Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 69

Commentationes historicae de

Xenophontis Hellenicis Pars 1


Quaestiones de libris I et II
Visit to download the full and correct content document:
https://ebookstep.com/product/commentationes-historicae-de-xenophontis-hellenicis-
pars-1-quaestiones-de-libris-i-et-ii/
More products digital (pdf, epub, mobi) instant
download maybe you interests ...

Chrestomathia Historica Vol 1 Diodori Liber IV et major


pars libri V ac Pausaniae Liber IV

https://ebookstep.com/product/chrestomathia-historica-
vol-1-diodori-liber-iv-et-major-pars-libri-v-ac-pausaniae-liber-
iv/

Nomenclator Fungorum Pars 1 Agarici Accedunt tabulae VI


aeri incisae et ab Auctore delineatae Verzeichniss der
Schwämme Teil 1 Blätterschwämme

https://ebookstep.com/product/nomenclator-fungorum-
pars-1-agarici-accedunt-tabulae-vi-aeri-incisae-et-ab-auctore-
delineatae-verzeichniss-der-schwamme-teil-1-blatterschwamme/

De sang d écume et de glace tome 1 Métamorphose


Alexiane De Lys

https://ebookstep.com/product/de-sang-d-ecume-et-de-glace-
tome-1-metamorphose-alexiane-de-lys/

De lave de métal et de rage tome 1 Les Semeurs de Mort


Alexiane De Lys

https://ebookstep.com/product/de-lave-de-metal-et-de-rage-
tome-1-les-semeurs-de-mort-alexiane-de-lys/
Lingua Latina per se Illustrata Pars II Roma Aeterna
Second Edition Hans H Orberg

https://ebookstep.com/product/lingua-latina-per-se-illustrata-
pars-ii-roma-aeterna-second-edition-hans-h-orberg/

Une couronne de lierre et de verre tome 1 1st Edition


Claire Legrand

https://ebookstep.com/product/une-couronne-de-lierre-et-de-verre-
tome-1-1st-edition-claire-legrand/

Études de topographie de Constantinople byzantine Tome


II Rodolphe Guilland

https://ebookstep.com/product/etudes-de-topographie-de-
constantinople-byzantine-tome-ii-rodolphe-guilland/

Les Couronnes de Nyaxia tome 1 Le Serpent et le


Descendant de la Nuit Carissa Broadbent

https://ebookstep.com/product/les-couronnes-de-nyaxia-tome-1-le-
serpent-et-le-descendant-de-la-nuit-carissa-broadbent/

Les Couronnes de Nyaxia tome 1 Le Serpent et le


Descendant de la Nuit Carissa Broadbent

https://ebookstep.com/product/les-couronnes-de-nyaxia-tome-1-le-
serpent-et-le-descendant-de-la-nuit-carissa-broadbent-2/
COMMENTATIONES HISTORICAE

DE

XENOPHONTIS HELLENICIS

SCRIPSIT

G. R. SIE VERS, DR.

P A U S P R I O R ,

QUA CONT1NENTÜR QUAESTIONES DE L1BRJS I et II.

BEROLINI
TTPIS KT IMPEJÏSIS GE. KElMKItt

a. 1833.
inter omnes constet, vix aliud historiae Graecae tem-
pus esse, quod tautopere animos uostros teneat, quam bellum
Feloponncsiaciim, ncque qiiemquam, qui id conscriberet, dignio-
rem fuisse Thucydide, maxime dedendum est, seriptorem quod
snsceperat opus absolvere non potuisse 1 ) . Si universi belli
historinm cognosccre cupimns, coufugiendum nobis est ad eos,
qui post illuni ad res conscribendas animum intenderunt. Sed
et hoc ili loco iniqnior obtiuuit fortuna. Jam antiquitus obli-
vi o intercepisse videtiir Cratippi 2 ) opus, quod fere penitus in-
teriit. Atque ex Theoponipi 3 ) Hellenicis perpauca tantum ad
liaec tempora pervenerunt, quura Pkilippicarnm bistoriaram
fragmentis Grammaticorum et eornm, ex quibus talia colligi so-
lent, libri abundent. Supersuut nobis tantum Helleuica Xeno-
phontis, cujus quidem cetera opera magnam justaraque merue-
runt Iaudem, hoc in varias incurrit reprehensiones, et procul
dubio palici summa iudignatidiie non commovebuntur, qui T h u -
cydide lectitato et adamato Xenophontem evolvimi, praesertim
si pntant enm Tiiucydidis historiam snpplere voluisse. Sed
credo aliquid de legentium iudignatioue detractum iri, si snmi-
m u s , non eo pertiuuisse Xenopboutis consilium. Jam enim qui
utrumqne seriptorem iuter se comparaverit, facile sibi persna-
debit, aliud huic, aliud illi propositum fuisse. Thucydides enim
bellum tantum Peloponnesiacum descrìbere neque nisi ad ejus

A
2

(litem res narrando perseqni voluif. Xenophoii autem historiam


in iniiltos aiinos post illud bellum periliixit. Quae quum Nie-
huhrins 4 ) quo fuit ingenii acuiniue yideret, earn ingressus est
viam, ut Helleuica iu duas partes distribiienda esse ceiiserel,
atque libros duos priores, qiiibus ultima'belli Peloponnesiaci
tempora continereiitur, a posterioribus separatos Thucjdideao
historiae supplemeutum esse vellet; seriptosque esse, priusquam
auetor in exsilimn ejectus hostiles adversus patriain spiritus iu-
duisset. Sed vix puto hac ratione difficultatem siimmotain esse.
Tbucydides enim, ut ipse disertis verbis profitetur 5 ), usque ad id
tempus, quo Athenieiisium domination! Lacedaeinonii fiuem impo-
s H ermi t atque loiigos muros et Piraeum occupaverunt, res perequi
volebat. Xeuophon autem duobus prioribus libris etiam triginta
virorum doniinationem et constitutam et dissolutam complectitur,
ita ut iu ipsis alterius consilium secutus esse vix recte dici
possìt: nam historia qnalis Tliucvdidea non minus quam car-
men epicum, certissimis Anilins circumscripta est. Atque eo-
deui modo et ceterorum, qui Thurydidem continuasse dicuntur,
Theopompi et Cratippi opera partienda essent; nterque enim
ad jpugnam "Ciiidiam progressus erat : et tamea lie vestigium
qiiidem e x s t a t , veteres bac de re cogitasse. Id quod de Xe-
nophontis historia Graeca factum esse videri potest. Nain Dio-
nysius Halicaruassensis quuin de Xenophonte haec referat 6 ) :
ILqüxov fièv "/tea rag imo&éfftig TÙV ÌOTOQIOJV ¿¿.¿"/.¿¿.CITO
xaXàç xal fieyaXonQSTieïç — XÌ]V TE KVOOV naiSsiav —
NAÌ ri]V 'Aväßaaiv roti veaìvioov KVQOV — xal ZQLTÌIV

'¿ti xijv [EXXfìViy.rjV_y.AL -TJV •/.UTÎXITUV ÀN'Lfj OovxvôiSrjç,


iv TI xtttaXvovTcà re oi xçiâxovta xal RÀ T£Î"/ji TWV 'Aitrj -
VaitûV, a AaxttSaifxôvioi v.a&iïkov, av&iç àviavavvai :
secernere qtiodaminodo videtur historiam Graecain ab ea quae
sit Thncydidis supplementum. Sed obstat, quod vocabulo TQI-
zi}v unum tantum opus iiilelligi potest, et iu ea historiarnni
— 3 —

parte, quae supplementi causa composita fuisset, Xenophon


«le restauratis mûris scripsisse dicitur : quare cum Kruegero,
eruditissimo Historiographicoruin Dionjsii editore, vocabulum
y.aï deleridum esse arbitror. Hac quidem ratione Dionysius
quantum coinplexa essent Hellenica temporis, nimis arctis fini-
lus circnjnscripsisset : sed quum in ilio loco id imprimis age-
ret ut Thucydidein vituperaret, quod tarn tristem sibi scribendi
materiem suinpsisset et tam iniquo loco defecisset, ei oppouit
Xenophontem qui ejusdem tristis materiae finein laetissiinum de-
piuxerit. Illas autem, quibus tuuc oppressi essent Athenienses,
ralamitates, restauratis muris finitas esse, no» immerìto existi-
inat Dionysius : sed quas postea res gestas tradiderit Xenophon,
enrum nullam habet rationem. Neque aliter rhetoris verba ac-
cipieiida sunt, quum ei dicitur Theopompi historia Graeca TOC
7
ÌQLTià roi rie/.OTiovvtioiay.ov noKéfiov neçié^ovaa ) , quae
falsissima esseut, si de universo ejus opere egisset. For-
tasse ex iis diiobus Dionys» locis profecta sunt Marcellini 8 )
verba, quibus imprimis Niebiihrins in sententiam suam inductus
est; sunt haec: Qovxvdituniti avt ovyyoärpwv zu nçây-
fiara rov eixocrrov v.ai nçMtov tviavxov • tìy.óm yàg xcù
ima -/.aTtaytv ó nÓAtuog • rà 8è TÜV CIXÌMV ¿TWV

nçâyfiara âvanbjçoï ors Qiónofinog xaì 6 ¿evocpwv, oìg


cvvàntei rr/V 'E'k'ki]ViY.ì]V iaroçiav. Quae quidem verba
qiiominus omnibus persuadeant ut in Niebuhrii sententiam disce-
dant, id impedire mihi videtur, quod inveniiintur in eo libro,
qui tot et scriptoris et librariorum erroribus sçateat; nuumque
sommo jure alii loci einendentur, cur non hic, de quo agitnr?
Ant deleri possunt vocabula oig ovvânrei TrjV 'El. iat. aut
9
olg quemadmodum voluerat Grauertns ) facillima conjectura mu-
tandmn est in oç. Sed quid multa? omnino non tanti est lo-
cus ille, quo solo Niebuhrii sententi» nitatur: quae, aliis jam
rationibus constituta, eo tantum firnietur. Primaria ejus haec

A 2
4
est ratio: libros duos priores non ila milito post eas qnas COR-
tineant res gestas compositos esse ; Xenophontein enim, qnum
libri secuudi in fine n a r r e t 1 0 ) , Athénien ses, concordia cum ty-
rannornm sociis reconciliata et aranestiae jurejnrando icto, etiam
tnne in hoc jurejnrando perseverare, plus quadraginta annis
transactis ita scribere non potuisse: jam plurimos eorum, qni
rebus ipsis interfuissent Tel cum tyrannis fecissent, tnne fuisse
mortuos neqne tanto temporis spatio interposito populi fidem
tautis landibus cxtollendam fuisse. Sed hac in re ante ani-
nram proponemlnni est ingeninm populi Graeci. Ulciseendi cu-
pido in rebus publicis maximas post dinturnnm tempus dis-
cordias denno excitabat : odia non per singularum v i t a s , sed,
ut ita dicam, in aeternum manebaiit. Nota atqne celebrata sunt
nonniillarum inter se civitatnm odia : quamdiu Messenii fuernnt,
Lacedacmouiorum odio flagrabant: neque «Ilo tempore mntna
n
Hataeefisinm et Thcbanomm iniinicitia cessabat ). Etiam fa-
miliae nonnullac iuexpiabili simnltate distinebantnr ; ut Miltia-
ilis et Periclis familiae. Xanthippus, Periclis pater, oliin Mrltia-
dem -accusaverat; cujus nepos Alcibiadi, Periclis pupillo, diem
dixit 1 2 ). Qnnmque eadem, qnae pater senserat, fere liberi ne-
potesque sentirent, in gravioribns delictis tota plermnque fami-
lia puniebattir, praesertim si contra deos peccatum erat. Qnis
ignorât Alcmaeonidaram f a t a , qui propter iinius gentilis iinpie-
latem per uiultos aunos patrio solo arcebantur 1 3 ). Idem cecidi!
triginta viroruin in socios et liberos : eodem modo, quo a M e -
gacle, tunc ab illis religio u ) violata «rat. Rarissimum certo
exemplnm videbatnr Xenophoati, Atticum poptilnm tam din am-
nestìae decretimi servasse, nec dum -ab hominuin in deos mortales-
que sceleribus containiuatorum progenie poenas expetiisse, prae-
sertim qtnim non deessent qui populo, quanta mala a tyrannis pas-
sns esset, in memoriam reducerent, quumque omiiino Graeei facilias
oblivionem promissari, quam injuriant acecptam obliyiscerentar»
5
Qilod attiuet ad aeqnabilitatem e t patriae cariiatom, qtiam
Mebulirius in prioriljus libris inesse p u t a t , in posteriori bus de-
siderai : j a m per se par e r a t , Atheuariim a tyranuorum domi-
li al u liberalionein, quae res illustrissima fuit universi quod d e -
seribit Xenophou temporis, vigidiore colore depingi, quam ilia
tempora, qnibus diligentius spedanti Atheniensium respublica
maximi in rebns Giaccia« momenti c r a i , sed omnium civitatnm
oeuli ab iis se averterant et utrura Spartani au T h e b a m victo-
res cvadcrent, id iu diseriiuine esse videbatnr. In posterioribus
temporibus describendis Xen opium tern quae ipsi cum Agesilao
iritercesserat neeessitudo occoecavit et dednxit, ut i c s ab- E p a -
minonda gestas tam iniquo animo tractaret. H a e c qnidcin lo-
ciHii non habebant in ultimis belli Peloponnesiaci temporibus:
qiiin etiam, ut suspicor, utraque regia Spartanoruin domns t j -
raunoruiu dominatone, quam L y s a n d e r ipsis regibus molestis-
simus constitnerat, dissoluta gaudebatHaec igitur salva
regis aiuicitia memoriae tradere potuit: sed el in prioribus his
libris nominila quae offendere posse viderentur, ut infra demon-
strabiiniis, praetermisit.

Quamobrem quum Niebnbrio accedere non possili), neqne


tanieu vidcain quomodo universi septein libri snppleuieuta T h u -
fvdidei operis dici queant, ut vulgo dicuutur, iisque iu editioue
Aldina inscriptum e s t : eqnidein puto, Xenophontem, nt T h e o -
jiompnm et Cratippum, Thucvdiilis propositnin 11011 spectantem
historias snas conscripsisse. Idqne Diodorus significare videtur,
quum d i c i t 1 6 ) : Sivocfjwv xal & tòrio finog, c<(p' mv aniXme
9ovxvSidt]S, RTJV CCQXVV ntnoLijvrai. Nobis autcm, ut ivo-
stram belli Peloponnesiaci notitiam snppleamus, ad illos scripto-
rcs confugienduin est : vulgo id quod nobis faciendum est enra
ipsormn Consilio confundimns. S i c et in aliis bistoriae partibus
auctores duos quos inter nulla intercesserat ratio, conjuugimus
atque coinponimus, ne cogitautes quidem alterum alterum sup-
6
plere volnisse: quamquam in rebus multo evidentioribns hoc
17
modo erratur: quin Bougainvillius ) Thucydidis opere Hellauici
Attliidem continuali putat. Ejusmodi coutimiatio louge abhorret
ab ingenio classici temporis; mos ille erat scriptoruin historiae
Augustae et Byzantiuae.
Neque mirum videri potest, quod trés illi rerum explora-
tores opera sua inde iiieeperuut, ubi Thucydides defecerat.
Quid eniin causae esse potuit, quapropter, quod a siimmo scrip-
tore jam tractatum erat, id tempus describere conarentur? quis
tam iusoleus esse potuit qui in eadem arena cum Thucydide
coiiteudere-anderet"? quid quisquam novi afferre potuit, ubi ve-
racissimi^ et rerum investigaudarum diligentissiinus scriptor jam
antea versalus erat'? Talia auimum inducentes triumviri illi
inde ubi historicorum princeps defecit initiuin sumpseruut. Etiam
Epliorus poslquam historiam universalem ad tempus ut ita di-
cam Thucydideum perduxit, non tanta quanta alibi usus esse
videtur diligentia: ubi enim priucipatus jam occupatus est, vi-
res delìciunt. Certe Diodorns, nnde aliqua ex parte Ephoreae
historiae iiiiagiuem esprimere poterimus, quique, ut mihi videtur,
uegiectis aliis scriptoribus, ejus imprimis'vestigia premit, pPr
priorem belli Peloponnesiaci partem non tara diligentem quam
alibi secutus esse videtur auctorem.
Niebuhrius autem seutentiae suae argumentum etiam id
esse voluit, quod in prioribus duobus libris Xenophon quein-
admodum fecisset Thucydides, res Syracusanas secundum an-
iios digestas memoriae tradiderit, id quod in posterioribus omi-
serit. Hoc in loco non possum qnin a viro gravissimo longe
dissideam. Id euim ipsum mihi esse videtur, cur Xenoplioutem
Thucydidis consilium secutum esse negem. Hie enim nihil nisi
quod ad bellum quod describit pertiiieat literis mandai 1 S ), aegre
id quidem nobis ferentibus, qui plura multis de rebus eognos-
cere cupiamus; nihil narrat de ostracismo ilio celeberrimo, quo
7

Alribiades et Nicias ili. discriraen additeti, atque Hvperbolus


tandem patria ejectus e s t l u ) : nihil de innumerabilibus Cleonis
faciuoribus. Neque, quantum scialli, nisi ubi bellum quod inter
utrasque - partes gerebatur attingimi, ullo loco rerum Sicilieu-
sium babuit rationem '-"). Contra Xenophon multa in prioribus
libris nobis exbibet de Sicilia 2 1 ) , de T l i e s s a l i a 22
) , de P e r s i s 23
) ;
oinittuntnr talia iu ceteris quiiique libris. Unde quis coujece-
rit, Xeuopbontem initio de historia universali conscribenda c o -
gitasse, postea a Consilio destitisse. S e d fortassc alia ratio o b -
liuet. Facile talia ad finem siugulorum annorum interpoliere
potuit, quos prioribus libris enotavit, sccutus Thucydideain au-
2i
uoruni numerationem ). N a m q u e Xenoplion natiiraliiim a u n o -
ruin descriptione per tatuili quidem opus usus esse v i d e t u r , ita
ut a vere inciperet quisquis annus, quem tarnen 11011 tain a c c u -
rate quam T b u c j d i d e s iu aestatem et hiemem distribueret: sed
in posteriore bistoriarum parte numerationem omisit annorum,
quos in prioribus duobus libris ex initio belli Peloponne-
siaci compiitavit.- P r o d i g a t a eniin dici potest ilia de O l j m p i a -
25
dibus aunotatis quaestio ) : dif'ficilior est ea, q u a e a g i t de E p h o -
ris, qui et singoli initio siugulorum a;inonim2G) et universi
27
bello finito ) uoinioautnr. F u i t enim Xenoplion adeo L a c e d a e -
monioruin s t u d i o s u s , ut tale quid ab ea factum esse baud te-
mere cxspectari possit. Quin ctiani, qucinadinoduin docet I l a a -
2S
ckius, ) aunuin, cujus res inde a primi libri capite quinto u s -
que a d caput sextum narrantur, Lacedaemoniorum more incepit
atque descripsit. Neque igitur sine lilla causa CliiitoniusM)
Epliororum certe catalogum genuiniim esse pntat. Non tameii
possum, quin a b ejus partibus discedam. Si Xeiiophou per
duos priores l i b r o s , ubi aunorum e x initio belli Peloponnesiaci
nnineratio satis firma atque commoda erat, chrouologia e x E p h o -
ris dueta u s u s e r a t , cur earn neglexit per reliquos l i b r o s , ubi
nullo temporis momento, unde annos computaret, abjuvabatur?
8
Itaquc non dubito Ephororum non minus qiiam Archontum no-
mina pro spuriis habere.
De rebus autem gestis, qnas Xenophon per duos priores
libros tradidit, secundum annos digerendis quae accurate dispu-
tavi Haackius, plaue mihi probata sunt 30 ).
Quanta autem fuerit fide et diligentia, optime videre pos-
semns, si ¡Hi qui una cum èo ad historiain conscribeiidam ani-
mum intenderunt, scriptores adhuc exstareut. Nuuc qui cnm
eo componatur, Diodorus sive Epkorus Diodoricus fere solus
restat. Hie miruin in modum, postquam Thncjdidenm tempus
pessime exposiiit et imprimis res anno 412 a. Chr. gestas ita
nt vix. recognoscas depravavit 31 ), simili ac Tliucydides defecit,
viribus quasi augetiir, ex negligentissimo scriptore evadit dili-
gentissimus, ita ut ejus narratioues et summi siiit momenti,
et iis quae Xenophon omisit, supplemento esse possint. Id
statiin inde proficimus, ut videamus nonnulla ex Hcllciiico-
rmn initio excidisse. Iiieptum sane fnisset, si Xenophon qiium
Thueydides ultimis verbis de Tissaplierne Epbesum profecto
narrasset, uno tenore eo modo, quo nunc lit initio Helleniconim,
incepisset pngnain describere inter Alkenienses et Lacedaemo-
nios commissam ; ncque id quidem dixisset, quo tandem venerit
Thymocharis ille 32 ). Temporis praeterea ratio non probe con-
gruit. Tissaphernes enim ex rectissima Haackii computatione
Ephesum profectus est, Julio medio; quae autem initio Histo-
riae Graecae narrantur, facta sunt non multo ( aqò òXiyov )
ante liiemem incipientem id est ante Septembris finein. Qnare
non dubito, qnin fere quadraginta dierum inter valium inter
ntrumqiie seriptorem desit, in quod nonunlla facta non prorsus
ignobilia incidere videntur.
Thncydides 33 ) narraverat, Mindarum, rebus ad Cjnossema
infeliciter gestis, Hippocratein et Epiclem misisse, ut classem,
cui praeerat Hegesandridas, ab Euboea arcessercnt. Panca
M
hac de classe apud Xenophonteni legimtis ; videmns qnidem ),
Hegesandridam classi alieni praepositum esse, sed quae est loci
obscuritas, non liquet, quibns navibus praefuerit aut ubi dege-
rit; postea idem naves seenni habebat in T l i r a c i a 3 5 ) ; et alter
ex iis, qui eum arcesseraut, Hippocrates pugnae ad Cyzicum
36
interfuit ). Attaraen classis, quae eo tempore erat ad E n -
boeam, permagna fnisse videtur. Hegesandridas eniin cum
quadraginta duabus navibus iu Attico mari apparnerat: pancis
tantum, ut videtur, in proelio quod cum Athesiensibus coiisernit
amissis, adversariormn naves vlgintf duas c e p e r a t 3 7 ) ; praeterea
non dubito, quin Enboeenses alliique lmjus tractos socii Peio-
poimesiorum quain plurimas naves paravcriiit : ita ut Hegesan-
dridae classis certe septuaginta tunc navibus constaret. Quid
3S
tandem de ea factum esse potest '? Subveuit nobis Diadorus ),
qui narrat, classem quinquaginta navium, quam Epicles ex E n -
boea arcesserat, per tempestates circa Alhon montoni totam de-
letain fuisse, idque coniìrmat auctoritate Ephori ad Epigramma
quoddam in tempio Coroneusi inventimi provocanti». Hac iu
clade, quam duodeciin tantum homiues servati sint, Epiclcm
periisse verosimile est ; ncque postea ejus lilla fit mentio. Tunc,
quum iIle ab Ettboea proficisceretur, Hegesaudridas et Hippo-
crates in insula Temansisse videutur, pelinoti ab Euboeensibus,
qnippe qui id, quod animo volvebant opus, virornni Spartanorum
sub auspiciis melius se effecturos esse sperarent. Est cnim
verosimile, Euboeenses statim post defectionem id imprimis co-
gitasse 3 9 ), quanam re optime Atheniensium ullionem tiitarentur;
qnum scirent, alias civitates insulanas, quae ab iis defecerant,
summis calamitatibus affectas esse, quemadmodum Chios, qui
in tantas angustias compulsi e r a n t , ut jamjam in Atheniensinm
potestatem redire cogerentur; talia ab insula sua se probibituros
optime Enboeenses sperabant, si cam mole exstructa continenti
33, a
conjunxissent ) ; hoc modo Athenienses nihil valituros esse,
- 10 —
eorumqne impetus iiifractuin iri. Id quod factum est. Nam
iieque Tberameues quidqiiiim effecit 4 ") neque qui postea missus
est Euclides 4 1 ). (Eliam haec res quamvis raaximi momenti apud
Xenophontem tacetur, sive de co narratimi sit in operis parte
deperilita, sive iieglectum a scriptore.) — Itaque perfectis de-
inmn pontibus et navibus, quas al) Atlieniensibus ceperant, com-
pletis, Ilegesandridas et Hippocrates Euboeam reliquisse videu-
tur, sed antequam Therainenes in liunc trattimi perveuiret, cui
nulla ibi classis occnrrit.
Vocabulo a v & i g , quod statini initio- Hellenicorum legi tur,
adducor, ut putem, alind cjusiiiodi proeliuin ante Thvmocharidis
adveutnm coininissiini fuisse, quod tarnen quemaduiodum- proe-
linm a Xeuophoute primo loco narratimi parvi tantum momenti
42 43
fuisset ). Deinde a Xenoplionte ) Dorieus e Rliodo versus
Hellespontum prolicisci dicitur; Tfaucjdidcs nihil de ejus illue
itinere commeiuoravit, reliquerat eum Mileti apud Peioponnesios
versantein 44 ). At Diodorus narrat, Mindarum cum cum trede-
ciiii navibus misisse, ut seditionein Fillodi inotani opprinieret 45 ).
Eas igitur res gestas in tempore inter utruinque scriptorem in-
terjecto posueriin. Neque id sententiae meae adversatur, quod
40
Alcibiades, quem Tbucydides jam narraverat ) Saninin venisse,
apud Xenopliontem demum attiugit loca belli gerendi, qmim Pln-
tarchus 4 7 ) eum tradat, simul audivisset bellum in Hellespontum
translatuni esse, omnibus viribus illuc properasse et pugnae
Abydenae supervenisse. Nam Plutarchus hoc loco cum maxime
Studium ejus et animi fervorem pracdicat, sed fieri potuit, ut Al-
cibiades impediretur, quomiuus ea qna volebat celeritate propera-
ret : fortasse (nisi nimis temerarium est tale qnid conjicere) ea-
dem tempestate, qua in eodein maris tractu Epiclis classis de-
leta est, detiuebatur; fortasse per eam quatuor e suis navibus
amisit, quum apud Tbucvdidem duas et vigiliti habeat, apud
Xenophootem noiinisi duodeviginti. Neque majoris momenti erat,
11

quod Tissapbernem proficiscentem, ab altero scriptore Ephesum


usque perductum, aller demtim in Helles ¡ionium pervenisse tra-
dit 48 ) : orieutalitun euim principimi, qualis fuit Tissaphernes,
profectiones (ardissiinae esse soient.
Quum igitur mihi persuasuin liabeam, nonnulla, quae apud
Xeiiophoulem non inveniuiitur, initio operis deperdito commemo-
rata fuisse, multa sunt, quae in integra historiae parte aut vo-
lens aut per nejiligenliaui oniiserit. Nihil odiosins est scriptore,
qui sponte sua res male ab iis partibus, quibus favet, gestas
taceat et fortiter ab alteris partibus facta praetermittat. Cri-
mini id dari potest Xenopbonti. Multa praeterinisisse videtur
jam in prioribus duobus liljris, quae Laccdaemouios offendere
possent.
Nam post pug-nam ad Cyzicum infelicrter coinmissam Spar-
tani lega to s miserunt Athenas, qui pacis conditiones ferrent.
Impedita autein pax est opera Cleophontis praepotentis tuuc
demagogi 4 9 ). Id omisit Xenophon Laeedaemoiiiorum lit vide-
tur studio permotiis.
De Corjpliasio a Spartauis recuperato Xcnoplion uimis
brevis est. Diodorus uarrat, Atbenienses Messeniis qui obsi-
debantur auxilia duce Anyto misisse, ea autein scro venisse,
50
quamobrem Anyto dies dicta lit ). Quare id oiniserit, viiicre
non licet: praesertim quum idem certe Anytus fuerit, qui po-
stea Socratis evasit accusator.
Sub Olympiadis XCII anno quarto, a Diodoro nar-
rantur Megarenses Nisaeam recuperasse atque Atheiiienses earn
rem gravissime ferentes, educto exercitu, puguani cum Pelo-
pouuesiis conseruisse magnamque inter Megarenses praecipuc
stragem edidisse. Eodein anno ab eodcm Diodoro Cratesippi-
das, a Lacedaemoniis classi praepositus, dicitur Chiorum exsu-
los in patriain restituisse 51 ).
- 12 —

Olymp. XCII, I. I f f Agís inde e Decelea incursìonem in


Atticam terram ferisse dicitur sed usque ad Acadeiniam pro-
gressus,. re infecta rediisse 52 ).
Civitates Rhodiacae in unum corpus tunc coaliiisse a
Xenophonte non traduntur, fortasse, qnia minus Tidere poterai,
quanti momenti res illa esset, quam posteriorìs aetatis scripto-
res 5 3 ) , qui summum illius reipublicae 11 o rem oculis suis coli-
spiciebant.
Post pugnam ad Arginusas eommissam Lacedaemonii ite-
rum pacis petcndae cansa legatos Athenas inisisse tradnntnr 54 ).
Neque nllo loco narrat Xenophon, quibus, usus Lysander
rationibus foctionem sibi in GraeCorum rebuspublicis conciliavé-
rit: nihil de hetaeriis, per quas tot tantasqne res perfecit5S),
irihil de cmdelitate, qua ille contra Milesios grassatns est 5G ).
Tacet etiam quam Diodorus et Plutarclius continuant, Lysandri
ante pngnam ad Aegos potamos versus Atticam profectionein57).
Alia autem nonnulla, qnae omisit Xenophou, recte omisisse
videtur: sicnti quas memoriae prodidit Diodorus deuuo motas in
5S
insula Corcyra seditiones ), et Alcibiadis contra Cumaeos ex-
50
peditionein et saevitiam ). Neque magis certum est, quod
Aeschiues dicit, Spartanos etiam post pugnam ad Aegos peía-
mos pugnatam Atheuieusibus paccm tulisse, ea conditone, ut
ceteris possessionibus cedentes, Imbruni, Scynun, Lemnuin Ín-
sulas retinerent 6Ü ).
Iu singularum rerum descriptionibns, ubi alii scriptoros
discrepant, major Xenophonti fides habeuda esse videtur. Quum
enim non obstat partium Studium, non dubitamus, quin vera
explanare et voluerit et potuerit. Id quod jam Plntarchns sen-
sisse videtur; quippe qui in Lysandri vita et ubi Alcibiadis
historiain ad Xenopbontea tempora perduxit, scriptorein eum ad
61
yerbuin fere expressedt ). Contra Diodorus tantopere ab eo
discrepai, ut raro tantum eum Xenophontem ante oculos ha-
— 13 —

buìssc libi persuadeas c - ) . Multo lcviora sunt, quae de boc,


in quo consistiiniis tempore, retulenint Justinus' et Cornelius Ne-
posG3), quorum qnidem anctoritati multum tribuendum cense-
r e m , nisi Theopoinpuiii, qnem prae ceteris seqniwtiir ° 4 ) , tanta
uegligentia expressissent. Nec pluris aestiiuanda sunt, quae
exhibent Polyaenus et Frontiuus ° 5 ) . Nihilominus, omnibus bis
adjutoribus arcessitis, res bello gestae bene cognosci possimi:
eed quod attiuet ad civilem Atbenarum illius teinporis statimi,
hi omncs deficiuut; atque etiam Xeuophou ìiiliil fere de eo no-
bis exliibet nsque ad triginta viros constitutes, si disccsseris a
judicio famosissimo, quo deccm illi praetores ad Arginusas victo-
res damnati s u n t 6 0 ) . Qnare aecuratius in liauc rem inquireu-
dum duxi.

Respublica Attica, qnam Solon constituent atque qui bus-


dam mutatis Clistheues restauraverat, saluberrimum erat deino-
cratiae et aristonatiae temperameutum 6 7 ). Sed inde a l»ellis
Persicis exstitere, qui deinocratiam ad summuin fastigium pro-
mo?ere studerent : idque optime consecuturos sese putarout, si
populus omnia antiquorum iiistitiitorum quasi retinacula <ubra-
pisset et quuecuuqiie cum pristina aristocratia cohaerercnt a b -
jecisset ).
68 Aristocratiae autem in Graecis civitatibus tueudae
partes tunc Spartani susceperaut: quare illius factionis viri,
quales Themistocles et Pericles, iit Atlieniensium aniinos ab iis
alienarent atque bella ciun iis excitareut, summam operam d a -
bant. Sed non deerant, qiri talibus couatibus resistereut atque
antiqua inslituta tnerentur, qui inquietam et uovarom semper
rerum cupidam civitatem ad bella cum barbaris gereuda dedu-
ce rent , omnibus contra virìbus Laconicum belluin impedire c o -
nati. Earnm partimn erant cives et nobilitate et divitiis maxime
ìnsignes; et propter id ipsnm pacem cum Lacedaemoniis cou-
servandam cnrabant: nam si cum iis bellabatur, maximam sua-
rum rerum jacturam faciebaut, quippe quorum praedia per in-
— 14 -
cursiones Peloponiiesioruni, qiiibus Athenienses terra liumquani
resistere poteraiit, diriperentur 00 ). Paeis praeterea tempore
etiam qiiibus apnd exteros populos lionoribus fruerentur, multo
facilius ostentare poterant : plurimi eniui eorum proxeni L a c e -
70
daemonioruin aut aliorum Peloponnesiornm fuisse videntiir ),
cujus qnidem honoris quam cupidi siimmi quoque Athenienses
fuerint, notimi est. At quamvis amicitiae Spartauoriun studio-
sissimi essent et quam diutissiine bella Laconica prohibèrent,
attameu, quum jam gerendum erat, operara suain patriae non
detrectabaut, ne dum de proditione aut república iu Oligarchial»
mutanda cogitai ent ; gravissima injuria Ciinouis aut Niciae ma-
nes afficeret, si quis hoc de iis suspicaretur. Seroper fere,
quum exercitns adversus Lacedaemonios mittendi erant, Athe-
71
nienses harnin partium yiros summae rerum praefecerunt );
quod quis facturum fuisse putabit populmu prae ceteris ad suspi-
ciones proiium atqne inclinatimi ? Ejusmodi couatibus semper
abstiuebat factio illa, quam aristocraticam appellare soleinus:
talia agitabat pars civium ab ea diversissima; quam qnidem jam
pridem in república Attica exslitisse iiegari 11011 potest. Sic
autequam ad Tanagram pugnatum est, quum Spartanorum exer-
citus in Boeotia esset, nominili Atbenienses eum advocaruut ad
democratiam dissolvendoti ' - ) : neque defuermit, qui Cimouis
ami cos hujus consilii participes esse dicerent : sed quantum ab eo
abhorrerent, illi ipsi fortiter contra Spartauos pugnantes ncque
vitae parcentes ostenderunt 73 ). Postea autem per diuturnum
tempus nibil fere de oligarchicis conatibus accepimus 74 ) : pro-
rnpit malum illud demum post calamitatem, quam Athenienses
in Sicilia acceperunt. Fuit tempus ad res novas moliendas
aptissiinum. Prosperis enim tempestatibus populns superbire
et spiritus sumere solebat, suamque dominationein reipublicae
ntilissimam putabat; cladibus autem acceptis, multo faciliorein
se praebebat — ii tantum, quibus clades illae imputan pote-
- 15 -
rant, eiindem esse populnin senticbant; ~5) — fum poenitebat
cum rerum a se maie gestarnin: sibi ipsi diffidere incipiebat:
jamque dat ames hoininibus de repiibliea mutanda insusurran-
tibiis. Jam statim post eladem Siciliensein populas ea decre-
verat, quae -quam mii um in modiiin animo fractus esset, osteii-
derent 7{i ). Praeterea ii, qui oligarchiae studebant, et hac re
adjuvabautur, quod eo tempore ccterae factiones firmitate care-
bant et principi Ints suis privalae eran t. Hjperbolus, qni Cieonem
in repnhiica admiuistranda exceperat, non multo ante expedi-
tioncm Siciliensem ostracismo Atheuis ejectus erat 7 ") : nondum
evaserat, qui euin subsequeretur; nam Audrocles 78 ) non tanto-
pere raliiisse videtur et Pisaiider a populi partibns defecit. Ari-
stocratica factio Niciae post obitum jirorsus orbata erat. Sed
quae tertia erat factio, oratoruin rbetorica et sopbistica docfissi-
lnornm, tunc maxime ílorere videtur. Primo tempore Periclis
imprimis agen di ralionem seqiiPiidain sibi proposuerant, sed
non e a , qua ille, patriae caritate et inlegritate ducti : ad eos
praesertim perliuent, quae Thucydides de viris post Periclis mor-
ö7
tem rempublicam capessentibus tam egregie disputât ). Ag'i-
tabanUir nimia gloriae et habendi cupiditate: quam qnnm belli
tempore optiine explere posseut, ad bella populiim incitabaut,
quumque ipsi fere rerum usii et prudentia carerent, juveuili in-
stineti ardore, longinquarnni et a patrio solo reinotissimarum ex-
peditiouum auetores evaseruut: qua re longe a Periclis coiisi-
liis discessernnf. Priuceps eornm erat Alcibiades, suminus band
dubie illius aetatis vir, sed major, quam qui civis in libera re-
publica viverci : talis tautiisqiie homo non potiiit non studere
unas summum in república locum occupare: quapropter tactionem
suant convertit ad paucoruin potentiam constitueiidam, nude si
porro aniiiteretiir, ad tjranuidem ipse perveniret. Maximam
spem posnisse videtur in expeditioue Siciliensi, e qua gloriose
finita redux ad suum arbitriuiu popiilum esset rectums : de qua
— 16 —

qnidem spe enm dejecemut socii ejus, qui, nt mihi videtur, lae-
titia uiinis gestientcs quod expeditio suscipienda periata esset,
mutilatis Hennis, popoli in ilium auimos atque irain converte-
nints0). Alcibiades patria expiilsus est, sed qui ejus Consilia
exsequerentur, reinanebant. Atque quum populus quantum ipsi
sibi nocuisset Alcibiade ejecto, e rebus tunc male gestis sen-
sissct, liaud aegre permotus est, ut ante omnia ilium restitueu-
dum putaret etiain ea conditione, ut oligarchia constitueretur.
Talia Consilia praeparata atque composita erant in conciliabulis
per eos, qui artibus rhetoricis maxime operam dederant, per
81
Antiphontem, Critiam, Theramenem ) , sed lit populo proba-
rentur, iis utebantur, qui oliin ei adulati erant ejusque simula—
verant amorem, quorum in mimerò erant Pisander et Chan-
ci es 8 2 ). lis socios se adjuiaxerunt etiam viri partium aristocra-
ticarum, qui tamen inter quadringeutos non summum locum te-
nuisse videntur 8 3 ).
Popnlus autem ut jure suo decederci, ea tantum condi-
tione pcrmoveri potuit, ut siunma rerum tradcretnr qninque mil-
libus civium et opibns et aet<ite ilorentissimorum, qui iu pri-
stinae populi concionis locum succedereut ; ad eos eligendos po-
tissimum creati sunt quadringenti viri 8 1 ).
li autem rerum potiti legatos ad exercitum, tunc Sami ver-
eantem miseront, qui ei nuntiareut, jam quinquc millia electa
esse; qua re optime motus tunc Sami exortos sellatimi iri puta-
bant 8 5 ). Nibilominus exercitus defecit ; atque Alcibiades Samum
ab eo vocatus ilagitabat, ut pristiuus senatus restitueretur et
8G
qninque inillia eligereutur ). Eadem fere postulabat quae mox
Athenis inter ipsos quadriugentos evasit factio, ducibus T ù n r a -
87
niene et Aristocrate ). Qui autem in proposito perseverabaut
inter quadriugentos, eo utebantur artificio, ut in medio relinque-
rent, jam ne quinque millia constituta essent: quare Therame-
nes ejusque socii eo tantum praetextu populum ad anna TO-
— 17 —

care audebant, ut illa constituerentur, non nt popolare impennai


renovaretur 8 S ). Tandem coacti sunt quadringenti, ut pro certo
pollicerentnr, quinque millia a se electnin iri, atque indicerent
concionem populi, qua res perageretur s 0 ) ; interim uni ex colle-
gio, Poljstrato, negotium dedisse videntur, nt ea eonstitneret ; qui
qnidem, si Lysiae fides habenda est, no vein pro quinque milli-
IJUS civium, quae rerum potirentur, elegit °°J. Sed ipso die, in
quem comitia edicta erant, nuntiabautur Spartani e Megaris S a -
lamina versus navigare: quos ut a Piraeo arcerent quuin con-
01
currisseut Athenieuses, concio dissoluta est ).
Taudem post quadringentornm dominationem exstinctam
Athenieuses decrevernnt, nt summa rerum esset peues quinque
millia civium: ntque in eorum numero cssent, quiciinque ipsi
sibi arma comparare posseut. Id reipubulicae geinis quum in
universum a philosophis tanquam optimum praedicatur, tum
quod ilio tempore Athenienses constitnerunt, a Thucydide s u m -
mis extol li tnr laudibus 9 2 ). — Infima enim et turbolentissima
plebs per illam conditionem arcebatnr a reipnblicae administra-
tione: cujus fortasse et propterea minus cupida erat, qnia tnnc
per legem sancitimi erat, ne quis magistratus caperet merce-
dem: qna lege et eorum, qui concioues frequeutabant, et jndi-
cum mercedes sublatae esse videntur 9 3 ). Constituti praeterea
<J4
sunt Nomothetae ), quibns id curae esset, ne quid in republica
contra leges jam obtiiieutes decerneretur. Deinde sciveruut Athe-
nienses, nt Alcibiades aliique cum eo exsules in patriain resti-
tuereutur 9 S ) > nonnullos autem quadringentornm principes, eos
imprimis, qui ad Lacedaeinonios legati inissi erant, capitis dain-
9e
navernnt ).
Quae cetera oi mvTaxi<T%iXiot decreverint, videre non
licet: neqiie magis certum e s t , quamdiu is reipnblicae status
manserit: usque ad trighita viros constitntos eum durasse, nemo
mihi facile persnadebit 9 7 ) : certe j a m non stabat eo tempore,
B
- 18 —

quo praetores qui ad Arginusas vicerant capitis damuabantur:


qua tale quid cominissum e s s e t , earn rempublicam Tbueydides
«on tantopere laudasset. Fortasse autem proxime ad verita-
tem accediinus, si suuiiuius, quiiique uiillium dominationem dis-
soliitam esse ' tempore pugnam ' Cyzicenam • excipiente. "Videmns
enira populiiui statini post illam vittoriani multo majores gerere
spi'ritus : quumqtie an tea propterea, quod animo fractus erat at-
que deiniimtns, imperio cessisset, 'verosimile est, tuiic emu jam
«le poteutia sua r e s t a u r a r l a cogitasse. T u m demiim, si res ita
se habet, credere possunms, Athenienses quam post pugnatn
illam tulerant Spartani pacem repudiasse, suasore imprimis el
anctore ' Cleophonte, quem quis tautuin valuisse putabit in re-
9S
pnblira ilia optime adiniuistrata )? V e t u s itaque populi im-
perium restitutuin inihi esse videtur line mensis Feliruario 4 1 0 ,
vicesimo et primo anno belli Peloponnesiaci, Arihoute T h e o -
pompo. Accedit aliud quid, tinde quis conjiciat, id jam obti-
liuisse initio subsequentis Arcliontis Glaueippi. Nam per de-
cretum Demoplianti, quod in illud tempus incidit 9 9 ), qnicuiique
de republica inutanda cogitarit, gravissimis diris devoYctur; id-
que multo potins referendum esse arbitror ad eos, qui praestan-
tissimara rempublicam contra democratiam licentiorem defendere
stiidebaut, quam ad quadringentos, -quorum -dominatio jam plus
octo menses dissoluta erat. Ilio decreto populus imperlimi suuui
sanxisse quodainmodo videtur.

Restaurata autem plebis, ut ita dicam, dominatioue, omnia


pristina mala denuo eruperunt. Neqtie defnere sjcophantae, pes-
simum democratiae instrumentum ; quorum in numero erant Epi-
genes, Demophanes, Clisthenes; qui suum in usum reipublicae
bona converterunt et maximaruin injiiriaruin auctorcs exstite-
r u n t : persuaseriint eniin poptilo, nt multos indicta causa ca-
pitis damuaret, multorum bona pnblicaret, alios urbe ejiceret el
infamia aflìeeret 10 °). T u m procul dubio renovatae sunt mercedes,
— 19 -

qiiibns potissimum popnliis ad rempublicam capessendam inci-


lul
tabatur ).
Inter pos, qui ilio tempore honofe dejecli sunt, mihi etiaiu
Critias fuisse videtur: cujus qtiidem vita 11011 caret difficultati-
IJHS. Id certum est euin fuisse inter qiiadringentos, sed post
eoruin dominatioiiem dissolutali! etiam in republica gerenda ver-
satimi esse: eo tempore autein, quo duces ad Argiuusas vieto-
res capite danniabantur, in Thessalia vixisse 102 )» Haec optime
inter se conciliari posse videnfur, si pulauius, Critiam, quum
vidisset quadringentornm res malecesstiras, Therameiii atquc
Aristocrat! se adjiiiixisse, et operam dedisse, ut qitinque luillia
constituerentur: postea autein omnibus viribus (it ea respublica
conserraretnr quii m annixus esset, victum per eos, qui plebis
dominatioiiem restitnere studebant, atque in exsilium ejectum
ant infamia affectum Atlienas reliquisse et in Thessaliam mi-
grasse. Fortasse ad hoc teiiipus referenda est altercatio ilia,
quam Critias cura CJeophonte demagogo Imbuisse traditur 1 U Î ).
Critiam post pngdam demum ad Aegos potamos commissam
lo4
Athenis versautem videmiis ).
Is autem, qui praeter ceteros iimis ut qnildringentoriim do-
miuatio dissolveretur operam dederat, Tberamenes, primo tem-
pore amplissimis ornabatnr honoribus. Jam proxima hieitte
cum triginta navibiis missus est, ut impedirei qiiominiis Eii-
boeeuses aggerem, de quo slipra dictum est, exstriiereiit: qilod
quum non potuisset, insulas circninuavigabat, lit etiam in iis
populäre imperium resfitueret : deinde Archelaum regem Macedo-
iiiae Pyduam obsidentem adjuvit 1(,5 j : postea se cum copiis Atlie-
niensium, quae in Hellespont erant, conjiinxit atque ita inter-
fuit piignae Cyzicenae, qua commissa ad Chrysopolin relictus
lu6
est: in eaque statione totum annum mausisse videtur ). Anno
sequente, belli vicesimo tertio, pugnae Cbalcedoniae interfuit Inde
ab eo tempore nihil de ejus rebus geslis accepimus: remotus
B 2
- 20 -

esse videttir a rppubliea, forlassc. propterea quia jam tunc po-


pnlns metuit, ne quid rursus novaret. Id non temere inetirit.
Qna eifim fuit indolis mobilitate Theramenes aegre tulisse vi-
detur praesentem rerum publicarum statuin : et quo - magis po-
pulus euiti aJiis civibus poethabebat, co majore molestia eimi
afTectuin esse rredibile est. Ncque defuere, qui se illi socios
adjuugercut, multi etiamtiinc superstites eraut Atbeuis e qua-
dringentis eornmqne sociis. Bonos qnoqne cives aggravesceute
indies plebis licentia, reipublicae commutationem et, qui earn
seen turns esset, belli fhiem concupisse, verosimile est. Sed
Tiieramenes ejusque socii -turn demum popultun rnrsns imperio
decessurum sperare poterant, si snmmis obr-utus esset calami-
taiibus. Id quidem quuin aliis rationibas efficere poteraut, turn
si ii, qui ab ipsormn partibus stabant, exercitibus praefecti,
rem publicam bostibus prodidissent. Sed nonduin por se satis
valebant: necesse erat, alios snas in partes tradncerent ant
aliorum, fortasse iuvitorum, opera eos, qui maxime meiueiwli
erni't, amolirentnr. Ciscumpiciebant itaque ceteras faetiones,
cujus maxime auxilio id quod vellent conseqni possent 10 ").
Factio ilia, cui olim Nicias praefuerai, etiaintunc principe
Orbata erat: atque omnino panca tantum de-ea in medium pro-
ferre licet. Id autem nobis verisimillimum est, ab ea tunc ste-
tisse Cononein. Erat enim et nobili loco ortus et maximis pol-
lebat divitiis 1(>s). Quare jam per se probabile est, optimi cn-
jnsque eum studiosum fnisse. Atque eodem modo, quo antea
Cimon et Nicias, quavis AthenÌ9 obtineute factione, snntmae
belli praeerat. Anno 4 1 3 a. Chr. 01. 91, 3. praefeetns file-
rai stationis, quam ad Naupactom tenebaut Athenienses. lu9 ).
Sed inde ab anno 408 a . Chr. demum aditum majoris laudis
et honoris anspicatus est. Eo euim tempore praetor creatns
est una enm Alcibiade et Thrasjbnlo, quibus imperio motis,
ipse in honore permansit atque eliam snmumm in decern prae-
— 21 —

(»limi collegio loetim tentasse videtur. Qhuii* ceteris impennili


abrogatimi esset, Conoui soli nihil de dignitate dctractum est :
inule conjecerim • eurn non ab Alcibiadis stetisse parti luis, lti-
¡(fil'uit deinde iufelicissimae ad Aegos potamos ptignae: ¡» qua
ijuiun non HJitts culpa res male-gesta e s s e t 1 1 0 ) , Cypriim ad
Euagoram, Salaminis regem, confugit: neque tunc doiiiutn re-
versus est propter timorem demagogoruin Ul ), eliamtmie Athe-
ais pollentium , neque postea, quum jam trigiiita Tiri constitute
essent. Yidetur igitur neque ab his neque ab illis partibua
stetisse. Id- autem nostrae de Coitone- sente ntiae obstare ali-
({tiis putet, quod postea Persariim contra Laeedaemonios attxi-
Kum impLoraverit : id quod- longo, abborreat: ab ea , quam oliin
illa factio secata sit, agendi lege. Ai tempora imitata eraut.
Viderat Conon per ultima belli Peloponnesiaci tempora nihil jam
valere iilam ili república rationem: viderat ctiam non nisi P e r -
sanim epera iufractam esse Atheniensium potentiam 112 ) eorum-
qtio tantum auxilio earn restitui posse. Quapropter, mutato
Consilio, ad Persas se convertii. Alioquio qnideui, qui reipn-
blicae administrandae o per am dabant antiquitus, nimis pertinaces
crant eorum, quae e república esse ducebaut. SicNkiaSj qtiurn
paci quovis • tempore studerei,. etiain iiiwpiis.sinift tempore pacem
compouendam curavit. E t qui postea ab iisdem stetit partibus-,
Isoccates, nulla habita temporuni mutatoruin ratione, Athenien-
ses,. pace cum Graeeis civitatibus conservata, ad bellum, bar-
baris inierendum usque incitabat 1 1 3 ): primo tempore cives snos
rum Spartanis, deinde cum Macedonibus conciliare cupiens. Jara
enim res ita evascraut, ut Macedones eundem, quem antea Spar-
tani, apüd Athenienses tenerent locum. Haue ob causam tarn
multes cives etiara cum Aeschiuc fecisse arbitror, qnos tarnen
-

uon oinnes, quamvis ipse Aeschines fncrit, avaritia ant priva.-


tamin rerum, respectu ad talein agendi rationem iiiductos esse
credibile est m ). A partibus autern aristocraticis praeter Go-
- 22 —

nonem stetisse videutur Aristophaues ejnsque pater Nicophc-


muslls), atque Strombicliides et Calliades, nec non Dionyso-
lie ln
dorns ) , fortasse etiarn Nicias quidam et Nicomenes ) ; certe
autem Niceratus, celeberrimi Meiae filius, fraterque ' ejusdeni
Eucrates, Hi autem viii, qnaui studiosi esseut liberae reipu-
blicae conservaudae, tum maxime ostenderunt, quum post proe-
liiun ad Aegos polamos coinmissum Tlieramenes aliique pauco-
ruin poteatiain constituere studereut. Forliter reslilere viri illi:
plurimi eorum, quum obligarchorum conatibus se opposuissent,
mortem obierunt, Sed an tea oligarchi operara dedisse videntur,
ut noonulloa. eorum iu suas partes ducereut: Encrati certe so-
cietatis conditiones tulerunt, quas ille repudiavit 11S ). Quare
et optimatibus imprimis insidiatos èsse tyrauuos, quum jam re-
119
rum petiti essent, videinus ),
Coujuucti cum iis eraut in populi causa acriter defendenda
oratores nominili, alioqiiiu longe aliam agendi yiam secuti: eos
dico, qui Cleouis locum excepisse quodammodo videutur, qui ea-
dem ratione, qua ille, populum ad bella Lacedaemoniis inferenda
et coutinuaiida usque accendebant. Quumque jam Cleon maximiuu
detrimentiun per baec reipublicae attulisset : quarto inajus illi ei
importarint necesse est, qui, reipublicae exhaustis opibus, quuui
praeterea adversarii auxiliis Persarum adjuvareutur, nihil re-
spicieutes tempora tristia et iniqua, qualescunque pacis couditio-
nes repudiaudas curarunt? Friucipem autem inter eos locum
tenebat Cleophou, Est poètarum antiquae comoediae, eos, quos
perstriuguot, tauquam peregrinos aut certe barbaris matribus
oatos in coospectum producere; tale quid accidit Therauieiii,
Hjperbolo atque etiam Cleophoati, cujus matrem Platon Conii-
cus Tbracam dixerat: atque idem significai Aristophanes 120 ).
Erat autem Cleopltou ljrarum opifex 121 ), quemadmodum eliam
Eucrates, Lysicles, Cleon, Hyperbokis in tabernis f n e r a n t m ) .
Primuui, quantum ego sciain, Cleopbon commemoratur iti Ari-
- 23 —
stoplianis TIicsmop!ioriazitsÍ9 m ). Mullo majorent potcntiain
adeptus est démuni post quinqué milliuin imperimi! dissolutimi ;
tunc, qucmadmodiiui nobis visum est, honoro dejccit Critiaui,
atque ejus imprimis opera factum est, lit Atlieiiieuscs post <pug-
uam Cyzireuam, quas tnlcrnnt Laccdacmoiiii pacis conditiones,
quamquam uoii iniquae fuisse videutur, rejicerent: idem impe-
124
trasse narra tur post pugnam ad Argiunsas ). Propter ni-
mtaui belli gerendi cupiditateni pergraviter reprclieiiditur ab
Aescbiucj qui tanica injuste se ad versus cum gerit, quum ejus
culpa paceni post piiguam ad Acgos potamos impeditam fuisse
dicat 1 3 5 ). Tuue proferto adiniratione q u a d a i a n o s aflicitCleo
phon, qui obstiuato animo, du.ni quidem spirare potuit, ea, quae
e república diixif, perscquutus est. E t Lysias, ut multis aliia
in locis, ita in Cleopliontis acslimatione divcrsissimus est ab Ae-
seliine. Lysias cniin, qui mala omnia, qnibus et quadrîngenti
ct trigiuta viri Atlieiias obrueraut, ijise exp.ertus esset, gravis-
simo adversas cos ipsos ct cos, qui emu ils cbbacrcbaut, con-
flagraba! odio : iibicmique potest, Alcibiade!» ct Tbcraincncm vi-
tupérât; etsi ille a quadriugentis, Lie a tringiuta viris defecc-
r a t : sed quondam cos cum oligarcbis fpcisse, id iis ignosccrc
non potest; contra iis, qui populi raiisam defen'derant, sum-
mas impcrtit laudes. Qnarc etiani Clcoplioutein., qui pro dc-
inocratia diniicaus mortem obierat, ctiamsi coiiwulit non oiniii e x
parte bouuin civeni fuisse 1 -'°), tamen,. quodcunqiic auciipatiis
tcmpus, laiidibus extollit. Eodem modo Lysias quum vidisset
per totani tyrannornm doininatiouem cos quos Aristocráticos vn-,
cant, revera libertatis studiosos esse, aeque de iis et bene j u -
dical Quamvis autem id demus, en m quibusdam rebus gestì»
latin, qualia ipse studio aut ira incitatiis volucrit, Consilia a s -
signasse, tamcn res per se vere ab eo narratas esse, pur
eos auctorcs, qui rum eo romponi possuut, ronfirraatur. —
Sed Clcophou morte honesta vitam parum honcstain finivit :
- 2 i —
quamquam et vitae dedecus eo allevatur, quod pauper inor-
tuus est 1 2 7 ).
E x iisdem partibns stetisse videntur Philocles, qni saevis-
siini in Andrios captivos decreti populo auctor exstltit, diguis-
simus sane qui Cleoni item talia saepe suadenti succederei: postea
praetor creatus ;| atque in pugna ad Aegos potamos captus, poenas
crudelitatis luit' 1 3 8 ); atque Cleoinenes, qui etiain post ptignani
ad Aegos potamos commissam oligarchicis conatibus restitit 1 2 9 ).
Fraeter eos viros multi alii demagogi eandem agendi le-
gem sequebatttur, qui tamen non eadem qua illi vi et pcr-
tiuacia oligarchicorum tentationes repellerent, sed, aut inviti aut
corrnptì, viam cis patefacerent ad ea, quae yolebant, conse-
quenda: talibus euiiii potissimum oratoribus ii, qui paucorum
poten tiae stadebant, utebantur, ut quoa maxime timerent amo-
lirentur. Erant autem iis prae ceteris timendi, qui ab Alci-
biadis stabant partibns, plurimi et militiae clarissimi et domi
potentissimi : qmque ut antea maxime in rebus novandis versati
erant, ita timo longissimc ab iis ablioirebaut. Alcibiadi certo
inde a quadrirìgentorum tempore nihil in vitium verti potest;
unus Lysias etiam de rebus deinde ab eo gestis iniquins judi-
13
cat °). — Samum antem a Thrasjbulo reductus ibique ab
exercitu praetor pronunciatus, tunc maxime reipublicae prode-
r a t , quum milites cocco ímpetu Athenas petere cupientes re-
tinebat 1 3 1 ) ; atque simul belli summa ei tradita est, ncque terra
neque mari hostes pares esse poterant: alia aliam victoria ex-
cipiebat: Athenienses plurimas terrarum et nrbium, qnas post
cladem Siciliensem amiserant, recuperabaut : atque tanta rerum
commutatio facta e s t , ut Lacedacmonii, qui paullo ante victo-
res viguerant, perterriti pacem peterent 1 3 2 ).
Haec omnia paullo amplius duorum aiinonnn spatio gesta
suut. Atque tunc tandem Alcibiades in patriam redeundi tempus
adesse ratus e s t 1 3 J ) . Priusquam autem Athenas pcteret, variis
- 25 —
inodis civium enormn in se anìnios scrutatus est atque percon-
tatus; turn demura, ubi omnia uudique (nta vidit, ad Piraeuin
iippnlit : quo effusa multitudo omnibus cum noti humanis tantum,
veruni et divinis onerat honoribns : certaut seenni ipsi, utrum
contumeliosius euni expuleriut an revocaverint honoratius ; lau-
dani quae pro patria nec minus admirantnr, quae exsnl contra
gesserit, excusantes ipsi .iratum provocatumque fecisse : enim-
vero tantum iu uno viro fuisse momenti, ut maxiuii imperii sub-
versi et rursum rccepti auctor esset: et linde stetisset, eo se
victoria transferret: fìeretqne cum eo mira quaedam fortunae
inclinatio. — Sed liaec laetitia Alcibiadi minus diuturna fnit.
Jam dies ipse reditus propter religionein vi ola tara non paucis
oifensioni f n i t 1 3 4 ) : jamque populum poenitere coeperat bouo-
rum immodicornm, qiios ipse iu illnm contulerat: quumque ili
iis tam facilem se praebuisset, metuebat, ne ad alia quoque f a -
cilis ab Alcibiade exsistimaretur : neque deerant, qui de novìs
ejus consiliis rumores sererent: ad quos corripiendos prointus
erat populns, suspectam jam liabens, quae crat Alcibiadi, animi
cxcellentiam 1 3 5 | : quae quidem multo majorem ejus suspicionem
moveret, necesse erat, quum non eam, quam sui attulerat ex-
spectationem sustinuisset. Speraverant «nini Atlienienses — ut
vulgus maxima semper aut sperare aut metnere solet — brevi
fore, ut ab Alcibiade rursns in belluin profecto Jonia, prae-
136
sertim Cliius insula ) , et tota Asia reenperaretur et pristi-
num imperìnm restitueretur. Sed Alcibiadi, Athenis relictis,
quaecumqiie aggressns e s t , secus cecidere.

Statini initio ne Andrum quidem parvam insulam reciperc


poterat: ejusque oppugnatio exercitus partem morabatur 1 3 7 ).
In Asia diuturna magni exercitus classisque absentia Atheuien-
siiun opes comminuerat atque Spartanis, qui classi interim prae-
fecerant Lysandrum, tempus dederat ad vires reiiciendas, et
Persas firmo foedere sibi adjnngcndos. Quare etiaiu qnacAthc-
— 26 —

uienses facere mstituerunt, tardais procederei^ Decesse erat: id


jam Atheniensium in Alcibiadem ex cito vit animos: quanta au-
leui ita eos commotos fuisse putes, ubi minting. de clade ad
Notili m accepta et de Dqlphinio castello per Lysaudrura ex-
piignato 138 ) Atlienas allatus est? Erat qiiidein parvi momenti
ulades, atque, ianoxio Alcibiade et absente in re necessaria, ac-
cepta. Sed statini post proelium Thrasybnltìs quidam, T h r a -
sonia filins 130 ;;, Alcibiadi adversarins, Athenas properat, omnia
in mains extoJlit, atqne effieit, ut ei impernila abrogaretnr:
adjutiia est verisiniiliter ab oligarchia, quos. maxime operam de-
disse par est, ut periculosissiiniini sibi heminem a repnblica
removerent: eo eniin manente, si qtiidquam humauornm certi
est, Athenienses etiam tunc e malis se erigere poterant. Id
quod jam paulo post optimi et prudentissimi cires sensisse vi-
detitnr. Certe apnd Aristophane»), qui priore tempore non tain
bene de co aestimaverat, Aeschylus, qui illorum personam
quasi gerit, sunin de Alcibiade judicium — qno ni lui usquaiu
pracclarius dictum est — his verbis pronunciat 14IJ ) :
¡xàf.iaTa fièv ItoVTa [iij'v nólso rgscpeiv
ijv ò° ly.tQscpTj zig, toÎç rçônoiç vnt}Qixuv.
Euripides contra seens de eo judicat: necessitudo autein
qnaedam illi intercessisse videtur cum Tberamene: item aegre
fert praesentem rerum statnm, atqne aliis, qui tunc posthabeautur,
rempnblicam ti-adendam esse censet: quilnis significali arbitror
Theramenem ejusque socios, et Euripidis de Alcibiade senten-
ti^ e a , quae prae se ferentes iidem eum imperio cxueriiit. —-
Alcibiades autem honore dejectus, relieto cni praefuerat
exercitu, in castella sua, quae in Chcrsonneso communirerat, se
rontiilit. Ncque tainen a caritate patriae potuit recedere : sed
frustra aute puguam ad Aegos potainos cominitlcndam praeto-
res Athenienses, qui rempublicain in praecipitem casum daturi
crani, ad meliora Consilia impellere sludcbnt; aoinios certe no-
- '¿7 —

stros id movet, si fiuginius enm liisli vullu e inediis civibus


j'im iu perniciem praecipitantibus abscedentem, inoxque exitus
eorum moestum spcctatorem : jamque pocnas liiit eormn, quae
olim iu rcinpublicam adiniserat. — Victis ad Aegos potamos
Atheniensibns, quiim trigiuta viri rerum potiti essent, tantum
abfiiit, ut Akibiades iis se ' djungeret, ut ad pa'y;iam liberan-
dam omni cogitatioue ferretur: sed videbat id sine regc P e r -
sarum fieri non posse : facile autcm se euin amicuin sibi con-
Ul
junctiirum sperabat ). Haec quum inoliretur, Attici tjranui
jain animum in eum attenderant : atque Lvsaudrmn edocuerant,
nisi AleibJadem sustulisset, nihil earnin rerum fore rallini, quas
ipseAtheuis constituisset. Lysauder autein Pharnabazimi, apud
quern tunc dcgebat Alcibiades, permovit, ut eum interficicndum
cnraret. Sic diem snprcmnm obiit vir, cui nimia, qua ipse fuit,
animi magnitudo exitiiim attulit.
Cum Alcibiade aridissime coiijiinclus erat Thrasybulus,
Lyci filins, Stiriensis, non admodum, ut videtur, nobili loco or-
tus 1 4 2 ). Ejus imprimis opera factum est, ut exercitus Sauiien-
si's a quadringentis deliceret et Alcibiadem revocare! l 4 3 ). Ipse
ab eodem exerdtu practor pronunciatus, cnm Thrasyllo egre-
giain ad Cynosseina yictorìain reportavit; cum eodem et Alci-
biade iu pugna Cyzicena vicit. Qnae auteni delude gesscrit,
1H
non satis coustat. Si audiainus Coruelium Nepotem ) , qui
enm bello Peloponnesiacis multa sine Alcibiade gessissc tradii,
ili li m nullam rem sine hoc, etiam tunc exii'citui in IleUesponto
versanti eum una cum Alcibiade praefuisse verosimile est. Sed
obstat, quod neque in pugna Chalcedonia ncque in Byzantii
expugnatioiie ab nllo scriptore noiniuatur: ita ut taceatur per
daos integros annos, belli Peloponnesiaci vicesimum secundum
et tertium. Quarc libenter assentior Diodoro, tradenti eum post
pugnain Cjzicenain versus Thraciam profectum esse 1 4 5 ). Quo
qnidem nirsus abiit anno 4 0 8 a. Chr. co tempore, quo Alci-
— 28 —

biades reditnm in patriain parabat : tunc cxpiisiiavit Tliasum


multasqiic alias Tbraciae urbcs in Atiienieusiuin redegit ditio-
nein. Mox absens ima cum Alcibiade et Cononc praetor crcatas
14C
e s t : tunc videtur Allienas non reversus ), sed multa in his
regionihus molilus esse; sub tempore proelii Noticnsis Plio-
caeam urberj oppugnabat 1 4 T ) : ubi, classe relieta, cum co cou-
venit Alcibiades. Cui qHum post infelicem pjiguam imperio«
abrogalum esset, etiam Tbrasybulns houore dejcctus est. Ex
eo autem satis elucet, qnanta inter eos veros iutercesserit ne-
cessitudo; Thrasybulo euim non magis CHlpa pugtiae assig-
nanda, quam Cononi, qui tarnen in imperio permanebat. Fur-
tasse propter banc amicitiani' Lysias Thrasybulo etiam poste-
riore tempore succenset 1 4 S ).
Alcibiade et Thrasybulo de imperio motis, Cononi novem
alii praetores adjuncli sunt, plurimi durissimi viri et patriae
amantissimi, qiii<pic, Dt nobis videtur, maxiraam partem factio-
n s Alcibiadeae eraut. Hoc nt p u t e m u s , j a m id iios movet,
qnod, quum de iis judicium haberetur, causam corum defende-
140
fcaat Enryptolemus et Axiochus ), quorum ittrumqne cum Al-
cibiade coujnnctissiiuum fuisse constai. Praeter Couonem a u -
tem in decern praetorum collegio e r a n t :
Froloinaciius et Aristogenes, de qnibii9 nihil in medium
proferre possumus : casu felici factum est, ut uterque post
puguam ad Argiiuisas Athcnas IH>II profieisceretur.
15
Archestratus °), Phrearrius : eujus nulla fit mcittio in de-
seriptione pngnae ad Argiuusas: quatre potarim eum jam m o r -
tiUHn esse ante p u g n a m : idque, queinadmodum certain est, Mi-
tylenae. Videluv autem — si tale quid cwijicerc licet — filius
ant fr,iter fuisse celeberrimi illius Chaereae, Paralo navi prae-
fecti et demoeratiae studiosissimi, qui filius Arcliestrati voca-
tur. Cavillabantur quidem Cbaercam comici tauqiiam peregri-
u u m : sed diserte, et quasi eos refutare vellct, Thmvdides cum
- 29 -
appellat Atlieniensem Quumquc apnd veteres Graecos uni-
versa semper fauiilia cadein de rebus publicis gerendis sense-
rit, verosimile est", Archestratnm cadem, qua Chaereas, patriae
cantate et libertatis studio flagrasse.
T h r a s j l l u s , qui certe non infimura iuter collegas obtine-
152
bat ) locum, maxima rerum gestarum laude florebat. De
patre ejus et pago nihil adhuc reperire potiiimus. Egregiam
jam operam navavit in viiidicanda populi liberiate a quadriu-
gentis: a qui bus ut deficcret, exercituin Sauiiensem una cum
Thrasybulo permovit : deiiide praetor creatus victoriis ad Cy-
nossema, Abydum, Cycicum iutcrfuit. Post banc pugiutin a
collegis Athenas missus, ut snbsidia arcesseret, Agidem, qui
forte eo tempore iucursionem in Atticam terrain snscepit, magna
cladc affecit: qua re quum populi sibi amorem conciliasse!,
-quaecunque voluit ab eo impetravit auxilia. Cum quibus ex-
peditionein contra Epliesuin snscepit, sed hie contumeliosam
accepit cladein : quapropter qui cum Alcibiade in Asia rclicti mili-
tes magnas interim victorias reportaverant, nolebaut misceri T h r a -
sylleis: quo de Consilio tum demum destitute, quum hi quoque
fortiter alque egregie pugnassent. Thrasyllus autem in impe-
rio mansisse videtur, usque -ad Alcibiadis in patriam reditum,
•qni cum triginta iiavibus enm Athenas praemiserat. Quae au-
tem ipsi cum Alcibiade intcrcesscrit amicitia, tum ex bis videre
licet, tum aliunde notum e s t 1 5 3 ) .

Pericles 1 5 4 ), celeberrimi Periclis ex Aspasia Alius, sed


beneficio tantum populi genuinorum civium numero adscript us.
Nihil de priore ejus vita accepimns, quam fuisse euoiArchoute
CHaiicippo, 01. 92, 3, inter Helleuotamias. Stetisse cum ab Al-
cibiadis partibus, nou est, cur dicain: maximis certe propiu-
quintalis vincjilis cmn eo coujunctus erat : praeterea verosimile
est, MIHI Alcibiadis post reditum agendi rationem probasse,
quippe quae proxime accederei ei, quam pater olim secutus erat.
— 30 —

Aristocrates, Seelliae filins 1 5 5 ). Qui idemne fuerit, qui


inter eos, qui iu foedns Nieiauuiu jurabant, nominatili', iiicertiiiu
e s t 1 5 6 ) : siu antem fuit, putariin tune euin ab aristocraticis ste-
tisse partibus : îieqne noincn tantum cavillali videtur Coinicns in
Avibus. Statini post cladem Sicilieiisem praetorem cum fuisse
înveiiimns 1 5 7 ). Inter e o s , qui tunc orti s u n t , motus paucorum
potentate studebat : erat edam iu qiiadringeutoriiin numero : a
quibus tamen mature defecit, ad Tberamenis eaussain Se a d -
j n n g e n s ; et uiultnin rontulit ad oligarchiam dissolvendam : ejus
imprimis opera castellimi Eetioueae quod commiiniverant qua-
il ringen li diriituin e r a t 1 5 8 ) . Propter haec merita inaguos in cum
honores contulisse yidetur populus ; -videmiis enin non ita multo
post quadringentoriim dominatili» siiblatum, Glancippo Archonte,
fnisse praetorem in Samo iusula 1 5 9 ). E o tempore, quo Alci-
biades Atbenas rnrsus reliquit, erat in decern ordinariorum ill
ita dicam practorum collegio eiquc terrestre bellum provincia
10
conligcrat "). Profectus autem est una cum Alcibiade Au-
drum versus.

Dioinedon, fuerat praetor Samiensis exercitus eo tempore, quo


res novae o b o r t a e s m i t : sed statini iis se opposuerat. Fortasse
aristocraticae erat factionis: sed noil minus, quam eeteri, liber-
lßl
tatis studiosus ). E r a s i n i d e s 1 6 2 ) el Lysias 1G3
) aliunde nobis,
ignoti stint; Erasinides autem amicus erat Eiirjptolenii.
Qui antem, remotis Alcibiade et T h r a s j b i i l o , j a m penes
se fore summam rerum, fortasse s p e r a v e r a n t , Theramenes alii-
que ejtismodi homines aegre tnlerint, necesse e s t , eos viros
creatos esse, qui vfcra patriae cantate accensi, sunimo t incendi
studio oinues teiierentur ct longissime a rebus novandis abhor-
rereut: sed inulto majore cura et sollicitudiiie cos eommotos
esse credibile est post victoriam ad Arginnsas reporta tain. Jam
fnrens Theramenes omnibus sibi viribus coutcndendiim et eni-
teiiduin vidit, ut viros illos de loco moverei : et iniqiiis rebus
— 31 —
Atlienicnsiimi fortuna minim iu niodnm ncfariis ejus consiliis
obsecundavit. Et ipse et Thrasybnlus trierarcliarum niunere
fuucti pugnae coinmitteiidae interfiierant : iisque praetores sta-
tini post puguara uegotium dederaut, ut mortnos tollendos c u -
rareut: quod quuin per tempestatein exorlam fieri non lìcuis—
set, praetores Atlienas miserant li ( e r a s , in quibus scripseraut
s e per tempestatem, quominus mortnos tollerent, impeditos fuisse:
ncque utrique illorum virorum lilla culpa attributa erat. Hoc e x -
cipiens Theramenes e a m , qua iu ipsmn illi usi eraut, leni-
1U4
tatela iu eorum periiiciem couvertit. E a refert Xenophon ) :
atque ita, ut ex tota ejus uarratione Theramenem imprimis at-
qne sua sponte damnandorum praetormn auctorem fuisse p a -
teat. Aliter rem narrat Diodorus, q u i , ut Theramenem culpa
liberei, praetores tradit ullro per litems accusasse Theramenem et
Tbrasjbnluni. Sed non vìdeo, c u r . 11011 talibus iu rebus major
fides liabeuda sit Xenophonti. Praeterea Diodorus semper mi
rum iu modum Theramenis caiisam defeiidit 1 U 5 ) : fortasse liac
in re Epliorum auctorem secutus. Hic autem erat Isocratis,
lit notum e s t , dis-eipiiliis: quem quodanuuodo cohaesisse cum
Theramene inibi persuasum Italico : quainvis fortasse non, quem-
10f
admodum nonnulli tradiderunt, ejus fuerit discipulus ')- Thra-
srbulum aulem non socium fnisse hac in causa Theramenis,
turn ex Xenophontea uarratione clucet, turn milii persuadet com-
munis, quae et ipsi et plerisqiie praetorwn cum Alcibiade iu-
tercedebat amicitia. Ncque id ei in vitimn verli potest, quod
non eorum causam defendendam susccperit: nam per T h e r a -
menem j a m res eo deductae e r a n t , ut aut ipsi et Thrasybiilo
aut praetoribns moriendum esset. Erat praeterea minime in di-
cendo exercitatus. — Sed mirum est L y s i a m nusquam hoc f a -
cinus ohjecisse T b e r a m e n i : fortasse non tara aegre tulit dainna-
tos praetores propter Alcibiadis odium, quo v i x major erai
ItiR Q
simultas, qua contra Theramenem flagrabat ),
— 32

Per alios homines Tberamenes in accnsandis praetorihus


adjiitus est : plurimi eorum inter tales demagogos, qiialis fuit
Cleophon, numerandi esse videntur : qui tamen non eadem, qua
•lie TÍ, oligarchornm tentationibns restitisse videntur : sed ant
inviti act corrnpti oligarchis occasiouein praebebant eos amo-
liendi, in quibus salus civitatis nitebatur. Cleophon ipse neque
in Alcibiadi expeliendo neqne in judicio de praetoribns ha-
bendo nominator; iis autein temporibus fortasse non tan-
tura quantum antea et postea, valebat; eumqne potentiam re-
stituisse conjecerim tum qnum Athenienses damnationis poe-
167
niteret ).
In eorum nnmero, per quos Theramenes adjuvabatur, po-
nendns est Archedemns, qui per accnsationem Erasinidis totius
cansae ansam praebuit. Archedemum tanquam peregriunm ca-
villatili - Aristophanes 1 6 8 ): eo tempore, qtio judicium habeba-
tnr demarchus erat Deceliae atque, ut graeco utar Yocabulo,
íioo£<TTr¡y.ojg TOV dr¡uov : quo muñere fnnetnm, multa e p u -
blicis bonis snrripuisse auctor e s t L y s i a s : undo jam quia con-
jecerit inimicum eiun fuisse Cleophonti.
De T i m o c r a t e 1 6 9 ) autem, qui, «neto Erasiuide, etiam ce-
teros qui aderant praetores in vincula dncendos censuit, nihil
certe nobis in medium proferre licet ; neque quidquam de L y -
ciseo et Menecle.
Flurimum antera ad praetores coudeinnandos contulit Cal-
17
lixenus °), qui ilio tempore seuator fuisse videtnr. Qnum a u -
tem postea Athenienses iiijusti judicii poeniteret, cum quatuor
aliis — fortasse iis qnos diximus — Callixenus in vincula de-
ductus est: sed tunc ultionem elfugit: eo euim tempore, quo
Cleophon per oligarchos occisus est, motu exorto, qui fuerant
vincti, quinqué illi e vinculis elapsi sunt. Hoc in loco uon pos-
sum iiou conjicere, propter operant quam in judicio praetornm
olim navaverant, eos tunc per oligarchos clam liheratos fuisse.
~ 33

Callixemis autein post sublatnm triginta virorum domina turn in


urbem rediit, ubi quiim omnes fives illius odio ardèrent, fame
confectus diem siipremum obiit.

Fortasse praeter eos demagogo« etiam Clitophon ilio tem-


pore occulte oligarchorum studiis favebat; certe eo modo ab
Aristophane 1 7 1 ) una cum Theramene nomioatus, ut colligas
quaudam inter ntriimqtie intercessisse necessitadinem.

Hac igitnr ratione Theraraenes amolitns erat et nt ita di-


ram deleverat fortissimam Alcibiadis factionem: jam ipsi pate-
bat via ad summos honores adipiscendos, ad patriam prodeu-
dam et paucorum douiinatum constituendam. Erant qiiidem jam
in decern praetorum locnm alii suffecti: slatini euim postquam
illis i m peri u m abrogatum est, Couoni adjunct! erant, Philocles
et Adimanlus: e quibus Cononera ab aristocraticis, Piiiloclem
a deraagogicis, tertium ab oligarchici» parti bua stetisse puto.
Sed alii quoque praetores eis adjungendi erant: inter quo» jam
designatila Theraraenes, qunm in ëoxifiaaia, ilio indignas honore
l72
inventus esset, spe sua decidit ). Creati sunt Tydeiis, Menan-
der, Cephisodotus. His praetoribus Athenienses iufelicissimam
ad Aegos polamos pugnam commiscrimi: non quidem forlitn-
dine hostium, sed suorum ducura perlidia vieti. Id antem con-
stat Coiionem et Piiiloclem vacnos culpa fuisse; idemque de Ce-
1T3
phisodoto ) credibile est: ceteros rempnblicam prodidisse con-
stans veterum opinio est 1 7 4 ). Fuerat antem Adimantns, Leu-
15
colophidae filius ' ), jam iroplicitus Hermocopidaruui caussae :
postea alter erat eorum, qui cum Alcibiade Andnim profecli
sont, qnique ut terrestre bellum gererent, creati erant 1 7 6 ): tunc
Alcibiadis amicus fuisse, sed postea ab eo descivisse : atque it;i
in oligarchornm partes tmusasse videtur. Post pugnam com-
missam Ljsauder vitae ejus pepercit, ut videtur, propter ejns in
Lacedaemonios merita : eed post restitution democratiam a Couom-
C
- 34 —
17
accusatila est, ut videtnr proditionis in pugna commis9ae '). —
Menaiider fortasse idem est, qui expeditioni -Siciliensi interfuissc
17S
narratur ) : deinde legatus erat Aleibiadis in pugna Abydensi,
anno 4 1 0 . — De Tydeo • nihil-compertum habeo 1 7 9 ) . — ita
tandem assecutus e s t , quod jainpridem voluit, Theramenes:
Athenae datae traut in praecipitem casum 1 S Ü ) : jamqiie po-
pulus animos - demiserat, facilem se praèbiturns iis, qui sua-
sores ei exstitissent, ut imperio cederei : jam appropinqua-
bat classis Xaconica et Lysander, qui quamvis fortissime resi-
stentem populum ferro coacturus esset, ut dominationem paucis
traderet.
Qualisantem reipublicae Sparlanorumfuerit conditio qunm
per totuin bellum Peloponnesiacum, tum eo quo nunc consisti-
JUUS tempore; accurate-explorare non licuit. lllud quidem per
se apparet, rempublicam illam Attica minus turbulentam fuisse,
ita tarnen in -diversuja tendisse -civium seutentias, ut alii belli,
alii pacis cupidiores essent. Hac in re maxime conspicuuin
e s t , eos, quibus potissimum bella admioistraiida eraut, 'reges
Spartanomm nou .minus - quam qui plernmque. apud Athenienses
praetorìo mmieie fungebantur optimates, bellis infereudis adver-
satos esse. Sic Archidamus > rex pacem cum Atheniensibns con-
servandam quam diutissime enrabat ; etiam ad Atticos fines cum
exercitu progressns diu morabatur, «peraiis etiamtunc belli ini—
tium impeditimi iri 1 8 1 ). Atque ut p a x , quae dicitur, Niciaua
coiuponeretur, prae eel er is operarn dedit Plistonax, ex altera
gente r e x , etsi etiam aliis qnibusdam adductns rationibos 182 ).
Eos autem, qui pacem illam et quae earn antecesserant indu-
cias jurejuraiido firmarunt183), plurimos belli finiendi studiosos
fuisse a vero non abhörtet. E x iis Phiiocliaridas post paceui
compositam ut bellum de integro exardescens impediret, Atbe-
nas missns est una cum Endio et Leonle, quoniam ut diserte
memoriae prodidit Thucjdides, aceeptissimi eraut Atheoiensi-
- 35 —
bus184). Enditi9, cum Aleibiadis familia 1 8 5 ) hospitio conjun-
ctus, qiiiim post cladern, quam Athenienses in Sicilia acceperant,
Spartani de expedilionibus suscipieudis in diversas sententias
discessisseut, tunc forte E p k o r n s , effecit, ut Aleibiadis1 senten-
tia vinceret l 8 0 ) ; sed Agidis erat adversarius, qnem hanc p o -
tissimum ob causam ad alteram mag-is factionem inclinasse con-
jecerim. Fostquam Alcibiade» in patriam restitutns est, Endius
r ins lis operam dedisse yidetur, ut bellum Atticum finiretur;
certe pacis componendae causa Atlienas missus est post p u g -
nain Cyzieeuam 1 8 7 ). A regum partibus praeter eos steterunt
Melesippus, b i s 1 8 8 ) Athenas missus, pacis couserrandae causa,
et Rbampkias, celeberrimi Clearcbi p a t e r ; qui, aute belli ioi-
tium cum Melesippo Athenas missus, postea iu eorum ducum
erat numero, qni in Thraciam exercitnm ducere jussi, ea ex
causa redierunt, quia inox pacem compositum iri coniidebaut 1 8 9 ).
10
lis ex priore tempore annumerandus est Hetoeinaridas °), et
postmodo Callicratidas liauarclius, cujus indignationem adeo
commovebat Persarum fidem contra Graecos "implorandi neces-
sitas, ut pro certo pollicéretur, si domum reversns esset, summa
cum industria concordiam inter Graecos reconciliandam sese
191
esse curatumm ). Bellum antem Atheniensibus inferendum
semper censuisse videutur Epbori ; id quod quam de aliis tum
de Sthenelaida c o n s t a t l ü 2 ) . E t Brasidam, qiuppe cujus virtus
belli tempore maxime elnceret, ferocem fuisse ad perseverandum
193
in bello, lociiples testis est Thncydides ). Idem conjicere
194
licet de L i s a n d r o , a quo non alienila fuisse videtur Agis );
sed adversarins exstitit alter rex P a u s a n i a s , qui post triginta
viros expulsos cum Atheniensibus composuit pacem Lysandri
195
Consilio maxime contrariam ). Etiam qui Agidi successit, A g e -
silaus, etsi Lysandri opera regiam nactus erat dignitatem, postea
ejus amicitiam adspernatus e s t : atque in eo maxime a b ilio dis-
sidebat, quod Persis polissimum bellum esse inferendum censebat.

C 2
— 36 —

A g i s autoin, cui antea Spartani adeo diflìsi e r a i i t I 0 f i ) , ut


«leeoni ei avfißov?.QVQ adjniigercnt, post puguam Miuitiuccnsem
snnima valebat anctoritatc; per ultimarci belli Peloponnesiaci
pariein CIMI cxerciiu Deceliae versabatur; linde 6iio arbitrio
maximas expeditiones suscipiendas curabat197). Aliorum j a m
hoc tempore reguin potentia eo modo circumscripta erat, ut duo
Ephori una ad cxcrcitum essent: — id quod Pausaniae eve-
nisse traditur 1 9 8 ) — consilioruin regiorum quasi custodes at-
quo curatorcs.

Snmini momenti erat navatcboriim mnnus quo qui functi


sint per ultimum belli tempus non satis constat. Id certuni
est, Lysaudrtim navarclium fuisse inde ab auctumno 4 0 8 e !
qui ci successif Callicratidam inde ab 4 0 7 5 atquo Aracus, cu-
j u s ¿ m o T o f e v g erat L y s a n d e r , fintasse inde a fine 4 0 6 hoc
miniere functus e s t 1 9 9 ) . Antecesserat autem L j s a n d r u m Crate-
sippidas 200), cujus quum navarebia fluita sit auctumno 4 0 8 ,
verosimile est earn incepisse 4 0 9 , id quod confirmât Diodorus 2 U 1 ).
Scd cum j a m liieine ~ Chinin ad classem venisse, auctor est
Xcnoplion 2 0 2 ), qui tamen non diserte addit, cum tunc navarclti
munere functum esse. H a c autem ratione inde a .pugna Cyzi-
c c n a , ubi Mindarus navarebus p c r i i t , n mense Fcbruario 4 1 0
usque ad auctumnum 4 0 9 , per octodecim menses, nullus om-
nino fuisset 203) Lacedaemoniorum in Asia navarebus : id quod
non abhorret a vero, quum tuuc vix Pcloponnesiorum, cui prae-
csset classis •exstaret.

Sed ncque uavarchorum potcstas nnllis ilnibns circum-


scripta e r a t ; ad cam modcrandam priore tempore iis adjuncli
cnuit oi Çvfifiovloi, non tarnen ita ut pari essent suffragio 20i).

Post modo nulla corum fit mentio; successcrat fortasse in eo-


rum locum ó èncoTofevs, qui proxiintnn certe post navarchum
obtinebat locum, illius, si quando usus cssct, rcccptunis impo-
nimi205), Sic Mindari post obilum penes Hippocrntem, qui
- 3 7. -

ejus fuerat ¿ n w r o k i v g , summaia r c r a m esse videinus 3 u t i ). El


Ljsander, qmim ei non liceret iternm iiavarchiae uiagjstratum
¡like, tmoToXtvs faGtus, bellum suo e x arbitrio adniiiiLstrabat.

Qiiis autera signilìcetur Vocabulo inißccT^g, nou satis c e r -


t a « est ; eqnidem putarera ¿TiißazrjV vuväyyov dici eum, <jui
una cum ilio n a v i g a b a t , ut ccrtis in regiouibus bellum adraini-
straret aut alia ejusmodi perficeret. Sic io Asian» missus est
L,eou 2 ( l ") atipie ctiam Hegesandridas, qui quum aalea illius
classis, qua Laeedaemonii E u b o e a m occupaverant, fuisset p r a e -
fCclus, iude a b eo tempore quo Ih Asiani profectus e s t , Min-
ilari vocatur i m ß ä z t j s , a t q u o eo nomine station! deiude ciiiilftia
iu T h r a c i a propositus erat2u8). Spartani enim anteqHam c o -
p i l e eduGcrentur, s i n g u l i s expeditiojiibus s i n g j i l o s duces praefi-
c i « b a n t 2 l i 9 ) a t q u e etiam praeter e u m , tpù sunmiae belli p r a e -
esset, alios mittebant, qui- ejus -rices e x c i p e r e n t 2 1 u ) , ita ut p e -
nes nnum esset summum imperiuin, qui taiauu l e g a t o s uoa
<|HOS Teilet, sibi eligere posset.

P r a e t e r r e g e s et nauarchos nobilissimi S p a i t a n o r u m hujua


aetatis e r a n t :

Clearchus, Rhampbiae de q u o diximus illius, qui patrie


ngendi rationem ita secutus esse videtur, ut ad regimi amiei-
tiam. s e applicaret ; certe non alienus erat ab Ä g i d e r e g e . Post
Atheoi«usium in Sicilia calamitateli» B j z a u t i i L a r m o s t e s d e s i g -
Datus, anno 411 Ulne pervenit slatini post ejipidi ab A t h e -
niensibus defectionem 221): iude C j z ì c i i h i reeepisse videtur 222);

neque ita multo, post kiterfuit pngriae Cyzicenae 223) ; qua c o m -


uiissa Deceli am ad A g i d e m profectn», a r e g e stalim in H e l l e -
spontum missus e s t , ut Athenienses frumenti e x Ponto s n b v e -
hrndi commeata privaret 2l4). Postea eum r u i s n s Harraostem
Byzantii esse iirv«nimus eo t e m p o r e , quo haee urbs a b A t b e -
uiensihus occupata est 21S )4 Sed, pugna ad A e g o s potamos
conimissa, Lysandejr Byzautium. e t Cbalcedoua urbes iu Spar-
— 38 —
tonoram redcgit ditionem, quarnm ntriqne praefecit Sthenelauiu
qitendam 210 ). Non ita mnlto post Clearcbus denuo Byzantinis
imperitavit, quos qnidera nimis aspere tracta-vit, adeo ut Lace-
daemonii ei imperium abrogarent 2 1 7 ). Jam ex Lis, quae per
ultima belli Peloponnesiaci molitus est, satis elucet inquieta ejus
indoles.
Dercyllidas, qui 4 1 1 a. Chr. a Spartanis missus est, ut
Fharnabaznm a d j u v a r e t A b y d n m et Lampsacum recepit 2 1 8 ) :
nihil amplius de rebus ejus bello Peloponnesiaco gestis constat.
Bèllo ilio finito, quum Thiuibroui Lacedaeiuouii imperium ab-
roçassent, ipsi gumma belli in Asia gerendi tradita est. Sed
Abydenorum animos inde ab eo tempore quo eorum fuerat bar-
mostes, ita sibi conciiiaverat, ut etiam mnltis interjectis annis,
qnnm ceterae omnes civitates ad Athenienses defecissent, Aby-
deui, quibus tunc idem praeerat Dercyllidas in Lacedaemoniorum
fide permatierent 210 ). Erat autem homo Taferrimus, id quod
maxime ostendit eo tempore, quo in Asia contra Persas bellum
administrabat.
Ncque minore astutia erat Eteonicus, qui quidem ab Astyoclio
olirà praepositus erat copiis terrestribus, qnnm iusnlam Lesbum
aggrederetur 220 ) ; deinde barmostes Thasi factns, panel's inter-
jectis mensibus insula expulsus e s t 2 2 1 ) , a Callicratida postea
Lesbi relictus, ut Mitylenam, quam Conon tenebat, oppugnaret,
nuntio de infelici Afginnsarnin pugna allato, et milites snos et
Cononem fefellit 2 2 2 ) ; tum Chium cum exercitu profectus, qnnm
milites res novas molirentuï, rursns dolo rem impedivit ' 2 3 ) >
In pugna ad Aegos potamos committenda terrestri man ni prae-
positus fuisse a nonnullis scriptoribus dicitnr 2 2 4 ), qua pugnata
in Thraciam missus est 225 ).
In proelio ad Aegos potamos committendo Lysander nsns
est etìam opera Hermonis Megarensis gubernatoris, qui eodeirl
jam mnnere functus erat sub Callicratida nanarého 22fi J ; for-,
- 39 —

tasse etiam Pharacis, qui postmodo auiplioreg iuiit magi-


stratus 227 ).
Videmus an tern plerosque eormn vlrorum fuisse harmostas.
Nam Lacedaemoiiii, qui bellum contra Atheuieuses siisceptum a
6e esse praediearant, ut Graeciam in libertatem viudicareut, uou
din promisso stabant, qui euim a soeietate Atheuieusium defe-
cerant, eoruin urbibus jam prideui praesidia, quibus praeeraot
Harmostae imponebaut. Sic co teuipore, quo Brasidas inaxi-
mas iu Thracia receperat urbes, inagistraUis, qui iia praees-
seut, miserunt 22S ), contra ea, quae pro certo pollieitus erat
Brasidas ; et post Atbcuieusium iu Sicilia calamitatem id jaui
iu cousuetndinem abierat 22!) ); aegre quidem id fereutibus sociis,
qui quotiescunque data-esset oceasio, bai'moslas una cum La-
conislis urbe ejicereut,, A vcro laineu non abhorret, etiamluuc
respublicas iioiiuullas sua usas esse übertäte, et deinocratiam
quoque reteiiuisse 23°). Sed reliquam liberlatis umbram iis eri-
puit Lysauder, qui composilis el conciliatis. sibi oligarcbicis fac-
tiouibus, molestissimas civitatibus cousliltiit oligarchias; quae
quuiii summa rerum penes decern viros esset, Ö£xag%icu ap-
pollabantur. lis tutaudis praesertim serviebaut jam Lacedao-
moniorum praesidia et harmostae 231 ).
Qui autein in singulis civitatibus Lysandri cousilia maxima
adjuverint, de iis ccrtiores nos facit catalogns corum, quorum
statuas Delphis collocatas vidit Pausauias 2 3 2 ); Is quidem ho-
nor ad cos collatus erat, quia coram opera Lysauder in pugua
ad Aegos potamos conimittenda usus erat: sed cum vix nacli
fueriut nisi Lysandri consiliis favissent, ncquc in sua quisque
civitate ab oligarcbicis stetissent partibus, Quin etiam inter
illos invenitur Sainius quidam, cujus patria quo tempore pugua
commissa est, nonduin ab Alhenieiisibns defecerat: fortasse quia
paucoi'iim potcntiae studebat, urbe pulsus ad Lysandri amicitiain
se applicuerat. Iu illorum unmero legiraus etiam Diagoram, Rho-
— 40 -
dinin, quìa qui celeberrimi fuerit Dorici fijius, non dubito. Do-
233
rions ) oliin nb Athenicnsibus Rbodo pulsus, Thurios se con-
tulerat commune tunc ut videtnr exsulnm cujusvis factionis
perftig-ium ; post Athenlensium in Sicilia cladera T h u r i i ab iis
defecerant : tunc Dorieus in Asiam pervenit, classi eorum p r a e -
feotus, certe p r a e ceteris et defectionis et subsidiomm, S p a r t a -
nis niittendornm auctor : ncque ita multo post Rbodus ab Athe-
nienslbus defeclt, tunc Dorieus certe in pristinam patriam resti-
tutes est, qni deinde etiam, denuo seditionibus in insala exortis
Ulne m i s s u s , facile res composuit : ex hac expeditione redux,
quum ceteris Peloponnesiorum copiis suam classem in Helle-
spont) conjungere vellet, concurrit cnm Atbeniensibus, a quibus
coactus est, ut ad litus se reciperet. Deinde fortasse, Dorieus
imprimis Rhodios ut universi una in nrbe sedes suas colloca-
rent, impulit atqne instìgavit ; atqne multa alia molitns esse v i -
detur; sed anno 4 0 6 a. Chr. ab Attico praetore Pharosthene
circa Andriim captus et Athenas deductus est. Atbenienses
a u t e m , etsi somma adversus eum ira conflagrabant, non modo
vitae ejus pepercerunt, sed etiam iuviolattun et sine pretio d i -
m i s e r u a t , quum in memoriam revocasscnt gloriam ejus et p r i -
etinam fortunam. — Sed Dorieus posteriore tempore patriam
suain rursus res novas inolitam TÌdit : Conon enirn Riiodiis p e r -
suadebat, ut in Atheniensium societatem transirent. Quamvis
ei rei non interfuisset Dorieus : nihilominus Spartani irati ultimo
supplicio eum affecìsse traduntur.

Non minore Atheniensium odio ardebat Hermocrates, H e r -


monis filius, Syracnsanus : quo nullum inter tot egregìos illitis
aetatis viros praestantiorem reperisse mibi videor. Hermocra-
tes jam octavo belli Peloponnesiaci a n n o , ubi primura mentio
ejus iiijicifiir, Atheniensium conatibus obviam ivit: tunc Siciliae
civitatibus discordia distentis, persuasit, n t , concordia réconci-
m
liât«, Athenienses ex insula abire cogercnt ). P o s t c a , qunm
- 41 -
Jam Athenienses magnani illam contra Sjracusanos pararent
expeditionem, primos civibns snis quantum immiueret pericnltun
335
dennntiavit, nt cautionem adhiberent adhortatns ). Sed eo
tempore, quum populare ¡mperiam Sjracusis obtineret omnes-
qite fortasse ab eo aliennm esse Hermocrateni sibi persnasnm
haberent: snspicio contra eum oborta effecit, nt fides ei dene-
garetur: Atbenagorae antem, furentis demagog! contraría sen-
tentia acciperetur 236 ). Sed mox intellexerunt Syracusani, non
falsa sibi nnnciata esse ab Hermocrate. In bello jam gerendo
tam egregiam navavit operara, ut nnlli poti us qnam ei Atbe-
niensinm calamitas adscribenda sit 237 ). Attamen, bello finito,
qniim etiamtunc democratia conservaretnr, Hcrmocrates non
magna auctoritate floruisse videtur; certe adversarius ejus Dio-
d e s , multo potentior erat 2 3 8 ); id autem impetravit Hermocra-
tes, ut se duce auxilia Lacedaemoniís mitterentur, fortasse non
abniiente Diocle, quippe qui libenter tali adversario liberaretnr.
Profectus est igìtiir in Asiam, turn maxime spcraiis, Athenien-
ses jam devictum iri 2 3 9 ). Sed multa obstabant : praesertim
Astjochi Laconici nauarchi segnitia et Tissaphernis perfidia.
Quibus quum obviam iisset, eorurn suscepit simultates, qnare
jam aestate anni 4 1 1 Spartam petiit, Tissaphernem accnsatu-
nis 2 4 0 ). In Asiam reversas pngnae ad Cynosseina eommitten-
dae interfuisse traditur a Diodoro : sed temporis inteijecti bre-
vitas non parvam hac de re inovet dubitationern 241 ). Sed certe
interfuit pngnae Cjzicenae, qua iufeliciter commissa, et ipsi ot
ceteris cum eo ducibus imperium abrogatum est, id quod omnes
qui eum noverant indiguatione commovcbat M2 ). Non ita multo
post, relieto exercitti instante Tissapberne 2 4 3 ), convertit se ad
Pharnabazum, qui prinsqnam peteret, pecnniam ei contulit ad
reditnm in patriam parandum ( 4 1 0 a. Chr. vere et aestate).
2M
Sed antea iter ad regem Persarum guscepit (aestate 409) ).
245
Demnm vere anni 4 0 8 navibus et militibns comparrtlis ) in
— 42 -
Siciliani appulsus est. Eo autem tempore insula ¡Ila gravissimi«
calamitatibiis perculsa erat: Cartilagineuses euim florentissimas
urbes Graecas Seliuuuta etHiineram captas diruerant 2 4 6 ) : S i -
racusani Himeraeis quidem auxilia miseranti sed qui iis prae-
247
fuerat Diocles iniquo tempore discedeus socios destituerai ).
?AH
Hermocrates aiitem ), Messaiiani priinum appulsus qnuin f r u -
stra inde in patriam redire studuisset, per mediam iusulam Se-
liuuuta versus processif ; expulsos Selinuntios in urbem re\oca\it
atque inde complnres contra Carthagiuiensium socios fecit ex-
peditiones. Postea Hiineram peliit, ihiqne ossa Syracusauontm
in pugna iuteremtoruiu collecta atque curribus imposi ta Syra-
cusas ìnisit, sperans hoc modo fore ut Diocles, cladis auctor,
a ch'il)us expelleretur, ipse iu patriam restitueretur. Illud eve-
nit: lipc qnomimis ci contingeret, impedirit populi metus ne
Hermocrates revocatns res novas moliretur. Jam vi in patriam
redire conatus, nocte iu nrbem penetravit. Qua re nuntiata Sy-
racusani, obviam ei .lati, consertis mani bus, cum occiderunt. Sic
ìiiteriit Hermocrates, Svracusanus Alcibiades, multis in rebus
Attico melior et praestantior, qui ut ne eandem gloriam asse-
queretur, minor patriae nobilitas effecit.
Descrìptionem, qnam de Atheniensium post cladein ad Ae-
.gos potamos acceptai« trepidatone exkibet Xenophon, optimum
atqne egregiam esse baud facile quisquam negarit, quamquam
id maligni adversns patriam animi documentum est, quod tanta
cum Toluptate versatur in depingenda, qua tunc Atbenienses
pressi sint atque exauimati, culpae conscientia - 4 9 ). De fac-
tionum in republica conditioue nihil fere in medium profcrt.
Id autem certuni est oligarchos, quae inde ab Arginusarmn
proelio et praetorum damnatioue uacti erant commoda, suinina
emu industria esse persecutos. Theramenes quidem ut praelor
erearetiir, non obtinuerant: sed in co ratio eorum valuerat, ut
Adimautus et Tvdeiis, qnibus vix alii oiigarchiae magis piodcsse
Another random document with
no related content on Scribd:
DU NOM

Il y a en provençal trois sortes de noms: le nom commun, le nom


propre et le nom collectif.
Exemples de noms communs: l’oustaù, la maison; l’escalo,
l’échelle; lou chin, le chien.
Exemples de noms propres: Anfos, Alphonse; José, Joseph;
Goundran, Gontran.
Le nom de famille chez la femme affecte la forme féminine; on
dira: Goundrano, et la forme diminutive chez l’enfant, que l’on
appellera Goundranet.
Exemples de noms collectifs: la pinèdo, bois de pins; la
mélouniéro, champ de melons; etc.
Les noms terminés par un o sont généralement féminins; il y a
toutefois exception pour les noms propres d’hommes, d’animaux
mâles, de science et de certaines professions.
La cadiero, la chaise; la telo, la toile, sont des noms communs
féminins. Les noms qui se terminent par un n deviennent féminins en
y ajoutant un o: couquin, couquino; ceux terminés en r changent
cette lettre en la syllabe so: voulur, vouluso.
Les noms terminés par un e sont généralement du masculin:
ome, homme; pese, pois.
Les terminaisons en cioun sont féminines: nacioun, nation;
donacioun, donation; creacioun, création.
Les terminaisons par ta sont féminines: carita, charité.
Celles en aire et en adou sont masculines: pagaire, pagadou,
payeur; pescaire, pescadou, pêcheur.
Enfin les noms collectifs terminés en rès, arès, eirés, un, au, sont
du masculin.
Il y a dans le dialecte marseillais quelques variations dans ces
diverses règles. Ainsi les mots terminés en e ou en o ou rhodaniens
se terminent par un i en marseillais. Ainsi juge, juge, fait jùgi; justico,
justice, fait justiçi.
Ceux en ouso se changent en ouo; urouso, heureuse, fait urouo.
Dans le provençal actuel, l’s a disparu en tant que marque du
pluriel. C’est par l’article qu’on reconnaît cette marque. On dit et on
écrit ainsi: l’ome, l’homme, au singulier; lis ome, au pluriel; etc., etc.
La langue provençale est riche en augmentatifs et en diminutifs.
Les augmentatifs donnent une idée de force et de grandeur, ils
se terminent en as au masculin et en asso au féminin. Ainsi: oustaù,
maison, devient oustalas; ome, homme, oumanas.
Quelquefois, on se sert d’un augmentatif comme terme de
mépris. On dira de quelqu’un qui aura des manières communes et
grossières: ès un pastras, augmentatif de pastre, berger. Pour un
homme sale: ès un pourcassas.
Les diminutifs sont employés comme termes d’amitié et aussi
pour exprimer l’idée de quelque chose de joli, de mignon. Au
masculin, ils se terminent en oun, et, ot, in; au féminin, en ouno, eto,
oto, ino. Ainsi on dira: d’une chemise, camiso, camisoun, camisoto;
auceloun, petit oiseau, aucelet; chato, jeune fille, chatouno,
chatouneto.

DES ADJECTIFS

Les adjectifs, en provençal, sont tout aussi variés qu’en français,


et, comme les noms, quand ils sont qualificatifs, peuvent subir une
désinence augmentative ou diminutive. On dit ainsi d’un enfant doux
et sage: ès brave, ès bravas, ès bravet, ès bravihoun.
Le genre se forme au masculin en ajoutant la lettre o, qui
remplace l’e en français et l’a espagnol et italien: aimable, amablo;
bonne, buèno; gracieux, gracioso; fortuné, fourtunad, et fortunée,
fourtunado.
Il est cependant des cas où l’adjectif, terminé par un e muet en
français, se termine en provençal par un e ouvert. Ainsi: invulnérable
fait au masculin provençal invulnérable, et au féminin invulnérablo.
Les adjectifs qui, en provençal, se terminent au masculin par:
Aú font au féminin Alo.
Aire — — Arello ou eiris.
Adou — — Adouiro.
Eire — — Erello ou eiris.
En — — Enco.
Eû — — Ello.
Ieu — — Ivo ou ilo.
I ou ique — — Ico.
I ou it — — Ido.
Ou — — Olo.
U — — Udo.

Comme le nom, l’adjectif ne prend pas la forme du pluriel quand


il est placé après un nom pluriel. Ainsi, on dira: l’ome brave, lis ome
brave, les hommes sages.
Placé avant un nom pluriel, l’adjectif s’accorde avec ce nom et
prend le pluriel: la bello chato, li bélli chato: la belle et les belles
filles.
Dans le dialecte de Marseille les terminaisons en i et en is se
changent en ei et eis. On dira donc ici: lei béllei chato, les belles
filles.
Ne donnant ici qu’un abrégé de grammaire, nous passerons
rapidement sur les adjectifs numéraux, possessifs et démonstratifs.
Pour les premiers, on dit:
Un, uno pour Un, une.
Dous, dos — Deux.
Tres — Trois.
Quatre — Quatre.
Cinq — Cinq.
Sieis — Six.
Sèt — Sept.
Vue — Huit.
Noû — Neuf.
Dès — Dix.
Vounge — Onze.
Douge — Douze, etc., etc., puis
Proumié — Premier.
Seound — Second.
Tresen — Troisième, etc.

Quant aux adjectifs possessifs, ils font au masculin singulier:


Moun. Mon.
Toun. Ton.
Soun. Son.
Nostre. Notre.
Vostre. Votre.
Soun. Leur.

Au féminin, ils font:


Ma. Ma.
Ta. Ta.
Sa. Sa.
Nostro. Notre.
Vostro. Votre.
Sa. Leur.

Au pluriel:
Mi, mes. Ti, tes. Si, ses. Nostre ou nostro, nos. Vostre ou vostro,
vos. Si, leurs.
Les adjectifs démonstratifs sont:
Au masculin. Au féminin.
Aquèu. Ce Aquelo.
Aquest. Cet Aquesto. Cette.
Est ou este. Cet Esto.

Au pluriel.
Aquéli. Aquesti. Èsti.

Pour le dialecte marseillais, même remarque que précédemment:


Mi, ti. Si, aquèsti. Aquèli, èsti.
font Mei, tei. Sei, aquestei. Aquèlei, èstei.

Nostre, Nostro, Vostre, Vostro.


font Noste, Noueste, Vosto, Vouesto.
Voste
et { Vosto } fait Voueste et Vouesto
Nôsti — Nouèstei.
Vôsti — Vouèstei.

DES PRONOMS

Les pronoms personnels sont, pour la première personne:


Ièu, je, moi.
Me, me, moi.
Nous, nous.
Nous aùtro, nous autres.
ou Noutre, Nautro, nous.

Deuxième personne:
Tu, tu, toi.
Te, te, toi.
Vous, vous.
Vous autre, vous
autro. pour vous.
ou Vautre, Vautro.

Troisième personne:
Eù, il, lui.
Élo, elle.
Éli, ils, eux, elles.
Lou, la, le, la.
Li, lei, les.
Iè, lui, leur, y.
Se, se, soi.
En, en, de lui, d’elle,
d’un, d’elles.

Les pronoms ieù, tu, eù, nous, vous, éli se suppriment


généralement devant les verbes. On dit ainsi:
Rènde et non ieù rende.
Rèndes — tu rèndes.
Rènd — eù rend.
Rendên — nous rendèn.
Rendès — vous rendès.
Rèndon — éli rendon.

Les pronoms possessifs sont:


Au masculin singulier:
Lou mieù. Le mien.
Lou tieù. Le tien.
Lou sieù. Le sien.
Lou nostre. Le nôtre.
Lou vostre. Le vôtre.
Lou sieù. Le leur.

Au masculin pluriel:
Li mieù. Les miens.
Li tieù. Les tiens.
Li sieù. Les siens.
Li nostre. Les nôtres.
Li vostre. Les vôtres.
Li sieù. Les leurs.

Féminin singulier:
La mieùno. La mienne.
La tieùno. La tienne.
La sieùno. La sienne.
La nostro. La nôtre.
La vostro. La vôtre.
La sieùno. La leur.

Féminin pluriel:
Li mieùno. Les miennes.
Li tieùno. Les tiennes.
Li sieùno. Les siennes.
Li nostro. Les nôtres.
Li vostro. Les vôtres.
Li sieùno. Les leurs.

PRONOMS DÉMONSTRATIFS

Les pronoms démonstratifs ont cette particularité en provençal


qu’ils peuvent être employés sous deux formes différentes.

1o Aquest, aqueste, pour celui-ci.


Aquesto, — celle-ci.
Aquésti, — ceux-ci.
Aquèù, — celui-ci, celui-là.
Aquelo, — celle, celle-là.
Aqueli, ceux, celles, ceux-

là, celles-là.
Eiço, — ceci.
Ço, — ce.
Aco, — cela, ça.

2o Aquest, d’eici.
Aquest, d’aiça.
} Pour celui-ci.

Aquesto, d’eici.
Aquesto, d’eiça.
} Celle-ci.
Aquèsti, d’eici.
Aquèsti, d’eiça.
} Ceux-ci.
Aquèù, d’aqui.
Aquèù, d’eila.
} Celui-là.
Aquelo, d’aqui.
Aquelo, d’eila.
} Celle-là.
Aquèl, d’aqui.
Aquèl, d’eila.
} Ceux-là, celles-là.
Eiço, d’eici.
Aco, d’aqui.
} Celui-ci.
Aco, d’eila. Cela.
PRONOMS RELATIFS ET DÉMONSTRATIFS

Les pronoms relatifs s’emploient avec ou sans l’article suivant les


cas.
Exemples sans l’article: quau ou qu répond à qui; que, à qui, que,
dont; de que ou de qu, à de qui, dont.
Exemples: quau m’aime me seguis, qui m’aime me suive; que
ben travaiho gagno de téems, qui travaille bien gagne du temps.
Avec l’article, mais peu usité:
Dou quau, pour lequel;
Doù quau, — duquel;
Au quau, — auquel;
La qualo, — laquelle;
De la qualo, — de laquelle;
A la qualo, — à laquelle.

DES VERBES

En provençal, il y a, comme en français, deux verbes auxiliaires:


estre ou être; avé ou avoir. Mais, par contre, il n’y a que trois
conjugaisons:
La première en a, qui correspond à er: ama, aimer;
La deuxième en i, qui correspond à ir: fini, finir;
La troisième en e, qui correspond à dre: rèndre, rendre.
La conjugaison en oir n’existe pas en provençal; mais, par
contre, il possède un grand nombre de verbes irréguliers qui s’y
rapportent.
Les verbes auxiliaires:

AVÉ — AVOIR

D’après la nouvelle méthode orthographique, on prononce et on


écrit avé ou agué, avedre ou aguedre pour avoir, et non aver usité
précédemment.
Ce qui donne au passé:
Avé agu ou avoir eu, au lieu de aver agut.
Participe présent:
Avènt ou aguent pour ayant.
Ainsi de suite pour les autres temps du verbe.

ESTRE — ÊTRE

Le verbe être, en provençal, a cette particularité qu’il se conjugue


sans le secours de l’auxiliaire avoir, comme cela a lieu en français.
Voici les principaux temps:
INFINITIF
Estre ou esse, — être.
PASSÉ
Estre-esta, — avoir été.
PARTICIPE PRÉSENT
Estènt, siguènt, — étant.
PASSÉ
Esta, qui a son féminin estado, — été.
PASSÉ INDÉFINI (DE L’INFINITIF)
Estènt, esta, estado, — ayant été.
INDICATIF PRÉSENT

Sieù, je suis.
Siès, tu es.
Es ou ei, il est.
Sian, nous sommes.
Sias, vous êtes.
Soun, ils sont.

IMPARFAIT
Ére (autrefois éri), j’étais.
Eres, — tu étais.
Ero, — il était.
Erian, — nous étions.
Erias, — vous étiez.
Éron, — ils étaient.

PASSÉ DÉFINI

Siguère ou fuguère, je fus.


Siguères — fuguères, tu fus.
Sigué — fugué, il fut.
Siguérian — fuguérian, nous fûmes.
Siguérias — fuguérias, vous fûtes.
Siguéron — fuguéron, ils furent.

PASSÉ INDÉFINI
Sieù esta (primitivement sieoun estat), — pour j’ai été.
PLUS-QUE-PARFAIT
Ère esta (primitivement éri esta), — j’avais été.
PASSÉ ANTÉRIEUR
Siguère esta ou fuguère (primitivement sigueri estat), — j’eus été,
etc.
FUTUR
Sarai, Saras, Sara, Saren, Sarès, Saran, — je serai, etc.
IMPÉRATIF
Le verbe être, en provençal, prend une troisième personne dans
ce temps:
Siègues ou fuguès, — sois.
Siègue — fugue, — qu’il soit.
Siguen — fuguen, — soyons.
Sigués — fugués, — soyez.
Siegon — fugon, — qu’ils soient.
SUBJONCTIF
Que siégue ou fugue, — que je sois, etc.
IMPARFAIT
Que siguésse ou fuguésse, — que je fusse, etc.
PARTICIPE PRÉSENT
Estènt, — étant.
La première conjugaison des verbes est en a ou en ar qui
correspond à er.
INFINITIF
Cantar, — chanter.
INDICATIF PRÉSENT
Canti, — je chante.
IMPARFAIT
Cantavi, — je chantais.
PARTICIPE PASSÉ
Canta, cantado, — chanté, chantée.
PARTICIPE PRÉSENT
Cantan, — chantant.
FUTUR
Cantarai, — je chanterai, etc.
SUBJONCTIF
Que canti, — que je chante, etc.

Dans la première conjugaison, les verbes qui se terminent en ia,


comme remercia, et qui font en rhodanien remercie, remerciès,
remercian, etc..., changent cette terminaison en dialecte marseillais,
ainsi qu’il suit: remercien, remerciès, remerciè, remercias, etc.
Deuxième conjugaison en i:
INFINITIF
Fini, — finir.
PASSÉ
Avé fini, — avoir fini.
PARTICIPE PRÉSENT
Finissènt, — finissant.
PASSÉ
Fini, finido, — fini, finie.
INDICATIF PRÉSENT
Finisse, — je finis.
IMPARFAIT
Finissieù, — je finissais.
PASSÉ DÉFINI
Finiguère, — je finis.
FUTUR
Finirai, — je finirai.
PASSÉ
Aurièù fini, — j’aurai fini.
IMPÉRATIF

Finisse, — finis.
Finigue, — qu’il finisse.
Finissen, — finissons.
Finissés, — finissez.
Finigon, — qu’ils finissent.

SUBJONCTIF
Que finigue, — que je finisse.
IMPARFAIT

Que finiguesse, — que je finisse.


Que finiguessiau, — que nous finissions.

La troisième conjugaison se termine en e et correspond à la


quatrième du français en dre, ainsi: rèndre à l’infinitif, rendre.
PASSÉ
Avé rendu, — avoir rendu.
PARTICIPE PRÉSENT
Rendènt, — rendant.
PASSÉ
Rendu, rendudo, — rendu, ue.
INDICATIF
Rènde, — je rends.
IMPARFAIT

Rendieù, — je rendais.
Rendian, — nous rendions.

PASSÉ DÉFINI

Rendeguère, — je rendis.
Rendeguerian, — nous rendîmes.

PASSÉ INDÉFINI
Ai rendu, — j’ai rendu.
FUTUR

Rendrai, — je rendrai.
Rendren, — nous rendrons.
IMPÉRATIF

Rènde ou rend, — rends.


Rènde, — qu’il rende.
Renden, — rendons.
Rendès, — rendez.
Rèndan, — qu’ils rendent.

SUBJONCTIF

Que rènde, — que je rende.


Que rènden, — que nous rendions, etc.

IMPARFAIT

Que rendeguèsse, — que je rendisse.


Que rendeguessian, — que nous rendissions.

Les verbes pronominaux des trois conjugaisons se forment en


provençal en ajoutant les pronoms me, te, se, nous, vous, se.
Exemples: se couper, me coupi, te coupès, se coupe, etc...
Enfin, pour terminer ce chapitre des verbes, nous ajouterons que,
comme en français, l’infinitif, en provençal, peut s’employer comme
substantif. Exemple: lou dourmi, le sommeil; lou mangea, le manger.
L’accord du participe avec le sujet ou le régime diffère
absolument des règles grammaticales appliquées en français. Es
estado brave, elle a été sage; l’oustaù qu’ai louga, la maison que j’ai
louée.
Dans les verbes pronominaux, on se sert des pronoms, me, te,
se, nous, vous, se, que l’on supprime devant les personnes des
verbes sieu, siès, ès; mais, dans les autres cas et contrairement au
français, un seul pronom suffit au lieu de deux. Exemple:
Me conufessi, je me confesse.
Te conufessès, tu te confesses, etc.

Ces pronoms se placent après le verbe à l’impératif:


Taiso-te, tais-toi.
Taiso-se, qu’il se taise.
Teisen-nous, taisons-nous.
Teisaz-vous, taisez-vous.
Taisan-se, qu’ils se taisent.

DE LA PRÉPOSITION

Les principales prépositions usitées en provençal sont:


A, en français à.
Mais, devant un nom commençant par une voyelle, on la
remplace par en: m’en vaù en Avignoun.
Contro, contre ou auprès d’eux.
Davans, devant ou avant.
Darrié, à reire, derrière.
De, pour, de ou en.
Enco de, vers, chez.
Ente, entre eux, parmi, au milieu de...
Pèr, par, pour, à travers, pendant.
Séns ou sènso, pas, sans.
Toucant, vers, près de.
Vers, vers, du côté de, et chez.

DE L’ADVERBE

On distingue en provençal plusieurs sortes d’adverbes.

ADVERBES DE LIEU

Dans ce genre d’adverbes, comme dans les adjectifs, on


remarquera des augmentatifs qui donnent aux mots une grande
expression de clarté et de force.
Eici ou eicito, ici.
Pereici, par ici.
Aqui ou aquito, là.
Pèraqui, par là.
Amount ou peramount, en haut, là-haut.
Amoundaùt ou peramoundaùt, par là-haut.
Avan, en bas.
Peravan, là-bas.
Alin, peralin, et par là-bas.
A bas, perabas, au loin, plus loin.
Eila, pereila, là, là-bas, de l’autre
côté.
Eilamount, pereilamount, là-haut, tout là-haut.
Eilavaut, pereilavaut.
Eilalin, pereilalin. Là-bas, tout au loin.
Eilabas, pereilabas.
Eiça, çà, ici.
Pereiça. de ce côté-ci.
Eiçamount, pereiçamount.
Vers cette hauteur.
Eiçamoudaut, pereiçamoudaut.
Eiçavaut, pereiçavaut. Ici-bas, dans le pays
Eiçalin, périçalin. lointain où nous
Eiçabas, pereiçabas. sommes.
Ounté, mounté, vounté. que pour où.
Dedins, défouéro. dedans, dehors.

ADVERBES DE TEMPS

Vuei, aujour-d’uéi, encuei, aujourd’hui.


Aro, aier, deman, maintenant, hier, demain.
Anue, tard, ce soir, tard.
Quatecant, subit, aussitôt, tout à coup.
Subran ou subre, lèse, soudain, de suite.
Autan, desenant, jadis, désormais.
Adés, tout-aro, tout-escas, tout à l’heure.
Sèmpre, toujour, jamai, toujours, jamais.
Enterin, entanterin, entrensen, pendant ce temps.
Mai, encoro, encore.

ADVERBES D’ORDRE
Avans, avant.
Piei, puis.
Proumieramen, premièrement.
Darrieramen, dernièrement.

ADVERBES DE QUANTITÉ

Pau, gaire, peu, guère.


Bèn-cop, forço, beaucoup.
Proun, assez.
Quàsi, quasimen, presque.
Mai, davantage, plus.
Majamen, principalement.

ADVERBES DE COMPARAISON

Mai, mens, plus, moins.


Autant, autant.
Miès ou mieus, mieux.
Piéjé, pire.
Pulèn, plutôt.

ADVERBES DE MANIÈRE

Ansin, autan, ainsi.


Bèn, mau, bien, mal.
Vite, vitamen, vite.
D’aise, plan, doucement,
lentement.
Courentamen, couramment.

ADVERBES DE DOUTE, D’AFFIRMATION ET DE NÉGATION

Beleù, bessai, peut-être.


Segur, sûrement.
O, si, oui.
Noun, nani, non.
DE LA CONJONCTION

Les principales conjonctions sont les suivantes:


E, et.
Emai, et, aussi, quoique.
Que, que, car.
Car, car.
Ni, ni mai, ni mens, ni, pas davantage, pas moins.
Mai, mais, pourvu que.
Se, si.
Or, or.
Dounc, adounc, donc.
O, ou.
Quand, quouro, quand.
Coume, comme.
Pamens, pourtant.
Tre que, entre que, dès que.
Enterin que, tandis que.
Doùmaci, car, en effet, parce que.
Perqué, parce que, car.

Les interjections, trop nombreuses pour être reproduites ici, sont


très usitées dans le provençal, pour exprimer la joie, la douleur, la
compassion, la crainte, le désir, l’admiration, la surprise, l’aversion,
le dégoût, l’indifférence, l’approbation, etc...

CONCLUSION

Ici se termine l’exposé grammatical du provençal parlé et écrit


selon la nouvelle méthode orthographique. Nous en avons puisé les
principaux éléments dans les ouvrages du Frère Savinien et la
Grammaire de dom Xavier de Fourvières qui, aujourd’hui répandue
dans les écoles congréganistes des départements de Vaucluse, du
Gard, des Bouches-du-Rhône et du Var, rend les plus grands
services aux élèves en facilitant leurs progrès, tant dans la langue
française que dans la langue du pays natal. Nous renouvelons le
vœu déjà formulé, à savoir que cet ouvrage ainsi que ceux du Frère
Savinien (Lectures ou versions provençales-françaises) soient
répandus également dans les écoles communales laïques (garçons
et filles) de tous nos départements du Midi.
Nous ne saurions trop insister sur l’application de la méthode de
dom Xavier de Fourvières et du Frère Savinien, dont les résultats
passés garantissent les succès futurs. Ce faisant, nous ravivons la
pensée, nous nous associons au intentions de ceux qui l’ont
patronnée et encouragée par leurs discours ou leurs écrits. Elle a
été recommandée au Ministre de l’Instruction publique par M. de
Boislisle, qui présidait le Congrès des Sociétés savantes de Paris et
des départements à la Sorbonne, en 1896; par Mistral, le grand
poète de notre Provence, qui, dans une lettre rendue publique
adressée à l’auteur, en signalait les avantages en un style étincelant
de verve, de logique et de clarté; par Paul Meyer, le distingué
directeur de l’École des Chartes; par Mgr Dupanloup, l’évêque
patriote, dont le souvenir est encore présent à la mémoire de tous
les Français qui l’ont vu lutter contre l’invasion allemande, en 1870;
par Michel Bréal, qui n’a jamais cessé d’être l’apôtre de cette juste
revendication; par Saint-René Taillandier, qui disait si justement:
«Pour fortifier le sentiment de la grande patrie, il faut cultiver les
traditions et la langue de la petite province; pour atteindre ce but et
obtenir les meilleurs résultats, il faut faire voir aux enfants les
rapports intimes, profonds, naturels du provençal et de la langue
nationale. Ainsi envisagée, l’étude du provençal ne peut être qu’utile,
car, en même temps qu’elle nous attache plus fortement à notre
foyer, à notre Provence, elle nous fait mieux aimer la France, en
nous montrant l’unité de notre origine et le berceau commun de
notre développement.»
Ici se termine cet ouvrage que nous mettons sous la haute
protection des noms autorisés que nous venons de citer, aussi bien
que de tous ceux qui s’intéressent à notre passé historique, à notre
langue provençale et à sa propagation dans nos écoles du Midi, où
elle sera le moyen le plus sûr, le plus prompt et le plus direct
d’améliorer l’enseignement de la langue nationale: le français.
NOTE:
[102] D’après le Frère Savinien.

You might also like