1.

Lớp văn hóa bản địa

Lớp văn hóa bản địa được hình thành qua hai giai đoạn: giai đoạn văn hóa tiền sử và giai đoạn văn hóa
Văn Lang - Âu Lạc
Thứ 1 Thành tựu lớn nhất ở giai đoạn văn hóa tiền sử của cư dân Nam-Á là sự hình thành nghề
nông nghiệp lúa nước
Trong năm trung tâm xuất hiện cây trồng, Đông Nam Á là trung tâm nông nghiệp cổ xưa nhất. Còn theo
các tài liệu cổ thực vật học thì việc cây lúa có nguồn gốc từ đây là điều không còn nghi ngờ gì: trung tâm
thuần dưỡng lúa là vùng đông nam Himalaya và khu vực sông nước Đông Nam Á. Ở các di chỉ khảo cổ
khác nhau của Việt Nam như Sũng Sàm, Tràng Kênh, Gò Bông, Đồng Đậu, Gò Mun... đã phát hiện được
những dấu tích của bào tử phấn lúa, vỏ trấu, gạo cháy, mảnh chõ xôi... có niên đại xưa tới vài nghìn năm
trước Công nguyên.
Ngoài cây lúa và kĩ thuật trồng lúa, còn phải kể đến một số thành tựu đặc biệt khác của Đông Nam Á cổ
đại: (a) Việc trồng dâu nuôi tằm để làm đồ mặc và tục uống chè; (b) Việc thuần dưỡng một số gia súc đặc
thù như trâu, gà; (c) Việc làm nhà sàn để ở và dùng các cây thuốc để chữa bệnh. Truyền thuyết phương
Nam đã đánh dấu giai đoạn văn hóa này bằng hình ảnh Thần Nông, nhân vật thần thoại này đã được bổ
sung vào kho tàng văn hóa Trung Hoa.
Thứ 2: Giai đoạn văn hóa Văn Lang – Âu Lạc kế tục giai đoạn tiền sử cả về không gian văn hóa, thời
gian văn hóa và thành tựu văn hóa. Nếu dựa vào thư tịch cổ vàtruyền thuyết thì có thể hình dung giai đoạn
này khởi đầu từ khoảng giữa thiên niên kỉ III trCN.
Về mặt không gian, bờ cõi nước Xích Quỷ theo truyền thuyết trải dài từ Bắc TrungBộ đến hồ Động
Đình2 chính là địa bàn cư trú của người Nam-Á - Bách Việt, là khu vực tam giác không gian gốc của văn
hóa Việt Nam. Bờ cõi nước Văn Lang của các vuaHùng sau này là một bộ phận của không gian gốc đó,
cũng như người Lạc Việt là một bộ phận của khối cư dân Nam-Á - Bách Việt. Nhà sử học Nga P.V.
Pozner (1980, tr. 89)khẳng định: “Sự tồn tại của các lãnh tụ người Lạc (Việt) với tên hiệu chung “Hùng”
là một sự kiện lịch sử...; truyền thuyết về Kinh Dương Vương và Lạc Long Quân phản ánh truyền thống
sử học truyền khẩu về địa bàn cư trú cổ xưa của các bộ lạc tiền Việt, cho nên, theo nghĩa đó, nó cũng
mang tính lịch sử”
Về mặt thời gian, thiên niên kỉ thứ III trCN (mà trong đó có mốc truyền thuyết là năm 2879!) ứng với giai
đoạn đầu thời đại đồ đồng, cũng chính là thời điểm hình thành chủng Nam-Á (Bách Việt). Thành tựu văn
hóa chủ yếu của giai đoạn Văn Lang - Âu Lạc, sau nghề nông nghiệp lúa nước, chính là nghề luyện kim
đồng. Cả trên phương diện này, vai trò của vùng văn hóa Nam-Á đối với khu vực cũng hết sức to lớn; đồ
đồngĐông Sơn và ảnh hưởng của nó đã tìm thấy khắp nơi - từ nam Trung Hoa, Thái Lan đếntoàn bộ vùng
Đông Nam Á hải đảo
Giai đoạn từ 3-2 nghìn năm trCN cho đến vài trăm năm trCN đã tạo nên mộtđỉnh cao rực rỡ trong lịch sử
văn hóa dân tộc và có ảnh hưởng lớn đến toàn khu vực. GS Hà Văn Tấn (1983) nhận định: “ảnh hưởng
của văn hóa Đông Sơn lên phía Bắc, theo lưu vực sông Nguyên, sông Tương, đến đất Sở là đã rõ ràng”.
Vào đầu giai đoạn này, đỉnh cao đó là thành tựu chung của các dân tộc Đông Nam Á cổ đại. Không phải
vô cớ mà D.V. Deopik (1977) gọi thế kỉ V trCN là “thế kỉ của phương Nam”. Đúng nhưJa.V. Chesnov
(1976, tr. 6) nhận xét: “Về hàng loạt phương diện của văn hóa - từ sản xuất nông nghiệp cho đến lĩnh vực
thần thoại - Đông Nam Á đã có những ảnh hưởng lớn, vượt rất xa ra ngoài ranh giới những láng giềng
trực tiếp của nó... Việc tạo nên những thứ như cây lúa trồng, nghề luyện kim đồng, hoặc những thành tựu
văn hóa khác... là kết quả sáng tạo của rất nhiều dân tộc lớn nhỏ đã tạo nên trong suốt chiều dài lịch sử
nhiều nghìn năm của mình cái thế giới độc đáo được gọi là Đông Nam Á”. Chính những thành tựu của thế
giới Đông Nam Á cổ đại mà trong đó có phần đóng gópcủa tổ tiên các dân tộc Việt Nam ấy đã làm nên
cái nền vững chắc cho sự phát triển củavăn hóa Việt Nam sau này
2. Lớp văn hóa giao lưu với Trung Hoa và khu vực
Lớp văn hóa giao lưu với Trung Hoa và khu vực còn lại được hình thành qua 2 giai đoạn: giai đoạn văn
hóa chống Bắc thuộc và giai đoạn văn hóa Đại Việt. Đặc trưng chung của lớp văn hóa này là sự song
song tồn tại của hai xu hướng trái ngược nhau: Một bên là xu hướng Hán hóa về mặt văn hóa và bên kia
là xu hướng chống Hán hóa vàViệt Nam hóa các ảnh hưởng Trung Hoa.
+ Giai đoạn văn hóa thời chống Bắc thuộc khởi đầu từ trước công nguyên vàkéo dài đến khi Ngô Quyền
giành lại được đất nước. Những đặc điểm chủ yếu của giai đoạn văn hóa này là:
a) Ý thức đối kháng bất khuất và thường trực trước nguy cơ xâm lăng từ phía phong kiến phương
Bắc. Sự ra đời của quốc hiệu “Nam Việt” từ trước Công nguyên, trong đó yếu tố chỉ phương
hướng “nam” lần đầu tiên xuất hiện (và sẽ tồn tại trong hầu hết các quốc hiệu về sau) đánh dấu
một bước ngoặt trong nhận thức của dân tộc về hiểm họa xâm lăng thường trực từ phía phong
kiến phương Bắc mà từ đời Tần-Hán trở đi đã trở thành một đế quốc hùng mạnh bậc nhất khu vực
b) Đặc điểm thứ hai của giai đoạn văn hóa chống Bắc thuộc là sự suy tàn của nền văn minh Văn
Lang - Âu Lạc, sự suy tàn này bắt nguồn từ: (1) sự suy thoái tự nhiên có tính quy luật của một
nền văn hóa sau khi đạt đến đỉnh cao; (2) sự tàn phá cố tình của kẻ xâm lược phương Bắc với âm
mưu đồng hóa thâm độc.
c) Đặc điểm thứ ba là giai đoạn văn hóa chống Bắc thuộc đã mở đầu cho quá trình giao lưu - tiếp
nhận văn hóa Trung Hoa và khu vực, cũng tức là mở đầu cho quá trình văn hóa Việt Nam hội
nhập vào văn hóa khu vực.
+ Nhờ đã có được nền móng vững vàng tạo nên từ đỉnh cao rực rỡ trong lớp văn hóa bản địa, tinh thần
Văn Lang - Âu Lạc vẫn tồn tại như một mạch ngầm trong suốt thời kì chống Bắc thuộc, để khi bước sang
giai đoạn văn hóa Đại Việt, chỉ sau ba triều đại (Ngô - Đinh - Tiền Lê) lo việc gây dựng lại, văn hóa
Việt Nam đã khôi phục vàthăng hoa nhanh chóng. Giai đoạn Đại Việt trở thành đỉnh cao thứ hai trong
lịch sử văn hóa Việt Nam với hai cột mốc: Lí-Trần và Lê (Đại Việt là quốc hiệu chủ yếu của nước ta
trong thời kì này)
3. Lớp văn hóa giao lưu với Phương tây.
Sau cùng là lớp văn hóa giao lưu với phương Tây. Cho đến nay, lớp này gồm hai giai đoạn: văn hóa Đại
Nam và văn hóa hiện đại Tại đây cũng có hai xu hướng trái ngược: Một bên là xu hướng Âu hóa, bên kia
là xu hướng chống Âu hóa và Việt Nam hóa các ảnh hưởng phương Tây. Song biểu hiện của chúng không
phân rõ theo từng giaiđoạn mà đan cài trong không gian và thời gian
+ Giai đoạn văn hóa Đại Nam: được chuẩn bị từ thời các chúa Nguyên và kéodài hết thời Pháp thuộc và
chống Pháp thuộc. Tên gọi Đại Nam xuất hiện từ thời Minh Mạng, đó là quốc hiệu chủ yêu của nước ta
trong giai đoạn này (thời Gia Long, quát hiệu nước ta là Việt Nam). Văn hóa tại Nam có các đặc điểm
a) Từ những tiền đề mà triều đại Tây Sơn đã chuẩn bị, với sự hoàn tất của nhà Nguyễn, lầnđầu tiên nước
ta có được sự thống nhất về lãnh thổ và tổ chức hành chính từ Đồng Văn đến Cà Mau.
b) Sau thời kì hỗn độn Lê-Mạc, Trịnh-Nguyễn, đến nhà Nguyên. Nho giáo lại được phục hồi làm quốc
giáo, nhưng nó ngày một suy tàn.
c) Khởi đầu quá trình thâm nhập của văn hoá phương Tây, cũng là khởi đầu thời kì văn hóa Việt Nam hội
nhập vào nền văn hoá nhân loại. Sự giao lưu đó đã làm văn hóa Việt Nam biến đổi về mọi phương diện:
Lối tư duy phân tích phương Tây đã hổ sung khá nhuần nhuyễn cho lối tư duy tổng hợp truyền thống; ý
thức về vai trò cá nhân được nâng cao dần bổ sung cho ý thức cộng đồng truyền thống; đô thị ngày càng
có vai trò quan trọng trong đời sống xã hội, quá trình đô thị hóa diễn ra ngày một nhanh hơn. Tất cả đã
khiến cho lịch sử văn hoá Việt Nam lật sang trang mới.
+ Giai đoạn văn hóa hiện đại: được chuẩn bị từ trong lòng văn hóa Đại Nam: Sự giao lưu với
phương Tây mở đầu bằng giai đoạn Đại Nam đã thổi vào Việt Nam luồng gió mới với những tư tưởng
của K. Marx, V.I. Lênin. Từ những năm 30-40 trở lạiđây, rõ ràng là văn hóa Việt Nam đã bước sang một
giai đoạn mới. Đây là giai đoạn văn hóa đang định hình. Tuy nhiên, có thể dự đoán một cách chắc chắn
rằng đây là giai đoạn mà, sau một thời kì suy thoái kéo dài, không những văn hóa Việt Nam sẽ phục hưng
mà còn phát triển mạnh mẽ về mọi phương diện, đạt tới một đỉnh cao mới