Funkcje trygonometryczne zmiennej rzeczywistej

Wprowadzenie
Przeczytaj
Infografika
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Funkcje trygonometryczne zmiennej rzeczywistej

Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.

Do tej pory mówiliśmy o funkcjach trygonometrycznych argumentu, który był miarą kąta –
stopniową lub łukową. W tej lekcji skupimy się na tym, aby zdefiniować funkcje
trygonometryczne liczb rzeczywistych. Okazuje się, że po tym zabiegu można zupełnie
“oderwać się” od geometrii oraz miar kątów i czysto analitycznie badać własności funkcji
trygonometrycznych takie jak: monotoniczność, okresowość, znak, parzystość,
nieparzystość, wykresy oraz ich własności itp. Te z kolei znakomicie sprawdzają się przy
rozwiązywaniu równań trygonometrycznych.

Twoje cele

Wykonasz dzielenie z resztą liczby rzeczywistej przez liczbę rzeczywistą.

Zastosujesz definicje funkcji trygonometrycznych zmiennej rzeczywistej.
Przeczytaj

Zaczniemy od zdefiniowania dzielenia z resztą liczby rzeczywistej przez liczbę rzeczywistą.

Podzielić z resztą liczbę rzeczywistą x przez liczbę rzeczywistą dodatnią y oznacza

przedstawić liczbę x w postaci

x=k⋅y+r

gdzie:
k – jest liczbą całkowitą,
r – jest liczbą nieujemną mniejszą niż y.

Liczbę r w powyższej definicji nazywamy resztą z dzielenia liczby x przez liczbę y.

Liczba k jest największą liczbą całkowitą nieprzekraczającą liczby xy .

Przykład 1

Wykonamy dzielenie z resztą liczby x przez liczbę y, wyznaczając iloraz całkowity k

i resztę r:

a) x = 7, y = 1
3
Liczba k jest największą liczbą całkowitą nieprzekraczającą ilorazu 71
3
= 21.
Zatem k = 21. Czyli 7 = 21 ⋅ 13 + 0.
Stąd reszta z dzielenia liczby 7 przez liczbę 1 jest równa 0.
3
b) x = 13, y = 3
5

Liczba k jest największą liczbą całkowitą nieprzekraczającą ilorazu 13

5
3
= 39
5 = 7 54 .
Zatem k = 7. Czyli 13 = 7 ⋅ 53 + 43 .
Stąd reszta z dzielenia liczby 13 przez liczbę 5 jest równa 4 .
3 3
c) x = 5 27 , y = 1 37

Liczba k jest największą liczbą całkowitą nieprzekraczającą ilorazu

5 72 37
1 73 = 7
10
7
= 37
7 ⋅ 107 = 37
10 = 3 107 .
Zatem k = 3. Czyli 5 27 = 3 ⋅ 1 73 + 1.
 Stąd reszta z dzielenia liczby 5 72 przez liczbę 1 37 jest równa 1.
d) x = − 119 , y = 2
3
Liczba k jest największą liczbą całkowitą nieprzekraczającą ilorazu
− 119
2
3
= − 119 ⋅ 23 = − 116 = −1 65 .
Zatem k = −2. Czyli − 119 = −2 ⋅ 32 + r.
Stąd reszta r z dzielenia liczby 5 27 przez liczbę 1 73 jest równa
r = − 11 2 11 4
9 +2⋅ 3 =− 9 + 3 =− 9 + 9 = 9.
11 12 1

e) x = − 173 2 , y = 2√2
√

Liczba k jest największą liczbą całkowitą nieprzekraczającą ilorazu

− 173√2
2√2
= − 173√2 ⋅ 2√1 2 = − 176 = −2 65 .
Zatem k = −3. Czyli − 173√2 = −3 ⋅ 2√2 + r.
− 173√2 przez liczbę 2√2 jest równa
Stąd reszta r z dzielenia liczby
r = − 173√2 + 6√2 = − 173√2 + 183√2 = √32 .

Ponieważ funkcje trygonometryczne są nierozerwalnie połączone z miarami kątów,

najważniejsze będzie dla nas wyznaczanie reszty z dzielenia przez pewne szczególne liczby
2
takie jak π oraz π2 .

Przykład 2

Podzielimy z resztą liczbę x przez liczbę y, wyznaczając iloraz całkowity k oraz resztę r.

a) x = 20π , y = 2π
3
Liczba k jest największą liczbą całkowitą nieprzekraczającą ilorazu
20π
3
2π = ⋅ 21π = 103 = 3 31 .
20π
3
Zatem k = 3. Czyli 203π = 6 23 ⋅ π = 3 ⋅ 2π + 23π .

Stąd reszta z dzielenia liczby 203π przez liczbę 2π jest równa 23π .

b) x = − 203π , y = 2π

Liczba k jest największą liczbą całkowitą nieprzekraczającą ilorazu

− 203π
2π = − 203π ⋅ 21π = − 103 = −3 31 .
Zatem k = −4. Czyli − 203π = −6 32 ⋅ π = −4 ⋅ 2π + r.
 Stąd reszta r z dzielenia liczby − 203π przez liczbę 2π jest równa r = 4 ⋅ 2π − 6 23 ⋅ π = 43π
.

20π π
c) x = 3
,y= 2

Liczba k jest największą liczbą całkowitą nieprzekraczającą ilorazu

20π
20π
π
3
= 3
⋅ π2 = 40
3
= 13 1
3
.
2

20π
Zatem k = 13. Czyli 3
= 13 ⋅ π2 + r.

20π
Stąd reszta r z dzielenia liczby 3
przez liczbę π2 jest równa
20π π 40π 39π π
r= 3
− 13 ⋅ 2
= 6
− 6
= 6
.

d) x = − 203π , y = π2

Liczba k jest największą liczbą całkowitą nieprzekraczającą ilorazu

20π
−
π
3
= − 203π ⋅ π2 = − 40
3
= −13 1
3
.
2

Zatem k = −14. Czyli − 203π = −14 ⋅ π2 + r.

Stąd reszta r z dzielenia liczby − 203π przez liczbę π2 jest równa

r = − 203π + 14 ⋅ π2 = −6 2
3
⋅ π + 7π = π3 .

Przypomnijmy, że największą liczbę całkowitą nieprzekraczającą danej liczby a nazywamy

częścią całkowitą (lub cechą) liczby a i oznaczamy [a]. Różnicę liczby a i jej części
całkowitej nazywamy częścią ułamkową (lub mantysą) i oznaczamy {a}. Zatem
{a} = a − [a].

W omawianym przez nas wzorze x = ky + r, gdzie k ∈ Z, r ∈ ⟨0, y), k jest częścią

całkowitą ilorazu xy , zatem k = [ xy ], czyli wzór przyjmuje postać:

x = [ xy ] ⋅ y + r ⇔ r = x − [ xy ] ⋅ y ⇔ r = y( xy − [ xy ]) ⇔ r = y ⋅ { xy }

Wynika stąd, że r jest iloczynem części ułamkowej ilorazu xy oraz liczby y.

Przykład 3

Wyznaczymy iloraz całkowity i resztę z dzielenia liczby 2020 przez π.

Iloraz całkowity to część całkowita liczby π , zatem k = π ] = 642. Reszta r

2020
[ 2020
z dzielenia 2020 przez π jest równa
π } = π ⋅ ( π − [ π ]) = π ⋅ ( π − 642) = 2020 − 642π ≈ 3, 0975, co
π ⋅ { 2020 2020 2020 2020

istotnie jest liczbą mniejszą od π.

Ważne!
Można zauważyć, że:

1. Dla dowolnej liczby rzeczywistej x i dowolnej liczby dodatniej y istnieje dokładnie

jedna liczba całkowita k oraz dokładnie jedna liczba r ∈ ⟨0, y) takie, że x = ky + r.
2. Każdej liczbie rzeczywistej x można przyporządkować jej resztę z dzielenia przez 2π.
Reszta ta jest miarą łukową pewnego kąta z przedziału ⟨0, 2π).

Wobec powyższego:

sinusem liczby rzeczywistej x nazywamy sinus kąta o mierze łukowej x0 , gdzie x0 jest
resztą z dzielenia liczby x przez 2π,

cosinusem liczby rzeczywistej x nazywamy cosinus kąta o mierze łukowej x0 , gdzie

x0 jest resztą z dzielenia liczby x przez 2π,

tangensem liczby rzeczywistej x nazywamy tangens kąta o mierze łukowej x0 , gdzie

π
x0 jest resztą z dzielenia liczby x przez 2π (o ile tangens istnieje, czyli x ≠ 2
+ k ⋅ π,
k ∈ Z).

Przykład 4

a) sin(− 74π ) = sin(−1 ⋅ 2π + π4 ) = sin π4 =

√2
2
,

b) tg (− 236π ) =tg (−2 ⋅ 2π + π6 ) =tg π6 =

√3
3
,

c) cos( 193π ) = cos(3 ⋅ 2π + π3 ) = cos π3 = 1

2
.

Przykład 5

51π −117π
Wykażemy, że sin 5
= cos 10
.

51π −117π
Podzielimy z resztą liczby 5
oraz 10
przez 2π:

51π 50π+π 50π

5
= 5
= 5
+ π5 = 10π + π5 = 5 ⋅ 2π + π5

−117π −120π+3π π 3π 3π 3π
10
= 10
= − 120
10
+ 10
= −12π + 10
= −6 ⋅ 2π + 10

Zatem:

51π
sin 5
= sin(5 ⋅ 2π + π5 ) = sin π5

−117π 3π
cos 10
= cos(−6 ⋅ 2π + 10
) = cos 310π

Zauważmy teraz, że π5 + 310π = 210π + 310π = 510π = π2 .

Stąd, na mocy tożsamości sin( π2 − x) = cos x, otrzymujemy

sin π5 = cos( π2 − π5 ) = cos 310π , co kończy dowód.
Słownik
dzielenie z resztą liczb rzeczywistych

podzielić z resztą liczbę rzeczywistą x przez liczbę dodatnią y oznacza przedstawić

liczbę x w postaci

x=k⋅y+r

gdzie:
k – jest liczbą całkowitą,
r – należy do przedziału ⟨0, 2π)

iloraz całkowity liczb rzeczywistych x i y

największa liczba całkowita niewiększa niż iloraz xy ; inaczej: część całkowita ilorazu xy

część całkowita liczby x

największa liczba całkowita niewiększa niż x, oznaczamy ją przez [x]

część ułamkowa liczby x

różnica liczby x oraz jej części całkowitej, oznaczamy ją przez {x}; zachodzi równość:
{x} = x − [x]
Infografika

Polecenie 1

Przeanalizuj informacje zawarte w infografice.

Polecenie 2
Na podstawie informacji zawartych w infografice zaznacz wszystkie poprawne odpowiedzi.

√3
 Wartość wyrażenia cos(− 716π ) jest równa − 2 .

 Wartości wyrażeń sin(− 476π ) i cos 25π

3 są liczbami przeciwnymi.

25π
 Wartości wyrażeń tg(− 714π ) i tg 4 są liczbami wzajemnie odwrotnymi.

 Wartość wyrażenia tg(− 413π ) jest równa √3.

41π √2
 Wartość wyrażenia sin 4 jest równa 2 .
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wyznacz dla każdej pary liczb x i y iloraz całkowity z dzielenia liczby x przez y. Wyniki wpisz
w drugą kolumnę.

Liczby x i y Iloraz całkowity z dzielenia x przez y

x = 7, y = 2
3

x = −7, y = 2
3

x= 5
6
, y= 4
3

x=− 5
6
, y= 4
3

x = 2√5, y = √2
x = −2√5, y = √2

Ćwiczenie 2 輸

Wyznacz dla każdej pary liczb x i y resztę z dzielenia liczby x przez y. Połącz w pary x i y
z odpowiednią resztą z dzielenia.

x = −7, y = 3
4
5
6

x= 25
6
, y= 4
3
1
3

x=− 25
6
, y= 3
2
1
6

x= 5
6
, y= 4
3
1
4

x = 7, y = 3
4
17
24

x=− 5
8
, y= 4
3
1
2

Ćwiczenie 3 醙
Ćwiczenie 4 醙

Zaznacz wszystkie zdania prawdziwe.

 Reszta z dzielenia liczby − 112π przez liczbę π2 jest równa 0.

 Reszta z dzielenia liczby − 176π przez liczbę π2 jest równa π3 .

 Reszta z dzielenia liczby − 94π przez liczbę π2 jest równa − π4 .

10π
 Reszta z dzielenia liczby 6 przez liczbę π2 jest równa π6 .

17π
 Reszta z dzielenia liczby 6 przez liczbę π2 jest równa π3 .

Ćwiczenie 5 醙

Do której ćwiartki układu współrzędnych należy drugie ramię kąta umieszczonego w tym
układzie, jeśli znana jest jego miara? Wskaż poprawną odpowiedź.

Miara łukowa
I ćwiartka II ćwiartka III ćwiartka IV ćwiartka
kąta
23π
6    
14π
3    
33π
4    
46π
5    
− 194π    
− 496π    
− 223π    
− 97π
10    

Ćwiczenie 6 醙
Ćwiczenie 7 難

Połącz w pary wyrażenia, które mają równe wartości. Możesz skorzystać z definicji funkcji
trygonometrycznych kąta dowolnego.

13π 11π
sin 6
cos(− 3
)

25π 9π
sin 4
cos 2

sin(− 173π ) cos

25π
6

sin 7π cos(− 314π )

sin(− 112π ) cos(−3π)

11π
sin 2
cos(−6π)

Ćwiczenie 8 難

Wiedząc, że dziedziną funkcji f (x) =tg x jest zbiór liczb x ≠ π

2
+ kπ, k ∈ Z, wyznacz
dziedzinę funkcji o wzorze g(x) =tg (2x − π3 ).
Dla nauczyciela

Autor: Sebastian Guz

Przedmiot: Matematyka

Temat: Funkcje trygonometryczne zmiennej rzeczywistej

Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres rozszerzony

Podstawa programowa:

VII. Trygonometria. Zakres rozszerzony. Uczeń spełnia wymagania określone dla zakresu
podstawowego, a ponadto:

2) posługuje się wykresami funkcji trygonometrycznych: sinus, cosinus, tangens;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii
kompetencje cyfrowe
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się

Cele operacyjne:

Uczeń:

wykonuje dzielenie z resztą liczby rzeczywistej przez liczbę rzeczywistą.

stosuje definicje funkcji trygonometrycznych zmiennej rzeczywistej.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

dyskusja;
metoda tekstu przewodniego;
metoda krokodyla.

Formy pracy:
 praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie się z zagadnieniami, które będą poruszane

podczas lekcji.

Faza wstępna:

1. Uczniowie przypominają na czym polega dzielenie z resztą. Analizują Przykład 1 z sekcji

„Przeczytaj”.
2. Ustalenie celu lekcji i kryteriów sukcesu w temacie: „Funkcje trygonometryczne
zmiennej rzeczywistej”.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie metodą tekstu przewodniego analizują pozostałe przykłady z sekcji

„Przeczytaj”. Po zapoznaniu się z każdym zgłaszają pytania i napotkane ewentualne
problemy, które omawiane są na forum klasy
2. Uczniowie indywidualnie analizują treści w sekcji „Infografika”. Nauczyciel wyjaśnia
ewentualne wątpliwości, które pojawiły się po zapoznaniu się z materiałem.
3. Uczniowie indywidualnie wykonują zaproponowane ćwiczenia interaktywne, metodą
krokodyla. Krokodylem jest nauczyciel, który „czeka nieruchomo na brzegu rzeki”
i „ożywia się” tylko w przypadku, gdy uczeń nie może sobie poradzić z zadaniem.

Faza podsumowująca:

1. Omówienie ewentualnych problemów z rozwiązaniem ćwiczeń z sekcji „Sprawdź się”.

2. Nauczyciel przypomina temat zajęć: „Funkcje trygonometryczne zmiennej
rzeczywistej” i podsumowuje przebieg zajęć. Wskazuje mocne i słabe strony pracy
uczniów.

Praca domowa:
 1. Zadanie dla kolegi/koleżanki. Uczniowie dobierają się w pary i opracowują zadania
analogiczne do ćwiczeń 7 i 8 z sekcji „Sprawdź się”. Następnie przesyłają je do siebie
mailem, rozwiązują i na następnej lekcji porównują wyniki.

Materiały pomocnicze:

Wykresy i własności funkcji trygonometrycznych

Wskazówki metodyczne:

Medium w sekcji „Infografika” można potraktować jako zadania domowe dotyczące

analizy problemu w temacie „Funkcje trygonometryczne zmiennej rzeczywistej”.