską
koronnemu ks. JakJuIbowi
choczem, panie bisk.upie, waszej
u nas jeden t)nlko car, co naszym
i ma1ętnościami dysponuje, a lU waiS, co
to rtyran" 1.
Nie obawiano się policji królewskiej, ale
to motżmiejsi sąsiedzi terroryzowali częs.to
szą i dalszą okolicę. Ddbitnie wyraził to
ga w Kazaniach sejmowych: "Mówi:
się nie boję, a przed sąsiadem ucieka i
który go w tej wolności na dom najerżdża i
l Siz. S:taIrowolstki. Reformacja obyczajów
Kraków 1859, s. 25.'
66
bija, i majętność wyłupi"l, AndTzej Stadnicki
zaś, któremu się .zresztą ustrój poLityczny Pol-
ski niesłychanie podobał, pisał: "Otóż macie
\'lasze mowy: jestem równy, a pozwać go nie
śmiesz, jestem wolny, a ty się mo:imemu kla~
niasz, wotujesz jako każe, chociaż nie z sumie~
nia'·2.
Bojąc się o nienaruszalność swoich przywile-
jów szlachta występowała zarówno przeciwko
powiększaniu stałej armii, jak i powołaruu du
życia sprawnej policji. Wolała cierpieć na sku-
Tek postępującej anarchizacji 'życia publiczne~
go, niż znaleźć się pod jarzmem absolutum do~
minium. Pojęcie "sejmik szlachecki" oznacza
zresztą do dziś dnia w kra~ach skandynawskich
bUl'71i-we i nie przynoszące żadnego po~y,tku
zgromadze:nlie. P.rzywiązanie do "złotej wolno-
ś~i" wytwarzało zaś presję publiczną działają­
cą nieraz skuteczniej od najsurowszej cenzury.
Strach przed opinią szlachecką powodował bo~
wiem, ~ż WlSzel'ką śmieLszą krytykę odinoozącą
się do pMlująceg-o UJsrt.rojru odklładano do SZJU-
flady.
Warstwa s21lachecka dość wcześnie zaezęla
7. pochwałą mierności i porprzestawania na ma-
l:ym (o której wspominaliśmy w poprzednim
rozdziale) łączyć konserwatyzm wyrażający
się w przekonaniu, iż każda nowoŚĆ jest rów-
nie -szkodLiwa -dla państwa jak ,j dla niej sa-
mej. Konserwatyzm ten szedł w parze z daleko
posuniętym legalizmem; poczucie, iż tylko
przestrzeganie dawniej uchwalonych ustaw
może :zachować wolność szlachecką w jej pier-
\'lotnym kształcie, było 'Zresztą J>OIł'kąd uza-
1 J. Taz;ba-, Próba określenia kultury szlacheckiej
w Polsce przedrOZbiorowej, [IW:] Tradycje szlacheckie,
op. cit., S. 15.
! A. RaJd.atwiiec-ki, Prawy szlachcic w kazaniu na
pogrzebie [... ] Andrzeja ze Zmigroda Stadnickiego,
Kraków 1632, s. 14.
,. 67
sadlnione skoro się zważy, iż
szy władca, który nie .chciał się
w Polsce rolą dożywotniego prezydenta,
te właśnie prawa obchodzić li łama,~' .. L'a"ro
króle polskie kole to w oczy, womosc szl.ache
ców polskich; nie masz bowiem żadnego,
by nie miał myśli o zgwałceniu praw i
naszych", z tą tylko różnicą, iż jeden
na to wewnętrznych sprzymierzeńców,
zaś "mocy, ratunku i sztuk fortelnych,-:;,;;;;
ziemskich" - pisam:l' w czasie rokoszu :t'
dowskiego 1. Do tych ..praw ~ swobód"
gólni.e silnie była przywiązana szlachta
nowa i "bezrolna (stanowiąca aż 60%
członków tego stanu) - po Pierwsz,ee,:~~;:~
iż jed)'lnie herb i płynące z niego p
wyr62miały ją od chłopów, po drugie, z
na fakt, że tylko przynależność: .do s~;~;~~~:'!
rzeszy "panów braci" dawała gołocie s
kiej utrzymanie w charakterze klienteli
gnackiej. Spośród niej rekrutowali się
dajnin dworzanie, oficerowie milicji n:j:~~:
nej, urzędnicy, jBJk równ'ież lwzylkac'Z€ s
'Wfi, QPła,cani za ~e usługi po1iItyC'7IDe.
Pisarze doiby ośv.riecenia nie cierpieli
nej szlach:ty za jej a~~~):,h~:;h,;i,;lu"al,;t"'o
u panów" (jak pisał Staszic),
władzy centralnei, przywiązanie do w:t~~~:.,~
przywilejów. "Żebracy, prozmacy,
a często nawet hultaj e" - tymi słowy ks.
ciszek Salezy Jezierski charakteryzował
tę "ibrukową" siedzącą po miastach
skich 2, Podohnie zresztą byli
do drdbn~ szlachlty przedstawiciele
skriego oowiecenia (po
czas weryfikacji jej lic2lba
l J. Tazbir, Próba określenia [ ...], op. cit., s. 14.
! F. S. Jezierski, Wybór pism, Warsza,w.a
S. 73-74.
68
tego stanu spadła w Hiszpanii z 722 do 403
trs.). W dobie ref(l['JIl starnisłaiWOW'Skich UJWa-
iac.'10 zaS drn:Jil:mą s:zila.chJtę - słuszmie Zil'€'5ztą _
za jedną z zasadniczych. przesl?Jkód na drodze
do przebudowy ustrojowej państwa, a co za
tym idzie, do umooni-e!llia jego SiUlwerenności
Dlatego też Konstytucja 3 maja p-ozbaw!ła
l1:cposesjonat6w i gołotę szlachecką praw poli-
tycmych, co, gdyby nie rozbiory, stałoby się za-
pewne powodem zasadniczego konfliktu pomię­
dzy ~ą warstwą a zrefoI'lIllowanym państwem
polsklm. Posunięcie to było zdaniem niek;;ó_
Tych polskich historyków ,;błędem i grzechem",
so:la-chta zagrod'Owa boWiem "pomimo ciemno-
ty żywiła w sercu iskrę miłOtŚci ojczyzny i go-
toWOŚć do poświęceń" (T. Korzon). Ona to zna-
lazła się w dobie niewoli na pierwszej linii wa1-
~i o niezawisłość narodową, podczas gdy "twór_
cy Konstytucji 3 maja w większości przeisto_
czyli się po upadku RzeczyposPOlitej w lojal-
nych poddam.ych obcych dJworów" (J. ŁojC''k:) l.
Warto jednak pamiętać, iż w gruncie rzec,"y
szlachta zagrodowa pozostała sobą, z tym że
w gruIf~wnie z~ieni?nych warunkach pali tycz-
::1y.ch J€] przywIązame do przywilejów szlache_
ckich . i opór ~OibeC władzy zwierzchniej zac~ę­
~y o~17ktywIl1e s~U!i:yć sprawie narodowej. hk
Jak JeJ poprzoomo szkodziły. Szczęśliwym dla
nas zbiegiem OikoHcZll'ości wszystkie pań.stwa
zahorcze były rządzone w sposÓlb absolutnv
a ucisk narodowy splatał się ściśle z polityc~~
ny~ ,czy - jeśli idzie o szlachtę - z utratą
CZęocl da.w:nych przywtlllejów stanowych. Po-
zbarwi-olIl:o ją bowielm, przede w.szystkim w zabo_
rach pruskim i austriackim, stanowisk w sa-
1 T. Korzon, Odrodzenie w upadku, Wybór pism
::rytyczn'y~h,. "Y~s.za·\'0ł .1975, s. 61 [oraz] re~. J. Łoj­
..ta z teJ K~ną1lki, "Mle51ęcmik Literacki" 1976 nr 8
s. 141. ' , ,
'"
mOTządzie lokalnym. Towarzyszył temu
podatków, przejmowanie przez państwo
nych królewszczyzn oraz dóbr d~~~~~~i~~~
Zwłaszcza szlachta zaściankowa mogła
wić długi rachun"ek krzywd, zważywszy,
właś'nie władze zaborcze odmaWiałY">c~;~~~:
ściej prawa do herbu, a po klęskach f
czych cale zaścianki deportowano na
ko w latach 1832 - 1849 przesiedlono z ~:;;~;II
ni 'zachodnich w głąh Rosji ponad 50 t
drobnej szla-chty). Te społeczne korzenie naro-II
dowych runimooji 7lI1.a'komicie Uljął Adam.
kiewicz pisząc:
Cham, Skoluba, krzyknął,
o ••
Głupi, tobieć
to lepiej, tyś chłopie
Jak węgorz do odarcia, lecz
}lam wielmożnym, do złotych
Dziś nam szlachectwa przeczą,
Papiery. i szlachectwa papierem p",Ix,w;;'
Niechaj' Moskal w las idzie
Kto jej dał patent rosnąć nad '
";;;,;:;",i;··
be"
~Pan Tadeusz, 'ks. IV w. 331'-'''
:Na mocy ukazu z 31 października 1831
sz]~hita z,a,grodowa i z,aściamlkowa została
z"baiwiona zmactZnejj części $Vych
wilejów (m. in. ograniczono jej prawa
ci, wolność osobLstą oraz nietykalność
Stanowiła to niewątpliwie akt represji
nej wobec tej warstwy, akt, który -
woli ustawodawcy - uczynił z niej ,tym
dziej zajadły ośrodek irredenty. Jak :~~~~~:
zauważa Halina Chamerska, drobna
"była niezmiernie podatna na antycarską
tację; wychodźcy z niej stanowili po;',ż,,,
część uczes.tników wszystkich spisków ni"P('"
leglościowych i powstań". Szlachta ta nie
działa dla siebie żadnych per:spelctyw przy
niejącym status quo, stąd też wszelkie "n"Oz<.
70
je polepszenia bytu wiązała ze zmianami poli~
tycznymi". Mogli więc na nią liczyć przywód~
cy ruchów niepodległościowyoo. l. Dlatego też
literartura romantyczna gloryfikowała tę war-
stwę, czyniąc z niej z jedlUe'j strony st:arżn~a
cnót staxopolskich, które miały przetrwac wlas-
nie w zaśdanku, z drugiej zaś - głównego
szermierza sprawy narodowej.
,Warto dodać, że zdaniem klasyków marksiz-
mu szlachecki ruch wyzwoleńczy, przeciwsta-
wiając się reakcyjnemu porządkowi ustanowio-
nemu przez Kongres Wiedeński odegrał po-
ważną rolę w rozwoju ogólnoeuropejskiej de-
mokracji.
Doświadczenia czasów nowożytnych wyka~
zaly, że okupacja w państwie o sprawnej. ad-
ministracji dawała się bardziej we znaki Jego
mieszkańcom niż w kraju, gd'zie j.uż przedtem
opór wOibec włap.'zy ucholdrził niedako za c:notę
obY1'NatelSlką. W Polsce schyłku XVIII wiek,u :za-
borcy nie mogli dla swoich celów przej ąc lSt~
.nieljącego jll1Ż CliPM'aMl Slp!I'alW'rlie funikcjon~jątej
palicji czy wszystko kontrolującej admi~ls:tra­
ej i, ponieważ aparat taki nie lstniał. MusIel: go
sami stwOTZyĆ, nadając pewnym instytUCjom
od początku piętno obcych, wrogich i zasługu­
jących na rboj:kot. Było to ~ródłem licznych szy-
kan i dokuczliwych dowcipów, z jakimi spoty~
kali się ze sbrony 5ZJlachity pruscy czy a'USJtriac-
cy urzędnicy (mnóstwo anegtlot na ten temat
zawierają pamiętniki). .
W gruntownie zmienionych warunkach hlS-
tory-cznyoo. wady" szlacheckie okazywa~y s~ę
czasem cnotami. Konserwatyzm zamierual Się
na przywiązanie do przeszłości i tradycji na~
rodowef, a dawna opozycja wobec wladzy cen~
tralnej 1 niechęć do absolutyzmu znajdowały
1 H. Chamemka. Drobna szlachta w Królestwie
Polskim (1832-1864), Wa'l'szawa 1974, s. 128.
71
 _,_o " posta-
k' . czy anrtycesaL.':SIl\..le] lo Polak.om szer.oką autonomię narodową,
uJ'ście w alfiitycar~' l~J aż~~ł iż kultura poli- z drugiej .zaś przeszł.o ewolucję
.od centralizmu
. S' ienski zauW J ' _,.-l~ b-
wie. Juz le~ drozbiorowej była tak VUIl-ę . abSQlutystyc.zmeg.o do monarchii konstytucyj-
tyczna Polski prze . . w państwach z.at>oo:- nej, przyznającej poddanym duże swobO'dy .oby-
na od kulittm'Y panUIJ~al z góry na niew.~­ watelskie {chodzi oczywiście o Ga'licję schył­
czych, że Polak. spogeśladO'Wali. Bez wątplen~a . ku XIX wieku). Pewne znaczenie miał tu fak~
kóW, którzy go ~r~ d widuaLizm, "ukochame że fakt, że było to jedyne z zaJborczych pań-
właśnie szlacheckl lU Y",.mych i sl~}ec-7.JIlych, 9two katoliCkie. M.ażna wpra'Wld'.:cie powiedzieć,
., -tych prre"'H il-"-"'".
IW.lObód awiw;,. , USll [ ...] opozycjom~ że podobny okres ugody i szerokiej autonomii
a n:echęć do przyrn zystko to znalazło UJ- narod.owej istniał również w Królestwie Pol-
i nanko nfOrInl'zm" - ws przeciwko naJezlUcy . ' . u.. 1 .
slGrn .Jat 1815-1830, ale tu warto przypo-
b " oporze ' kul
śde w z rOJ.~ym oświęconej tradycjom .~ mnieć, że jego mieSlZkańcy, ze S'zlachtą na czele,
W toku SesJI ~~ P rócono uwagę na fakt, 1Z na gwałcenie praw jednostki i swobód konsty~
tury szlacheckiej ~w zbrojne w Europie X~X tucyjnych odpowiedzieli powstaniem narodo-
narodowe ,~:'~Ia miejsce "w 'krajach, które v.rym, które s·tanowil.o poniekąd ,jdrugą szla~
wieku częSCleJ mIały h ,względów szlachec- checką wojnę o konstytucję" (pierwszą stoczono
nazwalibyśmy z. pewnkYCto're mOOna by dkreś1ić w roku 1792). Trudno zaprzeczyć, że powstanie
kimi mz " . w. 'b
kTaJ.,h mieszczańsko-chI.ops'k"" le . listopad.owe nosiło przede wszystkim charak-
jako. chłopskl~ ..lu r stać na tezę, iż walka ter walki w obro·nie praw politycznych, nie zaś
Trudno ocZywIScle Pzla~ecki sposób doibijan:a ściśle narod.owych, bo przecież ucisku na~odo­
zbrojna oznaczała s e dcza-s gdy biern~ oOP~~ w~ j€1Szcze w tym O'kresie, nawet na tzw.
się Q prawa naro:I0w ) ~a1Y1by srtanoM11Ć leJ ziemiach zwhranych nie srosowarno. Do jakie-
(i praca ?I"ganlc~hl. odpowiednik. Niemn;ej go zaś .stopnia wydarzenia lat 1830-1831 były
chlopsko....m.leszc~ans 'e' b ło wywołać "w kra- k.onsekwencją dawniejszej historii Polski .oraz
jednak ~wstarne łatwl ~ YszlachJtę". Zd8!niem przywiązania jej szlacheckich mieszkańców do
ju zdom1l!1orwa'n~ s~ających się temu po- swobód politycznych może świadc'zyć choćb~
(Jponent ów przec~w . a m6wić Q wyraźniej­ ! to, że w tym samym przecież czasie ró,,;:nieiZ
gląd0"v:i, jeśli juz ~:Uwaniu haseł .!u;!>?dle- i w Finlandii oburzano się na gwałcenie aut.o-
SZ)"TIl 1 częst,szym które miały ,,'silną i sWlado- nomii niezwoływanie sejmu, tolerowanie
głości w kraJach htę" to przyczyną nie były :1asła~ych wrzędlI1ilków z Rosji eib::., a mimo
i
mą naro~owo sZ aC: '{) starnru~ lecz jego więk­ to nie' wybuchł.o tam przez cały wiek XIX żad­
t
,tu 5pcc):f:c:ZJll.e .cech) a:zacji działań ~,zedrwlko ne poilNlStanie.
"ze m·QlZhrwoscl
,,. . .
iLstlll.eJ~cemuh raJ
"CI!rg. • ..............erruu 2
tOWil parus~""....,V\I
czą przy:pa!dku, że do pleT-
NIe Jest c y a rze l u.gody z zaborcą doszło
'. Insurekcja listopadowa sięgała głębok.o ko-
rzeniami w' przeszłość głównie dlatego, że w
charakterystycznej dJa szlachty ideologii wo~­
wszej na sz:tsz~ sk~6re z jednej strony nada- ności.owej mieściło się przekonanie, iż opozycJa
w tak:m panstwle,
polityczna jest nie tYlko d.opuszczalna, ale -
C.o więcej - stanowi cnotę obywate1ską. Wła~
J " " k'•. op cit s,h 52.kiej
S'erruens
1
2 T'T~dycje
U·

kuLtury sztac
.,

ec , op. cit., s. 106- dzy centralnej należy ciągle patrzeć na ręce,

107 ; 191.
alOOw'iem bęcme ma z nartmry TZ€ClZy dą'Żyć do
73
72
,tyranii oraz ograrn:icząnia ,prarw jednostoo,. Wsu:.I-
kie zaJtamgi i kcmfJlilkty z właldz.ą llWJler~h'lllą
naj,lepiej zaś regułować w drodze zbroJnego
wystąpienia narodu szlacheckiego: poprzez. r::>-
kosz ,lub konfederację wojskową, stanowu.ącą
polską adrmiamę f-rondy. I ni.eprzypadlk.aw'o
pierwsze nasze powstanie narodowe przybrało
post.ać konfederacji :(barskiej). Wł.aś.~e w.epo-
ce powstań narodowych okazały Slę zywe l po-
trzebne te cechy kułtury szlacheckiej, które
przejawiała ona w XVII wieku: patriotyzm,
ofiarność i gGtowość do poświęceń. Nowbe!le
tak patriotycznej poezji, jak powstała pod pió-
rem Wacława Potockiego, Samuela Twardow-
skiego czy Zbi'gniewa Morsztyna, doczeka się
polska literatura dopiero w dobie romantyzmu.
W umysłach szlacheckich szanse powstań na-
rodowych budowan() zresztą na charakJter~­
stycznym dla mentalności sarmackiej proWl -
dencjonalizmie, na przekonaniu, iż Bóg czuwa
nad Polską i nie da jej zginąć. U~ęte ono zosta-
ło przez Krzysztofa Opalińskiego w (chyba po-
ważna? a zabawną dziś dla nas) metaforę
o chlopach, którzy napastują błazna, ai się I?'l.-
nu Ulprzyfkr'zy i nalbrę'tów pr-z~~d:zi.
Tak Pan Bóg czasem czeka, aż nieprzyjaciele
Do woli się ucieszą, zew'Sząd obracając
Mtzemą naszą Polskę. Dopiero g'!3y nsz,byt
Naprzykrzą siG i onej, i Jemu samemu,.
Zawołała: - Ciszej, Turcy! Ciszej TatarowIe! [...]
Opatrzoność zgoła Boża nad nami Polaki 1
Nadzieja na interwencję sil
ny-ch już w XVIII wielrn
hardZiej świ€'CIkie ;e
nie dopuści do ,państwa
tcimy mu potrzebni
oslona lIIlilitarna (przedmurze), dostawca
ża i drzew, ale i jako istotny czynnik róWI>O-
l K. Opalii1ski. SatWY, WJ'ocław 1953, s. 149.
74
\vagi w tej części kontynentu. Równo-czesnie
zaś, ponieważ J'ol:ska nie ma stalej i silnej ar-
mii oraz nie wtrąca się do spraw innych
państw, nie przeszkadza nikomu. W dość prze-
dziwny sposób dystans wobec zagranicy i llle-
chęć do cudzoziemców godzono z przeswiadcze-
:1!em, żeuczytnii.ą'ffili wszysrt!lw, alby ocalić szlach-
:ę poilską, która ich tak ~bard.zo nie lubi. Wiara
\'./ to, iż mocarstwa zachodnie w najbardziej
krytycznym momencie przyjdą z' pomocą oj-
czyźnie poitomlków SOIbiesk!i.ego o'kalZała się harr-
GZO trwała w czasa-ch z1lJborów; kiedy zaś czy~
:amy satyryczny dialog Stanisława Morawskie_
go Politycy litewscy (1839), w którym szlachec-
Cy statyści spod Wilna pocieszają się myślą, że
niebawem ruszy z pomocą Franoja i Anglia, m!.~
::nowoli sprawdzamy datę napisania utworu;
równie dobrze móg~by on bowiem powstać w
sto lat póżniej. Spisane w XVIII wieku prze-
powiednie Wernyhory, że nadejdą dobre lata,
gdy Turek "konie w Horyniu napoi", krążyly
.:e.~zcze w 1atach drugiej wojny światowej.
Wlszyscy oczy!wiście QIC,ze!lw1ą od swo!i.ch soju-
szników lojalności oraz dotrzymywania zobo-
·wiązań. Trudno jednak chyba uznać, by w św~a­
topoglądzie Anglików czy Francuzów tkw:.ło
przekonanie, że inne państwa, tylko na zasadzie
długu ~ięczności czy wspólnoty kulturalnej,
s,\ zdbowIązane do zajmowania się ich losem
gdy tymczasem' u nas my.ślenie polityczne dośĆ
~zę.sto było. zastępowane przez pogląd, jakoby
sw·ęty obOWiązek Zachodu stanowiła opieka nad
Polską. W dużym stopniu na tej płas7.C!zyźnie to-
czyła się przed paroma laty dyskusja, mająca
7.a punkt :wyjścia Wmową wersję Popiołów.
~{)~in~wał w .niej mianowicie problem, czy
l": Jakun sWpruu NapoIeon wywiązał się 'z obo-
Wlązku wskrzeszenia niepodległego państwa
polskiego. Jedynie stosunkowo nieliczne głosy
przypominały, iż w :polityce Hczy się ,I{;TlZeźwa
75
 kalkulacja strat i zysków, .nadzieją zaś na po_
moc jakiejś dynastii oraz związane z tym roz-
czarowania - to jedynie temat rozważań dla
starych suhiektów w rodzaju arcysympatycz_
nego, zresztą Ignacego Rzeckiego.
"Y1,ara w obcą. l?O'll1OC wiązała się w umysło­
WOSCI, ,sz1~checkl~J . z przekonaniem, iż Opa-
trz~?;')c m~ ?PUSC:, "przedmurza chrześcijań_
st\.\ a , za Jailne dosc pawszechnie _ zarówno
wewnątrz kraju, jak i za granicą - uważano
Rzeczpospolitą szlachecką. Liczne wypowiedzi
na ten temat. spotykamy w źródłach już od
połowy XV Wleku; mnożą się one w XVII stu-
leciu w dobie wailk polsko-!turecGdch. Ponie-
waż pojęcie przedmurza zawierało wówczas
przede wszystkim akcenty antymuzułmańskie
stąd do na'zwy tej pretendowały kOile!jhO obok
Rz!XZ}lpospo~rte.j . szl~he::iltiej taikje kTaJje, jak
Węgr~ (a pozme] ~ledml0gród), Wołoszczyzna,
~'Ustr1a ~aJZ na Poł1wyspie .Apenińskim Wetne-
cp, na Plrren€ljl9k:im zaś HisZipania
W :sytuacji, ,gdy Polska padała w XVII wie-
ku k:lk:akrotn.ie o;fia.rą. agresji tureckiej, teza
o aniemurale chnstiamtatis została podbud'l-
wana pewnym stanem r~ narzuconym
przez aktualny układ sil w poJityce międzyna­
Todaw-ąi. Obrona ,p.nzedmrttJr;m była /Zarazem
OIhro:ną 'WIłasnej ojczy'Zmy. SkorO' i talk II1i1.lSie1:iśmy
toczyć boj:, z Wysoką Portą, wygodniej j€' by-
~o .. pr?wad:tlc w pł.asZCZIU obrońców całego chJrze-
sC'l]ans.twa. Tym b.arr-dciej iż hasłO': PolSka _
prz,€'d;nrur~ pozwalało skrurteczniej mobiJI:i..zo-
w~c. srodki m~ter!B1ne w Rzymie {i gdzie in-
dzdeJ) dO' waillki z l'Sllattnem. Już Zyg!m.'UJIl.t I sta-
ry potrzeb.ę zatrzymania Y' kraju annat moty-
wuJe koruecznością oibrócenia ich na walkę
z ,.niewiernymi".
Przedmurze miało być wałem stanowiącym
zarazem granice. ś~ia.t.a chrześciją.ńskiego i Eu-
ropy. Ale przeclez rbyła to nie tylko granica
" 77
ruchoma, która często ulegała na południowym
wschodzie Rzeczypospolitej radykalnym zmia-
nom, lecz i wal nie aż taki wysoki, 'by ponad
nim nie prze'll.iikały do Rzeczypospolitej 'Mpły­
. wy kulturalne Wschodu (towary, części uzbro-
jenia czy 00ii€!Ż). Co wru2miejsze, szermując has-
lem antemurale christianitatis Rzeczpospolita
umiała w XViI wieku zawierać przymierza
z wyznawcrumi islamu, p:x1.obnie zresztą jak
przedtem do swych sojuszników zaliczała po-
gańską Litwę. Władysław Konopczyńs:k.i w
związku z tym słusznie zauw~ iż Polska po-
trafil.a później na zachodzie Europy gruntow-
me zart:r-zeć pamięć rtego, .że ikiedyś byb SOjULSZ-
niczką Tatarów lu.b Turków. To przecież czam-
buły tatarskie pod polską komendą wycinały
w pień chrześcijańską ludność wiarołomnych
Prus Książęcych, której jęki - jaik pamięta­
my z Potopu - nie przeszka:dzal:y panu Kmi-
cicowi w wieczornych modlitwach.
Jeśli główna funkcja przedmurza miała po-
legać na obronie wiary świętej, to stąd było
już stosunkowo niedaleko do mesjaniznnru. Po-
lacy stawali się w pojęciu kaznodziejów XVII
wieku narodem wybranym, podO'bnie jak ongiś
Izrael. Nic więc dzi'Wllego, iż Jakub Sobieski,
zwrracaJjąc s'ię rW polO'Wle tego srtUJlecia do Boga,
pisał: "Byłeś kiedyś ;nazywany, Panie nasz, Bo-
giem -izraelskim: my cię z uniwnym pokłonem
nazywamy być Bogiem polskim i ojczyzny na-
szej, Bogiem wojsk i zastępÓ'W"" l.
'Przekonanie, iż Bóg wybrał dany naród i po-
wołał go do realizacji swoich planów na ziemi,
spotykamy dość często w dziejach świata. W
XVII wieku występowało ono nie tylko u Po-
laków. Jo1m !Milton nazywaJ: więc Anglików
ludem wybranym przez Opatrzność, purytanie
zaś mówili Wiproot o the Lord People ("naro-
1 J. Ta.zbirr, Rzeczpospolita i świat, op. cit., s. 69-<-70.
dzie Pana"). Rozległe kolonie, zdobywane wów-
czas przez Anglię, miały być nagrodą przyzna-
ną jej przez Boga za utworzenie prawdziwego
kościoła i zerwanie z błędami Rzymu. Również
Hiszpanie swe naJby,tlti terytorialne w Amery-
ce traktowali jako dar Opatrzności, otrzymany
2a to, że wyparli Maurów z Półwyspu Iberyj-
skiego ora'z g<mlirwie zwalczali herez,ję. Urwa,ża:li
się oni za naród Wj'1brany przez Boga, peln'ą­
cy niejako rolę miecza w rękach Stwórcy, któ-
ry wspomaga ich w dążeniach do hegemonii nad
światem. Z jego też pomocą Hiszpanie spodzie-
wali się ,narzucić swą wiarę i władzę innym
narodom. W okresie baroku twierdzono, iż na
szlachcicu ciąży obowiązek czynnego udziału
w spełnianiu tej właśnie misji dziejowej. Miał
Iwięc on być crycerzem wys.tępującym w rów-
noczesnej obronie dwóch wartości: patriotycz-
nych i religijnych.
Sam tertnin "przedmurze" określał przede
wszystkim mied,sce Polski w Europie. K~edy w
dObie baroku pisano, iż Rzeczpospolita brol'li
chrześcijańskiej wspólnoty wyznaniowej, tym
samym odpowiadano na pytanie, jakie są jej
znaczenie i rola na naszym kontynencie. Roz-
strzygano tę kwestię w podwójnym aspekCle:
doczesnym - strzeżemy interesów oraz bezpi.e-
czeństwa Europy na jej południowo-wschod­
nich krańcach, oraz w metatfizycznym Fakt, iż
Polska została okrążona przez wrogów wiary,
traktowano jako wynikający z wali bos-kiego
stratega, który takie jej właśnie miejsce na ma-
pie świata wyznaczył. Stąd też, mimo nieu-
stannych wojen z naj1b1iżJszymi sąsiadami, ni-
komu nie przychodziło do głowy skarżyć się
na niefortunne położenie geograficzne. Wierzo-
no, 'iż męstwo obrońców zastąpi brak natural-
nych granic i fortec. Dopiero w dob'ie ośw.e­
cenia St.a!nisiłatw Staszic, wyra,Ż3ijąc potoc'zną
opinię współczesnych mu polityków, z rozpa~
78
czą wykrzyknie: "Nie ma w calej Europie dru-
giego ta~ego kraju, który by tak źle był po-
lożony jak Polska"I.
Wyznaczało to zarazem miejsce narodu szla-
checkiego w Europie; podobnie jak kaidy sbn
mial swoje odrębne dbowiąm, tak i każdy na-
ród zajmował się - w roZUJmiernu szlacheckiej
parenetyki - czym innym: Angili.cy 'żeglowa~
uiem po morzach, Holendrzy kupiectwem, Po-
lacy obroną innych narodów chrześcijańskich,
przy czym oczywiście ten właśnie rodzaj oba-
w;ązków, zaszczytniejszy od innych, wzmagał
i eszcze znaczenie ich szlachectwa. Ideał dobre-
go chrześcijanina, połączony z wzorcem doibre~
go rycerza, był więc czymś wieloWYffiiarowym,
bo sięgającym ter)'ltorialnie poz~ Poilskę, czaso-
wo zaś ponad :życie doczesne.
W tym, co po"wiedzieliśmy, nieustannie prze-
wijały się pojęcia obrony i obrońcy; bo też ry-
cerskie obowią1lki szlachcica b~y SipTowad<zane
ra:czej do dzialłań defeosYlWlIlych ru'Ż zaczep--
nych. Sama 'zresztą koncepcja ,przedmurza wią­
zała się z .obroną raz ustanowionej fortecy, nie
zaś z posuwaniem się naprzód. Jeśli na przeło­
mie XVI i XVII wieku Piotr Grabowski, Józef
Wereszczyński czy Piotr Skarga postU'lują da-
leko idącą militaryzację sZllachly (powołanie na
krr'esach zalk!QnÓIW rycerskich, utwotr'zelUlie aJka-
dem'ii wojskowej cHa milioidwie,ży szlacheclki~),
to próba ta j €SIt raczej skazana na niepowodze~
nie. Gra.bGwski uważał służbę wojskową za
"jedelI1 wlielJki hoŁd ,składa1ny Bogu, a śmierć
na polu bitwy [... J za największe szczęście", ja-
kie może spOtkać rycerza. Skarga zaś pisal, że
:dealny szlachcic winien po pierwsze służyć :l,i-
czyźnie i w razie potrzeby krew swoją za nią
przelać, po drugie - wiar.y i Kościoła bronić
pr~ed _~~ewiernymi, po trzecie po to żyje, "aby
l s. Staszic, Przestrogi dla Polski, Kraków 1926~
s. 8. o:.~;
"
na 'Wojnie sławy.naby.wał" l, Wolno jednak
pić,
w swym żołnier:k~i~e~~i:~d~ea;ł~Y~'~~~i~~~~.~~:~E
czy tetenorze . nach szwedzkich, moskiewskich <:'zy kozackIch
aby syn poległ na polu
szlachtę przyjmowane z entuzjazmem. Z'''''w_
no hOiwierrn Gra~ski. jalk. Slkrurga czy
res'zC'zyński formułowah j e na przełomie
i XVII wieku, a więc .w okresie, szlachta
sceptycznie patrzyła na wszelkie m.ót'Y~o.;~7::l~
nięcia Rzeczy'pospolitej w zbrojpe 1-
(zwłaszcza zaś w .klrn.Lcja1ę antyturrecką). Co
niejsze, dobrze 'Zdawano sobie sprawę z
iż próby uczynienia ze szlachty
ryce:rs\Jwa były śdi.śle 7lWią'zam.e z ,
sunięcia jej od rządów w państwie.
o tym niedwuznacznie taki jej surowy
jak Jan JurkO'Wski, który w
sów wschodnich oraz w pochodzie
widział jedyną szansę po,zbycia się z
cholskich przedstawicieli tej warstwy.
wreszcie pamiętać, Iż przeciętny ziemianin
nosH się zawsze :z lekceważeniem i
ludzi 'zawodowo trudniących się
rych traktował jako niebezpieczną
hałastrę. Jeśli zaś czasem i
wet surmy wzywające do wojny
przeważnie propaganda dworska w tym
magna pars fuit, jak to widzimy w
interwencji moskiewskiej czy - nie
zowanych zresztą - planów wojny tur~,kier
(1646-1648).
Nawet i później, gdy od połowy XVII wieku
szlachta mrus'iała nolens volens brać udział w
pieraniu licznych najazdów spadających na Pol-"
skę, dostrzegała w tym raczej ciężki obowiązek,
narzucony z zewnątrz niż szczytne
któremu należałoby poświęcić całe życie.
1 Ł. Kurdybacha, Ziemianin czy
i Wy·chowanie", r. V, 1938, zesz.. 1, s.
80
wynika z ostatnio przel?rowa~zone,j analizy lic~­
nych kazań, idea pdkOJ'~ a m~ odwetu po w?]-
staje się wśród niej szcz~ólnie ~pularna. Do-
piero .na przełomie XVIII .1 XIX W1~, W oikre-
sie plerwszych walk o mepodleglośc, następu­
je przewartościowanie pojęć, ~skute~.cz~go ~a~
wód żołnierza zyskuje wYSOkl preshz rowmez
w społeczeństwie szlacheckim.. .
Mimo licznych i częstych wOJen me doszło
do ta'bej m:iJh1;aJryzacji społeczeństwa s'zlachec-
kiego, jak na przy~ad we ,Francji, ~właszcz~
w pierwszym okreSIe rządo:v LudWl.ka XI\.
W wojnie nie .dostrzegano zadnych lStotnych
korzyści, wręcz przeciwnie, z wygraną kam~
panią wiązano wzmocnienie władzy monarszej
(a widma absolutum dominium. szlachta lękała
się bardziej niż najazdu tureckiego). Przegrana
zaś wojna groziła zniszczeniem kraju przez ni 7-
przyjaciela. Wzorcem osobowym szlacł~ty me
był .więc w żadnym wypadk~ ko~kwIstador,
choć wiedziano nadspodziewame dum o sukce-
sach i zdobyczach Corteza, Pizarra czy Almagra.
Rozbiory i długoletnia ~·ie~ola nar{Jd-owa
sprawily, iż zarówno .pO]ęCH:'! p~zedmu~za
chrześcijaństwa, jak i ZW1ązany z mm mesJa-
nizm, stały się znamiennymi składnik~i kul-
tury 'Polskiej. 2'jmienil się tylko zasadmczo sens
ideowy obu tych pojęć. Z chwilą upadku Tur-
cji pojęcie antemurale musiało oczyWiście stra-
cić swe antymuzuhnańskie ootrze. .zaczęto je
pojmować jako obronę cywilizacji europejskiej
(a więc już nie wiary) przed "azjatyckim bar-
barzyństwem". Motyw ten w ideolQgii szlachec-
kiej XVI-XVIII wieku w ogóle nie wystę­
powal. Zwracał na to swego czasu uwagę Wła­
dysław Konopczyński, który pisal, że ch-ociaż
"cy'Willizacje walczyły ze sobą od wieków", to
"narody nic o tym nie wiedziały". Także Pola-
cy dalecy ibyli od myśli, iż "warto- było ginąć
• KuLtura szlachecka ••• 81
 za wspólny doroibek" Francuzów,
Włqchów ozy lliszwanów 1.
Jeśli natomiast w XIX wieku sugerowano, iż
"azjatyckie 'barbarzyństwo" oznaczało nie tylko
potęgę turecką, ale :i Jnookiewską, to teza ta,
lansowana głównie (choć nie tylko) w kolach
konserwatywnych, miała swoje historyczne an-
tecedencje.
Już !bowiem Jan Ostroróg w przemówieniu
wy~łoszonym do papieża Piusa II (1467) pod-
~~sl~ z dum~., iŻe ojczyzna jego broni chrze-
SC1]anstwa zarowno przeciwko Tatarom i Tur-
ko;n, ja/k i MooikWie CiZy Wokl:chom. ~aszC'za
zas w XVII ,wieku pisarze szlacheccy dość
często twierdzili, iż państwo moskiewskie ze
wz.gl~d~ na barbar,zyńskie obyczaje swych mie-
szkancow, pOzorme tylko nawróconych nie
na'leży do rod'ziny chrześcijańskiej .mł~ÓW
EUJropy. RewaniJUijąc się ,uiej.a/ko za te m€['-
d'~~a h~tor~""Cy rosyjscy XIX wtieku (z Sim-
glBJem SOOOWlJOIW'€ml na· czele) z.rurzUlcaJlii Polsce
!Ze s,pI'Zmti~emzyła się sw.ojetj m'ilsj[ d7iejowed:
Zam~ast bqwiem być przOOmUT!zem 5rowfraJn za-
chodin:ich, ~~ącym te plemiona przed napo_
['001 germanskitm, do:puŚlcitla do ich zgerman:iw-
'WaJńJ.a., a elkapansję skierowała całko:wftcie na
Wschód. RosJa nartomiiast odgrywała ~odę rze-
C'z~~o ~zedmumza; przyjmowała bowiem
,na slebie glowny ciężar InaJja!zidów tatwrsltich,
co t~'~a~y w mac'Z'nym .stopniu jej zacorfaLITie
.c~~Iri:z~c:tJlne (l'ta ostaJtnia teza wys:tGlPU~e po
dZ1S rnzlen w pracach Tadzieckich his1:Joir}1kó,w).
. Wa,rto tu przypomnieć, iż w dobie powsta-
ma l~dlO'W€tgo do pr'orJelktu nowego herbu
Polski chclano dodać hasło "przedmurze". Mo-
tyw ten często powracał, zwłaszcza w publi-
cystyce emigracyjnej. Przed przeszł(l dziesięciu
I Polsku' w kulturze powszechnej, ot. 1., Kraków
1913, s. 37 j 46,
82
laty ((966) wyk(lTzystywala go na szeroką. ska-
lę propaganda kościelna, nadając ~u okreslon!.
podtekst polity-czny. Na zasadZie kontrakCjI
historiografia marksistowska zaczęła z prze~­
:rnurzem łączyć same ujemne treści, zapoml-
nając, iż hasło antemura~e w nie~tó~~:h ~kre­
"ach historycznych sprzyjało w t,pkle]S mierze
;Uobilizacji społeczeństwa w obliczu nO'W'ego
niebezpieczeństwa" l, jakim była groŹlba inwa-
zji, a następnie i okupac,ji. (los Podola ':l schył­
~.<;u XVII wieku) tureckle]. W XIX WIeku do
"Oojęcia przedmurza odwoływała się również le-
~vica emigracyjna. Wystarczy przypomnieć do-
~umenty z pierwszych lat istnienia Towarzy-
stwa Demokratycznego Polskiego czy uchwalo-
ny przed stu laty ((874) w Londy~e A,dres
wychodźców polskich do Narodu Anglelsktego,
w którym m,in, -czytamy, iż narody Europy
mogły rozwijać w spokoju sy-;e życie społ€C~­
ne i kulturę tylko dlatego, ze "na Wschodzte
żołnierz polski' stał na czatach, zaws'ze czujny,
zawsze g.otów do walki, do poświęcenia swego
zd:rowia, włalS'IlOOcii, życia. ThIropa t.awdzięcza
ochronie oręża polskieg'O, że przy jej Zibudzeniu
się do nowego życia sztuka i nauka mogły za-
kwitnąć na nowo, że handel, przemysł i dob~o­
byt mogły dosięgnąć swego obecnego wspan!a-
lego rozlkwirtu w Europie Za(!hodniej" 2.
Tak więc zmodyfikowane pojęcie przedmu-
rza, stworzone przez szlacheckich publicystów
politycznych, znalazło się w deklaracj'i polskich
socjalistów. podpisanej przez generała Komu-
ny Paryskiej, Walerego Wróblewskiello', a uło­
żonej we wSDÓłpracy z Fryderykiem Engelsem,
Również ściśle zwią.zany z tym pojęciem me-
sjanizm przeżył ~ jak wiadomo ~ swój rene-
l J. MatCisrzewski, Szlachta polska i jej paJistwo,
Warszawa 1969, s. 188.
2 Marks i Engels o Polsce, Wacr-szawa 1971, s, 469.
,. 83
sruns iosiągnął roz1k.wit w XIX wi-e1ku..
dwieście lat wcześniej twierdzono, :iZ
wierzył narodowi polskiemu misję ,
wyparcia Turków z granic E1p'Opy ŚWIADOMOść
wyznaczo~o. mu rolę mesjasza •
NARODOWA
OSWO'bodZi Je od wszelkiej' "'-anu" N
i",m,.,} . "J" . I a YO"aJm
~yj"'"f"J". iWlęcbo- w roz'llmf.elniu lewti.cy emi@'a"
neJ .- a wiązek: wałki o powszechne i
3 SZLACHTY

v.:-ers.ahstyczne pojmowanie :v~,,,,"ole<,ie,I)O,lol).

me Jak szIachc!c XVII wieku mial
r~em występującym w obronie chrześcijan
plących pod ja·rzmem Wysokiej Porty.

Jak wyniJka z prac poświęconych temu zagad-

nieniu, ze znakomitym studiUlffi Stanisława Ko-
ta sprzed 40 laty na czele 1, okres odrodzenia
i humanizmu nie przyniósł zasadniczych 2lffitan
w rozwoju świadomości narodowej w porówna-
nu ze schyłkiem XIV wieku, a tym ibardziej
z XV stuleciem. W dobie renesansu uległa ona
niewątpliwie nasileniu, zwiększył się również
krąg ludzi zdających sobie sprawę z ,tego, iż są
Polakami - wszystko to jednak nie oznacza
żadnych poważniejszych przemian natury jako-
ściowej. Naród polski jest bowiem w XVI wie-
ku nadal pojmowany jako :pewna 'Zbiorowość
ludzka, zamieszkała na wspólnym terytorium,
ogarn~ająca te grupy ludności, które mają
wspólny obyczaj i przeszłość historyczną oraz
posługują się tym samym językiem. Dopiero
druga połowa XVI stulecia zapoczątkowuje za-
sadnicze zmiany świadomości narodowej szlach-
ty; u podłoża ich legły konsekwencje wydarzeń
zarówno natury polityczno-ustrojowej, .tak spo-
łeczno-gospodarcxej i kulturalno-religijnej. Ma-
my tu na myśli przede wszystkim .następstwa

1 S. Kot, Swiadomaść na-rodotoa w Polsce w xv-

XVII w., .~ Hfus.torycrmy", t. 52, 1938.

35
 ~ni~, l~b:lskiej, skutki z~.()Iby'cia przez szlachtę
1 pozme] przez magnatenę zdecydowanej prze-
wagi nad powstałymi warstwami a co waż­
niejsze - nad samym monarchą!. ~re-szcie kon-
sekwencje w~ywające z dążeń zwrdęskiej
k~mtn:efor~acJl do odbudowy jedności wyzna-
moweJ panstwa.
, . Wszyst.k~ to ~pr.awilo, ~ż zasadnicze czynni-
kI kształtuJące sWladomosć narodową szlachty
uległy ~unto~nym przemianom. Zacznijmy od
terytorIum: az do drugiej połowy XVI wieku
po~~ka grupa etniczna zamieszkiwała na ogół
dosc" zwarty obszar, gdzie stanowiła jeśli nie
ca,łosft! . to ~rz~ajmniej większość ludności.
Row.mez waz~leJsze nabytki terytmialne do
moment~. u:ru; . lubelskiej stanowiły ziemie
z ludnos~lą J:sl~ nie całkowicie, to. częściowo
po.lską. NI~ ~O":"1ąC już o włączeniu do Korony
ksIęstw OS:WlęcJffiSkiego {1456j i zatorskiego
(l49~) czy mkorporacji Mazowsza w 1526 roku
nale:;y przypomnieć o ludności polskiej zamie~
Szku]ące,i na terenie Prus Królewskich, przy-
łą,czonych po pok?ju toruńskim z 1466 roku,
PiSZąC ;w t~ czaSJe o konieczności {lbrony pań­
st~a polskiego utożsamiano je z obszarem Z3-
:n~eszkanym prze~ ,ludność tegoż pochodzema
l J~z~ka" W ,~ugl-eJ połowie XVI wieku było
to J1łZ ,ruemozhwe, Jedni mówili Polska 'nni
w zposJ?O.l't
Rzec 1 .~,
dal " ' l
m~o~o Jednak nie ulegało
ąJtp~l, .1JZ WllasneJ Ojczyzny nie można już
utozsa~lac 11 tylko z ziemiami Mazowsza, Wiel-
kopolskI, Ma~opolski czy Pomorza.
.. , N?wą wspolnotę. terytorialną, OIbejmującą _
.' ple~szeJ ~owle XVII wieku - obszar bli-
:kz: ffilh?na ~:lo~etrów kwadratowych, łączy­
? J~ynle rlosc rownomierne TO'zsierllenie (ch~ć
~len ą. wars!ewką) stanu szlacheckiego, stooun-
, ~ Jeooołiitego.:, XVII wieku poid wll'ględem
me ~lko obyczaJow, .lecz równieri języka i wv-
znama. Cała ta warstwa nawiązyv;ała do rpe~_
86
nvch wspólnych tradycji histo:rycznych. Dzięki
b~daniom Tadeusza Ulewicza ;wiemy, że już po-
cząwszy od Jama Dł-u!go.;;za, :I?O!pTtZe2 ~h ~­
::likarzy, jak Maciej Mlechowl'ta, Marcm Biel-
ski Aleksander Gwagnin, Marcin Krorner czy
St;nisław Sarnicki, utrwalał się w pollikim
dziejopisarstwie pogląd, iż w ~ier,ws~ych wie-
kach n.e. część Sarmatów, 'zamIeszkuJąca stepy;
czaxnomorskie między Donem a dolną Wołgą,
opuściła swe sied'zi:by i .osiedliła . się międ7
Dnieprem a ,Wisłą, obracaJąc tamteJszą ludn~ć
\v niewolników. W XVI wieku pogląd ten zyski-
wal stopniowo zwolenników .u licznych przed R
stawideli szlachty, nie przeksztalcił się .jednak
jeszcze wówczas w panującą ideologię. ~go. st~­
nu. Ulewicz zwraca słusznie uwagę, l:Z 'POJęcIe
Sarmacji miało w tym okresie wyraźną funk-
cję integrującą, łączyło bowiem "tak różnorod­
ne ,i różnojęzyczne elementy etniczne Rzeczy-
pospolitej w jedną całość" l. W ten sposób
tradvcja historyczna szlachty ulega wzbogace-
niu, "ale i zarazem rozszczepieniu: do apartych
na klroItiJkaJch W'tSiPOmn1eń °
hOlharterSkich czy-
nach dawnych Polaków, żywotnych i mogących
oddzlałyv;ać tylko w czyst.o polskich kręgach
etnicznych, z-ostaje dodany wywód o zdoby-
czach saxmackiego miecza poprzedzających cza-
sy pierwszych Piastów. Wywód ten ~ .xVII
wieku funkcjonuje w świadom-ości całeJ memal
szlachty, rriezaileżjn~e od jej przymałemości n~:­
rodowej. Jarema Maciszewski stwierdza, lZ
tradycja historyczna szlachty obejmował~ tyl-
ko historię państwa polskiego. "Daremme. by
szukać wśród szlachty litewskiej w XVII WJeku
recepcji zamierzchłych dziejów Litwy". cz,y
"WŚród ruskiej - pamięci świetności RUSI. KI-
j-o\vskiej!. Pamięta1my, iż polska XVI v.'leku
-,---:::r- Ull'wi<'?;. Sarmncja. Studium z problematyki
słowiańskiej XV i XVI wieku. KrraJków 1950, s. 39.
2 J. Maoi'Sze'WSkli. op. cit., s. 168.
87
 należała - oook Au~trii i Turcji - do państw· lwwym, spOłeczni.e potrzebnym, ail.e własnej ra-
o ~ajbardzi~j zróŻ1Uco.wanym pod względem cji bytu nie mającym. Badacz tych zagadnień,
et:uczny~, l wy.w.amowym społeczeństwie. Tadeusz Ulewicz, w związku z tym zauważa:
~e~zkancow. tego olbrzymiego po unii lubel- "Mieszczanin jeszcze maże tylko z rzadka i nie-
s~leJ terytonum nie łączyła tożsamość . z ka ś·mialo, a już w żadnym wypadku chlap nie za-
~larya!yczy: obyczaju. Stąd elementy inte;uiąc; liczał się wówczas do Sarmatów, chyba jako
f ~~ d- Slę. szcz~gól~~ cen_ue i potrzebne. Na-
eza ot o mch Towruez POJ· Pl'ie Sannac·· .
człowiek, który wyszedł poza ramy swego sta-
nu i pochodzenia (np. duchowny)" 1.
n re; ym okr eślano ZIemie
ne . 'tY, Jl; rrua-
całej Rzeczypospo_ Stawianie chłopa poza obrębem narodu pozo-
l ej, Pr~y czym Sarmatów utożsamiano przede stawało oczywiście w ścisłym związku z pogar-
wszystkLlll z Polakami. szającym się gospodarczym i prawnym poło­
Czasem Sarmacją nazywano wschód E żeniem tej warstwy podobnie jak zdobycie
p~zez Sarmatów rozl1I?iano zaś wszyStk::ic~~);~ przez szlachtę - kosztem mieszczaństwa i chło­
:;:n~~ ~:aec~sPOlitej ś:",iadomość, iż tutej- pów - zdecydowanej przewagi w państwie
c o potomkoWIe dziedziców ziem przyczyniło się do powstania koncepcji narodu
nad Oką.. Wołgą i Donem, podbudowywała h 1_ szlacheckiego. Jest rzeczą interesującą, że róŻ­
:t~~rC.zllle eksP;Msję na tereny Dzikich P6l norakie konflikfY społeczne i narodowe znaj-
eJ na wschód, poza ówczesne granice ań dowały uzasadn~enie w doszukIwaniu się od-
~~wa ~:~ob~ie .zresztą j~k Moskwa tytułe~ III miennej genealogii historycznej. Dość C"zęsto
z ~ . zasadniała parcIe na zachód oraz waJki wspomina 'się o tym, iJŻ warstwa szlachecka
. llrC}ą). W tym znaczeniu sanna tyzrn b l przypi.sy-wała sobie inne niż chłopom pocho-
~~~O~~~~Cki~ą dCokumentacją racji istnienYa dzenie; mniej wiadomo, że magnatel'ia starała
się - w latach największego nasilenia jej
s ego ommonwealthu do kt'
go w p?łowie XVII stuleda usiłow~no bez or~­ wpłyv/ów - odciąć pod tym względem o~
:;ro~:emał {bo ZJbyt późno), dołączyć trz~ci, uJa~ szlach.ty_ RrzedStawliciele nieldtórych rodów
ms l cz on. Wyprowadzanie pochod . twierdzili więc, -iż wywodzą się nie od Sar-
rodu od , . , ' . . zerua na-
terytoriumSZC~~':~:~~l~lwJąclYCh . ongiś je.g<! matów, lecz od patrycJuszowskich rodzin rzym-
skich. Znalazło to odzwierciedlenie również we
sp 'ki wy ączrue polskleJ
l e cyfl ; wystarczy tu przypomnieć tak W1...oo'owanytm na antyiku Uil'ządzeniJu wn~trz
arny. We Francji XVI wieku frankogalli~oPNu- oraz w wystroju nieJkJtórycih pałaców (jak np.
t ererue Skandyn .. WIe. 1u 'zwale 'k' . .a K.rasiń·Slki~h w Warszawie). WypotS8.'żenie ich w
aWll
nordytzm. Hol€m~~' uw•• l' . nm ow mlał rzeźby .j arcihi'tekrburę Oipartą na wzorach stal'O-
d UlJ.<L..y .u.a1 Slę za portomrk:'
.awnych Batawów itd. Jedynie J' ednak ·fYW żytnych służyły podkreśleniu takiej właśnie
SIę zdaje _ Pdls . - Ja k genealogii. Do podobnych tradycji odwoływali
posłużył W X~II wieku .~~ hlstOryczn:y VI/7 wód się również separatyści litewscy; na ich to uży­
jęcia narodu Szlacheckiego -;O[Zelll~. s~ę pa- tek średniowieczną jeszcze legendę o rzymskim
na kateg.oria myślenia ni~ . o su Ie .tyw. pochodzeniu tamtejszej szlachty odnQwił i roz-
rzeczywlstośCl· O rta' maJąca pokrycIa w budował Maciej Stryjkowski. Wyprowadzała
, . . . pa zaś zestal
sWladczenl·u, 1Z .. h~l1~
~J"-.II..O warstwa
a . na prze-
wi naród. polsko . , panuJąca stano·
l, Inne zas stają się czymś dodat- 1 T. illewrl.cz, op. cit., S. 107.

89

ona Litwinów
Europy, dając im dzięki ~r~O~dz~iTI:~Y,j~~~~~E
od - wielkiej
logii . ~ miejsce równie dobre jak
Poj~:e nrur~u SI7llaclhedkiego spr-z.yj:ało
ceSOWI mtegracJi tego stanu na oIbszarze
R:zeczypospolitej. Wspólnota przywilejów
kIlkunastu czy kilkudziesięciu
ze sobą ,w.sPÓ~otę języka oraz
11,a~t;a~Ch~a;f<,'~~~:~:~::
Q l:zego
d~wod~. JIliOze być ootarteczma poilonizacja
Wlększoś:cl sz!la.chJty liJtEfNsko-:ru9kiej
ukraińskiej.
Do '~czucia odrębności języka czy obyczaju
?oc~o.ctzila "': Rzeczypospolitej świadomość swo-
::Sto.śCl. po1s~ego modelu ustrojowego,
Jąca SIę d05C często na plan pierwszy.
tę łączyło poczucie udziału w pewnym wspól-
, .org~mzm:e
nym " lpo itycznym -• olbrzymim
ry,tor~~le panstwie stanowiącym niejako
~asnos.c'. Wypływało stąd przekonanie Q noników podpisywał -się zaś jako natione Polo-
meCZIlOSCl obrony tej RZe<!zypospolitej zarówno
w0?ec wrogów zewnętrznych, jak i wewnątrz
p~nstwa, p.rzed zakusami ze strony przeciwni.
kaw "zło1:-eJ wolności".
. Wspo~a!Jśm.y. już o tym, że pod jej uro-
kl~m hyh rowm~ przedStawid-ele innych sta-
naw, ~ wzorzec ~oo,borwy szlachcica odczytywa-
no dosć często Jako najlepiej odpowiadający
statusowi człowieka wolnego z wszystkimi atry-
hutami ,tegQ położenia. Stąd też znaczna część
starszyzny koza~kiej pragnęła być po prostu
szlachtą (pooabme zresztą J' ak w dWle.sc;e
'" l at
'ź.ru. .
po ,e1l ~a, p-utpa jaflrollji:nów ooz więk!szyth
~ow prze'diz:ie'l"iZJglnęła się w b3["{)iIlów i ksią­
~t c~rstwa). Opór szlachty polskiej, która
me chCIała przyznać starszyźnie kozackiej wła­
~yC'h, :vdllnośti stalllowyth tak ailralkcyjnyth
a;ta me], popchnął ją zaś do powstania. Zawar-
CIe ~gody had~iackiej o 20 lat wcześniej (1638
;:-~ast 1658) l ~tw?rzeni~ Wielkiego Księstwa
€go na wzor LItewskIego przyniosłoby za-
90
pewne polonizację również drugiej - po uk~a­
ińskiej magnaterii i .szlachcie z przełomu WIe-
ku XVI na XVII - generacji tamtejszej elity
społecznej. . .
-Nasuwa się pytanie, jak przedstawIała Się
świadomość narodowa asymilujące1 się dopie-
II ro szlachty litewskiej, ukraińskiej cry białorus­
kiej. Elementem -wiążącym ją z polskQścią ~y-.
ly na początkowym etapie przede wszystk!m
oraz przywileje stanowe; w t:?- spos?b twor~y s·ę
typ "Polaka poUtycznego , a WIęC kogos, ktc~
czuje się przynależny najpierw do pewne]
wspólnoty pOIlirtyczno-ustrojowej, potem ~ do-
piero do gu'Uipy w~arlaJjącej tym samym P~zy­
kiem. Jaik słusznie zv,nra.oa uwagę stanisław
Kot, w tym właśnie znaczeniu szlachta r~ka
już w XVI wieku uważała się za przyna1ezną
do narodu polskiego; jeden z ówczesnych ka-
nus, gente Ruthenu.s, origine Judaeus. .
Do polonizacji wiOldly zresztą nieraz drq:,
dooć kręte i zawiłe. Szlachta litewska zazwv-
czaj nie poSluJgitwała się swoim O[i.czystym języ­
kiem· 'przechodziła dość często od razu z rus-
kiego' na polski. Na początku XVH stulecia Ja-
nusz Radziwiłł 'Pisze w llicie do ma,ta Krzysz.-
tofa, że chOć jest Litwinem i umrze )ako ta.kl,
to jednak "idioma [tu: języka] polsktego zazy-
:wać w ojczyźmiie na'Szed ll1\usiemy" 1. Potdoo~€
postępują pod konieć XVII wieku kancelarIe
lit~kie. Analogicz:ne., równie i!orone ~e­
sy przebiegały w sferze religii, ściś.le~ ZWląza­
nej z kwestią świadomości narodowej. PrawO-
sławna szlachta ruska, litewska czy białoruska
prryjmowala bowiem niejednokrotni~ ':' dO'?ie
reformacji kalwinizm lub :nawet anaruzm.l z
tego dopierQ wyznania przechodziła, w mmrę
polonizacji, na katolicyzm. Zjawisko 'ID tłu-
l S. Kot, op. cit., s. 2.5.
91
 maczy się chyba faktem, iż łacińska
ściśle związana z polską kulturą i~1~~~:~J~
ścią, raaziła ją w XVI wie'lru, kiedy
wilizacyjny, dzielący szlacheckich
Wielkiego Księstwa Litewskiego od Korony
znacznie większy. Reformacja, niezależnie
tego, w jakim przychodziła "",,",cni'",
ich z
również
kulturą zachodnią· ~~:~t:~:~Z~l:~;~~:~;~j
na innych odcinkach
jęciekatolicyzmu.
Na osobne rozważenie zasługuje rola
w powstawaniu ówczesnej .świadomości naiO~
dowej. Tuż przed W)'Ibuchem reformacji, w po-
czątkach XVI wieku, każda z zamieszkujących
Po1Sk.ę grup etni.czmych miała własną. dla" niej
tylko specyficzną konfesję. Polacy - katoli_
~yzm, Rusini - pravoslawie, Żydzi - juda_
Izm, Tatarzy - islam, Ormianie - monofizy_
tyzm, wie1u ch!łQpów IitewSikich hołdowało
wreszcie nadal, choć potajemnie, pogaństwu.
T.a ~guł~ miała jeden tylkO' wyjątek w posta-
Cl Nlemcow, polszczących się co prawda w Ko~
ronie, ale dalekich od asymilacji w Prusach
Kr.ólews~ch. Dopiero w luteranizmie znajdują
oni potwierdzerue wlasnej odrębności etnicz~
nej, którego im dotąd nie dawała wspólna
z p'ola~ami czy Litwinami religia. Była to być
moze Jedna z przyczyn tak masowego akcesu
':li~eckich mieszkańców miasteczek pruskich,
slą:sklC~ c:z:y wielkopolskich do nowej wiary.
Analoglczme zresztą przedstawiała się sprawa
z. bractwami cerkiewnymi XVII wieku, które
n:;e ty~ bro.nił:y pra~oslawia, ale i stanowiły
osrod!? prorruen!owarua kultury ruskiej. Wśród
Polakow n~i?mJast dopiero refoI"lIll'acja wpro~
wadza rOL1blCle wyznaniowe.
Nic więc; dziwnego, iż w walce z nią K'OŚciół
stale naWIązywal .do ówczesnej świadomości
narodowej, imputując temu ruchowi obce za~
graniczne pochodzenie. Zarzut nowości i' ob-
coś ci różnoWiercy chętnie ~~~all do pr.zeci-
'nika wskazując na włoskie zrodła nau~l pa:
;iestw'a. Zamiast ,,'ka1olicikIi." zaczęto u~ac
przymiotnika "rzymski" (papież, biskup, Wla~
ra etc.), oczywiści.e w ujemnym słowa tego zna-
czooruu. Nowy kolll1:iNeformacyjny mo?-~ stosun:-
:";:ów wyznaniowych traktawano zas Jako cos
::1iez:godnego zarówno z łagodnym charakterem
::1arodowyro Polaków, nieskorych do rozlewu
krwi, jak. i z ich przeszłością historyczną:
W ogniu tej dyskusji raz: po raz przeclwsta~
wiano sobie pojęcia: swój - obcy, Polak -
Włoch lub Niemiec, nasz charakter i nasze tra~
dycje a "praktyki" innych ~acji; s~?~;~, s:~~
sowano terminy dotyczące Jak n8i.JSClśleJ roz.-
:1QtI"aJkich przejarwów ŚJWiaJdomości r:arooOiWeJ:
W XVI wieku jednak, mimo wszelkich staran
kontrreformacji, kwestia wyznania pozostała,
jeśli chodzi o Polaków, ściśle od~'Zii.e1ona o~ p~o~
blemu rprzym.rueŻIlości natrodoweJ· P~brl1e Jaik:
dvsydenci nie mieli własnego stronmctwa po~
litycznego oraz nie stanov:ili .i"zolo~ar:ej ~d spo-
łeczeństwa grupy, tak teri: nikt me zyWll wąt~
pHwości, iż kalwini czy axianie n~eżą. do tego
samego co i katolicy narodu. Od:mie~rue pr~ed~
stawiała się oczywiście sprawa z OSIadłymI na
Zulawach menonitami, braćmi czeskimi czy
anabaptystami pochodzenia niemieckiego.
W miarę postępów kontrreform~cj"i liczb.a. d~",, ____ -~'
syndentów wśród Polaków ma~eJe. Umożh:Vla
to forsowanie tezy, iż jedynym ich wyznan~em
winien hyć katollicyzm. Dysydent - zd~mem
większo.sci katolików - wyłamywal Slę ze
wspólnoty narodowej. Kontrreform.acja s~rał.a
się postawić różnowierców poza jeJ grarucam:,
uczynić z ich istnienia coś niezg~,?~o z pol~
ską tradycją historyczną. Udało. Je~ Sl~ to na
zachodnich kresach Rzeczypospohtel: oSladły w
Wielkopolsce kler luteranów i braci czeskich
szukal bowiem pomocy, poparcia i oslony u ele-
"
 ktora brandenburskiego, Do Prus Książęcyc
ud.a~ała si~ liczna szlachta tego wyznania, t
~ez Jec~ pastor~y w poszuk:iwjniu chleb
l młodlZlez na stuJdrla. W~tJko to pociągało z
s~bą ,germanizację licznych środowisk różna
WIe;rcow: hasło "Polak ~ katolirkiem" odcina
lo Ich od ,~:odu, Stopniowe załamywanie SI
~ w .te~:1 l praktyee - tolerancji religijne'
sprawia, lZ dysydenci dość często szukają po~
~ocy W sprawach wyznaniowy0h u wrogów po-
lit~cznych Rzeczypospolitej, 00 jeszc'ze bardziej
k~ze. poda wać w wątpliwość zasadność za:lic:;;a-
ma Ich do narodu polskiego.
. "'! X~II wieku godzono się nadal na współ­
ZYC.le róznych ~aruflesji w obrębie tego samego
panst~a, ale me tego samego narodu. Dowo-
dem Jest ~aJkt, .iż, w. tJ;ffi samym czasie, kiedy
zam)'lk~ mę ananskie il11'stytucje w rodzimym
RakO:J"le (1638) i prześladuje polskich kalwinów
po ffil.astach, .szlachta sprowadza rz Niemiec i Slą­
ska luterańskich osa~ników do Wielkopolski
~raz na Lubel~z:zymę l ?tacza ich opieką. Z du-
zą doz:ą. wrog0:-C1 partrzyh natomia"st na nich pol-
~y ~'i,e.szczalIlle I chło,pi. Przez wan-stwę panu-
Jącą ]ednatk: obca eibnicme grulPa W)'lzn8inJi.O!Wa
~yła wszędzie dłużej toleroi\v"ana niż hołdUjący
~nn~j koo:fesjj. rOOacy,. w SitOOUInlku do lUtórych
Z~?no 1~7IDe. pretensje. UlZ!naWaIrlO prawa wy_
::naThlowe 1l11elłmeckich mieszkańców takich mias,t
Jak ~ańsk, Toruń czy E1bląg, nie tylko dlate:
go, IZ były to wpływowe i zamożne ośrodki
z którymi sZilacblta ruie mogła się nie liczyć. Pe~
wną.rOilę ??grYWala tu również obcość etniczna;
odan,:en~~~ wyznania wzibuJdzała większe obu-
rzenIe, Jeś:hsmo o rooaik:ów: dTa:lm.ił i budził nie-
~:nOOć imOOw;ierozy~ lecz po1s:lci pa'tlrYCdalt
~.,.~alkmva, C'Z)l1 I.JuW:una" PocIQibrrie na terenie
,.'r'U!S KJrólewskich kailwJńSki patrycjalt to-
ler?Wa~ polskich katolików czy arian, zwaJczał
.
'zas luterańskie pospólstwo _ kupców i memie-
ś'lnilków,.
w :wtórym wiJdziail akonorrniC\ZII1ego kon-
kUrenta.
Tezie tej pozornie tylko przeczy unia brzes-
ka, pamiętajmy jednak, i~ była ona inspirowa-
na przez Rzym, w sameÓ zaś Rzec.zpoopcdliltej nie
budziła zbytniego entuzjazmu; ponadto chodzi-
ło tu o pozyskanie szlachty, którą z racji jej
stanu ,urwa2:runo w xvn wieku za czkmka ted sa-
mej ws.pólnoty etnicznej. Z kolei rodakom za-
rzucano, iż szerzy1i propagandę obcej wiary,
JaJkub ZawlilSlza w 1613 roiku sttw'ietrdzał, że "ży­
dowska ani tartalrska sekta żadlIlej wody w,wie-
rze katolickiej nie czyni", nikt się bowiem na
ich wyzmrunie rpmez kihkas€lt Jat nie natwrrócił,
natomiast "heretycy" kradną dusze kościolo­
wi 1. Podobną opinię znajdujemy również
u Szymona Starowolskiego. Po drugie, rodak
rÓŻnowierca Ibyl dość często niewygodną kor:-
kurencją polityczną lub zawodową, której po-
zbywano się pod pretekstem walki z "herezją"·
Mo:ima śmiało zaryzyikowat twierdzenie, że gdy-
by arianie stanowili mniejszość wyznaniową
obcą etnicznie, to nie zostaliJby z Polski wy-
gnani. Na skutek Ibanicji nie tylko w teorii, ale
i w pralkt)'Ce znależli się paza obrę'bem na.rodu.
Ten sam mechairliizm działał w XVI ~ XVII w1ie-
ku, za każdym jednak razem w innym kierun-
ku. Spotęgowana w dohie renesansu świado­
mość narodowa torowała howiem drogę refor-
macji, gdy tymczasem w nas.tępnym stuleciu ta
sama świadomość sprzy,}ala dążeniom do eli-
minacji z narodu szlacheckiego elementów ob-
cych nie tylko pod względem stanowym, 11.1e
i wyznaniowym.
Talk więc w XVU v.r:ielku sZllachook:'i.e rozu-
mienie narodu ,poszerzyło się o dwa nowe kry-
teria, mianowicie pojęcie wspólnoty przywlle-
J. Zawisza. Wskt6cenie procesu koronnego, K:ra-
1
ków 1898, s, 18.
95
j ów oraz kwestię wyznania, k.tóre właśnie w
tym stuleciu miało w k..."'.Ztaltowaniu się świa­
domości iIlarodowej odegrać nieporównanie
'większą niż .przedtem i potem rolę. O ile pier-
wsze z wyżej wym.ienionych kryiteriów wiąza­
lo s~ę wyraźnie z prawno_ustrojową strukturą
Rzeczypospolitej, to drugie było do pewnego
stopnia uzależnione równieri od jej sytoocji
międzYillaauclowej. Walika 'z .~bis~ą" Tur-
cją, ,protesta'nclką SZIW'ec:ją ozy prat\V'OOła\vną
Rosją wzmaga poczucie polskiej świadomości
narodowej, sprzyja oparciu go także na odręb­
ności wyz..'1arua. Ograniczone do szlachty -
i to katolickiej - pojmowanie polskiej wspólno-
ty etnicznej bud ziło ostry sprzeciw ze strony
przede wszystkim różnowierców. Dość często
podkreślali oni swoją lojalność wolbec Polski;
czynili to luteranie śląscy czy pomorscy, podo-
bnie P0'Etępowali również przebywający na
emigracji arianie, którzy opiewali w swych po-
ematach sukcesy polskiego oręża nad Turkami
oraz sławHi elekcję Michała Korybuta Wiśnio­
wieckiego i Jana III Sobieskiego. Z kolei przed-
stawiciele duch'OwrieńJSt1wa kartulicrkietgo przy1pO-
minali, że chłop jest członkiem tej samej wspól-
noty etnicznej. Opieka prawna i obrona przoo
nadmiernym wyzyskiem społecznym należy mu
się więc i z uwagi na to, że włościanin to taki
sam Polak jak jego. pan·
Pauperyzacja gospodarcza chłopa, zamknIę­
cie dostępu do wyższych szczerbai oświaty, po-
gardliwe traktowanie przez szlachtę - wszys-
tko t>Q wyrobiła. w poddanym prrzelkolnani-e, iż
pod w21g1ędem etnicznym jest kimś innym niż
jego pan. Jeszcze do przełomu XIX i XX w~e­
ku nazywano u nas po wsiach szlachtę Polaka-
mi, w tej t€IŻ furttnie u.'tlr'Wa'ldły się w śwaado­
mości chłopskiej relacje z powstań narodowych,
w których owi Połacy walczvU z MoskaJami.
"W Jalką roZ1P8'Cz - Ipisze K. W. ZawcJ!dozińsk'i -
96
wprawiałto mnie jako dlZ'iooko, w rOmlawacn
z kmiotkami specyficzne z.naczenie dwóch słów
"Polakh (gdy mowa była o 1863 r.) i «nasze»
(gdy 'mowa Q wojsku)" l. W 1846 roku chłopi
galicyjscy twierdzili, iż idą hronić cesarza przed
Polakami; jeszcze po pierwszej wojnie świato­
wej Władysław Orkan odnotował (w Listach ze
wsi) występowanie na wsi przejawów lojaliz,:"
mu wobec nie panujących j,Uż cesaa-zy ausbria-
ckiego czy rosyjskiego. Stanowiło to oczywiś­
c:e konsekwencję służby ,w annli zaborczej oraz
długoletniej przynależności do oocego organi-
zmu państwowego. Równocześnie jednak dawał .
o sobie znać jakiś daleki .pogłos dawnego poj-
mowa:nia narodu pO\lskiego jako OIbejjmuj~ego
tylko szlachtę.
Konsekwencją rosnącego wśród tego stanu
poczucia odrębności ,narodowej były mnożące
się od początków XVI wieku autocharaktery-
styki Polaków - hądż to całego narodu, bądź
też ,poszczególnych jego grup i warstw. Wiążą
siQ one ściśle z próbami określenia -ich charak-
teru naTOd.owego, w którym dopalbry'Wain'O Się
na ogół cech dodatnich. Obok tego istniały
<:harakterystyki mieszkańców poszczególnych
prowincji Rzooz)'iPOSpOlitej, dość zł'Ośliwe nie-
raz, jak na Iprzykład w 'Odniesieniu do Mazu-
rów. Interesowano się przeszłością narodową;
historiografia renesansowa staje się wielką
szkołą patr,iotyzmu. Za programo:wą ;wypowiedź
:1aleiy tu uznać opinie Joachima Bielskiego,
którego zdaniem winno się oddać sprawiedli-
wość naszym przodkom, ponieważ tak znacznie
krwią swoją .rozszerzyli granice państwa. Mi-
łość ojczyzny stanowiła według tego historyka
główną pobudkę skłaniającą do spisywania jej
dziejów. Miało to zresztą doniosłe znaczenie dla
l Trylogia Henryka Sienkiewicza. Studia. Szkice.
Polemiki, oprac. T. Jodełka, Warszawa 1962, s. 465.
szlach~ka ...
"
7 Kultura
 półczesnej świadomości narodowej, skoro ---:-
~~ słusznie stwierdza Kazimierz DOQrowolski
~ "tradycje o życiu i, ~z.i~ach minionyc~ .~~
koleń wiązały przeszłosc oJczyzny z ter8zmeJ-
szością" l. .. . .
Podobną rolę odgrywała
rówmez hlstO:lO-
grafia XVII wieku, że przypomnimy dz:teła
Pawła Piaseckiego, Wespazjana Kochows~e~o
czy Szymona Rudawskiego. W przedstaWlemu
minionych wieków cechowało ją wybitnie prag-
matyczne ujęcie.
Każda nowa klasa dochodząca do władzy
tworzy własną genealogię histor?,czną, uk~zu­
jącą dzieje swej walki o zajęcIe stanoWIska
warstwy panującej. Podobnie i dziejopis~i~
szlacheccy zwracali dużą uwagę na zabIegI
o utrzymanie i rozszerzenie przywilejów sta-
nowych szlachty oraz walkę z obcymi wład­
cami zasiadającymi na tronie polskim, którzy
usiłowali te przywileje uszczuplić. Obok rze-
czywistych, wyolbrzymionych zresztą s~ar~,
opisywano nawet nieistniejące wystąplema
w obronie swobód szlacheckich, jak rzekomy
rokosz gliniański za panowania Ludwika Wę­
gierskiego. W ten sposób naród szlachecki two-
rzył niejako własną genealogię historyczną.
Warto chyba podkreślić, że istniały w niej
dwa różniące się od siebie pokłady: świadomość
wspólnoty dziejów, wywodzących się od mi-
tycznych Sarmrutów, podzielana przez całą
sz:lachrtę polską OITaz pamięć o stoou;nkow'u nie-
dawnej przeszłości historycznej, różna u Wiel-
kopolan Mazowszan czy mieszkańców Mało­
polski. 'W tym drugim wypadku szczególnie
dużą rolę odgrywała - obok literatury druko-
wanej - również tradycja ustna. Swoistą
szkołę patriotyzmu ustanowiła ówczesna poe-
1 K. Dobrowolski. Studia nad kulturą narodotL'ą
Polsce do schyl/m XVI stulecia. Kraków 1923. s. 72
98
zja, opiewająca w utworach Wacława Potockie-
go, Samuela Twardowskiego czy Zbigniewa
Morsztyna triumfy militarne odniesione przez
wojska polskie. Wartości WÓVłCzas 'powstałe we-
szły na trwałe do kultury polskiej, funkcjonu-
jąc w niej aż po wiek XIX czy nawet dłużej.
Pozostały też aktualne niektóre wzorce osobo-
we wówczas ukształtowane (Stefan Czarniec-
ki, Stanisław Zół!kiewski). Ci zaś, których _
jak Janusza Radziwiłła czy Hieronima Radzie-
jowskiego - ówczesna opinia patriotyczna u-
znała za zdrajców, do dziś dnia z tym właśnie
przymiotnikiem figurują na kartach podręczni­
ków historii.
Wreszcie słów parę o ówczesnym pojmO\va-
niu zasadniczych pojęć związanych z rozwojem
świadomości narodowej. Przez określenie Polak
roz~iano za;rówtno czł-o:nka p€'Wlllej W5ipólInorl:y
e~mcznej, jak mieszkańca określonego tery to-
num, przede wszystkim Wielkopolski i Mało­
polski, a Wiięc dwóch 2~em, które składały
się na organizm państwa polskiego jeszcze
w XV wieku. Równocześnie jednak pojęcie to
zaczyna oznaczać w ogóle obywatela Rzeczy-
pospolitej, niezależnie od. tego, jakim językiem
~osługuje się na co dzień. Decydujące jest to,
ze dany osobnik mieszka na terytorium Polski
oraz podlega władzy jej królów. W tym też
znaczeniu niemiecki z pochodzenia drukarz
Hieronim Wietor, nazy.wa siebie Polakie~
wmieszkanym", a Zygmunt August ';;zywa AI-
bre:hta Pruskiego, aby stał się "dobrym Po-
lakiem". W sto lat później łdaciej Sarbiewski
m~anem Polaków obejmie nie tylko ludzi mó-
wlących po polsku, ale rÓWlnie,ż i tych, ,,ikJtó-
rych z czasem dopiero dopuszczono lub przyłą­
czono do organizmu tego wielkiego państwa" l.
! M. K. Sarbiewski, O poezji doskonafej czyli Wir-
giliusz i Homer, Wrocław 1954, s. 203.
;.
"
Daleki pogłos takiego rozumienia terminu
przyniesie po .latach n.asz hymn na::-,?dowy, za-
powiadający IŻ "będZlem PolakalTIl , gdy tyl-
ko odbuduje~y niepodległą ojczyznę. O miesz-
kańcu Prus mówiono ·Prusak, Litwy - Litwin.
Ci "Prusacy", jak się sami nazywali, prote~
stowali dość stanowczo przeciwko napły.wowI
na swe terytorium "cudzoziemców" i "obcych",
przez których rozumieli mieszkanc6w wszyst-
kich innych ziem wchodzących w skład ów-
czesnej Rzeczypospolitej.
Z licznych przykładów świadczących, lZ
związek z daną ziemią (regionem) był wymie-
niany na równi z narodowością, można przy-
toczyć Jana Dymitra Solikowskiego, który
w 1573 roku pisał, iż w "królestwie spólncm
siedzi P('}lak, Litwin, Prusak, Rusak,
Żmudzin, Inflant, Podlaszani.n, ' UpOiWSZechmlił10 się w świooclirnooci szlachty; je-
jowianin". "A .Daszy niebożęta Polacy,
wie, Lirlwa, żmudź, Russacy I.. .]"
Maciej Stryjikow,ski 1. To pOC'ZlUc:ie
ności regionalnej :przetrwało dość
.ono nasileniu w momencie
stwa, jaka nas1ąpiła w XVII
z którymi borykał się wówczas MazuT!
siany w inne regiony Polski, przedstawił
plas'ltyeznie PaseIk. JesZlCze w XJX wlieiku
kańców dawnego Księstwa nazywan"o~~:~~~::~~
Litwinami; 'za takiego uważał ~ : bard:leJ radYkalni. dzialacze obozu patriotycz_
jak crówmież awtO'T Pana
wie do sejmu węgierskiego
jako "Adam Mi'Ckiewicz, Litwin",
uwa~ał zaś za "syntezę ludów". W
polskiej z przełomu wieku XIX na
sunkowo często -występują postac,ie w ten
nie sposób określane, Termin "Litwin"
wił więc oczywiście nie desygnat m<rodow(>ś'
ale zapis pochodzenia terytorialnego. Stąd
l J. Tazbir, Rzeczpospolita i świat, op. cit.,
100
ÓW Litwin był po prostu przec.iwstawieniem
:KorOlIl:i.arr"za (Vide tytuł ZIllaneQ powieści JaIIla
Lam~.). W dobie rozbiorów do dawnych nazw
Llt;.vma, Mazow!"zanina czy Prusaka doszły po_
}ęcta narzu.cone. przez nowy podz:al terytorialny
z:e:r:t po1s1nch, Jak Galicjanin, Poznaniak, Kró-
leWIak czy Podoiak; jeszcze w dwudziestoJeciu
;n~ędzywoj,,:nnym Używano ich zastępczo za-
:111ast term,Lnu Po,lak (jako taki).
:-r schy~u XVIII wiellw nastąpił lednaik wy-
,amy z~nrk dawnego pojęcia narodu jako gTu~
?y etIll:z~;.i używającej wspó1nego języka
l przyW1le]ow, a ograniczonej wyłącznie do
~~lachty, W dobie Sejmu Wielkiego przedstawi~
clel; polski:j l,ewicy zaczęli lansować :tezę, iż
narad ()!b~JmuJe wszystkie stany, włącznie
z chłopamI. Przekonanie to nie od Tazu jednak
~zcze w trakcje debat sejmowych. a nawet i w
~am€lj K:ms~yttucji 3 maja termm tan ogratn5.-
ezo.no glown~e do stanu rycerskiego (ordo eque-
stn.s), ~ przez obywateli rozumiano pr-Lede
"\vszystklm szlachtę. Mimo to w ostatnim TOZ~
dziale Konstytucji, mówiącym o armii naro-
dowej,. gdzi,e czytamy, iż ws'zysc.y obywatele są
7.{)bOWląZ~ ~o.obrony ~iemi ojczyste.j, u:stawo~
~awcy mleh JUZ na myśli cały naród, w nowo~
~ytnym, t.ego słowa znaczeniu, Podobnie zresztą
;,ego (Jak np. FrancIszek Jezierski) zaliczają do
narodu. również mieszczaństwo i chłopów. Dla
K?1ł~taJa na -naród skladadą się ",miliony ludzi
mowlących po pOrlsku". Dla obu pisarzy trzo-
:ten: na~odu są chłopi; warstwa ta, jak pisze
,JeZ1erskl "utrzymuje rodowitość języka ojczy~
.<:te?o, zachowuje zwyczaje i trzyma się jedno-
"taJnego sposobu życia" l. Było . 10 otwarte ,
PoIska ,~wiadO'l7Wść 7Iarodowa XVI-
5, [w:] Stu.dia llad rozwojem TW.:rodo~
101

wręcz prowokacyjne niejako wyzwanie rzuca
z\volenni.kom dawnej koncepcji narodu szlach
kiego, których było jeszcze wielu, zwłaszcza
prowincji.
Warto jednak podkreślić, że jeśli swiadomo·
narodowa ulega w dobie oświecenia pewnem
upowszechni€!ll:iu (m.in. dzi~ r-o'2'1WojOlWi lit
ratury i szkolnictwa), to jej szerzycielami "by
przede wszystkim pierwsi polscy inteligenci za
wadowi oraz wykształcone, patriotyczne war
stwy szJ.3iChtty i mieszczańSltJwa" 1. Podobni
przedstawiała się sytuacja w wieku XIX; iUŚWia
domienie naTodowe na'StępO'Wało wóvvcZ&S
przez literaturę (niekoniecznie wielki dramat ro
mantycmy, ale i utwory w rodzaju Kościusz
pod Racławicami L. Alnczyca), szJt:uJkę (malB!
sb...-o paibriatyczne w st)111u ~g&a), :wrreszci
kosciół. We w:szystkich tych dziedzinach udzi
ludzi pochodzenia ze szlachty był niewąi1!pl:Lwi
pokaźny. Z niej to przecież rekrutowali :się poe
ci i malarze, patriotyczni ka;modzieje i histo
ryc:;. tworzący owe Wieczory pod lipą.
Zd.a:1iem Tadeusza Łepkowskiego w epoc
narodzin nowoczesnego narodu polskieg
(1764-1870) wzrósł trzykrotnie krąg ludzi po
siadających s\Vli.adomoŚć przym.a:leim.'OŚci etnie
nej ("około 1870 11". mniej MąceJ 30----.'35% lud
mówiących po połskm, a twkże pewna liczb
tych, co po polsku mówiła słabo lub baiidzo sla
bo, czuło się i uW8Jżał.a 'za Polaików") 2. Swia
domość ta była oparta na podobnych wyróżni
kach narrodu, co i w XVI czy w xvn wiek
(wspólnota języka i terytorium), z tą wszakż
różnicą, iż korzystanie ze wspólnych przywile
wym Polak.ów, Czechów i Słowaków, pod red.
He-cka, Wrocłae.v 1976, s. 45.
l J. Kowecki, U początków nowoczesnego narodu
[w:] Polska w epoce Oświecenia. Państwo
czeństwo - kultura, Warszawa 1971 s. 164.
! T. Lepkowsk:, op. cit., s. 508.
102
'ów zostało zastąpione przecz poc:wc1e wspólnej
krzywdy. Represje, ~akie nastę~ały po każ­
dvm zbrojnym zr)"Wle, były boWIem - w,?xE.'Iw
;~tencjom zaborców - wielką sZJkołą uśwIado­
;;"ienia naJl'OO>Oi\Vle!g'O. Jakże często chłop czy
~zemrl.eś1)ndk., wałczący VI jednych szeregach
n<>rnami" , dfllniero
:, ",.r-" :na śledZlt.wi.e, w wię-
t- -!t'
zieniIu C!Zy na zsyłK!e dowtiJarly:wał si.ę, za co
·,da&:iWie wałczył i jaJka jest jego p:rrz~a­
leżność etniczna. Represje poszerzały WIęC
skutecznie grOUlO zatntexeso\VaT.l~~ w ~­
-:~ęst'Wie polskiej s.pI'8IWY, 'wyp1Sl.lJąc n;efra2"
dosłQwnie na grzbiecie stM'ą prawdę o W'SpOlno-
cie naxodowego lasu.
N a patriotyzm składaly :się również takie
czynnii.Ikii, jaik - obok troski o c:zy~ć i r?zwój
ięzyka ojczystego - ochrona i pIelęgnaCja ro-
'::1.zimego obyczaju. Zwracano już na ki uwag.ę
W XVI wieku, wskazując na zagro.żenie rodZl-
:nego :stylu żyda prz-ez cudwziemski (hi;s~pań­
ski, włoski, francuski lub niemiecki, zależn~e od
i)sobis-ty'ch UJprzedżeń piszątego na ten temat).
Przez obyczaj rozumiano zapewne słynne mos
polonicum, którym tak bardzo podrooująca po
Europie Zachodniej szlachta odróżniała sIę od
.iej mieszkańców. Sprawę IQbyc~jó:v ,będzie "p<?ź­
.niej podnosił Andrzej Lubiemecki, Pawel PIa-
secki, Wespa'zjan Kochowski oraz inni przed-
stawiciele dziejopisarstwa doby baroku.
Również i w XIX wieku chłopi 'polscy nie
tylko mową, ale także i obyczajem, wzorowa-
:1y;rrI w pewnym stapniu na szlachecikim, różnić
się będą od kolonistów niemiecbch, osiadają­
cych w ich najbliższym sąsiedztwie. I?aleko
bardziej istotnym wyróżnikiem było tu Jednak
wyznanie.
- spole

ukruzywał
cj.i,Katolicyzm, zWłasz:~za~iwSd~O~b~i~e~i,:~:;:~ó,~
świat
taK dostosowany do
granice między nim a światem .doczesnym
gały do!Ść c·zęsto faiktycznemu zaJtaTciu. ,,<;";0-
wiek mało wykształcony nie może s'albie
obrazić Boga inaczej jak przez podniesienie
niebie9lci.ch wyżyn .stooulIllków. ziemskiah"
zauważa Jan Stanisław Bystroń l, a "szlach'"a
XVII i pierwszej połowy XVIII wieku nie I
zbyt wykształcona. Kośdół traktował tę
mitywizację pojęć religijnych jako cenę
coną za ich Upowszechnienie. Łączyła się
joonaJk: i z nacjlQna:Hzacją lmltu. Nal8Żaoo
wiem odwolać 'się do już istniejących w
taJności ludzkiąj wyobrażeń. pod,;tfym;;!,k~:~~~::
dem Polska nie stanowiła jakiegoś .
równo bowiem w Rzeczypospolitej
j~ we w~pólczesnych jej" Niemczech, Hiszpa-
nu. Francji cz:'(. Włoszech apelowano do miej-
scowych tradycJi, zwyczajów i ohrzędów. W ten
sposrJb ~worzono regionabe odmiany katolicy-
zmu. Juz Ignacy Hoł<lWiński (1859) na te1lUi;t 00-
1 J. St. ByS.trOll, MegalomG-nw narodowa, Warsza-
wa 1935, s. 35.
104
rokowych kazań pisał: "wszędzie w nich sta-
rosty, hetmany, biskupi, Rzeczpospolita, ~hoćby
pisali o Fenicyi, Turcyi ~ub As:yryi. Wszystko
tam w żupan ubrane. Chrystus Pan, apos-toło­
wie, święci, słowem, Stary i Nowy Testament
przemawia sądem i wyrażeniem naszej szlachty
[... ] wszelkie królestwo, jak na przykład judzkie,
zowie się mliłą rZec2ąjpospolitą iZTaełską, wszelka
\vojna ma na:mvisko pospolitego ruszenia; tam
Zbawkiel odpr:awuje sejm elekcyjny na koronę
niebieską, tam infamia stanęła publikowana
i obwkJłaTIa na włodarza ewangelicznego [... ] sło­
\vem, co byś nie czytał, wtszędzie nie wyjdziesz'
ani na chwilę ze swej rodowości, ze swego
kraju" 1.
Kaznodzieja Jacek Uberiu.sz, mówiąc o ze-
sŁaniu Chrystusa na ziemię, twierozil, iż fakt
ten poprzedziła długa narada Trójcy św., która
debaJtowała nicz:\-lffi szlachta na seamik.u. Prze-
kazanie zaś św. Piotrowi kluczy od nieba przez
Jezusa porównywał z powierzeniem ekonomowi
pr.zetz pana pie<:zy nad gospoldaa-stwem. Boga-
-ojca na!ZWano "Prymasem górnego nieba",
który rpowołał syna na odkupiciela świata niczym
szJochita króla na po1u elelkcjlljny1!n (!kiedy in-
dziej nazywano św. Piotra "prymasem kolegium
elekcyjnego"). Niektórym świętym i postaciom
biblijnym nadawano herby polskie, jak np. św.
Antoniemu - Pogoń, św. Baltazarowi - Ostoję,
NoemJU - KO!l'alb. AaJl'ona nazyt\Vano kanc1er.zem
Mo~żes:za. Mojlżesza - heimanem pospoH.tego
ruszenia, którego Bóg wzywa na sejm sześcio­
niedzielny, wniebowstąpienie Chrystusa - in-
tenreglI1!ul.'1l, mvliamowanie NMP - palkJtam'i kon-
wentami, apostołów - kołem senatorskim, Fi-
liSltynów - Takarami ~td. Dia:beł to ,,rwietltki het-
man pogański" i wojewoda wszystkich czarow-
nic, państwo żyd{lMlSikie j e.st podzielone na
l l. Holowi.ński, Homiletyka, lU"ak6w 1859, s. 466.
105

dw.aJnaŚcie wojewódZi1!w, rzezi niewliiniąrt:ek d
lroDJUją dragoni, Saula obiera na monarch
sejm convocationis i electionis itd. Obcy śrwi
ci zyskują niejako indygenat; rzecz zrozumiała
jeśli przypomnimy. iż niektóre rody przyzna
wały się do porkrewieństwa z nimi. Talk: np
Kostkowie, póki nie mieli patrona w rodzinie
wywodzili swój ród od. św. Jacka (oczywiści
s!J.achcica!), Pacowie, jako pochodzący rzekomo
od florenckiej rodziny de Pazzi, wymieniali
wśród przodkÓ'.\.' św. MagdaJ.enę de Pazzi itd.
Nader chętnie podkreślano znakomite pocho-
dzenie społeczne różnych świętych. Moda świe­
cka wd~odziła szeroką falą do świątyń. Szaty
dworskie i mszalne (np. komże i alby) zdobio-
no w te same koronki; tak ulubione przez szla-
chtę pasy slu.ckie przeTahia:no na orna:ty. Z koJei
wzory hafciarskie występujące na ornatach
i antepediach (zasłonach na ołtarz) trafiały nie-
kiedy na wieś, jak np. na Warmii. Obrazy
przedstawiające Matkę Boską (które wieszano
w kOŚciołach) często ukazywały (na dole) fun-
datora lub kolatora w otoczeniu najbliższej ro-
dziny, a jego herby zdobiły stalle kościelne
i konfesjonały; herby umieszczano też niekiedy
obok wizerunków świętych patronów, jak to
widać na niektórych c1wrągwiach kościelnych.
Nierzadko zaś na obrazach zawieszanych w
świątyniach ś'Więci występowali w otoczeniu
osób, którym nadawano ryBy fundatora kościo­
ła i jego rodziny. Bywało i tak, iż dekorację
pogrzebową zmarłego magnata (przykładem
Michał Serwacy Wiśniowiecki, pochowany w
17-4:5 w Krzemieńcu) wy;p-osaZal1O hojnie w her-
by, różne rycerskie emblematy i sentencje pi-
sarzy starożytnych, nie dając żadnych elemen-
tów rreligijnych. Nie wahano się też umieszczać
pod . obrazami możnych zapisów stanowiących
al'll'ZJ~ do rzeczy i osób boskich (na pr.zy1kł.arl
pod powstałym w początkach xvn wieku poT-
106
~etem Elli:Jbi€1y Sieniarwskiej z có:,I:ą i zię-
t~ wiJd;niM napis: Sieniaviana Trznttas).
c!e~bcY święci, otrzymując .m~ejscow~ koloryt,
tracą nawet niekiedy swe :m1:ę ("?p, sw, Alek-
,-\' staje się w Rzeczypospol1teJ :nrtyczn~. Ka-
::mierzem Korsakiem), a reaha lch zy:lO~Y­
'6\"; postacie charakter cudów są pr~emlerua-
s e ~a miejsc~we, jak to widzimY w zywotac.h
~. Mikołaja polonizowanych przez ~s, Ml-
~.\~łaja Frąckiewicza. W drugiej p.ołoWle XVII
~'ieku Aleksander a Iesu (A;-:drze] Kochanow-
s'ó) zarzucał kaznodziejom, ~ "godła szlachec:
'~'e tytuły rodowody, stosuJąc nawet do rze
cz &.,,.;<>tv~h
"y' ""vu,<, J ,
J'ak cnoty z "ułomnośctia.rni,
• d
tak re-
.. ,
1: '. mieszali ze Śiw1a·to\VOSC'lą l worszcz)'izną ~
~,\~J~o schyłku XVI wieku w Polsce na, czoło,
~\'vsU\vał się kult obcych, ~~i~ty:h, wspolnyc~
ci(a całego świata chrzescIJansklego .. W ,XV,
wieku natomiast niezwykle pop:U~~l staJą. SIę'
\daśnie rodacy, i to nie tylko c~ ]U~ ~a~omzo­
',vani lub beatyfikowani, ale rownlez.l tacy.
o których wyniesienie na ołtarze dopIero SIę
zabiega. W samym tylko 162~ roku w K:ak~­
wie są podejmowane starama o kanoruzacJę
nowych pięciu kandydatów do a~r~o~i., Tak
więc w XVII wieku w staropolskIe] s~~do­
mości religijnej powstaje nowy topos sWlę~e­
g(l, Znalazło to swój wyraz ~,~alarstWle~
gdzie odchodzi się od tematykl SWlętych ob-
cych na ;rzecz rodzimych. ,
Polonizowano również piekło ?raz )e~o
przedstawicieli, a tendencja ~a ~Iała swoJe
bogate historyczne tradycje. sl.ęg~Hce schyłku
średniowiecza; między diabłamI, Ja~ po~~e:h­
nie wierzono, występowały powB;zue rozmce
t _" . ma'J·"'tJk"""'e
S~v~el ~ ~, •.
Ks ' Andrzej Gołdonow­
".
ski tłumacząc, iż nigdzie nie ma rownOSCl
w polsce,
\ K. Mecherzyński, Historia wymowy
t. 2.• Kraków 1858. s. 37.
107
 i :wszędzie
:istnieje pewna hierarchia
"Nawet i w samym piekle i tam te~ bez
?z~o nie jest" l. Obok proletariuszy
1 slarki egzystowała szlachta piekielna
Tzona wszystkimi ziemskimi przywar~i
st~nu. !worzy się typ "polskiego
Mleszkal~Y :v
pobliżu Łęczycy Boruta,
awan~urnik 1 hulaka, niewiele -,. ' ..','
przecIętnego
~ak
szlachcica
i wyglądem (rad
zarówno
chadzał
;~;~;~~~t~
w porównywano monarchę do. Jezusa, tego. zaś
l przy karabeli). Ja'kże więc mógł
strachem magnata? Równocześnie zaś
XVII wieku zaczęto stroić czarta w
miecki ,~co miało zresztą wydźwięk religijny
"szwab to "heretyk"); nasiliło się to ~~~~:~;;
SCIe w dobie Tozbiorów, kiedy nawet .
Emskie musiały rzekomo ogłaszać oficjalnie,
l~ ~oby: tak ;,-brane "są urzędnikami ni,;mi;:~
kum. ~l1C zas czartami, i że należy im
w:'zelkl szacunek i poważanie" (notabene
Nlderlanrn:ch diabeł występował dość często
w stroju hill;zpań>lkim) '.
W Polsce XVI-XVII wieku
dwie tendencje: dążenie króla
~vej . władzy oraz walka szlachty o utrzyma-
me 'I. rc:zszerzenie posiadanych przywilejów.
~wolen'l1lcy obu obozów uważali Boga za so-
Jusznika swych planów politycznych. Nie dar-
mo w 1597. roku na medalu łacińskim wybi-
tym ~u ~zc~ Zygmunta III Wary jako funda-
to.ra Je.zU1:klego kościoła Św. Piotra w Krako-
WIe Wld~lał napis: "Bóg królowi dał króle-
stv.'O; ~rol Bogu postawił świątynię. Tak Bóg
w n~~ble Czci króla .. Tak król na ziemi czci
Boga .. J'~zcz~ wyraimdej sfOTmułOl\V'8ł podob-
ną mysI JeZUIta Sebastian Łuszczewski,
1 J. Tazbir, RzeczpospoHta i świat op. cit
~ st
•
B YSLlLvll,
~~. M ega l Omama
. '
narodowa, .,op"-. c,·t
s. 264-267.
108
na sejmie 1627 roku wywodmł, że "gdzie je-
den radzi i konkluduje, tam najlepszy rząd
i dv-xe\kcja. W niebie dObry rząd, bo jedetn ra-
dzi~ W Rzeczypospolitej zły, bo ich trzystu ra-
dzi" 1.
Skoro stosunki niebiańskie miały być odbi-
ciem ziemskich, każdy kraj widział w zaświa­
tach swój własnY" ustrój polityczny. Dlatego
też we Francji już za czasów Ludwika XI
z kolei nazywano delfinem !lleba. Rzecz me ~o
pomYŚlenia w Polsce, gdz1e sama koncepcJa
dziedziczności tronu była zawzięcie zwalczana
przez szlachtę. O kaznodziejach francuskich
natomiast Maria de sevigne mawiała: "Porów-
nują go [króla) do Boga, lecz w taki sposób, iż
widać, że Bóg joot jePy:nde kQpią króla" 2.
Aparat propagandowy kontrreformacji, two-
rzony według wzorów zachodnich, służy ideo-
logii politycznej szlachty. Upowszechniają)ą.­
razem z wykładem zasad wiary - kolegl a ]e-
zuic1de ambona i teatr szkolny. Także wizja
świata' pozagrobowego zostaje wprzęgnięta w
służbę tej samej. propagandy. Niebo staje się
idea1nym odbic'iem ustroju pollJtycmego Rze-
czypospolitej, z tą jednak dość istotn~ różnicą,
że sejmy funkcjonują w nim w należyty spo-
sób poddani się nigdy nie buntują, nieprzyja-
ciel postronny nie zagraża, a niebieski król nie
zamyśla o absolutum dominium, Dość częs.to
wyrażano przekonanie, iż "rząd polski Ule-
bieskiemu się bardzo akomoduje", a nawet w
trzech stanach składających się na polskie spo_·
łeczeństwo oraz w trzech prowincjach tworzą­
cych s:zlachecką RzecZipOspolitą dostrzega'Ilo po-
który dobieństwo do T:rójcy s.w.
Zamiast okrutnego - według kalwinów czy
• 111 .
1 Rękopis 341 Bi'blioteki PAN w Kórniku, k. 266.
. ., 2 J. Tazbir, RzeczpospoHta i świat, op. cit., s. 112.
109
 jansenistów - Boga strącającego girZe.szm.ików
w pnząpaść, widziano dobiratliW1ego stwórcę, od
którego wiernych nie oddzielał żaden zasadni-
czy dystans. Podobnie jak nie miano nad sobą
absolutnego władcy, tak i Bóg wydawał się
ograrniLciZO!Ilym w pra'wach illO!llatt"Chą. To po_
równanie występuje dość często: Krzysztof
Opaliński wtożsamia go "l4iemal z królem,
rozdawcą łask i beneficjów" oraz czyni z nie-
go wspólnika, który zabiega o pomyślność ma-
terialną "pana wojewody". Dla Wespazjana
Kochawskjego Bóg był z kolei najlepszym
sojusznikiem szlachty, strzegącym jej swobód
politycznych i nie sprzyjającym żadnym dąże­
n~om do wzmocnienia władzy monarszej. Zda-
nIem Andrzeja Maksymiliana Fredry, Jana
Białobockiego oraz innych szlacheckich staty-
~tów Bóg stworzył polski ustrój polityczny
l czuwa nad przywilejami szlachty. "I tak kie-
dy Bóg z nieba na sejmy, na sejmiki, wojenne
wypr~wy, na rządy i na wszystkie insze po_
stęp'ln p~Urzy, haTdzo się cieszy i rekreu-
je" l.
Bóg był tylko porównywany do monarchy,
ale Matkę Jezusa v.rręcz obwołano Królową
Korony Polskiej i opiekunką tego kraju. Uro-
czyste ślubowanie złożone przez Jana Kazi-
mierza w katedrze lwowskiej (lIV1656 r).
stanowiło formę elekcji; nie zabrakło w niej
nawet paktów konwentów, skoro wyborcy zo-
?owią~li s~ę do polepszenia doli chłopów
l rozwlązama sprawy dysydenckiej po myśli
nowej monarchini, Matka Boska miała zaś w
zamian za to wyratować kraj z katastrofy po-
topu". "A~t ten wprowadził do ustroju pań­
stwa polsklego instytucję królowej Polski to
jest ~l.iew1~ty-manall'chy, pochbdzącej Z:r~tą
z krolewsklego rodu Dawidów" l. Niektórzy
J. Tazbix, tamże s. 112-113.
110
twierdzi.J11 jednak, iż jest 0'Il8. królową dzie-
dziczną., a lnie elelkcy;}ną, w przeciwień­
stwie do ziemskich władczyń Polski. Zdaniem
Stefana Nieznanowskiego, z lektury skierowa-
nych do Matki Boskiej wierszy Kochows.~ego
"odnosi się wrażenie, jakby Polacy uczymh ła­
skę Maryi, ogłaszając ją swoją królową· Kró-
luje przecież wolnemu narodowi. Maryja tę
szlachecką wolność ceni wysoko, występuje
ostro przeciw tym, którzy chcieliby ją ukró-
cić". Kochowski nie dopuszczał myśli, by Ma-
ryja m.ogła dostrzegać jakieś wady ustroju czy
klasy rządzącej lub też by mogła być królo-
wą "jakichś innych, poza szlachtą, wa.rstw D:a-
rodu". TY'POWY plsocym czasów saskdch, Oio-
nizy Chełstowski, autor nieudolnego poematu
Splendor Korony {1711), nazywa Matkę Bo-
ską opiekunką "szlachetnych wolności Sarma-
tów". Tak więc pojęcie "Maryja", "Królowa
Polski" przechodzi wyraźną ewolucję od bar-
dzo szerokiego przekonania o jej monarszej
godności, "bez podkreślania jakiegoś przywi-
leju Polski, przez próbę zacieśnienia i nadani~
pojęciu wyI"ałniejszego 'pię1m<:t nalToo:orwego, ~­
doczną choćby u SarbIewskiego, az do WCIą­
gania nawet Matki Boskiej Y" akitualTI~ roą.grY"!'­
ki. polttYClZm.e" i obaJIczania ją ,,rbroską l oopOłWle­
dzli.a1nOŚlcią za całość i be2lpieczeństwo Ri2iIJli-
tej" 2.
W dobie niewoli narodowej natomiast kult
Matki Boskiej jako Któlowej Polski n:iał
szczególne znaczenie. Wzmagał. on . bowle:r;n
przekonanie, iż cały naród polskl .znaJduje S1ę
pod bezpośrednią opieką pani nieblOS;, kult ten
mógł także w jakiś sposób wpłynąc na po-
1 W. Sawdcki, Regina poloniae, Iw:} Z zagadnień
kultury chTześcHańsldei, Lublirl; .1973, s. ~3. .
z Matka Boska w poezji polskle3, t. I: Szklce o dzie-
jach motywu. Lublin 1959, s. 52-53 i 61.
111
 Wl5ft;am.ie p..1'jęci.a MaJuki-!PolJki jatko
pośvnęcenia i posłannictwa, narodowego i za_
razem reMgiiJjłllego" l. Równocześnie zaś przy_
pominał on Polakom, iż byli kiedyś obywate_
lami wolnego i suwerennego panstwa, Z tych
też właśnie powodów władze zaborcze dość
często nakazywały usunięcie z litanii tytułu:
,,~ról0'Ye! Korony Polskiej" (w jednym z mo-
dhtewrukow wydawanych przez warmińskich
dominikanów zamieniono go nawet na "Królo-
wą Korony Pruskiej"),
Rozwojowi i umacnianiu świadomości naro-
dowej w dobie rozbiorów służyły również tak
popularne ongiś wśród szlacheckich czytelni-
ków Zywoty świętych Piotra Skargi (1579 _
I :vyd.!.W połowie XVIII wieku ukazało się
zas dzieło ks. Floriana Jaroszewicza Matka
świętych - Polska. Ponieważ nielicz~i święci
poJsx:y ,,~ani O!f:i~jaln~e przez KoSciół byli.
przewaznle zakonmkaml lub męczennikami za
,",:i~rę, a nie ludźmi, którzy by odegrali waż­
meJszą rolę w dziejach ojczystego kraju po-
większał ich liczbę na własną rękę o PO~kich
lcrólów, ~ i hefnnalflów, nie wyłąC'za~ąc
osób szczególme dyskusyjnych, jak na przy-
kład Bolesława Smiałego, którego uczyniono
świątobliwy;u, bo za swe czyny pokutował.
W. t~n spos?,b J aro~zew~cz łączył w jeden ciąg
dZleJe KO~loła z hlStOrlą narodu, Nie były to
oCZyWlSCle kulty uznane oficjalnie przez
Rzym .. Łatwo. sobie jednak wyobrazić, jak
schlebiały dumIe stanowej, z drugiej zaś stro-
ny - n~rodowej. Dlatego też zapewne dzieło
Jar?SZeWlCZa doczekało się w XIX wieku aż
dwoch wznowień. Jedno z nich wyszło na Slą­
s,ku, gdzie odegrało dużą rolę w utrzymaniu
(l odrodzeniu) polskości. W daleko . większYm
. ściół również w późniejszym okreSie starał SIę
I T. Łepkowski, Polska narodziny nowoc2r?snego
nar<')du, op, cit., s, 479,
112
stopniu da się to poIWied:zlieć o Biblii ks, Ja-
ku'ba WUij'ka oraz o Zywotach świętych Pi'Cllt:n"a
Skargi. Obok Psałterza Dawidów Jana Kocha-
;J.owSkiego znajdowano je niemaJ w ikaJŻd:,i
chacie' jeszCtze Wojciech KOIl"fan1:y nauczył Stlę
l;zytai po polsku na dziele ks, Skargi. Warto
przypomnieć też, że ,wł,aśnie w Polsc~ szlach~­
kiej rozkwitł kult sWlętych patronow (Stam-
sława i Wojciecha, a później św. Stanisława
Kostki), który w okresie niewoli stał się kul-
tem og&Inonarodowym.
•
Wieszane w kościołach obrazy ukazujące
bitwy z wrogami wiary przedstawiały jedno-
cześnie przeszłość narodu i dzieje chrz~cijań­
stwa. W XVII wieku wzorem poprzedmch stu-
leci umieszczano w kościołach sztandary zdo-
byte na wrogach. Odprawiane są także z tej
racji uroczyste nabożeństwa, a ~pecjalne m~d­
ły zanosi się na intencję P,Dm~nego przeb1f:-
gu sejmu. Do świąt, upamlętrua]ących rOCZnI-
cę zwycięstw odniesionych przez P.olskę
(Grunwald) bądź też przez całe chrześcijań­
stwo (Lepanto - 1572) dochodzi czcz~na ~3
czerwca rocznica Kłuszyna (1610), 30 sIerpma
zdobycia PoŁocka (1579), 10 października -
zwycięstwa pod Chocimem, odniesionego w
1621 roku. Po wiktorii wiedeńskiej Innocen-
t1 X ustaJ?owił d,la, całe~o ~h~ześcijań~twa d.'o~
roczne ŚWIęto kosclelne Imlema Matki Boskte]
(SS. Nominis Mariae), Z Chocimia Z'aś ~~d?r:o
wyraźnie uczynić polskie Lepanto. Na]SI,lme~­
szym echem w źyciu staropolskim odbił SIę
oczywiście Grunwald, Swięta kości~lne upa-
miętniające rocznice doniosłych ZWyCięstw orę­
ża polskiego stanowiły zalążek świąt ogólno-
narodowych. Nawiązując do tej t:-adycji K?-
do ołxhodów narodowych dodawac święto ko-
ścielne.
Jeszcze w Polsce przedrozbiorowej budynki
8 Kultura szlachecka ... 113

kościelne byływykorzystywane nie tylko
celów kultowych. Zabraniano oczywiście
prawiania w nich sądów, zwłaszcza w
wach kryminalnych, czy upraW";;i~an~.~i~a~ll~~~d:
Kościół zezwalał natomiast, s:
kresach państwa, aby budynki sakralne
wykorzystywane w celach obronnych. wo;,.:
dzie też z ambon ogłaszano uniwersały i
dzenia królewskie; za zgodą władZZej:~~~~'~
nych odbywały się w kościołach s
których brała przecież udział również
ta kalwińska czy ariańska.
żywo okres manifestacji
powstaniem styczniowym, kiedy
'tolickie zapełniali Zydzi czy
wiający się tu w czysto politycznych
W dobie kontrreformacji wiele pieśni
nych śpiewano na popularne, znane z
świeckiego melodie, równocześnie zaś
układano !n:i.e!kdedy na melOdiach "~;~~~
Polonez na motywach Te Deum
stanowił Ulubiony taniec Władysława
zy, zpolskich
lów kolei zaśz poloneza
wywodzi się 1?~~l~i:~~i;~;i~
kolęda Bóg się rodzi.
XVII-XVIII wieku zachował S~a:;~~2ki~
z obyczajem i folklorem (zarówno s:
jak i chŁopskim). Tak więc scenom męki
stusa oraz jego zmartwychstania,
z jasełek i szopek nadawano
oparty przeważnie na folklorze.
zwłaszcza Jezusa, spoczywającego w
lub w prostej kolebce, w otoczeniu
dworskiej, chłopów i pasterzy.
lej emska znajdowała się w Polsce i
różniła się od tych, które stanowiły
element każdego zabudowania
Przyjście Chrystusa na świat
przed wiekami, w egzotycznych P~];,~;jąc~:;!
krajach, ale współcześnie na wsi
114
warzyszyły mu zaś kłopoty związane z naro-
dzeniem dziecka w ubogiej rodzinie. Mędrcy
; pasterze śpieszyli do szopki oczywiście po
~picgu, a nie po piasku, i z reguły narzekali
;a siarczysty mróz. O ile Trzej Królowie no-
~iii czasami, choć nie zawsze, egzotyczne szaty,
~o reszta występujących w szopce postaci była
roziana w miejscowe stroje, a w kolędach na-
j2\\"anO im pospolite, chłopskie imiona. Taka
~;:opka i pieśni podobały się wszystkim warst-
',,-om społecznym.
Polonizacji wyobrażeń religijnych towarzy-
szdo (zwłaszcza w XVII wieku) wyraźne ze-
szlachcenie Kościoła. O ile w popI'zednim stu-
>:-du dominowali w nim na ogół obcy teolo-
gowie, polemiści i działacze, to w dobie baro-
ku na opróżnione przez cudzoziemców miejsce
wch:odzi dość często szlachta. Ci zaś, kJtórzy
z wyższych stanowisk nie odeszli, starają się
przybrać "barwę ochronną", dodając "ski" do
:1azwiska lub wręcz zmieniając je na brzmiące
bardziej "po pańsku" i - po polsku. Kontr-
reformacja traci więc intelektualnie na odej-
s::·:u cudzoziemców, a napływająca do jezui-
ló\v, w mniejszym stopniu do bernardynów
czy dominikanów, szlachta wnosi tam - jak
podkreślają zgodnie historycy katoliccy -
"\vszys\lkie narOIWy i wady swego stanu, m.in.
pieniactwo, chciwość, marazm umysłowy. Na-
'ótępuje rozluznienie dyscypliny, któremu da-
remnie usiłuje się zapobiec surowymi karami,
r)fJ,Z upadek zainteresowań intelektualnych.
Z chwilą gdy zabrakło reformacji jako groź­
nej siły, a na jej miejsce nie pojawili się inni
i",Togowie (jakimi byli np. w ówczesnej Fran-
cji hugenoci oraz libertyni), katolicyzm polski
:raci dawną prężność umysłową.
Treść ideologiczna tej doktryny sprowadza się
w dużym stopniu (choć oczywiście nie wyłącz­
Dle) do praktyk religli.jnych i zewn.ęwmych ;prze-
,. 115
j8;WÓ.W kultu. Na Zachodzie rozkwita tak li się nimi nawet Hiszpanie czy Włosi. skąd­
"zyCIe. wewnętrzne", li nas mistycyzm inąd przyzwyczajeni do hałaśliwych, ostenta-
gruncIe rzeczy słabym i mało z';ae"ą(,yr~- cvjnych przejawów kultu. Również bowiem na
teI?- polskiego katolicyzmu. Czytając p"óh. .-yspie lberj'j·Skim. czy Apenińslkim ży"CLie
d,ziela a.sce~yc:~e czy żywoty świętych re!igijne przybierało formy nader teatralne.
SIę wr~zeme, 1Z w Polsce umartv.Tienia Dominującą rolę zaczyna tam oogrywac "for-
ne, ktorych zresztą sobie ma, gest i obrządek", a więc zewnętrzne obja-
sZczę~zDno, miały \\'v kultu, do których sprowadzono zasadnicze
teologIczną, a nie jej obowiązki człowieka wobec Boga. Nie to jed-
teologiczne"
,.,roztrząsania nak różniło katolicyzm polski od zachodniego,
zym. stopniu - rzecz nader skoro we wszystkich krajach istniał ten sam
realiach raju; gdzie się znajdował z typ ludowej, dewocyjnej i opartej na sprymi-
drzewa Ewa zerwała jabłko w kt',>rym tr\\'i.z~am.i'U pojęć reiliigiJjlnoŚlci, ale falld, iż talki
tygodnia świat został • właśnie tYlP kartJolicyl:lllllU przetrwał u nas (ZlWła­
wanie k?nkretu i niechęć do szcza na wsi) niem.a1że do połowy XX wieku.
dywag.acp wyraża się w szybkim Cechą pozwalającą mówić o analogiach mię­
rozwazan
. . t h o niepokalanym po CZęClU, . W GZy religijnoScią szlachecką a ludową byłe
SWlę . y? obrazów, w nasyceniu żywota również występowanie obok - a niekiedy na-
Boskiej .cec~a:mi materialnymi i ziemskimi. wet _ ponad kultem Boga-Ojca czy Boga-Je-
b io wIelkIeJ. przygodzie intelektualnej, zusa głębokiej wiary we wszechmoc i dobroć
y a ~eformacJa, przychodzi katolicy2lIl1 poszczególnych świętych. Już. w XVII wieku
denekl,. oparty
. w Polsce w du·zym :t~~~~;~ święci stanowili w polsce przede wszystkim
UC~UC1'.l l wyobraźni; większą wagę patronów okolic, poszczególnych miast i za-
zUJe Sl~. do zewnętrznych przepisów wodów czy wreszcie byli ambasadorami u
nych mz do rzeczywistej realizacji za;,;~iY; dworu niebieskiego, do których należało się
wIX> Dekalogu
. d ł zasad ebTV"'zn,""'h K'
OSCI·ól z\vracać w razie pożaru (św. Florian), zguby
(św. Antoni) lub bólu zębów (św. Apolonia).
J- J-. "
ro~~a a wspaniałą fasadę na zewnątrz
aJ "1 na W€W1nąrtrz Ż"yCi-e duchO"WJle Brak kultów świętych centralnych, które by
coraz
.j słabszym tętnem" - · dza
s tWler obejmowały cały kraj.

sadą Kantak
mI tą kOlorow~~,:·:;~·~~:~~l:r:~lE;
~ięZadość często
~r~ły. 1.
Trudno się oprzeć wrażeniu, iż w XVII-
XVIII wieku owo przesunięcie punktu ciężko­
alny l mcosc moralna, podobnie ści z Boga na świętych stanowiŁo poniekąd od-
sto:>~~kach politycznych frazesy o "zlot<'i bicie przemian społeczno-politycznych zacho-
nosc~. miały pokryć brak rzeczywiste' dzących współcześ.nie w Polsce, a w szczegól-
krac]! szlacheckiej. Wszystko to
wszechnie znane; budziły one
są ~~~J:i~~; ności rosnącej przewagi magnaterii nad tro-
nem oraz sejmików prowincjonalnych nad sej-
i zgorszenie Francuzów czy Niemców. mem. Podobnie więc jak drobniejsza szlachta
nie była uzależniona od jednego ośrodka dys-
pozycyjnego w sensie IX>litycznym, tak też
3 0 . ' Bernardyni poLscy, t. II., Lwów
1 K.Kantak
s. 2
uciekała się pod opiekę różnych patronów, za-

116 117
 leznie od potrzeb, okoliczności i miejsca
mieszkania. Analogiczne zjawisko .~~:!3,tęIP_~.le
również w katolicyzmie chłopskim
wieku. Witos pisze więc: "miały wsie, a nawet
okolice, swo~ch ulubion'ych świętych i patro_
nów, do, ktorych mawIały specjalne modlit_
wy" l. O~rodek kult~ ograniczonego do pew-
nego reglOnu stanowIło najbliższe miejsce od-
pust?we" ~ patronem i obrazem słynącym cu-
d~n:l. Jesh w XVII czy XVIII wieku przedsta-
wI;I~le szl~chty udawali się z pielgrzymką do
dalej połozonego sanktuarium. czynili to w
charakterze de:put~tów swego regionu, a więc
niczylll POSłOWI~ Jadący na .sejm lub do try-
b1;1nału. Podobme traktowalI chłopi uczestni-
kow, pr~e~óżnych pielgrzymek czy "kompanii".
:t:t0.'Ylll;z. kult maryjny, tak znamienny dla
rehgI]nOscI. szlaCheckiej, był (i jest) silnie roz_
powszechlllony w ludowym katOlicyzmie. I tu
l tam nie czczono jakiejś Matki Boskiej, ale t~
kon~retną z Jasnej Góry czy Gide!. Każda
z mc~ słynęł~ określony!? rodzajem łask (na
tereme PolskI przedrozbiorowej było ponad
400 cu?ownych wizerunków Matki Jezusa).
~a~warIe, ze stacjami męki paiiskiej, tak gor-
lIWIe fundowane (i OdWiedzane) przez szlach-
t~, stały się następnie ulubionym miejscem
plelgrz~ek ludu (vide słynna do dziś dnia
KalwarIa Zebrzydowska).
.Istnienie . ośrodków kultowych ściągających
wIernych me tylko z najbliższego regionu (jak
Os~a Brama w Wil~ie: Skępe na Kujawach,
.SeJ~y na Suwalszczyzllle, czy Góra św. Anny
1 PIekary na Śląslru) okazalo się niesłvchanie
przy.datne w okresie zaborów. Napływali tam
bowIeI? rów~eż pątnicy z wszystkich ziem
dawneJ PolskI. Warto przypomnieć, że 1/3
1 Cytuję.za C1UPakiem, KatOlicyzm ludowy tO
Polsce, WM'szawa 1973, s. 57.
118
tych miejsc odpustowych powstawała d:wieś;~e
~ lat wcześniej, a więc właśnie w okreSIe poz-
J1ej kontrreformacji, kiedy religijność szla-
checka osiągnęła szczyto"':Y punkt s~ego roz-
\voju." Wówczas to stała SIę sławna Częstoch,o­
wa, która w XIX wieku zyskała rangę ogo~­
nonarodowego sanktuarium nie tylko",: sensIe
terytorialnym, ale i stanowym, skoro pIelgrzy-
mowałv tam wszystkie grupy społeczne. W Ga-
licji ";o.patry'Watlo się yv "na~owe ~ewocjo:
naJlia" (:lm'zyŻ€ powSltancze, wl'zexul1llci Ma·Ukli
Boskiej na tle baJrrw narodowych etc.).
Również ścisłe przestrzeganie licznych zaka-
zów formalnych, przy lekceważeniu niektó-
rych postulatów etycznych, zawartych, w
Ewangelii, zbliżało religijność łudową czasow
póżniejszych do modelu wypra~owanego v: do-
bie kontrreformacji. W XVI wleku opoWlada-
no o Włochach, w następnym zaś st~l:ciU
o szlachcie !lla!zowiookiej, że UlW8IŻa za rn'Il:leJszy
grzech zabicie kogoś niż złamani; postu.. W
XIX zaś stuleciu w pojęciu chłopow polskIch
do miary zasadniczych przestępstw ur.astało
picie serwatki w wielkim poście,.• ~ak tez. spo-
żywanie śniadania bez uprzedme] mo-:ll~~,
nie mówiąc już oczywiście o pracy w dm SWlą­
teczne. . b
O ile zaś na szlacheckie wyobrażenia me a
i osób Trójcy Św. wpływał w niew~tI:liwy
sposób ustrój polityczny Rzeczypospollte], to
z kolei chłopi w XVII-XVIII wieku swoje
pojęcia o świecie nadprzyrodzonym. kształt~­
wali na wzór relacji zachodzących mIędzy ws~ą
a dworem. Dość powszechnie więc sądzono, ze
również na tamtym świecie zostanie zachowa-
na istniejąca na ziemi hierarchia s~łecz:r:a,. w
której chłopi zajmą }edno z o~ta.tmch m1eJsc.
Na spoczywające w złobku DZIeclątko przeno-
sili oni swój, pełen bojaźni i pokory, ~sunek
do wielkiego pana, a składane JezusOW1 dary
119

przybierały często postać danin
przez włościan na rzecz dworu. Strach
Bogi€lm - srogim paillem feuds:!nyttn _
dz:iła jednalk świooOilllość, iż istnieje dolbra
nien'ka z ,rjWO!l'1l nielbies1ciego, Martika Booka, kttó-
rej kulit jalko Domina et Haeres ;,vprQwadził w
połowie XVII wieku jezuita Kasper Drużbicki.
W osobie ChTystusa Frasobliwego chłop widział
z jednej strony Boga, który wędrując po świe_
cie zatrzymał się w Polsce i rozmyśla nad nie-
,,:,ol~ tamtej~z:g? ludu, z drugiej zaś, samego
sIebIe - Wlesmaka, będącego dzięki ciężkiej
pracy, pokorze i modlitwie na najlepszej dro-
dze do pośmiertnego tryumfu nad krzywdzi-
cielami.
P,odobnyc~ .przykładów. ma.żna by przy to-
czyc OczywIscIe daleko wIęceJ, wszystkie one
dokumentują tezę Stefana Czarnowskiego, iż
w całokształcie "życie religijne wŁościańskie
nosi. p!-ętno religijności XVII wieku _ ściślej"
drugIeJ polewy, po WiOjjtnach s2lWedz!kich _
?raz wieku XVIII" 1. Dodajmy rzecz nader
Istotną dla naszych rozważań, że podobnie jak
umór mieszczański tego okresu nie różnił się
w swych zasadniczych elementach od szlachcc-
k.iego, tak i religijność szlachecka pokrywała
SIę z ludową, wyciskając na niej widoczne nie-
maI ,aż do dziś dnia piętno. Miały one zresztą
wspolne korzenie (związki z folklorem, silne
elementy pogańskie).
Na ~zoło obo'\wąmrow wzorowego szlachcica-
-katohrka wysuwały się w XVII wieku nie-
wątpliwie powinności wobec wspólnoty ko-
ścielnej. Proces ten można było współcz€snie
zaoos€TWQ\Vać w całej ni€'.ffiall EUTOipłe. Dla
stosunków polskich jednak charakterystyczne
było chyba to, iż najczęSciej wspominano o
obowiązkach finansowych (fundacja nowych
l S. CzamowiSki, Ku.ltura, Watr,s.zawa 1958,
120
świątyń czy klasztorów,. ~sp?magani~ księ~y,
regularne uiszczanie dZIesIęcm). Mozna WIęc
powiedzieć, iż w różnego typu utw~ach, I.ae-
ślących wizerunek ideal?ego s~lachcIca, św~ad­
' czenia wobec duchowienstwa Jako ~t~nu b:orą
górę nad {)oowiązJkami w,?bec ~OS::ll.oła Jako
wspólnoty stawiającej sobIe t~~~e l ce.le po-
nadziemskie. Głoszono OczywLScle takze ~o­
nieczność pomocy finansowej dla ~bOglC?
członków wspólnoty (jałmużny, fun~acJ~ ~ZPI­
tali). Warto też pamiętać, iż Il1:atenał zrodło­
wy, na którym się opieramy, Jest. ze ,wszech
miar specyficzny; za pomocą panegu?,kow ora~
kazań pogrzebowych spłaca?~ bowIem dł~gI.
zaciągnięte wobec dobrodzIeJów. posz~ze~ol­
nych kOSciołów czy klasztorów. NIe :;;:mwm ~
jednak faktu, iż wzorowy szlachc:c-k~tohk
miał być przede wszystkim dobrym l hOłn.ym
płatnikiem. SzczodrobliJwQŚć. na cele KQ5lCloła
przesłaniała okrucieństwo I skąpstwo ok~zy­
wane świeckim. Choć katolicyzm XVII WIeku
prawił o potrzebie miłosierdzia wobec chło­
pów, daleko większy nacisk kładł. j:Jnak ~~
obowiązki jednostki wobec duc~owlenstwa ~lZ
wobec innych współobywateh; . ostatecz~e.
ustąpił pod naciskiem ka~towe] ~oralnoscl
szlachty, rezygnując z walkI o ZWyCIęstWO ry-
gorystycznego systemu etycznego. . .. .
Wiele istotnych cech kultl~ry religIjnej
szlachty, ukształtowanej .~ ~oble kontrrefor-
macji, znalazło swe rOZWImęcIe .o.r~z kontynu-
ację W :X;IX Wliellw. NiesłychaIr11e irstoit~e dka-
zało się tu 2lW!łaszIcza ąprzęOOnie. ka~h.cyzmu
Z polskością, o który!?- wspomma~ts.my po=
przednio. Tak więc waznym skłacN:Ik~em pol
skiego patriotyzmu w dobie rozblOrow była
religijność. Złożyło się na to wie~e pr~yczyn,
zwłaszcza zaś fakt, iż w latach. mewoh naro~
dowej Kościół kartolicki stał SIę w zna~'zneJ
mierze Kościołem prześladowanym. Za:row'no
:f.. 99.
m
 wł~dze ?T0testanckich Prus, jak i p,"av,m,!aw"
ne] RosJl zwalczały go i za to, że samka 1, która stała się następnie (m.fin, po-
rządkowany Rzymowi i za to " . przez zmianę zakończenia z "pobłogosław" na
"tth
;8. o nyc momentach stanowił
' ,z t"
ew'
"racz nam wa:ócić Panie") hymnem patbriQtycz-
os olę
"" • WYJ" <li1Jkowo w zaborze ClJus'triackim . ' nym polskiej prawicy. .
=;x~ał~~e~i i prot,:k~ji katolickich Habs_ Zwłaszcza na terenach, gdzie mieszkała lud-
t k' ez w GallCJ'l pl'd\\raO.'Ził on li ność: mieszana pod względem narodowym, kler
y ę ugodową wobec zaborcy d IX;!' - musiał przecież oprzeć się na katolickiej lud-
maI początku az" d k ' , o . samego llle-
L o cnca Juz po "" ności polskiej o znacznym nadal procencie
Wowa przez Austriakó' zaJęclU szlachty, a nie na rządach pruskich czy rosyj-
tejszy arcybiskup W ł w ;. 1773 ro~u tam- skich, wyraźnie go zwalczających (Kultur-
dOdśPiew,ać w katedrz:cu~:czy~~a~~W~ki polzecił
amus l odprawić'
uczczenia tego fakt;p~Jaln: nabożeństwo dla
eum au-
kampf czy walka z unią). Kościół, nieraz
wbre'.... woli swych przywódców, został wtedy
wosławnvch R . ~we pod rządami pra- zepchnięty na stanOlWiSko opozycji rownież
władcówuPrus ~;~no~~w cZY, pro,testanckich politycznej, co zresztą nie znajdowało na ogół
mowala ostaw za l~rarchla koscielna zaj- aprobaty w Rzymie. Oficjalne potępienie przez
zaborcó: dOP"k~gOdową i lojalistyczną wobec papieży kolejnych pO'Wstań narodOlWych nie
, ' o l respektowali o . d " prz~od'ziło zresztą późniejszej h~storiografii
uprawnienia kościoł W nI zasa nIcze
katolickiej w dyskontowanLu na rzecz kościoła
szło na prz kI d a. ,epoce Restauracji do-
da 1830) d Y a r W Krolestwie Polskim (1815 zasług księży, którzy w tychże właśnie powsta-
Było to w €łni
o wyraznego sOJ"us t ""
z~ ronu l ołtarza. niach wbrew WiOli zwierzchności brali ud7Ji.ał.
które _ jat wia~~c:~e ~ P~lItyką 'papiestwa, VI zbrojnym i C"ywilnym ruchu oporu wobec
zaborcy okazało się przydatne stworzone przez
stawało przeciwko r b' mgdy me zaprote-
kontrreformację utożsamienie Polaka i katoli-
. oz lOrom a w lata h .
wo l l nie przejawiało w' k ' . c me- ka (tam zwłaszcza, gdzie ludność: innego wy-
nia odbudow' lę szego zamteresowa_
znania reprezentował napływowy element
w konflikt zą z:~~~~~~~ł~j ltOlsk~, wchodząc
urzędniczy, nauczycielski czy wojskowy, a
chcieli UiS1ZCZiU/plić z l. r o ~?wczas, gdy
zbyt brutaln° . pI' ywileJ€ KoscIOła czy też niekatolikiem był wyłącznie Zyd, Niemiec lub
sprawy.
le mgerować w J" eg
o wewnętrzne Rosjanin). Na ziemiach Śląska Opolskiego, w
Wielkopolsce czy na Mazurach zakorzenia się
?ytuacja taka zaistniała w bo . przekonani.e, iż tylko w języku polskim jest
sklm dopiero po roku 183 za r~e 1'osyJ-
możliwe "porozumienie z Bogiem, który inny
l~tach Kulturkampfu wt'~' w 'prus~lm zaś w jest dla Polaków, inny zaś dla Niemców, po-
hcyzm związał się t~m ~l ~ ~ez dopIero kato-
podległość SyTI1bolem t ~l m~] z walką o nie- dobnie zresztą jak dla obu tych nacji różni są
ś.w~ęai oraz miejsca crudOWlD.e, a także cała QIT-
ły losy zn~nego hymnu e1 z:n-lanY postawy by-
r
ganizacja życia parafialnego" 1. Język i religia
ry został ułożony w . o,ze, cos P~lskę, któ-
łania do ż . K' pler\\ szą roczmcę powo- stawały się tu ważnym elementem więzi sfKl-
" ,ycta rolestwa Polskiego (1816) W
pIerwotne] wersji b ł bo' '
dZiękcrz-ynną i lOjalist"lznąon!
.l
. WJem pieśnią
, S aWląCą cara Alek-
, E. Ciupa>k, Katolicyzm ludowy w polsce, Warsza-
wa 1973, s. 213.
122
123
 D okratycznego polskiego,
łecznej o charakterze zarówno odezwach .Tow., . ~m 1861 roku [...] - we
jak i regionalnym. W masach ludowych, o manifestaCJe koscI: n:skach religijność (w ro-
sunkowo słabo świadomości \\'szystkich tych, zJtaw~ ) była narzędziem po-
nej, do ieniu orgaruza or w
lum 'ła'''l ,
go przez rząd , . ity'C.mego d:m:a ~a, narodowej z ln-
wywierało pozytywny wpływ na J Ten ścisły zWIązek ~prla\,:'y J'ednak odbić na
, k ' iola mUSla SIę hd
sprawy narodowej. teresa~l osc 'kó katolicyzmu, Bo ~n
W dobie rozbiorów prZ€Jscw na P;::;:~'~'::k poziomIe zwolennl.W 'b posądzie o llle-
wie lub protestantyzm, dające nieraz CyWiński, którego me .sPos~wierdza expressis
wielkiej karierze, stawiało człowieka poza na- chęć do tego wyznama, ~ulturze XIX wieku
wiasem narodu polskiego (exemplum nauczy- verbiS, ze wszystko,. ~o .w, wyróżnia się zaco-
ciel Majewski z Syzyfowych prac). Tadeusz "nosi znamię katoh~ OSCI, ze współczesną my-
Łepkowski, słusznie stwierdza, iż na przeło­ faniem, brakie.m z':"l:1zk~T umentacji, archaiz-
mie XVIII i XIX wieku "powiązanie polskości ślą epoki, .nal\~n~s~ą n b~ak ambicji osiągnię­
z obyczajem i uroczystośdami katolickimi, a mem tonu l. sty.u. e ziarnU intelel.>;tuBl?ego
także przesiąknięcie literatury ojczystej wąt­ cia Od~W,lednle,go po a ologetyce, Jak l k~­
kami religijnymi, przesądziły o poważnym u- przejaWIł SIę zaToWn~t~at~rze W porównamu
dziale treści religijnych w polskim patriotyz- tolickiej s:rt~~e czy ld~tawicieii lewicy twór-
mie" 1. z działalnos c1 ą p,T,ze. ' w większym stop-
" t była zapozmo na "l d
t b lo przypuszczac, uzas a -
Manifestacje antyzaborcze miały charakter ,
czosc a .
kościelno-patriotyczny (krzyż powstańczy, ja- niu niż mozna o Y . Ciemnogrodu" 2.
ko wyraz poparcia dla walczącej Polski, no-
,
niająca poga rdlirwą
I
naZlVlę .
upatruje C ',
ywln-
siły także córki Marksa), na chorągwiach ko- Przyczyny tego s~anu rz~~~ci przekonaniu o
ścielnych dość często umieszczano barwy na- ski w sakraHzac~: ~rzes czne'· opartej na po-
rodowe lub Orła (i Pogoń), a na sztandarach wyższości trad~cp hl~tor1t01iC Jzmu . W ówczes-
powstańczych Królowę Korony Polskiej, By- szanowaniu ~oscIOła : ~oktrinY na Zachod~ie
wały też i obrazy, na których wierni oglądali nych przemlanac:h dte~ , żadnych wwrcfNV ,
ŚW, Michała Archanioła w kontuszu i z orde- ' o tez o]rzec t dla
nie coh elan ł ' okazać ;przyda ne
rem Orła Białego, jak ucina łeb diabłu w stro- które by mog y SIę
ju pruskim, Nierzadko również, dla pozyska- Polski. k d d ć że taki właśnie typ ~a,-.
nia mas ludowych czy kleru, posługiwano się Warto jedna o "a • erszm~h a.mbllCJl
:zJbaWll,:)nego sz I'
to1'icyiW1'l1" po
.1'-
frazeologią czy scenerią religijną 2, "Scie- . :ty<llko odpowiooa Jego
gienny podszywający się pod autorytet Grze- intelełklwai!Jnyth, me,' ale był tez konseik-
gorza XVI, Dembowski, który ginie z krzyżem hlsJtoT~2'll1ym tT~y~lIrQlUl~ . ak rzyniosły Ko-
w ręku na przedmieściu Krakowa, poznański wencją.szans! dZleGJ~W;J,~w~!. państwo pol-
Związek Plebejuszy, uciekający się do dema- śóołowl rozbIOry, y y
gogii religijnej, pobożne akcenty w niektórych , ... two no.rodoWośĆ, demo-
l S Kieniewiez, ChrzesC~;a71.S hny:' nr 8 z 22 II 1976,
T, Łepkowski, op, cit., s, 476-47,7. .' [l T 'godnik Powsz ec ,
l krac1a "" ", :; . 't s 57.
2 B, CY'h.nski, op, CI., .
2 T. Łepkowski, tamże, s. 479.
125
 i\'1Wot księżej" l, Były to jedna!k wszystko dcić
skie nie upadło doszłoby nie sporadyczne wypadki, jeśli natomiast chodzi
.r:ządiko~ania mu Kościoła (i o;;;:n~~~~~'f,;.5
Jego dobr), ale i do znacznego
o akces do kościoła naTodowego bardziej waż­
ką rolę odgrywało przekonanie, iż Polak rów-
~raw oraz przywilejów kI
Qopr?wa~zić do konfliktu ze~iad~o n.nu'iałol: na się katolikowi.
Jeszcze w XIX i początkach XX wieku kler
~~l (vzde antyklerykalne posun~lia parafialny pozostawał przeważnie w ścisłych
na ~~kfół~~~~:~:~e:~)k/eŚli zaś ~ażdy związkach z ziemiaństwem. Bywali oczywi-
ście - i to coraz częściej - księża pochodze-
sprzyjało to ani jego k at em na polskość,
cóż dawać ar ry yce od wewnątrz nia plebejskiego, drący koty z dziedzicem, Du-
kalnej reform1~~nty wro%owi!) ani też chowieństwo brało też dość często akty\vny
szej }' .. f ,oro znajdował się na . udział w życiu społecznym (słynne bractwa
UlIl rOlIltu wa,lik!i. z zaborca . ~,rzeźwości), Angażując się zaś w walkach o
Lektura pamiętników Itlll.
niepodległ-ość (udział w spiskach, ukrywanie
:aborów (ze wspomnieniami z broni, przechowywanie rannych, duszpaster-
l~~~ na chzele), dowodzI, że kultura stwo w oddziałach walczących) trafiało rów-
dość dl
z;j.c owala nież i do stowarzyszeń o charakterze demokra-
względem formy J k . t u,g~, zarów•.nv.ow,'~ó.'; :ycznym czy wręcz lewicowym, a więc nasta-
wypracowan ch' a ~ resel, wiele v
hkty szlach~cz ~ doble kontrreformacji. \\'ionych antyszlachecko, Były to jednak
obyczajowości ~ej.~d~r(~t:ały .ni.e tylko \\'szystko wyjątki; ogół kleru, jak na przykład
bazylianie na Litwie czy duchowieństwo po-
wa, w l rozdziale tej książki)yml JUZ była znańskie w okresie Wiosny Ludów, popierał
lizmIe chłopskim
nosel lUdowej jak rowmez
' - ' ,w
a e'~I~',tW;~~~:~~:E z natury rzeczy ten obóz polityczny, który w
1 wIary oraz re 'l Rrzywup:ame do okresie powstania styczniowego uzyskał nazwę
tykach religijn~ ar~e uczestniczenie w prak- stronnictwa białych.
W życiu codzh;nnym zaś chłop szedł po po-
szlachcie sledemnas:~i~~tZes~a?!Zał~ zarówno
w dobie zaborów w k zneJ. J~k l chłopom radę raczej do Zyda-szynkarza niż na pleba-
nagannych obycz~jów ~yce chcl\"~OŚCi księży, nię, a wobec księdza b)',vał przeważnie tak
gactw gromadwn ch eru, l?a,~mlernych bo- samo onieśmielony i nieufny, jak wobec dzie-
gent porzucał w f~ przez, Koscroł. Jeśli inteli- dzica. P<JItwU.md'zenie tego znajdujemy w Hcz-
to z pobudek natury ~~t~le /ato1i~y~m, czynił nych utworach literackich drugiej połowy XIX
wieku i początków następnego stulecia (vide
do;e j , chłop natomiast gł~~~~~n~;'lato~?glą­ choćby rola karczmy i plebanii w Chłopach).
pa w zaJta:rg z mie '!SC a ego, lZ po-
tez zgorszył go kS1ąd G o~ plelbanem czy Najtrafniej chyba ujął to Bolesław Prus pi-
Stąd ten właśnie mo z zyJąc~ z gospodynią, sząc o proiboszc'z,u z Placówki: "Chl:'Opi sz.ano-
z",:olenników mariawii~~ ~~k;~ał po wsiach
wali go, ale nie mieli śmiałości. Patrząc na
mogłby bowiem z d ' ' lej en z chłopów niego wyobrażali sobie, że Bóg jest to wielki
za Stanisławem Oruz hSłuszkr:oŚCią powtórzyć
zą
" " ec ows lIn' pod b' l S. Orzechowski, Wybór pism, wrocław 1912,
, "Slęgą, l mnieć żad
prz '" ozą
hem nie uczyniła jedna ~ec~ była ewanieli- s, 357.
, no amebny a sprośny
127
126
 pan i szlachcic, łaskaw . . . katoLickiej większości stanu szlacheckiego Pol-
jednak z byle k' . Y 1 mIłosierny,
. nn nIe gada" l ska okazała się azylem dla wszystkich prześla­
NIe sposób oczywiś . .
go katolicyzmu, aby Cle dowanych za wiarę w całej Europie. Z licz-
rnatora stosunków nych pochwał tolerancji i konfederacji war-
stwierdzić, że szawskiej wystarczy przytoczyć artykuł za-
kowaną' i mieszczony w 1843 roku w piśmie "Orzeł ma-
ły", ukazującym się w Paryżu. Tolerancyjna
kleru, hierarchia
ustawa z roku 1573 stanowi dla jego· autora
no w dobie rozbiorów . k
Wojennej. W t ,Ja w Polsce (Jana Czyńskiego) dowód, iż "wolność sumie-
sie II Rz~cz ys arcz;y przypomnieć, iż w nia jest zapisana w prawach kardynalnych na-
ŚCielnych kr~1;~pohttj w~e~u ~ostojników szego narodu, ta wolność stanowi naszą chlu-
ną, biorąc w o~a? oflcJaln.:e refonnę bę i przypomina nam najświetniejsze Polski
zresztą posiadał . ę ł mteresy ZIemian (Kościół R:zec,z~'tej czasy" l. DZli.ęki niej - czyta-
m.rm jednak czas\ewa~n.: dobra)" 'Ytym my w tymże artykule - ściągali do Polski lu-
dzie szukający schronienia przed stosami ink-
SklCh episkopatu nie . J d:n z hstow paster_
dolą fornali Te za]ą I,Sl.ę naprawdę ciężką wjzycji. Obietnicę przyznania swobody sumie-
. . nsamzassw I d nia po odzyskaniu niepodległości zawierały
pUJący przedtem w ż' . zy ar, wystę­
pracowity, PObożn ,yclOrysach dla ludu jako manifesty zarówno polskiej lewicy emigracyj-
czyźniany, bywał y l pOSłuszny ~hłop paósz- nej, jruk i 'Władz ;powstańiczycih.
wiany l'aka l po. uwłaszczemu przedsta_ Również i dwie konstytucje polskie uchwa-
. . wo nonaJemny pa b k lone w XX wieku (1921. 1952) poświadczają w
UmIejętną agitacją b' ro e, który
ników rolnych W zatPD legł strajkowi robot- uroczystyCh sł-owach "wolność Bumienia i wy-
o . ar o wreszcie znania". Podobne sformułowania znajdujemy
ze podczas gdy przed o t t. ~rzypomnieć,
cach mieszkała ar 'stos a ~lą wOJną w pała­ w konstytucjach wielu współczesnych państw
i biskupi to obec! . kracJ.a, przemysłowcy europejskich. Polskę jednak różni od większo­
wieństwo' należ m: JedynIe wyższe ducho_ ści z nich to, iż zasada tolerancji religijnej
~i właścicieli) tlch bOud l~g~lnych lok~torów znalazła się w ustawach zasadniczych już w
l plebanie do dziś d' y kaw, podobme jak XVI wietru, a więc w:tedy, gdy w innych pań­
nie w stylu dawn ma są wzr:oszone przeważ_ stwach trwały jeszcze wojny i prześladowania
PlebanQwi itrlfP~~h dwor~ow szlacheckich. religijne. Jeśli zgodzimy się z tezą, iż uchwa-
jalk biSllrurpqwi mag'ualt. sZlachclC-jposesjouat, tak lonyil1 w 1573 roku aktem konfederacji war-
W stosunkach w . szawskiej wyprzedziliśmy inne narody Europy
wet XVII wieku b yzn~mowych XVI czy na- na polu waiJjki o truerrancję wyznaniową. to nie
do których nawi /ł y J~dnak pewne wartOŚci poda bna zapomnieć i o tym, że twórcami tej
bllicy~tyrka "WiiehkieJwE~o nav.:~t Tady~alna pu: ustawy byli przedstawiciele szlacheckiego spo-
przyjazna szlachcie ch ~acfll. Skądinąd nie- łeczeństwa. Rell~giljność tego staiIlU oibfiltowa-!a
tradycji "złotego wiek~:;ll~.J~dnak sięgała do
, te y to za sprawą 1 Postępowa publicystyka emigracji. 1831-1846.
l

128
B. Prus, Placówka Wo •
, ..... 5za;wa 1952, s. 285---286.
l Wybór źródeł. Oprac. W. Łukaszewicz i W. Lewandow-
ski, Wrocław lWI, s. 385-386.

9 K"ku~a szlachecka ..• 129

1
 w XWI wielkiu w W1iele momentów fa'llartyzmu
~Z!llam;il()Wego; jeldnoc'zeS.tnie jerdnalk mOOemy
wska!z:ac nw lkzme prWJarwy Wlerruncji reli-
gi;jinej. Jej ikaltolictlcich db:n:1l1cQw ~ykamy
dość ~poro je~zc.ze :v
pierwszej połowie tego
~lecIa. PotępIah om pogromy wyznaniowe po
mlas1:'3i({h, szy!kanowanie dyruniitów czy na-
wet stosowanie przemocy w walce ze zwolen-
niIkaJmii r:eformacji Sematorzy poh~::y w liście
do papieża Urbana VIII (10643) z durną zaś pod_
kreślali: "Niechaj się chełpi, kto chce, krwa-
wetni zwycię~twam~ i przywróceniem religii
pr~ez mordy I rzezIe. My sądzimy, że poboż­
nosć naszych królów skuteczniejsza jest niż
oręż; i tego jedynie miecza. dla nawrócenia he-
retyków używamy". W roku 1639 franciszka-
nin Mikołaj Ławrynowicz pisał zaś, iż choć na
świecie nie ma żadnej sekty, która nie istnia-
łaby również i w Polsce, to jednak wychodzi
to, na chwałę Bogu i pożytek samych ka-toli-
kaw. Swobodne ścieranie się opinii jest bo-
wieim pożylt€K!:zttle dla ZiWO'lełnJruilków
gdyż "rozumy gorących katolików jako ka~
~~;ń żelazo ,przeciw sobie ostrzy i wyprawu-
Je l. Szczegolną satysfakcją napełniał
że triumf ten osiągnięto innymi metodami nii
na za~.hodzie E:uro;py: bez :-"ojen, stosów i eg-
zekucJI. Jak wIdac stanowIsko zajęte przez II
sobór watykański miało swoich prekursorów
w polskim katolicyzmie XVII wieku. Scieranie
się w ~ elementów fanatyzmu i tolerancji
stanowIło zresztą odpowiednik walki postawy
otwartej z ksenofobią, walki tak charaktery-
stycznej dla umysłowości szlacheckiej. Nieto-
lerancja była bowiem przeniesieniem walki
z cudzoziemszczyzną na grunt religijny, sta-
n.ow& wfi.ęc - ksenofobię reHgijm.ą.
1 J. 1'azbir, Arianie i katolicy, Wa.s,za-wa 1971. s. 160
-163.
MIĘDZY POSTAWĄ
OTWARTĄ
5 A SARMATYZMEM
Stosunek szlachty do innych krajów Euro-
py, ich kultur i mieszkańców cechuje stałe
przeplatanie się postawy otwartej z nieufno-
ścią do wszystkiego, co obce. Przychylny sto-
sunek wobec napływających z zagranicy "no-
Hzymu winek" wyznaniowych, kulturalnych (od mo-
dy i obyczaju począwszy, a na wpływach li-
terackich, artystycznych kończąc) i politycz-
ich fakt nych występował na przemian z ksenofobią
lub obok niej.
'Wiek XVI charakteryzuje, jeśli chodzi {)
kulturę szlachecką, postawa otwarta; spt...,-
czeństwo nie odgradzało się jeszcze od obcy d',
ani wewnątrz swego kraju, ani też za grani-
cą. Cudzoziemcy napływali wówczas do Polski
w sposób bezkonfliktowy (a nie w charakterze
najeźdźców), dość szybko też wtapiali się w
środowisko i polonizowali. Przyjmowano ich
na ogół bez oporów, choć szlachta dbała o to,
aby nie obejmowali urzędów czy dzierżaw dla
niej tylko zastrzeżonych. Ogólnoeuropejska
łączność kulturalna (o wiele silniejsza niż w
dobie średniowiecza) sprawiała, iż ludzie ci,
choć obcy pochodzeniem i językiem, należeli
do tej samej wspólnoty cywilizacyjnej, co
131
"
niewątpliwie przyspieszało ich późniejszą
miIację.
Wyjazdy zagraniczne (zwłaszcza na studia)
przybrały wówczas bardziej masowy charak-
te!; w XVI wieku Padwę i Rzym, Bazyleję
i Lipsk, Paryż i Lejdę odwiedziło kilka tysię­
cy młodzieży (w przeważającej części synowie
szlacheccy lub magnaccy). Przy okazji stu-
diów starano się zwiedzić obce kraje, poznać
bliżej ich mieszkańców, obyczaje i poglądy.
Z diariuszy podróży odbywanych w dobie re-
nesansu widać wyraźnie, iż zainteresowanie
światem i człowiekiem stanowiło motyw rÓw-
nie ważny jak chęć zdobycia wyższego wy-
kształceinia.
W relacjach z peregrY:r;lacji trudno doszukać
się jakiegoś kompleksu niższości, niepewności
czy zagrożenia. Wręcz przeciwnie, podróżnicy
szlacheccy byli na ogół świadomi tego, iż re-
prezentują nie tylko mocarstwo będące u
szczytu potęgi politycznej, ale i stan, który
trzyma ster rządów w państwie. Chętnie rów-
nież przeciwstawiano polską tolerancję i brak
wojen domowych oraz il'eligijnych Europie w
takich właśnie walkach pogrążonej. Stąd
właśnie wywodzi się owa spokojna pewnOść
siebie widoczna u Marcina Kromera czy Jana
Kochanowskiego. Nawet u pisarzy wieszczą­
cych - jak Stanisław Orzechowski - rychły
upadek państwa więcej było w tyc:Q narzeka-
niach i przepowiedniach literackiej mody niż
rzeczywistego przekonania ..
Również wyniesione z kraju wykształcenie
oraz znajomość języków (tak imponująca cu-
dzoziemcom) chroniły skutecznie przed kom-
pleksami. Świadczy o tym dobitnie fakt, iż w
diariuszach podróży odbywanych w XVI V.Jie-
ku brak na ogół z jednej strony bezkrytycz-
nych "zachlwytów dla zagranicy czy .refle'ksj~
na temat zapóźnienia własnego kraju, z dru-
132
giej strony zaś - niechęc~ i pogard'y dl'a wszy-
stkiego co obce (ksenofobIa odpowIada zazwy-
czaj głęboko utajonemu kompleks~wi 1ll.ZSZO-
śc i ). Jeśli nawet występowały przeJawy ltalo-
fobii (w związku z Boną Sforzą) czy gal~ofobii
(PO ucieczce Henryka Walezego) lub niechęci
do niemieckich Habsburgów, to trudno powie-
dzieć, aby wszystkie one połączyły się w je-
den potężny nurt niechęci do obcych władców,
narodów, obyczajów czy ideologii. Sytuacja
ulega zmianie w XVII wieku.
Obserwujemy wówczas ścieranie się prze-
ciwstawnych sobie tendencji. Z jednej bowiem
strony następowało poszerzanie horyzontu
geograficznego, a szlachcic stawał przed pr~­
blemami, z którymi ,przedtem nie musiał SIę
pasować (np. wielkie konflikty społeczne na
wschodnich terenach państwa). Z drugiej zaś
_ jego życie kulturalne zacieśnia się do gra-
nic parafii, pojmowanej jako podstawowa ko-
mórka życia nie tylko religijnego czy admini-
stracy}nego, ale również kulturalnego. Euro-
pęizacJa przeplatała sie więc z p.::rafiańszczyz­
nĘt (sam termin sformułuje dopIero w XIX
wieku Leszek Dunin-Borkowski). Towarzyszy
tetnu tryumf sarmatyzmu, stanowiącego haft..
cową apologię ustroju polityoznego Rzeczypo-
sQgp.,tęi. Przyprawiał on jej szlacheckich ob,y-
wateli niemalże o euforię. Praktyka budZ1ła
już daleko mniej zachwytów; pociesza~o ~i~
jednaik, iż ustrój jest dobry, lecz l~dzl~ z,~,
ponie:waż odstąpi.H, od CIl1Ót 'prZ'Odikow 'l me
reailii"zruUll damnych us,taw. Brz~adCiZ~niie
o wyją<tkowośtri IW ów:C'zesnej ~UI'();p1e: polskIego
rozwiązania ustrojowego rozwtnęło SIę w kom-
pleks wyższości, który zna1azł uj~ie, '!ł, m~g~­
lomanii narodowej oraz przekonaniU, IZ lstl11el~
siły dybiące nieu'itannie na ,s~~Tb ~z1achec~I
ucieleśniony w "złotej wolnoSCl . Nleustann,le
podejrzewano V.Jięc monarchę, iż dqzy
133

do absolutum dominium, w czym ~~:~
gają mu cudzoziemcy pozostający na
tronu. Z obawy o przywileje i wolności
ty rodziła się ksenofobia, upatrująca w obcym
dyplo.macie wroga "złotej wolności", w obcym
kupcu - oszusta, w obcym żołnierzu - łu­
pieżcę.
W wieku XVI szlachcie było daleko
odróżirrić cuiclzoziemca na zasadzie
języka, religii i wreszcie obyczaju.
polskie nie tyLko bowiem stanowiło
teren współistnienia różnych grup
i religijn~h, ale - co waŻlIliejsze _
stencja ta znajdowała wyraz tak:że w
warstwy szlacheckiej. Zmacmy jej
nie znał w ogóle języka polskiego lub
g~ bardzo słabo. W XVII stuleciu mamy nato-
mlast do czynienia z polonizacją większości
przedstawicieli tego st§ll.u. Po wygnanju zaś
arian, uczynieniu z prawosła\Via religii niemal
wyłącznie chłopskiej, a z luterani2lIIlu kupiec-
kaej, po stOipnientu S2llal:!heckich zwolenników
kalwinizmu do nielicmej grupki, katolil:!yzm
staje się religią par excellence szlachecką, po-
dobnie jak polszczyzna przył'odzonym językiem
tej warstwy.
Cudzoziemca łatwiej więc było teraz odróż­
nić, tym bardziej, że niósł ze sobą - zdaniem
szlal:!hty - zagrożenie tak podstawowych war-
tości, jak z jednej strony ustrój i religia,
z drugiej zaś język, obyczaj i tradycja histo-
ryczna, a więc czynniki składające się na pol-
ską świadomość narodową. Świadomość obo-
lałą, przeczuloną, nieufną, ograniczoną w du-
żym stopniu do szlachty, ale mimo wszystko
o wiele silniejszą, niż to miało miejsce w XV
-:- XVI wiew. Thllde zasadnicze przymiotniki,
Jak: obcy, cudzoziemski, postronny, zagranicz-
ny. zakładały przecież ex definitione istnienie
ludzi, ustroju, obyczajów, tradycji historycz-
nej wreszcie, które można by określić mianem
swoich, własnych, polskich czy rodzimych.
Rozpatrzmy po kolei te wszystkie, dość istot-
ne elementy, od kwestii zagrożenia ustroju
przez obcych poczynając. Tak więc ~o ...JJ.a,j-
mniej od schyłku XVI stulecia każdego kolej-
nego monaxchę podejrzew'ano o·próbę·zamachu
stanu na rzecz absolutyzmu. Jak często w hi-
storii, tak i teraz zasadnicza odmienność ustro-
jowa, połączona z przekonaniem o doskonało­
ści rodzimych form życia politycznego i spo-
łecznego, dyktowała pogląd, iż obcy uczynią
wszystko, aby nam ten idealny ustrój {polską
odmianę utopii) jeśli nie obalić, to przynaj-
mniej podkopać.
Wszystkie poczynania godzące w samą istotę
przywilejów szlachty wywodziły się, jej zda-
niem, z inspiracji cudzoziemców. Wtedy nie
:>numo j8S2X!Z€ pOIjęcia ,.M'lfDga w€lWtn!iltmnego";
skoro jednak dość często i chętnie przytaC'zano
przykład zdrady ze strony wojsk najemnych,
pozostających pod komendą obcych oficerów,
hiS'tJpańSkim czy wro.sk:i.m jezru.irl:om zarZlUca-
no, że po to wznoszą kolegia przy murach,
aby w razie potrzeby móc WlPllścić du miaJSta
haibs;burS]cie grurniZOlIly, a w cruJdJz-ooJiems'k:ich
gwardiach widziano potencjalnych wykonaw-
ców naj gorszych zamysłów dążącego do abso-
lutyzmu monarchy - to jest rzeczą oczywistą,
iż rola cudzozi'emca niewiele odbiegała od tej,
którą IW XX rwielku: zac'Zęto przYJPlsYJWać V
kolumnie. Jeśli podstawę ideologii szlacheckiej
stanowił kult wolności, to nic dziwnego, że
wszelkie koncepcje zmierzające do reformy
państwa w duchu wzmocnienia władzy monar-
szej kwalifikowano mianem "praktyk cudzo-
ziemskich". Te zaś były w Rzeczypospolitej
XVII wieku synonimem najgorszych intryg
i zamachów na całość i dobro państwa oraz je-
go sZllacheckich obywaJteJ.i.
135
 Od ustroju przechodzimy do
składających się bezpośrednio na
świadomość narodową, przy czym
o c·ałkowite rozdzielenie tych
nieważ, jak już o tym była mowa,
ta przywilejów stanowych z jednej
oraz wspólnota religijna katolickiego pan.,t~a
(okrążonego przez prawosławną Moskwę,
rańskie
metańskąPrusy, kalwiński
Turcję)· Sie;~m~i~O,~g,~r~Ód~;i~~~:~;;
z drugiej,
jący wpływ na kształtowanie się
etniczn~j warstwy rządzącej. Już w XVI
ku walkę z obcymi kandydatami na tron
ski prowadzono pod hasłem obrony
podstawowych wartości, takich jak
czaj i wreszcie polska tradycja histc,rY""ńa,.
W początkach następnego stulecia pisano
"Bo w Rzeczypospolitej nie masz nic gorszego
Jedno gdy cudzoziemca przyjmą za sWQlje-
go" 1.
Negatywny stosunek do cudzoziemców roz~
ciągano oczywiście na kraje przez nich za-
mieszkane. Faktyczna wiedza na ten
.uległa w XVU wieku wyraźnemu osłahieniu,
co zresztą nie przeszkadzało w formowaniu
opinii. W:zajemne relacje: my i zagranica, Po-
lacy i obcy, zostają w dobie baroku oparte na
pewnych z góry przyjętych założeniach, a nie
na rzeczywistej obserwacji, zwłaszcza rozwija-
jących się krajów zachodniej EUrOpy. Za gra-
nicę, nie tylko zresztą nasi rodacy, ruszali ~a­
zwyczaj już z jej gotowym obrazem, urobIO-
nym przez szkołę, tradycję rodzinną, potoczną
lekturę, przede wszystkim zaś przez owe ste-
reotypy narodów utrwalone w Icones czy lma-
gines arutorów w rodzajru Jana Barc1aya. Zachód
nie mógł naszej szlachcie aż do połowy XVII
1 Pisma polityczne z czasów rokoszu. Zebrzydowskie-
go, 1606~1608, t. I, KrakóW 1916, s. 291.
136
wieku niczym właściwie ""imponować. P~gr9-
żujący tam Polacy nie m~eli (pozą n}el~c.~.?:.:ymi
\vyjątkami) zrozumie~a dla .do~obku owczes-
nej wiedzy, słabo orlentowah SIę :v
plastycznych, niezbyt imponował lm rozkWIt
sztukac?
handlu.
W ustosunkowaniu się do zagranicy (a ściśle
do zachodniej Europy) obok konfliktów poli-
tycznych oraz rozbieżności ustrojowych, nie
najmniejszą rolę odgrywał fakt, iż kultura
szlachecka w dobie baroku, nazywana przez
większość historyków sarmacką, stanowiła po
części typ· kultury zamkniętej, opartej na obo-
jętnym, nieufnym czy WTęCZ wrogim st~~u
do tego, co przychodziło z Francji, ~n~l:l, N~:....
derlandów lub Hiszpanii. W przecIWlenstwle
do poprzedniego stulecia w kulturze XVII wie-
ku spotykamy nikłe tylko ślady zainteresowa-
nia dla systemów naukowych, religijnych czy
politycznych, powstałych w innych krajach.
Perspektywę zmiany losu narodowego na lep-
sze wiązano bowiem z reguły z przestrze~a­
niem znanych przecież od dawna praw boskich
i ludzkich, wyrażających się w fundamental-
nych zasadach ustroju politycznego Rzeco/-
pospolitej. Na zachodzie Europy od XVI Wle-
ku zaczęto ją natomiast łączyć także z pozna-
niem oraz podbojelll nowych "wysp", zarówno
tych prawdziwych, odkrytych dzi~~i przedsi~
biorczości i odwadze żeglarzy roznych nacJl
z Kolumbem. na czele, jak i tych fikcyjnych,
których znaliom'C?Ść L'Uld!zik:OIŚć mi.atła· zarwdzię­
czać śmiaKeij myślLi Morusa., BSC0iIl8 czy Catmipa-
neilli.
Można wprawdzie powiedzieć, że o ludz-
kość - zgodnie z dOlktry;ną Kościoła - ~rosz­
czył się Bóg, ale przecież t~n sam. katohcyzm
nie przes:r.kodził'powstawamu w. mnych ~r~ ...
jach różnych utopii, kreślących Idealne WIZJ.:
zreformowanego społeczeństwa. W opOZYCJl
137

zaś do oficjalneg<l K~ioła pojawiały się z
nej strony chiliastyczne zapowiedzi . Właśnie owe odmienności (zwłaszcza wzrost
niego królestwa Chrystusa na ziemi,
zaś paroksyzmy nawracającego od
cza strachu przed możliwą zagładą
i ludzkości w ogniu sądu
nastąpi niespodziewanie i szybko.
jednak zawarte w utopiach postulaty
ludz:kości, jak i grożenie jej
były obce mentalności szlacheckiej.
usposobiona wobec abstrakcyjnych wizji
turologic.znych rozważań, nie miała ona •• V.'O"
mienia dla rozwoju tych gałęzi wiedzy,
okazywały się nieprzydat:tl..e w życiu c;'dzi.~.
nym.
Nader pouczająca jest pod tym
lektura polskich dzienników podróży lila
chód Europy w XVII wieku. Jeśli szlachtę
interesowało w Niderl8.!Ildach, Włoszech
Hiszpanii, to głównie pewne egzotyczne
niej osobli,wości - na zasadzie kontrastu
w wyniku przekonania, "
do Polski może się okazać :k
,;i,~C.~hy:~~:~~f,:~;~i:~:~111
dla
szenia dworu, parku lub przyjęcia. Sprawy
ustroj owe odnotowywano bez głębszego zain-
teresowania, prądy literackie czy filozoficzne
występują jedynie na marginesie diariuszy po-
dróży. Nie były to bowiem nurty, które chcia-
no by przenieść do ojczyzny. Moraliści ubole-
wali, że młodzież przywozi z Niemiec "here-
zyją sprośną, bluźnierstwa", z Francji "lek-
kość ~byczajów". "niestatek", z Włoch "ko-
medyJe, lutnie [... ] coby pieszczono żyć" l, Nikt
jednak z najbardziej nawet gorliwych szermie-
rzy katolicyzmu nie zarzucał w XVII wieku
młodym paniczom, że wracają z Paryża rlara-
żeni libertynizmem, jansenizmem lub niezdro-
1 Archiwu.m Literackie, t. 16 (Miscellanea staropo~_
llkie, 4), Wrocław 197,2, s. 249.
138
wą chęcią radykalnych zmian ustrojowych w
duchu absolutyzmu.
w wielu krajach władzy monarszej, idący w
parze z gwałceniem swobód obyvlatelskich)
v,'zbudzały największą dezaprobatę. W zakre-
sie stosunków społecznych drażniły wyraźnie
szlachtę przemiany będące następstwem po-
czątków rozwoju kapitalizmu na zachodzie Eu-
ropy: pewność siebie zamożnych i kultural-
nych chłopów holenderskich czy poniżające,
według niej, zajęcia przedstawicieli włoskiej,
niderlandzkiej lub angielskiej gentry, "którzy
by nawiętszy panowie handlują i kupiectwem
się bawią" (.Jan .Januszowski). Co najważniej­
sze chyba, oglądane we Francji, Niemczech
czy Niderlandach nieustanne niemal wojny
(religijne, domowe i zagraniczne) budziły za-
dowolenie szlachty, iż ostateczp.e zwycięstwo
kościoła katolickiego nad reformacją, a demo-
kracji szlacheckiej nad absolutyzmem udało
się osiągnąć w Polsce o wiele tańszym niż
gdzie indziej kosztem. Mocarstwową -
czasu - pozycję Rzeczypospolitej przeciwsta-
do
wiano chętnie i często owym państwom za-
chodniej Europy, pogrążonym w "srogich i o-
krutnych domowych kłótniach". Jak bardzo
.zresztą imponowała ona współcześnie sąsia­
dom, świadczą słowa śląskiego poety, Martina
Opitza (zm. 1639), który zafascynowany potę­
gą i kulturą Polski doby Władysława IV pi-
sał: ,,0 Niemcy, abyście i wy były tak szczę­
śliwe" l,
Brak więc było ,w rozumieniu opinii szla-
checkiej podstaw do zachwytu nad zagranicą;
stosunek do niej opierał się zaś na trzech do-
1 J. T32lbir, Stosunek. do obcych w dobie barok.u,
I:w:] SwojSkość i cudzozieTI1..'lzczyzna, op, cit., s. 92----Q3
[oraz] "Kwartalnik Historyczny", nr 4, 1976, s, 867.
139
gmatach dotyczących roli Polski w ó,,,,,esnej
EUJropie. prie.rW'szy z nich zrntał nlll1)Wlany
gmatem śpichrza". "Było to - pisze Jerzy
polski - przeświadczenie o niezbędności
skiego zboza na rynkach zagranicznych i roz- I
patrywanie rytmu polskiej ekonomiki przez
pryzmat eksportu zboża". Drugi dogmat to o-
mówiony juz (IW r(ll;OOz. 2) mit ".pr~
cłrrześcijaństwa". Trzecim wreszcie było prze-,
świadczenie o doskonałości ustroju polityczne-
go Rzeczypospolitej. Zauwazyła to bystrze Wi-
rydianna Fiszerowa (1761-1826), w której pa-
miętniku czytamy, iz szlachta w dobie pierw-
szego rozbioru Po1ski wierzyła, ze cały ŚWiiat
troszczy się o nasze losy, {>Gniewaz "ni.e
byłoby kawałeczka chleba w Europie ani łodzi
na morzach, gdybyśmy nie dostarczali zboza
i drewna. W słodkim przekonaniu, że o nasze
ocalenie trosz~y się świat cały, polegaliśmy
na nim w ty'm wz.ględ'Zie" l.
Wszystkie te mity kształtowały w dość wy-
raźny sposób lekceważący czy wręcz niechętny
stosunek do innych narodów. Negatywne opi-
nie, przejawiające się w italofobii, germanofo-
bii czy fTainJkofobii, w połOlWlie XVII Wiieiku co-
raz wyraźniej zlewają się u nas w jeden potęz­
ny .nurt ksenofobii. Zwłaszcza po latach "po-
topu" pozostała w Polsce trwała pamięć o ob-
cych profanujących kościoły, 'rabujących pała­
ce i chaty chłopskie, pustosząc~ch miasta.
Masy cudzoziemców, których trzeba było
z duZym zbrojnym wysiłkiem przepędzać
z kraju, musiały wpływać na upowszechnienie
zjawiska ksenofobii oraz spotęgowanie walki
z cudzoziemszczyzną· Polskie przedmurze za-
l Polska w epoce Odrodzenia: państwo - stlofeczeń­
stwo - kultu.ra, Warszawa 1970, s. 79 [()ralZ] W. Fi.sze-
rov'a. Dzieje moje własne i osób postronnydt. Wiązan­
ka spraw po1lXIżnych, ciekawych i błahych, IJoindr.t
197·5, s. 57.
140
mieniło się nagle w twierdzę, i to atakowaną
niemal równocześnie z trzech stron świata. Już
przedtem przypominano chętnie, ze Polska jest
przez wrogów "wkoło otoczona". Obecnie,
zwłaszcza w dobie wojen kozackich, szwedz-
kich i tureckich, powiedzenie to nabrało groź­
nego, bo realnego sensu. W połowie XVII wie-
ku nastąpiła więc wyraźna zmiana jakościowa,
jeśli chodzi o stan bezpieczeństwa państwa
oraz jego szlacheckich obywateli. Przedtem
bowiem we wszelkiego rodzaju konfliktach
szło o ziemie pograniczne, najczęściej ZT'esztą
należące do Wielkiego Księstwa Litewskiego..
Obecnie zakwestionowano sam byt państwa,
snując pierwsze projekty traktatów rozbioro-
wych (Radziwiłłowie ze Szwedami, Rakoczy w
Radnot w 1656 r.), o czym szlachta na ogół
wiedziała lub czegoś się domyślała.
Zwrot w stosunku do zagranicy nie równał
się jednak bynajmniej jakiejś świadomej i zde-
cydowanej próbie odenvania nas od kultury
zachodniej czy od reszty Europy. Nadal bo-
wiem uczestniczono w ogólnoeuropejskim ży­
ciu kulturalnym, lkolfZy",ta1jąc m.in. z dOlfob-
ku cy.wri.JizaJCji anr\:YCiZIlej. WyIl'8Żając dbal'wy o
·los języka narodowego po obiorze obcego kró-
la, nie protestowano równocześnie przeciwko
oszpecaniu polszczyzny makaronizmami, a do
szczytów elegancji należało pisanie po łacinie.
Nawet różnowiercy, atakując włoskich prała­
tów, nią się posługiwali, .zwalczając łacinę w
liturgii, korzystali z niej w teologii. Z dotych-
czasowych prób ustalenia dat polskich premier
sztuk czołowych dramaturgów Zachodu
(z Szekspirem i Molierem na czele) oraz oper
włoskich wynika, że w pewnych okresach
opóźnienie nie było tak duZe, jak dotąd przy-
puszczano.
Ksenofobia i sarmatyzm odcinały nas czę­
ściowo od Eul'a.py ZaiChcxlniej, grr'IUłllltwjąc tam
141
 przekonanie, że Polska jest krajem b:~~~~;~
skim. Nie kolidowało to jednak w
szlachty z p:~eświadczeniem, że stanowimy
tegralną, częsc Europy, pojmowanej jako
na wspolnota, oparta na tożsamości k"lt''',r,
wyzna~a i tradycji politycznych. Dość często
podkresl~no więc, że w Azji panuje despo_
tyzm, ktory przez kochające wolność ludy Eu-
ropy był Z3iVv1sze zIllielmłl\v:iJdlzony. Antytteza ta
POWstała ju~ w o~esie wOJjen pe:r3kich, odżył~
w epoce .wo~en . z 11l1Jperium tillTcckrim, kiedy to
pr~ ka~deJ me,mal okazji chętnie pisano o
aZJatyckIm tyranstwie i europejskich swobo-
dach.
Warto też zaznaczyć, iż w każdym środowi_
Slk~ WY2'Jn.amiowym i Sij)Oł:oomym spotykamy lu-
dZI prz:"cl\vnych z wielu względów negatywnej
postawie . wo~ec obcych i cudzoziemszczyzny.
KsenofobIa me mogła znajdować zro;mmienia
~a.równo wśród elity dworskiej utrzymującej
sCIsłe ko?takty z zagranicą, jak i na dworach
magnackIch. W atakach szlachty na tę warst-
~ę, w P?ważnym stopniu kosmopolityczną
I . zachowującą otwartą postawę wobec zagra-
mcy, pewną rolę odgrywała niewątpliwie i nie-
ch~ć ~o cud~ozi:X?szczyzny. Nie mogły ich po_
dz~elac kręgI roznowiercze (zwłaszcza ariań­
skIe) utr~ym~jące ścisły kontakt z wspÓłwy_
znawcamI,!" mnych krajach. O przychylności
d!a zagramcy decydowały różnorodne czynni-
kI, pr~ede w~zystkim poziom intelektualny da-
nego srodowIska, rodu lub jednostki. Człowiek
~ardzi~j wyk~:~łcony i często podróżujący
Inaczej oczywlscIe oceniał cudzoziemców niż
chło~-anal~a~eta czy szlachcic zagrodowy, za-
!e~wIe umIeJący. się podpisać. Dla kogoś, czyj
sWIat zar~lY~ał SIę w obrębie parafii, obcy był
zawsze . kI~S budzącym :nieufność, obciążonym
wadamI f1zycznymi i moralnymi.
Podobnie wśród duchowjeństwa spotykamy
142
sporo ,rzeczników najdalej posuniętej ksenofo-
bii, zwłaszcza po klasZltorach, gdzie chciwość
i tyrania obcych przybyszów dawały się mocno
we znaki, ale byli też ludzie patrzący szerzej.
Warto tu chyba zacytować arcyciekawe wywo-
dy popularnego kaznodziei z drugiej połowy
XVII wieku, ks. Tomasza Młodzianowskiego,
który narzeka :na upowszechniające się wśród
szlachty przysłowie: "póki świat światem cu-
dzoziemiec nie może być Polakowi bratem"
i stwierdza, że powinno się ono odnosić tylko
do innych wyznań, a nie narodów. "Szkoda się
tak na narody porywać: Pismo święte uczy
nas, że W'Szyscyśmy sobie w Chrystusie bra-
cią". Natomiast arianin, kalwin, luteranin, sło­
wem żaden heretyk "nie może katolikowi być
przyjacielem" l.
Nasuwa się też pytanie, czy lekceważenie
obcej kultury (zwłaszcza zachodniej) przez
szlachtę było zawsze szczere, czy też (i kiedy)
pojawiają się w nim akcenty zazdrości, wi-
doczne choćby w relacjach o zamorskich skar-
bach sprowadzanych przez statki hiszpańskie.
Póki potężnej i nie pustoszonej od wewnątrz
Rzeczypospolitej można było przeciwstawić po-
bojowiska konfliktów -religijnych czy wojny
trzydziestoletniej, owo polskie poczucie wyż­
szości wydawało się mieć niewątpliwe pod-
stawy. Ale później, kiedy zniszczona najazda-
mi tatarskimi, szwedzkimi, tureckimi Polska
miała już czego zazdrościć reszcie Europy, czy
nie budziło się uczucie zawiści przynajmniej
o schludny, spokojny dobrobyt miasteczek ho-
lenderskich, zamożność portów niemieckich,
morskie, zapewniające bezpieczeństwo granice
Anglii lub przynoszące bogate zyski imperia
kolonialne w Nowym Świecie.
Poczucia niższości cywilizacyjnej daremnie
l Ta2.Ibia.', Stosunek do obcych, op. cit., s. 1{)7.
143
 by jednak szukać w
traktatach politycznych, kazaniach czy
girykach. Jeśli jednak w drugiej połowie
stulecia polska megalomania narodowa uleg..hi
wyraźnemu zwielokrotnieniu, a swoisty
sjanizm - spotęgowaniu, to nasuwa się
że 'za pomocą taJkiiego !Właśnie Qpium
Z~attlego ,w ikońskrich daJWdre.ch) p,ó<bo-
wano zagłuszać coraz bardziej dający o
znać niepokój i narastające poczucie niższości.
Ponadto megalomania, a jeszcze bardziej kse-'
nofobia, stanowiły poniekąd odpowiedz na na-
rastającą na zachodzie Europy od lat "poto-
pu" krytykę ustroju Rzeczypospolitej oraz jej
obywateli, krytykę, o której istnieniu szlach-
ta dobrze wiedziała.
Jak się wydaje, zdawała ona sobie w jakimś
stopniu sprawę z nadrzędnego stanowiska kul-
tury staropolskiej w stosunku do kul tur kra-
jów otaczających Rzeczpospolitą od wschodu
i południa. W sytuacji wyższości kulturalnej
nad sąsiadami jedynie cywilizacja zachodnia
stanowiła w odczuciu siedemnastowiecznych
Sarmatów realne niebezpieczeństwo, z którym
należało się uporać. Asymilacja lub symbioza
nie wchodziły tu w grę: pozostały jedynie
dwie możliwości: podporządkowanie się lub
programowe odrzucenie. Anna Tatarkiewicz
zwraca uwagę na owe niebezpieczeństwo, któ-
re "od lat czyha na polską kulturę miotającą
się między Scyllą sarmatyzmu a Charybdą cu-
dzoziemszczyzny. Są to w istocie dwa różne
oblicza tego samego Janusowego kompleksu
niższości" 1. Polska XVII wieku skierowała swą
łódź w stronę Scylii sarmatyzmu i ksenofobii.
Jeszcze w drugiej połowie XVIII wieku
wśród szlachty utrzymywała się opinia, że jej
1 A. Tatacltier.vicz, Obrachunki boyowskie, .,Polity-
ka", 197J., ll(' 27.
144
państwo pod względem ustrojowym górq.je
zdecydowanie nad innymi krajami Europy, zaś
stosunki w nich panujące, dobre może dla
mieszkańców tych państw, nie nadają . .się do
przeniesienia na grunt szlacheckiej Rzeczypos-
politej. Nie odpowiadają ~ne pols~ien:u. ~ha­
rakterowi narodowemu, Jego naJwazmeJszy
\vyróżnik stanowi bowiem umiłowanie wolno-
ści, "nad którą nic droższego, nic milszego 'nie
mamy". Postawa taka łączyła się ze zdecydo-
waną niechęcią w.obec cudzoziemszczyzny
i cudzoziemców. Nawet po klęskach, jakie od
drugiej połowy XVII wieku zaczęły spadać na
Polskę, dość długo jeszcze dominowało prze-
konanie, iż nie należy wolności szlacheckich
składać na ołtarzu wzmocnienia państwa.
Nastroje ksenofobii uległy nasileniu w okre-
się rządów Augusta II Sasa, kiedy to nastąpi­
ły - jak pisano - najazdy "rozlicznych na-
rodów: Niemców, Szwedów, Moskwy, Finów,
Lapów, Inflantów, Kałmuków, Kozaków za-
dnieprskich i dońskich". Publicyści szlacheccy
wyrażali wówczas pogląd, że ludzie zrodzeni
i wychowani w "despotyzmie" (chodziło oczy-
wiście przede wszytkim o Sasów) zazdroszczą
Bolakom ich wolności i - podobni w tym do
diabła - pragnęliby doprowadzić szlachtę do
piekła tY'I'and.i. "NieICh wół EUTQpy dites ma-
nipulos zarabia i zwozi" - pisano; szlachta
nie zazdrości jej niczego świadoma faktu, iz
"nie masz pod słońcem świata narodu tak wol-
nego jak Polska" 1.
Już w początkach XVII wieku niektórzy pu-
blicyśc~ szlacheccy zdobywają się wprawdzie
czasami na trzeźwą refleksję, upartą na po-
równaniu polskiej rzeczywistości z instytucja-
1 J. Micha'l:sikIi., Sarmatyzm a europeizacja Polski w
XVIII wieku., ~w:l Swojskość i cudzoziemszczyzna, op.
cit., s.tr. 121-122.
10 Kultura sxlachecka ... 1<'

mi ustrojowymi innych państw e~~:~1~~~~!:
Przez całe to stulecie, jak również za
nia Augusta II Sasa, głosy te należą Je,"naK
wyjątków. DopierQ bowiem na przełomie
dej i czwartej dekady XVIII wieku t~~~:
polityczni zaczynają coraz częściej s
szlachcie obcą wojskowość, gospodarkę,
bowość, administrację wymiar
waści za wzory godne
nie przeniesienia na grunt
dzać nas teraz powinny - pisano
skie, Iriemieckie, holenderskie, angielskie
kraje". Stopniowo więc przekonanie o ,,;;~~~;z;:,;
ści Polaków i ich ustroju nad resztą l
ustępuje placu poglądowi, że zajmujemy
niej miejsce zgoła niezaszczytne, staliśmy
bowiem "obrzydliwością i wzgardą u
dów, pośmiewiskiem i natrząsaniem naro-·
dów" 1. Oświecenie zaczynało budzić szlachec-.
kich mieszkańców Rzeczypospolitej z pełnego
niehetpiecZin}'iCh zJł:u)d:zeń snru; {l!kwzało się, że
ni.epod·olbna untknąć l.osu będ~elgo ud:zri.ałem
wszystkich państw zacofanych w rozwoju po-
litycznym i gospodarczym, a otoczonych
silniejszych militarnie partnerów. Raptem zmie-
rz~mo odległość dzielącą Polskę od pafu.1w za-
chodniej Europy, co w XVII wieku nikomu je-
szcze do głowy nie przychodziło. Wyniki tych
pomiarów zawarł Staszic w słynnym zdaniu,
"Polska dopiero w wieku pię'!.lIlastym, cała Eu-
ropa już wiek osiemnasty kończy" 2.
W tym dziele europeizacji Polski za wzór
miała według jednych posłużyć Anglia, we-
dług innych Szwajcaria, Holandia czy nawet
Wenecja, w każdym razie kraje wyraźnie gó-
rujące nad szlachecką Rzecząpospolitą. Powo-
1 Swojskość i cudzoziemszczyzna, op. cit., s. 115, 121
-123, 132, 134.
" Sto Stastic, Przestrogi dra Polski, t. l. Warszawa
1954, s. 303.
146
ływanie się na przy.kład "rządnych" krajów
staje się "powszechme stosowanym argumen-
tem w publicystyce, w różnych projektach
i memoriałach" i w każdej niemal dziedzi-
nie 1. Ludzie oświelcenia, mQże po raz pi~­
szy z taką świadomością, dokonali wyboru tra-
dycji kulturalnych. Nie jest rzeczą przypadku,
i.i ponad głowami poprzedzających ich pokoleń
sięgnęli do okresu odrodzenia, który cechowa-
ła otwarta postawa" wobec obcych kultur
ora~' przyjazny, pozbawiony kompleksó':" sto-
sunek do innych krajów Europy. O ile Jednak
śmiało nawoływano do 1 naśladowania obcych
wzorów w zakresie rolnictwa, oświaty czy
skarbu to z dużą ostroZnością, znając konser-
watY'~ szlachecki, propagowam.o zagraniczne
wzorce ustrojowe.
Dość często zresztą zwolennicy radykalnych
reform w tym zakresie stosowali swoistą mi-
mikrę obyczajową, przebierając się w strój
szlachecki, krytykując wojaże 7.agraniczne
i cll'dzozii.emszczYlznę. Również w dobie Sejmu
Czteroletniego daleko chętniej i częściej niż
na wzorce europejskie powoływano się na tra-
dycje narodowe {)raz przykłady przodków. Nie
była to tylko taktyka; osiągnięcia ustrojowe
tego okresu budziły z jednej strony przekona-
nie iż udało nam się zmniejszyć dystans od
Eu;opy, z drugiej zaś, że uniknęliśmy sz:zę­
śliwie - i w przeszłości, i w teraźniejszoścI -
wielu trapiących ją plag. W roku 1784 Dy-
mitr Michał Krajewski pisał: "miło jest czy-
tać historyję narodu naszego. Są to dzieje n~j­
spokojniejszego ludu w świecie. Nie m,a w mch
ani rzezi S. Bartłomieja, ani nieszporow svcy-
lijskich, ani podbicia Ameryki [... l". W epoce
1 J. Michalski, Sarmatyzm a europeizacja Polski 'W
XVIII wieku, [w:] Swojskość i cudzoZiemszczyzna,
op. cit., s. 142.
". 147
rewolucji francuskiej szczycono się zaś, iż
ska poprawiła swój ustrój bez gwałtów i
roru. W dobie zaborów posługiwano się tym W
obronie przed zarzutami jakoby sami Polacy
i tylko oni byli winni utraty niepodległości.·
"Nie z naszej to jednak ziemi - pisał w 1821,
roku Adrian Krzyżanowski - krew niewin-'
nie przelana w inkwizycji hiszpańskiej woła
o pomstę do nieba; nie nasi przodkowie naj-
okrutniej wytępili niewirmych Amerykanów.
[... ] nigdyśmy lm1wi butniej za ró±ność zdań
religijnych nie przelewali, nigdyśmy W1'eszcie
podbitych krajów nie dzielili ani ich z niepod-
ległości me wyzll'wBJli" l.
Działacze oświecenia, do którego epigonów'
należał autor tych słów, prowadzili walkę jed- '
nocześnie na dwa fronty. Z jednej bowiem
strony walczyli z zacofaniem, obskurantyz-
mem i nietolerancją mas szlacheckich, z dru-
giej zaś - z rozmiłowaniem w cudzoziem-
szczyznie, wyrażającym się lekceważeniem
kultury narodowej oraz brakiem patriotyczne-
go zaangażowania. Nie opuszczało ich jednak
przekonanie, iż przed Polską stoją dwie tylko
ewentualności: stać się krajem europejskim,
a więc dorównującym Zachodowi potencjałem
gospodarczym oraz siłą militarną, lub - zgi-
nąć. Odtąd też porównywanie z Francją, An-
glią czy Holandią, a nie z najbliższymi sąsia­
dami, staje się w kulturze polskiej powszech-
nym i obowiązującym kanonem. W dobie
oświecenia zachorowaliśmy niewątpliwie na
kompleks Europy, wytwarzający "w naszej na-
rodowej świadomości pewien specyficzny stan
napięcia, w niektórych chwilach graniczący
z obsesją" 2. Choroba ta trwa właściwie po dziś
ID. M. Krajewsk'i, Podalanka, Warszawa 1784,
s. 111 [oraz} A. F. Grabski, Myśl historyczna poIskiego
Oświecenia, Waa-szarwa 1976, s. 304.
2 J. Jedlicki, Polskie nurty ideowe [ ...1 op. cit., s. 190.
148
dzień. Podobnie jak ambitny, lecz sfrustrowa-
ny autor zaczyna lekturę książki od sprawdze-
nia, czy i ile razy został zacytowany, tak my
wertujemy obce encyklopedie, słowniki czy
inne kompendia w obawie, iż znów jakaś Mi-
ckey Mouse zajęła miejS'C!e Adama Mkikiewi-
cza. Cieszy nas każda, choćby najdrobniejsza
obca wzmianka o polskim filmie, powieści czy
sztuce. Rewindykujemy dla polskości - słusz­
nie i niesłusznie, nieraz aż do granic śmieszno­
ści - wielkich mężów Europy, sięgając zabor-
czą dłonią nawet po Nietschego, Verne'a czy
Leibniza, a określenie "po europejsku", "euro-
pejskość", "Europejczyk" kojarzy się nam ze
wszystkim, co najwartościowsze.
Przerzucamy się z jednej ostateczności w
drugą; aJbo więc zachłystuJjern.y się sobą,
wła!Slną wiel!kQścią - jeś1~ nie osiągnięć kultu-
ralnych i go.<ąxJdarczYJCh, to przYlllajmnie1 der-
pień. Postawę taką mo'żna by nazwać prze-
szłościowo-optymistY'czną; za.patrzem.1u się w hi-
storię towarzyszy niem,al z reguły wkcento-
wa'l1ie miniomy:ch ooii.ągJnięć i mQlC!aTSItwmvej
pozycjti zajm:owanej ongiś w Europie. Niczym
p[)romkorwtie świetnych a zu:botŻałych rodów
Skłonni jesteśmy do poikrywan;ia ruk.łruaJnych
braków wspomnieniami dawnej świetności
i niegdysiejszego blasku, niepomni, że już w
XVI wieku moraliści radzili zwracać większą
uwagę na cnotę niż na klejnot oddziedziczony
po przodkach. W obecnym zaś świecie bardziej
nliŻ kiedylkolv,,rie/k liczą się aJktualne zasłlwgi
i pozycja - za'tówno człowieka, jalk na-
rodlU.
Z postawą taką stale koliduje inna, którą
można by nazwać porównawczo-pesymistycz-
ną. A więc prz~ypominanie, jak bardzo mimo
wszystko pozostaliśmy w tyle za innymi kra-
jami Europy, ciągłe mierzenie, kiedy niemal
dOTównywaliśmy rozwojowi Francji, Anglii
149
czy Holandii (w XV, XVI wieku, a może
piero obecnie?) i jak nieznaczne są nasze
nięcia w porównaniu z tym, co zostało .
do z!r'OIbienia. Talkie właŚlliie udęcia
już w polskich podręcznikach doby
Już wówczaiS ,też mj:ern~k~em stopnia
(rzadziej riJ.zrw~u) PoIski były
pańsrt:Jv.ra położone na kontynencie
Pod'Olbnie zres,ztą przedst3lWiał to
nie JQac'him Lele'\N'el, u którego inne
nenty występują wyłącznie jako
dziejów i są oma~~liane pod kątem d~~a~~~,~~~.
rozwijanej tam przez Europejczyków.
się dziwić takiemu ujęciu, jeśli przypomnimy,
że żadne z państw Azji czy Ameryki {nie mó-
wiąc już o Afryce) nie założyło sobie kolonii '
na terenie Europy, podczas gdy już za czasów
Lelewela znaczna więks7,OŚĆ mieszkańców
Ameryki mówiła jednym z czterech języków
europejskich (angielskim, hiszpańskim, portu-
galskim lub francuskim). Wpływ ,naszego kon-
tynentu na i:nne części świata nie zawsze też
bywał wyłącznie ujemny; kontaktów europej-
sko-azjatyckich czy europejsko-amerykań­
skich nie da się sprowadZiić wyłącznie do pro-
blemu konkwisty, która istotnie miała krwawy
przebieg. Tak więc już w dobie oświecenia
problem europocentryzmu przedstawiał się w
s:po.sób dość sk:orrlJPl~kO"W'ailly i wcale niejedno-
znaczny.
Warto też podkreślić, że jego rozwój w Pol-
.sce miał bardzo specyficzny przebieg, ponie-
waż z jednej strony podzielano li nas więk­
szość opinii i uprzedzeń panujących w euro-
pejskim kręgu kulturowym, do którego prze-
cież polska cywilizacja należała, z drugiej zaś
w czasie, gdy inne państwa europejskie po-
szerzały swe zamorskie posiadłQści, Polska sa-
ma stawała się rupem swoicih najibHższych są­
siadów.
150
()pi'I1Iia pt.Iibliczna kraJju, pdllbaiwfi.oinego prtZez
cały XIX wiek niepod~:g~ości. oraz będ~cego
przedmiotem eksploatacJI l uCIsku kolorualne-
go ze strony zaborczych sąsiadó",:" znajdował~
dużo zrozumienia dla tych ludow Amerykl,
Azji czy Afryki, które spotkał p'odobny los.
Na tym tle juŻ U schyłku XVIII WIeku zaczęto
podkreślać z dumą, iż nie b;aliśmy udz~ału
w podhoju innych kontynentow. W publIcy-
styce politycznej, a ~wet i pow.ieśc.i (M. ~.
Krajewski, 1. KrasickI) występuJe IdeologIa,
którą możemy określić jako "polskie alibi ko-
lonialne" .
W XIX wieku doŚĆ często w kołach inteli-
gencji szlacheckiej powtarzano frazes, iż "Eu-
ropa patrzy na nas", obowiązkiem Polaków
jest zaś dorównanie jej zarówn? w dziedzinie
nauki, jak wolności obywatelskIch czy wresz-
cie rozwoju gospodarczego. Bronisław Tren-
towski rozwijał tezę Staszica o trzywiekowym
opóźnieniu Polski, działacze Towarzyst~a De~
mokra tycznego Polskiego wspomlnalI zas
o tym, iż Polska musi się "wcielić w Europę
tożsamością wyobrażeń i dążeń moralnych
i materialnych". Równocześnie jednak dość
często powracały koncepcje rozwijane syveg o
czasu przez publicystykę szlachecką. PIsano
więc, iż obce obyczaje nie są może czymś złym
same w sobie, ale nieprzydatnym dla narodu
polskiego. Posiada on bowiem swój własny
obyczaj, odrębne tradycje i up~obania .. Kto
chce Polski, "niech precz wygama CudZOZIem-
szczyznę z mózgów i z serc Polaków". Pog~ą­
dowi temu hołdował w pewnych okresach zy-
cia również sam Mickiewicz, tłumaczący roda-
kom, iż pozostają między cudzoz,iemcam~ jak
misjonarze wśród bałwochwalcow, ktorych
mają nauczyć "prawdziwej cywilizacji chrze-
ścijańskiiej". UczyIł on rÓOW1lli€tŻ swoich ziom-
ków: "Nie wszyscy jesteście równie dobrzy,
 ale gorszy z was lepszy jest niż dobry cudzo-
. . []'"
ZIemlec o.. .
Nie było to jednak przejawem szowinizmu,
lecz konsekwencją poglądu, iż Polacy są naj-
bardziej skłonni do walki o wolność ludów.
Równocześnie zaś, podohnie jak w XVII wieku,
najpowaŻIliejszym zarzutem w stosunku do
przeciJwrnika pozootał"o ookarżen1i.e, iż nie krzewi
oryginalnej, rodzd!lnej myśli, lec,z obce druchowi
narodu francuskie, angielskie, moskiewskie
ery parpietSkie koncepcje. W dobie kOllltITefor_
macji jej dziallacze U1ITZIlLCa!l.i I'ucho.wi prOlte-
stwncki€itU.u obce narodowościdwo pochodzenie
niezgodne z chaTa!kterem i tradycją histo~
ryczną Polak6w. Zwolennicy 'refonna.cji tv.>1eir-
dzili natomiast, iż kościół katolicki podlega
woli włoskich zwierzchników. W XIX wieku
wszyscy wszystkich pomawiali o "nie\\'olnicze
naśladowanie cudzych nauk" 2,
. W epoce odrodzenia i baroku wszelkie pro-
Jekty reformy ustroju politycznego Rzeczypos_
politej staraną się skompromitować pomówie-
niem, iż wynikły z obcej inspiracji (słynne Ra-
dy Kallimachowe czy Machiavellowe). W XIX
i XX wieku tym samym zarzutem szermOWa-
no wobec polskiego socjalizmu.
Pomiędzy postawą otwartą wobec Europy
a potępianiem obcych wpływów szkodzących
tradycji rodzimej istniał szereg poglądów po-
średnich, stanowiących wynik kompromisu
wobec tych dwóch, skrajnie sobie prze,9iw-
stawnych nurtów. Nikt zresztą z chwalców ro-
dzimego stroju czy obyczaju nie zauważał iż
wiele zasadniczych elementów kultury st~ro­
polskiej stanowiło wynik wpływów wschod-
nich.
1 Swojskość i cudzoziemszczyzna, op. cit., s. 206,
214, 216 i 255.
2 J. Jedl{cki, Polskie nu.rty ideowe [ ... ], O)). cit. s. 230.
'52
NA STYKU KULTUR
I SYSTEMÓW
6 POLITYCZNYCH
Dominwjącej w XVII w i pierwszej połowie
XVIII wieku doktrynie przedmurza (szlachec-
ka Rzeczpospolita jako tarcza Europy) odpo-
wiadało odejście od głównego nurtu kultury
ogólnoeuropejskiej i wytworzenie wysoce ory-
ginalnych form cywilizacyjnych, i to form
uznanych później za arcypolskie i szczerze na-
rodowe w sposób wykluczający wszelką nie-
mal dyskusję na ten temat. Po epoce zafascy-
nowania kulturą renesansu,' a przed wiekiem
przekładów (jak można chyba nazwać nasze
oświecenie) zapanował ()kres rozwoju literatu-
ry tak dalece rodzimej, że po dziś dzień naj-
większe utwory polskiego piśmiennictwa ba-
rokO\vego są na dobrą sprawę nie znane Euro-
pie Zachodniej. Stały się one natomiast na-
tchnieniem dla literatury polskiej XIX i XX
wieku - od Juliusza Słowackiego, który zna-
komicie rozumiał barok (vide dramat Zlata
czaszka czy Preliminaria Peregrynacji do Zie-
mi Świętej J. O. Księcia Radziwiłła Sierotki)
aż po Witolda Gombrowicza czy współczesną
poezję polską.
O ile na zewnątrz szlachecka Rzeczpospolita
miała być obrońcą naszego kontynentu przed
inwazją niewiernych i barbarzyńców, to we-
153
wnątrz kraju mamy do czynienia z synkretyz-
mem kulturalnym na szeroką skalę. Sarma-
tyzm, przejawiający się również w modzie na
odzież, wyposażenie wnętrz czy bron, powstaje
bowiem jako wynik symbiozy elementów
orientalnych z rodzimymi i zachodnimi. Dzię­
ki pracom Tadeusza Mańkowskiego, Bohdana
Baranowskiego, Jana Reychmana oraz innych
badaczy wiemy juŻ dziś sporo o wpływach
kultury Bliskiego i Dalekiego Wschodu.
PrzYJPomnijmy więc tylko pokrótce, niejako
w telegraficznym skrócie, że ze stepów czar-
nomorskich oraz od Turków brano ubiory, któ-
re w XVII wieku złożyły się na strój szlachec-
ki, mianowicie żupan, bekieszę czy ferezję.
Uzupełniały go wschodnie pasy, tak dalece u
nas popularne, że z czasem zyskały nazwę pol-
skich. Początkowo produkowano je tylko na
Wschodzie (od Persji aż po dalekie Indie), póź­
niej zaczęto wyrabiać li u nas. Im zresztą
szlachcic był bogatszy, tym bardziej strój jego
przypominał ubiór dostojników tureckich, a
nawet samego sułtana. Orientalizm wyrażał się
równieź w barwności oraz długości stroju, któ-
ra "kontrastowała z zachodnią modą ówczes-
nych krótkich bufiastych spodni, pończoch, ob-
cisłego ikalfltana i 'krótlkiEgk) płaslZCza" 1. W isto-
cie jednak tylko ogólna sylwetka mężczyzny
przypominała powłóczyste stroje perskie i tu-
reckie, podczas gdy krój poszczególnych części
WYTóżniał się oryginalnością. Otientalizacja
strojlU objęła jedy;nie m~żc'Zy:m.; kobiety wzo-
rowały się na modzie zachodniej (trudno zresz-
tą sobie wyobramć, aby mogły naśladować ha-
remowe ubiory Turczynek).
Prócz ubioru wpływy orientalne dały o so-
bie znać w częściach uzbrojenia, którego uży-
l T. Mań:kQ'\V'Sild. Orient w polskiej kulturze artysty-
cznej, Wrocła,w 1959, s. 195.
154
wano w wojsku polskim: zarówno karacena
jak kołczan, sajdak na strzały czy kindżał _
wszystko to przywędrowało z Turcji lub Per-
sji, a kindżał nawet aż z Jawy. Również i od-
znaki władzy wojskowej: buzdygany, buławy,
buńczuki przedostały się ze Wschoou. Jak da-
lece te rzeczy były w modzie, śwd.adczy fakt,
że nawet rodzimą broń oddawano miejscowym.
złotnikom, aby przez odpowiednie ozdoby na-
dali jej wygląd orientalny. Postępował w ten
sposób m.in. sam Jan III SobieSki, ZlWoł'Uf.iący
zresztą oficerów na narady dźwiękiem turec-
kich piszczałek. W wojsku zaprowadził on rów-
nież kapelę janczarską, a stały rezydent kró-
la na Krymie musiał mu, obok nowin politycz-
nych, donosić także na bieżąco o kolejnych
zmianach mody tatarskiej.
!PoLski kostium narodowy (recte: strój szla-
checki) składał się z elementów orientalnych
do tego stopnia, że Sobieski kazał swym żoł­
nierzom okręcać się pod Wiedniem powrósła­
mi, aby nie wzrięto ich za Turków, a księża -
piętnUjąc tę nację - mówili tylko o turbanie,
bo resztę strojów owi "pohańcy" mieli wspól-
ną z katolicką szlachtą. Niekiedy ta maskara-
da dawała efekty zgoła komiczne, np. ks. Ka-
rol Radziwiłł "Panie Kochanku" jeszcze w
drugiej połowie XVIII wieku ,kazał w swym
kościele w Nieświeżu przygrywać p~czas na-
bożeństwa kapeli żydowskiej ubranej w stroje
turecikie.
Wszytko ts znalazło odbicie w języku: wy-
razy wchodnie, jakie w XVII wieku wchodzą
do polszczyzny, to przede wszystkim nazwy
różnego rodzaju sprzętu wojskowego i broni.
Z języka tureckiego zapożyczyła więc wów-
{:zas polszczyzna takie nazwy, jak buzdygan,
czekan, dzida, jatagan, kindżał, k-oncerz czy
nadziak, a za pośrednictwem Węgier - pałasz
i szabla. Z dalekiej Persji przywędrowały bu-
155
łat, karabela, kord i topór (dwa ostatnie
za pośrednictwem węgierskiego i rusk.ieg:o).
Via Turcja
arabskie, docierały dO~~iP~o~~I::S~k.~iiln~a~w:ie~t;i,:1:~
jak dziryt czy
lekich zresztą od dokładności,
Szweda język polski przyswoił sobie, głównie
w XVII wieku, 180 wyrazów tureckich, 140
arabskich i 60 tatarskich.
Przyczyna tych zapożyczeń stanie się zrozu-
miała, jeśli rzucimy okiem na mapę. Rozrost
terytorialny Rzeczypospolitej z jednej strony,
z drugiej zaś ekspansja państwa ottomańskie­
go - doprowadziły do bezpośredniego ze-
tknięcia się ze ś.wiatem islamu. Orientalizacja
nie stanowiła zresztą (podobnie jak koncepcja
przedmurza chrześcijaństwa) czegoś specyficz-
nego tylko dla polskiej kultury. O wiele
wcześniej podobny proces przeżyli Hiszpanie,
graniczący przez długi czas z Arabami na Pół­
wyspie Pirenejskim, nieco później ludy za-
mieszkałe na Bałkanach, równolegle zaś nie-
mal Węgrzy. Należy także pamiętać i o tym,
że mieszkańcy Polski stykali się z przedstawi-
cielami kultur wschodnich również we-..vnątrz
kraju (Karaimowie, Ormianie czy osiadli na
Litwie Tatarzy). Na popularności wpłyvvó:w
orientalnych zaważyło w dużym stopniu prze-
suwanie się punktu ciężkości olbrzymiego pań­
stwa pU1sko-litewskiego na wschód; dworki
szlachty polskiej oraz polonizującej się 'ruskiej
czy białorusko-litewskiej leżały przeważnie
w zasięgu beZipOŚreidrnli.e-go oddzi:alytwrun:ia k'1..1.1rtu-
ry wschodniej. Dzięki badaniom Kalzimierza Ni-
tscha wiemy też, że w XVII wieku jęz)'Ik uży­
wany na tych kresach wywierał poważny
wpływ na polszczyznę literacką·
W szybkiej i bezkolizyjnej adaptacji nie-
których elementów kultury orientalnej pewną
rolę odgrywała również okoliczność, na którą
dotychczasowi badacze nie zwracali dostatecz-
,
'56
nej uwagi, a mianowicie, że adaptacja ta zbie-
gała się ze społecznym i kulturalnym awan-
sem sporej części warstwy szlacheckiej. Wie-
lu przedstawicieli tego stanu pozostało oczywi_
ście na poziomie zaściankowej biedoty, nie-
zbyt różniącej się kulturalnie i obyczajowo od
chłopów. Równocześnie jednak część szlachty
dała początek nowej warstwie magnackiej,
tworzącej się na przełomie XVI i XVII wieku,
.sporo zaS rodzin, nie dochodząc do szczebla
magnackiego, znacznie się wzbogaciło. Tym lu-
dziom ówczesnego awansu właściwe było (fakt
dobrze znany z dziejów kultury nie tylko sar-
mackiej) zamiłowanie do tego co barwne,
lśniące i bogate (przynajmniej z pozorów). Ja-
skrawo kontrastowe tkaniny wschodnie oraz
bogato zdobiona broń, makaty czy wysadzane
szlachetnymi kamieniami tarcze - znakomicie
odpowiadały tym gustom.
Nie bez znaczenia był też fakt, iż barwna
i obwieszona klejnotami odzież (jak również
bogate futra) stanowiła wyróżnik pozycji spo-
łecznej, symbol wyższości nad p:lsp6lstwem,
potwierdzenie świeżo uzyskanego awansu.
Wreszcie, zdaniem niektórych badaczy dziejów
gospodarczych, kryzys monetarny panujący
w XVII wieku sprawił, iż posiadane kapitały
o stale zmiennej wartości chętnie lokowano
w kosztownych ubiorach czy klejnotach. Te-
zauryzacja poprzez klejnoty pozostała aktual-
na po dzień dzisiejszy.
Dla recepcji mody wschodniej pewne zna-
czenie miała rówlnie!ż :?lIIl.iarna typu etduk.ac;ji; po
wykształconych na zachodnich uniwersytetach
i spędzających czas na dworze członkach war-
stwy rządzącej przychodzi nowe pokolenie,
chowane często tylko w konwiktach jezuic-
kich, a dopełniające swej edukacji na polach
bil1:ewnych. Więcej ono oglą.dało TIUIków niż ich
poprzednicy Francuzów, Holendrów, Włochów
157

czy Anglików w sumie wziętych. Stąd też, je-
śli wierzyć Henryk,owi Rzewusk,iemu (Pamiąt­
ki Soplicy), szlachta trzymała się za boki, kie-
dy jej czytano utwory Woltera, których akcję
umieszczał autor nad Bosforem, dość niefraso-
bliwie przy tym traktując szczegóły obyczajo-
we oraz koloryt lokalny.
W XVII wieku pola bitewne, a nie dwory
Z'a~<linic.ztne poczynają dyfktQ'wać modę. Wi,eile
z rzeczy wschodnich (broń, uprząż, nawet stro-
je, n~e mówiąc już o namiotach) zdobywano w
charakterze łupu, a nie poprzez żmudne wysu-
pływanie pieniędzy z kiesy_ Jeśli idzie zresztą
o strój czy ekwipunek wojskowy, to przejmo-
wano go nie tylko od Turków. Szymon Staro-
walski (w dziele Polska albo opisanie polożenia
Królestwa Polskiego) wspomina, iż od Rosjan
zapożyczono szerokie i powłóczy;ste futra (pod-
bite gronostajami lub sobolami), od Tatarów
płaszcze żołnierskie, jak również krótkie i moc-
no obcisłe kurtki, od Szwedów wreszcie sze-
rokie buty, skórzane nagolennil{ji oraz płaszcze
(przypominają się tu mimowoli zdobyczne
"panterki" niemieckie, noszone przez uczestni-
ków powstania warszawskiego).
Barok w całej zresztą Europie przynosi mo-
dę na egzotykę; czerpała ona natchnienie za-
równo ze świeżo odkrytych ziem Nowego
Swiata, jak i z właściwego tej epoce zamiło­
wania do teatralności i niezwykłości. O ile jed-
nak na zachodzie Europy strojono się chętnie
w jedMrabie, atlalSY, kO!ron/ki, kryzy etc., to w
Polsce za inspirację służ,yła znana już od daw-
na kultura materialna Bliskriego Wschodu. We
Francji, Anglii czy Niderlandach egzotyka to
najczęściej element dekoracyjny, działający na
prawach niezwykłości. W RzeczYIX>spolitej
występowały wpływy orienta1ne, ale był
i orientalizm jako integralna część kultury
dnia codziennego. I jeszcze jedna różnica: w
158
zbiorach angielskich, holenderskich czy fran-
cuskich egzotykę reprezentowały przedmioty
pochodzące z Turcji, Krymu czy nawet i Pol-
ski, gdy tymczasem u nas, ze· względu na
orientalizację gustów, wyroby artystyczne tych
krajów nie mogły stanowić części wyodrębnio­
nych kolekcji. W Rzeczypospolitej odbierano
jako egzotykę jedynie ubiory, wachlarze czy'
obrazki z piór, pochodzące z terenów odkry-
tych w wyniku wielkich wypraw żeglarskich.
I takie też przedmioty gromadzili nasi kolek-
cjonerzy w swoich galeriach lub Kunstkam-
merach.
Na odnotowanie zasługuje fakt, iż walka
z cu!d:z,o:zierrnszczY2ll1ą, talk si'1na .przeci~
w schyJlkowytm okresie szlacheckiej Rze-
czypospolitej, nie objęła nigdy tureckich stro-
jów, tatarskiej broni, perskich kobierców lub
indyjskich pasów. Oddziałały tu zapewne
względy psychologiczne: Turcja nigdy Polski
(poza Podolem) nie podbiła, wkładanie więc
tureckiego stroju iIlQe musiało się kojarzyć
z noszeniem choćby kaftana, przysyłanego
lennilkom przez władców Wysakiecr Porty. Za-
uważył to już Władysław Loziński, stwierdza-
jąc, że orientalizacja stroju i sma·ku artystycz-
nego szlachty nastąpiła na dobre za panowa-
nia Jana III Sobieskiego, kiedy to "zwyciężo­
na i upokorzona Turcja wywarła w przeciągu
kilku lat więcej wpływu na fizjonomię oby-
czajową szlachty, aniżeli przez setki lat wy-
wierała groźna i zwycięska" l.
Wreszcie - i to chyba było naJważniejsze
- zaważyło poczucie, iż z takim właśnie stro-
jem nie wiąże się .określona postawa politycz-
na. Przepaść dzieląca pod tym względem Tur-
cję i Polskę była tak wielka, iż nie tylko ni-
l W. Łoziński, Zycie polskie w dawnych wiekach,
op. cit., s. 161.
 kogo ze szlachty, ale i samego króla
mawiano o chęć naśladowania
tymczasem obawa przed polskim
XIV czy Habsburgiem wydawała
realna, tym bardziej że
dynastii zabiegali o
no więc "pohańców" w
glądach czy obyczajach Łukasz G~~~~~
pisze z przekąsem: ubieracie się jalk
lecz pić samej tylko wody nie chcecie) I.
suwa to analogie nie tylko do
doświadczeń Japonii, która na
i XX wieku przejmowała z Zachodu
c}"\Vilizację techniczną, bez
ideologii, ale i do znacznie nam
kładów wielkopolskich. Jej mieszkańcy
wiem coraz bardziej w dobie zabOO~,r~;ÓW::ia~~fac?;
niali się pod względem kultury rr
Niemiec, gdy tymczasem z roku na rok coraz
większy procerit Wielkopolan czuł się Pola-
kami.
Istotnym czynnikiem zbliżającym polską
szlachtę do wschodnich gustów i mody było
zapewne przekonanie, któremu dał wyraz ba-
rokowy poeta Jan Białobocki, iż Sarmatom,
przybyłym z terenu między Donem a dolną
Wolgą, taki właśnie strój przystoi. Pochodze-
nie ze Wschodu (z którym nie kojarzono wów-
czas żadnych ujemnych treści) było w oczach
szlachty polskiej czymś rÓ\V'llie dobrym jak
związ~i rodowe z Rzymianami, do których tak
chętme przyznawała się szlachta litewska.
Synkre~yzm kulturalny doby sarmatyzmu
polegał jednak nie tyrliko na jego orienrt:.ail..hzacjd;
sarmatyzm składał się z wielu elementów
wśród których wpływy kultury zachodniej p~
dawnemu odgrywały dość istotną rolę. Wza-
jemne wpływy kultury Wschodu i Zachodu za-
1 Ł. Gómkki, Pisma, t. II., Wail.'Szawa 1961, s. 378.
160
zębiały się u nas, nigdy jednak się na siebie
nie nakładając. Orient oddziaływał bowiem na
::;ztukę dekoracyjną, ubiory czy broń, Zachód
na literaturę, budownictwo, w pewnym stop-
niu naukę. Zaden z t),"ch dwóch wrietllkich syste-
mó\v nie wywierał natomiast istotnego wpły­
",vu na kształt ustrojowy Polski.
Położona geograficznie na styku dwóch kul-
~ur, wschodniej i zachodniej, azjatyckiej i eu-
ropejskiej, szlachecka Rzeczpospolita traktowa-
ła obie jako pewne propozycje cywilizacyjne,
podobnie jak zamawia się obiad a la carte. Po-
\,'sta\vała w ten sposób forma pośrednia, wy-
nik symbiozy kulturalnej. Równocześnie w
XVII wieku kultura polska promieniuje na ze-
VI.'flątrz, i to w stopniu o wiele silniejszym ani-
żeli \\' dobie renesansu. Prusy Książęce, Moł­
dawia, Wcłoszczyzna czy państwo moskiew-
skie - wszędzie tam ceniono polskich rze-
mieślników, artystów i pisarzy, wzorowano się
na modzie i obyczajach panujących w szla-
checkiej Rzeczypospolitej. Polski teatr był po-
pularny na d\\'orze moskiewskim, gdzie zresz-
tą nasz jQzyk odgrywał w drugiej połowie
XVII stulecia podobną rolę jak francuszczyz-
na w otoczeniu Ludwiki Marii (po polsku bę­
'dzie się też porozumiewać poselstwo Borysa
Szeremietiewa, które w roku 1697 przybyło do
Wiednia z Moskwy z tamtejszymi dyplomata-
mi). Polskie wpływy kulturalne przyczyniły
się do rozwoju rosyjskiej muzyki, malarstwa
oraz grafiki, jak również oddziałały na tam-
tejszą poezję i dramaturgię. .
Badacze radzieccy zwrócili ostatnio uwagę
na fakt, iż barok spełniał w Rosji rolę rene-
sensu; służył mianol\Vi.C'ie emancypacji 1udUdej
osobowości, zeświecczeniu literatu:ry, rozwijał
wiarę w ludzki rOzum i naukę, w możliwość
postępu, reform politycznych i przeobrażeń
społecznych. Stąd też tak istotne okazały się
li Kt1lt"r~ ,zl~ch~cka" 161
 kDntakrty z pOlSką l.iJt;er8lhm'ą oraz kur]Uą.
tylko zresztą barokową. W XVII wieku
wieJ? cz~elnicy i widzowie rosyjscy z~~~~~
ją SIę tez z naszą dramaturgią doby o
nia, ówczesną historiografią (krOniki~'=-~;~~
i Joak:hiima Bielskith) i poezją (m.~
Jana Kochanowskiego, popularne w
ku r~w~eż i w Niemczech).
DZ1ę~ kulturze
do sąsIadów Polski sarmackiej z .
docierały tak j!~:n;e!j:~~.~~~.
a. t;udno dostępne elementy kultury
n~eJ. jak malarstwo figuratywne, przenikające
Vla. Polska nawet do Persji, czy sztuka tea-
tr.b.. Zachodu,kltóra przechodzi do Rosji
~~rue, za pośrednictwem Warszawy. Z dru-
gIeJ zas. st:~my - dzięki daleko posuniętej
u~onmzacJl. kultury szlacheckiej _ wschod-
ma broń, ublór czy dekoracje wnętrz miesz-
kalnych nigdy ni~ dochodziły tak daleko na
zachód. EI!-~PY jak wówczas. Nasi najbliżsi
połudmowl 1. wsc~odni sąsiedzi odnajdywali
w . sarmatyzmIe bhskie sobie i zrozumiałe (bo
or~entalne) gusty artystyczne i wzory dekora-
cYJn.e Wschodu. Sarmacki konterfekt wywarł
peWIen wpływ na ruskie "parsuny" (jak na-
ZJ;Nano tam podobizny znakomitych osób), sam
z~s pozostawał pod wyraźnym wpływem sztu-
ki Wschodu. Zapewne też dlatego jak również
z uwagi na fakt, iź podkreślał wYsoką społ~­
ną rangę modelu, znalazł tak łatwo drogę do
szlac~ty. kozackiej, na Ruś czy do księstw nad-
dunaJslnch.
U jemn~ skutki zewnętrzne wynikające
z ~legama gustom artystycznym orientu wy-
ra~ .się w tym, że pl'ZyClZytt'lIiały się do wy_
rabIama ~..we F;ancji, Włoszech czy Nider-
landach opml~ kraJ~ niesłychanie egzotyczne-
g?, którego mleszkancy lubują się we wschod-
~m pr~epychu. Obok kontrastów kulturalnych
1 ustrojowych szczególnie W XVII wieku da-
102
wały o sobie znać różnice wypływające z nie-
równomierności w rozwoju społecznym. Polski
i Niderlandów, Anglii czy nawet Francji. Od-
rębności w stylu życia stanowiły w dużym
stopniu konsekwencję dysproporcji narastają­
cych między Rzecząpospolitą a tamtymi kra-
jami. Można chyba śmiało sformułować tezę,
że im bardziej zwiedzany kraj różni się od oj-
czyzny cudzoziemca, tym więcej nowych oraz
interesujących obserwacji jest w stanie poczy-
nić podróżny. To prawo kontrastu zostaje
\v całej pełni wykorzystane w XVIII stuleciu,
jako arcywygodny zabieg literacki. Również
i u nas krytyka istniejącego stanu rzeczy jest
wówczas wkładana w usta mądrego mandary-
na podróżującego po Polsce lub też wręcz "do-
brego dzikusa", który na wszystko spogląda
:z nie.mniernym zdumdendem. Do tradycji tej
nawiązują dziś dziennikarze, którzy w krytyce
pewnych naszych niedociągnięć chętnie powo-
lują się na opinię anonimowego interlokuto-
ra - Amerykanina, Anglika czy Francuza..
Przybywającym do mas cudzoziemcom rzu-
cały się w oczy różnice w zakresie kultury
ma'teria11Il.ej. ZacznliJjmy od strojów; FralIlCU7i,
kt6rzy ubierali się dość lekko, :ze roziwieniem
paitrzyli na PolaktJw osłainiaJjących się od stóp
do głów ciężkimi szatami oraz nosźących gr:u~
be futra. Należy jednak pamiętać, iż we Fran-
cji z przełomu XVII i XVIII wieku modę dyk-
tował dwór, tyjący w budynkach zamknię­
tych, stanowiących xodzaj małego miasteczka,
gdy tymczasem w Polsce szlachta pod,różowa­
ła wiele, i to po znacznych przestmeniach. Co
ważniejsze, modę narzucał rw:iejlSki, a nie miej-
ski styl życia, niosący ze sobą konieczność
spędzania większości czasu na świeżym po-
wietrzu. Najistotniejsze zaś były tu różnice
lditnatyczne.
Dalej budOW'l'l.ictwo: we Francji, .Anglii lub
'63
Niderlandach opierało się ono w dużym stop-
niu na cegle i k.aanieiruifu, u nas po daWlrleffi'U
na drewnie. Nic 'Więc dziwnego, że jeden
z nuncjuszów ~pieskich {Malaspina), bawiąc
w '"takiej wspaniałej a drewnianej rezydencji,
wyraził się o niej dowcipnie, że nigdy w ży­
ciu nie widział tak pięknie uło-żonego stosu
paliwa". Zdaniem Władysława Łozińskiego,
który przytacza to powiedzenie, jeszcze w
końcu XVIII wieku były w Polsce całe powia-
ty, w których nie istniał ani jeden murowany
dwór. Wizytki, które przybyły do Polski
W 1652 r., tłumaczą, iż nie OZnacza to "ubó-
stwa w kraju. Owszem jest to skutkiem po-
wsze<:!hnej optnii krajowej, że domy drewnia-
ne są nierównie zdrowsze od murowanych
z cegły lub kamienia" l.
Do głównych ośrodków kultury barokowej
'należały u nas nie miasta i dwór królewski,
ale rezydencje magnackie, po nich zaś dopiero
Warszawa czy Wilanów. Każdy znaczniejszy
magnat starał się roztoczyć przepych mogący
zaćmić rezydencję królewską, gdy na przykład
we Francji czy Anglii cała elita skupiała się
wokół panującego. Kto zaś usiłował z nim
kon1rurować pod wzglęrlem wystawności przy-
jęć, kończył jak nieszczęsny Nicolas Foucquet,
który aresztowany zaraz po uczcie, wydanej
na cześć Ludwika XIV, spędził resztę życia
w 'Więzieniu. F!rancU'zów, czy Ang1liików, przy-
zwyczajonych do stosunkowo gęstej sieci miej-
skliej, wręc'z srokOlWały olbrzymiie terr-eny, czę­
sto - jak na Ukrainie - w ogóle nie zag(l-
spodarowane i nie zamieszkane. Przedstawi-
cieli zupełnie odmienne-j kuItury oglądano
podczas dalekich wypraw kolonialnych, gdy
tyimt,zasem Wi,lhelmOłWi BearupIano:wi naJjeżd±a-
l w. Łozińslci, Zycie polskie [ ... 1. op. cit., S. 14
[orazl J. Tazbir. Rzeczpospolita i świat, op. cit. s. 172.
164
jący Polskę Taltalr~y :kr~y koj'&rzą się z. In-
dianami amery!katlSkJJlll (.zMaszcza z Kara1Jba-
:rni~o drogach spotY'kano wozy z żywnością,
odzieżą i :pościelą ciągnące za ich panami.
którzy w ten sposób zaopatrzeni wyruszali na
wojnę; regularnym formacjom francuskim czy
niemieckim towarzyszyły ju2: w&wczas wspól-
ne dla wszystkich !tabory. Musiało to zwracać
uwagę zagranicznych obserwatorów,. podobni.e
jak {)sobliwy dla nich sposób funkcl?nOWama
sejmu, na który magnaci przybywali z włas­
nymi pocztami, rwiększymi nieraz od regular-
nych wojsk Rzeczypospolitej. Odnoto~ano
przede wszystkim rzeczy dziwaczne i odbiega-
jące od normy. Za taką zaś lIlonnę niemal każ­
dy z podróżnych uważał obyczaje, ustrój oraz
stosunki polityczne panujące w jego kraju.
W podróż wyruszano z gotowym już zazwyczaj
osądem zagranicy: państwo jest podobne do
naszego, a więc "norm.alne" i cywUiwwane.
Odmienne a więc egzotyczne, godne jest ob-
szerniejsz~go opisu, ale i lekceważenia. W ten
sposób powstają we Francji czy. Anglii ~ef?r~
mowane opisy nie :tylko PolskI, ale ~0wn:-e~
Szwecji, Węgier, Moskwy, nie mówiąc JUz
o ~~niejsza to oczywiście wagi źródłowej
tych !relacji. Obcy obserwator d?Btrzegał ni~­
raz rzeczy uchodzące uwagi wspołczesnych pI-
sarzy polskich lub tak oczywiste, ż: ~e. u.wa-
żali za ,potrzebne pisać o nich. "Kon Jakl Jest,
każdy widzi" - pisał nie,oceniony Benedykt
ChrrnielQWSki, thtmac'ząc w tan sposób CZ}1:e-l-
nirlrowi, dlaczego nie zamieszcza o.pioo tego tak
pospolitego w Polsce zwieuzęcia. Prz:~oczt?:>:
pierwsze z brzegu pTzykłady. Cytowahsrr;y lU:
zdanie Paska: "co ja już pamiętam odml~nr:e]
coraJ: mody [... J nie spisałby tego na dZ1esIę­
ciu skórach wołowych". Jan Chryzostnm nie
16>
,pOŚWięcił tym ~ianom w mod~e nawet
nej strony swego Pamiętnika, ~y
o dziwnych obyczajach Duńczyków
"ę dość szeroko, nmdeil _ folgując
niż dotąd przypI.lB'i'.l!:zano. Na temat
strojów, klejnotów, zw;=ajÓW
ÓW'czesn~ ~i, sposobu
najwięcej dowiadujemy się z relac·ii
ziemców. Dla Polaków były. to rzeczy
Talne. poza moraJlistami i kaamodziejami
lo kto o ;tym pisał. W XVII wieku ";~!~;';o'!~
słownie tysiące stron literatury d
różnego typu, ale dość dziwaczny dla nas spo-
sób zachowania się wiernych w kościele odno-
towali tyilko Gaspard de Tencie, Karol Ogier.
Jean Le La'boureur i Ulryk Werdum. Jedynie
z oocych rpamlętników dmviadujemy się, że
nasi przodkowie policzkowali się podczas na-
bożeństw, bili głowami o podłogę lub ławki.
modlili się niesłychanie głośno i w teatralny
sposób.
Oczywdśc~ relacje obcych nie stanowią jed-
nakowego (pOd względem wartości źródła.,
Wiele zależy ,tu bowiem od spostrzegawczości
ouid:zozieintca, tego czy był łarbwo.wie.rny lub
też - :wręcz przecirw:ni.e - krytyczny, z kim
się najczęściej stykał i 00 go najbardziej w
Polsce intereeowalo. Przy analizie takich opi-
nii należy' r6wrntei brać pod uwagę osobiste
dośwdadczenia autora wyniesione z podróZy po
Polsce oraz cel, w którym została podjęta.
Inaczej rpatrzył na Rzeczpospolitą ktoś oOCu-
jący z racji 8Wej nrlsjfl dyrplomatycznej lub za-
lW'Odu (ilekarz) .r.: elitą władzy, odmiennie ubogi
student węgierski lub czeski, przeje:lJdżający
przez PolBkę ,w t.a:kcie w<j<kbwki P" E1l«>Pie,
czy wreszcie szp1.eg, "który szczególnie intere-
sował się motH.wościami mitiltarnymi naszego
państwa (Werdum).
,.. 1naczef przedstawiała. się Rzeczpospolita
widziana z akien otoczonej abroIiną, esk:or:tą ka-
rety, OOmiennie zaś wtedy, gdy ~ pr~kład
podróżowano samotrz~, zatrzymuJąc SIę po
karczmach. Nie hez IZoIl8CZenia była lWTeszcie
,pora roku, IW 'kJtórej pr~aczano panice pań­
stwa. Jesień ze swymi ~ Illtrudniał~.
jeśli nie uniemoZliwiała ~unikacj~ •. walnie
potwierdzając rujemną, op1Dl~ o polsklCh dr?-
gach i mostach...Kiedy _~ mróz, chodzeme
było suche i rprzy1enme - pisał sekretarz ~r­
dynaia Enrica Gaetano u BChyWru XViI Wl~
przebywający w Polsce - lecz skoro odwilż,
płakać się chciało, tak 'Wm~e szkaradne bło-
W~ .
Na Jak przykre nies.poo±z.iaclti byli nar~eni
Fnncuzi czy Włosi, kt6r~ - przyrwykh do
cieplejszego klimatu - przyje7'm.ali nieodpo-
\viednio ubrani w zimie, można się przekonać
czytając relacje ooób z otoc:łóenia Henryka Wa-
lezego czy IW 70 lat później Ludwikd Marii.
Giacomo Fantu,zzi, opat 2 Rawenny, w polo-
wie XVII wieku ostrzega swych ~, by
w czasie mrozów nie podróWwali po Polsce
konno' łatwo się można w-ówcz,ae przeziębit
lub n~wet zamannąć na śmiert. Najłepiej jest
iść obok wozu ~ewając ręce i ramiona
zamaszystym uderzaniem si~ po biodrr'ach'~, na
postojach .zaś ręce, uszy i lnOIS dobrze nacJerać
Sniegiem. Nawet w stołecznym mieście Krako-
wie ..dla złych bruków :nierwygodnie i ni~
pieczno było puszczać si~ karetą" (15{1~) 2.
Nie trzeba wreszcie chyba podkreślał, 1ak
zasad'nicze znaczenie miały tu eymrpatie poli-
tyczne autora: przeciwnie,. eb9c:dutyzm.u chrwa-
ląc ustrój polski lItawialJ 110 .. wrdrr -ym
pańslmom, gdy nat.mniast nec=icy silnej wIa-
l J Taclrilr Rzeczpo.spoUta ł iwiat, op. cit., ~. 175.
I Cudzozi~ o PotI«. RelQC;e ł opillie, wyd. J.
Ginite'l, t. I, wdek X~, ltnlIrów 1'71, s. 1.81.
Ił'
dzy królewskiej podnosili jego ujemne
pragnąc odstraszyć .od naśladownic~\v~
skich wzorów ustroJowych. Gorszyh Slę
dużymi prerogatywami sejmu; oburzała
instytucja wolnej elekcji, która z kolei Wj''W''''
ływałą aplauz entuzjastów ograniczenia
monarchy!.
Jeszcze w XVII wieku trafiali się
ści polskiej tolerancji; spotykamy wśród
przedstawicieli zarówno francuskich k'lwi-,
nów, ~ak angielskich jezuitów, podziwiają­
cych zgodne współżycie tylu wyznań w jed-
nym państwie. Po wydarzeniach połowy
wieku głosy te oczywiście milkną; mimo to aż
do początków następneg.o stulecia n1kt nie \vy-
stępuje wobec Rzeczypospolitej i jej mieszkań­
ców z zarzutem fanatY7.mu wyznaniowego.
Jest rzeczą ciekawą, że cudzoziemców uderza-
ła \v Rzeczypospolitej przede wszystkim mo-
zaika. wyznalnk~wa. Niemal nie Z-\\o'Tacano nato-
miast uwagi na współżycie w niei różnych
grup etnicznych. Sprawa skądinąd zrozumiała,
skoro obcy rozmawiali ze szlachtą, a czasem
nawet z plebsem, po łacinie, francusku czy
niemiecku, język polski zaś niewiele różnW się
w ich uszach choćby od ruskiego. Kwestie
świadomości narodowej nie były zresztą jesz-
cze druga :w charakterystyce państwa brane
pod uwagę, bo nawet w rozważaniach nad
przyczynami upaJdiku Polski, snurtych w XVIII
wieku; problem jej wiel<lTI3roQowościowego
charakteru w ogóle nie występuje,
Prr.zepych, gościTlinOŚć, sz.czodrość - te trzy
cechy charakteru polskiej szlachty i magna-
terii wydają się najbardziei zdumiewać Fran-
cuzów, Wł,ochów C7.y Niemców podróżujących
po Polsce. De Tencie pisze na przykład, że da-
1 S. Kot. Rzeczpospotita Polska w literaturze poli-
tycznej Zachodu, Krak6w 1919, s. 118.
168
:my pols;;;:ie "bardzo lubią [... j wszystko, cO'
sprowadza się z Francji i sprzedaje za drogie
pieniądze; i byleby nie musiały .płacić gotów-
Ką - dają taką cenę, jakiej się od nich żąda.
\v ten sposób kupcy ioram.:uISCy, którzy zawsze
iaajclają sposób na uzyskanie zapłaty, v;zb:::l-
,ii1cają się z łatwością". "Zbytek panuje w
.' ol.',ce tak wielki stwierdza tenże pi-
:ian - że damy nie wyjeżdżają inaczej niż
w szeGciokonnej karocy, ch8ćby dla przebycia
drogi do kościoła naprze;;iwko ich domu. W
nocy panowie i panie każą nosić przed swoją
ri:a.rocą dwadzieścia cztery pochodnie z białe­
go wosku". Bernard O'Connor zaś zauważa, iż
.i:'olacy "usiłują nawzajem przewyższać się bo-
gactwem i chciwością. Większość lubi wystaw-
!1nśc i przy najmniejszej okazji występuje
l przepychem". Pisząc o dworach magnackich
c,twierdza, iż nigdy nie widział p8ddanych kró-
Jewskich "żyjących w tak niezmiernym prze-
pychu i wspaniałości". Zdaniem Hermana Con-
ringa szlach'ta jest tak "rozkochana w zbyt-
',;;:ach, w jadle i stroju, jak żaden inny naród
\'1 Europie". Swemu zdumieniu dla wystaw-
nych, ciągnących 'Się godzinami uC'zt daje też
wyraz Beauplan. Juraj Krizanic zaś "'''ręcz na-
zywa Polskę "garkuchnią rozrzutników" (pro-
digorum pepina) l.
Jeś-li
Francuzi {Jean Le Lahoureur, Fran-
ciszka de Motteville, Karol Ogier) porównują
stroje i uczty polskiej szlachty do "bogactw
i zbytku dawnych Persów", to w opinii tej,
obok zdumienia, jest zawarta również ocena.
O ile bowiem w czasach średniowiecza PQdzi-
wiano jeszcze potężne a mało znane państwa
dalekiej Azji, to podboje kolonialne zaczęły -na-
suwać Europejczykom wniosek o wyi"szości nie
1 J. Ta.zbiT, Rzeczpospolita i świat, op. cit., s. 1111-
182.
".
tyJ.11ro techniki ~{)Ijenn~j, ale i dch sam~h '
Hindusami, 1ndta.naml czy MurzynamJ..
wolnictwo czarnych i eksterm.inacja ~~~;:~~~
skórych przedstawicieli innych ras J:
do wniOSku o naturalnej niższości innych
tynentów oraz ich mieszjkańców. Wszystko.
jest poza Europą zaczyna - roaniero.
ww, Anglików czy Holendrów -
na przystosowanie lub likwidację,
zaś, co odbiega od ogólnych norm
europejSkiej, na pogardę i
Jeśli więc podczas wszelkiego 'l'odzajlll
karad, balów i pochodów obok Indian,
Mw, Chińczyków, Persów czy Turków
kamy również Polaków, a poortacieu,b~:~~
Amerykanów" zastępowano ludźmi
.,po sarmacku" czy moskiewsku, to jest
czą jasną. że takie zaszeregowanie pod'!!!'''o
za sobą ,zdecydowanie negatywny osąd
checkiej mody i gustów artystycznych. W
cjach Franciszki de Motteville z wjazdu
selstwa polskiego do Paryża, odby:tego
1645, Cl:Zyltam.y m.m., 12: pokazało ono ..~:~~
świetność, przejętą przez Persów od -~
[... ] Chociaż Scyci nie słynęli .
wiązaJIlia do zbY'tllru. pdtomkawlie
ko obecni sąsiedzi Turków,
wać w jakiś sposób przepych i
ju". Rząd na konia, który Jan Sobieski
był na Turkach pod Chocimiem i przez
lat sam uqwał, uzyskał we Włoszech
cosa def barbaro lusso. Wielki ksią;iJę "To;&mii·
otrzymał go bowiem w prezencie od króla pol-
skiego. Karolowi Ogierowi zaś widolk wojewo-
dów polSkich, :modlących się w ich strojach
na·rodowych, przyp:m1i1Ilał ,,adorac'ję, z jaką
wschodni 'królowie .t; wielką pompą i w drugim
ol\Szaku dworzan :i wielbłądów [...1 przyszli do
Dzieciątka Jezus".
Kiedy woja.i:.owano oficjalnie, starano się
170
-wystąpić ze szczególnym przepychem. Wszel-
kie rekordy orientalnej wysta.wności bił tu
słynny wjazd pose1Btwa Jerzego Ossoldńskiego;
wytwarl on oobnzymie 'Wtt"'8lŻeDIie na wsp6łc;zes­
nych. Posłowi, jadącemu na rurna'ku, który -
jak głosi legenda - miał gUJbić złote ~o­
v.-y, towanyszyli jeźdźcy przebrani m.m.' w
.stroje ze srebrnej tureakiej lamy; najbliższy
orsza1k posła był zbrojny w kołczany, nabite
srebrnymi blaszkami. W pochodzie kroczyło
sześć: tureckich koni, "przystxojonych - jak
czytamy we współczenej relacji - w złoto,
drogie kamienie, perły i bardzo kosztowne pió-
ra; wśród nich szły trzy konie z podkQlWami
sporządzonymi z czystego złota". Szczególną
sensację wywołało dziesięć wielbłądów "o grzy-
wach przyozdobionych srebrnymi nićmi, po-
krytych jedwabnymi, bardzo długimi opona-
mi" 1, poib:r:zękiJwały ooe srebrnymi bębenkami,
przywieszonymi u piersi. Na tym tle daleko
skromniej wypadł wJazd poselstwa polskiego
do Paryża, choć i tam popisywano się perski-
mi złotogłowami, rzędami. na konie 'wysadza-
nvmi diamentami, koncerzem złotym, który
był "rubinami i turkusami tak sadzony, że
próżnego miejsca mało co znać było" itd.
Podobna wystawność budzila. jednak podziw
i zachwyt przede wszystkim pospólstwa, lu-
biącego barwne i egzotyczne widowiska. W
oszczęrlnym mieszczaństwie zachodniej Euro-
py mogła tylko wywołać zgorszenie marno-
trawstwem pieniędzy. Ludziom oświeconym
kojarzyła się z czymś barbarzyńskim; chętnie
też za~lar1ann parł podszewkę tych wspania-
łych strn.i6w. Cytowana już pani de Motteville
pisze, iż panowie polscy jechali "odziarni w
ciężkie złotogłowie i srebrne szaty. Ich suk-
nie były tak bogate, tak piękne, koJory tak
I :1. Tazbir, tamże s. lQl_lQ!. ,
171
 zywe, ze me ma nic piękniejszego. Na
sukmach widać było Lś'niące diamenty,
wśród tych bogac:tw trzeba zauważyć, że
świetnO\Ść ma coś dzikiego; nie noszą oni
limy, nie śpią jak inni w Europie ~ściel\
lecz w futrach, w któTe zawijają
ważnie są talk otyli.. że rohi się
Wystawnooć staropolska rzucała
cudzoziemców, uczulonych na Wl;",;"'.ko,
różniło Rzeczpospolitą od ich rodzinnego
ju. Na zachodzie Europy zaś -wraz "d~~,:';~~~'
karni kapitalizmu pieniądz zaczął o
zupełnie inną ll"olę niż w warunkach W;g~:~1
• feudalizacji, jaką przechodziła Polska
wieku. W Anglii czy Niderlandach był
wany w rozliczne przedsiębiorstwa
wczesnokapitalistycznego, których brakowało
li nas. Tam zaczyna się - częściowo pod
wpływem ,reformacji głoszenie nakazu
oszczędności. Hasło ograniczania potrzeb, uni-
kania wystawnych uczt, skrzętnego grorrlacl,e-:
nia ka;pitałów jest wcielane w
wszystkim przez pozostające :wpływem
ideologii purytańskiej mieszczaństwo holen-
derskie lub ,angielskie, na którym wzoruje się
nowa szlachta. W Rzeczypospolitej natomiast
patrycjat swą rozrzutnością sta'ra się często
dorównać szlachcie; nawet ariańscy
wicietle tej wa.rst:wy nie stronią w XVII -wieku
od zbyrtikownych przyjęć czy m{)dnej odz~eży.
Cudzoziemców wystawność staropolska ude-
rza również dlatego, że dość często była skoja-
rzona z marnotrawstwem. Rozumieli oni wy-
druwanie pieniędzy na konkrre:tne cele: pozy-
skanie zwolenników, łapówki dla posłOw. Obu-
rzało ich natomiast irracjonalne niszczenie
przt:>dmiotów, że wymienimy nagminne pod-
czas 'bankietów tłuczenie o głowę drogocen-
l J. Tazbir, tamże s. 1<11-182.
172
nych kielichów, za które dałoby się wystawić
niejeden regiment wojska. Beauplan ze zgor-
szeniem opisuje zachowanie się służby, która
wyrpiJała 10 'raJZy :wIi.ęcej rw.1na' IIltż panoWlie, krad-
ła srebrne naczynia, a do wycierania talerzy
używała luźno zwisających sobolowych ferezji
biesiadników. Zdaniem francuskieg.o kartogra-
fa koszt jednej takiej uczty dochodził do 50-
60 tysięcy liwrów. We Francji, Anglii czy
)J"iemczech podobne bankiety urządzano dale-
;';:0 rzadziej, i to przeważnie na dworze kró-
lewskim, a me w rezydencjach prywatnych.
W Polsce ustawy a,ntyzby1lkowe dotyczyły je-
dynie mies~zan i chłopów; do 9zlachJty nikt
się pod tym węędem me wtrącał. Jedynie
typu pusta sakiewka mogła uniemoŻlliwi6 nabycie
kosztownego stroju, gdy tymczasem we Fran-
cji na przykład król starał się ograniczyć zbyt
kosztowne szczegóły ubioru swych dworzan
czy wymyślIne :Eryzuxy pań 1. Nie było tam
również zwyczaju noszenia tylu kosztowności
na sobie. Nic więc dziwnego, że relacje cu-
dzoziemców sporo miejsca poświęcają opiso-
wi klejnotów, któr)1'Illi były ozdabiane szable
i stroje szlachty ;polskiej. Jan III Sobieski,
jak notuje Werdrum, nosil ich na sobie za 200
tysięcy talarów.
pl'zedsta- Nie przepych też, wystawność czy elegancja,
ale orientalizm ubioru polskiej szlachty stano-
wił w oczach zachodniej Europy jego zasadni-
czy wyróżnik. Przedstawiciele tego stanu po-
jawiają się na obrazach wrtedy, gdy wybitni
mistrzowie pędzla chcieli swym malowidłom
nadać - jak pisze Łoziński - "cechę egzo-
tY'1JIIlu i famJtas.tyc:znego przepychu". W maJO-
widIe Rubensa Królowa Tomira po ścięciu
Cyrusa obok opasłego Turka wi:dzimy postać
1 Por. G. Mong,1'edJien, La vie qu..otidienne sous Lou-
is XIV, Parris 1948, s. 73 i 81.
173
u:braną w strój polskiego szlachcica. Na obra~
zie .Rembrandta Dawid podaje Saulowi głowę
GolIata; "ten Saul - jak słusznie zauważa
Łoziński - to nieinal istny Polak: w żupanie
wzorzystym, w pasie, w kołpaku z kitą L..]'
albo druga postać na tym samym płótnie w
czapce, z wIdem i sajdakiem, czy to nie li-
sowczrk?" W galerii Bergamo znajdujemy ob-
raz Vlttore Ghislandiego, który ma - według
kat~.l~ - ukazywać dwóch Albańczyków; ,
w .IStocIe przedstawia on panicza polskiego
z ~e~o sługą. Zacytujmy znów Łozińskiego:
"NleJed~n. jeszcze podobny przykład dałby się
z łartl~ą przytoczyć" 1. Jeszcze Honoriusz
Balzak pIsał (Kuzynka Bietka), iż Polacy wal-
czący. cl!łgle z Turkami "wzięli od nich upo-
~o~am: w~ wschodnim przepychu: nieraz po_
SWlęcaJą pIerwsze potrzeby dla chęci błvszcze­
ni~, stroją się jak kobiety [... ]" 2. Orkan' zaS w
Ltstach ze .wsi wsp~ina, że kiedy w roku 1902
jed~n z plelgrzymow polskich występował na
au(hencji u papieża w kontuszu, któryś z \Vlo..
chów zapytał sąsiada: Signore e guardi Tur-
en? (Panie, czy to Turek?) s. '
.Y" XVII wieku, kiedy rozwój Anglii, H01a'n-
d.ii c'o/ Francji poszedł olbrzymimi kr'lkami
n~prz~d, na losy Polski zaczęły orf0zi8łVl',·ać
uJemme ta.kie czynniki jak wojny, kryzys go-
~arczy I anarchia poHtyczna. W tej sy"tua-
CJl s!ir:matyzm. był z jednej strony owocem po_
głęblaJ,cego SIę rozłamu naszego kontynentu
na częs~ ~schodnią i zachodnią, z drugiej zaś
ten wła.sme ro~ła:n utrwa.lał, przyczyniaiąc się
do powlększerua 1 spetryfikowania różnk rlzie_
ląc','ch Polskę 00 przodujących kraiów '7arhod_
11;. W. Łoziński. 2:yde pohkłe [...1, op. cit., s. lIS-
: H. Balzak, K~zynka Bietka, Warszawa 1949. s. 228.
W. Orkan, Lut1l ze wsi, Warszawa 1946. s. 156.
17.
niej Europy. Jako formacja kulturowa mająca
stanowić symbiozę wpływów Azji i Europy
sarmatyzm przyszedł więc zdecydowanie nie
w J;>0rę (za "WCześnie? za późno?), kiedy wkra-
czaJąca na ckogę wa,lki o hegemonię nad Swia-
~ E~o~ zdecydowanie sobie takiej sym-
~ozy me zyczyła. Stanowił chyba jedną z nie-
lic~nych: w dziejach naszego kontynentu prób
posredru.ctwa kulturowego między różnymi
systemami cywilizacyjnymi; w roli takiej dość
często z,resztą występlLją narody mieszkające
bądź to na pograniczu kulturowym, bądź też
w diasporze. Pośrednictwo to okazało się
owocne tylko w kierunku z zachodu na
W9:!hód; te nieliczne bowiem wytwory kultuTy
materia1n.ej orientu, które via Gdańsk dotarły
z Pols~i do Holandii lub Francji, w21bogaciły
tam zbiory różnych kolekcjonerów, nie weszły
natton:ril8lSt na trwałe do ku1twry dnia ood:zien-
nego. Sarmatyzm odgrywał zresztą rolę po-
średnika w sposób nieświadomy; natomiast w
XIX i XX wieku wielokrotnie wytrażano myśl
(czynił to m.in. Tadeusz Miicińskii.), że 'W1łaśnie
Polska - jako najhardziej zachodni naród
Słowiańszczyzny - winna służyć za pomost
cywilizacyjny między Zachodem a Wschodem.
Już Stanisław Staszic tłumaczył, iż z tych
właśnie względów forsuje rozbudowę Warsza-
WY, w sposób rueproporcjonalny dO' potI'2eb
KTolestwa Polskiego. Myśl tę, nieświadomie
zapewne, podjął Melchior Wańkowicz, który
~ielokrotnie wyrażał opinię, że ponieważ ży­
hśmy na styku kultur, bardziej od innych na-
d.aij~y się na kartalizator lI'niwersailiStycm.ej
cyw'l'lizacji, do której świat zdąża.
Jak się wydaje, w roli pośrednika kulturo-
wego Polska wystąpiła najaktywniej w dwóch
epokach SWej historii, a mianowicie w dobie
baroku i - w okresie po drugiej woj'nie świa­
to!wej. Po ro1ru 1944 w:-nrosła kolosalnie HC7fua
175

prz~ładów naszej literatury pięknej na
zyki narodów Związku Radzieckiego (1063
zYCje), nJiemieckri. (822), angielski. (273), wło",i
(1~9) czy fra.ncuski (158). Towarzyszy temu ':
zalllt:reso~alll~ .dla naszej dramaturgii i fil-
mu, Jak rmvmez muzyki oraz sztuk graficz-
nych (przede wszystkim plakat). Jeśli zaś za-
p?znamy się z listą przekładów polskich prac
hlstorycznyc~ na .języki obce {zestawioną
przez Stef~ll1ę S~var.o\\:ską) i porównamy ją
z przed~oJ7nnyml blbllDgrafia~i, to przeko-
n~my' ~lę, Jak duży skok ilościowy nastąpił
rowmez w tym zakresie.
Po sarmatyzmie nastąpił w Rzeczypospolitej
nowy okres synkretyzmu kulturalnego, jakim·
było zapatrzone ",:,e wzorc~ płynące z Paryża,
L?ndynu czy Hagi nasze os\viecenie. O ile zaś
~ek XVII stano\vH próbę przerzucen!a właś­
me w Polsce por:nostu pomiędzy z jednej stro-
nr Europą ~ AZJą? z drugiej zaś między prze-
clwstawnyml sobie systemami kulturowymi
teg~ sameĘo. kontynentu, to następne stulecie
podłęło pospieszną. i gorączbwą prób({ zrów-
narua . D:aszcgo kroku z marszem krajów za-
~hodllleJ Europy. Nie znaczy to oczywiście,
Jakoby od~rócono się wówczas plecami do
kultury oTlentu; zaczyna nnn jednak wzorem
francuskim czy angielskim funkcjono\vać
pr.zede wszystkim ma prawach e.gzotyki. Do
zalUteresowa:1ia się nią da\vał impuls Zachód
i to tak dalec:. że nawet moda na chińszczyz­
nę prz:-rchodZl do nas bardz'J okrężną dro~ą.
b? poprzez Francję j Holandi~, a nie via Ro-
sJa. W epoce oświecenia Chiny leżały dla Po-
laków na Zachodz:e.
.~godnie ze stale występującą w historii cv-
~ihzacji. tendencją do przekreślania i negO\.v~­
ma dorobku poprzedniego okresu, oświe·cenie
wysunęło szereg poważnych zarzutów porl
adresem sarmatyzmu. W oczach działaczy
176
oświecenia był on \\ryrazem ciasnych, zaścian­
kowych, fanatycznych nawet i obskuranckich,
ale mimo wszystko czysto pol.':>kich, rodzi-
mych tendencji. Dość często zresztą bywa
iż ubiór czy broń U\vażane początkowo za
cudzoziemskie, stają si.ę pozmej symbolami
~wojszczyzny i to tak dalece, iż późniejsze pró-
C\T ich skc:.·,uv"ani3. wywołują :lajżywsze prote-
s{y (wystarczy - z rzeczy dr?bn~ch - przy-
;Jomnieć choćby falendysz, ktory Jeszcze 1\1ar-
~in Bielski. piętnował jako ,,\vłaskie sukno
drogie", a już Wacław Potocki przeciv.lstawiał
jako staropols:...:j materiał "fazie", obcemu ga-
tanko·,,-'i sukna). Podobnie i powstały l e1,::-
rnentó\v wschJdnich strój ture::ki stał się ko-
st:1Jmem narodowym. Powielany na setkach
tysięcy pocztówek ułan był symbolem nT,od'.)-
\Vego wojska, które broni spraw o.i:::zyzny,
a krakO\vska sukmana - pr3starych i rodzi.-
mych tr'l:lycji polskiego folkloru ja,k również
k~ściuszko;'vsk~eg0 wojska. I nikogo ni.e obcho-
dziła etymolota tych slDw. Bo przedeż obie
naz,,",'Y - i ułan, i sukmana - p-"Jchodzą z tu-
reckiego, gdzie "ogłan" oznacza chłopca, pa-
chaIq, a "czejman" - sukno ... Nie mówiąc
już o tym, że podobnie jak żupan czy ~~n,tusz
przywędrowały ze Wschodu, tak na stroJ Kra-
kowski pewien w,pływ miały wyv,·rzeć mun-
oury armii austriackiej, sprzedawane po de-
mobilu w roku 1815. W takiej to szacie, po-
wstałej w wyniku nawarshl,'iania się różnych
\vpłvwów, kU'ltura szlachecka wchodziła w
okres zaborów.
W okresie niewoli narodowej nabrała ona
dodatkowego ,JJlasku stając się w oczach więk­
szosc~ społeczeństwa pierwszym bastionem
polsko.ści, wiele jej cech broniono często con-
tre c(J!ur w imię interesów narodowych. Kul-
tura szl~checka była po prostu w większości
wypadków traktowana jako kultura staro·pol-
• 177
12 Kultura szla-chccka ...
 :ska, slllachcic zaś staje si .."..,..i1..~
Polaka, lrulaki i cz ę sJ ............lem da'WIJ,",
wolnego, kto wracał ęsto .warchoł~. ale
.s~~i zaborcami. z bltew z
kieJ Emigracji nawiąże
go p~rlamentaryzmu i W OKRESIE
wane) w konfederac"
staw' . - )1
lClele ruchu ludowego b d
.
a
7 ZABOROW
naczynyslhk'
arunk z ae ec Ich rycerzy ęą.
w ach zaborów te l l
r?Ciowej staną się bowi:mement.Y historii
klem . tradycJ'j' wspo'id ecyduJąc .waznym :$:~
.praWIe do niepodległo ,. p ym o
było to· . sc!. aradoksem
. ,ze o Ile samo państw .
z~mu i u schyŁku XVIII . o me zdało
-dZIe, to społeczeńst Wleku uległo Wątek późniejszych dziejów kultury szla-
tomk,owie okazali ~o Jzlacheckie i jego checkiej, jej stopniowego rozkładu, przy rów-
nie ulec w latac SIę. ast:atecznie silni, noczesnej żywotności niektórych reliktów szla-
:rusyfikacji. h ruewoh germanizacji chetczyzny, przewijał się już w poprzednich
rozdziałach tej książki. Obecnie więc pragnę­
ograniczyć się do wskazania najważniejszych
przejawów żywotności tej kultury oraz przy-
czyn jej atrakcyjności. Należy przy tym pod-
kreślić, iż wydzielenie oraz zdefiniowanie kul-
tury szlacheckiej wydaje się dla XIX wieku
o 'Wiele trudniejsze niż dla poprzednich stu-
leci. Nie tylko bowiem ośrodki ma·gnackie
nadal różniły się od siedzib karmazynowej
szlachty, te zaś od chatek gołoty szlacheckiej
(dzielącej się z kolei na cząstkową, zagonową.
i zagrodową oraz czynszową); ale również po-
wstawały nowe środowiska poddane w więk­
szym (inteligencja) lub mniejszym (klasa ro-
botnicza) stopniu wpływom tej kultury. Jak
słusznie zauważono, twierdzenie, iż szlachta
(ziemianie, clzierżawcy folwarków, administra-
torzy majątków,. współwłaściciele kolokacji)
tworzyła kulturę szlachecką, stanowi jedynie
tautologiczny banał. "Ciekawe i płodne po-
znawczo staje się ono dopiero wówczas, gdy
odnosimy je ~o nieszlachty, a więc do bur-
•
,,>
".
 żuazji, inteligenCJ"i .-..r'OJ">hn...J •
"O i w . l!'~~ vu.Zenla
;heckic~~~ZCle do wychodźców ~
ni'"",!a'?h''''lu, cydowaną wolę odbudowy jednolitego pań­
stwa polskiego. A przecież uwarunkowanych
O żywot~ości kultu 1 historycznie skłonności do separatyzmów dziel-
cała masa źródeł od r:y s~ ~checkiej ';;.~~~~ nicowych nie brakowało, że .przypomnimy
doby romantyzn{u WI~l.kl.eJ poezji i c choćby próby utrzymania Wielkiego Księstwa
gra~ji po 't1izeciorzęd:"ZWlJa]ą~~~h się na Poznańskiego czy nieustanne zabiegi o auto.-

kraju
na od ,
starosarmac.kie _ pam·ętnik' ą POWJ.esc~R~1~~~~~
lOwigaęd
w .
nomię Sląska. Jeśli przeprowadzimy porówna-
nie z sąsiednimi Czechami, okaże się ono za-
zalegające pół:kj heroll'C? podarua o . wodne; odzyskanie przez nich niepodległości
magać od badac ~ll. Trudno jednak było ~rostą konsekwencją rozpadu monarchii
XVI-XVII (Jak za, zajmującego się Wj,'karnj. austro-węgierskiej, co ważniejsze zaś, kraj ten
kopał się samodzi~~ący te słowa), aby znajdował się stale pod panowaniem jednego
zasohv Źródeł St d e ~zez te bogate i tylko państv..'a.
w t uą ,tez konstata .
•
ym rozdziale został Cle zawarte Nie mówiąc już o represjach ze strony za-
t~chczasowej literatur1e o~te ~łóWnie na do_ oorcó\\l, warto przypomnieć, że wiek XIX dy-
nIe naj nowszych p ~edmiotu, SZCzegól_ sponował tak potężnymi, wcześniej nie istnie-
ków, (z\vłaszcza s~:~~w~~la~h ~ióra history_ jącymi środkami. w)'naradawiania, jak po-
JedhckiegQ, Ryszard lem,ewicza, Jerzego wszechny obowiązek wojskowy, a później
etnografów i b~aczyY d ~z:puhs), socjologów i przymus szkolny. Cz)'1nruki te zaw8JŹyły oczy-
dana Cywtińs.kiego J .zleJOW htera,1Jury (Boh~ wiście w pewnym stopniu na germanizacji
mana Zimanda Mar· .ana.n· y Kamion!kowąj Ro- polskiej ludności Sląska czy Mazur, jak rów-
1 1 B1ernack,·e···
W pracach 'dotycz '
c c J l mnych). nież na ukształtowaniu się w trakcie służby
fO!skę niepodległością y h ~dzYSka~a prze.z woj.skowej "austriackiego patriotyzmu" u wie-
SWlatowej fakt ten b ł po ~lerwszeJ Wojnie lu chł.qpó·XV ga.J.ri.cyjskich. W skaJi masowej
ko następstwo .z ·ed:. na ogół traktowany ja- środki te okazały się jednak, zwłaszcza wobec
wnętrznych (klęs~a t~~eS~()ny czynników .ze- drobnej szlachty, bezskuteczne. Jeśli mimo
r~~ch, zwycięstwo re c ~"?car~w rozbio_ wszystko naród polski zachował samoistny byt
weJ), z drugiej zaś WOlt~JI pazdzierniko_ kulturalny i wykazywał stałą wolę odzyskania
toczo~Ych w okresie ~;a 1~ o niepodległość niepodległości, nie bez ooa{!ZEmia był tu chyba
wstanra, wpływ literatur o l narodowej (po- fakt, Że w długą noc niewoli wchodził w pe-
c~y wreszcie wielowieko~e:omanty~~neJ· etc.), wien sposób przygotowany i uodporniony. Ci
nla własnego państw J t,radYC]l posiada_ badacze, którzy zwracali dotychczas na to
konsekwentnie d' a, do k,torego odbudowy uwagę, całą zasługę przypisywali ref.ormom
punkt widzenia ąz~~~. Ten słUszny skądinąd epoki oświecenia, z Komisją Edukacji Naro-
"Wsz:ystkich przyczyn dl wk~terpYWał jednak dowej i Konstytucją 3 maja na czele. Był to
trzech zaborów wyk~z }"a rych mieszkańcy .iednak stosunlkQMTO krótJkii. e,piz.od w po-
a l w 1918 roku tak zde- równaniu z poprzedzającym okresem baroku
l Zima,nd. T i gd.yhy poprzedzające go epoki zrodziły sa-
CZyzn" [ rzy Pytania to nrzed . .
• Ij. \,.:] TrQdycie SZlachecki; [ ]mt OCle . szlQchet_ me tylko ujemne warotości, nie doszłoby do
... , Op. c-ot .. s. 102. wytworzenia pewnych stałych postaw obron-
180
,.,
 ,
nych, które odegrały tak istotną
zaborów. rolę w Zastanawia jednak fakt, iż .ten sam proces
Nie zamierzam OCz ". trwa jeszcze w Okresie zaiborów. Zdaniem
rnniejszać zasług i ::lSC~e negować czy Aleksandra Briickllera w pierwszej ćwierci
~~awowskiej, choć ągllIęć dz~łaczy :XIX wieku (głównie dzięki rozwojowi szkol-
Wl~CJa szlachecka aż ;ar{fr paml~tać, że nictwa) dokonuje się polonizacja Litwy. Z ko-
!osć ~ytko przeoran~ p!uro.ZblOI'U "",hlla lei w okresie międzypowstaniowym polonizują
przecIeż z nie' wł ' . glem odnowy się członkowie zboru ewangelicko-augsbur-
szlachty zaściankoJ . asrue. zwłaszcza zaś z~ skiego w Warszawie. O He do roku 1830 pro-
wieku naj ofiarnie ~~J. rekru~wali się w XIX wadzi'li oni kOl'espondencję z władzami (i pro-
podlegl""ć Pod JSI uczestnrcy walk o ' tok()l]:Y synodalne) w jęz)'1ku I1IiemiecJcim, to po
• . v~ • czas gd H nIe-
lZ przedstawiciele tej' y tugo Kołłątaj pisał roku 1849 przechodzą na polski. To samo du-
s t o b ardzo Swego . warswy ,,8t" ,
alą Się czę- chowieństwo luterańskie, które jeszcze w do-
sZ'k~h~i DaTZJzi:;,z;Chnego niesz~zęścia bie powstania listopadowego zajmowało obo-
woh dZiałacze niepodl .' . to w oIkre&e nie- jętną 'lub wrogą postawę wobec polskich walk
chtę za udział w sp'lS k eg~OO.CI chwalili tę szla- z zahorcą, już w latach 1862-1863 opowie-
serwatyści za uzna a~ l powstaniach, kon- działo się w większości :po stronie dążeń nie-
za moznego ziemiań wametw heg"""",-, ..ODU-, l'd eowej podległOŚCiowych.
ob;yczaju za trad~j~r zwol;mnicy dawnego Jeśli zaś idzie o zahór ;pruski, to tybułem
CIlot P~briarchaJ.nych. lZ.m l kul'tyrwowanie przykładu warto przytoczyć powiat świecki na
Nalezy też podkreśli" .. Pomorzu, -gdzie w 1831 roku na 1000 miesz-
XVI-XVII wieku ( c, IZ kultura polska kańców 348 podało narodowość poLską, w roku
checka) sama m,' l PTze~e wszystkim szla- 1900 zaś {a więc po Hakacie, rugach pruskich
-. aawduzym t .
s:l.asymilacji innych r'
klej, litewskiej czy b' r .s opmu zdolno_
rp ~tmcznych od rus-
miańskie lub niemiec~~ oru.sklei szlachty po or-
i BistrlM'<:ku) ruc'zynilo to aź 529. Jeszcze bar-
dziej interesująco przedztawia się sprawa tak
zwanych Bambrów. Byli to katoliccy osadnicy
asymilacja dobrowoln~e n:~~s~cza~stwo. Była to niemieccy, 1c16rzy w pierwszej połowie XVIII
szkadzał obcemu et .' nL. OWlem nie Prze_ wieku ooiedliłi się we wsiach należących do
tym ban:lziej szlachci~lczm: mieszczaństv.u, a miasta Poznania. Znaczna ich część przybyła
zyka, odrębnYCh ob ''': pielęgnowaniu ich ię­ z Okolic Bamberga (Sltąd na=a calej toi gru-
tury. POlonh:acia ot~~Z::;~w. Czy ro~zimej kul- py); przez długi czas posługiwali się językiem
do stanu szlacheck' lednak meraz droge niemieckim. Asymilacja ich nastąpiła zaś
związanych z nim le~~ or.az. ~o korzystania ze w okresie Kultul"kampfu, kiedy to Bambrzy,
gennanizacJ'a w P P l'W'h JeJow (por'lobnie iak wspólnie z polskimi sąsiadami wystąpili w
SI rUsac K" .
ąsku). Kultura w t srązęcych czy na obronie swej rwi8Jl'y przeciwko władzom ;pru-
zr:->ztą zawsze atrak~;:;n7dlrządbcząceJ Posiaria skim. Wierni katolicyzmowi, popierali połskie
Szow walory. a o ych przy by- szkoły i do nich posyłali swoje dzieci. O ile
jednak w tym konkretnym wypadku szkol-
1 M. BiernaC'ka Wsi d nictwo i Kościół odegrały decydującą rolę
szu i POdlasiu., W~ocła':' l;g:n08Zlacheckie na Mazow_ w procesie asymilacji, to godny zastanowienia
, s. 89. jest fakt, że także rpotorokowie austriackich,
'8.2
183.
 niemieckich i rosyjskich urzęd 'k'
;~:~k:C~~n:a l~~ze ziemi7, a~y °rWe"aliw'';'~: były do Warszawy w pierwszej po::)wie XIX
\vteku z Nadrenii, do końca życia nie nauczył
swych rządów ?er.mamzacyjną się dobrze mówić po polsku. Lubił jednak gry-
Polakam" ' ~tawah .Slę w wielu \vać wnukom na fnrtepianie Jeszcze Polska nie
. 1. Skądlllqd W!cmy że k . d
cJa po pew ,az a zginę"ta, płacząc przy tym rzewnie.
a:'ymiluje s~~ czasie przynajmniej Wśród zasymilowanych całkowicie potom-
(z.e w.ymienimy w ków obcych przybyszów spotykamy ludzi, któ-
CJI, me mówiąc jUi o czy ~ rzy uwiecznili na płótnie ważne momenty
Ale przecież tam w do U::.A). orzeszłGŚci narodu (Jan Matejko), jego aktual-
możnych as'"m"l' . Wolnych i za- ne cierpienia i walkę (Artur Grottger), siel-
qua non' awins~ aeJa, stano'.viła conditio si'ne skie bytowanie w dworku szlacheckim (Michał
s!?ektywy kar:erv S~~iI::c~nego i_ otwierała per- ElwiTo Alnd:riolli), opiev.'ali życie i czyny sar-
me się po .stron;e' p" 1~ ~cza",em opowiedze- macko-szlacheckich bohaterów (Wincenty Pol),
V"Si{OS~' spy h ł
me przybysza
• L
. . <-1 ~ a o przevraż_ spisywali dzieje dawnych klęsk i zwycięstw
katecrorii n'e mn~ .'p0zy.C]~ obywatela drugiej' (Joachim Lelewel), Wszyscy oni przyczynili.
'" " . o\v:ac lUZ t . '
zaangaioVlianie w sn~' o ym, ze czynne się do rozwoju i upowszechnienia połskiej
b }-, awę narodową .
~~s.;·o, a~}:l~:YJ{):~Seze r,e;:;dieSje. TY!!lcza~~~ą;;;~ świadomości narodo\vej. Zafascynowani kultu-
rą palską, z gorliwością neofitów a świeżością
,]. • v Wsro (}bcych b'
n.as.l alą SIę w lątach dla na pr~y ;,cszo'v spojrzenia ludz\, którzy przvszli z zewnątrz,
clęzszych mian ' .
, O\V1Cle w okres'
rodu polskiego naj-
. układaE słDwniki (B. S, Linde), pisali ° daw-
\\'staniem styczniDw Je m1<~,izy po- nym prawodawsb,vie (J. W. Bandtkie, A. Z.
w' '.' ym a wyJ.,uchem· .
'.oJny SW1atowcj. Budził ~ Pl,Qrwsze] Helcel), bibliotekach i drukarstwie (.L S. Ban-
mepo-kDjenie \\'ł d bo'·.Y one zr;)ZumJałe za- dtkie), tworzyli fundamentv bibliografii lite-
t o ma miejsce wa K z Z::l rcz)'ch kt'
'j . ' "ore - iak rackiej (Estreicherowie) i historycznej (L. Fin-
do 1914 _ starał rOi est.\Vle Pols~im lat 1864 kel). Gorzej było, oczywiŚcie, 7 asymilacją
wszeJ'kie Sposoby v~łę d lm przeClwdziałać na
y większych i bardziej zwartych skupisk osad-
mach walki z opo a ze ,.rosyjskie, w 1'3-
A.
niczych, jak np. niemieccy tkacze czy koloni-
\-vięc Szi~o·lnict\Vo w;~;.lą .POlltyczną, popierały ści rolni., którzy osieJlając się zwartą grupą
kę nad Niemcami et~: ~~~\ve, !ozta.czały (}pie- dość długo zachowali '),vą odrębność etniczną.
sZ,ą skalę nie pomaO"ał~ .to .le:-!n~k .na szer_ P000bnie też nie zasymilowali się :lydzi miesz-
Nwmcy w Króle ~ ," o l p::domzuJą('v się kaiący po małych miasteczkach.
'. , S.\\le daleny byl' d l ]
SCI, Jaka cechO"l,vała ich r;d ,,,,1~, .0i~ no_ O sile asymilacyjnej polskiej kultury współ­
nadbałtyckich Ja l a~o., \, kranch decydował niewątpliwie fakt, iż przedstawicie-
jący biurokra~j'ę ~u~~r.:, t'1k
z]adlivvie piqtnu_ le zaborc:zej administrac.ji byli p!rzeważnie
skich renerratów \nac ą (a zwłaszcza CZe- ludźmi pochoclzącymi z warstw plebejskich,
le), był sY~em ~r~ ~a~em Preclickiem na C:>:e- którzy w Polsce ze względu na swe funkcje
Chodzenia Niemca) ę k~l,ka austriackiega (z po_ znaleźli się w kręgu Bnoo'nrudącej im kruJtury
wędrował do Gal?" .oryHW roku 1820 przy_ ziemiańskiej (podobne zjawisko wystąpiło już
Dziadek Ferdynan~~lJ H . ~au ~ad, Menem.
Z
w XVII i XVIII wieku, jak o tym wspomina-
oeSIe a, NIemIec przy_ liśmy w poprzednim rDzdziale) . .Jej "pańskość"
'84
185
 i -:ycersk<lŚĆ musiały imponować nie
wieku utraciła ugnmtowaną w prawic i tra-
nHecklemu mieszczaństw a l ' tytlko
ra w SWej Ojczyźnie U, e l szlachcie, dycji suwerenność, jeśli chodzi o władanie
wem etosu tej warstwy pozostawała pod własnymi dobrami. Warstwa ta ulegała stop-
Drugą istotną . niowej przebudowie w jedną z klas nowego,
rnniaIny im <>1wamy~':.'~ .sta.naw;ł burżuazyjnego ;społeczeństwa. Nadal jednak
oraz ZWlązany z nim kruJ.tury , i to doŚĆ długo, pozostało ważne zasadnicze
stko, stOSUnek do bepo~ytywnY. mimo źródło majątku w postaci ziemi i prestiżu
z kolei dość łatwo o yc p:zy:byszów, \v postaci herbu oraz całej tradycji historycz-
skiego stylu życia ~dbWali SIę 1lil'~kOW1 , nej, jaka stała za szlachtą.
oczywjkie długie' ~e .ez ~czema tu Z nią to głównie stykali się austriaccy czy
tradYC~e \Vspólisbu . S1ęgaJące XIV,' niemieccy urzędnicy, ona stworzyła organizm

narodowośc ~~ si[bJ.i~e~~~.~;~
pa-lityczny zwany współcześnie - ze względu
-<>b aiJ 1,. wyznan l systemów obok ' na pokojOW'e współistnlenie :wymań - ,,8IZY'lero
, . ycz owych. Trzecią pr
sel kultury polski . b I z~zyną. heretyków", a później ,,państwem bez st0-
zgodzić z (\""h'iam.eJh: y a (1 tu sów". Ona wreszcie wniosła znaczący wkład
scynacJ~ -J:''''~
~omantyczną
r<l<\~ , orężnej •• _.'"" ą
• 'lstorykrr~i~~:Ut
1 wizj do rozwoju literatury pięknej, która odegrała
tak doniosłą rolę zarówno w a.symilacji obcych
iedn~"'....
, ",...,,~]
rr...., o
i narrod~ a wi.,... ha~\_-'
, przybyszów, jak budzeniu poczucia narodowe-
wowczas popula noc ,-
. -'" go u zgermanizowanych (czy zrusyfikowanych)
do takich śro~rl. 'k! ierały one ' członków wspólnoty etnicznej. Janina Ka-
m_~ b • w 6rych językiem mionkowa pisze, że "świat bohaterów literatu-
- .. J~"'" ył niemiecki Słu . ry XIX-wiecznej to świat w przytłaczającej
uw~ę. iż cenzw-a austri~cka tz....r:rl e ~6cono
be . Zlpl.eczne dla idei mo .....ł" ąc, Jako nie- więkswści szlachecki" l. LiteratW"ą ziemiańską
ruem1eckich romantYków""'<:hklliłaty~znl ych.. dzieła często nazywano poezję siedemnastowieczną
m~ sławiącą przyjemności i korzyści płynące z go-
,,~~ m' e "'Ik
'~J o polską młod • s . . ruad a +<- "JHl sa-
nia się przemyca . Zlez 'O zaczyiywa_ " spodarowania na własnym folwarku. Ale prze-
Mickiewicza SI nym~ do GaEcji utworami cież na podobne miano, w o wiele szerszym
Lirt;er: rt ' oWacklego czy Krasiński słowa tego znaczeniu, zasługuje wiele llitwo-
;aJ u.ra ,ta oddziaływ ł li. ego.
zapaleńców niemi k' a a. s Ule na młodych rów naszego piśmiennictwa, od wieku XVI po
dlZe.nia, kt.6:n za ec lego l czeskiego pocho- XIX: Jego narodziny zbiegły się ze społeczno­
rówieśników ~ k 1 przyrkładem swoich polskich --poll\y<=ą hegemonią szlachty i"ko w~.
konspirac 'n 1 h'O egów naleieli do organizac'i Historycy li1;eratury {jak Piotr Chmielowski,
(E. .Ji1rge~ ~ R czy władz powstańclZyc1 Ignacy Cłu-zanowski, Stanisław Windakiewi::z
Ziemiańskość,' uprechrt. E. Szwarc i inni) czy Roman Pollak) bardzo mocno akcentowali
rormaID.ttu.--.. ,,,~:warty charakter fascvn!>~· szlachecko-ziemiański charakter literatury sta~
'.,--u.ą w""""'-'ł o wolność ' J ---la
tych 'WSzystkich cech kulh,,...y - ~ PDfW9tarnIiru ropolskiej, widoczny zarÓ\Vno w pochodzeniu
~egrał'a bez wątpienia d. ·. ·"? polskiej szlachta I J. KamJ."'onkowa, RomantllCzn.e dzie;e mereotllptl.
funl niósł ze &ob oniosłą rolę. Kap1ta- Sa.rmaty. ,,5I\lIldiaromQt'btylC7i!le", WlI"ocław 1973, s. 211
nych stosunków ipolniewątpliwie rozkład daw- ['oraz] S. Gr:reszczuik, MateTiatll do studiowania litera_
ecznych; szlachta w XIX turll staropolskiej, C'Z.. I., Rzesz6.w 1976, s. 3 i nast.
'86
'81
 :"ię~~ości JeJ twórców, jak w
1 ml~J~cu akcji utworów. Równocześnie
s~awIClele lewicy społecznej (z Ignacym
kl:ill na ,<;ze,le) ten tylko nurt dostrzegali
na;,z~rr: plSmtenlllc"bwIie doby pl·,e.d,~":bi.;r<;;'.~
llwazaJąc go za istotny mankament.
Jeszc.z~ w X':I wieku znaczną
Spo.d ich pióra
stanowih POChodz;n~~ia~~~:l~i~~
ludzIewychodziły
mieszczańsko ...lurlowe oraz
żywotne w pierwszej połowie
Tru,dno jednak nie przyznać, że
pozIomu artystycznego
tworzonej przez szlachtę co
wybitniejsi pisarze poch~dzenia
(jak ch,?ćby Łukasz Górnicki czy,
monoWlC) pozos!awal~ ~ znacznym sto-pniu
kręgu szl,achecklego SWlata pojęć oraz . tości, którymi próbowałi zresztą prze"2hvsta"\Vi.ć
nych z mm wrur:tości. Stąd też Karr-ol
s~i pisał, iż ,poIska wyobraźnia literacka
nleu~eczalnie wiejska. Niezależnie od
dzema społecznego twórców w całej
terah~rze. staropolskiej sławiono '
do Zlerru. i tradycji
uroki przyrody .oraz przyjemności
z obcowania z na burą.
Pochwała .szlachcica - rolnika i d~~.~i:;~l
gospodarza, zawarta w Panu Tadeuszu
z~je n5e:vątpliwie do dawnej literat~ry
m.lańs-~leJ. Arcydzieło Adama Mickiewicia
hIstorIą szlachecką, w której wszystkie
menty dość 'różnego nieraz rzędu od karabeli
kuch?i polskiej i tańca narodow~go po szkap~
ler~ l walkę z Moskalami" składają się na oby-
C'~aJowy orraz ideowy wzór Polskd szlacheckiej.
N1e rn;taczy ~o oczywiście, aby poeta solidaryzo-
wał S.le; z mm całkowicie, czego wyrazem ·jest
po~tac ks. Robaka, który dość ironicznie trak-
tUJe konfe?erackie koncepcje Sędziego ("Sza-
bel nam me zabraknie, szlachta na koń wsię-
188
dZie, I Ja z synowcem na czele ~ - jakoś. to
będzie"). Pod wrpływem RZffiVUskwgo (Pamtqt-
Id Soplicy) i Mickiewicza pos·tacie patriotycz-
nych ziemian, zachowujących dawne, sarmac-
J<;:Ie obyczaje i łączących pracę na ro-li z wc-
i8CZką, będą zaludniać powieść ziemiańską, tak
bujnie rozwijającą się, z:w.ł~zc~ w za:?0!i~:
rosyjskim. Mimo postępuJące] urbaUlzacJI
Królestwa polskiego pisarze i publicyści nadal
najczęściej i naj chętniej zajmowali się ".ob-
serwacją dworu szlacheckiego oraz jegD sto-
5unków ze wsią chłopską" 1. Interesuje ich
problem awansu społecznego, przełamyvlania
uprzedzeń stanowych, oceny człDwieka ze
\\'zględru na UJmysł i charakter, a nie pochodze-
n~e. WszystJko to świadczyło o żywotności św!ia­
:a d.arvV'nych warrtoścd. w wyobraŹlni plsa-rzy, war-
nowe spojrrzenie, uwz:ględlrli'ające przemiany
<;;}ołeczme i alk.tua,lne interesy kraju.
, Z obrazem rządnego ziemianina, wolnego od
przesądów stanowych, nadal jednak sąsiado­
wał w ich utworach ideał szlachcica-rycerza:
W żelazie chodzili od stopy do gło\vy
Ich konie w żelaznym okryciu.
Na boje ich niosły, turnieje lub łowy.
A strój ich był równy ich życiu [...]
A jeśli wracali w obronne swe dworce,
To z blizną na piersiach, na twarzy,
Zc złotym księżycem pogańskie proporce
U pańskich składali ołtarzy [... ]
pisał W roku 1876 A. Pajgert 2. podohne ob-
razy powielali tacy piewcy szlacheckiej Rze-
czypospolitej, jak Wincenty Pol czy Włady­
sław Syrokomla.
R. Crepulis-Rastenis, Wzór {)b~tela wiej-
1
skiego w publicystyce KróLestwa Polsktego, [w:] Tra-
dycje szlacheckie [ ... l, op. cit., s. 60.
i J. Kami-cmkOM'a, Romantyczne dzieje [ .. ], op. cit.,
'. 213.
189
 Oba rte mity połączyła powieść polska z
kmw. Wcielw XIX na XX - zarówno ta
s~ego kaHbru (dzieła Sienkiewicza), jak
nl~o (Weyssenhoff, Jeske-Choiński,
wlc~wna) czy wreszcie całkiem niskiego
~HaJota. Ostoja, K05iakiewicz). Bohater
l:st, z reguły Polakiem-katolikiem, a
- , kro r~ezen1Juje obok pewnejj ~~=
o wemu ideologiom (pozytywizm, socjalizm). Na-
rel~jneJ. l ~lązanej z nią ideologii \\
weJ, takze Ideologię
raktexystycznym narOdo~ą~~~;~!;~i~:i:
kodeksem •
2. dk:reśl~ historyczną tradycją" l,
SIlę on. ~emaJ. z reguły ze szlachty, z
lub z~l~nka. tylko w nielicznych .~~{~l;~;
ze 'W'S1o ~eszcze rzadziej z pałacu. Ta
gen;al~a ~olaka-katolika da się
-czyc z JedneJ strony przeświadczeniem iż
d~e bliski kontakt z przyrodą oraz p~aca
roI!- zapewniają głęboką, tradycyjną
nosć, ~ drugiej zaś przekonaniem, iż
sta~O~lą . j~yną i najpewniejszą
skOSCl (ruski stopień świadomości
chło~ ~'Pra~, że nie mógł on
pOWle5Cl pełnić takiej właśnie
symbolem rodzaj~'~~~~~!D~
trwania,pamiątek
muzeum, pełnego
tret6w sarmackich, karabel i dzieł
staropolskiej).
Satyryczne czy krytyczne ujęcia
"Z g.ru~ obce apologetom Polaika-katolika
dwo:u Jab)
ludzIe, nawetostoi mO!'alne~O
zbłąkani i o~W~E;: ;~~:~~~
~ umOOlliwiatiący lim na
słru&by narodowej. Wpływać miał na to
no ~roik miejlSCa, jalk i JXlSIława
Na lch czele stał pan dworku
mata, zazwyczaj były uczestclk walk Q
I B. c;vtwilfiSlk!i, Rodowody niepokornych, ~o
s. 267. _"
,90
ległoŚĆ. Na dalszym planie ukazywano panien~
\tę, "dziewczę z polskiego dworu", służącą z od-
daniem sprawie narodowej i katolicyzmowi.
:M:iłość do kobiety-Polki odradza moralnie słab­
sze jednostki, gotowe już zejść na drogę pos-
politego groszoróbstwa czy nawet wysługiwa­
nia się zaborcom lub obcym duchowi narodo-
grodą bywa tu ręka pięknej panny, karą -
utrata tej szansy, jeśli bohater się nie nawraca
(D1.OO bieguny OrtZeszikowej). Jako porte-parole
.uw. ,]użył dość często stary sluga, postać
talk t~ dla dWlOO'ików szlacheckich, prze-
w8lŻlni.e da(WllY towalr'Zysrz: swego parna. IW waJl-
kaM o niepodlegrość. O ile dwór Z8EÓwno ~
przez swoich mieszkańców, jak i o1;Ioc2enie
oddzi_je wychOlWBlWc'zo i doo.artnio. to Wl"6g
sprawy narodowej i kartolicYJZffiu przylbyrwa
z reguły z zeJWlIlątrz, z nl8ljblJi,ższego mdasta.
z Petersburga, z zagranicy. Jest nim student-
-nihill.iSta ('Wraz :ze swoim żeńSkim odpoWiedni-
kiem w pootat;. przemądmlłej em_YJP&I'IIki),
pozyttytwiistycroy dziennikan-rezonar, ci€ll'JPi.ą­
c:y Ill8. spleen ezyIStokralta...Jdekarleint (vide ka-
pirtall:na sylwetka Różyca w Nad Niemnem),
ViTe5ZC1€ ~ermanizowany 1rub ZI1U5ytf;ilkawarny
Polalk 1.
Ideologicznej apoteozie dworku szlacheckie-
go w teramiejszości towarzyszyła powieść hi-
storyczna ukazująca zasługi (i winy) jego
mieszkańców w przeszłości. Nie mogąc, ze
~lęd6w c$'ZUII'aflnych, w poszukitwett:Jliu te-
matów sięgać do czasów współczesnych (la31,
1863), rpochiwałę cnót żołnierskich i obywatel-
skich dawnej szlachty, jej przywiązania do ka-
tolic)T2JmU oraz z.asłuig dla obrony ob.rrtzei;ciljań­
stwa przeprowadzano na przykładzie chętnie
Ot 1 B. Cyrw<ińsJci, Rodowody niepokorntICh. op. cit.,
CI"
s. 777 i nast.
191

opiewanych dziejów konfederacji barskiej.
ta jednak tradycja, lecz okres "potopu"
największy rozgłos dzięki talentowi
Sienkiewicza. Popularność XVII wieku
see doby rozbiorów da się łatwo ~i'~~.~~~~C'~
już D)'"ffiitr :\1ichał Krajewski w ł:
fa"1a Cza:-n:e:ckiego (1787)
okre.'m najazdu szwedzkiego, aby
pLsał, że'~~i::'~,
nie ma takiej potęgi, której by się
moglo męs.two zagrzane dU:::ih~e~m~tD'~:;;;;":~
skim" l. Wtedy to niemal} całe t,
stwa zna.Ja'Zło się po raz picrrw5zy pod ck uJ"'"
czemu t~warzy~zył traktat rozbiorOrWy
d~,,,t (1606), dZIelący Rzeczpospol1tą ponuęd,
SledmIOgród, Szwec.ię i Prusy.
~tanisła''':' ~at-.::vrJ.ckiewicz na.pisał kiedyś,
k~zda pOwlesc historyczna jest przede w;,z,"
klm litwo,rem aktualnym, traktującym o
8ach, wspołczesnych jej autorowi. W taki
sJ?osob była odczytywana Trylogia:
Elę bowiem od pokazania straszlhvych
naro.~o~ych i niewoIi... szwedzkiej (a więc
tuac.Jl memal beznadziejnej), kończyła zaś
tymlst:y-cznym akcentem odzyskania ~.~~:~~~(
łości dzięki zbrojnemu wy;iłkowi \I
warstw społeczeńshva. Znaczenie
kiew:cza dla rozwoju i budzenia ś~:~adom(,,,
narodowej jest powszechnie znane. Warto
nak pt':zY'po-mnieć, iż Trylogia ulka:zyrwała
klęskl l zdrady, Vv1iwność i 2iwycięsbwa:
terstwo i tchórz.o'Stwo pańsrtwa s~lac'heckie
go. Jej zbi?rowym bohaterem była
za~r{)doweJ poczynając, a na bm'""y,iacl
kcncząc. "To jest niewątpliwie b~.a~,r~;d~'~;O:cf~;~_kJ~
ale. jest przy tym bajecznie ~
stwIerdza Antoni Potocki 2. Odtąd
często widziano w Trylogii epos szla(,hE~ki,
1 J. Tazbir, Rzeczpospo!i[a i .~wiat op cit s
! Trylogia Henryka Sien/dewicza, ~P. ~it., .~ . .
192
krytykując przy ,tym Sienki~icza za ap?logię
sarmackiego abSl~run!yZllUU l h,arbarz~wa;
\V jego dzicie zas JiMl'0~an.o ~1~ d()\sz:udciwac
próby dopisania bllTZUazJl po1skl~~ he~lczn7g~
rodowodu. Wydaje się jednak. lZ r~cJę mIelI
Ci badacze którzy - jak Karol Wiktor Za-
\,,:odziński 'czy Adam Kersten - . wskazywa~i
na utożsamianie się nawet chłopski7 h .czytelnl-
kÓW Sienkiewicza z j~g.o szla:hec~ ~hat~­
rami, Arnd!rzejem KmtcLCeIIl. l. Olenlką Bhle'W'l-
czÓwną. "Przyjęcie tych kSlązek było. aktem
przejęcia dziedzictwa da~ej ~olskl przez
\varstwy niehistoryczne, me zwląza~e za,dną
tradycją osobistą, rodową z tynll, ktorzy
ukształtowali dawne dzieje" l. .
'Drad.)"Cja państwa szlacheckiego, starwa~a SIę
bowiem ogólnQ1l1Ja.'I'OOOiWa. Do czynow s~lochec~
kich rycerzy i hetmanów będą naW1ązyrw?C
nawet przywódcy ruchu ludowego. W spooob
pełen ironii ukazał ~o Leon .KruczkOWski, .ka-
żąc prawicowemu dzlał~CZOWl te~ obozu .plsa~
a<tityk!ul zaczynaj~y mę o?- sło~: ,:~edys,
bracia chłopi byliSmy wolm, W 0JczyznIe na-
szej polskiej' rządzBiśmy się sami, mieliśmy
wielkich królów, wspaniałych wodzów i ry-
cerzy, kJtórych pamięć jajko pr:w~k~ naszych
[ ... ]" (Pawie pióra} 2, Me przEl?J.ez .me .ty'~o w:
Galicji następowała idenlty,bkacJa Jednoot~l
z histOlI'YcZllym miitem n8JI'ooowym, a me
z włas'uymi prrodkamri biQll{)lgicznyrrn:~ ..
Na podkreślenie zasługuje fakt, lZ daleko
bardziej zaawansowana pod tym ~zględem
była klasa robotnicza. ~~czas bo~em, ~d7
historia Polliki szlacheckie] występuJe w ples-
ni ludo"...ej jedynie sporadycznie, ukazyv.rana
tylko od strony wydarzeń, w których wieś bra-
1 Tamże. s. 466 [oraz] A. KerSJ!.ein, Sienkiewicz -
Potop" ...: Hist01'ic!, Warszawa 1974. s. 254.
" 2 L. Krrucz-kowski, Pawie pióra, Waszawa 1949,
s. 11.
1J Kultura sz:achecka •.. 193
 la b~edni udZiał (ja/k: najazd s~€d~
wojny z 'DuxIkanli), to pieśni l"OIbotmIiJcze
kaJzytwtiy wiedzę hJisrt.ofrycz:ną 2lIlax!znie pelniej-
szą i ddkładniejszą rm: te, które ~ał
~ej~". N.a festym.ach urządrz.anych dla
tnilkOiW mozn.a byio obej!I'Zeć narwet ~n<>:.ru~.
dbrony e:z.",tochowy czy pQWT6t jeneral. ZiÓll-
kdwSkiego [sic!] ~ Cecory.
. Spo:o w tym bez wBjtpienia inicjatywy inte- .
hgent?w szlacheckdego . pochodzenia, którzy
rozc~arowawszy się do chłopów w ruchu ro-
?otnicz;ym . widziel,i .'wlzwolenie ojczyzny. Na
~e~ tez uZytek p:iesm o strajkach, rewizjach
l zandarmach układali na kanwie melodii
~any~h ze sta;yc~ szl~checkich piosenek my-
śhwskich czy zołruersklch (jak np. "Pojedzie-
my na ł6w, na łów I Towarzyszu mój! / Po ci-
chutku w noc wpadniemy I rewizję urządzi­
my I. ~o.warzyszu mój!"). Równocześnie jed-
~, ~eśh tematyka historii polskiej pojawia
Sl.ę ,~lelokrotnie w literatm'ze brUkowej czy
plesm~ch ulotnych, to znaczy, iż musiała się
ona Cles~yĆ zainteresowaniem odbiorców. Do
~~zegóIn~e ulubionych U!t.worów należały pie-
sm, słaWl1!ce. księcia Józefa Poniato'\V'skiego,
,~reg? SIIllerć stała się symbolem żołnier­
SkieJ WIerności". Podobnie przedstawiano looy
bohatm:skiego obrońcy Woli, gen. Sowińskie­
g;>. DzIeje boha:tera narodowego przemieniały
Silę tu w !D-orahtet ludowy, mówiący o hono-
rZe. Polakow, którzy wol"l},·
d ....' "....u....... "~A n1:Z
..... L<:::\;
• .
z d ra-
ZIĆ. Do środowisk robotniczych docierała
z . jednej strony patriotyczna poeZja Mickie-
WlCZ~, Pola czy Ujejskiego, z drugiej zaś pro-
letanac·ka ulica tworz.,.,l·a swoJ"e ___,__
.,.,..t.-; J""" W~lle plo-
s . . ...,"-..... ~ące miłość do ojcz)i1Ztlly". Śpie­
,:a~o w weh o represjach i ucisku. opiewano
~lężką dolę emigrantów tęskniących za kra-
Jem, ,tragedię Polaków ginących w obcych
mundurach za cudzą sprawę. . , H. W.iamndcka, K01lCepcje historyczne socjalistóW
104
Warto podkreślić, iż pieśń ułic.ma. nie sła­
wiła przywódców powstań antyfeudaln.ych,
lecz tych samych, co inteligencja oraz zie-
miaństwo bohaterów narodowych. Jeśli zaś do
wsi kult Kościus~ jaJko ,.chłopskiego naczel-
nika" dotarł dQpiero na przełomie XIX i XX
wieku, w głównym sto.pniu za sprawą usilnie
w tym kierunku prowadzonej propagandy, to
proletM'iat o .wiele wcześniej opiewał śmierć
księcia Józefa 1. Nawet monarcha, ale ,,swój",
stawał się kimś bliskim; Lucjan Rudnicki pi-
sze, że spotlkał w więzieniu roOOtnika, kotóry
śpiewał:
Król pruski jod kluski, ałstrtacki kasze,
Król polski im napluł, mieli na okrasę·
Spiewający nie miał najmniejszych wątpli­
wości co do tego, iż jest to pieśń socjalistycz-
na. 2.
O ile sławienie przeszJłości narodowej odpo-
wiadatl:o odczuciu robotników, to cała ·niemal
lewica .polska, zwłaszcza zaś iPisma socjali-
styczne, bardw krr"yttyc7IDJ.e oceniały srlachec-
ką Polskę OTaZ jej królÓW" i bohaterów. Obfi-
te materiały na ten temat znajd'll1emy w .pra-
cy Haliny Winnickiej 3, ,poświęconej stosunko-
wi pierwszych naszych socjalistów do prze-
szł-ości narodowej. Zarowno Polska szlachecka,
jak i szlachta po upadku niepodległości spoty-
kały się z ich strony z ostrą krytyką. ,,Nawet
w najibaroziej tragicznej w losach narodu
chrwili - pisał u schyłku XIX wieku Kazi-
mierz Dłuski - szlachta pokazała cały swój
"
1 W. L. K.airWeICki, Piosenka w środoooku. 'rObotni-
czym, "Polska klesa II"KlIbotmWcm. Stu.dW h.istoryezne",
t. v. Warsmwa 1973, s. 149--150, 153, 157 i. 163-169.
t L. ~. Sta1"e i nowe, t. II., "Wanzawa 1950,
s. ZOO.
polskich (1817-1904), [praca w druku}. [Za udostęp­
nienie tej .pracy, Autorce serdecznie dziękuję·
n- .95
 ni~r~zum. polityczny, prz~~iąknięty do szpiku
kt?SCl. egOIzmem kastowym . Szymon Diksztajn
Wldzlał ,w dawnej RzeczYlpospolitej jedynie
"k~toWIllę dla ludu polskiego'" zdaniem JXlI-
SklCh socjalistów szlachta (a ~ie mocarstwa
zaborcze) t9 główny winowajca upadku pań­
~iwa polS'~lego. z: ,względu na swój interes
asowy ~e dopusciła ona do refoxm, które
mogły~y Je ocalic. Jedyne zaś, co po sobie po_
z?Sta~, .~o !a~i ucisk chłOpski, "jakiego są­
sIedme kraJ e Juz w tym czasie nie znały" Ni-
czym "dziki TataTZyn" pustoszyła wsie i' ruj-
nowała gospodar kę narodową.
. D? wyjątków należało wystąpienie posła so-
cJalistycznego Jana, Kozakiewicza, który w ro-
~ 18.~7 przypommał w parlamencie austriac-
~lffi. lZ P~lska p:z~r~zbiorowa różniła się od
m~Y7h państw rowmez wolnoSciami obyv.'atel-
~kl1:nl! nie~aniczoną swobodą słowa, brakiem
!akl~J~oIWlek cenzury. "W Czasie kiedy gdzie
lUd~:eJ czarow:uce i wolnomyślnych ucwnych
~ęzow ~ stosIe J?B-lono, był kraj, który ws.zy-
y znalI, gdy byh zmuszeni szukać w uciecz~e
ra~~u, yv. którym wszystko drukowano, ~o
gdzIe mdzIeJ byłO' zakazane. Kraj ten zwał się
~~eC'7y;posp()litą Polską". Wystąpienie Koza-
IeWIcza powstawała jednak w Sprzeczności
z poglądami :viększości publicystów na rolę
szl~chty w dZIejach narodowych. Jeśli zaś dla
~ózy LUksembu:r~ szla~hta była dotychczas
ekgemonem waliki o mezawisłooć Polski to
f atten J"d'
m wiał - ~J z amem - . tym mocniej prze-
al • prze'CrWlko odll:l!UdOlWle Polski j'aiko pań­
stwa lI1lepodległ~o"
OT Nurt spr~eci,:,,:u wobec t!l'adycji szlacheckiej
st az gloryil.kacJl dawnej RzeCZYPospolitej Wy-
Prę~~:Elłł n.le tyIko w prasie socjalistvcznej
. Zgvv'~J~ .SIę on zatró\VIn-Q w publicyst~e
~li;;czneJh:Jak.w krytyce literackiej czy wr~_
w IstO'no.grain. Podczas gdy jedni jej
196
przedstawiciele sławili cnoty szlacheckie (umi-
łowanie wolności, ofiarność, patriotyzm) jako
rekompensujące słabość organizacji państwo­
wej, drudzy w postępującym moralnym
i umysłowym upadku warstwy rządzącej wi-
dizieli głóvroą pr~lZytllę rozbiorów. Wy,tykali
oni narodowi szJlachecikiemru braJk: 2lIIlysłu. po-
litycznego, skłonność do łamania praworząd...
ności oraz do anarehH. Wizji Polski wyprze-
dzającej ~ wolnościami Europę przeciw-
stawiano okaz państwa zacofanego, które pod
każdym względem stanowiło anachroniz.'ll
i dlatego musiało zniknąć z mapy politycznej
kontynentu.
Kultura szlachecka - wedle dość pD-wszech-
nej opinii - miała się odcisnąć również na
charakterze narodowym. Na zbieżności cha-
rakteru chłopa i dawnej szlachty zwracano
już zresztą wielokrotnie uwagę. Dość często
utrzymywano nawet, iż polski charakter na-
rodowy jest właściwie szlachecki. Cechuje go
wybu'jały indywidualizm (zwany niekiedy s0-
biepaństwem), bezi,titeresowność, skłonność do
rozrzutności, "wyczulone poczucie honoru
i godności własnej, ambicja, pobudliwość, bra-
w,uJI'a" 1. Cechy te ma taJcie inteligencja
i drobnomieszczanstwo, jak róvmież wzboga-
cenii chlopi i poloni'mJJjące się mieszC'zairsbwo
nieroi€C'kiego pochocłzemia, alOOwierrIl ,IW społe­
czeństwie, w którym ton życiu na~aje. Iie::-
wiastek szlachecki - a tak li nas Jest l łl.zIs
, nawet - wszelkie żywioły wypływające.~ do.
góry mimo woli upodabniają się szlachcie",
pisał w roku 1907 Roman Dmowski 2.
Można się oczywiście sprzeczać, czy akllrat
bezinteresowność stanowi wyróżnik chłopsk~e-
l T. Lepkowski, Porska _ narodziny nowoczesnego
~
narodu [...l, op. cit., s. 514.
! R. Dmo;WIS1ci, MyśL nowoczesnego Polaka, Lwów
1907, s. 42 i 55.
197
 g?lenstw~
,i szlacheckiego cOOrakiteru. Na ich
w sposób o wiele głębs'zy i
podo-
lepI .
wytrwałością, anaxchizu1ące umdłowani.e wol-
ności, wyczulone poczucie honoiru czy wreszcie
::a<;iniony ::wrócił. jednak uwagę t~ pobudliwość i buńczuczność, schodzą niejako
.. ~JSzek ,BwJak, stwierdzając w roku 1930 od warstw oświeconych w dół i -zarażają ma-
lZ rmeszkamec wsi również l" w d "00 "" ' sy luklo'we w XIX wieku: 1.
l'tyki -ZI Zlme po-
~ dąż~~~na ~wn, szlac~tę. "Wytrwały Etos oraz styl życia szlachty w największym
ka swyc ce.,lów polItycznych uni_ jednak stopniu miały oddrziałać na tworzącą
~a1townych s·posobów działania" Chł się już od schy:1iku xvm wieku warstwę inte-
cec~'U}e także niechęć do aootTakcyjn;,ch re:: ligencji. Wypowiadało się na ten temat wielu
wazan, w czym być może pr " " " badamy, tyx:h ~m, któr2y wy1WOdeci]d po-
w:ien tr.z "~_lC , • zeJBWIB SIę "pe-
· e'IiWY T=:mn, ~lwy TolntiIkQwi" l ch0dizen5.e inte1liJgancji gł.ówtnie ze zx:l.ek11asowanej
mezależnie od tego, czy jest on . '. • szl.achrty. Ona to napływając do miast chwytała
czy też prosb1lTn wieśniak" RZ1ermarunem, się nowych za-wodów, szukała zatrudnienia
Bo . .J~"" lern. eymontowskl
rYna SWQ1m poczuciem goonośc' w biurach i szkolnictwie, jak również w pale-
ambicją i skł ,. d l, uporem,
· onnoocilą . o 2Jbrojnego regulowa_ strze, medycynie czy przemyśle. "Pod wielu
ma zatargów PrzypomIna niewątpliwie da-wn względami - przede wszystkim w zakresie
~zlach:tę (celnie to zresztą wypunktował {'!mą tradycji obyczajowych i społecznych - war-
1 serial teleWli . l
Chłopów). zYJony oparty na motywach stwa ta była kontynuatorką stanu szlachec-
kiego", pisze Józef Ohałasiński. Charaktery-
Na te współzależności charakteroloaiczne zowały ją doibre maniery i pretensje do zaj-
zwracał uwagę . "" S " ~ mowania przod~ącego miejsca w społeczeń­
· . rowruez tarusław Estreicher
pISząc, ze z~ówno chl: . k . stwie, przede wszystkim zaś pociągała praca
....,.,.Iski k__ opa, Ja l szlachcica
,t'...... 'eg.o .Cu~.rakterYZiUje gościnne i wesołe biurowa oraz zwi~na z nią tytulatura. jako
~~bleru.~, prZywią:-anie do wolności, duży Oidg!r~~a S1ruiteK:'7mie od ,,!plebsu". Parne-
7WlduallZIn, fantaZJa, ale i brak instynktu waż jednak inteligencja me posiadała już ani
pa~wowego oraz skłonność do anarchi.j Ze znaczenia politycznego darwnej szlachty, ani
~eJ st:~ny Julian Ochorowicz lekkomyiŚl~ość też jej majątków, więc i inJteli.genckie fumy
s donu?SC ~o luksusu i WYstawności wybuJ"ały' stanowiły ..wie1kopańskość be-z pokryda".
In .Y'Widuahzm brak ~ " ' Zdaniem Chał·asińskiego waretwa ta srukała
(pol , ł""",zauowarua dla pracy
. ącz::my z pogar;ią ~andlu i rzemiosła) czy w nowych zawodach uciecz1d przed ostatecz-
'W'l'~z{Jle wynoszeme SIę nad innych (a więc ną deklasacją, stąd też cechowała ją niechęć
c:c y charakteryzujące dawną szlacht ) do zajęć produktywno-utylitarnych, chęć przy:
PIsywał w ogól ha akt . ę przy- stosowania się "do konsumpcyjnej egzystencjI
Polaków . W ,e c T erOWJ. narodowemu
. . . SP~czesny badacz (Tadeusz Le _ w ramach kapitalizmu".
k~ki) ~e.rdzJ., iż większość takich cech
t~llJ.genckich l szlacheckich J' ak si,lny al
i;_ Równocześnie jednak zacho:wytwała ścisłe
mą-z'ki grupowe, tworząc w miastach "getta
cJonalny t" ty , , e emo_
pa no zm, połączony jednak z małą
--- 1 T. LePkowSkL, Na,.ód polski "tU epoce Tozbior6w,
[w:] Studia nad Tozwojem naTodowym Polaków, Cze-
l F. Bujak, Istota kUltury [.•.J, op. cit" s. 78. chów i Słowaków, op, cit., s. 66.

198 lO.
inteligenckie". do których do:>tęp umożliwiały
jedynie takie czynniki, jak dobre pochodzenie,
właściwy zawód i odpowiednie stosunki towa-
rzyskie oraz związane z nimi formy. One to
stanowiły nieraz jedyny kapitał, jaki "wysa-
dzony z siodła" eks-ziemianin przenosił na
bruk miejski. Wiązał się z tym chorobliwy
egocentryzm, poczucie godności osobistej i ho-
noru przechodziło zaś w przesadną drażliwość.
Inteligencji imponowała arystokracja, pogar-
dzała natomiast kupcami czy rzemieślnikami l.
"Pochodzeniem przeważnie magnacko-szla-
checkńrrn - ,pisał s'wego czasu Starus}.a,w Estrei-
cher - tŁumaczą się liczne charakterystycz-
ne cechy kultury polsk~ej wziętej jako całość:
jej wykwint zewnę~rzny i błyskotliwość, po-
ciąg do okazałości, nawet z:bytku, przepychu
[... ] wszędzie te pańskie cechy występują i od-
różni.ają nasz obyczaj od obyczajowości, która
gdzie indziej tworzyła się pad shlnym wpły­
wem m~alSt i mieszc:zan" 2.
Inni badacze uznali jednak uogólnienia Cha-
łasińskiego za przesadne, a nawet krzywdzące
dla inteligencji. Zakwestionowano więc tezę
o jej pochodzeniu społecznym z folwarku zie-
miań'skiego, wskazując, że inteligencję zasilał
"również element mieszczański", ideologia po-
lityczna zaś "kształtowała się właśnie w walce
z prymatem szlachecktm". Zwrócono słusznie
uwagę, iż mówiąc zarówno o genezie polskiej
inteligencji, jak i o jej stylu życia należało by
uwzględniać po pierwsze specyfikę Tóżuy:ch
zaborów; wielkopolski reprezentant te.i war-
stwy nie odczuwał bowiem w tym samym
stopniu swej deklasacji społecznej, co inteli-
gent w Królestwie Pd1skim; chwrakteryzowal
IJ. Ch:lłaSliński, Przeszłość i przyszłość inteligencji
polskiej, Warszawa 1958, s. 62 i nast.
• S. Estrekher. Problemy dziejów kultury polskie1.
"Przegląd Współczesny·', r. X/1931, nr 105, s. 9.
200
go raczej produkcyjny stosunek do życia, wła­
ściwy niemieckiemu mieszczaństwu.
Nie tylko zresztą na polską inteligencję od-
działywały silnie tradycje szlacheckie. Zjawi-
sko to występuje i we Francji; pozbawiona
władzy politycznej arystokracja "nie przesta-
wała przemawiać do wyobraźni zwycięskiego
mieszczaństwa". Również w Anglii dżentelmen
należący do gentry imponował przedstawicie-
lom tej warstwy. Takie zaś rysy polskiego in-
teligenta wywodzącego się ze szlachty, jak
strach przed zdeklasowaniem, przywiązanie do
dobrych obyczajów, przekonanie o monopolu
na kultttrę, ostentacyjnie lekceważący stosu-
nek do pracy - odnajdujemy również wc
francuskich wzmach obyczajowych, u ludzi
wywodzących się z rzemiosła lub ze sklepi-
ku '.
Równocześnie jednak niemal wszyscy bada-
cze zgadzają się z tezą o wpI'ywie kultury oby-
czajowej ziemiansko-szlacheekiej na inteligen-
cję. PodDbnie jak dla ludzi nawet niewierzą­
c)"Ch óbYCUllje ZiWlią'lane z obchodami świąt re-
ligijnych (kolędy, szopki, opłatek etc.) zacho-
wały do- dziś wiele uroku, tak przez cały v,.iek
XIX i dużą część następnego- stulecia da\Vl1y
styl życia przetrwał (w szC'zątkowej formi.e)
zwłaszcza na prowincji. Odnotował to, w spo-
sób bwrd-zo nieraz zi adJ1wy, Stefan Z€'I'QIlllJSk.i
w swoich Dziennikar:h, z rozczuleniem zaś -
aufto.rzy licznych wspmn:nieii. o-pimują'Cych, j.ak
"ongi w dworach i dworkach szlacheckich"
bywało. '
Spór na temat tych wzorów obyczajowych
tT'Wa; ostatnio zabrał w nim głos Roman Zi-
1 R. Czepulis, Klasa umySłowa. InteHgencja Kró-
. lestwa Polskiego, 1832-1862, Warszawa 1973, s. 129
[ora.zJ M. OsSO"Wska Inteligent polski na tle grup to-
warzyskich Europy' Zachodniej, "Myśl Wsp6ł.czesna",
maj 1974.
201
 . .. hodźcy ze stanu
ci który twierdzI, l~ wyc. owałi innych
od po:o.vlnności rekruckiej, od kwaterunku
wdjSlrowegp ,tDo), =<!lo się
ubiegać Q nadanie tytułu szlachcica lub po-
=
gorliwiej
:r:checkiego dlate~ ~e i~z~ było lub ni,e twierdzenie przez hexoIdię już poISiadanego.
wzorów kulturalnyc • :tedostatecznie atrakcYl- W sumie napłynęło do tego UTzędU kilkadzie-
~.:.._:1: istnieJ"ących za , _..1l-·er'~Y dziś siąt tysięcy podań, a pozytywne ich rozpatrze-
uw~ . t ktorą OU!IJl a..>~
Kultu'ra natmn.:1a5. . 'sI;ocie z.espo- nie Uważano za olhrzymi sukces (piszący te
neo k ' e stanowiła w l ,
jako szlachec ą. ni h przez zi€'lPianstwo , sło\.va jeszc'ze W okresie II wojny światowej
lu wzorców Wy;tworzonyc Dziedzictwo sz1a- słyszał, jak w dawnych zaściankach O<pOwiada-
ale była czyms odręb?-~~k na tyle silne no z dumą, iż ród został "potwierdzony herol-
checkie 'POz:osta~? ,w Ule] J spOłectne "uznać dią"). Kreurjąc nową stl1achltę, częściowo drogą
. zuwalne, l'Z Inne gt"\l!PY , lędnie noWO- nadań ziemskich, carat pozbawiał równocześnie
'JoąW:ogły zaol kultur odę zara~sz'r.:~hecką".
ar . ową. . l o roku 18 31 ,IDO-
Stąd
o
szlachectwa uczestników walk o niepodległość.
częs:ną.. ogo non Szlachectwo dawało dostęp do szkół śred­
Wi trLOina, ;p:rzj~aJt~:CEQ-'Sz1achedkiej ja\ko nich w pierwszej kolejności; równocześnie zaś
.. o ,ku]tur.z.e In =-"5 • 1_.~,1;Uiry nMO- średnie wyksmałcenie sta,wało się - jak to za-
WIC " . es....n.1e W"l-orcow ~u:J-
zasadmczyro z 'VU"- uwalŻ.ył słusznieTadeusz Boy"'Zeleński - stop-
dowej",l ała
przez drugi czas, niem otwierającym,podobnie jak ongiś herb,
Siłę atrakcyjną za~~yczniOWego, ndbHita- . drogę do stanu oficerskiego, słuzby urzędni­
aż po o~"7' j)Ow:W~le::.twa Kongreso-wego czej .oraz stwarzającym a:boolwentowi gimna-
cja choclaZ w d le. acze' zaszczytem ho- zjum uprzywilejOW'aną pozycję. "Nie dopuścić
szl~chectwo staw~ło ~H:: r d:ogę do konkret- chłopca do matu!ry to bylo coś takiegQ, jak
norow)'ID niż. ~lera)~=eślano co, praJW4a odebrać oficerowi szpadę, schłopić !Szlachcica.
nych pr~ w·%ilitowani. (było Ich mled-: To było dosłownie bu;rżuazy:jne szlachet'two.
z durną, lZ T'JI:FWO n wdzięczają własne) jaJkim mieszczańatJWo odg:rodrzJiło się od ludu"'.
wie ,pół setki) tytuły swe ;zodkóW (stąd owe Również polska kultura pOlityczna była (jak
pracy, a ni:: zasług~ hel'ibóW, takie j~k o tym przyrpJmniał ostatnio Stcl:an Kieni~
na71'NY ,proJe\ctJO.wanyc Oświata). Do.l.Jry rolruk wicz) w dużym stopniu - do czasu oczywi-
Przysługa, postęp CZ"Y
ław (a w nim "trzy sn.Q-
pI'zybie:ał. herb ~~,,), W)'1bitny lrlks~ograJf
ście - pochodną wpływów ziemiańskich, grą
ludzi dobrze wychowanych, do udziału w któ-
py 2lbo.za 1 ~a L'nde _ herb SlOW'DiJk, hy- rej niechętnie i z oporami d()puszczano przed-
SaroiU~ BogUSł~wCi~LlRił {trójkąt równoboczny stawicieli innych warstw.
drauhk ~ her '<~- Pisząc Q szlachecklch dążeniach do odgro-

~
,_, l)
i cyrlUe .
,_o kle-
al . ednak irIl1ponowa~, dzenia się od ludu widocznych w obyczaju in-
Szlachectwo nad . l Statutu OTganiczn.;go teligenckim XIX wieku, zapominamy często
u.
dy zaś po W)"daru d . ednczna 00
'wn1eż w Krole-
~ .
o tyiOl, iż wychodźcy ze stanu szlacheckiego
(1832} szlachlta Zl konkretnych ,przywil~ odegrali ogromną rolę w ówczesnym życiu
sbWie otrzymała szereg. i ·etylkaln()ści oso:bl- kulturalnym i gospodarczym. Aktywni, prężni
jÓW (m..irn. ?cn:ron~ZC~eie.:ych i hańbiących,
stej. wolnosć od ! T. ZeleńS!icl-BoY, Pi!fl1.<t, 1.18., War~ 1959; s. 41."
o cit., S. 1-03 i nad.
- d, T"y pytamc [...1, p.
1 R. 1J,roa1n

202

i dynamiczni, bywali aferzystami szybko do-
rabiającymi się majątku (Daleniecki z Nocy'
i dni czy BaTyka z Przedwiośnia), urzędnikami
i oficerami, pnącymi się z powodzeniem po
szczeblach kariery, ale byli również kOTISpira-
torami, rewolucjonistami i rpowstańcami.
U schyłku XIX stulecia wielu z nich zna3.azło
się w szeregach pierwszych działaczy polskie-
go ruchu socjalistycznego.
Jego głównym ośrodkiem była Warszawa,
gdzie w latach 1862-63 mieszkało ok. 60% ca-
łej szlachty osiadłej w Królestwie Polskim
(notabene 2/3 całej szlachty cesarstwa rosyj-
skiego było zgrurpowa-ne wówczas w jego za-
chodnich guberniach). Szlachcicami byli za-
równo Ludwik Krzywicki, jak i Ludwik Wa-
ryński (nie mówiąc już o Jarosławie Dąbrow­
skim herbu Radwan), w następnym zaś stu-
leciu Feliks Dzierżyński i J,ulian Marchlew-
ski. Wychodźcy ,z warstwy szlacheckiej sąsia­
dowali w SDKPiL z dziećmi drobnomiesz-
czaństwa oraz burżuazji. Dla zdeklasowanej
a ambitnej s:m.achty brakło miejsca w społe­
czeństwie burżuazyjnym. Walczyła więc o no-
wy, lepszy ustrój w sojuszu ,z proletariatem.
"Pobl1JJdOlWallo w tym kraju stalQlWl[lie, przę­
dzalnie mechaniczne, truiMta i drogi, otwarto,
baInlki i gieWę, ruszyły lOkomotywy, zas1;Jttkal
telegraf, rozpoczęły się strajki fabryczne -
a problem szlachectwa we wszystkich jego
aspektach nadal absor'bo<wał myśl społeczną,
piśmiennictwo narodowe i politY'kę" - stwier-
dza Jedlicki l.
W XIX wieku można było postulOW'ać walkę
o ni~egłość ze s:ruathltą na czele lub też
wbrew niej; nie sposób było jednak pomijać
istnienia tej warstwy milc~wniem. Każdy
1 J. Jediicki, Kte;n.ot i baritrll apo!(!czn.e, Wustawa
1988, s. 449.
'"
z .pro~amów."ukladanych na em~gracji nie
mog SIę obeJS? ~ez odwołania się "do dyle-
ma:u szl~c~ty l lllesz~acheckiej reszty narodu,
a szcze~o.lme klasy ZIemiańskiej wobec klasy
chłopskieJ. W zWlą·zku Z tym w ogniu nie-
ustannej dyskusji stawała polska tradycja
szlachecka, hrana gQTliwie w obronę lub je-
s,zc~e bardziej gorliwie atakowana, usprawied-
hWla;:ta. odsuwana w przeszłość, negowana, .. "
- p~ze Stefan Treugutt. I dalej zauważa iż
pytanr~ o histo~yczne szanse i warunki ~­
zwolema "było .Je.<inocześnie pytaniem o szla-
chtę polską, o JeJ zasługi i grzechy oto co
mac,heclka Boiiska pooosta'W'iła pok{)ll~om' po-
roWIOfI''''''''''7Irr>''
.• ", .. .J~" l • p.~ . to zad8lWa!Ilo sobie
J',oarue
m~ejn()jkirOltnJi: w ltartach II Hzeczy:pospold.tej,
ktora .. fo:rmaJrrne. głosiła hal9ło peŁnej dernokm~
tyza~,JI stoounikow., Po .dziś dzień zresztą s,p&r
poITI?ędzy ZJ;Wolenmikam-t pesymistyc,znego i op-
tyrrn:stycznego spojrzelliia na przeszłość naJrodo-
wą 6braca. si~ w znacznym stopniu wokół pro-
blern'U cn~t l wad kul1nlrry sZllacheakieJ t.
1 S. TI:eugutt, Herbowe i genezyjskie szlachectwo
[....
] op. cH" s. 43.
m \~~" M. H. ~j;s.AA, Naród a państwo w polskiej
ys t !Storyczne" Wrurszawa 1973, s. 304 i nast.

RELIKTY
SZLACHETCZYZNY
W POLSCE
'8 NIEPODLEGŁEJ
Jeśli w naszych rozważaniach poświęciliśmy
tak wiele miejl'sca kulturze baroku, stało się
to dlatego, że wówczas właśnie wykształcił się
klasyczny model kuiLtury szlacheckiej, pod
niektórymi ~lędami d-o dziś dnia żywotny.
Kazimierz Wyka zwrócił swego czasu uwagę.
że zarówno barok, jak i sarmatyzm funkcjo-
nują nadal, "chociaż pod maską i w szczelnym'
przebraniu", jako -struktu['y zachowań oraz
predyspozycje psychiczne warstw ze szlachtą
nic W8pÓltnego nie mających. Wiek XVII funk-
cjonuje więc nie tylko w zaintereoowaniach
poetów, pisarzy, filmowców, ale i w obycza-
jach oraz stylu artystycznym. Wyka słusznie
pisał, że po pierwsze przy wyborze tradycji
hi'starycznej nie kierujemy się bliskością epo-
klit lecz alktumnością ,wa[orów ideowych i este-
tycznych jej przy;pw)11Watny'ch. Stąld też luJbu-
jący się w .zgrzytach i 1ocmtTas<tach barok 00-
dzi.aml~e talk silnie na wyobraźnię fillIIlrOl\VCów.
Po dl'IUgie, jego ·utpOwszecbJnienie nastąpUJje nie
tyje za pośrednitltwem wówczas napisanych
dzieł. co raczej dzięki powieści()lll czy sztuikom
tealtTa1nym poowstałym w XIX wieku, obecnie
zaś za. pośreIdnic1mem śrotdIków masowego prze-
k&u,
206
Ro2iWijając tę myśl Maria Piwińska zwraca
uwagę, 'i:Z podobnie jak w spojrzeniu na wiek
XVI do dziś dnia w dużym stopniu obowią~je
ta wLzja, jaką w epoce zaborów stworzyli ba-
dacze przeszłości. narodowej na spółkę z mala-
rzami (Matejko) i powieściopisarzami (Kra-
szewski), tak i polski barok oglądamy przez
okulary Henryka Sienkie'lNicza oraz epopeje
filmowe osnute na jego dziełach l. Odmienną
wwję narodowej tradycji, również w dużym
stQpniu sz1achooki.ej. dal stefan Zeromsk:i w
Popiołach. O tle jednak: - dodajmy _ dysku-
sja nad filmem opartym na tej powieści do-
tyczyła wiel'ltich problemów bytu narodowego,
najlepnych dróg "wyhicia się na wolność" czy
odpowiedzialności moralnej jednostki i naro-
du, to ostatnia polemika wokół filmu Potop
Clbracala się w :znacznej mierze jlUŻ, niestety.
Ły1lko wokół zgodności "dziejów na ekranie
malowanych" z wizją twórcy Trylogii.
Warto jednak zaUJW'ażyć, iż branie filmów
za rpunIDt wyjścia dyskusji na temat wielkich
a spornych problemów nar.ooowej przeszłości
stanOWi oc'Zywiste novum w porównaniu
z okresem II RzeczytpOSpolitej. Płaszczyzną
dyskusji na temat rewizjonizmu historycznego
była wówczas, obOk eseiJSty!ki, powieść, jlailt Il[p.
Kordian i cham, gdy dziś punkt ciężkości wy-
raźnie przeniósł się na środki masowego prze-
kazu.
W • latach II Rzeczypos'pOlitej obserwujemy
wyrrazną ewOlucję, jeśli chodzi o stosunek. do
smachectwa, i jako do pochodczenia, i jako do
części tradycji narodowej. Tak więc o ile kon-
stytucJa marcOlWa (1921) delcl.arowała (w ar-
tykule 96), iż odrodzone ,państwo pOlskie nie
I~. Wylka, Aktualne społeczeństwo polskie. [...],
Op. cit., s. 28-29 [Oirarz] M. Pirw.lńska, Legenda TO.
m,antyczna i szydercy, Warnzruwa 1973, S. 29--30.
,."
 uznaje żadnych heI1oow, tytułów i przywile-
jów dziedzicznych, to już konstytucja kwiet-
mowa (1935l znosząc iw artykule B1, para-
graf 2) poprzednie postanowienie, wprowadza-
ła de facto pov...-rót do stanu rzeczy sprzed ro-
ku 1921. Oznaczało to, iż każdy mógł odtąd
w aktach stanu cywilnego, dokumentach nota-
riah~-ych cZY, paszportowych czynić użytek ze
swoIch tytuław (podobnie jak dzisiaj w RFN
tyttuł d:ok:tor~ jest roicjai1nie dopisy.v~rany w
dowodZie osob-IJstym do na21wi-ska). Doprowa,dzi-
łoby to,_ ,zdaniem Szymona Kona.:rsikieg{l, w
przyszłosCl do powstania jakiejś nowej herol-
dii, urzędu, który zajmowałby się wE.~ry'iiJkacją
ty1tuł6w hrabiowskich czy lmią,żęcych orraz spra-
wdza:rr,iem wa'żności szlacheatwa. Zachodzące
prZerrllaJlly odrnobo!\val ,zresztą j'UŻ WLSpółcześ.nie
M~-::haił RruJs1ne'k; bohater jego pov,rieśCli (Ziemia
mwdem płynąca) s-zy;bko robiący k~Tlierę syn
węglatrza, nie ty]ko zm~.enia Siwe na'71Wilsko na
Nai~oo..,~'arwrocki, a,l€ i Z1Wa~nia maszy'ni'stlkę,
poruewatZ go powczał~ że ,/term nie ma tyttu-
łów", a wi,ęc i nie naJeży ich pisać na korper-
tach.
Istnienie urzędów zajmujących się z ramie-
nia pań'stwa weryrfikacją i zatwierdzaniem
szlachec;twa świadczy niewątpliWiie o pewnym
zacafan;u i dużej sile reliktów feudalnych.
Warto Jednak ;auważyć, iż z kolei w sytuacji,
~d~ wij:aJdze pan.s:twowe zgł3Jszają ofitjalne des-
tntere,ssement w tej 'sprawie, mnoźą się z na-
tury rzeczy falsyfikaty oraz tytuły samozwań­
cze wy;rahiane za pieniądze. Ponieważ upatry-
wan? w tym zyskowny interes, heraldyka sta-
ł~ Slę terenem działalności lkznych w Polsce
m.ię~zywojennej ~iur, przeprowadzających za
plemądze u:sialame autentycznych (a daleko
częściej f<ilkcytjnych) dowódców szlachectwa. Na
t~n "renesans heraldyczny", zw.racali uwagę
liczni ówcześni pisa'I'ze publlicyśoi, od Alek-
2,.
sandra Świętochowskiego po Karola Ludwika
Konińskiego, który pisał, iż
obserwujemy od-
radzanie się zainteresowań
przodkami, popyt
na wszelkiego typu herbarze i genealogie w
środowiskach, które przedtem uchodziły za de-
mokra.tyczne i programowo nie zajmowały się
tym, kto kogo rodzi.
"W tej atmosferze instytuty heraldyczne,
dziś kiedy państwo szlachectwa nie uzna'je,
kwitną jak nigdy przed. wojną w konserwa-
tywnych monarchiach - i za dość niewielką
opłatą może jeden z drugim uzyskać przyjem-
ną wiarę, że jest szlachcicem, a za opłatą nie-
co wyższą, choć także niewygórowaną, że jest
grafem i zgoła hrabią" l.
Współcześni wyblibni zn8>W'Cy naszej hera:ldyiki
i genealogii, Włodzimierz Dworzaczek i Szy-
mOn Konarski, orpiSlują ze ZTO'zlJ.l.miałą skąd­
inąd m-ytacją to "kłusOfW1nk:rtJwo snobów", utrud-
niające później, poprzez fałszerstwa dokumen-
tów, ustalenie 'Prawdy historycznej.
Choć ,pisano i mówiono z przekąsem, li ge-
nealogia jest nauką }Xl'IDocniczą histoni oraz...
snobizmu ludzkiego, to jednak wielokrotnie
przez nas cytowana Liber chamorum Waleria-
na Nekandy Trepki nie znalazła w okresie
międzywojennym hojnego mecenasa (państwo­
wego c·zy prywaltnego), kltóry pohy!ł1by kosz.ty
j ej druku. Dzieło to ukazywało bowiem nie-
zbyt chlubne początki później szanowanych
i czcigodnych rodów - tarcze herbowe naby-
wane nie tyle krwią czy zasł,ugami co pod-
stępem, piernięrl'zmi, prolteikcją i - OSIzusbw:em.
Nic więc dziwnego, że póki tarcze te odgry-
wały jeszcze jakąś rolę w Polsce, a więc po sam
rok 1939, tiber cham.oru.m, mimo wielokrot-
nych apelów uczonych z samym Aleksandrem
1 K. L. KQifl:ińsk.i, Renesans hera~dyzmtt, "Marchołt",
r. III, nr 2 (10), styczeń 1937, s. 197.
14 Kultura szlacheclul .•. 209
 . :utJl1er'U !l'eda\ct{)r naczel-
mawie do rplerws~~. )Wszak. kai'iie nazwi-
Briiclrnerem na czele, nie mogła znaleźć na- ny, ()ska,T Ha~~. ··e'wa tak saIJlO jak za
kładcy. Piękny :to przyczynek do siły ,reliktów ska. które dz1S rozbr2lOOl -za Jagiellonów. staje
sclacheclkich iJstniEijącycth w czasach II Rzeczy- Sobieskiego,. z~ Bat~ego. ,że polska współczes­
pospdIjJtej . się żywym sWladec wem. svtuczny nowy twór
Wydawcy .pisma "Herold Polski". ukazują­ na to nie państwo nowe! spad!kohlerca wilel-
cego się ;pod redakcją Ludgarda Grocholskiego poWOjenny. l~ pr~Ydzie·owe'l'·. Jak wi-
(a pod. ,patronatem tak zwanego Kolegium He- Idei i chlubne] rpuscl~ny n~ukowcom, jak
raldycznego), głiosi:li wręcz hasło ręstytucji ty- dać zarówno ~a.zn~ to samo załoienie
tułów sZJlachrokich. Pod szyldem naukowym i amat:u"~ ~~'" am W::g:nealOgic,znych ZTódeł
ukrywały się zresztą płody fantazji i chęć zy- ideologlczne. SL,ju.n
sków róim.ych autorów. wśród któryo;:.h znalazł współczesności. . ł ał dawnemu na intel~-
się m.din. ni.iejalki stefatn Jarnusz stary1roń-Kas­ Jej urok oddzla yw. . po t1ść która pochodz1-
przycki ze swoją - jak: pisze Konarski - gencJ·. '. z.właszcza ' tę le] c~ed'· li z awan-
"wołającą o pomstę do nieba" Polską Encyklo-
pedią Szlachecką (ogółem IW latach 1935-1938
la - Jakbyśmy' W
sU społecznego .
óriś
s!'ym 'W'1 'Złe -
pełnym pasji pam-
emigracji (Kundlizm
..

uka'zało się 12 tomów tego wyd'a'W'Il'OC~a) 1. flecie ogłoszonym. na. utrzymywał. iż ..fu-
Tom XV cenn€!g\) ską'diID1ąrl her:baIrza Adama 1947) Melch~r :a,~k~;~~ałalY demQfalizująC:'
Bottriookiego Rodzina wyszetdł zaś w roku 1931 my ;poszlac
na życie pulbhc~ne w,
e: Ie , Polsce międzywojenne~.
IWan się ~m-
sutl1(ptem rodziny Rychwalskich, łctórzy jaiko
warunek su!bwencdi ipOstawili przy1pisanie ich C"'_ey
Ul......ł"""
syn()Wle, k:.torzy
.
staJ
""imowa, l.··~"."
l - W'I:'UlJIU'5
do szlacheckiego rodu Zaremb6w. Jak pisał 'karni c2y ofliceramL, przw~ , saskiej\. n1"ze-
. , ' , e r:t:M'0IWY czaso,w u., ił'~
Konilliili w T. 1937, nowobogaccy nahyrwali mego -:- na(]gol'SZ nt miejski jeszcze w ?U X
tytuły, aby wykazać się ,prawem moralnym do s~zep:Lone na ~r:klasowaną szlachtę (;Wa~­
posiadanych dóbr. podc,zas gdy dawna szlach- Wleku rprze~ 'Z t c tował wywooy J 0-
ta, która dabra straciła. tym mocnieij 7JSC~a wicz gęsto ~ ,z ~oba'aą t~t związku inteli-
centić sobie odZlieldZ1icWlle po przodkach tyrt!uły.
zefa Chałas:rnskleg o n. ..0 _l.; ...... ) nowstał
l T kiem Z'lenuan.:;,J\......... • "er
Obok instytucji oblicwnych na zysk istniała gencji 'z. [()I v.;a st l . cia. to co nazwałbym
jednak również i ściśle naukowa, a maanowi- z tego mezn06ny Y kZYndIizm stworzył za-
cie Polskie Towarzystwo Heraldyczne; sprze- «ikundli,zrnem». Ten u. ka brak szacunku
.. ć człowieka do człoWle. I zły I l
ciwiło :Się ono powołaniu "biura heraldyczne- WIS . t kundlizm stworzy sy
go" (które ,przeprowadzałoby odpłatnie bada- pra;y, ~~y l en racy". Jego owoce do-
nia genealogiczne) w obawie, że i ta impreza rnyslerna '1 zły ~tyl '& ·eż w 'lrulcie hierar-
mogłaby doprowadzić do licznych nadużyć. To- strzega WańkoWlcz : wm . enitu rzeczywistych
C'....
lIWJ. nrdt€!kCJ·i, a .me
,;,; l. .r-- COOl1
. . . . społeczeństwIe n
. a
warzystwo wydawało już przed I wojną __ ' •. n oparciu mIeJsca ,yy •
,,Rocznik Heraldyczny" oraz "Miesięcznik He- Z<t='-"5~. Ibrajru dyscypliny społeczneJ
raldyczny", wznowiony w roku 1930. W rprzed- przyrwUeJu, w . resowania sprawami. kul-
oraz głębszego Z81~~ sanacyjny obciążał au-
tury. Zwłaszcza Ouv'<'
1 Sz. KoDamJm, O heraldyce i ,.heraZd1JCZ'ltym" mo.
bizmie, Ru'y±" 1967, s. 58 i llast.
,..
210
 oIbnić się do "Polruka...zie-
to~ Sztafety odpowiedzialnością za wprowa- 'l~) pragnąI upad I ' snobistycz-
dzenie systemu protekcji i klik l. ~ianina", świadom. zr~s~t'\eWgoP~:ladownictwa
,W gruncie rzeczy jednak Wańkowicz rozwi- , . .l nieprawdZlwo sc . ik')
nOsCl t . Dztenn
jał tylko myśli zawarte w innym pamflecie,
a mianowicie w głośnej swego czasu Genealo-
(por. na ten terna
Kultura szlachec.
k!0. ~
t.
,ponowała coraz b~r-
zewrocie ma)O-
gii teraźniejszości Aleksandra Swiętochow­ dziej warstwie rządzą~l ,poufa'sta tu fakt, lŻ
skiego {1936). Tem 'boM-1e:m jeszcze za rządów ym Do miary sym. u , t pił w kiero-
sanacji, a !nie dopiero po ich upadku, skryty- :hłopa' (Wincentego Wttosa)l z~~i~" (Józef Pił-
kował a,s,tro relikty szlachetczyzny, widoczne
'tw dobry sz ac
waniu:pans em" . rz ·m(l.wanY przez
zarÓW'nO w sty1lu życia mieszczańshva czy sudslU), entuzjast?,"~z~e·up c~iowiek, któremu
chł-opstwa (które to warstwy ,starają się - arystokrację w NlesW1eZogrzeb hetmański na-
według niego - 'kopiować "panÓ\V"), jak i w po śmierci ~r~ądW~O?f do klasycznych wzor -
sposobie rządzenia. Zdaniem S\\I"iętochoWlSlci.e­ wiązujący (swlad~le·w da....m.ej polsce.
go "stara szlachta znikła, a drobne jej szcząt­ ców pompa tu,,:.e. Tt,S 'z wysiedli z te~,? p~­
ki utraciły wpływ i znaczenie, tymczasem cały Dawni sQC]aliSc 1, kt?r Ydl los' Ć" żeruh SIę
'" ruepo eg , d
naród, aż do naj niższych warstw społecznych, ciągu na st ~Cll " .. 'He w "stylu wer-
stał się szlacheckim, albo raczej zeszlachco- . 'an:kaIIl1'W:mlOS Ih W1 :-...l '1' na polo-
z Zlerlll . 'ątki i. je:l.UZl' l
nym".!! Stąd też wywodzi się odziedziczony kOwym", lru-powall m<1:1 ' d PSL Władysław
po szlachcie lekceważący stosunek do kultury , (' . ez i nalezący o . N8sta1a
warna rO WD1 • _~n,.,.,} si. tej mod:zJie). " .'
oraz brak zrozumienia dla potrzeb warstw lu- St. Reymonrt; me Vip=~ da~i bojOWCY z .frakcJ1
dowych. Dba się bowiem tylko o górę, a nie wówczas epoka, g~ wodach szlachecklch. an-
o dOiły społeczne, QTaJZ prz y1WiąwDe wagę do
kosztownych wydatków na reprezentację.
odkryli v: swych
tenatów l wykazywa l t'
t się najlepszy}TJ.i. kohga -
stało się pows zech-
Choć zdaniem Wańko-w1cza kultura ~:?lla­ cjaroi. Noszenie syg~e ~w Zofii Nałk()l\\l'skiej} 1:
checka miała wię'kszy wpływ na ludzi wywo- ną modą" (Węzły CZYc ka o swoim ojcU, "lubI
dzących się z warstwy chłopskiej niż na wła­ Tata, mówi Buba zers . n ch 'Papierów, k~­
ściwych ziemian, to trudno zaprzeczyć, iż wła­ zaglądać do starych ~~z:unsi.~ w rÓZmych koh-
śnie środowiska ,poznstające w bezpośrednim ił sobie herbaT z , ~ze le szła za mąż na
z nimi kontakcie były pod szczególnym uro- ~acjach. Chciałby. zebym :;~a elita i nasze
kiem szlachetczyzny. Ze wspomnień Tadeusza wieś. Jego 1idanl~ n~:~ się w jedno" (~iebo
Kępińskiego o Witoldzie Gombrowic:ru wydaje stare dwory poWI) % n ł dwa ~ladt'trbwa Pl;BaTZY
się wynikać, i'ż "właściwemu" urOOzeniu .przy- i ziemia ~: ~h okres międz;rwoJel.1DY
pisywał on zniewalający, "pański" wdzięk d -"'brze pannętalący h-"zących przemIan.
v d' 1stotę zac 'vu .
swoich szkolnych koIegów. Przyszły wybitny celnie od aH .,. sam tyllko ataWIzm
prozaik odpowiednim strojem (s:port.owo-my- Nie zadziałał tu ocz~le 'ę'lrntośC i przyw6d-
(S1ilac heckie pochodzerue Wl
l M. Waitkowicz, Kundlizm, Lcmdyn 1.P47, s. 23 . wan;.zawa 1968, s. 175.
i nast. [oraz] s. 216 i nast. l Z Na~a, Wę~hl .zJłC!G, t. 2.. w~'W1a 1950,
! A. SwiętochoW!Skd, Geneatooia terainie;"<!oici, ! T. Brem, Niebo t ztemw,
Warszawa 1938, s. 210 i nast.
s. 161.
 . ia li noszenie sygn.e-
ców sanacji), ale i prześwi.ad'Czerue o potrzebie imowanie stylu żyC 'j ro'wPoznaczne
P rz e. r-- było]·00n ak wca'. .el . . szlacheckich .
sojuazu ,politycznego z ziemiaństwem, które tu nIe ·ę do trauycJl . ty
zarówno w senacie, jak i w sejmie było repre- z przyznaw~ ~ez w~ględu na rzecz~~_
zentowane w sposób niepmporcjonałny do Wrrf!!!z przec1W\IU-e, tkie ugropawaru a
swej liczebności. do nieh st-osu.nek. WS:J; mieć szerszy wpłrv
lityczne, ~i~as~ skwapliwie od t~';cj~
Znaczenie dQbrego pochodzenia oraz walor
"krwi pańskiej" cllębnie podkreślała prasa na masy, . ~ podczas gdy . 'ń_
Stronnictwa Narodowego. Szlachectwo miało ". tradycji. Tak. wn..,<~. u iż swej hlS.....--
być - jak ,pisała - mandatem upowalŻlliają­ ~:lJUcała obozow.i. :rządkząc:u s~acheckiej Rte-
cym do UTzędóW w państwie; ludzi z warstwy . genealogu szu a . swych ata-
ziemiańskiej chal"akterymIje bowiem wrodzo- ~~~itej. to właśnie 'Sj~;~;a;Yzm chętnie
CZYl'V"'ł'""""~ współczesnY .par;u "ci daiWfIlych
na lojalność, sumiennośĆ! i długowieczna tra-
dycja słutby dla Rzeczy1pOSp01i.tej. Krytykując kP"""""'ac~ ~_~...,Il,~ ~1c~ę ~elJl1lloW~e~ czY złotej
~
)'1"''''''- 1~. hbe-ruffl . na
ich lićzne wady wyrażano jednak nadzieję, że warchołów "'.I:""""' ~a~.... nacisk kładzlOr:O _
ziemianie odzyskają rolę przywódczą lIla wsi.
Gad7Jon.o się, co pr81W'd~ na dqpły,w "lIlOWej · waBO. o rne~·aI
r:y
wolnośCi. S7.Czego ~ległośĆ; tradyc'le po
l
·ednej strony
7.ib rol?-e l.",monD-we nu y Z) . .vł aś dać
krwi" do warstwy upr.zywile1owanej, zarazem wstancze czy '-"'!>- :t... 6w z drugJ.<;J z .
jednak przestrzegano, aby przebiegał on stop- kreślić hańbę roZlulOr 'al uzasadnienIe
niowo, w sposób umoż1i.wia1ący "asymiJację" ~r:~Vli sanacyj'n~m nw~:ń niepodległo­
kulturalną -przybyszów. "Szlachectwo zobowią­ ~tecznego ZW:żCI~twa "r:Cji :państwoWych
zuje, ale i upoważnia do przewodzenia" - pi- ściowych nad lOla,li7lU-~ władzY nad anaT-
sał na łamach ,,Myśli Narodowej" Karol Ste- nad samowładZtWem. s:. sanacja 'h.1dOWCOIIl•
fan Frycz, który dalsze losy Polski uzależniał t..~ W ik~en.cJIl. 'j'. nawza~em kont
od tego, czy odpowiednio potraktuje ona "war-
... "
CllU.<ł • •• ::zarz,uC'8 l .~ h y-
lud<JWCY sanaC)1 d·· Polski szlac ec-
stwy historyczne, a :..v.ięc w 'pierwszym rzędzie a
nuaC]ę
. "':"ngorszych ,tra yCJl
~-J ._1_
ziemiaństwo i genuy". Wysoki poziom i na- ki· _" 1 hciano - ]i:\.J>o
leżyty rozwój kutltury mo'że bowiem zarpewnić ~otępiając szlachetczYZj.~ę'Si~ "od tej przy-
"tylko praca już przez tę kulturę wychowa- ,~-l"'i - uwo nI """'d' ta szla-
nych, z nią z.±ytych, dla niej pracujących od pisał K_OTIUl>:lJ>. • m 'li. że bądź co >Ją z la
krej i dręcząca) ys . ęiym. ocaz &rrvlctrZJ.
pokoleń". a więc poszanowanie tradycji szla-
chIta nie jeden ra:z ~l illa cudzoziemco~
checkiej. Jan Emił Skiwski :widział zaś w kul- k\l!ltU:rę dośĆ powa nąh słaboŚci dość pOtęz­
tu<ze szla<!hool<iej jed)'llll! tradycję ~ i :państwo mi.n:l~ peWllYC bowiem :pewien styl
do której ,w Polsce można nawiązywać 1.
ne". Wykszta.łc~a. ~to humanitarny,. wo~~­
kultury ~el "t~arytatywny. uprzeJmy a
I K. S. Firycz, Istota zagadnienia, ,,Myśl N~a"
1936, IM" 3; ł:enźe, Na widoumi, tamże 1937, :nl[" 25 i nr f:l/,:.i(fflY, re1iglJTIO-C
41; POl". tegoż c)'lkil. ar,tyklulów pod wspólnym ty;t.ułem • ..<._V Vita magistra hi-
Z dziejów naszej przemiany społecznej ogłoszonych - i W wrze&!,,,,..,..,l, . odra"
tamże w,-r. 1934 [oraz] .T. Chałasiński, Tradycje i per- lA. Jn.wwenkO śWiad()'!lWici h\StO"!"ycZ ne }, " '
spektywy' przyszła§ei kultury pol.skiej, Wan>ll.aIW8 1970, storia.e czyli formY
s. 18&-187. rl4",
1 1976 ' s. 1s-20· 215

21<

ludzi, wmilłQwaJny W przyrrodę" l, Do podob-
nych wniosków dochodził również zbliżony do
kół kOTISerr-watywnych Stanisław Estreicher
który wskazując na stopniowe przechodzeni~
obyczaju ~ stylu życia z pałaców do dworków,
a następrue do kamienic mieszczańskich i chat
chłopskich, wpływami magnacko-\Szlacheckiiui
tłumaczył takie charakteryst)"Czne cechy kul-
tury polskiej, jak "wykwint zewnętrzny i bły­
skotliwość; pociąg do okazałości, nawet zbyt-
ku, przepychu, skłooność do wytwornej galan-
terii wobec kobiet", Wszędzie te "pańskie" ce-
chy występują. różniąc nasz obyczaj od oby-
czaju innych krajów, który kształtował się w
głównej mierze pod. wpływem miast i miesz-
czaństwa,
Estreicher wskazywał na pewne ujemne ce-
chy tej kultury (brak głębszych zainteres:Jwań
intelektualnych, skłonności raczej odtwórcze
a nie oryginalny dorobek cyWilizacYjny), O nie~
~ą~tpliwych walorach ku1tury szlacheckiej
sWladczył ,jednak - jego zdaniem - fakt, iż
okazała SIę ona atrakcyjna zarówno na ze-
wnątrz (promieniując na Litwę, Ruś, Woło­
szczyznę czy Moskwę), jak i wewnątrz pań­
stwa, ,asymilując włoskich, francuskich czy
~~oc'kIch przyb~Yszów, ,,Popularną
JeJ polor, hu.mamtaryzm, egalitaryzm, toleran-
cja religijna, a nawet skłonność do wystawno-
ści i rozlewności życia", Była to w sumie kul-
tura głęboko QrY'ginalna, różniąca nas zarówno
od najbliższych sąsiadów, jak i od kultury po-
wtstałej na Za<::hddlzie Euo:-opy 2,
O Jle poglądy Estreichera pokrywają się na
ogół z opiniami ówczesnych \Vylbi,tnych histo-
ryków kuUury staropolskiej, jak Stanisław
l K. L. KOtThiń-sJd, Renesans heraldyzmu
L_i~
i S. Estreicher, Problem dziejów kultury polskiej
"Przegląd WspółczesIIlY", t. 36, 1931, s. 17 ri nast. '
21<
Kot Aleksander Bruckner czy Jan Stanisław
Bystroń, to jest rzeczą jasną, iż nie mogły zna-
leźć uznania na lewicy ruchu ludowego, Boha-
terom szlacheckim przeci\VStawiano tam,
z miernym zresztą powodzeniem, czyst~ ludo-
wych, jak chooby Michała Pyr:a, dZlelne%o
sołtysa, który w ipierwszej połQWIe XVII WIe:
ku obronił 'Bwe 'rOO.zime strony przed T ataraml
(odbyte w roku 1936 antysanacyjne manifesta-
cje Stronnictwa Ludo~ego p?łączone b~łJ:'"
z usypaniem ,kopca ku JegQ CZCI), Zaczęto ~ez
gtosić pochwałę nie tylkQ Bartosza 0owac~le­
go, ale i tych przywódCÓW chłopskIc,h, ktorzy
przy austriackiej apro:bacie ~rz!nah szl~chtę
(w wystąpieniu Jakuba .szelI ,dQJrzano :pIerw-
szą rewoltę na ziemiach polskich, a w mm sa-
mym "głębokiego myśliciela" i ,-,śmiałego wo-
dza") 1.
Programy uniwersytetów ludowych zostały
zaś oparte na wybitnie w0-OO:
szl~~hty kry-
tycznej historii 'Chłopów polskiCh p~ora, Alek-
sandra Swiętochowskiego. Rauykalm dZIałacze
ruchu ludQwego wypominając szlacI:cie, iź
w obawie o swe przywileje wolała raczej sprze-
dać oj'CzYlZnę, mż 7lgoozić się na refQTmy, 'prz~z
co okryła się "wielką hańbą", domagah SIę
wprowadzenia tej właśnie książki jako lektur~
czynił ją obowii.ązlkowej do slikół; Na IV ikQil1ferenC]l
KJPf' (mtqpad~eń 1925) A;dolf Woa;-
ski-W.an'Szar.vsIki mó"Wlił: "ObszalIni1k-s~u::<
dusi chłrQpa IlJa kresach, staI"OlSta-5z1achcllc diusl
chl:~ generał-e1Jlach2Lc d'Ulsii chł~. stą!d
to wiellikie znaczenie jalkie dla Polsln ma oibec-
.. l ,_1.. . . . . 2
nie U/Wolnienie się od h~emo1ll'l SZI a,.;..u~y .
Nie chciano jednak pamiętać, iż w tej sa-
mej Genealogii teraźniejszości, tak ostro kry-
1 F. Ziejka, Dwie legendy o Jakubie Szeli. "Kwar~­
op. cit
, • talni.":: HJi:stO;rY'C<W.y", roc:z,n, 76, 1969, zesz, 4, s· 844-34~.
i J, Kowa.1sk.i, Trudne ~ata, Wa["!;zawa 1969, s. 150.
217
tykującej różnorakie przejawy szlachetczyzny,
autor zWrócił równocześnie uwagę na. te jej
eleme'rrty. !lDtóre w lart:ach triumfiud~ego w róż­
nych ,k,raiach faszyzmu okazywały się niespo-
dziewanie 'Przydatne. Świętochowski pisał
wprawdzie, iż szlachta nie tworząc państwa
militarIlJ(HlrzędniczCHpOlicyjnego naraziła na
szwank bezpieczeństwo ojczyzny. Równocześ­
nie jednak ostrzegał przed wyrzucaniem "na
śmietnisko" takich eleme:ru1:ów ideologii szla-
checkiej, jak indywidualizm, umiłowanie swo-
body, idea wolności, a nawet w instytucjach
liberum veto i instn'1Uikc~ach sejjllIlillk:owych do-
patry;wał się on pewnych zdrowych ziaren.
"Nasz indywidualizm, będący w zasadzie umi-
łowaniem wolności - pisał Świętochowski -
~ w [...] _aniu, bu>llbach, wich-
rzycielstwie szlachty, dotąd jeszcze nie może
jego ziarno wyruskać się z rozpaczliwej łu­
piny". W konklruzji wzywał do przezwycięże­
nia ujemnych skutków kultury szlacheckiej
(..Za przeszłość odpowiada naród szlachecki,
za teraźniejszość naród cały") 1.
Na jej porlzwoJlale uderzył w przeddzień po-
nownej utraty niepodległości (na II zjeździe
intel:igencji lJudowej. 20 ma.ja 1939 roiku w
Krakowie) Franciszek Bujak; jego zdaniem
kultura szlachecka powstała dopiero w XiV!
wieku I(przedtem bowiem nie różniła się od
ludowej). Oceniał ją dość krytymnie. jej wkład
zaś do kuillttu'y ogólnoeuropejskiej uważał za
mitnfrnalliny (jprzeciwinego ztlamia' byli jednak
pochlOdzący ze wsi Bystroń i Kot). Wskazywał
natomiast na kulturę ludową jako powa:i:ne
źródło inspkacji dla s2'Jlacheckich poetów, mu-
zyków czy malarzy 2.
1 A. Świętochowski, Genealogia teTt1źniejszości"
op. cit., s. 232.
2 F. BUjak, SZlaehecka czy Chłopska, "W~eś i pań"·
stwo", l:". II, nr 7, 1939, s. 481 i nast.
218
N~:, pełne ~ogości do dworu spojrzenie
na Wles przy.nosiła w tym samym czasie lite-
ratura tworzOlI18 przez chłopskich autorów
(W. ~owalski, J. Morton, S. Piętak i inni), po
~az. p1~wszy chyba w dziejach naszego pi-
snllenrnctwa ,w takim stopniu ludowa pod
w~lęd~ tworców, tematyki i ideologii. Jej
Z8Slęg l czyrtelniCltlwo tru(110 jednak u:zmać za
p?wszec~e; ,,I~halt~attni masoweJj wyOlblraźni"
~zeby uzyc okre:slerua .K. T. Toeplitza) pozosta-
]ą nadal postaCIe parucz6w i panienek, U'kazy-
walne na tle (l?~ wewnąlttrz) szlach.eak!iego d!w()(l."-
ku .. Tam własme przebiega dzieciństwo boha-
tera",: p?wieści Piotra Choynowskiego czy
opow~~an JruJiusza. Kadena-BandTOIW'Skiego,
tam .tt;z . rozgr~a SIę walka o niepodległość
z n~].eZdzcą. iDwor nadal stanowi bastion pol-
SkOSCl na kresach, jedyną ostoję przeciwko
bolLSrewliza~:!ljd tycll tzi€łm przez dettnlOlnicmie
pr-..dsJ;.~wlOne "jaczejki" (Strażnica S. Łosia,
czy Roze. panny Róży M. Rodziewiczówny).
W. l~ktuI'ze dla szkół wyraźnie preferowano
dZIeła m~iące o przeżyciach polskich ziemian
na UkraInIe w czasie rewolucji (z Pożogq
Z. Koosak-Szczuckiej na czele).
.z:wl~zcza jednak "literatu'l'a brukowa nie
~e Się obejŚĆ bez dworków. Bohaterowie
Mmsz~wny. Zarzyckiej ~tp. lubią być OTdy-
natam; szlachetnymi i pięknymi" (l. Fik) 1.
w. ~żdym zresztą kraju akcja tych utw<Jrów
?zieje Slę w wy.zszych sferach, mogących za-
l~pcmować czytelnikowi przepychem wnętrz
mles~lnych i wstrząsnąć tragedią wnętrz
lu~zlcich ,("boga.ta a nieszczęśliwa"). O i'le jed-
n~ na zachodzle Europy heroiny suną po par-
kIetach aTrst'Okratycznych czy plutokratycz-
nych sa'lonow, to w Polsce akcja ogranicza się
t l. Fik, Wybór pism krytycznych, WamzBlWa
s. 495. 1961,
s:k:rQllIl[l.ie do dtwor1w.. W ten sposób powdeil.a-
no dalej schematy znane nam już z literatury
powstałej na przełomie XIX i XX wieku. Co
więcej, trafiły one na ekrany filmowe; widzów
programu W starym kinie, nadawanego przez
naszą :telewizję, musiał chy;ba uderzyć fakt,
jak często akcja ówczesnych melodramatów
dzieje się, w dworkach. Panicz i panienka po.-
zostają nadal ulubionymi bohaterami mistrzów
kamery, którzy - nie mogąc liczyć na dotacje
państwowe - musieli się liczyć z gustami pu-
bliczności (afektowana wymowa panienek ze
dworu zaciążyła zresztą fatalnie na dykcji na-
szych artystek okresu międzywojennego).
Wspominaliśmy już -o kodeksie honorowym
Boziewicza, stanowiącym - jak trafnie zau-
ważył Boy-Zeleński - "mieszaninę przeżyt­
ków szlachetczyzny z galicyjskim, a przesta.,.
rzałym kultem matury jako linii demarkacyj-
nej między luidźmi" 1. ZnaikoIIli.'ty aultoc ro~a­
żań o burżuazyjnym szlachectwie ~awał so-
bie jednak doskonale sprawę z tego, iż w po-
jedyn1m nie chodzi jedynie o śmieszny relikt
dawno minionych zwyczajów, lecz o pewną
normę postępowania w sprawach o obrazę ho-
noru, żywotną aż do czasów mu współczesn:(ch,
a jak bardzo zaś wówczas aktualną mech
świadczy fakt, iż w okresie międzywojennym
odbywało się w Wojsku Polskim przeciętnie
do ,pięciuset pojedynków rocznie. Oddziałały
tu niewątpliwie tradycje przeniesiOiIle z armii
zaborczych, austriackiej i ;pruskiej. O ile zaś
środowiska lewicowe z zasady nie uznawały
pojedynków, to w sferach ziemiańsko-arysto­
kratycznych nawet względy Teligijne ustępo­
wały przed wymogami kastowej moralności.
Hołdowali im również członkowie korporacji
t T. Zeleń.s·k:-&Jy, Pisma, t. 16., Wm-szw...·a 1958,
S. 345.
226
akademickich (jesl'JCze po ostatniej wOJUlle od-
było się podobno w środowisku studenckim
parę pojedynków, ale już raczej o posmaku
wyłącznie tragikomicznym).
Należy wspomnieć również i o akcji "wy-
szukiwania zruszczonych potomków dawnej
szlachty zagrodowej", p.rowarl'wnej zwłaszcza
po roku 1930. Powołano wówczas specjalny
Komitet do Spraw Szlachty Zagrodowej na
Wschodzie Polski, którego głóWJnym celem
miało być budzenie świadomości etnicznej tej
warstwy oraz umacnianie poczucia jej odręb­
ności od Białorusinów i Ukraińców, wśród
których zamieszkiwała. Wiązało się to z na-
rastaniem na kresach irredenty; doprowadzi1ą.
ona władze do (wyrażanego oczywiście tylko
w poufnych rapoTtach) przekonania, iż "atra-
kcyjność [... ] polskiej doktryny państwowej
coraz bardziej zatraca na sile". Przeciwwagę
widziano w szlachcie zagrodowej; z niej to
zaczęto tworzyć specjalne ,;kompanie szla-
chebhle", :powstał ZwiąJz-elk Silachity Zagro-
dowej, wydający specjalne pisma ("Pobudka"
i "Pobudka Wołyń'ska").
Akcji politycznej towarzyszyły, rówmez
subwencjonowane przez rząd, studia naukowe
poświęcone przeszłości szlachty zaściankowej.
Ta "bezmyślna politycznie i społecznie akcja"
(jak ją określa J. Rzepecki) 1 rozjątrzyła tylko
do re5'Zlty ludność ukraińską przetirwfko p.oJ.-
sce, samemu zaś państwu niewielu przyspo-
rzyła świadomych obywateli. Repolonizacja
przebiegała bowiem, mimo nacisków admini-
stracyjnych i wyraźne.go uprzywilejowywania
szlachty zagrodowej, dość opornie, zważywszy
na fakt, iż część jej nie tylko wyznawała pra-
1 J. Rzepecki. Wspomnienia i przyczynki historycz-
ne. Wa'r5z.a·wa 1956, s. 232-233 [oraz] M. Biernac·ka,
Wsie drobnoszlacheckie [... l, op. cit .. s. 161 i nasi.
221

wosławie, ale i mówiła wyłącznie
po białoru­
sku {lub ukraińsku). Były jednak i zaścianki'
dobrze pamiętające przynajmniej o swoich
dawnych przywilejach, a zwłaszcza o tym, iż
.,szlachta nie odrabiała pańszczyzny", i 'Pozosta-
wała wolna od kar cielesnych.
Przekonał się o tym Wincenty Witos, jeszcze
jako premier objeżdżając wschodnie kresy pań­
stwa polskiego. W wielu miejscach osiadła tam
szlachta zagrodowa pokazywała mu z dumą
dokumenty sprzed lat, poświadczające jej
przywileje stanowe. Kiedy w nieświeskim po-
wiecie (pod Kleckiem) niejaki Rymaszewski
prezentował je premierowi, Witos miał zapy-
tać lekceważąco: "Pocóż wam, panie Ryma-
szewski, te papsierki?", na co tamten podob-
no odpalił: "A ot, po to, że jak chamuków w du-
pa billi, to nas nie mogli" l. WOI1ność staMrała się
tu wyróż·nikiem odrębności.
Jak wynika z badań Danuty Kaczyńskiej,
zwłaszcza na Pod1asiu i Mazowszu pamiętano
w zaściankach szlacheckich o swej przynależ­
ności, głosząc po dawnemu pogardę dla chło­
pów czy rzemieślników. Zaścianki nurtował
strach przed zdeklasowaniem i choć ekono-
micznie miały się gorzej od chłopskich sąsia­
dów, to jednak z pomocą przeróżnych starań
(odmienne stroje, inne wyposażenie wnętrz)
starano się podkreślić swoją wyższość nad
,chamamłi", często od ni.ch i xamOimie(jlSZ~
i ~dzielj OOwi'€K!OI1lymL W okiresie oota!tnli.ej
wojny oddziały AK, złożone z drobnej szlach-
ty, protestowały przeciwko łączeniu ich z .Ba-
talionami Chłopskimi. W niektórych WSIach
szlacheckich nie chciano wstępować do Samo-
pomocy Chłopskiej właśnie ze względu na na-
zwę oraz domagano się odrębnych szkół. Dość
l M. WańkOlW'1cz, Tędy i owędy, WUSZ3.wa 1961.
s. 341-342 [OIraz] W. watos, Mo;e wspomnienia, :t. 2.
Paryż 1964, s. 394.
222
długo też nie zawierano małżeństw "między­
stanowych", a nawet krążyło na ten temat po-
pularne powiedzenie, że jak się chłop żeni ze
szlachcianką, "to Matka Boska płacze". Jesz-
cze u ochyłku lat pięćdziesiątych takie małżeń_
siwa wyrwdIyrwaiy sensację w śr<lKIowiSlru.
O ile pod względem np. czystości chaty szla-
checkie pozostawały daleko w tyl~ za chłop­
skimi, to za to pieczołowicie przechowywano
w nich skTzynie z dawnymi dokumentami, któ-
re poświadczały prawo do noszenia nazwisk
kończących się na ...ski. Od chłopskich sąsiadów
różniono się też obyczaj-ami, a nawet formą
llWtt'aCarn;ia. się do ,sąs:iatlÓiw (mięc&y SClIbą na
"pan" i "pani", do chłopÓ'IN, o których mawia-
no, że ,,śmierdzą batem", na "wy"). W życiu
politycznym mieszkańcy zaścianków długo
jeszcze byli skłonni do warcholstwa i niezgo-
dy, a ich zebrania w sprawach publicznych
kłótniami i brakiem pozytywnych rezultatów
jak żywo przypominały sejmik szlachecki. Nie
jest też chy:ba rzeczą przypadku, Że w tych
właśnie zaściankach padało tak wiele głosów
na kandydatów endecji, w czasie ostatniej woj-
ny dość licznie zasiliły one NSZ, a po roku 1945
- działającą konspiracyjnie na Podlasiu i Ma-
zowszu Narodową Organizację Wojskową. Je-
śli zaś próby wprowadzenia gospodarki spół­
dzielczej na wsi spotkały się znajwiększymi
oporami właśnie na tym terenie, to zdaniem
niektórych znawców polityki rolnej zadecydo-
wała tu. ,,sobiepańskość naszego roiln:ilka" l, po-
wstała właśnie pod wpływem tradycji szlachec-
kich, przeniesionych - za pośrednictwem za-
ścianków - do warstwy chłopskiej.
LW chwili obecnej jeidnak wsie drO!bnomiesz-
czańSkie istnieją niejako na prawach Tezerwa-
l Por. "Miesięcznik Literacki", 1974, nr 2, s. 80 (wy-
powiedź R. Manteuifla).
tów. Stanowiąc wdzięczny przedmiot b~dań
dla etnografów (zmakomite studi·um naplSała
na ten temat Maria Biernacka) oraz atrakcyj-
ny temat dla reportaży prasowych i telewizyj-
nych, nie są już jednak poważniejszym pro-
blemem społecznym. Konserwatyzm myślowy
i ,poczucie wy.ilszości ustępują bowiem miejsca
niwelującemu wpływowi powojennych prze-
mian. Zarówno młodzież szlachecka, jak
i chł-opska opuszcza ,Todz:i!nną wieś, a jeśli już
do niej poWTaca, to raczej gruntownie zmie-
niona. Badacze {zwłaszcza socjologowie i et-
nogrru'Owie) muszą się więc śpieszyć, jeśli chcą
uchwycić odchodzące już w niepamięć oby-
czaje i przesądy.
Te zaś relikty kultury szlacheckiej, które
zan:ÓWi!lO w złyrrn, jaJk i dobrym znaczeniu za-
ch-Owały po dziś dzień swą atrakcyjność, nie-
wiele na ogół mają wspólnego z kulturą prze-
trwałą po zaściankach, Trudno nie zauważyć,
że zwłaszcza .obyczajowość ws:półczesna przy-
pomina w wielu punktach dawny, szlachecki
styl życia. Jest ona zresztą jedną z najbardziej
komserwatywnych i naj trudniej ulegających
zmianom dziedzin kultury. Nieprzypadkowo
film Sami swoi (Oraz jego, sła,bsza daleiko,
kontynuacja Nie ma mocnych) zyskały miano
"komedii sarmackich", Znany nam z Zemsty
konflikt o mur graniczny został przeniesiony
na grunt -współczesnej wsi polskiej, również
skłonnej do zatargów, wystawności, ciągną­
cych się godzinami uczt, a dniami wesel, jak
dawna szlachta. Ale czy dotyczy to tylko wsi?
.Przecież i w mieście wiele spraw załatwia się
w trakcie przyjęć; cała różnica polega jedynie
na tym, iż gdzie dawniej trzeba było urządzać
wystawne bankiety, obecnie wystarczy nie-
kiedy skromny poczęstunek (sposób nazywany
potocznie załatwieniem "przez bufet"). Polo-
wania zaś nadal służą jako miejsce spotkań
22'
e~ity społecznej.. podczas k~rych rozmawia się
me tylko o. zwl:rzę!a~h .. NIe ;;traciły one swe-
go zmaczerua rowmez I w swiecie dyploma-
tycznym.
Współczesne ekspedientki wyznają zasady
grzeczności "szlacheckiej", ale nie: "kupiec-
kiej". Znajdujemy tu bowiem antytezę grzecz-
ności społeczeństw wysoko uprzemysłowio­
nych, opartej na chęci zysku i obawie przed
utratą klienta, Q której Sędzia z Pana Tadeu-
sza m6wił z pogardą, że polega na tym
[...l jak nogą
Zręcznie wierzgnąć, z uśmiechem witać lada
kogo;
Bo taka grzeezność modna, zda mi się kupieeka
Ale nie staropolska, ani też szlachecka
(Księga I, w. 362-365)
Również i zdaje się wyzna-
wiełu urzędników
wać zasady Pana Sędziego, który uważał, iż
"Grzeczność wszystkim należy, 'lecz każdemu_
inna". Dawniej każdy szlachcic starał się po-
siadać tytuł związany z pełnieniem, najczęściej
fikcyjnym, jakiegoś UJrzędu. Deiś zasiad81jący
na nich przybierają :fumy szlacheckie, różni­
cując swe zachowanie stosownie do rangi pe-
tenIta, til"'aOOtowarnego nieraz z pozyc'jti dtz.ie.dziea
na folwarku. Zbigniew Siedlecki, stwierdzają­
cy w "TTylbunie Ludu", iż "wpływ szlachet-
czyzny na naszą obyczajowość wart jest stu-
diów" pisze, że chod'z,i tu o zasadę "lsZilachtic
na zagrodzie równy wojewodzie - zawołanie
realizowane dziś na refereonckim stołku, o trza-
skanie szablami - obecnie sprowadzone do
obrażalstwa i personalnego pieniactwa, o na-
miętność sejmikowania" 1.
Jak mocno we współczesnym polskim kato-
licyzmie tkwią relikty szlacheckiej religijności
z okresu kontrreformacji, jak silnie nasza t y-
l "Trybuna Ludu", nr 123, 1968.
15 Kultura szla<.'hecka 225
tułomania rprzypomina dawne zamiłowanie do
zdobienia nazwiska tytułami starostów, poc-
ozaszych i wojskowych, z tą ty~ko różnicą, iż
obecnie tytulatura nie jest dziedziczna. Jacek
Maziarski w ciętym artyJklUJle Dwie litery Ob.
zwrócił niedawno uwagę na fakt, iż bywa, że
jedna osoba nie tyilko podpisuje się sześcioma
tytułami :('IliP. nacz. dyr. doc. dr hab. iuż., a są
i dłtuższe, "dla których trzeba zarezerwować
przynajmniej dwie linijki na zaproszeniu"), ale
i żąda, aby ją traktowano lepiej od kogoś, kto
u'ŻytWa ty'Jilw drwóch tyTtułów 1. Współczesnym
herbarzem byłhy tu Informator nauki polskiej,
zawierający nazwiska wszystkich samodziel-
nych practo\Villików na'Uiki. Ma on na szczęście
corocznie aktuaHzowane wydanie; piszemy na
SZCiZęście, ąI1bowJi.em wtiadomo, jaikim olbrZylmirrn
uchy;bieniem towarzyskim byłoby nazwanie
doktorem kogoś, kto niedawno zrobił już ha-
bilitację, a docentem świeżo upieczonego pro-
fesora.
Wystarczy popytać po !lnA;ykwariatach, aby
się dowiądzieć, jaik 1'OŚrne .zap()Ibrzeba:wanie na
herbarze (analogiczne zjawisko obserwujemy
na Węgrzech) i jak szybko zniknęłoby z półek
księgarskich wznowienie j-ednego z nich. "Po-
LiltJ'lka." z ogłOiSZionyrm przed pięc~'U la!ty (1973)
reporta:rem Mitra pod kapeluszem (o losach
pdtomków arystOi:kJralCj,i IW P()}sce Ludowej)
stała się istnym bestsellerem. Ty:p szlacheckie-
go zagończyka (Huhal), który padł na straco-
nej pozycji, ściągnął setki tysięcy widzów do
sal kinowych. To samo niegdyś szlacheckie
słówko "pan" jest stosowane w tytulaturze ca-
łego narodu i próby wyparcia go na co dzień
przez tyttuł "abyiwaJterl" ok.aJZały się d8ITemm.e.
Ze sklep6w "Desy" szybko zni.kają portrety
służące do kompletowania galerii rzekomych
l "Polityk·a", nr 5, 1975.
226
przodków, a w drukowanych po gazetach ne-
krologach coraz częściej podkreśla się, mniej
lub bardziej dyskretnie - szlacheckie pocho-
dzenie zmarłego. Służy -po temu zarówno długi
tekst klepsydry, z nazwiskiem panieńskim
i imieniem męża (np. Maria z Dembińskich
Adamowa Potocka) lub naZlwą herbu (np.
Adolf Łodzia Potocki). Dość często przy na-
Z1wWku czytamy "b. obyw. ziemski" lruJb z:na1-
dujemy infOT!Ilaoje o urodzeniu w rodowych
dobrach {Zygmunt Wielkopolski [... ] urodzony
w Chrobrzu). Nie pisze się o kimś, ilŻ był księ­
ciem, ale każdy przecież rozumie, co znaczy
przy nazwisku Jallusza Radziwiłła "XIV ordy-
na!t na Ołyce". W ktraljlU, w którym Mniszików-
na lm'ążyła lna~ipietI.'W w maszynQPisach, na-
Slt~nie zOiStała wy~piona "sped laJdy", a w
końcu sfilmowana, 'nie trzeba nikomu wyjaś­
niać, kim był ordynat 1. Nie może nas zdziwić
zainteresowanie ostatniego szlacheckiego pisa-
rza Polski Ludowej Melchiora Wańkowicza
przeszłością :.wego rodu, wam jednak dtlldać,
że w jego Ś"lady szH i inni, zamawiający sobie
u specjalistów wywody geneal()giczne przod-
ków 2 •
N'ietPodobna jednruk zruldadać, aby ocldzia-
ływa'nie pewnych wzorców ku.Jtury staropol-
skiej stanowiło w prostej linii pochodną jej
doskonałej znajomoSci we współczesnym spo-
łeczeństwie. Trudno bowiem .przypuścić, by
urzędnicy czy ekspedientki świadomie czerpali
natchnienie z postępowania dawne.i szlachty.
Ankiety przeprowadzone przez socjologów wy-
kazały zresztą, iż w .przeciętnym pojmowaniu
dlzńejów przycrniOibnik "szlachecki" jest stooo-
l POIr. J. MatuszeiWISki, polskie nazwiska szlacheckie,
Łódź 1975, s. 137 i nast.
t POIl'. T. Brerza, Nelly. O kolegach i sobie, Wan;za-
wa 1972, s. 467.
227
wany przeważnie do zjawisk zdecydowanie
negatywnych. "Szlachta" zaś "funkcjonuje
w świadomości potocznej jako symbol postaw,
których rozpowsze<:hnienie zagraża istnieniu
państwa i symbol sił destrukcyjnych przeciw-
ko państwu skierowanych" 1. Mimo rozchodze-
nia się w wielotysięcznych nakładach dzieł Ło­
zińskiego, Bystronia czy Briicknera skłonni je-
steśmy raczej sądzić, że mamy tu niekiedy do
czynienia z bezwiednym naśladownictwem
pewnych wzorców, wynikających z obyczajów
rodzinnych bądź też zwyczajów kulturowych,
panujących w tym kręgu społecznym, do któ-
rego dana jednostka należy.
Zgodnie z głęboko zakorzenioną tradycją
skłonni jesteśmy do zrzucania winy z samych
siebie na represje zaborców, tragiczne skutki
powstań narodowych czy wreszcie smutną
s.puściznę szlacheckiej mentaIności oraz relik-
ty szlachetczyzny, a więc na ów "czerep TU-
ba'smy". :który .po dziś dzień 'kołacze w cie-
le polskiego inteligenta czy chłoporobo~ni'ka.
Tymczasem w wielu pr-zy:padkach działają tu
zbieżne mechanizmy społeczne, przynoszące w
konsekw€ncji zjawiśka, które w oczach publi-
cystów i pisarzy nasuwają analogię z życiem
d3!Wino m'im~QIll~h epdk (Jerzy Purt:rrament pi-
sze np. często w ,swoich felietonach o "magna-
term rpt'iz8ffi)1'SłQWej" w wiel'kich zalkłaJdach,
utrzymujących ekskluzywne zamknięte domy
wC'zaJS<mre, :plaże czy tereny ruryS1:yc,zne).
W niektórych przypadkach, nie zawsze
ujemnych (dU:Że poczucie godności własnej,
honor osobisty, niechęć do poddania się dyk-
tatowi) występuje nawiązanie (mniejsza z tym
c'zy ŚWliadome) do traJdycji, OIbycza.jów i po-
l B. Sz.ac'ka, Współcześni Polacy a dziedzictwo
Polski $zlacheckiej, [w:] Tradycje szlacheckie, op. cit.,
s. 127-128.
'26
staw warstwy szlacheckiej. Dlatego teŻ zasłu­
gują one na uwagę dzisiaj żyjącego pokolenia,
jako coś, co łączy teraźniejszość z 'Przeszłością
narodową·
Dzisiejszych monarchistów można by w Pol-
sce policzyć na paIcach, ale kogoż nie oocho-
dzi los 'l.nsygniów 'królewskich i nie oburza
przetopienie ich przez Prusaków. "I cóż, że był
kiedyś król/Niewielkich zasług i sławy
/ A przecież d·wna i ból / l święte miejsce Warr-
szawy" _ pisał Anrtoni Słonimski w pięknym
wierszu Kolumna Zygmunta wymierzonym
w tych, którzy pomnik "reakcyjnego władcy"
chcieli usunąć z Placu Zamkowego, a na miej-
sce Zamku wznieść wysokościowiec. Albo-
wiem, jak stwierdza Stefan Żeromski, "naród
żyje zarazem dziś i w zmrokach swej historii.
Rwie się, targa, idzie naprzód, a głowę i oczy
wY'k!ręcone ma w przeszłość, gdzie jedynie do-
strzega swój żywy wiz€runek, stwierdzenie, że
nie jest upiorem" l.
Tradycja historyczna dawnego państwa sta-
je się ogólnonarodowa, ,niezaleŻJlie od ceny
tych czy innych królów lub dezaktualizacji
pewnych symboli. W miarę stabilizacji ludo-
wego państwa je~ socja:li.sityczm!i obyrwaltele
wykazują coraz większe zainteresowanie dla
losów l i II Rzeczypoopolitej, przyczyn rozwo-
ju i upadku poprzednich form polskiej pań­
stwowości. Tak jak poprzednio zwracano
główną uwagę 'na te grupy i ideo'logie, które
przyczyniały !Się do jej osłabienia, tak obecnie
coraz więcej się pisze o ,pozytywnych funk-
cjach aparatu państwowego. Cezurą istotną
stały się w historii XVIII wi€'ku rozbiory,
a nie domniemane narodziny pierwszych ele-
mentów układu kapitalistyczmego .(1764), wy-
l S. żerorn.siki., Nul!o, [w:] Sen o szpadzie. Pomyłki,
Warszawa 1957, s. 35.
229
 suwane jak,? da.ta pr~~a przez nietkitóxych Wschodu i Zachodu szlachta występowała
bad~czy. Niikt dZlS me wml'zy. że I rozibiór z interesującą propozycją kulturalną, która dla
kraju hył .dob.rod~iejstwem dla Polski, jej zgu- innych państw kontynentu była mocno spóź­
bą natomIast dZlalalność Wielkiej Emigracji. nioną (lub - przedwczesną). Ta sprzeczność
~tąd też przyszedł 'obecnie czas na sprawied- i rozbieżność ściągała na Polskę liczne "kląt­
lIwszą ocenę kultury szlacheckiej oraz jej oj- wy", o których pisał Cyprian Kamil Norwid:
czyzny. A rwięc jako kraju, który wydal kon- Zaden król polski nie stał na szafocie,
feder~ję ~~szawską {1?73) i Konstytucję A więc nam Franeuz powie: buntQwniki!
3 MaJ~. a me Jako domu mewoli, gniazda "l'OZ- Zaden król polski nie stał na szafocie,
Więe nam heretyk powie: heretyki I.
bestwlon~ szlachty!', mordującej lud przy
akomparuamencie okrzyków psiakrew" i psia W chwi,li obecnej ludność rolnicza stanowi
d us~a "(S "
. yzyfowe prace). Trudno jednak" nie mniej niż połQwę mieszkańców państwa. Kul-
stwIerdzlć, i~ his~oriografia polska przez długi tUiI'a obecna nie jest zaś chłopska, podobnie
czas, "! ,ocerue tej warstwy oraz własnej prze- j aIk nie jest inteligencka czy robotniCza. Jest
szłosel .r:aro?0"Yej :vahała się pomiędzy "Scyllą po prostu kulturą ogóLnonarodową, w której
samouwIelblema l Chary;bdą samobiczowa- trarly'Cje staJTOIPO}skiie (recte szlacheckie) od-
nia" l, grywaJą nadal pewną rolę. Choć oczywiście
Przeszłość ta, jeśli zresztą ściągnęła na sie-
o nie ·na:leży tego w)i"OlbrzytrnJi.ać, dopalt.rrtljąc się
bIe .tak wiele potępień, to po części i dlate- zgoła absurdalnie w każdym zjawisku społecz­
go, ze stosun~i. polski; dość często pozostawały nym ich złych lub d0brych wpływów.
w sprzecznosCl z ogolnym rytmem przemian
w Europie. Swym tolerancyjnym stosunkiem do c. K. Norwli.d, Pisma wszystkie, t. 1, WaiI"s,.;awa
spraw religijnych szlachta Wyprzedziła w XVI 1971, s. 122.
w~eku o d?bre sto lat inne państwa, gdy nato-
mIast w pIerwszej połowie XVIII wieku pozo-
stała w tyle za ogólnym biegiem wydarzeń ze
względu na swój wrogi stosunek do dysyden-
tów (nieszczęsna sprawa tol'uńska 1724 r
zręcznie ro~dmuchana przez wrogą nam pro~
pagandę, nuała na długo przy6mić w Europie
sławę szesn~owieczneg·o "azylu heretyków").
Poszanowamem 'praw jednostki (należącej do
stanu szlacheckIego) zdystanso,wa1iśmy inne
kr8lje, zaopatrzone we WZQITce klasyC'znego ob-
saJutyzmu .lub poddane tyranii sułtana czy ca-
ra. WresZCIe tworząc (w postaci sarmatyzmu)
model symbio·zy pierwia'stJków kiuJcb!1rowych

oM. H. Serejski, Naród a państwo, L.. J, op, cit.,

s. 8.
"
230