ÖTÜKEN

Bu 12121, 11 ٥٢٥٤
1 Mevtana
hayranlarından Hakk dostu, gönül dostu,
1712771101116 Ayten 101011108111
‫ر‬
10001111010 211011111 0212 7 021111110 1110
ediyorum.
MEVLANA
Hayati, 90/1 2١,٥ 700‫ ز‬Fikirleri

Şefik Can
Emekli 08761771671 4100))

ÖTÜKEN
 YAYIN NU:'3O5
KÜLTÜR SERİSİ: 94

1. Baskı: 1995
2. Baskı: 1997
3. Baskı: 1999
4. Baskı: 2003
5. Baskı: 2004

ISBN 975-437-161-‫إل‬

OTUKEN neşriyat 4.5.

istiklâl Cad. Ankara Han 99/3 80069 Beyoğlu-istanbul
Tel: (0212) 251 03 50 Faks: (0212) 251 00 12
Ankara irtibat büromuz:
Yüksel Caddesi: 33/5 Yenişehir - Ankara
Tel: (0312) 431 96 49
internet: www.otuken.com.tr
E٠posta: otuken@otuken.com.tr

Kapak Taşarımı: grata NONgrata

Kapak Baskısı: Birlik Ofset
Dizgi - Tertip: İskender Türe
Baskı: Ozener Matbaası
Cilt: Yedigün Mücellithanesi
Istanbul - 2006
 Bismillahirrahmanirrahim

Hamd 14 50718 /1000177120, 90141 u selam alemlere rahmet olarak

gönderilen Nebimize, 91/1/201, mutluluk, salah, /2/4/1, din kardeşlerimize
ve bütün insanlara ...

/742
14 Hazreti Mevlana! Feyizli /1001171 ve mübarek eserlerin
hakkında yüz yıllardan beri çok kitaplar yazıldı, çok sözler söylendi.
Yalnız Türkiye’de değil, bütün dünyada, seni tanıyanlar pek çok,
hakkında düşünenlerin, konuşanların, yazanların haddi hesabi yok.
ÇeşitU dillere çevrilmiş olan ve her biri ilahi sırlarla, rabbani ilhamlarla
dolu olan şiirlerini okuyan hayranların, sizi anlatmağa çalıştılar.
Bendeniz de aczime bakmayarak size gönül verenler arasına katılmak
istedim. Ben de bir şeyler yazmak, sizi sevenlere seslenmek, bir şeyler
söylemek arzu ettim. Bu hususta himmetini, lütfunu niyaz ediyorum 14
Hazreti Mevlana!

Seni sevenlerin, sana gönül verenlerin

en hakiri, en değersizi
Şefik Can
Emekli öğretmen Albay
(931-8)
 İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ...........................................................................
HAZRET! MEVLAnA'NIN ZAMANINDA ANADOLU SELÇUKLULARININ SİYASÎ VE
İLMÎ DURUMU.....................................................................
Siyasî Durum...................................................................................................................................................................
Hazreti Mevlâna Zamanında Anadolu Selçuklularının Fikrî Durumu............................................
Hazreti ٨٧٤٤ ٧12 11211111 Yaşadığı XIII. Yüzyıla Gelmeden önce Islamlar Arasındaki
Fikir Aynlıklan ve İslâmî Olmayan inançların Doğuşu, Yayılışı..........................................................
Hazreti ٨٧٤٥ ٧ 121012 1211 Zamanına Gelmeden önce Islamlar Arasında Sûfîliğin Meydana Gelişi
Vahdet-i Vücûd nedir?..................................................................................................
hazreti MEVLAnA'NIN hayati...............................................
Hazreti ٧٧٢٤٧ 12112 01111 Doğum Tarihi ve ...........................................................................................................
Mevlânâ'nın Lakapları, Mahlasları..................................................................................................................
Hazreti Mevlânâ'nın Nesebi................................................................................................................................
Mevlânâ'nın Babası ve Annesi..................................................................................................................
Bahaiiddin Veledin Belh'den Göç 1147151..............................................................................................................
Sultanul-ulema'nin Nişabur'a Gelmesi 1 1 0 0011-1 Attar Hazretleri ile Görüşmesi...................
2 112 1 00111 Veled Hazretlerinin 280202 Gelişi...........................................................................................
Sultânu'1-Ulemâ'nm 1 21-0 1106٧‫ ع‬Gelişi.......................................................................................................................
Mevlâna Celaleddiriin Evlenişi
Sultanü'1-ulemâ'nm Konya'ya Gelişi ve Sultan Tarafından Karşılanışı.......................................................
Sultanu'Lulemâ'nm Konya'ya Yerleşmesi ....... .. . . . . ........... ......................................................................
Sukânu'l-Ulemâ'nın Vefat!
Sultânu'1-ulemâ'nm Eseri......................................................................... ,....................................................................
Scyyid Burhaneddin Muliakkik Tirmizi....................................................................................................................
Seyyid Burhaneddin Hazretlerinin Kişiliği.................................................. .............................................................
Seyyid Burhaneddin 10 11111121 11111 Vefan.....................................................................................................................
Mevlânâ'nın Hayatındaki Değişiklik..........................................................................................................................
Tebrizli Şeınseddiıı Hazretleri....................................... .......
Mevlârıâ ile 012511 Buluşmalan.................................................................................................................................
Sems Hazretlerinin Konya'ya ikinci Gelişi................................................................................... .
Şcms-i TcbrizVnin Kayboluşu.......................................................................................................................................
Şems Hazretlerinin Kayboluşundan Sonra Hazreti Mevlânâ'nın Hali...........................................................
Şems mi Mürşid, Mcvİânâ mi?.....................................................................................................................................
5 111511 ‫ ع‬Eseri ve Şems'e isnad Edilen Eserler................................................................................................
Hazreti Mevlânâ'nın Hayatında Sükun Devri..........................................................................................................
Konyah Kuyumcu Şeyh Selahaddin................................................................................................ .
Konyahlar, Mevlânâ'nın Kuyumcu S'elahaddin'e Gösterdiği Sevgiyi, Saygıyı Çekemediler.........
Mevlânâ'nın Selahaddirie Olan Bağlılığı ...................................................................................................................
Çelebi Hüsâmeddin Hazretleri.............................................................................................................................
٨١٤٨٨٩٦٩ ٩٦٨٨٨ ٢١٩٨٤١١ ٩٩٩ ٣٤ ٩٩ 2 ‫ة اأ أ‬ ‫ر سييي‬ ‫أ أ أن‬ ‫ر‬٣»

Hazreti Mevlânâ'nın Bu Fânî Dünyadan Sonsuzluk Alemine Göç Edişi.........................................

Mevlânâ'nın ölüm Hakkmdaki Şiirleri......................................................................................................................
Hazreti Mevlânâ'nın Son Günleri.......‫س‬.".............................................................................................. “—.-..“.......-.

Mevlânâ'nın Türbesi................................................................................................................................................
Mevlânâ'nın Sandukası illindeki Şiirler.................................................................................................................
Hazreti Mevlânâ'nın Ailesi ve Çocuklan..........................................................................................................
hazreti MEVLAnA'NIN ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ................................................................................................
Hazreti Mevlânâ'nın Hayatinin özelliği..........................................................................................................
Mevlânâ'nın Süre ti ve Sircti..........................................................................................................................................
Mevlânâ'nın Ahlâk ٧)٠ Meşrebi...................................................................................................................................
Mevlânâ'nın Büyüklüğü.................................................................................................................................................
Hazreti Mevlânâ'nın Mticalıcde ve Riyâzâtlan..................... .................................................................................
Hazreti Mevlânâ'nın Onicu Nasıldı?.........................................................................................................................
 Hazret! Mevlânâ'nın Namaz Şekli...................................... 122
Hazreti Mevlânâ'nın Vuslat Cezbesi, Aşkı ve Vecdi...‫؟‬................................................................................... 124
Hazreti Mevlânâ'nın İstiğrakı ve Kendinden 6 615 Hali.......................................................................... 127
Velîlerde Husûle Gelen "Tevhid" ve "Ittihad" Halinin Ne Olduğu ve Hazreti
Mevlânâ'nın Bu Husustald Görüşleri............................................................ 136
Hazreti Mçvlânâ'da insan Sevgisi....................................................................................................................... 141
Mev,ânâ'ya go re Din, İmân ve Küfür................................................................................................................. 144
Mevlâna'ya Gore insanin Kurtuluşu..........................................:.............................................................................. 1 53
Hazreti Mevlâna'ya Göre Aklin Kifayetsizliği ............................................................................................... 162
Hazreti Mçvlânâ'da Güzel ve Güzellik............................................................................................................. 180
Mevlanâ'ya Göre Kadın ve Kadınlık.................................................................................................................. 187
Mevlâna'ya Göre Şiir ve Şâirük............................................................................................................................ 198
Mevlânâ'nın Tesiri............................................................................................................................................................ 202
Ma'rifetnâme'de Bulunan Mevlanâ'ya Ait 205 ...‫مذ‬
Mevlânâ'nın Doğudaki Tesiri...................................................................................................................................... 214
Mevlânâ'nın ikbal'e Tesiri..................................................................................................................................... 222
Mevlânâ'nın Batidaki Tesiri.................................................................................................................................. 246
Mevlânâ ve Goethe'de Bulunan Bazı Ortak Duygular ve Görüşler........................................................ 258
Hazreti Mevlanâ'ya Göre Mûsikî ve Semâ...........h....... ....................................................................................... 262
Hazreti Mevlanâ'ya Göre Kederlerimizin önemi..................................,..................,،.,,270 .........——‫؛‬.......—.....٠٠٠
Mevlânâ 1111020! Değildi.................................................................................................................................................. 276
Hazreti Mevlânâ Ne Kaderi inkar Ediyordu, Ne de Cebriyeci idi. 0 Tam 1201-1
Sünnet Yolunda idi.............................................................. 282
Hazreti Mevlânâ Tenâsüh'e (Ruh Göçüne) inanmıyordu................................................................................... 297
Hazreti Mevlânâ'nın Tarikat! ve Tarikat Görüşü................................................................................................... 317
Mevlânâ ve Alevîlik..........................................................................................................................................................327
Mevlânâ'nın Asnnda Yetisen Baz! Velîler:.................................................................................................................. 333
Nccmeddînı Kübrâ Hazretleri............................................................................................................................. 333
Muhyiddm-i Arabi Hazretleri....................................................................................................................................... 337
Sadreddin KonevL......343
11٤1-13٢٢ ٢12٤٢٥1٥٢1 ..... 345
Şeyh Necmeddin-i Râzî......................~,~™ “,^„„„_„~,—....................................................................................... 347
Kulbuddîn Mahmud 911221.......................................................................................................................................... 349
Hacı 161(125-1 Velî........................................................................................................................................................... 350
Yunus Emre Hazretleri.................................................................................................................................................. 355
Şeyh ■Sa'dî Hazretleri.....................:................................................... ............................................................................... 305
MI-VIÂNÂ'NIN eserler!................................................................................................................................................. 373
1-Mcsnevî-i Scrif...................................................................................................................................................... 373
Mesnevinin Serh Ve Tercümeli37 ‫؛‬
MesncvFnin Şerhleri.......................................................................................................................................... 380
Mesnevî'nin Türkçe Tercümeleri.......................................................................................................................... 382
II- Dîvân-ı Kebir............................................................................................................................................................. 3833
Mevlânâ’nın Nesir Halindeki Eserleri............................................................................................................... 385
III- I-îhı Mâ l.îlı........................................................................................................................................................ 385
٢٧ - Mccâüs-i Scb'a..................................................................................................................................................... 385
V- Mektûbat.......................................................................................................................... 386

HAZRETl MEVLÂNÂ'NIN MEŞREBİNİ, YOLUNU VE ÇEŞİTLİ KONULAR HAKKlNDAKl

GÖRÜŞLERİNİ, DÜŞÜNCELERİNİ, DUYGULARINI BELİRTEN DÎVÂN-I KEBÎRDEN
SEÇİLEN ve TERCÜME EDİLEN BAZI ŞİİRLERİ.............................................................389
TASAVVUF terimleri................................................................................................................................................ 475
KARMA INDEX...................................................................................................................................................................... 553
BAZI VEI .İLERİN SONSUZLUK Alemine göçüş tarihleri........................................................................... 563
KlTAPIA İLGİLİ BAZI ÖNEMLİ TARİHLER...................................................................... 564
YARARI ANILAN ESERLER................................................................................................................................................ 565
YAZARIN TERCÜME 1 HÂLİ............................................................................................................................................. 568
 ONSOZ

Hazreti Mevlânâ'nın yaşadığı 13. miladî asrin tarihî durumunu mütalaa

edenler, Moğolların İslâm diyarlarına saldırmalarından, şehirleri yakıp yıkmalarından,
halkı kılıçtan geçirmelerinden uzun uzadıya bahsederler de, İslâmî olmayan bati!
inançların saldırısından, felsefenin mü'minler üzerindeki tahribatından, kendi
aklilarına güvenerek Kur'ân ayetlerini ve hadisleri batınî yönden açıklayanların
imanları nasıl zedelediğinden hiç sozetmezler. Hele Mutezile taifesinin imanlar
üzerindeki etkisini hiç düşünmezler. Mevlânâ'nın babası, Bahaüddin Veled Sultanü'1-
ulemâ hazretlerinin de sadece Moğol saldırısından korktuğu İçin. Anadolu'ya göç
ettiğinden 562 ederler. Bu göçün fikir ayrılığı yüzünden olduğunu söylemezler.
Bahaüddin Veled'in doğup büyüdüğü, okuduğu, yaşadığı, sevdiği, büyüklerinin
mezarları bulunan güzel bir şehri kendi arzusu ile bırakıp yollara düşmesinin, gurbet
sıkıntılarına katlanmasının elbet birkaç sebebi vardı: En mühim sebep inandığını
yaşayanların arasında bulunmak isteyişi idi. 0 zamanlar Belh şehri, İslâm, Hıristiyan,
Zerdüşt, Budist, Yunan düşüncelerinin kaynaştığı, 0 devrin en mühim ilim, sanat ve
tarikat merkezlerinden biri idi. İslâm’a aykırı düşen inançlar, görüşler. Mutezile
fikirleri münakaşa edilip duruyordu. Abbasîler devrinde Arapçaya tercüme edilen eski
Yunan filozoflarının eserlerini okuyan İslâm bilginleri, İslâm İnançları ile İslâmî
olmayan İnançları birbirleriyle uzlaştırmağa çalışıyorlardı. Samimî, dindar birer
müslüman olan Selçuklu hükümdarları Sünnî mezhebinde olan bilginlere çok rağbet
edip huzurlarında dinî tefsir sohbetleri yaptırırken Belh'te Harizmşahlar yurdunda
batınî inançlar, Mutezilî fikirler, felsefî görüşler tartışılıyordu. Orada bulunan bir çok
alimler ve başta bulunan Harizmşahlar kendilerini felsefî cereyana kaptırmışlar,
kendileri gibi düşünmeyenleri hoş karşılamıyorlardı. Halbuki Mevlânâ'nın babası, bu
felsefî görüşlere ve aklî inanışlara şiddetle karşı çıkıyordu. Akil yolu ile huzura
kavuşulamayacağını bildiği İçin çekinmeden vaazlarında Yunan felsefesini
benimseyen Fahr i Râzî ile ona uyan Harizmşahî'nin fikirlerini tenkid ediyordu.
Nitekim Bahaüddin Veled Hazretleri Maarif adil kitabında Fahr-1 Râzî, Zeyn-İ Kaşî ve
Harizmşah'a ve daha nice bid،at ehline dedim ki: "Siz, yüz binlerce huzur içindeki
gönülleri, keşifleri, devletleri, bırakmışsınız da, şu iki 11‫ ب‬karanlık bucağa
kaçmışsınız . Bunca mucizeleri, delilleri bırakmışsınız da iki üç hayalin peşine
düşmüşsünüz. Bunca aydınlıklar size fayda vermiyor mu ki, şu iki üç karanlık, size
 HAZRETi MEVLÂNÂ

alemi karartmada, bu sapıklık, bu bid'at üstünlüğü, nefsinizin üst olmasından, sizi

ibadetten, tâattan alıkoymaktadır. (Maarif, s. I. 45. 13)
Sultanü'1-ulemâ bu sözleri, felsefenin, mümini huzura kavuşturamadığım
anlatmak İçin, felsefi görüşleri karanlık bucağa, hayale benzetiyor.
Nitekim Câmî Hazretleri de:

‫حكمت يونانيان نفس است ييغام وهوا‬

‫حكمت ايمانيان فرمودهء ييغمبر است‬

"Yunan düşüncesi, felsefesi, hevâ ve hevesin mahsülüdür. Halbuki

müminlerin inandıkları hikmet, uydukları fikir, Peygamber (s.a.v.) Efendimizin
emridir" diye buyurmuştu.
Mevlânâ'nın 020251, 1221 senesinde vefat eden, büyük alim ve 3011 Necmuddin
Kübrâ Hazretlerinin yolunda olup 0 devirlerde yaygm olan Kübreviyye tarikatında idi.
Bahaüddin Veled Hazretleri, inandıklarım yaşayan, fikirlerini çekinmeden
söyleyen tam Muhammedi yolda, büyük bir veli, eşsiz bir alimdi. Maarif adil
eserinde "Hazreti Muhammed'in yolundan daha doğru bir yol görmedim" diye
buyurmuştu. Aradan seneler geçti. Hazreti Mevlânâ da babasının Belh'de söylediğini,
Konya'da şu rubâisinde dile getirmişti:

‫من بندهء قرانم اكرجان دارم‬

‫من خاك ره محمد مختارم‬
‫كر نقل كندجز اين كس از كفتارم‬
‫بيزارم ازو زان سخن بيزارم‬

"Ben, sağ olduğum müddetçe, Kuran'in kuluyum, kolcsiyim. Ben Muhammed

Muhtar'm (s.a.v.) yolunun toprağıyım. Eğer benim sözümden, bundan başka türlü
mânâ çıkarır, anlatırlarsa ben, beni başka türlü anlatandan da, () sözden de bıkmışım,
usanmışım."
Görülüyor ki baba, oğul her ikisi de, yani bilginlerin sultani Bahâtiddin
Veled'de, ariflerin sultani Mevlânâ Celâlüdd‫؛‬n-i Rûmî de âlemlere rahmet olarak
gönderilmiş olan Hazreti Muhammed'in (s.a.v.) yolunda idiler, her ikisi de İslâmî
olmayan inançlarla, İslâmî İçten yıkmak isteyen sapık görüşlerle mücadele etmişler
ve eserleri ile, sohbetleri ile müminleri uyarmışlar ve onlara gerçek Muhammedi yolu
göstermişlerdir. Bıraktıkları eserlerle bugün de bu vazifeye devam etmektedirler.
Mevlânâ bir gönül adamı, bir Hak âşığı olup bütün eserlerinde İslâm'ın ruhundan,
esasından zerre kadar ayrılmamış, fırsat 0 ‫ ع نا‬Kur’ân'ın ayetlerini ve
Peygamberimizin hadislerini açıklamıştır. Onun ilham kaynağı Allah sevgisi. Kur'ân
sevgisi. Peygamber sevgisi, insan sevgisidir. Onun bütün eserleri dikkatle okunur,
incelenirse, 0 eserlerde İslâm'a aykırı düşen, İslâmî olmayan bir görüş
bulunamayacaktır. Eğer Mevlânâ'nın şiirlerinde. İslâmî olmayan bir fikre rastlarsanız,
o şiirin Mev!ânâ'ya ait olduğundan şüphe ediniz. Araştırınız, güvenilir divanlara
bakiniz, göreceksiniz ki zihninize takılan o şiir, Mevlânâ'nın değildir. Sonradan onun
şiirleri arasına karıştırılmıştır. Mevlânâ'nın asıllaıı Farsça olan eserlerinden yapılan
her tercümeye de güvenmemek gerekir. Çünkü Mevlânâ'nın, Muhammedi olan
görüşlerini, kendi sakat, hatıl görüşlerine, İslâmî olmayan İnanışlarına doğru çekip
götürenler de vardır.
Dün olduğu gibi, bugün de Hazreti Mevlâna hakkında birçok şev yazılmakla
ve söylenmektedir. Radyolarda, televizyonlarda zaman zaman bu büyük veliden
bahsedilmekledir. Hatta paraların bile üstüne Mevlânâ'nın resmi konmaktadır. Her
sene turist celbi maksadıyla Konya'da, İstanbul’da hatta Avrupa'da törenler
yapılmakta, nutuklar atılmaktadır. Herkes Mevlânâ'yı kendi anlayışına, kendi sezişine
göre izah etmeğe çalışmaktadır. Mevlânâ'nın Felsefesi diye bir veliye filozofluk isnad
edenler olduğu gibi, onu dinde değişiklik yapan, yeni şeyler getiren, bir reformcu
sayanlar da vardır.
Eserleri çeşidi dillere tercüme edilmiş olan Mevlânâ'yı batılıkır da tammışlar,
hakkında hayli eserler yazmışlardır.
Eserlerini, Farsça söyledi diye tenkid eden bazı profesörlerimiz de
görülmektedir. Yedi asır önceki Türkçe, pek fakir olduğu İçin, () zamanların en zengin
dillerinden
diyen Mevlâna, yalhiizile
olan Farsça eser milletinin
Türk veren ve Ben Farsça
değil, bütünsöylüyorsam da aslim
İslâm âleminin, htitta bütün”
Tiirktur

İnsanlığın nadir yetiştirdiği büyük bir velîdir. Zaten bütün velîler. Peygamber
Efendimiz’in yolunda yürüyerek halkı İrşad etmeğe gayret sarf etmişlerdir. Abdiilkadir
Geylanî, Ahmed er-Ruf’aî, Celaleddin-i Rûmî, Şah-1 Nakşibendî gibi Ehl-İ Sünnet
yolunda olan velîleri, birbirleri ile mukayese etmek, gönül verdiğimiz herhangi birini
diğerlerinden üstün görmek edebe muhaliftir. Çünkü bunların her biri, âlemlere
rahmet olan Resulullah Efendimizin seçkin birer mânâ kumandam olup İmansızlığa,
cehalete, kötü huylara, sapık görüşlere, nefsanî duygulara karşı savaşa girişerek,
sayısız mü'm’ıne rehber olmuşlar, yol göstermişlerdir. Bunlar, aziz Peygamberimizin
vârisleridir. Bunlar vefat etmiş sayılmazlar. Fikirleri ile ahlakları ile iyi halleri ile
bilgileri ve eserleri ile kendi zamanlarında olduğu gibi bugün de, bundan sonraki
devirlerde de dünya durdukça, Müslümanlık varoldukça, Muhammedî yolda yürüyerek
yolunu şaşıranlara yol gösterecekler, kötü huylan düzeltecekler, fazilet ve insanlığı
yaymağa çalışacaklar, müminleri huzura kavuşturacaklardır. Ancak bu ١11١11‫ ا‬١
kendilerine has bazı meşrebleri vardır. Mesela Abdiilkadir Geylaııî Hazretleri mane١î
tesirde, Ahmed eı-Rufaî harikaları ile Mevlâna Celaleddin-i Rûmî ilahi aşkta. Şah-I
Nakşibend velî zühd ve takvada çok ileri gitmişlerdi. Ylikamla arzettigim gibi, bir
müminin, bu velîlerden herhangi birisine gönül vermesi ile diğerlerini
görmemezlikten gelmesi insafa sığmaz, elbette insan babasını çok sever fakat
amcasını ve dayısını da sever, ne yazık ki, bugün bazı kardeşlerimiz, kendi gönül
verdikleri bir velîyi baş tacı yapmakta, başka velîlere bağlı olanları beğenmemekte,
hatta hoş görmemekte, hatta onlarda kusur aramaktadırlar.
Bu hal "Müminleri birbirinin kardeşi sayan" Peygamberimizin emrine
muhalefettir. Bu hal müminleri bölmektir, hulasa bu hoş olmayan bir haldir.
Velîlerden herhangi birisine bağlanmayan, fakat namazında, ١١ 11‫ل‬،‫ ا‬olan
mümin kardeşlerimize de yukarıdan bakmak, onları avamdan saymak da, Hak âşığını
yoldan ahkor. Hatta kıldığı namazlarla, tuttuğu oruçlarla gurura kapılıp namaz
kılmayan kişileri de hor görmek Hak yolunda yürüyenlere yakışmaz.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Hazreti Mevkınr'ının en mühim ezelliklerinden birisi ‫ ن ل‬İslımı şakıdır tevazu

ile müsamahalı görüşleri ile herkese kendini sevdirmiş ()İmasıdır. 11 rubaisini
dikkatle okuyalım:

‫دستارم وجبه وسرم هر سه بهم‬

‫ بيك درم جيزى كم‬،‫قيمت كردند‬
‫نشنيدستى تو نام من در عالم؟‬
‫ هيج كسم‬،‫ هيج كسم‬،‫من هيج كسم‬

"Sarığıma, eiibbeme, başıma, her üçüne birden kıymet biçtiler, her üçünü
beraber değerlendirdiler: Bir diremden daha az değerverdiler. sen. dünyada, benim
adtmt 111 mi duymadın'? Ben bir hiçim, hiçim, hiç."
Hazreti !devlini gibi büyük bir ١eli. büyük bir 11. kendini hiç sayarsa. biz
kendimizi ne sayalım? Derler ki: "Her peygamberi kendi ümmeti sever, halbuki
Mevlm iyi müsamahalı görüşleri ve tevazuu yüzünden bütün din ve devlet sahipleri
sever." Bu sebepledir ki () biiviik vNinin tabutu arkasında Müslüman, Hıristiyan.
Musevi herkes 862 yaşı dökmüştür.
Şu Mesnevi beyitlerinde Hazreti Mevkınâ'nın müsamahalı görüşlerini daha iyi

‫نردبانها ييست بنهان درجهان‬

‫بايه بايه تاعنان آسمان‬
‫هر كره را نردبانى دكرست‬
‫هرروش را آسمانى دكرست‬
‫هريكى از حال دكر بى خبر‬
‫ملك بابنها وبى بايان وسر‬

(Mesnevi, C. 5: 2556)

"Cihanda gökyüzüne kadar basamak basamak uzanan gizli merdivenler vardır.

Her grubun, her topluluğun ayn bir merdiveni vardır, her gidişin, her yürüyüşün
başka bir gögü bulunmaktadır. Her biri, ()bürünün halinden habersizdir. Başı ve sonu
olmayan geniş bir mülk vardır."
Gerçekten de, bu eihanda hakikati arayanlar. Hakk'a ulaşmak isteyenler İçin
gizli manevi merdivenler vardır. Herkes başka başka merdivenlerden yukarılara dogru
tırmanmaktadır. Böyleee herkesin İnaneı, herkesin takip ettiği yol, dereee dereee son
mertebeye yükselmektedir. Dikkat edilirse bu beyitlerde

‫الطرق الى الله بعدد اتفاس خاليق‬

"Ne kadar insan varsa, Allah'a kadar giden yolların adedi de o kadardır."
sözünün ifadesi vardır.
 Merdiven sözünü Mevlânâ, Dîvân-ı Kebîr inin birçok yerinde kullanmıştır.
Ezcümle 2714 numaralı gazelinin bir beytinde şöyle buyurur:

‫ يرعشقرا بجنبان‬،‫ره آسمان درونست‬

‫يرعشق جون قوى شد غم نردبان نماند‬

"Gökyüzünün merdiveni senin gonlündedir. Aşk kanadım aç da yüksel, aşk

kanadı kuvvetli olunca, insanda merdiven tedariki derdi kalmaz."
Hazreti Mevlânâ çok kuvvetli edebi kabiliyeti ile İslâmî İnsanî olan fikirlerini,
duygularım herkesin anlayacağı şekilde, misallerle, hikayelerle 0 kadar güzel, o kadar
hoş ifade etmiştir ki İmanının, aşkının gücü ile şiirlerinin tesiri ile duygusu olan
herkesi büyülemiştir. Bu sebepledir ki, onun eserleri, şiirleri başka dinlerden.
İslâmiyet'e geçenlere sihirli bir köprü olmuştur.
Asırlarca önce, İslâm memleketlerine saldıran Haçlılar'ı defetmek İçin. Kılıç
Arslanlar, Salâhaddin Eyyûbîler nasıl arslanlar gibi savaşmışlarsa, kimseyi itikadı
İçin zorlamayan, kimseye kâfir demeyen, sadece İslâmî esaslar üzerinde, onları
Muhammedî yoldan haberdar eden Mevlânâ da, eserleri ile şiirleri ile sohbetleri ile
İslâmî olmayan inançlarla, Muhammedî olmayan davranışlarla öyle savaşmış, İslâmî
esaslart korumuş, büyük bir velî, büyük bir İnsan-ı kâmil'dir.

Bu önsözü daha fazla uzatmadan şunu tekrar arzetmek isterim ki: Hazreti
Mevlânâ şu veya bu şekilde hiç bir zaman İslâmî esaslardan, Muhammedî yoldan
ayrılmamıştır. 0 tam mânâsıyla Ehl-İ Sünnet erbabından büyük bir velî, büyük bir
şâir ve mütefekkirdir. İslâm'ın dışında bir Mevlânâ düşünmek, Mevlânâya hakaret
olur ve insan, bir velîyi yanlış anladığı İçin günaha girer.
 hazreti MEVLÂNÂ'NIN ZAMANINDA
ANADOLU SELÇUKLULARININ
SİYASÎ VE İLMÎ DURUMU

Siyasî Durum

Hazreti Mevlânâ'nın hayatini yazmadan önce, 0 asırdaki Anadolu

Selçuklularının siyasî ve İlmî durumunu kısaca gözden geçirmemiz gerekir. Çünki
Hazreti Mevlânâ'nın nasıl bir zamanda Belh'den babası ile göç edip geldiğini, ne
şartlar altında Konya'da ömür sürdüğünü, eserler verdiğini, halkı İrşad ettiğini
düşünmemize yardımcı olacaktır.
Büyük şâirleri, eşsiz sanatkârları hep İhtişamlı devirler yetiştirmiştir.
Sanatkârların maddî ve mânevî desteğe, huzura ihtiyaçları vardır.
Sultanü'ş-şuara şâirlerin sultani lakabım alan Bâkî ancak OsmanlI
imparatorluğunun en İhtişamlı devrinde, Kanuni Sultan Süleyman zamanında yetişti.
Ya sultanü'l-urefa (âriflerin sultani) Hazreti Mevlânâ hangi devirde yetişti?
Anadolu Selçuklularının en huzursuz, en karışık bir asri olan XIII. yüzyılda
yaşadı. Daha önce Haçlıların savaşlarında yakihp yıkılan, halkı kılıçtan geçirilen,
talan edilen İslâm ülkeleri bu defa doğudan gelen Moğol akinlari ile yakılıp yıkılıyor,
insanları kılıçtan geçiriliyordu. Selçuklu hükümdarları bir taraftan da İç çekişmeleri,
prens kavgaları ile yıpranıp duruyordu.
Moğolların önünden kaçıp gelen c. Harzemşah'm askerleri de Anadolu'nun
başına bela olmuştu. Bunlar, Müslüman oldukları halde Müslüman düşmanı
Moğollarla birleşerek birçok şehirleri zaptediyor, yakıp yıkıyorlardı. Selçuklu sultam
I. Alaüddin Keykubâd doğu seferine çıkmak mecburiyetinde kaldı. Celaleddin
Harzemşah'm ordusunu Erzincan yakınlarında Yassı Çinıen'de mağlup etti. Bu
yürekler acısı bir hadisedir. Çünkü Selçuklu hükümdarı Alaüddin Keykûbad daha önce
Harzem şahına birleşerek Moğollar'a karşı beraber savaşmayı teklif etmişti, iki
Müslüman Türk hükümdarının birbirleri ile savaşması !Moğolların İşine yaradı. Bu
yetmiyormuş gibi, Konya Selçuklu hükümdarının biraz güç kazanması, biraz kendine
gelmesi, bir Müslüman devleti olan Eyyûbî sultanini telaşa düşürüyordu. I232'de
Eyyûbî sultani Seçuklular üzerine asker çekti. Sultan Alaüddin'iıı 100.()()() kişilik
ordusu, bu istila teşebbüsünü önledi.
I. Alâeddin Keykûbad zamanında, Anadolu Selçuklu Devleti, siyasi, askeri ve
iktisadi bakımından, sönmek üzere olan bir mumun kısa bir zaman parlaması gibi
yıkılmak, çökmek üzere olan imparatorluğun parlak devrini yaşadı. Fakat Sultan
Alaüddin'in I237'de Kayseri'de zehirlenerek öldürülmesi Anadolu Selçuklularının bir
dönüm noktası oldu. Çünkü Moğolların yaklaştıkları bir sırada kudretli ve becerikli
bir sultanin yerine geçen II. Gıyasüddin Keyhüsrev zayıf bir kişi idi. Bu sebeple
çöküntü hızlandı. Güçsüz sultani tesiri altına alan Emir Saadeddin Kopek devlet ileri
gelenlerini birer birer ortadan kaldırmaya başladı. 0 Selçuklu sultanlığını ele
geçirmek istiyordu. KonyalI bir kumandan, fakat çok muhteris bir kişi olan Saadeddin
Kopek'in bu düşüncesi anlaşıldı ve öldürüldü.
Bu sıralarda Moğol istilasından kurtularak Anadolu'ya gelen Türkmenlerin
çıkardıkları isyan da, Selçuklu devletini çok uğraştırdı. Tarihlerde "2021 hareketi"
diye adlandırılan bu isyan hareketini, Horasan'dan göçüp Amasya'da yerleşen Baba
İlyas'ın halifesi Baba ishak başlattı. Baba ishak kendini riyazete vermiş, halka bir veli
olarak tanıtmış, başına bir çok adam toplamış, bir müddet gizlendikten sonra Amasya
köylerinde isyan bayrağını çekmişti. Harzemliler de, babaya uyarak Türkmenlerle
beraber isyana katıldılar, isyancılar çoğaldı, özerlerine gönderilen hükümet
kuvvetlerini de bozdular. Sivas'ı aldılar, ileri gelenleri kılıçtan geçirdiler. Şehri yağına
ettiler. Nihayet Hacı Armağan Şah, Baba İshak'ı Amasya'da tekkesinde yakaladı. Onu
Amasya kalesinin bir burcuna aştırdı (12400/638). Fakat isyan yatışmadı, büsbütün
kızıştı. Ona bağlı olan Babaîler. onun ölmediğine ve ölmeyeceğine inanıyorlardı.
Tekrar savaş başladı, asiler orduyu bozdular. Baba şeyhi astıran Hacı Armağan Şah'ı
da öldürdüler. Sonunda mağlup edildi. Dortbin 251 kılıçtan geçirildi. Boylece isyan
1241'de zorlukla bastırılmış oldu. Bu Baba ishak İsyanını tekrar Moğolların istilası
takip etti. I241'de Erzurum'u alan Mogollar ahaliyi kılıçtan geçirdikten sonra
ilerlemeye devam ettiler. Baycu Noyan kumandasındaki Moğol ordusu Sivas'ın
doğusunda bulunan Köse Dağı'nda Selçuklu ordusu ile karşılaştı. 23 Haziran 1243
Cuma günü (6 Muharrem 641) Selçuklu imparatorluğu'nun akıbetini kat'î olarak
tayin eden savaş başladı. Selçuk ordusu korkunç bir bozguna uğradı. Sultan
Gıyasüddin darmadağın olan ordunun İçinde ne yapacağım şaşırmıştı. Kıyafetini
değiştirerek Tokat'a kaçmak suretiyle canını zor kurtardı. Mogollar, ellerine geçen
sayısız ganimetleri paylaşarak Sivas'a geldiler. Sivas I üç gün yağma ettiler. Soma
Kayseri'ye vardılar. Şehirde bulunan bütün erkekleri öldürdüler. Kadınlan, çocukları
ahp yola çıktılar. Yolda yaya yürüyemeyenleri de acımadan öldürdüler.
Moğollarla başa çıkamayacaklarını anlayan Selçuklular, yıldan yıkı çok ağır
bir vergi vermeye razı olarak onlarla anlaştılar. Anadolu Selçuklu imparatorluğu artık
Moğollara tabi bir beylik haline gelmişti.
1 246012 II. Gıyasüddin Keyhüsrev'in ölümünden sonra küçük yaştaki üç
oğlunun ve devlet ileri gelenlerinin mücadelesi ve Moğolların zulmü ve tahribat!
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

devleti büsbütün yıprattı. Bütün ülkeyi bir İç kargaşalık sardı. Mogollar, aldıkları
ağır vergiye doymadılar. Moğol kumandam Baycu. ordusu ile tekrar Anadolu'ya akin
etti. 1250 0 Konya yakınlarındaki savaşta Selçuk ordusu bozuldu. Gıyasüddin
Keyhüsrev'in hapisteki oğlu Riiknüddin Kılıç Arslan tahta çıkarıldı. Muinüddin
Süleyman Pervane vezirlik makamına getirildi.
Baycu Noyan Konya'nın batışında Kızıl Viran'da oturmada, hükümdar
Riiknüddin de onun yanında rehin tutulmakta idi. Mogollar istediklerini
yaptırıyorlardı. 1277 senesinde Muinüddin Süleyman Pervane'yi de öldürdüler. Artık
Selçuklu Devleti'nin toparlanmasına imkan kalmamıştı. Ayni aileye mensup
sultanlar birbirleri ile çekişip duruyorlardı. Moğol baskısı altında gittikçe zayıflayan
Anadolu Selçuklu Devleti hükümeti çöktü. Türk Beyleri yer yer direnişe geçtiler.
Boylece Anadolu Beylikleri meydana geldi. 1308 0٥ Anadolu Selçuklu imparatorluğu
tarihe karıştı.
İşte Hazreti Mevlânâ'nın yaşadığı devir böyle karmakarışık, harplerle,
isyanlarla, herkesin hayattan bıktığı, canından usandığı, perişan olduğu bir devir idi.
Bu bahis başında "Büyük şâirleri, eşsiz sanatkârları İhtişamlı devirler yetiştirir.”
demiştim. Hazreti Mevlânâ'yı da, yıkılmayan, çökmeyen, zevalsiz olan, pek
muhteşem olan padişahlar pâdişâhının sevgisi yaşatıyordu, o, ötelerden aldığı sonsuz
güçle, ilhamla söylediği lahutî şiirlerle ümitsizlere ümit veriyor, muzdarip, perişan
insanlara yaşama gücü, iman ve aşk bağışlıyordu. 0 karışık de١ irlerde o, insanlara
teselli kaynağı oluyor, aşk ve imanla müminleri korku ve endişeden kurtarıyordu.

Hazreti Mevlâna Zamanında Anadolu Selçuklularının

Fikrî Durumu

XIII. yüzyılda Hazreti Mevlânâ'nın mücadele ettiği, İslâmî olmayan İnançları,

fikrî akimlan gereği gibi anlamamız İçin, bu inançların kaynaklarına giderek nasıl
doğduğunu, nasıl geliştiğini özlü olarak bilmemizde fayda vardır. Boylece İslânılar
arasındaki ayrılıkları, çeşitli fırkaları tanıyacağız. Yalmz, bu bahse girmeden once
şunu arzetmek isterim ki; Hazreti Mevlânâ'nın hayatim yazan, bazı zevât-1 âliye,
kitaplarında İslâm âleminde XIII. asırdaki fikrî durumu açıklarken, İslâmî inanca
uymayan şöyle fikirler dermeyân etmektedir. Onlardan bir ikisini aynen alayım;
"Müslümanlık, Musevîlik ve Hıristiyanlık'tan sonra kurulan ve bu dinlerle Zerdüşt
dinindeki ana fikirleri bünyesinde yoğurmuş olan tenzihi bir dindir."
Hazreti Mevlânâ'nın hayatına dair en son çıkan bir kitapta da aynen:
"Bilindiği gibi Müslümanlık, Musevilik, Hıristiyanlık'tan sonra ortaya çıktı. Boylece
bu dinlerle, Zerdüşt dininin ana fikirlerini yoğurup meczetmiştir." denmektedir.
Allah'111 vahyettiği bir din olan Müslümanlığı gereği gibi anlayamayan semavî
dinleri, felsefî akimlarla bir tutan bazı Batılı bilginler de böyle düşünmektedirler. Bu
düşünce bu görüş yanlıştır. Çünkü Müslümanlığı Hazreti Muhammed (s a.v )
kurmamıştır. Umrni olan yâni okur yazat ol may an Peygamber Efendimiz, hâşâ, bir
âlim, bir filozof değildir ki, kendinden evvel gelen Peygamberlerin fikirlerinden,
kitaplarından etkilensin, onları yoğurarak, bir din meydana getirsin. Hazreti
Muhammed (s.a.v.) bir elçidir, bir peygamberdir, yani Allah'ın vahyi ile ötelerden
HAYATI

haber veren bir habercidir. Müslümanlığı, Peygamber kurmadı, Allah kurdurdu.

Musevîlik, Hıristiyanlık, Müslümanlık gibi semavî dinlerde yani Cenab-I Hakk'm bu
dinlerin peygamberlerine vahyettiği hükümlerde, hakikatlerde birbirine benzeyen
hükümleri, hakikatleri görüp, bu dinlerin birbirinden bir şeyler aldığını, yararlandı-
ğmı düşünmek hatadır. Çünkü Hazreti Adem'den beri ayni İlahî hakikatler, ayni
hükümler insanlara duyurulmuş, bildirilmiştir.
Cenab-! Hak, yarattığı insanları sevdiği İçin, insanların nefislerine
uymamalarım, doğru yolda, gerçek insanlık yolunda yürümelerini istediği İçin, çeşitli
zamanlarda, çeşitli dinlerle peygamberier vasıtasıyla onlara ayni hakikatleri
bildirmiştir.
Bu sebepledir ki Kuı'ân-1 Kerim'de ... "0'nun peygamberlerinden hiç birini
diğerinden ayirdetmeyiz" (2/285) diye buyrulmuştur. Hazreti Mevlânâ zamanında
Anadolu Seçuklularmın fikrî durumunu, 0 devir Müslümanları arasına yaydan,
Islamiyetle ilgisi olmayan çeşitli fırka ve mezhepleri kısaca gözden geçirelim, bu
fırka ve mezheplerin kaynaklarına varahm. Boylece Hazreti Mevlânâ’nın eserlerinde
mücadele ettiği, İslâmî olmayan inançların, görüşlerin, düşünüşlerin nerelerden
geldiğini anlamış 01262812.

Hazreti Mevlânâ'nın Yaşadığı XIII. Yüzyıla

Gelmeden önce Islâmlar Arasındaki Fikir
Ayrılıkları ve İslâmî Olmayan inançların
Doğuşu, Yayılışı

islâmlar arasındaki ilk fikir ayrılığı, Peygamber Efendimizin vefat buyurması

ile kendini göstermiştir. Şöyle ki: Hazreti Muhammed (s.a.v.) vefat edince o
mübareğin yerine kim geçecekti? Peygamber Efendimiz, bir padişah, bir reisicumhur
değildi. 0 insanları, Hak'tan haberdar eden büyük bir peygamberdi. Allah'ın inayeti
ile vazifesini tamamlamış, son veda hutbesini okumuş ve çok sevdiği ve sevildiği
Allah'ına kavuşmuştu. O'nun yerine geçecek kişi O'nun yerini nasıl tutabilirdi? 0
nebîlerin sonuncusu idi, onunla peygamberlik vazifesi bitmiş idi.
O’nun yerine geçecek kişi peygamber olmayacaktı. Ama ... geride kalan
müslümanlara imam olacaktı. Dinî başkan olacaktı. Onun yerine kim geçecekti?
Sahâbenin ileri gelenlerinden bazdan fazileti ve İslâm'a hizmeti ile en çok kendini
göstermiş, Peygamberimizin ve ashabın sevgisini kazanmış birisi olsun derken,
bazdan da, Peygamberimizin mensup olduğu Haşim Oğulları'ııdan, Peygamberimizin
ailesinden ve en yakın akrabasından, amcasının oğlu, damadı Hazreti Ali (k.v.) nin
geçmesini istiyordu.
Bu iki görüşten birincisi hakim oldu. Ashab Hazret- i Ebû Bekir'i halife olarak
seçti. Bu fırkaya yâni Hazreti Ebû Bekir'i seçenlere, Peygamberimizin sünnetine, yâni
söylediği ve yaptığı ve kabul ettiği şeylere uyma mânâsına gelen Sünnîlik dendi.
Boylece Hazreti Aliyi sevenler, onun halife olmasını isteyenler ile Hazreti Ebû
Bekir'i ve onun halife olmasını temin edenler iki gruba, iki fırkaya ayrılmış oldular.
Ehl-İ Beyt'e gönül verenler Hazreti Ali'nin halife olmasını isteyenler, Ali taraftan
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

mânâsına gelen Alevîler, Hazreti Ebû Bekir'in seçilişinden çok üzüldüler. Bunlara ŞİÎ
yahut 9:6 dendi. Şia'nın lügat mânâsı, bir kişiye çok bağlı olan ve kuvvetlendiren
yardımcılarına denir. Bunlar Hazreti Ali'yi sevdiklerini söyleyip diğer Ashâb-1
Kii’âm'ın kıymetini, büyüklüğünü bilmez, onları kotülerlerdi. Hazreti Ali (٤.٧.)
kendisi böyle değildi, o, kendi hakkında kendisini sevenler gibi düşünmüyordu, o,
tam peygamberimizin yolunda olan sünnet erbâbının, yâni Sünnîlerin aleyhinde
bulunmuyordu. Hatta Hazreti Ebû Bekir'in halifeliğini bile kabul etmişti. Hazreti
Peygamber efendimizin en yakınlarından olan, bütün İslâm memleketlerinde en
sevilen ve adlan camilerde asılı bulunan seçilmiş dört halifeden ikisi, Hazreti Ebû
Bekir ve Hazreti Ali, birbirlerini sevdikleri ve saydıkları halde bu iki büyük zata
gönül verenler, iki ayn fırkaya bölünerek İslâm âleminde büyük facialara, büyük
felaketlere sebep oldular. Hazreti Ebû Bekir'den sonra Hazreti Omer, Hazreti Osman
ve Hazreti Ali halife seçildiler, ikinci halife Hazreti Ömer'in zamanında Şam valisi
olan Muaviye, Hazreti Ali'nin halifeliğini tanımamış ve Hazreti Osman’ın 011‫؟‬
edilmesini bahane ederek isyan etmişti. Bu isyan aslında, Emevî hanedanının, Haşimî
hanedanına karşı bir ayaklanması olup, Haşimî hanedanından ve Resûlullah
Efendimizin yakını, damadı, amcasının oğlu olan Hazreti Ali çoğunluk tarafından
halife seçildiği halde Muaviye dünya saltanat! İçin Hazreti Ali taraftarları ile savaşı
göze almış, her iki taraftan da binlerce masum Müslümanm kanlarının dökülmesine
sebep olmuştu. Bu savaşlar sırasında Müslümanlığın üçüncü bir fırkası, üçüncü bir
yolu meydana çıktı. Bu üçüncü fırka, bu üçüncü grup, kargaşaya, kan dökülmesine
sebep olan halifeliğin ve hükümetin bir kişide toplanmasını kabul etmiyorlardı.
Bunlar Hazreti Osman'ı da Hazrret-i Ali'yi de sevmiyorlardı. Bunlar devrimizin
anarşistleri gibi hükümet tanımıyorlardı. Bunlar herkes gibi düşünmeyen, yıkıcı
fikirler taşıyan ayrılıkçı bir fırka idi. Bunlara diğer fırkaların dışında kalanlar anlamına
gelen Hariciler dendi.
Müslümanlık etrafa yayıldıkça, islâmiyeti kabul eden milletlerin kendi
İnançları, felsefî görüşleri, İslâmî İnanç ve görüşle karıştı. Çeşitli inançlar, çeşitli
fırkalar meydana geldi. Bu fırkalar arasında, felsefî mesele üzerinde önemle duran, bu
hususta fikirler yürüten, tartışmalara giren Mûtezile fırkası idi. Mûtezile'nin en eski
ve meşhur kurucusu Vâsıl . Atâ 699-748) idi. Bu zât İlahî sıfatlar, kader ve cüz'î
irade meselelerinde Sünnet Ehli inançlarına uymayan görüşler ortaya attı. Bunların
inancına göre, kul yaptığı günahlardan, hatalardan sorumlu değildir. Cüz’î irâdeden
mahrum olan kul kaderinin İcabı her kötülüğü yapar. Bu yüzden bunlara Kaderiyye'ci
de denir. Ehl-İ Sünnet inancına göre, kul gayret sarf ederek kaderini iyiye doğru
götürebilir. Çünkü takdîr-i ezel gayrete âşıktır. Hasan-I Basıî hazretlerinin
meclisinden aynhp İslâmî olmayan düşüncelere kapıldığı İçin Vâsıl hakkında: "Vâsıl
bizden ayrılıp gitti, îtizâl etti." dediği İçin bu fırkaya "Aynlanlar" anlamına gelen
Mutezile fırkası denmiştir. (Tercüme-İ Milel ١٥ Nihâî, 1304, s. 27). işlerine geldiği
İçin Şiîler bu fırkaya katıldılar.
Abbasî halifesi Memûn ve Memûn'dan sonra gelen halifeler zamanında
Arapçaya tercüme edilen eski Yunan, Hind, Iran eserleri felsefî cereyanı arttırdı.
Yunan, Iran, Hind, Hıristiyan ve Yahûdîlerin felsefî görüşleri İslâm âlemine yayılınca
Mûtezile kendi İnançlarını daha ustalıkla savunmak İçin, bu yabancı fikir ve
nazariyelerden istifadeye çalıştılar. İbrahim en-Nazzâm (vefat! 835) Ebû'l-Hüzeyl
HAYATI

(vefatı 840) gibi Memûn zamanındaki Mûtezile cereyanının büyük üstadlannda

Yunan felsefesinin tesiri açıkça görülmektedir.
Mûtezile'nin bu husustaki faaliyeti karşısında, Ehl-İ Sünnet uleması da boş
durmadı. Mûtezile ileri gelenlerinden iken tekrar Ehl-İ Sünnet yoluna donen 2001-
Hasan el-Eşarî (873-937) gibi büyük alimlerin himmeti ile Ehl-İ Sünnet'e mahsus bir
kelam ilmi doğdu. Fakat bunlarda da Ehl-İ Sünnet kelamı bazı noktalarda
Mûtezile'nin fikirlerine temayül etmiş olduğu gibi Mûtezile kelamı da eskisine
nazaran değişmiş, Yunan felsefesi ile dolu bir hale gelmişti. İşte bu sırada büyük
alim 022211 (1058-1111) ile Ehl-İ Sünnet kelam ilminin yeni bir sayfaya dahil
olduğunu görürüz. 022211 zamanında Yunan Felsefesi, Farabî ve ibn 5103 ile islâmlar
arasında tam mânâsıyla yayıldığı cihetle, felsefenin her dediğini red veya kabul eden
iki zıt görüş meydana gelmişti. Gazalî çeşidi eserleri ile bu iki ayn görüşü çürüttü.
Boylece dinî inançlara uymayan felsefi görüşlerin reddi de Sünnî kelam ilmine girdi.
Çeşidi fikirlerin ortaya atıldığı, çeşitli görüşlerin revaçta olduğu bu devirlerde
Mürcîe diye bir fırka meydana çıkmıştı. Bu fırkaya mensup kişilerin inancına göre
İmanını kaybetmiş bir kişiye ibadetin faydası olamayacağı gibi İmanlı bir kişiye de
günâhın bir zaran dokunamayacaktır.

Şimdiye kadar gördüğümüz, Müslümanların ayrıldıkları esash 5 fırkayı

hatırlayalım:
1. Sünnîler
2. Şiîler
3. Haricîler
4. Mûtezile
5. Mürcieler

Bunlar da zamanla bölümlere ayrıldı. Sayılan arttıkça arttı. Bunlan saymamız,

acaib düşüncelerini öğrenmemiz bizi oyalar. Bu hususta fazla bilgi almak isteyenler
şu kitaplara bakabilirler:

1. Tercüme-İ 14210/ ١٥ Nihâî', 1304, Şehnstânî

2. Yeni /1771- Kelam', İzmirli İsmail Hakki, İstanbul, 1339
3. Muhassilu'l-Kelam ve'l-Hikmef, İzmirli İsmail Hakki, İstanbul, 1336
4. İslâm Düşüncesinin 1/0/9151: Süleyman Uludağ, 1979, Dergah Yayınlan

5. İslâm Düşüncesi; Hilmi Ziya ülken

6. Şerhu'l-Akâid\ Taftazâni; hazırlayan Süleyman Uludağ, Dergah Yayınevi,

İstanbul, 1991
 HAZRET! mevlânâ

Yukarıda Hazreti Ali'ye gönül verenlerin ŞİÎ (Alevî) fırkasından olduklarım

görmüştük. Sonradan bunlar da bölümlere ayrıldılar. Din ve dünya işlerinde yedi
İmamı tanıdıkları İçin Yediler fırkası anlamına gelen Seb'iyye, on iki İmamı
tanıyanlara isna Aşeriyye fırkası adi verilir. Aynca akıncı imam Câfer es-Sâdık
(vefatı 148/765)2 bağlı olanlara Câferiyye fırkası, Câfer 5-5 201 12 sonra gelen oğlu
İsmail'e bağlı olanlara da ismailiyye fırkası denmektedir. Bunlar İslâm aleminin
691111 bölgelerinde bugün de yaşamaktadırlar.
Bugün yurdumuzda yaşayan Alevîler, hâlis Türk oldukları halde Yavuz Sultan
Selim'le Çaldıran'da savaşan Şah İsmail'in siyasî bir maksatla yurdumuza yaydığı ŞİÎ-
Alevî fırkasına mensupturlar. Tahtacılar diye adlandırdığımız grup da bunlara benzer
inanca sahiptirler.
Şiîler (Alevîler) Hazreti Ali'yi çok severler. Biz Sünnîler de Hazreti Ali'yi
severiz, fakat Alevîlerin bir kısmı bu sevgide çok ileri giderler. Nitekim:
Gâliye veya Müellihe fırkası; Hazreti Ali'ye muhabbette pek ileri giderek
Hazreti Ali'nin, hâşâ Allah olduğuna inanırlar ve Hazreti Ali'nin tekrar dünyaya geri
döneceğini beklerler.
Hazreti Ali (٤٤.٧.) kendisine Allahhk isnad edenlerin ateşe atılıp yakılmasını
emretmişti. İzmirli İsmail Hakki merhumun Muhassalu'1-Kelâm ve'1-Hikmeî adil
kitabinin 107. sayfasından aynen aldığım şu vak،ayi ibretle okuyalım:
"Hazreti Ali, bir gün hâne-i saadetlerinden çıkınca Gâüye'nin kendilerine secde
ettiğini görmüş. Aralarında şöyle bir konuşma geçmişti:

Hazreti Ali
-Bu nedir, bu hal nedir?
Gâliye:
-Sen O'sun
Hazreti Ali:
-Ben kimim?
Gâliye: ‫لد اال اتت‬,‫اتت اللد الذى ال‬

(Sen öyle bir Allah'sın ki senden başka Allah yoktur.)

Hazreti Ali:

-Sizlere yazıklar olsun. Bu söz küfürdür. Bu sözden dönünüz. Yoksa

boynunuzu vururum, dedi."

Gâliye, kendilerine verilen üç gün mühlet zarfında küfürden geri dönmedikleri

İçin ateşe atıldılar.
Kur'ân-ı Kerîm'e, hadislere sırrî mânâlar veren, hiç bir tefsirde görülmeyen
batınî mânâlarla âyetleri istedikleri tarafa götüren, çeken Alevî ve batınî inancında
HAYATI 2 ‫ا‬
olanlara da rastlanmaktadir. Aynca İslâmî bir İnanç olmayan hulul, tenâsuh İnancı da
yukarıda geçen Gâliye fırkasının fikirleridir. Hulul: Hakk'm insanin İçine girmesi,
insanda görünmesi İnancıdır. Tenâsuh ise insanin olgunlaşıncaya, kemâle gelinceye
kadar ruhun kalıptan 120114 girmesidir. Bu her iki İnanç da Hindistan'dan gelmiştir.
İslâmî değildir. Dinimiz hululu da, tenasuhu da reddetmektedir.
Hulâsa olarak alındığı halde uzayıp giden İslâmî olmayan bu çeşitli
mezheplerin, fırkaların zuhuru Resûlullah Efendimiz'in şu hadîslerinde haber
verdikleri bir hakikatin tecellisidir:
"Benim ümmetim, yetmiş üç fırkaya ayrılacaktır. Bu yetmiş ‫ نا‬fırkanın
cümlesi İnanç cihetinden cehenneme girerler. Ancak bunlardan bir tane fırka
cehenneme girmez.
Ashab:
"Yâ Resûlallah, cehenneme girmeyen bir tane fırka kimlerdir?" diye sorunca:
"Onlar, benim itikadımda ve ashabımın itikadında olan kimselerdir." buyurdu-

fslâmiyet hızla etrafa yayılıp, çeşitli milletlerin çeşitli mezheplerin, çeşitli

161511 cereyanların kaynaştığı yerlere 2911162 ne oldu?
İslâm dini, kendinden evvel gelen dinlerin etkisi altında kalmadığı gibi,
İran'ın, Hind'in, eski Yunan felsefesinin de tesiri altına girmedi. Çünkü, bizâtihi
herşey İslâm'da vardı. İslâm İslâm'a yetiyordu. Abbasîler devrinde, Arapçaya tercüme
edilen felsefî eserlere gösterilen rağbet de İslâm'ın ilmi sevmesindendir. Çünkü
Hazreti Muhammed (s.a.v.) Efendimiz, "Hikmet, mü’ıninin kaybettiği bir şeydir.
Onu, nerede bulursa ahr." emr-i cehline uyarak İslâm âlimleri, () eserleri dikkatle
okuyor, yorumluyor, İslâm'a aykırı şeyleri reddediyor, İslâm'a uyan görüşler üzerinde
duruyor, düşünüyor, onları şerh ediyordu. Müslüman, ilmi, Çin'de bile olsa
Peygamberin buyruğuna uyarak alacaktı. Müslüman, Aristo'yu da, Eflatunu da,
Konfüçyüs'ü de okuyacaktı. İslâm alimlerinin, Yunan eserlerine yazdıkları şerhler
olmasaydı, o kitaplar Avrupalılarca bu kadar etraflıca bilinemeyecekti. 0 kitaplar.
Rönesans'tan sonra Batı’nın aydınlanmasına sebep olmuştur.

Son devirlerde, İslâm âleminin ilim, teknik medeniyyet bakımından geri

kalması islamiyetin kusurundan değildir. Büyük bir şâir ne güzel söylemiş:

‫اسالم بذات خود ندارد عيبى‬

‫هر عيب كه هست زمسلمانى ماست‬
 HAZRETİ MEVLÂNA

(İslâm’ın kendisinde asla kusur, ayıp yoktur. Her ne ayıp varsa bizim
Müslümanlığımızdan geliyor. İslâm prensiplerini gereği gibi tatbik edemeyişimizden
daha açıkçası, İslâmî bir şekilde yaşamayışımızdan geliyor.)

Hazreti Mevlânâ'nın Zamanına

Gelmeden önce islâmlar Arasında
Sûfîliğin Meydana Gelişi

Yukarıda hulasa olarak gördüğümüz çeşitli fırkalarla, çeşitli inançlar, İslâm

memleketlerinde iman zevkini ve heyecanım zayıflatmış, İslâm birliğini zedelemişti.
Bu durumdan üzülen, me’yûs olan dinlerine candan bağlı bazı Müslümanlar, yalnız
başlarına bir köşeye çekilerek kendilerini ibâdete verdiler. Az yediler, az içtiler, adeta,
dünyaya küsmüş gibi Sirt çevirdiler. Bu şekilde hareket eden kişilere "5011" denmeğe
başlandı. Halbuki İslâmiyet'in ilk zamanlarında kendilerini fazla ibâdete verenlere âbid
ve 22010 derlerdi. Sûfîler, kaba yünden yapılmış elbiseler giydikleri İçin, "sof"
kelimesi arapça yün mânâsına geldiğinden, onlara bu isim verilmiştir. Eldeki tarihî
kaynaklara göre ilk defa 5011 namını alan ve Suriye'de ilk zaviyeyi (ibadet köşesini)
kuran zât (01611 150-miladî 767) vefat eden Küfeli Ebû Hâşim'dir. Ondan sonra
Süfyan-1 Sevrî (hicri 168/miladî 784 vefat) Zünnûn-1 Mısrî (vefat: 245/859)
Horasanlı Bâyezid-İ Bistâmî (vefatı: 261/874): şehid edilişi yüz yıllardan beri
konuşulan Hallâc-1 Mansflr (vefatı 309/921): Cüneyd-İ Bağdadî gibi bir çok büyük
sûfîler yetişerek, fikirlerini, mesleklerini bütün engellere, isnadlara, hakaretlere, kafir
sayılmalarına rağmen îslâm âleminin her köşesinde neşr ve tânıîmden geri
durmuyorlardı.
Bu ilk asırlarda şeriat âlimleri tarafından pek de hoş görülmeyen ve şüphe ile
karşılanan sûfîler Ebu'l-Kasım Abdülkerim Kuşeyrî (vefat! 465/1072) :١ "Sûfîlerin
İnançlarının, İslâmî ve Muhammedî inanca aykırı düşmediğini" göstermek
maksadıyla sarfettiği gayretten ve bilhassa imam Gazzalî Hazretlerinin 450/1058 -
505/11 1 ‫ )ا‬çok esash çalışmaları, hayli yararh eserler yazması, inandığı hakikatleri
bizzat yaşaması sebebiyle sûfîlerin halk arasında, hatta şeriat âlimleri nazarında büyük
saygı kazandılar. Meşhur âlimlerden bir çoklarının büyük şeyhlere İntisâbı,
hükümdarların, emirlerin bizzat tekkeler ve zâviyeler yaptırarak sûfîlik akımını teşvik
etmeleri, daha doğrusu 0 akima katılmaları İslâm âleminin her tarafında yüzlerce şeyh
ve dervişler yetiştiriyordu. Adeta yeni bir İçtimaî zümre meydana geliyordu. XI.
yüzyıldan XIII. yüzyıla Mevlânâ'nın asnna kadar İslâm âleminde tarikatlar teşekkül
etmeğe başlamış, XIII. asırdan sonra bu gibi tarikat teşkilâtı her sahada genişlemiş,
ehemmiyet kazanmıştı.
Sûfîliğin önce kuvvetle yayılmağa başladığı IX. yüz yılda İçtimaî ve fikrî
muhit sûfîliğin gelişmesine tamamıyla müsait bulunuyordu. Abbasîler devrinin ilk
asrındaki refah ve İktisadî durum halkı rahata kavuşturmuştu. Bir arahk ismailiyye
mezhebinin, Islâm'ın sinesinde yaşatmak ve geliştirmek istediği batınî inanca dayah
HAYATI

bir çeşit dinî görüşler sistemi tutunamadı. Halk arasında tasavvuf! bir cereyanın
yerleşip kuvvetlenmesi İçin lazım gelen zemin de artık tamamıyla hazırlanmıştı.
‫؟‬eşitli mezhep ve fırkaların İnançları, eski Yunan filozoflarının eserlerinin
tercümesiyle başlayan felselî görüşler, Hind ve İran'dan gelen çeşitli inançlar, bilhassa
Jskenderivve Mektebi'nin mahsulü olan Yeni Eflatuncu görüş, islamlar arasında
tasavvufun zuhdruna sebep oldu" diye düşünenler, yazanlar hata etmektedirler.
Tasavvufun doğuşunu hazırlayan amil, İslâm'a aykırı düşen çeşitli inançların
mü'minleri içlerine İnmeğe, kendi dinî inançlarına kapanmaya, Kur’ân'ın dışındaki
bütün görüşlere karşı çıkmağa zorlamış olmasıdır. Bu yüzden İslâm dini kendisinden
evvel gelen dinlerden etkilenmediği gibi, sufilik görüşlerinde de. Hind’in, Yunan'm
tesiri altında kalmamıştır. Her dinde olduğu gibi İslâm dininde de kendine has bir
tasavvuf vardır. Bu sebeple İslâm tasavvufu da, İslâm’ın kendisinindir. İslâm
tasavvufunun kaynağını da, Kur’ân-1 Kerîm ve hadî.s-i şeritler teşkil etmektedir. Bu
hususta şunu hatırlamamız, bizi tesir altında kalma görüşünden kurtaracaktır.
ilk müslüman sûfîsi olan ve Suriye'de ilk zaviyeyi kuran, 767 tarihinde vefat
eden Ebû Haşim zamanında Hind ve Yunan eserleri henüz Arapçaya tercüme
edilmemişti ki İslâm sûfîleri yabancı İnanışların etkisi altında kalsınlar.
Sûfîliğe aid yazdan eserlerin bize intikal eden en eskisi Basrah Ebû Abdullah
el- 112115 bin Esed el-Muhâs‫؛‬bî'ye aiddir (vefatı: 223/837). Bu alanda eserleri ile İslâm
âleminde büyük tesirler bırakan Muhyiddin el-Arabî ile Hazreti Mevlânâ’dır. Bunlar
ve bu büyük 3 0 111 ‫ل‬٥١١ sonra gelen tanınmış sûf'îler hep Vahdet-i Vücûd konusu
üstünde durmuşlardır.

Vahdet-i Vücûd nedir?

Anlaşılması ve anlatılması zor olan bu konu üzerinde durmak istemezdim.

Fakat Mevlânâ hakkında yazdan her kitapta bu konu İşlendiği İçin bendeniz (1.
aklimin erdiği, dilimin döndüğü kadar Cenâb-1 Hakk'm lütfuna, ihsanına güvenerek
yapacağım hatalardan atfımı niyazederek kısaca bir şeyler arzedeceğim.
Vahdet-i Vücûd anlayışını İslâm sûfîleri Hind'den, İran'dan, eski Yunan'dan
almazlar. Görüşlerini, sezişlerini Kur’ân-I Kerim âyetlerinden ve Peygamber
Efendimizin 02015-1 şeriflerinden faydalanarak açıklarlar.
Bu bahsi iyice anlamamız İçin Zât-1 bârî hakkında düşünmemiz, O'nun eşsiz
olan yüce varlığını gönlümüzde hissetmemiz, duymamız, bize varlığını hissettirmesi
İçin 0112 yalvarmamız, 0'ndan niyazda bulunmamız gerekir. Çünkü biz, ancak
Hakk'ı, Hakla bulabiliriz, ancak O'nun yardımıyla, 0'nu duyabiliriz. AHah'1
düşünmek, hissetmek kolay 110119 Şâirin dediği gibi:

Akil bilir ki var bir Allah

Mahiyeti anlaşılmıyor, 20

O'nu, dışarıda aramayacağız. 0) hâşâ maddî bir varlık değildir ki dışarıda

görülsün. O nu gönlümüzde arayacağız. Bir hadiste: "Ben yerlerime, göklerime
sığmadım, mümin kulumun kalbine sığdım" denmedi ١٦٦: Kur'an-1 Kerim'dc:
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫ونحن اقرب اليه من حبل الوريد‬

"Biz insana şah damarından daha yakınız." (50/16) diye buyurulmadı mi?
Hazreti Mevlânâ da bir şiirinde "Biz, dostla beraber olduğumuz halde dost
nerede? diye soruyoruz.
Hazreti Yunus "Bir ben vardır, bende benden içerü" derken kimi kasdetmişti?
Önce, yarattığı eserlere bakarak, O'nun varlığını vicdanımızda hissedelim.
Çünkü Cenâb-ı Hakk Kur’ân-1 Kerîm'de

‫سنريهم آياتنا فى أآلفاق و فى انفسهم‬

"Biz onlara ufuklarda kendi dış dünyalarında ve nefislerinde kendi İç

dünyalarında ayetlerimizi gösteririz." (41/53) diye buyurdu. Bu dünya güzel eserlerle
dolu bir müze gibidir. Biz insanlar, bu muhteşem müzenin İçinde olduğumuz halde
bu müzeyi layikiyla inceleyemiyoruz. Burada bulunan eserlerin güzelliğine, sanatına,
nüfuz edemiyoruz. Çünkü hepimiz günlük işlerimizle meşgulüz. Başarmak
mecburiyetinde olduğumuz vazifelerimiz var. Hayatimizi kazanmak çabası, bizi
hayatin esiri yapmıştır. Bu sebeple etrafımızdaki şaheserleri görüp onun yaratıcısını
düşünemiyoruz. Gerçekten ilmin ışığı altında vicdanimizi, kendimize yol gösterici
yaparak etrafımıza şöyle bir bakacak olursak, en küçük bir zerreden en büyük bir
varlığa kadar, gerek şu üstünde yaşadığımız dünyada gördüklerimiz ve gerekse
gökyüzünün sonsuz boşluğunda yolunu şaşırmadan dönüp duran başka dünyalar,
başka güneşler bizi hayrete düşürecektir. Bir kaç hafta once 15 milyar ışık yılı uzakta
bir güneşin keşfedildiğini ilim adamları açıkladılar. Yukarıdaki ayet-i kerîmenin İşaret
buyurduğu gibi bir de nefsimize, kendi vücudumuza bakalım: Her insan milyarlarca
küçük hücreden mürekkep bir âlem. Hazreti Ali "Sen kendini küçük bir şey
zannediyorsun, halbuki sende büyük bir âlem gizlidir, "diye buyurdu. Bizde bulunan
milyarlarca hücreden bizim haberimiz yok. Aslında üzerinde yaşadığımız dünya
nüfusundan fazla hüceyre bizde, bizim tenimizde yaşıyor. Biz öldükten sonra mezarda,
bir müddet daha yaşamağa devam edecek olan bu küçük hücreler, şuurlu birer
varlıktır. Onlar da yaşıyorlar, çoğalıyorlar, büyüyorlar. Henüz tıraş olmuş bir adamın,
gömüldükten bir hafta sonra mezarı açıldığı zaman sakalının uzadığı görülecektir.
Çünkü henüz ölmemiş bulunan hücreler çalıştılar. Ayakkabı ayağımızı sıktığı zaman
meydana gelen nasır, ölü hücrelerden meydana gelmiş bir siper, bir yığından başka bir
şey değildir. Evet, kendi vücudumuzda olup bitenlerden haberimiz yok. Ya
dimağlarımız! Gördüğümüz şeylerin, geçtiğimiz derelerin, aştığımız dağların,
tanıdığımız insanların, okuduğumuz kitapların fotoğrafları beynimize istif edilmiştir.
Bu ne şaşılacak bir arşivdir? En kıymetli varlığımız olan beynimiz, kuvvetli bir
mahfaza İçine, az hacimli bir yere buruşturularak ustaca yerleştirilmiştir. Kaç mimar,
kaç mühendis, kaç fizik alimi, kaç kimyager, baş başa vererek insan vücudunun bu
esrarengiz laboratuvannın plânını hazırlamışlar ve bu şaheser varlığı ortaya
koymuşlardır.
Bu yüzdendir ki Peygamber Efendimiz
‫من عرف نفسه فقط عرف ربه‬
HAYATI

"Nefsini, kendini bilen, tanıyan, Allah'ını bilir.” diye buyurmuştur. Dünya,

yalnız insandan ibaret değildir. Gözümüzün görmediği mikroplardan alınız da, fillere
kadar, milyonlarca çeşit canlı varlık var. Onların her birinin üstünde de aynen insanda
olduğu gibi durulmuş, düşünülmüş, hesaplanmış, bir kanuna bağlanarak yaratılmış
en küçük ve ehemmiyetsiz görünen bir sivrisineğin kanadındaki incelik ve sanat,
insan yapısı bir dev nakliye uçağının kanadında yoktur. Anlar, şaşırmadan çok
muntazam, bir milimetre dahi hatası olmayan petek yapmaktadır, ördek yavrusu
yumurtadan çıkar çıkmaz usta bir yüzgeç gibi yüzmeğe başlıyor. Bitkilerin çeşitleri
de sayılamayacak kadar çok. Onlar, köklerinden yere bağlı, dolaşamıyorlar, fakat gıda
alıyorlar, nefes alıyorlar, onlar da nesil bırakıyorlar, onlar da uyuyor. Onların nefes
almalarına yarayan yapraklarındaki intizam ve güzellik, meyvelerindeki renk, koku ve
tad nedir? Kur’ân-1 Kerîm'de, her şeyin Hakk'ı tesbih ettiği, hiç bir yaratığın, hiç bir
varlığın zikirden fâriğ olmadığı bildirildiğine göre (1 7/44) varlıkların Hakk'ı tesbih
etmeleri İçin canh olmaları gerekmektedir. Nitekim, bugünün İlmî buluşları cansız
sandığımız maddelerde de bir hareket, bir canhhk olduğunu ortaya koymuştur. Atom
bilgisi bu hakikati açığa kavuşturmuştur. Her maddenin en ufak zerresi olan atom, bir
çekirdek etrafında baş döndürücü bir hızla dönmektedir.
Canh ve cansız saydığımız bütün varlıklarda, bu ince hesaplan yapan, bu
sanati gösteren, bizi hayretlere düşüren güzellikler :002 eden büyük yaratıcı nerededir?
Bu gördüğümüz eserlerin sahibi kimdir? Bütün bu varlıkları kim yarattı?

Okursanız bir kitabi

Sahibini sorarsınız

Gördünüz mü bir hoş yapı

Yapan kimse ararsınız

Sahipsiz mi yerler, gökler

Düşününce insan anlar

Her şey bize isbat eder

Büyük, Kadir bir Allah var

Vicdanen varlığını hissettiğimiz Kadir-i Mutlak her şeye kadir olan, her şeyi
yapabilen Cenab-! Hak, ayni zamanda Hüsn-i Mutlak, Hayr-ı Mutlak ٧‫ ع‬Vücûd-1
Mutlak'tir. Bütün güzelliklerin, bütün hayırların, bütün varlıkların yaratıcısıdır.
Zaman ve mekan yokken, şu gördüğümüz ve görmediğimiz bütün âlemler, bütün
varlıklar mevcut değil iken 0 var idi.
Allah, büyüklüğün ve aşkın görünmez aleminde eşsiz bir varhk olarak
hükmünü yürütüyordu. O'nun kudreti karşısında, şaşırıp kalacak, güzelliğine hayran
olacak bir göz, bir gönül mevcut değildi.

‫كنت كنزا مخفيا فآحببت آن أعرف‬

 HAZRETİ MEVLÂNÂ

"Ben gizli bir hazine idim. Bilinmeyi sevdim" hadisi gereğince bilinmek
istedi. Bakara sûresinin 30-34. ayetlerinde beyan buyrulduğu üzere Cenâb-1 Hak,
yeryüzünde kendisinin sıfatlarının mazhân olarak insani yarattı.

‫ونفخ فيه من روحه‬

"٧٥ ona kendi ruhundan üfledi." (32/9) Bu üfleyiş tamamıyla manevî bir mânâ
taşır. Cenâb-1 Hak, hâşâ, maddî bir varhk değildir ki üflesin. Boylece insan nüsha-‫؛‬
kübrâ, Hakk'm en büyük, en mükemmel bir eseri olarak, görme, İşitme, hissetme
dolayısıyla sevme sıfatlarına mazhar oldu.
Bu yüzdendir ki insan, bütün varlıkların en şereflisi oldu. Bu yüzden Cenâb-1
Hak, Kır'ân-1 Kerim'de: "Biz gerçekten insan oğullarım şereflendirdik." (17/70)
"Muhakkak ki Biz, insani en mükemmel bir yaradılışta yarattık" (95/1) diye buyurdu.
Gerçekten de eşref'-i mahlûk ve Zübde-İ âlem olan insanda, başka hiç bir
varlıkta bulunmayan bir mânâ, bir İlahî emanet, bir İlahî kıvılcım vardır. Bu İlahî
kıvılcım, 251102 kavuşmak İçin hasretle, iştiyakla çırpınmakta, maddî ve fanî
varlığımızın ötesinde titreyerek, yanarak koşmakta yaratıcısını aramaktadır, insanda
bulunan, ruhun aslını araması, insanin Hakk'a karşı olan sevgisinin nedenini teşkil
etmektedir. Mevlânâ:

‫اى جان خربت هست كه جانان توكيست؟‬

‫اى دل خربت هست كه مهامن توكيست؟‬

"Ey ruh, sevgilin kimdir, haberin var mi? Ey gönül, sende misafir olan
kimdir, biliyor musun?" demektedir. Yere, göğe sığmayan, bizim gönlümüze sığan,
bizde misafir olan yüce varlığın, maddî olarak düşünülmesi bizi hulûl (içe giriş,
birleşiş) batıl inancına düşürür. Bizi küfre, inançsızlığa götürür. Hakk'm gönlümüze
sığması hali, tamamıyla rûhânî ve manevî bir haldir, mecazî bir ifadedir.
Cüneyd-İ Bağdadî hazretleri bu İlahî duygunun, bu İlahî sevginin İçinde
kendini kaybetmiş de "Sırtımdaki cübbenin İçinde, Hak'tan başka bir şey yoktur"
diyerek kendisinde Hakk'm tecellî ettiğini belirtmiştir. Keza Hallac-I Mansur da bu
İlahî sevginin heyecanı ile, "Ben Hakk'im" diye söylenmiş, bu sözü yüzünden
021282112 çekilmiştir.
Bütün bu sözler, zevk-i manevî İçinde, İlahî heyecanla söylenmiş sözlerdir. Bu
sözleri hoş karşılamayan velîler de vardır. Nitekim Ahmed er-Rufaî hazretleri
092471/201/7264/- Mueyyed adil kitabında aynen şöyle buyurmaktadır: Hallac-! Mansur'un
"Ene'1-Hak (Ben Hakk'im)" dediğini naklediyorlar. Hallac, eğer Hakk'ı idrak etseydi,
gerçekten Hak yolu üstünde bulunsaydı, utanır, edeben, "Ben Hakkımdiyemezdi.
Vahdet-i Vücûd'a dair onun şiir söylediğini de anlatırlar. Bu sözlerin hepsi de, bunlara
benzer sözler de bâtıldır. Hallac bir vehme kapılmış, bir halden hale düşmüş de bu
sözleri söylemiştir. Ben, bu ve buna benzer sözlerden sakınmanızı tavsiye ederim.
Bunların hepsi de batıl, uygunsuz sözlerdir. Vahdet-i Vücûd görüşlerinden ve Hakk'm
varlığına aid felsefî fikirlerden kaçınınız. Zira bu ilimler insanin ayağını ateşe doğru
HAYATI

Varlığın birliği ve bütünlüğü anlamına gelen Vahdet-i Vücud inancında iki

görüş vardır:
1. Biri Heme ûst (Her ne varsa 0'dur)
2. Diğer görüş Heme ez ûst (Her ne varsa O'ndandir) yani her şeyi 0
yaratmıştır.
Birinci görüşü, yanlış anlamamak, yanlış yorumlamamak gerekir. Burada,
kainatta, ١001/٤ olarak ne görülüyorsa hepsi Hakk'm kendisidir AewmeY'yenvyOT.
Hâşâ, eşya, Hak olur mu? Cenâb-1 Hak, her yerde hâzır ve nâzır değil midir? Her
zerrede O'nun kudreti, sanati ve güzelliği görülmüyor mu? Dikkatle düşünürsek,
bütün eşya, bütün varlıklar hep O’nun isimlerinin ve sıfatlarının tecellisinden
ibarettir, sofilerin kitaplarında rastladığımız sözlere mânâ verirken çok dikkatli
olmamız lâzımdır. Mesela; Hakk'a karşı söylenmiş bir şiirin şu mısraını nasıl
anlayacağız?

‫ بمنست ووجود من ازتو‬.‫ظهورتو‬

"Allahım, sen ancak benimle tecelli ettin, ben olmasam sen, tecelli
etmeyecektin. Ben de, seninle göründüm" diye mânâ vermeyeceğiz."Allahım, senin
tecelli ve zuhurun benimledir. Benim varlığım da şendendir" diye ınânâlandıracağız.
Bazı kişiler, Islâm'ın Vahdet-i Vücûd İnancını, batınî felsefesindeki panteizm
ile karıştırmakta ve ikisini bir saymaktadırlar. Bu büyük hatadır. Çünkü, Batmîler,
panteizm İnancı ile gördüğümüz herşeyi, bütün kainatı Hakk'm kendisi olarak
düşünmektedirler. Halbuki bu dünyada gördüğümüz herşey, bütün varlıklar, fânidir.
Fânî olan, gelip geçici olan varlıklara nasıl olur da hâşâ Allah denilebilir?
Hakk'm kudreti, her mahlûkta ayn ayn tecelli etmiştir. Biz yarattığı eserlere
bakarak Hakk'm kudretini, sanatım, güzelliğini düşünürüz. 0 eserlere takihr kalırsak,
yaratıcıyı unuturuz. Aksine, eserlerinde yaratıcıyı bulursak, fânî eserleri unuturuz.
Batıhlann panteizm İnancı, Vahdet-i Mevcud karşılığı sayılabilir. Görülenler
Hak değildir, Hakk'm tecellileri, yani yarattığı eserlerde Hakk'm kudretinin, sanatının,
güzelliğinin görülmesidir. Burada Hakk'm tecellisi bahis konusudur. Hâşâ, Hak
eşyaya hulûl etmiş, girmiş değildir. Eşyada tecellî etmiştir. Güneşin ışığı duvara
düşmüştür, duvar, bir güzelce parlamaktadır, fakat duvar güneş değildir.
Yüzyıllardan beri Sûfîlerin görüşlerinin, İnanışlarının yanlış anlaşılmasına
sebep olan bu hulûl ve tecellî meselesinde hataya düşmemek İçin bu konuyu iyice
anlamamız gerekmektedir. Hulûl (içe giriş) ve ittihad (bir oluş)'a imkan hasıl
olabilmesi İçin, 221-1 Hak'tan ayn varlığa ihtiyaç vardır. Çünkü, Vahdet-i Vücûd
inanışının esasim Vücûd-1 Mutlaktan başka hiç bir varlığa inanmamak teşkil
etmektedir. Madem ki eşya, Hakk'm varlığı ile var olup, kendi nefisleri ile
yokluktadır. 0 halde, ancak yaratıcının varlığı ile var olan, yaratılan varlık sahasına
çıkan eşyanın Hak'la birleşmesine mantıken imkan yoktur.
Muhyiddin-i Arabî (1 165-1240) hazretlerinin bu husustaki pek ince ve mânâlı
açıklamalarım ve hulûl ile zuhûr (tecellî) arasındaki farkı nazaı-ı itibara almayan bazı
şeriat âlimleri, Arabî hazretlerini, onun gibi düşünenleri ve onu takip edenleri
hululiye batıl İnancı ile suçlamışlardır. Bu çok ağır suçlamalar, bu inançta olan
Sufiler tarafından daima şiddetle reddolunmuştur.
 HAZRETl MEVLÂNÂ

Bu yüzdendir ki Muhyiddin-i Arabî hazretleri de, îmam-ı Rabbani (1563-1624)

hazretleri de, tam Muhammedi yolda yürüyen birer velî-i kamil oldukları halde, bu
büyük velîlerin eserlerini dikkatle okumayanlar, onların fikirlerine, görüşlerine akil
erdiremeyenler, onların ayn ayn yollarda olduklarım sanmışlardır. Halbuki şâirin
dediği gibi:
"Cümlenin maksudu bir amma, rivayet muhtelif"
Bunların meşrep ve ifade tarzları bakımından, elbette birbirlerinden ayn
tarafları bulunabilir. Fakat İnanç bakımından ikisi de İslâm âleminin en ileri gelen
birer velîsidir. İslâm âlemi, bu gün Hindistan'da, Pakistan'da, Endonezya'da ve 0
civardaki diğer İslâm memleketlerinde yaşayan milyonlarca Müslüman varlığını evvel
Allah, sonra imam-ı Rabbanî (1 563-1 624)٧٥ borçludur. Çünkü I. Ekber Şah (1 542-
1 6005) mezhepleri birleştirerek, yeni bir karma din meydana getirmeğe teşebbüs ettiği
zaman, imam-ı Rabbanî hazretleri, korkmadan bu teşebbüse karşı çıkmış, İslâm'ın
bozulmamasma, değişmemesine hizmet etmiştir.
Gerek Muhyiddin-i Arabî hazretleri, gerekse imam-ı Rabbanî hazretleri İnanç
bakımından her ikisi de tam Muhammedi yolda olup, eserleri ile asırlardan beri Hak
yolunda yürüyen mü’min kardeşlerimize heyecan vermişler, manevî zevk vermişler,
onlara Allah sevgisi, peygamber sevgisi öğretmişler, Sünnet yolunu göstermişlerdir.
Bu büyük velîlerin fikirlerini, görüşlerini anlamadan, bütün eserlerini dikkatle
okumayip İnançlarını öğrenmeden, onlar hakkında yanlış fikir yürütmek, herhangi
birisinden yana çıkarak ötekine dil uzatmak insafa sığmaz. Sufîler arasında kendi
görüşleri, sezişleri yüzünden bu çekişmeler olurken, bir taraftan da medreseden yetişen
şeriatçılar ile İlahî aşkı benimseyen Sufîler arasında, İslâm âleminin her tarafında, ve
her devirde mücadeleler görülmüştür. Hallac-I Mansur gibi darağacma çekilenler,
Seyyid Nesimî gibi derisi yüzülenler olmuştur. Medresede okuduğu halde, Sufîüğe
meyleden müderris dervişler ile Sufîüği kendine zevk edinmiş derviş müderrisler yani
Hak âşıkı din adamları, bu derin uçurumu doldurmağa çalışmışlar, gayret sadetmişler,
kısmen de muvaffak olmuşlarsa da, bu zıddiyet, bu birbirini anlamama bir türlü
giderilememiştir.
Şevk ve muhabbet terennüm eden şiirleri ve semai hoş görmeyenler
bulunduğu gibi, Hazreti Mevlânâ gibi, İlahî aşktan nasibini alarak coşkun şiirler
söyleyen velîler, kendilerini hiç bir vakit, diğer şâirlerle mukayese etmemişlerdir.

‫شعرجه باشدبر من تاكه زنم الف ازو‬

‫هست مرا فن ديكر غير فنون شعرا‬

"Benim İçin şiir nedir ki ben ondan bahsedeyim? Benim, diğer şâirlerin
sanatlarından, hünerlerinden başka sanatım, hünerim vardır, ben Hak âşıkıyım"
demişlerdir. Sultan Veled hazretleri. Hak âşıkı şâir ile dinle ilgisi olmayan, alelâde bir
şâiri birbirinden ayn gördü. "Hak âşıkının şiiri, Allah'ın kelâmının tefsiri olduğu
halde, dünyaya gönül vermiş şâirin şiiri, sarımsak kokusu gibidir. Hak aşıkının
şiirinde, hayranlık, kendinden geçiş vardır. Halbuki öteki şâirin şiiri, benlik ve şöhret
mah.sulüdür."d‫؛‬ye yazdı.
 Peygamber Efendimiz Hak âşıkları hakkında:

‫لسان الشعرا مفتاح الجنة‬

"Şâirlerin dili cennetin anahtarıdır" diye buyurmuştur.
Nitekim, Hazreti Mevlânâ da, zaman zaman "Şâir, şiiri söyleyen değil,
yaşayandır” demiş, Cenâb-1 Hak'tan lisân-1 hâl isteyerek, "lisân-1 kâP'in aleyhinde
bulunmuştur.
Hüseyin Vâiz’e gore de "Hak âşıklarının söyledikleri şiirler, bir takım ilahi
sırlarla doludur, bunların mânâsını halkm çoğu anlayamaz. Bu gibi şiirleri anlamak
İçin, İlahî zevk, İlahî yardim lâzımdır."
Büyük bilgin Hüseyin ٧212 bu düşüncesiyle bir gerçeği ifade buyurmaktadır.
Bazdan, Hazreti Mevlânâ'yı Yunus Emre gibi, şiirlerini Türkçe söyleseydi, yalnız
Farsça bilenler değil, hepimiz onun şiirlerini anlardık, diye hayıflanırlar.
Düşünmezler ki bu gibi şiirleri anlamak İçin, sadece kelimelerin mânâsını bilmek
kafi gelmez, bunları sezecek İlahî bir duygu, manevî bir zevk lâzımdır. Bugün Yunus
Emre hazretlerinin 62 Türkçe şiirlerini herkes anlayabilir mi?

Bir ben vardır bende, benden içerü

derken, bu benin kim olduğunu nasıl bileceğiz?

Sutîlikten nasibi olmayan din adamlarının düşünce ve görüşlerine aykırı düşen
tasavvuf akımı az zamanda kuvvetlendi. Siyasî hayatin sükûnetden uzak, karma
karışık bir halde devam edip gitmesi, harplerin, İç çekişmelerin durmaması halkı
bıktırmış, canından usandırmıştı. İşte böyle bir durumda bu dünya saadetinden
ümidini kesen halk, mutluluğu başka bir âlemde aramaya başlamıştı. Maddî anarşinin
ruhlarda hâsıl ettiği manevî çöküntülere karşı, gönül doktorları sayılan büyük yol
göstericilere ihtiyaç vardı. Kalpleri kırılmış, ümidleri kaybolmuş kişilerin
sığındıkları yer sofilerin dergâhları, tekkeleri idi.
Şeyh Ebu SaidTe başlayan, Hakim Senaî (vefat! 546/1151) ve Feridüddin-i
Attar (vefatı 617/122O)ile gelişen, sufîlik cereyanı, bilhassa, XIIL yüzyılda
Anadolu'da pek yaygın bir hal almıştı.
Moğol istilası önünden kaçıp gelen, Fahrüddîn-İ Irakî (686/1289) Necmüddin
Dâye (654/1253) ve Evhâdüddîn-i Kirmanî (635/1237) gibi tanınmış şâir ve şeyhlerin
Anadolu'ya sığınmaları, Şeyh-i ekber Muhyiddin-i Arabî hazretlerinin (638/1240)
üvey oğlu, Sadrüddin-i Konevî Hazretleri (673/1247 Anadolu'da Ekberiyye tarikatının
yayılmasına gayret sarf etti ise de Hazreti Mevlâna'dan sonra kurulan Mevleviyye
karşısında pek tutunamadı. Şam bölgesine yayıldı. Mevlânâ'nın peder-i âlîler‫ ؛‬de,
yukarıda isimleri geçen Feridüddin-i Attar ve Necmüddin-‫ ؛‬Dâye gibi Kübreviyye
tarikatında idiler. 0 zamanlar, Ritaiyye Tarikat! da Anadolu'da, hayli yayıldı,
Anadolu'nun şarkında da Kadiriyye Tarikat! yaygındı.
Tam Muhammedi yolda olan bu Sünnî tarikatlardan başka; Babaîler.
Kalenderiler, Haydarîler, Melâmîler de Anadolu'ya serpilmişti. Mutezile mensuplan
da pek çoktu, İşte Hazreti Mevlânâ, Anadolu'nun gerek siyasî, gerekse fikri ve dinî,
en karışık zamanında tam Muhammedî bir yolda yürüyerek, söylediklerini ve
30 HAZRETİ MEVLÂNÂ

İnandığını yaşayarak, ruhlara İlahî bir neşe, gönüllere tatil bir huzur veren derin
mânâlı şiirlerini söylemeğe başladı. 0 yalnız büyük bir velî, büyük bir şâir değil,
eşsiz bir Hak âşıkı idi. o, başka şâirler gibi fânî güzeller İçin şiirler söylemiyordu. 0
Hak İçin söylüyor, Hak İçin yazıyordu.

‫بر نقش فناجه عشق بازد‬

‫آنكس كه بديد كبر يارا‬

"Allah'ın büyüklüğünü, kudretini, azametini gören, hisseden bir kimse, nasıl

olur da fânîliğe gönül verir, âşık olur?" diye buyuruyordu.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ'NIN HAYATI

Hazreti Mevlânâ'nın Dogum Tarihi ve Yeri

Mevlânâ Celaleddin Muhammed (6 Rebiiilevvel 609/30 Eylül 1207) senesinde

Belh şehrinde dünyaya gelmiştir. Bu doğum tarihi üzerinde görüş ayrılıkları vardır.
/110/10/01014 1-471/277 sahibi Eflakî Dede merhum, yukarıdaki tarihi gösterirken Hazreti
Mevlânâ'nın /1/1، /014/2/1 eserinde Semerkand'da idik, Harzemşah, Semerkand1!
kuşatmış, asker yığmış, savaşıyordu. Bir mahallede pek güzel bir kız vardı. 0 kız 0
kadar güzeldi ki, 0 şehirde ona benzer kız yoktu. 0 kızın:
"Allah'ım beni 20111/771 düşmanların eline bırakma, bunu bana reva görme" 0:٧٥
yalvardığını duydum, diye yazması bu tarihin yanlış olduğunu göstermektedir.
1:9000200‫ا‬1‫ ا ا‬şehri Mevlânâ'nın doğum tarihi olan 1207 tarihinde Harzemşah
tarafından muhasara edilmişti. Bu muhasara vakası, kızın güzelliğini hatırlaması İçin
Mevlânâ'nın 0 yıllarda en azından beş alti yaşında olması gerekir. Her halde bu
sebepten olacak ki tarihçi Will Durant Mevlânâ'nın doğum tarihini 1201 diye
gösterirken, Maurice Barres de 1203 olarak kaydetmiştir. Belh şehri bugün
Afganistan'da bulunmaktadır. Belh şehri, 0 devirlerde, ilim merkezi olup henüz
Moğol istilasına uğramamıştı. Camileri, medreseleri, sarayları ile etrafa ün salmıştı,
ipek yolu üzerinde tüccarların da kaynaştığı, iktisaden gelişmiş bir başkent idi.

Mevlânâ'nın Lakapları, Mahlasları

Adi, Muhammed lakabı, Celaleddin'dir. Bütün tarihçiler bu lakapla tanırlar.

Celaleddin isminden başka Hudavendigâr lakabı ile de yâd edilir. Mesnevi şerhlerinin
bazısında ondan, Mevlânâ Hudavendigâr diye bahsedilir. Nitekim Mevlânâ'ya ve
babasına yarim asra yakın hizmette bulunan Sipehsalar'm yazdığı hem üstadım,
efendim, merhum MidhaM Baharî Hazretleri, hem Ahmed Avni merhum, hem de
Tahsin Yazıcı tarafından Türkçeye tercüme edilen /11.46/2211 kitabında da Hudavendigâr
tabiri sik sik geçmektedir. Mevlevî ve Mevlânâ tabirlerine gelince, bugün,
umumiyetle Mevlevî kelimesi ile Hazreti Mevlânâ'ya gönül verenleri kasdediyoruz.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Halbuki, eski devirlerde bu lakap, Sufîler arasında, Hak âşıklarına, hakikat ehli
olanlara, gönülleri uyanık kişilere tahsis edilmiştir. Bu yüzden bizim Mevlânâmızı da
Mevlevî diye yâd edenler olmuştur. Ezcümle (835/1432) yılında vefat eden Tebrizli
büyük Sûfî şâir Kâsım-1 Envar hazretleri şu beytinde Mevlânâ'yı Mevlevî kelimesiyle
yâd etmiştir:

‫جان معنى قاسم ارخواهى بخوان‬

‫مثنوى معنوى مولوى‬

"Ey Kasim, eğer sen, mânâ canini aramak, bulmak istersen Mevlevînin
mânâlar kaynağı olan Mesnevisini oku" "Bizim efendimiz" mânâsına gelen Mevlâna
kelimesi, isminin başına getirilerek Mevlânâ Celaleddin diye yâd edildiği gibi, sadece
Mevlânâ diye de çağrılmış ve çağrılmaktadır. Çoğu zaman bu lakap kullanılmaktadır.
Esasen velîlerden bahseden kitaplarda, halk sevdikleri velîleri, hep bu adla
zikretmişlerdir: Mevlânâ Halid, Mevlânâ Kasim, Mevlânâ Ahmed adlan, menâkıb
kitaplarında sik sik geçer. Hazreti Mevlânâ, hayatinin çoğunu, 0 zamanlar Rum diyarı
diye anılan Anadolu'da geçirdiği İçin Mevlânâ-yı Rûm yahut Mevlânâ Celaleddin-i
Rumi yahut da sadece Rumî diye anılmaktadır. Hazreti Mevlânâ'nın şiirdeki mahlası
Şems-ı 7 20/12 ‫ال‬٣٠ Nâdiren hâmûş (hamûş) kelimesini de kullanır.

Hazreti Mevlânâ'nın Nesebi

Hazreti Mevlânâ'nın nesebi, Hazreti Ebubekire kadar uzamaktadır. Sultan

Veled Ihtida-name'sinde (s. 187-188) büyük babası Bahaüddin Veled hazretlerinden
20025 ٥ 00٥٣٤٥١٦: "Onun lakabı /0/10126606/1/7 Veled oldu. Ona gönül verenler hadsiz,
hesapsızdır. Onun nesebi Hazreti Ebubekire kadar uzar. Bu sebepledir ki 6. Hazreti
Sıddık gibi en yüksek mânâ 7710/0207721711 elde etti” 0٥1٦1011001٣.
Eflakî de ayni kanaattedir. Muhammed Bahaüddin Veled hazretlerinin soyunun
şeceresini şöyle tesbit etmiştir: Mevlânâ-Muhammed BahaüddinVeled-Hüseyin
Hatibî-Ahmed Hatibî-Mahmud-Mevdud-Hüseyyib: Mutahhar-Hammad-Abdurrahman-
Ebubekir (İstanbul Bayezid Ktp. 5265. 25O-A)

Mevlânâ'nın Babası ve Annesi

Mevlânâ'nın babası Hüseyin Hatibî oğlu Muhammed'dir. Bahaüddin 1/6/66

olarak tanınmıştır. Ona, Sultanü'1-ulemâ (bilginlerin sultani) diye lakap vermişlerdir.
Bahaüddin Veled hazretlerine bu Sultanü'1-ulemâ lakabım Peygamber Efendimiz'in
verdiğini anlatan bir de menkıbe vardır. Mevlânâ'nın babası bir akşam şöyle bir rüya
görmüş:"Bir savaş meydanında kurulmuş İhtişamlı bir otağda Peygamber
Efendimiz'in en yakınlan ile oturmuş, sohbet ederlerken birden bire Bahaüddin Veled
İçeri girer, saygı ile Resulullah Efendimiz'in huzuruna vanr. Peygamber Efendimiz
Bahaüddin Veled hazretlerine iltifat edip, kendisine sağ başta yer göstermiştir. Sonra
121110 2 0 0‫ مل‬1 10120 1 2٢210102 0‫ ل‬٥٤‫" اع‬Bahaüddin 1/0/60177 bizce değeri çok Yüksektir.
Bundan böyle onu 56//1617114/1-1041/07716 lakabıyla anınız" ٥:٧٥ ١٧011101101‫ال‬١.
 Ertesi gün ayni rüyayı gören üçyüz bilgin Bahaüddin Velcd hazretlerinin
medresesine gelirler. Gece gördüklerini anlatmak isterler. Bahaüddin Veled hazretleri
gördükleri rüyayı onlar başlamadan onlara anlatır. Onlar, şaşırır kalırlar. İşte bu
Peygamber Efendimizin Mevlânâ'nın babasına gösterdikleri sevgi yüziindendir ki
bundan böyle kıyamete kadar, ona 0101711071/1 sultani denecektir.
Gerçekten de Bahaüddin Veled hazretleri, yalnız bilginlerin sultani değil,
İnsanlığın sultani, faziletin sultani, cesaretin sultam, hulasa, her şeyin sultani idi.
Kısaca örnek bir insan, kamil bir insan idi. üstün bilgisi yanında tam Muhammedi
bir ahlâka, fazîlete malikti. Herkese iyilik eder, kötülükten kaçınırdı. Etrafında,
bulunanları uyarmak, onları imansızlıktan, sapıklıktan korumak İçin, onlarla
sohbetler tertip eder, konuşmalar yapardı. Çok güzel konuşurdu. Onu dinleyenler
aşkla, imanla kendilerinden geçerlerdi.
0 korkak âlimlerden değildi, hükümdarların bile yüzlerine karşı hatalarım
söylerdi. Nasıl Şeyh Sadi hiç korkmadan, Bağdad'ı yakıp yıkan Hiilagu'nun yüzüne
karşı, "16/7 bir zalimsin" diye bağırdı ise, Sultanü'1-ulemâ da Harezmşah'm yüzüne
karşı yürüdüğü yolun Muhammedi yol olmadığını, sapıklık olduğunu söylüyordu. 0
korkarak, düşüncelerini söylemeyen, sultanları mcdheden, maddi çıkarı İçin iki yüzlü
olan, yüze gülen bilginlerden değildi. Yunan felsefesinin etkisi altında kalan alimleri
de padişahları da, uyarıyordu. Bu sebeple İmanlı halk, hep ona koşuyordu. ()
zamanlar, ilim ve irfan merkezi olan Belh şehri ahalisi, Bahaüddin Veled hazretlerine
büyük itibar ve sevgi besliyordu. Halkın Sııltanü'l-ulemâya karşı gösterdiği aşırı
sevgi ve saygı, 0 devrin pâdişâhı olan Harezınşah'ı korkuttu. Değerini anlayamayan,
onun İnancını tanımayan bilginlerin çoğu onu kıskanıyorlardı. Fakat o. hiç bir
şeyden çekinmiyordu. Fikirlerini açıkça söylemeden vazgeçmiyordu. Sultanü'1-
ulemanın babası Ahmed Hatibî, oğlu Hüseyin Eflakî'nin rivayetine göre asrin en
tanınmış âlimlerinden, faziletli erlerindendi. XII. asrin tanınmış fakîh ve âlimlerinden
Raziyüddin-i Nişabui’î, ondan ders görmüştü. Muhammed Bahaüddin Veled
hazretlerinin anası da, Harzemşahlar hanedanına mensuptur. Fakat hanedanın hangi
sultanına mensup olduğu belli değildir.

Bahaüddin Veled'in Belh'den Göç Etmesi

Sultanü'l-ulema'nm, fikir ve İnanç ayrılığı yüzünden Belh'den göç ettiği bir

gerçektir. Çünkü Harezmşah'm Kiibreviyye tarikatı mensuplan ile arası iyi değildi.
Bahaüddin Veled hazretleri Necmüddin-i Kübra hazretlerine bağlı idi. Ve felsefî
düşünceye kapılıp akla değer veren bilginlerin, Muhammedi yolda olmadıklarım,
çekinmeden vaazlarında söylüyordu. Kendisini çekemeyen bilginler, padişahla arasım
açmışlardı. Bu sıralarda Necmüddin-‫ ؛‬Kübra'nın halifelerinden Mecdeddin-i Bağdadî
Harzemşah'm emri ile Ceyhun ırmağına atılarak boğulmuştu. Sultanü'l-ulcma bir
taraftan kıskanılıyor, bir taraftan manevî baskı altında bulunuyordu. Nitekim Sultan
Veled büyük babasının, Belhlilerden incindiği, gönlü onlara kırıldığı İçin, göç
ettiğini yazmaktadır. Halbuki gerek Sipehsalar ve gerekse Ellakî, Sultanü'1-ulemâ'mn
Belh'den göç etmesine, 0 devrin büyük âlimlerinden Fahrüddimi 11،21‫( ا‬vefat!
6O6/12IO)'nin sebep olduğunu yazarlar. Halbuki Fahrüddin Razî, Bahaüddin Veled
hazretlerinin Belh'den ayrılmasından bir iki sene evvel vefat ettiğine göre. Sultanü'1-
ulema'nm Belh'den ayrılmasında Fahrüddin Razfnin şahsen bir sebep olmadığı
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

meydana çıkar. Ancak, vcfal etmiş olmakla beraber Fahriiddin Razîîıin fikirlerini ve
felsefî görüşlerini benimsemiş olan Harizimşah ve Belh'in bazı bilginleri, felsefi
görüşlerini korkmadan tenkid eden bu büyük filimden çekiniyorlardı. Bu durum
karşısında, bir fitneye sebep olmamak İçin bultanüTulcma göç etmeye karar verdi.
Bahaüddin Veled hazretlerinin hangi tarihte Belh'den göç ettiği kat'î olarak
bilinmemektedir. En }akm miiridlerini, halifelerini ve ailesini yanma alarak Belh
şehrini terk etti. Sipchsalar, onun Belh'den çıkıp, şehirden şehre kona göçe Bagdad
üzerinden hacca gittiğini, oradan Anadolu'ya yöneldiğini. Erzincan'a vanp kışı
Erzincan Akşehrinde geçirdikten sonra Selçuklu hükümdarı Alauddin Kcykııbad'ın
davctçi göndermesi üzerine Konya'ya geldiğini yazar. Bu göç başladığı ztunan
Bahaüddin Veled hazretlerinin yanında Belh emirinin kızı olan refikası Mümine
Hatun, büyük oğlu Alaiiddin Muhammed ve küçük oğlu Celaleddin Muhammed de
bulunuyordu. Akrabalarının bir kısmı Belh'de kalmıştı.
Bu göç başladığı zaman Celaleddin Muhammed yani Mevlânâ acaba kaç
sasmda 1(11) Bu kat'î olarak bilinmiyor. Hazreti Me\lânâ'nın dogum tarihi, çoğu
/.iman 1 2()7 olarak gösteriliyorsa da, bu tarihin gerçek doğum yılı sayılmadığını,
Me\lânâ'nın Fiili /1/(///(‫ أن ا‬ifadelerine dayanarak 2 ‫ )()(ا‬Sihnda doğduğu kanaatine
varılmaktadır. Sultanü'1-ulcmâ'nm hacca gitmek üzere yola çıktığı tarihin de yine
tahminî olarak 1221 senesinde olduğu bilinince Mevlânâ bu göç başladığı zaman 2 ‫ا‬
yaşında olduğu meydana çıkmaktadır. Halbuki Sultan 1/6164 hazretleri 70006 -
1701/010 "5110٥ göç yılının başında Mevlânâ'nın 14 yaşını bitirmiş olduğunu haber
vermektedir. Rivayetler birbirini tutmamaktadır.

Sultanu'l-ulema'nm Nişabur'a Gelmesi

Feriduddin-i Attar Hazretleri ile Görüşmesi

Göç kervanının, ilk önemli durağı Nişabur şehri oldu. Bu şehir de Belh gibi 0
devrin en miihim irfan merkezlerinden biri idi. Ustelik bu şehirde Sultanü',-u,cma'nm
pîrdaşı 1’eridüdin-i Attar hazretleri yaşıyordu. Atlar hazretleri de Sultanü'1-ulcmâ gibi
Kübreviyye Tarikati'ne mensuptu. Her ikisi de Necmiiddin-i Kiibra hazretlerinin en
ileri gelen halifelerindendi. Bir çok sût'iyâne eserlerin müellifi bulunan Necmiiddin-i
Kiibra (1145 ,221) () devrin en büyük sûfîlerinden olup, Mecidiiddin-i Bağdadi,
Fahiiiddin Râzî. Feridiiddin-i Attar. Bahaüddin Veled gibi birçok halifeler yetiştiren
bu Harezmli 011 Kiibrcviyye ١٤١ ،‫ ا‬Zehebiyye tarikatinin kurucusu olup, miiridleri ile
Moğollara karşı gaza ederken şehid düşmüştür. Onun en ileri gelen halifesi
Mecidiiddin-i Bağdadî de, Harezmşah tarafından Cehlin nehrine attırılarak
boğdurulmuştur. Attar Hazretleri, Sultanü'1-ulemâ'mn Nişaburu teşrifini haber alır
almaz, konduğu yere geldi, iki velî ‫ مرج البحرين يلتبان‬sırrıııa mazhar oldular. Derler ki.
bu buluşmada, Feridiiddin-i Attar hazretleri; Celaleddin Muhammed'in manevî
büyüklüğünü sezmiş de babasına "Umarım ki, senin bu oğlun, 67/1/77‫ ر‬zamanda,
filemde //(///‫ أ‬aşkla sanacak, gönüllere 6//٥٢ ,salacaktır” (١ ٢١١:٢.٧٥:‫ اا‬٤1‫اب‬:‫ ا‬٤١٤11101٤‫ا‬
olan, aşkla tutuşan gönüllere ateş salacak, İlahî sırlara âşinâ olacak, manevî
delikanlıya Esrar-name adil kitabin armağan olarak vermekten zevk duydu. Mevlânâ
da, Esrar-iumievx pek sevdi. Onu, daima yanında sakladı. Seneler geçti, Me.omı sini
yazdırırken oraya, Esrar-ncimeden hikayeler aldığı gibi fırsat düşünce de Attar
hazretlerine olan sevgisini ifade etti. Dîvân-ı Kebîr'inde:

‫عطار روح بود وسنايى دوجشم او‬

‫ما از بى سنايى وعطار آمديم‬

”Attar, ruh idi, Senayî de onun iki gözü. Biz hakikat meydanına Senayî ve
Attar'dan sonra geldik. Onlan izledik" diye buyurdu.

Bahaüddin Veled Hazretlerinin 280202 Gelişi

Sultanü'1-ulemâ'nm ikinci önemli durağı, 0 zamanlar Abbasî devletinin

başkenti ve hilafet makamı olan Bagdad oldu ve Molla Canıî'nin rivayetine göre
Bahaüddin Veled hazretlerinin kafilesi Bagdad'a gelince halk "Bunlar hangi
kavin lendir? Nereden geliyorlar? Nereye gidyorlar?" 114 ‫ل‬٤٧ ‫ ث‬3010111 2, 500 2111 - ‫ا ال‬
1221 11 611: "Biz Allah'tan geldik, yine 0'na gidiyoruz.. Allah'tan başka kuvvetimiz
yoktur" diye cevap verdi.
Bu cevabi AUfu'1-Maârif sahibi Şeyh Şihâbüddm Sıihrcverdîye (1 145-1235)
11211 1 ‫مل‬٧ ‫ لملا‬zamaw. "Bu sözü. Belhli Bahaüddin Veled hazretlerinden başkası
söyleyemez" dedi. Ve hemen onu görmeğe gitti. Onun kafile ile karşıdan geldiğini
görünce saygı ile atından indi, geldi Bahaüddin Veled'iıı dizini öptü. Dergahı
teşriflerini niyaz etti. Sultanü'l-ulema bilginlere: "Bir medresede konaklamak daha
münasiptir" diyerek bir medresede misafir oklu. Sühreverdî Hazretleri bu aziz misafiri
bırakmadı, yanında kaldı, ona hizmet etti.
Bagdad halifesi, bu büyük velîye yardımda bulunmak istedi, üç bin Mısır
dinan ahin göndermişti. Bahaeddin Veled hazretleri bu hediyeyi "haramdır, şüphelidir"
diye kabul etmedi. Halîfe onu, bizzat ağırlamak, sarayda misafir etmek istedi.
Mevlânâ'nın babası, halîfenin isteğini de reddetti. Çünkü halîfenin, bulunduğu
makamın manevî değerini düşünmeden daima İçki İçtiğini, şeriata aykırı hareketlerde
bulunduğunu duymuştu. Böyle bir zatin sarayında misafir olmak, gönderdiği altınları
kabul etmek bir sûfîye yakışmazdı.
Bagdad şehrinin en büyük camiinde verdiği vaaz, çok İhtişamlı oldu. Halîfe de
dahil, sayısız mümin camii doldurmuştu. 0 kadar kalabalık vardı ki oturmağa imkan
yoktu. Herkes ayakta bu büyük velîyi dinliyordu, bütün cemaat heyecanlanmıştı.
Ağlayanların, hıçkıranların haddi hesabi yoktu. Belh'den göç eden, çoluk çocuğu ile
ihvanıyla Hicaz'a Peygamber Efendimizi ziyarete giden bu nurlu. îmanlı Tiirk velîsi,
fasih Arapça konuşuyor, halîfe dahil herkesi büyülüyordu. İnandığını yaşayan, İnancı
uğrunda, kendi isteğiyle göç eden, gurbet açılarına katlanan bu mübarek insan
hfiliyle, konuşmaları :1‫ ث‬bütün Bagdadlılann gönüllerini fethetmişti. 0 Ka'beyi
ziyaret etmeden, sayısız müminin gönül 121 05111 ziyaret etmiş, onlara gönülden
seslenmiş, onlan İslâm'ın başına gelen felaketlerden haberdâr etmiş, onlan uyarmıştı.
Terkedip geldiği güzelim Belh şehrinin Moğolların ayaklan altında çiğnendiğinden ve
Harezınşııh hükümdarı Sultan Tekiş'in perişan edildiğinden bahsetmişti. Halife de,
onu dinleyen bütün müminler de onun hayranı olmuşlardı. Kendisinin Bagdad'da
yerleşip kalmasını istirham ettiler. Fakat (). halifeler şehrinde üç günden fazla
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

kalmadı. Hac seferine devam etti. Sultanü'1-ulemâ hac farizasını yerine getirdikten
sonra dönüşte Medine-i miinevvere'de Resulullah Efendimiz'in mübarek türbelerine
yüz sürdüler. Baba, oğullan ve halîfeleri ile beraber, alemlere rahmet olarak
gönderilen Muhammed Mustafa (s.a.v.)'nın Ravza-i Mutahharasmda sevgi göz yaşlan
döktüler. Sonra yollarına devam ederek, birçok menzilden geçerek Kudüs'e vardılar.
Burada, İslâm'ın ilk kıblesi olan Mescidü'1-Aksâ'yı ziyaret ettiler. Sonra Şam şehrine
geldiler. Büyük bir velînin şehirlerine gelmek üzere olduğunu haber alan Şam halkı,
Bahaeddin Veled hazretlerini şehrin dışında karşıladı. Şam şehrinde ‫ ثال‬tanınmış bir kaç
bilginle sohbetlerde bulunduktan sonra Anadolu'ya doğru sefere devam ettiler.
Şam şehrini arkalarında bırakan kafile Haleb şehrine geldi. Burada da birkaç
gün kalıp dinlendikten sonra yollarına devam ettiler. Artık. 0 zamanlar Rum diyarı
diye adlandırılan Anadolu'ya ayak basmışlardı. Kafile, hiçbir yerde bir iki günden fazla
kalmadan yoluna devam ediyordu.
Kervan Malatya'ya vardı. Sonra Erzincan'a doğru yöneldi. 0 zamanlar Erzincan
Mengiicekoğullan'nın başkenti idi. Mengücek Sultam Fahruddin Behramşah ve karısı
İsmetî Hatun Sultanü'1-ulemâ'nm kendi beldelerine doğru gelmekte okluğunu
öğrenince, onları karşılamak üzere Erzincan yakınındaki Akşehir kasabasına kadar
geldiler, kafileyi burada karşıladılar. Sultan, onları saraya götürmek, sarayda misafir
etmek istedi. Bahauddin Veled Hazretleri her yerde yaptığı gibi burada da bir
medreseye misafir oldu. Orada bir müdddet kaldı.
Sultan Fahruddin Behramşah ilmi ve âlimleri severdi. Bu sebeple, bilginleri,
şâirleri gözetir, onların ortaya koydukları eserleri değerlendirir, kendi namına yazdan
kitaplara teşvik İçin hayli para verirdi. Hatta meşhur Genceli şâir Nizamî (12006-
‫ ا‬l46)Türkçe'ye de tercüme edilmiş bulunan /1.100/12 077- Esrar adil eserini Mengücek
şahına ithaf etmiş, 0 da ona karşılık yüz bin altın ve beş değerli at ihsan etmişti.
Boyle cömert, âlim sever bir hânedân Belhli velîye çanlarını vermek istediler.
Fakat 0 her yerde olduğu gibi burada da minnet altında yaşamak istemedi. Burada bir
müddet kaldıktan sonra, Sivas-Kayseri-Niğde yoluyla Larende'ye bugünkü Karamana
geldi.

Sultânu'1-Ulemâ'mn Lârende'yc Gelişi

0 devirlerde, telefon, telgraf gibi uzaklardan haber getiren vasıtalar yokken,

büyük velîlerin, çok kıymetli bilginlerin çok uzaklardan şehirlere gelişleri haber
almıyor, şehrin ileri gelenleri ve halk onları şehrin uzaklarında sevgi ile heyecanla
karşılıyordu. Bu da 0 zamanlarda irfana, ilme verilen değerin bir ifadesidir. Mutlu
haberler ağızdan ağıza duyuluyor, sanki esen rüzgarlarla, uçan kuşlarla haber yerine
ulaşıyordu. 0 asırlarda telefon yoktu, ama ilmi seven, insanlığı seven, Hakk'ı seven
müminlerin gönüllerinde saygılar, sezişler, sevgiler vardı. Her şehirde olduğu gibi
Larende de (şimdiki Karaman'da) Bahauddin Veled hazretlerinin gelmekte olduğu
haberi birkaç gün önceden duyulmuştu. Larende emiri faziletli. Hak âşıkı bir zat olan
Emir Musa ٥٥١ şehrin ileri gelenleri ile birlikte yaya olarak şehrin dışına çıktı.
Bilginlerin sultanini saygı ile heyecanla karşılıyordu. Onu. sarayına davet etti. Çok
dil döktü, niyâz etti. Fakat her yerde olduğu gibi burada da o Emir Musa'nın teklifini
tatil bir dille reddetti. "01. sarayda değil, medresede oturmak gerekir" dedi. Bir
medresede yer gösterilmesini rica etti. İsteği kabul edildi. Bir medreseye misafir
HAYATI

edildi. Fakat Emir Musa şehrine gelen bu büyük veli İçin derhal bir medrese
yapılmasını emretti. Münasip bir yere güzel bir medrese İnşa edildi. Kısa bir zamanda
yapılan bu medreseye Sultanü'1-ulemâ, ailesi, müridleri ile birlikte yerleşti. Ders
vermeğe, vaaz etmeğe başladı.
Bilginlerin sultani Larende’den memnundu. Emir Musa ve halk, bu büyük
velîyi çok seviyordu. Vaazları feyz kaynağı, îman kaynağı oluyordu.
Bu sıralarda Mevlânâ Celaleddin-‫ ؛‬Rumî genç fakat çok bilgili bir derviş olarak
babasının derslerine devam ediyor, hiç vaazım kaçırmıyordu. Başka bilginlerin
eserlerini de büyük bir zevkle okuyor, bilgisini derinleştiriyordu.

Mevlânâ 60 120100 11011 Evlenişi

Sultanü'1-ulemâ ile Belh şehrinden göçüp gelen, onun en gozde müridlerinden

Semerkandh Şerefiiddin Lala'nm Gevher Hatun isminde çok güzel bir kızı vardt. Bu
kız, eşsiz bir güzellikle mâlik olduğu gibi ahlâkı, huyu da diğer kızlara
benzemiyordu. Cenâb-1 Hak maddî ve manevî güzellikleri Gevher Hatun'un varlığında
cemetmişti. Bahaüddin Veled hazretleri, bu güzel kızı, küçük oğlu Mevlânâ
Celaleddin'e almayı düşünüyordu. Büyük oğlu Alatiddin Muhammed'‫ ؛‬hesaba
katmadan, küçük oğlunu evlendirmek istemesinin sebebi neydi? Elbette bunda bir
hikmet vardı. Yedi yaşına kadar Gevher Hatun. Sultanü'1-ulemâ’nm önünde diz
çökmüş, onun talebesi olmuştu. Küçük oğlu ile bu güzel talebesinin huylan
birbirine çok uyuyordu. Bu izdivaç çok uygun olacaktı. Bu tasavvurunu, kızın
babasın‫ ؟‬açtığı zarnan Şerefiiddin Lakibu evlenme bize şeref getirir, mutluluk getirir
diye sevindi, iki baba, bu izdivaca karar verdiler.
1225 senesinin bahar mevsiminde gösterişsiz, çok sade bir düğünle, bu iki
güzel ve eşsiz varlık dünya evine girdiler. Bu izdivaçtan kısa bir zaman son ra
Sultanü'1-ulemâ'nm eşi, asîl kanh, asîl ruhlu, ismi gibi İmanlı Mümine Hatun vefat
etti. Mümine Hatun, Belh'den Karaman'a gelinceye kadar gurbet açılarına katkınmış,
sıkıntılı günlerde sevdiği eşine can yoldaşı, teselli kaynağı olmuştu. Yıkılan, yakılan
sevgili vatanlarının (Belh şehrinin) orada bıraktıkları akrabalarının acısını, hasretini
hassas gönlünde yaşatmış, büyük şehirlerde Sııltanü'l-ulemânın ihtişamla
karşılanmasından duyduğu mutluluk. Mekke ve Medine ziyaretlerindeki manevî feyz
ve saadet onu ismini yaşayan gerçek bir Mümine Hatun yapmıştı.
Mümine Hatun'un vefatım Mevlânâ Celaleddin Muhammed 'in ağabeyi,
٨/(/66/6/،7٢ Muhammed takip etti. Bahaeddin Veled hazretlerinin vefakar eşini,
arkasından sevgili oğlunu kaybetmesi, onu tarif edilmez acılara garketli. Çok
geçmeden Mevlânâ Celaeddin Muhammed kayın validesi yani Semerkandh Şerefiiddin
Lala'nm refikası da vefat etti. Bu da Karaman'da "Mader Sultan" Mevlânâ'nın
annesinin ve ağabeyinin yanma defnedildi. Kayıplar çoğalmış, acıkır artmıştı. Sevgili
annesini, ağabeyini kaybeden Mevlânâ Celaleddin de güzel huylu karısının annesini
de kaybetmiş oluyordu, üç yakını Karaman'm topraklarına defnedildikten sonra.
Cenâb-ı Hak ona, nur topu gibi iki erkek çocuk ihsan etti. Sultanü'1-ulemâ da.
Mevlânâ Celaeddin de Allah'ın bu liitfuna, bu ihsanına çok sevindiler. Mevlânâ, ilk
oğluna, babasının adını verdi "Sultan Veled". ikinci oğluna da. ağabeyinin adını
koydu. "Alaeddin Çelebi" Bu iki erkek çocuk onları tesellî etmiş, acılarını
unutturmuştu. Sultanü'1-ulemâ, tahminen yedi sene kadar Karaman'da kakh. Birçok
 hazret! MEVLÂNÂ

talebe yetiştirdi. Birçok kişiye Hak yolunu gösterdi. Müridlerinin sayısı gittikçe
artıyor, vaazları, hayırlı gayretleri etrafa yayılıyordu.
O zamanlar Selçuklu Hükümdarı Sultan Alaeddin Keykubad idi. Bu değerli
sultan, Anadolu Selçuklu Devleti'nin çökmek üzere olduğu bir zamanda, yüksek
kabiliyeti, fazileti ve cesareti ile büyük bir varlık göstermiş, parlak bir devir açmıştı.
Muvakkat da olsa, askerî sahada başarılar sağlamış, ilim adamlarım, büyük insanları
başkenti olan Konya'ya davet ederek ilmin, irfanın gelişmesine hizmetlerde
bulunmuştu. Kendisi de alim ve şâir bir hükümdardı. Sultanü'1-Ulemâ gibi büyük bir
varlığın Karaman'da yerleşip kalmasına gönlü razı olamazdı. Çok sevdiği, takdir
ettiği Emir Musa'ya haberler göndererek, Belhli büyük velînin yolunu kesip onLI
Karaman'da alıkoyduğu İçin kendisine gücendiğini bildirmişti. Emir Musa, sultanin
üzüntüsünü Bahaeddin Veled hazretlerine haber verdi. 0 da. Emire "vakit geçirmeden
Konya'ya 81, her şeyi sultana olduğu gibi anlat" diye tavsiyede bulundu.
Sultana çok bağlı bulunan ve onun tarafından çok sevilen Emir Musa hemen
Konya'ya koştu. Doğruca saraya vardı, huzura çıktı. Ve Sultanü'1-ulemâ'nm kendi
arzusu ile Larende'yc yerleştiğini ve yedi yıldan beri orada oturduğunu, kendisinin bu
meselede bir suçu olmadığını etraflıca anlattı, iyi kalpli sultan, sevdiği Emir'inin
söylediklerini dikkatle dinledi. Ona dargın olmadığını bildirdi.
5012 "5001100/164 1-14/67724 hazretleri zahmet eder de bizim Konyamiza şeref
verirse bundan çok sevinirim. Onun kulu ve müridi olur, gösterdiği Hak yolunda
yürürüm. Konya şehri, sultani ve emirleri ile onu beklemektedir" 111811٧٥٥‫ اك‬٥٣
sultanini Konya’ya davet etti. Bu maksatla, Emir Musa'ya hediyeler verildi ve
Larendeye gönderildi.

Sultanü'1-ulemâ'nm Konya'ya Gelişi ve Sultan Tarafından

Karşılanışı

Bilginlerin sultani; Selçuklu hükümdarı Alaeddin Keykubad'ın davetini kabul

etti. Hemen yol hazırlıklarının yapılmasını istedi. Yedi seneden beri oturduğu
Karamandan ayrılacaktı. 1229 yılının (h. 626) bir bahar günü. Karamanlıların göz
yaşlan arasında Konya'ya doğru yola çıkıldı. Bahaüddin Veled hazretleri daha feyizli,
daha yararlı olmak İçin, sultanin davetini kabul etmişti. Yoksa Karaman topraklarına
defnedilen aziz varlıkları bırakıp gider miydi. Karamanlıların da kendisini ne kadar
sevdiklerini de bilmiyor değildi. Ayrılık 862 yaşlan boş yere akmıyordu. Verdiği
derslerin, vaazların, ilmin, irfanın Karamanlıları ne hale getirdiğini görüyordu. 0
şimdi, daha büyük bir şehre, alimleri seven ve sayan büyük bir sultanin başkentine
gidiyordu Artık Konyıı
‫ اإااا‬diyarlarından koşuponun
gelen son inenzil
İçinvelîlerin toplantı yeri Türkistan'dan
olacaktı. olan Konya ya İran'dan başka
daha güçlu'bir

velî, bilginlerin sultam olan büyük bir varlık geliyordu. Olgun ruhlu, genç Mevlâna
yine en büyük rehberi, hocası olan aziz babasının yanında idi. Annesini, ağabeyini.
Karaman topraklarına defnctmişti. Fakat şimdi yanında nur topu gibi güzel ve îmanlı
bir eşi, iki de erkek çocuğu ve her şeyi olan sevgili babası vardı.
Küçük kervan, ağır 281 Konya'ya doğru ilerliyordu. Konyaklar yalnız
Sultanü'1-ulemâ, âlimlerin sultanim değil, ariflerin sultanini. Velîlerin sultanim
karşılamaya hazırlanıyorlardı.
HAYATI

Senelerce ٥‫ئ‬١٧ ‫ اع‬Belh'den kalkan. Nişabıırları, Bagdadlari dolasan. Haleblcrde.

Şanlarda duramayan çok kalabalık olmayan beş on kişilik bir kafile, aslında hiçbir
yere, hiçbir .şehre hatta evliyalar burcu olan Bagdada bile sığamayan bu küçük \e
fakat manen büyük olan kafile Konya'ya sığacak ve Konya'da kalacaktı. Konyahlar,
büyük bir velînin şehirlerini şereflendireceğini duymuşlar, ne.şc ve heyecan İçinde
idiler. Başta Sultan Alaeddin Keykubad olmak üzere, Konya'nın bütün ileri gelenleri,
din ve devlet adamları, bilginler ve şeyhlerle birlikte Bilginler Sultanfm karşılamağa
çıktılar.
Bir güzel bahar mevsiminde. Konya surları dışında. Karaman solu üzerinde,
iki büyük sultan karşılaşacaktı. Biri, çökmek üzere olan büyük Selçuklu Devletini
yeniden canlandıran, zaferler kazanan, kaleler zapteden. devrin en büyük sultani
Alaeddin Keykubad. öteki, bilgisizlikle. İslâmî olmayan inançlarla savaşan, insanlık,
fazilet ve îman örneği, fikri ٧‫ ث‬îmanı uğruna ihtiyarî gurbete katlanan, bilginler
sultani, ârifler sultam Bahaeddin Veled hazretleriydi.
Alaeddin Keykubad bitip tükenmeyen savaşlardan usanınış, bıkmış, şu selisiz
dünyada sultan olmanın hiçliğini anlamış, bir mânâ sultaninin önünde diz çökmek,
onun dervişi olm âk istiyordu. Bu sebepledir ki, asîl ruhlu, büyük sultan Alaeddin
Kevkubad; mânâ sultani, büyük velî Bahaeddin Veled hazretlerini beklerken herkesten
fazla heyecanlıydı
Beş on kişiyi geçmeyen, küçük kervan, uzaktan göründü. Ak sakallı, nûrânî
yüzlü Sultanii'l-ulema 11 önde atının üzerinde geliyordu. Mevlânâ Celaleddin
muhterem babasın 1 takip ediyordu. Dervişleri, nniridlcri, hanımları, en arkada da kitap
yüklü bir kaç deve görülüyordu. Kervan yaklaşınca atının üstünde bekleyen sultan,
hemen atından indi. Koşarak Bahaeddin Veled hazretlerinin dizginlerini tuttu. Attan
inmesine yardim etti, iki sultan saygı ile birbirlerini selamladılar: "166/17 1/1( hay
geldiniz, uğurlar getirdiniz" dendi. Sonra Sullanü'l-ıılema'yı tekrar atma bindirdiler.
Selçuklu hükümdarı, büyük sultan Alaeddin Keykubad Bahaeddin Veled hazreticiinin
yanında atma binmedi. Yaya olarak büyük velînin bazen atının dizginlerinden
çekerek, bazen de atının eyerinden tutarak, yanında yürüyordu. Dünya sultam, mânâ
sultaninin kulu, kolesi olmuştu. Bu hali gören halk şaşırıp kalmıştı. Sultanların bu
alçak gönüllülüğüne hayran olmuşlar, onu daha çok sevmişler ve takdir etmişlerdi
Bu hâl ile şehre girildi. Şehirde sokaklar halkla dolup taşıyordu. Damlardan,
pencerelerden ahâlî bu eşsiz manzarayı hayranlıkla seyrediyordu. Selçuklu sultani,
aziz misafirini sarayda hazırlattığı daireye götürmek istedi. Orada oturmasını,
kalmasını niyaz etti. Bahaeddin Veled hazretleri:
"Ey kudretli sultan, niyyetinİLİ anlıyorum. Fakat imamlara medrese, şeyhlere
dergâh, emirlere saray, tüccarlara Han, gariplere kervansaray yaraşır. Müsaade
buyurunuz da, biz de bir medreseye inelim" dedi. Sultan bu İsteğe uydu. Daha fazla
ısrar etmedi. Şehrin en büyük medresesi olan Altun Abaya misafir edildi. Zamanm
sultanları, emirleri ve büyükleri arasında âdet oldugu üzere bu aziz misafire Sultan
Alaeddin birçok bağış ve ihsanlarda bulunmak istedi. Para, yiyecek ١ eesitli
hediyeler gönderdi ise de Bahaeddin Veled hazretleri bütün hediyeleri nazikane bir
‫اند‬:‫ أن وم نا)ا‬gCwUrdv. Bigim diinvu Iiutlindii go limit voktur. Develet iinim 4(1 ،‫أ‬
suretiyle elde ettikleri dünyalığımız, bitmedi. Onlar be yeter. Sultan 201/177261 edip
hakkimiz olmayan şeyleri bize göndermesin" diye her şehirde yaptığı gibi Konyakla
da sultandan bile olsa hediye kabul etmedi.
 HAZRETi mevlAna

Sultanu'l-ulema'nin torunu senelerce 50118 //71160/6-/10/710 adil eserinde Konya'ya

gelen dedesinden bahsederken şöyle yazmaktadır: "Kadim erkek, çocuk yaşlı, 61/٤
bütün 61/2041 ona yöneldi. Açıkça onun kerametini gördüler. Ondan nice nice strlar
işittiler. Himmetinden, feyzinden yüceldiler. Hep ondan, onun büyüklüğünden
bahsettiler. Birkaç gün böyle geçti. Sonra büyük, küçük, kadtn, erkek ona rnürîd
oldidar. Çok zaman geçmeden Sultan Alaeddin, kumandanları ile beraber btiylik bir
hürmetle gelip onu ziyaret ettiler. Sultan Alaeddin onun nurlu yüzünü görünce aşkla,
Sidk ile ona mürid oldu. Onun ١ 0021711 işitince, onun hayranı olup gönlünde, canında
ona yer verdi.
Ondan nice nice kerametler gördü. Kendi gönlünde, ondan bir çok alametler
buldu." {ihtida-uame, Tahran Baskısı, s. 91‫ )ا‬Bahacddin Veled Hazretleri kendisine
ayrılan Altun Aba Medresesi'nin birkaç hücresini İşgal etmiş, oğlu ve torunları :‫ث ا‬
oraya yerleşmişti. Bugiin Konya'da ayakta bulunan Alaeddin Camii'nde vaaz ediyordu.
Nereye giderse büyük bir halk kitlesi onu takip ediyordu. Sultan da sik sik emirleri
ile birlikte onun vaazım dinlemeğe geliyordu.

510121111- 10101021011 Konya'ya Yerleşmesi

Artfk 0, Diyâr-1 Rum'a gelen Horasan erenlerinin en büyüğü olarak Konya'da

yerleşip kalacaktı. Birkaç giindcn sonra Sultan Alaeddin Keykubad, sarayda büyük bir
tören hazırladı. Bu törene Bahaeddin Veled hazretleri ile birlikte Konya'nın en ileri
gelen bilginlerini, şeyhlerini, vezirlerini, emirlerini davet etti. Saray tıklım tıklım
dolmuştu.
Büyük Selçuklu sultani Bahaeddin Veled hazretlerini sarayın kapışında
karşıladı. Onu, büyük salona, bizzat kendisi götürdü. Salonda bulunan herkes, ayağa
kalktı, iki sultani selamladı. Koca bir imparatorluğun başı olan kudretli bir sultlala,
mânâ âleminin sultani yan yana idiler. Bütün gözler, onlarda idi. Sultan Alaeddin
Keykubad orada bulunanların huzurunda, sesini yükselterek Sultanu'l-ulemâ
hazretlerine şöyle hitapta bulundu:
"Ey din pâdişâhı, düşündüm ١٥ bir karara vardım. Bugünden itibaren,
dedelerimden bana miras kalan bu tahtı 510 terk ediyorum. Bundan sonra siz sultan,
ben de sizin kulunuz olacağını. Görünen maddi edemle, göriinmeven manevi filemin
sultanlığı sîzdedir." Ve sultanlık tâcını Sultanul Ulemaya uzattı.
Bilginlerin sultani, Selçuklu hükümdârının bu sözleri karşısında ayağa
kalkarak, onu kucakladı, gözlerinden öptü ve "Ey. melek huylu, mülk sahibi
hükümdar! Sen diinya ve ahiret mülkünü kendine mal ettin, bunda kimsenin şüphesi
yok. Sen tahtında rahatça otur, biz dünya malina çoktan gözlerimizi kapamışız.
Şimdi Allah'a kulluk ediyor, O'nun emirlerini yerine getirmeğe çalışıyoruz" 00‫ع‬.
Bahaeddin Veled hazretlerinin Konya'ya geldiği zaman, misafir edildiği Altun
Aba Medresesi’nin, kendisine ayrılan bölümü, gerek iki çocuğu bulunan Mevlânâ
Celaleddine ve eşine, gerekse miiridleriyle dervişlerine kafi gelmiyordu. Sultanu'l-
Ulema bu durumu edeben Alaeddin Keykubad ve başkalarına açanuyordu. Gönülden
niyazda bulunuyordu. Birgüıı, Alaeddin Camii'nde vaaz ediyordu. Cami tıklım tıklım
dolu idi. Sultan ve emirler, Konya'nın ileri gelenleri hep orada idi. Saray ustası ve
sultanin lalası Emir Bedriiddin Gevhertaf da orada idi. Bu zât Sultanu'lUlemâ'nın
müridi olmuştu. Onun vaazlarına hayran oluyordu. 0 gün de. büyük velîyi dinlerken
kendinden geçmiş, ona bir hizmette bulunmak sevdasına düşmüştü. Kendisi sarayın
en tanınmış bir mimari değil mi idi! Bahaüddin Veled hazretlerinin ve oğlu Mevlâna
Celaleddin'in ailesi, çocukları İçin bir medrese yapmaya karar verdi. Ve vakit
geçirmeden şehrin en güzel yeri olan Sultan Köşkü civarında bir medrese İnşasına
başlandı. Bu medrese, birkaç ayda tamamlandı. Sultanu'l-Ulema ve oğlu Mevlânâ
Celaleddin, ailesi ile birlikte yeni medreseye taşındılar, ömürlerinin sonuna kadar bu
medresede İkâmet ettiler.
Rivayet edilir ki Selçuklu sultani, Konya Kalesi'nin doğusundaki saraya ait
gül bahçesini de Bahaeddin Veled hazretlerine tahsis etti. Derler ki bir gün Sultanü'1-
Ulema buradaki küçük bir tepeyi İşaret ederek:
"06714/71 ve torunlarımın mezarları burada olacaktır. Bundan sonra burası, can
ı'<? gbhd/ bahçesi, erenler makamıdır.”diye buyurmuştu. Nitekim Bahaeddin Veled
hazretleri, vefatından sonra buraya defncdilmiştir. Hazreti Mevlânâ'nın türbesi de
burada İnşa olunmuştur.

Sultânu'1-Ulemâ'nm Vefat!

Sultanü'1-ulemâ'nm yaşı seksen beşi geçmişti. Konya'ya geleli iki yıl

olmuştu. 1231 senesi kış mevsiminde birden bire hastalandı. Hastalığının üçüncü
günü (18 Rebiülahir 628/12.1.1231) kuşluğa doğru bu fânî âleme gözlerini kapadı.
Ölümünün ertesi günü büyük bir cenaze merasimi yapıldı. Cenazesinde başta. Sultan
Alaeddin Keykubad olmak iizerc bütün emirler, âlimler, şeyhler bulundular, iki senede
Konya halkının gönüllerinde yer alan Sultanu'l-Ulemâ şimdi onların omuzlarında,
başlan üzerinde, son menziline doğru gidiyordu. Herkes ağlıyordu. Gönül ehli kişiler
büyük bir velînin kendilerini bırakıp gidişinden çok mahzun olmuşlardı. Manevî bir
babanın yetimi olup kalmışlardı.
Sultan Veled Ibtida-nâmel Sultanu'l-Ulemâ'nm vefatım anlatırken şöyle
yazmıştır:
" ... Sultanu'l-Hlema'mn cenazesi götürülürken kıyamet kopmuş gibi idi.
Kadm, erkek, herkes kanlı gözyaşları döktüler. Bilginler, emirler, başlan açık olarak,
sultanla berber cenazesinin önüne düştüler. Sultan üzüntüsünden bir hafta tahta
oturmadı."
Selçuklu sarayında kirk gün mâtem tutuldu. Sultan ve emirler Selçuklu
sarayında kirk gün atlarına binmediler.
Bir müddet sonra dikilen mezar 291112 şunlar yazılmıştı: "Allah bâkîdir.
Burası, büyüğümüz, efendimiz, şeriatın yüksek makamı, hikmet kaynağı, sünneti
yeniden dirilten, İslâmî olmayan İnançları kökünden söküp atan, örnek Müslüman
olarak sevilen ve kendisne uyulan. Allah adamı, bilgin ve bildiğini, inandığını
yaşayan, bütün bilginlerin sultani, doğunun ve batinin müftüsü, şeriatın ve dinin
bahası. İslâm'ın ve Müslümanların şeyhi, Belhli Ahmed oğlu Hüseyin oğlu
Muhammed'in yattığı yerdir. Allah ondan da geçmişlerinden de razı olsun. Alt! yüz
yirmi sekiz senesinin Rebiülahirinin. on sekizinci cuma günü kuşluk zamanında
vefat etti. Allah rahmet eylesin."
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Bir sene sonra Sultanuî-Ulemâ’nm mezan üstüne kerpiçten, basit bir türbe
yapıldı. Daha sonraları Selçuklu vezirlerinden Muinüddin Pervane (vefat! 277 ‫ )ا‬bu
mütevazi türbenin yerine, bilginlerin sultaninin .şanına layık, büyük bir türbe ve
yüksek bir kubbe yaptırmak İçin Hazreti MevIlnTya müracaatta bulundu. Bu teklif
üzerine Hazreti Mevlâna, Vezir Pervâne'ye şöyle bir soru sordu:

- ‫ ياى‬kainatt kucaklayan gök kubbeden daha yükseğini, daha büyüğünü

yapabilir misin?
Vezir cevap verdi:
- Haytr
0 zaman Hazreti Mevlânâ:
- 0 halde yenisini yapmaya zahmet buyurmayınız., ‫آلاله‬.

Bugün görülen İhtişamlı türbe Hazreti Mevlânâ'nın vefatından sonra

yaptırılmış olup Sultânıı'l-Ulemâ da dahil Hazreti Mevlânâ’nın en yakınlarının
mezarlarım İçine almış bulunmaktadır. Bugiin Sultânu'1-Ulemâ'nm mezan üstünde
bulunan ve Selçuklular devrinin en güzel ağaç oyması sanat eserlerinden sayılan
yüksek ahşap sanduka, Kanûnî zamanına gelinceye kadar Hazreti Mevlânâ'nın mezan
üzerinde bulunuyormuş. Kanûnî Süleyman devrinde, bu yüksek ahşap sanduka
Mevlânâ'nın mezan üstünden alınarak, babasının mezan üstüne konmuş. Mevlanâya
da daha az yüksek mermer ve üzeri puşideli bir sanduka yaptırılmıştır. Yoksa
zannedildiği gibi Sultânıı'l-Ulemâ, Mevlânâ gelince onun ilmine ve fazlına hürmeten
ayağa kalkınış değildir. Babanin da, oğlunun da, ayağa kalkarak birbirlerini
yüceltmelerine ihtiyaçları yoktur. Senelerden beri onlara gönül verenler, onların
huzurunda, heyecanla, sevgiyle, saygıyla ayakta durmaktadırlar ve kıyamete kadar da
ayakta duracaklardır.

Sultânu'1-Ulemâ'nm Eseri

Hazreti Mevlânâ'nın babası Sultânu'1-Ulemâ Muhammed Bahaeddin Veled

hazretlerinin farsça mensur olarak yazılmış Maarif I\d\\ üç ciltlik bir eseri vardır. Bu
eserin bir nüshası İstanbul üniversitesi'nin Farsça Yazmaları arasında bulunmaktadır.
Maarif adil bu eserin, Sultânu'1-Ulemâ'nm vaazlarından yahud çeşitli yerlerde
yaptığı sohbetlerden ve konuşmalarından derlenmiş olduğunu söylerler. Bahaeddin
Veled hazretleri kendisi oturup yazmamıştır. 12/761 /96(/ ise Hazreti Mevlânâ'nın
babasının sözlerinden, sohbetlerinden, vaazlarından hatırında kalanları anlatmış, orada
bulunanlar bu sözleri not etmişlerdir. Hatta Şeyh Mahmud Sahih de yazılanları
tandırda kurutmuştur, diye bahsetmektedir. Belki bu kitabin bazı yerleri, bizzat
Sultânu'1-Ulemâ tarafından söylenmiştir. Ne şekilde meydana gelirse gelsin. Hazreti
Mevlânâ büyük bir hatip olan babasının bu eserinden çok faydalanmıştır. Çünkü
Maarif kitabında Mevlâna, babasını ve babasının fikirlerini ve duygularını bulmuştur.
Aslında bilginlerin sultaninin en büyük eseri, oğlu Hazreti Mevlânâ'dır. Onun hem
babası, hem de hocası, hem mürşidi olmuştur. Nitekim Mevlânâ'nın hayatim yazan
Tahran üniversitesi Profesörü merhum Firuzanfer kitabinin 45. sayfasında "Mevlcmâ
babasının vefatından sonra bir )1/ /712710 66/5:2, şeyhsiz yaşadı. Ondan sonra Seyyid
/004/1/102/106/6/277 MuhakkıkTirmizi onamürşıd oldu " 0 011100011.

Seyyid Burhaneddin Muhakkik Tirmizî

Babasını kaybeden Mevlânâ. İçinde büyük boşluk duyuyordu. Çünkü (). yalnız
bir baba kaybetmemişti. Bir şeyh, bir mürşid, bir gönül dostu, ilim ve fazilet
timsali, bir İnsan-ı kâmil kaybetmişti. Her ne kadar Sultanü'1-Ulcmâ'mn ebedi âleme
göç etmesinden sonra, onun müridleri tarafından bir şeyh, bir pir olarak tanınıyor,
genç yaşında zamanın büyük âlinıi sayılıyor, etrafında hayli ilim ve irfan meraklısı
toplanıyorsa da, (). kendini babasının yerine koyamıyor, manevi yalnızlığını
hissediyordu. Bir sene böyle geldi, geçti. Sııltanü'l-Ulemâ'nm vefatından, bir yıl
sonra, halifelerinden Tirmizli Seyyid Burhaneddin Muhakkik, şeyhinin Konya’ya
yerleştiğini duymuş ve onu görmek İçin Konya’ya gelmişti. Çok sevdiği şeyhinin bir
sene evvel vefat etmiş olduğunu ve yerine oğlu Celaleddin'in geçtiğini görmüştü.
Konya'ya gelen bu Seyyid Burhaneddin kimdi'? Bilginlerin sultani Bahaeddin Veled,
Belh şehrinde iken Seyyid Burhaneddin hazretleri de orada idi. Ve Sultanü'1-Ulemâ'nm
müridleri arasına girmişti. Daha Celakddin Muhammed bir çocuk yaşında iken, onun
terbiyesini üzerine almıştı. Seyyid Burhaneddin'in Konya'ya gelişine, Hazreti
Mevlânâ çok sevindi. Baba dostu, eski hocasının elini öptü. Belh'de geçen mutlu
günleri hatırladılar. Büyük manevi zevk duydular. Seyyid Konya’ya niçin geldiğinin
mânâsını anladı, o, aziz şeyhinin oğlunun eskiden beri mürebbîsi iken, şimdi
mürşidi olacaktı.
Sultan Veled //)/6(/(/-71(61/716 adil eserimle Seyyid'in Konya'ya gelişini Mevlânâ ile
buluşmasını anlattıktan sonra, eski talebesine şunları söylediğini yazmaktadır:
"Bilgide eşin yok. üstün ve seçkin bir kişisin. Fakat, baban hal sahibi idi.
Sen de sözü bırak da onun haline sahip olmaya bak. Bu hususla çalış da. onun yalnız
ilmine değil, manevî yönüne de vâris ol. Güneş gibi âlemi aydınlat da karanlıkta
kalanlara, Muhammedî yoldan çıkanlara yol göster. "
Hazreti Mevlânâ bu gönülden gelen sözleri, babasının sözleri İmiş gibi kabul
etti. Ona teslim oldu. Çünkü Burhaneddin Hazretleri ona "istiyorum ki şeyhim olan
babandan bana ulaşan hakikatleri, sen de benden akısın. Vakit geçirmeden, senin
dervişlik yoluna girmen gerek. Lediin ilmi Hakk'ı bilme, bulma ilmi peygamberlerin,
velîlerin ilmidir. Artık senin bu ilimde de ilerlemen lâzımdır." demekte idi.
0 günden sonra Mevlânâ, Seyyid Burhaneddin'e mürid oldu ve şeyhinin ona
talim etliği Kiibreviyye tarikatının evrâd ١‫ ن‬teşbihine devam etmeğe başladı. Seyyid,
önce onu, kirk gün bir odaya kilitlemiş, Mevlânâ'ya halvet yaptırmıştı.
Baba dostu, Seyyid Burhaneddin'‫ ؛‬bulunca Mevlânâ, manevî yalnızlıktan
kurtulmuş, şeyhinin verdiği virdleri aşkla, şevkle okumakta ve teşbihleri çekmekte
idi Mevlliil her ne kadar? babası ve ayni zamanda hocası olan Sultanü'l-ulema'dan
çok şeyler öğrenmişse de Seyyid Burhaneddin Hazretleri, din ve şeriat bilgisini de
kuvvetlendirmesi İçin onun Halep ve Şam'a gitmesini tavsiye etmiş. Me١'lânâ da
şeyhinin emrine uyarak birkaç derviş arkadaşı ile beraber Halep'e gitmişti. Talebesini
ve müridini tahsilini derinleştirmesi İçin Halep'e gönderince Seyyid Burhaneddin
hazretleri Konya'da kalmadı. Kayseriye gitti. Bu gidişi muvakkatti. Sevgili müridi
 HAZRETl MEVLÂNÂ

Konya'ya dönünce o da Konya'ya gelecekti. Mevlana Halep'te iki sene kadar () devrin
en meşhur medresesi olan Halâviyyc medresesinde kaldı. ٧ oranın en tanınmış (ilimi
Kemalcddin İbnü'l-Adîm (ölümü 660/1262 den fıkıh tahsil etti. Bu meşhur bilgin
Hazreti Mevlânâ'nın babası ile görüşmüştü. Bu sebeple çok sevdiği vc tanıdığı
Sultanü'l-ulema'nm oğluna pek yakınlık gösterdi. Onunla candan meşgul oldu.
Mevlânâ’nın kabiliyet ٧‫ ن‬zekâsına hayran oluyor, onun her bakımdan bilgisinin
ilerlemesine yardim ediyordu.
Mevlânâ, Halep'ten Şam'a geldi. Şam, Moğol istilası önünden kaçıp gelen,
bilginlerle, sufîlerle dolmuştu. Sanki kudret ilerde eşsiz bir sıdı olacak ve ledün
ilmine Mesnevi gibi eseri ile hizmette bulunacak Hazreti Mevlânâ'nın yetişmesi İçin
her şeyi hazırlamıştı. Gerçekten Şam 0 devirde evliyanın toplandığı bir şehir, adeta
bir velîler şehri olmuştu. Bütün devirlerin en seçkin sufîsi olarak anılacak olan
Muhyiddin-i Arabî (24 1-05 ‫ ))(ا ا‬hazretleri de o zaman Şam'da idi. Mevlânâ Şam'da
Makdisiyye Medresesinde kaldı. Buradaki bilginlerden, sufilerden de çok yararlandı.
Büyük bir aşkla, gece gündüz okuyor, sik sik bilginleri, sufîleri ziyaret ediyor,
onların sohbetlerinde bulunuyor, onlara sorular soruyor, cevaplar alıyordu.
Muhyiddin-i Arabî hazretlerinin fikirlerini, görüşlerini derinleştiriyordu. Mevlânâ
Şam'da dört seneden fazla kaldı. Orada geniş bir muhit edinmişti. Onu tanıyan herkes
ona saygı gösteriyordu. Herkes onun zekasına, irfanına hayran kalıyordu.
Hazreti Mevlânâ, Şam'da bulunduğu sıralarda tahsilini daha çok
derinleştirmişti. Artık Konya'ya dönmesi gerekiyordu. Hazreti Mevlânâ'nın öğrenim
devresini sadece Halep'te kaldığı iki ve Şam'da bulunduğu dört seneye hasretmek
doğru değildir. Çünkü hadiseler gösteriyor ki Mevlânâ. geniş bilgisini Halep'te ve
Şam'da derinleştirdi. Aslında onun tahsili Belh'de başlamıştır. Çünkü Belh
bilginlerle, sufîlerle dolu bir şehirdi. Yalnız doğum tarihindeki ihtilaftan () zamanlar
çok küçük yaşta olduğu sanılırsa da, göç sırasında Attar hazretlerinin kendisine hediye
ettiği eseri anlayacak bir yaşta olması, onun Belh'den boş gelmediğini
göstermektedir. Aslında asil hocası babası idi. Ve daima yanında idi. Suhanü'1-ulcma
olan bir babanın daima yanında olmak, onun konuşmalarından, fikirlerinden, telkin
ve tavsiyelerinden faydalanmak, onun terbiyesi altında bulunmak Mevlânâ İçin ne
büyük İlahî nimettir, lütuftur.
Hazreti Mevlânâ Anadolu’ya dönünce, önce Kayseri'ye uğrayarak, şeyhi Seyyid
Burhaneddin'i ziyaret etti. Sonra onunla birlikte Konya'ya geldiler.
Şeyh, durumdan memnundu. Mevlânâ'yı çok değişmiş buldu. Bilgisi,
olgunluğu, şeriata bağlılığı bariz bir şekilde dikkati çekiyordu. 0 gerçekten
mürşidük, babalık vazifesini yapmış, şeyhinin oğlunu, ilmin, İmanın yolunda
kemale sevk etmişti. Şimdi artık onunla şahsen meşgul oluyor, onu telkinleri ile
görüşleri ile daha mükemmel bir hale getirmeğe gayret sarfediyordu.

Seyyid Burhaneddin Hazretlerinin Kişiliği

Mevlânâ'nın. Mevlânâ oluşunda çok büyük tesiri olan Burhaneddin Tirmizfnin

hayatini gereği gibi bilemiyoruz. Bir çok velînin hayati gibi Tirmizi'nin hayati da
menkıbelerin ötesinde kalmıştır. Nefehatu'l-iins, onun sülalesinin Hazreti Hüseyin
(٢.4.)٥ kadar uzandığından bahseder. Keramet sahibi olduğunu, herkesin gönlünden
geçenleri bildiğini yazar. Hatta adını soylemeksizin, Hazreti Şems'in Konya'ya
geleceğini Mevlânaya haber verdiğini, bu yüzden kendisine "sırlan bilen seyyid"
anlamına Seyyid-i Sîrdan denilmiştir.
Sipehsâlarda meczup bir kişi olarak övüldüğü İçin Fahral-meczubın denildiğini
yazmaktadır. Bu lakaplardan kendisinin coşkun bir 0011 olduğu, bazen insanlardan
uzak dağlarda dolaştığı, inzivaya çekildiği anlatılmaktadır. Riyazete çok önem
verdiğinden, günlerce oruç tuttuğundan bahsedilir. 0 müridlerine şöyle diyordu: "Eğer
Allah'a hiç bir ibadette bulunamıyorsanız, hiç olmazsa oruç tutunuz. Karnınızı aç
bırakınız. Ve açlık açısına katlanın. Bu açlık çok önemlidir. Oruç hikmet
hâzinelerinin anahtarıdır. Peygamberlerin, velîlerin batınlarından hikmet pınarları
açlık ve oruç bereketi ile fışkırmıştı. Oruç tutmaktan daha iyi ibadet yoktur. "
Mevlâna böyle bir mürşidin, böyle bir terbiyecinin elinde yetişti. Seyyid
hazretleri Mevlânâ'yı yetiştirmek İçin çok uğraştı. Ona babası Sultanü'l-ulema'mn
Maârif adil eserini tekrar tekrar okuttu. Boylece aylar, yıllar geçti. Her geçen yıl
Mevlânâ'yı bir kat daha olgunlaştırdı. Oruç ve çile günleri, geçti. Mevlânâ'yı istediği
gibi yetiştirmişti. îçinde vazifesini tamamlayan bir mürşidin İç rahatlığı vardı.
Seyyid Burhaneddin hazretlerinin Türkçe'ye merhum ٨ 000 1021 Gölpınaılı
tarafından tercüme edilen Makala! adil kitabından, onun meşrebi, ruhî halleri, ahlaki
birazcık olsun anlaşılmaktadır:
/060/61/6// göre, melâmet, ayıplanmak, hor görülmek hakikat mertebelerinin en
üstün mertebesidir. Felsefe ile uğraşanlar, kelaıııcılar. gerçek bilgiden çok uzak
düşmüşlerdir. Belhli meşhur bilgin Fahr-İ Razi, oniki ilimde çeşitli bilgi dallarında
çok ileri gitmişti. Fakat, bu bilgilere takılıp kalmış, onlan unutup hakikate
varamamıştı. Burhaneddin 11111171 hazretlerine göre. İnsan-ı kâmil, bilgin, 2111 âşık,
Hak dostu, Allah sevgilisi olmalıdır. Seyyid hazretleri kitabında tasavvufun en ileri
konularım pek basit bir şekilde ifade etmektedir. Felsefeden, fıkıhtan, tabiî
bilgilerden, kimyadan, hadis bilgilerinden, çeşitli inançlardan, Mutezile'den,
İsmail'lerden bahsetmektedir. Bütün bu konulardan 362 edildiğine göre Seyyid
Burhaneddin zamanındaki bütün bilgilere âşinâdır. Tam mânâsıyla allâmedir.
Şam dönüşünde Hazreti Mevlânâ, Kayseri'ye uğrayıp şeyhini Konya'ya
getirdiğini biliyoruz. Sipehsâlara göre Seyyid, Mevlâna'dan Kayseri'ye gitmek üzere
müsaade istediği halde Mevlâtıâ şeyhinden ayrılmak istememiştir. Burhaneddin
Hazreti Mevlânâ'nın isteğine uymayarak Kayseri'ye gitmek istedi ise de, yolda atının
ayağı kaydı. Seyyid attan düştü, ayağı incindi. Dönüp Konya'ya gelerek, Mevlânâ'ya
neden yolunu bağladığını, gitmesine müsaade etmediğini sordu. Bu soruya karşılık
Mevlânâ, "Şeyhim, neden bizi bırakıp gitmek istiyorsun'.’" sorusunu sordu. Bu
soruya karşılık Seyyid, şu cevabi verdi: "Konya'da güçlü bir arslan peyda oldu. Ben de
bir arslamm. Ayni şehirde iki arslan bir arada olamaz. Biz artık birbirimizle
geçinemeyiz. Ben bu yüzden gitmek istiyorum."
Bunun üzerine Mevlânâ, Seyyid Burhaneddin Tirmizî hazretlerinin ellerini
öptükten sonra onu, bir kaç müridi ile birlikte Kayseri'ye uğurlamıştı.
Seyyid Burhaneddin Kayseri'ye geldiği zaman, şehrin valisi vezir Sahih
Şemseddin İsfehânî tarafından hararetle karşılandı. Bir zaviyede misafir edildi. Şehrin
ileri gelenleri, Seyyid'in huzuruna geldiler, ellerini öptüler, hoş geldiniz, dediler.
Birlikte getirdikleri hediyeleri sundular. Seyyid bunların hiç birine el sürmeden
 HAZRET، MEVLÂNÂ

fakirlere, meczuplara, dağıtılmasını emretti. 0, artık, tam inzivaya çekilmişti.

Mevlânâ bir kaç defa şeyhini ziyarete gelerek gönlünü akil. Kayseri halkı. Seyyid’e.
büyük bir saygı gösteriyordu. Seyyid’i bir camide imam yapmışlardı. Seyyid, namaz
kıldırırken, bazen saatlerce ayakta kalıyor, riikûlarda, secdelerde uzun uzun teşbihler
çekiyordu. Cemaat onun bu halinden bîzâr olmuştu. Seyyid ‫ ال‬halin farkına vardı da
cemaata "beni özürlü sayın, ben heyecanlı bir adamım. Allah'ın huzurunda iken,
kendimden geçiyorum, ben imamlık yapamam. Siz başka bir imam bulunuz" diye bu
vazifeden affını istemiş, yeniden hücresine çekilmişti.

Seyyid Burhaneddin Tirmizî'nin Vefatı

Seyyid Burhaneddin Tirmizî Kayseri'ye geleli daha bir yıl tamamlanmamıştı.

0 mübarek, ömrünün son günlerini yaşadığını hissediyordu. Bir gün hizmetçisine.
Sicak su hazırlamasını söyledi, istediği su hazırlanınca, kalkıp boy abdesti aidi.
Sonra, hizmetçisine: "Git, kapıyı sıkıca kapa ve dışarıda gördüklerine 'Garip Seyyid
dünyadan göçtü' diye sala ver!" dedi. ٧٥ odasının bir köşesine çekilerek şu son duasını
yaptı: "Ey büyük Allahım, ey dost, beni kabul et ve canımı al. Beni, benden al. Beni
her iki dünyadan da al, götür. Ben seni istiyorum. Sensiz olan her şeyi benden al."
Hizmetçi koşarak Sahib Şemseddin'e haber verdi. Seyyid'in ölüm haberi
Kayseri'de kısa zamanda duyulmuş, büyük bir kalabalık hücresinin önünde
toplanmıştı. Sahib Şemseddin, cenazeyi hazırlatırken Mevlânâya da haber ulaştırdı.
Cenaze dua ٧‫ ن‬tekbirlerle kaldırıldı. Mevlânâ şeyhinin ölüm haberini alınca, büyük
bir kedere kapılmış, hemen Kayseri'ye hareket etmişti. Kayseri'ye gelince doğru,
Seyyid'in mezan başına gitmiş, orada saatlerce niyazda bulunmuştu.
Sahib Şemseddin, Mevlânâ'ya, şeyhinin kitaplarım teslim etti. Mevlânâ
hocasının kitapları ile birlikte üzgün, İÇİ yarah olarak Konya'ya döndü. Bu kitaplar
arasında Seyyid'in Makulat adil meşhur eseri de vardı. Seyyid Burhaneddin Tirmizî
Hazretleri 1241 senesinde vefat etmişti.

Mevlânâ'nın Hayatındaki Değişiklik

Burhaneddin Tirmizî hazretlerinin vefatından sonra Mevlânâ, Konya'da

medresede ders vermeğe, talebe yetiştirmeğe başladı, o, ilk bilgisini, bilginlerin
sultani olan babasından almıştı. Sonra Halep'te. Şam'da senelerce devrinin en
tanınmış bilginlerinden yararlanmış, en meşhur sufîlerin sohbetlerinde bulunmuştu.
Bilhassa babasının halifesi olan Burhaneddin Tirmizî hazretlerinin terbiyesiyle seyr ü
siilukunu tamamlamış, ilimde olduğu gibi sufîlik alanında da en yüksek dereceye
ulaşmış, mürşid ve şeyh olmuş ١‫ ع‬şeyhi tarafından halkı İrşada memur edilmişti.
Mevlânâ bir taraftan medresede, derslerle uğraşıyor, hakikati arayanlarla
sohbetler ediyor, onların sorularına cevaplar veriyor, bir taraftan da Hak âşıklarına
mürşidük ediyor, onları uyarıyordu. Boylece Mevlânâ. din ilminde ve çeşitli ilim
HAYATI

dallarında, babası gibi bilginlerin sultam olmuş ٧6 sufîlik alanında da ‫؛‬Ariflerin sultam
sayılmıştı.
Halk Mevlânâ'nın hayranı idi. Onun ibadetlere bağlılığını, oruca, namaza
düşkünlüğünü, fazileti, insanlığı, iyilik severliği, büyük bir alim olduğu halde
gösterdiği tevazu, dünya mahna gönül vermcyişi, babası gihi tam Muhammedi yolda
oluşu, kusursuz ve lekesiz hayati sebebiyle sultanin, büyüklerin ve halkın nazarında
gerçekten de en üstün bir müslüman, bir İnsan-ı kâmil olarak tanınıyordu.
İşte tam bu sıralarda Mevlânâ'nın hayatında büyük değişiklik yapan bir hadise
oldu. Tebrizli Şemseddin Konya'ya geldi. Dersleri ile meşgul olan büyük bilgin,
temkinli büyük suti ve mürşid Mevlânâ'yı, bu gelen Tebrizli Şems adındaki garip zat
kendinden geçirdi. Onu, coşkun bir Hak âşıkı haline getirdi.

Tebrizli Şemseddin Hazretleri

Mevlânâ'nın hayatında büyük değişiklik meydana getiren bu Tebrizli

Şemseddin kimdi?
Eflakî 9 1111 babasının Melikdâd oğlu, Ali olduğunu yazıyor. Tebriz'de
doğduğuna göre Azeri Türklerinden olsa gerek. Çok iyi bir tahsil gördüğü, devrinin
bütün bilgilerine sahip olduğu Mukalat adil eserindeki sözlerinden belli. Bir yere
bağlanıp kalmadığı, çok yer dolaştığı İçin, ona "Şems-i perende” (111، ‫ ب ال‬Şems)
denmiştir. Kamil bir insan oluşu sebebiyle "Kaınil-İ Tebrizî" diye de anılır. Büyük
bir velî olduğu halde, kendini ve kerametlerini herkesten gizlemiş, şehirlerde
tanınmadan yaşar, tanınınca hemen () şehirden kaçarmış. Seyahatleri sırasında
tekkelere, medreselere misafir olmaz, basit tüccarlar gibi giyinir, şeyhlere mahsus
gösterişli elbiseleri giyıııezmiş. Hanlara misafir olur, odasının kapısını sıkıca kapar,
içeride hasırdan başka yatacak şey bulundurmazmış. Sipehsâlar onu daha hayatta iken
Cenab-I Hakk'a yakın olmak saadetine eren, velîlerin sultani, ariflerin kutbu,
nebilerin vârisi. Hakk'm sevdiklerinin baş tacı diye tavsif ettikten sonra, onun, keşif
sahibi, hal sahibi bir İnsan-ı kâmil olduğunu, Allah'a yakınlıkta Musa (a.s)'nın
meşrebinde, uzlette, tek başına yaşamakta, İsa (a.s)'nın huyunda olduğunu
yazmaktadır. (5/70/1.1(1/(// Tercümesi, Midhat Bahaıî s. 64 ‫ )ا‬Eğer bu vasıflan
taşıınasaydı, 0 Hazreti Mevlânâ ile nasıl olur da anlaşabilirdi? Nasıl olur da, bu iki
büyük velî Hak dostları olarak, iki deniz gibi birbirlerine kavuşabilirlerdi. Sultan
Veled, ibtida-mımesinde, Şems ile Mevlânâ'nın buluşmalarım Hazreti Musa ile Hızır
(a.s.)'ın buluşmalarına benzetir. Bilindiği gibi Hazreti Musa kelimullah mertebesine
erişmiş bir peygamber olduğu halde Hak âşıklarına hayrandı. Onlan arıyordu.
Mevlânâ da en üstün derecelere ulaşmış, hem müderris hem de mürşid makamına
erişmiş olmasına rağmen, yine de Hak âşıkları ile ilgileniyor, onlan seviyordu.
Yoksa, bazılarının yanlış anladıkları gibi Mevlânâ, mürşid aramıyordu, () Sultanü'1-
ulema olan eşsiz bir babanın ilim ve irfanıyla yoğrulmuş, en büyük mürşid
Burhaneddin Tirmizî'nin sülük derecelerinden geçerek mürşid olmuştu.
Şems de büyük bir varlıktı. 0 da Mevlânâ gibi büyük bir Hak âşıkı idi. 0 da
çeşitli memleketler dolaşmış, çeşidi alimler, şeyhler görmüş, kendi ifadesine göre hiç
birinde aradığını bulamamıştı. Hiç bir kimse onun haline muttali olamamıştı. Hiç
 HAZRET MEVLÂNÂ

kimse, onun Sirlannm hakikatini bilememişti. Hazreti Mevlânâ, kemal mertebelerine

ulaşmış, Konya'ya yerleşmiş, müderris olmuş, mürşid olmuş, yaşı da elliyi
bulmuştu. Artık 0, bir yerlere gitmek, bir şey aramak ihtiyacında değildi. Halbuki
Şems yaşı altmışa vardığı halde, bir yere yerleşip kalamamış, hâlâ, dönüyor,
dolaşıyor, şeyh arıyordu. Şems /0.100101/1/162 "Ben Tebriz'den şeyh bulmak İçin
çıktım, çıktım amma bulamadım. Alem boş değil ya elbet vardır." diyor. "Benim
Tebriz'de Ebu Bekir adil bir şeyhim vardı. Sepet örer, onunla geçinirdi. Ondan çok
feyz aidim. Fakat, bende bir şey vardı ki, şeyhim onu görmüyordu. Zaten onu hiç
kimse görmemişti. "
Hazreti Şemsîn hangi tarikata bağlı olduğunu kesin olarak bilmiyoruz.
Bazılarına gore müridleri ile beraber Moğollarla çarpışırken şehid düşen büyük velî ve
Sultanül-ulema'nm da mürşidi olan Necmeddin Kübrâ hazretlerinin halifelerinden
Baba Kemal'in, bazılarına göre de Halvetî silsilesinden Ebheriye kolundandı. Halbuki
yukarıda arzedildiği gibi Şems kendisi Tebrizli şeyhi Ebu Bekir'in dervişi olduğunu
haber vermektedir. Ashnda Şems, kendinde olanı göremeyen ve "Ben şeyhim" diye
övünen Sepetçi Ebu Bekir'e bağlanıp kalacak bir derviş değildi. Nitekim kendisi "Onu
kahrederek bıraktım, gittim" diye itirafta bulunuyor. Acaba şeyhin, kusurlarım
çekinmeden yüzüne vurdu da ondan uzaklaştı mi, bilemiyoruz.
Kendinde olduğunu göremeyen şeyhinin kendisinde de Şems bir şey göreme-
mişti. Görseydi, onu bırakıp Diyar-I Rum'a gelir miydi.
0 devirlerde konuştuğu, tanıştığı, sohbetlerinde bulunduğu, muhtelif yerlerde
yaşayan, meşhur şeyhlerin hiç birisinde, Şems, aradığını bulamamış, onlara tam
olarak bağlanıp kalamamıştı. 0 İnsan-ı kâmil, mükemmel, bir mürşid arıyordu.
Onun kafasında kusursuz, tam Muhammedî yolda, yaşayan bir sahabe gibi lekesiz,
tertemiz bir şeyh mefhumu vardı. Bu yüzden şeyh diye, mürşid diye karşısına çıkan
kişilerde kusur görüyor, onlara gönül veremiyordu. Herkesin eline sarıldıkları, saygı
gösterdikleri şeyhlerde, İslâmî yaşayış, İslâmî ahlak bulamayınca üzülüyor, onlardan
uzaklaşıyordu. 0 /01100/(01/0/1102 "Dün anasının karnından çıkmış, bugün ben Hakkim"
diyor. Filan kadından doğan bir kişi nasıl olur da ben Hakkim diyebilir? Bu şeyhlerin
çoğu Muhammed dininin eşkıyalarıdır. Yol kesicileridir." diyordu. (Makalat, Fatih
nüshası 45a)
Şems menfaat ve gösteriş peşinde koşan şeylerden daima uzak kalmış, ömrü
boyunca Mevlânâ’yı görüp tanışmcaya kadar herhangi bir şeyhe bağlanıp
kalaınamıştı. Muhyiddin-i Arabî hazretleri de dahil bir çok şeyh gören, bir çok
ariflerle sohbetlerde bulunan, kendisi de Sipehsalar in yazdığı gibi Velîlerin sultani
olan Tebrizli Şems hazretleri, Mevlânâ Celaleddin hazretlerini tanıyınca, ondaki
hakikati görünce "Ben aradığımı, Hüdâvendigânm, Mçvlânâ'da gördüm" demiş ve
Konya'da kalmıştı.

Mevlânâ ile 9010511 Buluşmaları

Eflakî, Mevlânâ ile Şemsîn Konya'da buluşmalarından önce, Mevlânâ Şam'da

iken Şemsle buluştuklarından bahseder: Bir gün Mevlânâ Şam çarşısında iken,
başında külah bulunan siyahlar giymiş bir adamın Mevlânâ'nın elini öperek "Ey
manâlar âleminin sarrafı, beni bul, beni anla" diyerek kalabalığa karıştığını yazar. Ve
bu adamın Şems olduğunu hikaye eder.
Şems hazretleri Konya’ya (26 Cemaziye'l-âhir 642 / 23 Ekim 1244) cumartesi
sabahı gelmişti. Şems Konya'ya gelince âdet edindiği gibi doğruca bir hana inmişti.
Pirinççiler yahud Şekerciler hanına indiğinden ve bir oda kiraladığından
bahsederler. Halkın kendisini zengin bir tüccar sanması İçin odasının kapışına 3 dinar
değerinde bir kilit astığını ve anahtarım da destanmn ucuna bağlayıp omuzundan
sarkıttığını anlatırlar. Halbuki Şems'in odasında eski bir hasır, kırık bir desti, yastık
yerine kullandığı çamurdan yapılmış bir kerpiçten başka bir şey yoktu. Onun
Konya'ya gelişinden ne kadar zaman sonra Mevlânâ ile buluştuklarına ait bir bilgi de
yoktur.
Mevlânâ ile buluşmaları hakkmdaki rivâyetler de çeşitlidir.1121«1 11111
rivâyetine göre Mevlânâ bir gün, Iplikçi medresesinden çıkarak rahvan bir estere
binmiş, talebeleri ve müridleri ile beraber gidiyordu. İşte tam bu sırada Tebrizli
Şemseddin, Mevlâna, hazretlerine rastladı. Esterinin dizginlerinden tutarak ona malum
soruyu sordu:
Halbuki Sipehsâlar (Midhat-I Bahart Tercümesi 5. 168) Mevlânâ ile Şems'in
buluşmalarım şöyle anlatır: "Şemseddin-i Tebrizî Konya'ya gece vakti geldi.
Pirinçiler hanına nazil oldu, hanin kapısı önünde oturmak İçin süslü bir sedir vardı.
Ekseriya büyük kişiler 0 sedire oturuyorlardı. Şems sabahleyin 0 sedirin üstüne
oturdu. Hazreti Mevlânâya velîlik nuru ile Şems'in geldiği malum oldu. Hane-İ
mübareklerinden çıkarak ol tarafa doğru yürüdüler. Yolda halk, Hazrefin elini öpmek
İçin her taraftan ol mübareke yaklaşmağa, yol bulmağa çalışıyorlardı. Hazreti
Mevlânâ da bi'l-mukabele hepsini okşayıp gönüllerini hoş ediyordu. 0 sırada ansızın
Şems-i Tebrizînin nazari Mevlânâya tesadüf etti. Rüyasında kendisine haber verilen
mübarek zatin, bu zat olduğunu anladı. Hiç bir şey söylemedi.
Hazreti Mevlânâ Hudavendigâr geldi Şems'in karşısındaki diğer sedire oturdu.
Bir müddet sustular, sonra konuşmaya başladılar:
Şems,
—Muhammed (2.5.) mi büyüktür, Bayezid mi?
Mevlânâ,
—Bu nasıl soru? Elbette Hazreti Muhammed büyüktür.
Şems
—îyi ama, Hazreti Muhammed, "Bazen kalbim perdelenir. Bu yüzden
Rabbime yetmiş kere sığınır, istiğfar ederim." diye buyuruyor. Halbuki Bayezid:
"Ben kendimi noksan sıfatlardan uzak tutarım. Benim yaradılışım, zuhurum ne büyük
bir hadisedir." demede ve "giydiğim cübbenin İçinde Allah'tan başka bir varhk yok",
diye kendini üstün görmededir. Bu hususta ne düşünürsün? Ne dersin?
Mevlânâ
—Hazreti Muhammed, günde yetmiş makam aşıyordu. Her yeni makam ve
rütbeye varınca, bir evvelki makam ve mertebedeki bilgisinden utanıyor, istiğfar
ediyordu. Halbuki Bayezid vardığı ilk makamın yüceliğinden şaşırdı. Kendinden geçti
de bu sözleri söyledi. Bu konuşmadan sonra Hazreti Mevlânâ ile Cenâb-1 Şems her
ikisi de oturdukları sedir üzerinden aşağı inerek, birbirlerinin ellerini şıktılar ve
sarıldılar. Sonra Celaleddin Zei’kûbî hazretlerinin hücresinde alti ay sohbet ettiler.
(Sipehsalar tercümesi, s. 171) Sultan Veled, /NiY/r-mrmtde "Mevlânâ, Şems'in
 hazreti mevlana

yüzünü "örünce sırlar ona açıldı. Görülmemiş şeyler gördü. Kimsenin duymadıklarım
duydu. Adeta, Mevlânâ'nın gölgesi, Şemsîn yüzünün nurunda yok oldu." diye bu
yakınlığı, bu hayranlığı ifade etmektedir.
Bu yakınlıkta, bu dostlukta bu İlahî sevgide, kim kime mürşid oldu, kim
kime mürid oldu, diye üstünlük iddia edilemez, fark gözetilemez. Emir Hüsrev
Dehlevî'nin şu beyti, bu iki Hak âşıkının durumlarım tavsif etmektedir:

‫ من تن شدم توجان شدى‬،‫من تو شدم تو من شدى‬

‫ تو ديكرى‬،‫تاكس نكويد بعد ازين من ديكرم‬

"Ben sen oldum, sen de ben oldun. Ben ten oldum, sen can oldun. Artik
bundan sonra, kimse ben aynyim, sen ayrışın diyemez."
Bu iki büyük velînin buluşmaları ve birbirlerini Hak dostu olarak sevmeleri,
daima sohbetle vakit geçirmeleri, etrafta bulunanlar tarafından iyi karşılanmıyordu.
Mevlânâ'nın öğrencileri, müridleri, ileri gelen imamlar, din adamları, hatta ailesinin
ferdleri, Mevlânâ'yı bu kadar tesiri altında bırakan Şems'teki hakikati, aşk ve iman
gücünü göremedikleri, sezemedikleri İçin Tebrizli'ye nefret gözü ile bakıyorlardı.
Mevlânâ'nın zevcesi Kira Hatun: "Şems gelmeden önce. Mevlânâ’nın adam
boyundaki bir çerağ altında tan yeri ağanncaya kadar, babası Bahaeddin Veled'in
Maârifini okuduğunu" rivayet etmekteydi. Halbuki Şems, Mevlânâ'ya, hem
babasının kitabini okutmuyor, hem de Mevlânâ'nın pek sevdiği Miitenebbi Divanı'nı
ve daha başka kitapları okumasına müsaade etmiyordu.
Çünkü Şems unutulacak, insana yük olacak, insanin benliğine benlik katacak,
bilgiye değil, gönül bilgisine, feyz ve cezbeye ehemmiyet veriyordu. Gönül bilgisi
kitaplardan öğrenilmez, insan alti bin sene yaşasa, alti kere Nuh ömrüne sahip olsa,
yüz binlerce yıl İçinde çalışarak elde edilen şey, bir an Allah’la beraber olmak
yüzünden elde edilen feyzle bir olamaz (Makalat, Fatih nüshası s. 141) düşüncesinde
idi. Boylece 0, sohbeti ve Hakk'm cezbesini esas tutuyor. Bilginin bir ٤٤٧٥ olmayıp,
bize hakikati anlamada, Hakk'ı idrakte, aczimizi bildirdiğini söylüyordu. Bu sebeple
Şems, Mevlânâ’yı, çok sevdiği şeylerden, ayırarak, zaten yakın olduğu Hakk'a onu
daha çok yaklaştırmak istiyordu.
Çoğu zamanlar, medresenin, cemaathanesinde, kitap okumakla meşgul olan
Mevlânâ'yı mütalaadan men ediyordu.
Hatta onu, herkesle görüştürmüyordu. Medresenin kapışına oturuyor,
Mevlânâ'yı, görmek isteyenlere niyaz olarak, şükıane olarak, ne getirdin? Onu
gösterin de Mevlânâ'yı size göstereyim diyordu. Bir gün. birisi bu garip adama
kızarak, "sen ne getirdin ki? Bizden ne istiyorsun" deyince Şems, "ben kendimi
getirdim, başımı onun yoluna feda ettim" demişti.
Şemsîn Mevlânâ'ya bu kadar yakın oluşu, onu tesiri altına alışını //71:6/6/-
name'de Sultan Veled şöyle anlatmakta: "halk bu bağlılığı, bu vefayı, bu
coşkunluğu, bu sevgiyi görünce hasede düştü, herkes kınamaya koyuldu. Şeyhler,
büyükler yüce kişiler, bu ne biçim bir adamdır ki, Mevlânâ'yı bu hale getirdi. Hiç
birimiz 9 1115 ‫ ع‬bir hayır görmediğimiz halde Mevlânâ neden onu böyle üstün bir
adam olarak tutmada, ağırlamada? Onda ne hal var, ne ilim var, ona nazar ehli
dememize, gönül gözünün açık olduğuna hükmetmemize imkan var 1119 diye açıkça
onun hakkjnda dedikodu yapmağa başladılar.
Şems İşin çığırından çıktığını, herkesin kendisine düşman olduğunu görünce,
bir gün ansızın kayboluverdi. Şems, 643 yılı Şevvali'nin 21. günü Konya'yı terk
etmişti (15 Şubat 1246). Şems Konya'da tam 15 ay yirmi gün kalmıştı.

Şems Hazretlerinin Konya'ya ikinci Gelişi

Sultan Veled !büda-nâme adil eserinde : Mevlânâ'nın Şems'in gidişinden çok

üzüldüğünü. Şemsîn gidişine sebep olanların, yüzlerine bile bakmadığını yazıyor.
Bunun üzerine sebep olanların yaptıklarına pişman olduklarım, Mevlânâ'nın da onları
affettiğini bildiriyor, (iblida-ndme, 5. 45-47) Sultan Veled, Şemsîn Konya'dan
doğruca Şam'a gittiğini yazıyorsa da Sipehsalar önce Şemsîn nereye gittiğinin
bilinmediğini bildirmektedir. Bir müddet sonra Şems Mevlanâ'ya Şam'dan bir mektup
göndermiş, bu suretle Şemsîn Şam'a gittiği anlaşılmıştır.
Şems Şam'dan Mevlânâya mektup yazınca, Mevlânâ da ona mektuplar yazdı.
0 zamanlar, şimdiki gibi posta teşkilâtı olmadığından mektuplar ulaklarla
gönderiliyor, hayli zaman alıyordu. Eflakinin Menaktbu'1-Arifiifinde Mevlânâ'nın
Şems'e yazdığı dort manzum mektubu var. Bu manzum mektuplardan teberrüken bazı
beyitler aidim:

‫النور فى الفواد تعال‬

‫غايت الجد والمراد تعال‬
‫آنت تدرى حياتنا بيديك‬
‫التضيق على العباد تعال‬
‫آيها العشق آيها المعشوق‬
‫حل عن الصد والعناد تعال‬

"Ey gönlümün nuru, gel, ey uğraşmalarımın isteklerimin gayesi gel!

Hayatimizin, senin elinde olduğunu biliyorsun. Tatil olan hayati, zorlaştırma.
Kullarına sıkıntı çektirme, gel! Ey aşk, ey maşuk, engelleri aş, İnadı bırak da gel."

‫انما الروح والفؤاد لديك‬

 HAZRETİ MEVLÂNÂ

"Ey dünyânın zarif kişisi, sana selamlar ederim. Şunu iyi bil, ki benim
hastalığım da, sağlığım da senin elindedir. Eğer bedenimle senin yanında değilsem,
sana hizmet edemiyorsam da şu bir gerçektir ki, ruhum ve gönlüm senin yanındadır."

‫زند كانئ صدر عالى باد‬

‫ايز دش باسبان وكالى باد‬
‫مجلس كرم ير حالوت او‬
‫از حريف فسرده خالى باد‬

"Yüce efendimizin ömrü uzun olsun, Allah, onun muhafızı ve koruyucusu

olsun. Onun tatlılıklarla, güzel ■sohbetlerle dolu olan zevkli hararetli meclisinde
aşktan mahrum, kalpleri donuk 1191 bulunmasın."
Mevlânâ, Şems'in mektubunu aldıktan sonra Sultan Veled'i çağırdı. Ona bir
miktar para vererek "Sen elçi olarak git. Bu paralan ayağına saç. Benim tarafımdan
rica et. Kendisine kötü davrananların pişman olduklarım söyle, lütfetsin, gelsin,
artık." dedi. Sultan Veled bu hizmeti canla başla kabul etti. 0 da babası gibi Şems'e
âşıktı. 0 da babası gibi Şems'in hakikatini görmüş, büyüklüğünü anlamıştı. Sultan
Veled Şam seyahatini anlatırken diyor ki: "Yorulmadan, ovalarda koşuyor, dağlan bir
saman çöpünden bile ehemmiyetsiz görüp aşıyordum. Yoldaki dikenler, bana güller
gibi görünmede idi. "
Eflakî, Sultan Veled'in yirmi kişi ile gittiğini yazıyor. Şam'da Şems
hazretlerini buldular. Sultan Veled babasının dediğini yaptı. Paralan ayağına saçtı.
Şems paralan görünce, gülümsedi. Muhammed huylu Mevlânâ bizi altınla, gümüşle
ne diye oyalıyor? Onun dileği kâfi, dedi ve Konya'ya gelmeği kabul etti. Sultan Veled
ve arkadaşları, Şam'da bir kaç gün kaldılar. Semâ meclisleri kuruldu, istirahat ettiler,
sonra Şems hazretlerini yanlarına alarak yola düştüler.
//91004 -/20770 0 ‫ ع‬bu yolculuk şöyle anlatılmaktadır: "Veled, Şemsîn
maiyyetinde, zorla değil, canla, gönülle ve kendi dileği ile yaya olarak yürümede idi.
Şems ona "Sen de ata bin, şu yörük kir ata binerek yol al", dedi ise de Veled "Ey
padişahlar pâdişâhı!" dedi. "Seninle eşit olmaya gücüm yetmez, hem padişah ata
binsin hem de kul, bu nasıl olur? Sen maşuksun, ben âşıkım, sen efendimsin, ben
kulum, hatta sen cansın, ben seninle diriyim. Benim yaya gitmem, senin
maiyyetinde başımı ayak yayıp yürümem gerek. " (ibüda-name s. 48-49)
Şam kervanı Konya'ya yaklaşınca, Sultan Veled babasına bir müjdeci
gönderdi. Mevlânâ müjdeyi ahr almaz, dervişler, beyler ve Mevlânâ'nın adamları,
Mevlânâ ile beraber karşı çıktılar. 8 Mayıs 1247 günü Şems hazretleri tekrar
Konya'yı şereflendirdi. Şems Mevlânâ'yı görünce attan indi, kucaklaştılar, iki mânâ
denizi tekrar birleşti.
HAYATI

Şems-i ٦ 1121 1211 Kayboluşu

Şems tekrar Konya'ya geldikten sonra, once, onun aleyhinde bulunanların

hepsi yaptıklarına pişman oldular. Şems de Mevlânâ gibi onların hepsini bağışladı.
Çünkü Mevlâna da, Şems de Muhammed huylu idiler. Malum olduğu üzere
Peygamber Efendimiz Taifte kendini taşlayanlan, mübarek ayaklarım kanatanları bile
affetmişti. Zaten Şems gelmeden önce Hazreti Mevlânâ da kötülük edenleri, dedikodu
yapanları affetmişti. Şems de ayni yolda yürüdü. Kendisiyle uğraşanları hoş gördü.
Suçlarını affetti. Semâ meclisleri tertip edilmeğe başlandı. Mevlânâ da, Şems de her
gün bir yere davet edilmekteydiler. Fakat, semâ neşe ve şevkle geçen günler de uzun
müddet devam etmedi. Yine kin ve nefret uyandı. Şems aleyhinde, yine dedikodular
başladı. Yalanlar, fitneler yine aidi yürüdü. Bu defaki fitne daha şiddetliydi. Sultan
Veled’in rivayetine göre: Küfür ve tehdidlere artık dayanamayan Şems, kendine "Ben
bu sefer, öyle bir gidiş gideceğim ki, kimse izimi bulamayacak, öyle kaybolacağım
ki, zamanlar geçecek, izimin tozu bile bulunamaycak, onu, mutlak bir düşmanı
öldürdü diyecekler." dedi.
Onu Konya'ya tekrar geldiğine pişman etmişlerdi. Makalat'inda şöyle dert
yanıyor: "O kadar zahmet çektim. Bu son yolculuk beni 0 kadar yordu ki,
yorgunluğum iki yılda çıkmaz. Yollara düştüm. Oyle zahmetlere katlandım ki şu
Konya'yı altınla doldursalar, yine gözümde yok, bu cefalar çekilemez. Fakat
Mevlânâ'nın sevgisi üstün geldi de bu sıkıntıya katlandım." (Makalat s. 26) Halbuki
Şems, Sultan Veled ve arkadaşları ile beraber, Şam'dan ne ümitle, ne büyük özlemle
çıkmış, dağlar aşmış, nehirler geçmişti. Şimdi kendini ve Mevlânâ'ya olan bağlılığı,
ve Mevlânâ'nın ona gösterdiği saygı ve yakınlığı çekemeyen ham insanlar, hep
onunla uğraşıyorlardı. Bu arada Hazreti Mevlânâ'nın tensibi ile Şems hazretleri,
Mevlânâ'nın evlatlığı Kimya ile evlenmişti. Kimya çok güzel bir kızdı. Altmış
yaşında bulunan Şems, bu genç ve güzel Kimyayı çok seviyor ve onu kıskanıyordu.
Mevsim kıştı. Yeni evlilere, medresenin ocakh sofasında bir yer ayrılmıştı. Hazreti
Mevlânâ’nın ikinci oğlu, Alâeddin Çelebi babasını görmek İçin geldiği zamanlar, hep
Şems ile Kimyaya ayrılan odadan geçiyordu. Bir gün Şems dayanamadı. "Alâeddin
Çelebi! Gözümün nuru" dedi. "Zahir ve batin edepleri ile süslenmişsin. Lakin,
bundan sonra bu odayı, edep yolu ile, saygı ile teşrif buyurmanız gerekir."
(Sipehsalar Tercümesi, s. 178) Bu 562, Alâeddin Çelebinin gücüne gitti. Ve Şems'e
kırıldı. Esasen Şems, Sultan Veled'i çok seviyor, iltifatlarda bulunuyor. Bu yüzden de
Alâeddin Çelebi de küçük görülme duygusu uyanmıştı. Alâeddin Çelebi, Şems'le,
aralarında geçen bu hadiseyi Şems'i çekemeyenlere anlattı. Boylece fitneye, fitne
katildi. Kin, nefret, dedikodu Konya'da çalkalanmağa başladı. Şems'in aleyhinde
bulunanlar: "Ne şaşılacak şeydir ki, yabancı bir adam gelsin de, ev sahibinin gözünün
nurunu kendi evine bırakmasın." diyorlardı.
Cenâb-ı Şems, kendini çekemeyen, kötü niyetli kişilerin davranışlarım,
dedikodularım, iyi huylu olduğu İçin kendi İçine gömüyor, Mevlânâ'ya açmıyordu.
Şems'in çok sevdiği karısı Kimya da evlendiklerinden pek az zaman sonra vefat
etmişti. Ne kadar üstün bir varhk olursa olsun, Şems de insandı. Bir taraftan sevdiği
karısının vefatı, bir taraftan dedikodular onu çok sarsmıştı. Küfür ve tehdidlere artık
dayanacak hali kalmamıştı. Mevlânâ'ya olan bağlılığı, Mevlânâ da gördüğü hakikat
onu yaşatıyordu, o, Sultan Veled'e bir kaç defa "Ben bu seter öyle bir gidiş
 HAZRET! MEVLÂNÂ

gideceğim, izimi kimse bulamayacak yahud onu bir düşmanı öldürdü diyecekler." diye
söylediği gerçekleşti. 1247 senesinin Aralık ayının perşembe günü Şems hazretleri
ortadan kayboldu.
Sipehsâlar'm yazdığına göre, Şenıs'in ortadan kaybolduğu sabah Hazreti
Mevlânâ medreseye gelip de Şems'i odasında bulamayınca çok mahzun oldu. Hemen
Sultan Veled'in yattığı yere gitti: "Bahaeddin, ne yatıyorsun.' Kalk, şeyhini ara. Yine
can burnumuz, onun latif kokusundan mahrum kaldı." diye seslendi. (Sipe/ıvaÂa
Tercümesi, 5. 179)
Halbuki Eflakrde Şems hazretlerinin kayboluşu hakkında iki rivayet var:
Sultan Veled'den gelen bir rivayete göre; Şems Mevlânâ ile yalnızca otururken,
dışarıdan birisi Şems'i çağırıyor. Şems Mevlâna'ya, beni ölüme çağırıyorlar, diyor.
Mevlânâ bir müddet sustuktan sonra şu ayeti okuyor:

‫آال له الخلق واآلمر تبارك الله رب العالمين‬

"iyi bilin ki, yaratma ve emir O'nundur. Âlemlerin rabbi Allah ne büyüktür."
(7/54)
Şems, bunun üzerine dışarı çıkıyor, dışarıda pusuda bulunan yedi kişi, hep
birden üstüne saldırıp bıçaklarla onu şehid ediyorlar. Şems bir nârâ atıyor, hepsinin
akıllan başından gidiyor, Mevlânâ Şemsîn nârâsını duyunca "Allah dilediğini yapar,
istediğine hükmeder." diyor. Şems'e kasdedenler, kendilerine gelince yerde bir kaç
damla kan görüyorlar. Şems de ortadan kaybolmuş bulunuyor.
Sultan Velede atfedilen bu rivâyet. muhakkak ki sonradan uydurulmuştur.
Çünkü Mevlânâ, Şemsîn bu şekilde şehid edildiğini bilseydi, onu aramak İçin iki
defa Şam'a gider miydi?
Eflakinin ikinci rivâyeti de şöyle: Sözde, Şems, şehid edilmiş ve cesedi bir
kuyuya atılmıştır. Bir gece, Şems, Sultan Veledin rüyasına girmiş, öldürülüp atıldığı
kuyuyu ona göstermiş, 0 da, bazı dostlan ile beraber gidip cesedi kuyudan çıkarmış.
Mevlânâ'nın medresesinde, medreseyi yaptıran Emir Bedreddin Gevhertaşln yanma
gömmüştür.
Şimdi. Konya'da Şems Makamı olarak ziyaret edilen ve İçinde namaz da
kliman camide bulunan türbenin Şems'e aid olduğu sanılmaktadır. Hayallerle
süslenmiş olan bu rivâyetlerden sonra, acaba. Şems gerçekten "öyle bir gidiş
gideceğim ki kimse bulamayacak" dediği gibi kayıplara 1111 karıştı? Dönülmez bir
seyahata mi çıktı? Yoksa şehid mi edildi? Doğrusunu Allah bilir. Yine Eflakinin
rivayetleri üzerinde durulunca, bu rivayetlerden şöyle bir netice çıkarılabilir: Şems.
Hazreti Mevlânâ'nın yanında iken dışarı çağrılmış, fakat bir daha Mevlânâ'nın yanma
geri dönmemiş ve ortalıkta görülmemiş. Onu çağıranlar onu ahp götürdüler mi?
Öldürdüler mi? Onun Konya'dan başka bir yere gitmesini mi sağladılar? Acaba.
Şems, evvelce, gittiği Şam'a 1111 gitti? Bütün bunlar 1211 olarak bilinmemektedir.
Bilinen bir hakikat varsa. 0 da Mevlânâ'nın Şenıs'in şehid edilmesini bilmediğidir. Bu
faciayı Mevlânâ'ya duyurmadılar mi? Yahud böyle bir facia vuku bulmadı mi ?
Büyük bir velîden bir hakikat nasıl saklanabilir? 51/)("/1.004/(17111 yazdığı gibi. ().
Şemsîn Konya'ya ilk gelişini velilik nuru ile nasıl anladı da. Şemsîn İndiği
Pirinççiler Hani'na geldi ve Şems'i bulduysa, elbette Şemsîn şehid edildiğini de
bilecek, onu Şam'a hem de iki defa gidip aramayacaktı. Merhum Abdülbaki
Gölpınarlı'nın yazdığı gibi "Mevlânâ'nın okuduğu ayet, Şems'in nârâsı, suikastçıların
bayılması ve yerde görülen bir kaç katre kan, mistik düşüncenin vakaya verdiği
destanî unsurlardır." (Mevlânâ Celaleddin, Hayati: 1959, Abdülbaki Golpınarh: s. 84)

Şems Hazretlerinin Kayboluşundan Sonra

Hazreti Mevlânâ'nın Hali

Sultan Veled, Şems'îen sonra Mevlânâ'nın halini şöyle anlatır: "Şeyh, onun
ayrılığından sonra adeta deli oldu. Fetva veren şeyh, aşkla şâir kesildi. Zahiddi,
meyhaneci oldu. Fakat üzümden yapılan şarabı İçip satan meyhaneci değil, nura
mensup olan can, nur şarabından başka bir şeyi İçmez. (//7116/01-/120/710, s. 53)
Mevlânâ, gece gündüz sema etmede, ağlayışını, feryadım küçük, büyük herkes
işitmedeydi. Eline geçen altını, gümüşü çalgıcılara veriyor, nesi varsa bağışlıyordu.
Şems'i gördüm diyenlere, parası yoksa, üstündeki elbiseyi bağışlıyordu.
Sultan Veled Maârif adli eserinde yazdığına gorte: "Birisi Mevlânâ'ya Şemseddin'‫؛‬
gördüm" dedi. Mevl'ânâ üstündeki elbiseleri ona bağışladı. Mevlânâ'ya. "bu adam
yalan söylüyor, verdiği haberin asil yok. Neden, elbiselerini ona bağişladm?" dediler.
Mevlânâ buyurdu ki: "Bu verdiklerimi zaten yalan söylediği İçin verdim. Eğer doğru
söyleseydi, ona canımı verirdim." "Maârif Istanbul üniversitesi nüshası, s. 383)
Sultan Veled, İbtida-nâıne'de, Mevlânâ'nın Şems'i aramak İçin Şam'a gittiğini,
Şam'da bir çok kişilerin kendisine mürid olduğunu, Şamlıların, Hazreti Adem'den
beri, dünyânın böyle bir sevgi, ilahi aşk görmediğini, Mevlânâ gibi eşsiz bir zatin
aradığı Şems'in ne derece büyük bir velî olması lazım geldiğini düşünüp hayran
kaldıklarım söyler ve der ki: "Mevlânâ Şam'da Şemseddin’i bulamadı ama, onun
sırrının, hakikatinin, ay gibi kendi varlığında doğduğunu gördü de dedi ki: "Beden
bakımından ondan uzağız, fakat, cansız, bedensiz, ikimiz de bir nuruz, ister onu gör,
ister beni, ey arayan 1191, ben oyum, 0 da ben."
Yine Sultan Veled hazretleri; Mevlânâ ile Şems'in bu ruhi birliğini, intiha-
nâme'âe "Tebizli Şemseddin'le babam Mevlânâ -Allah ikisinin sırlarını kutlasın-
Allahîn en has sevgili kullanndandı. Onlar, bir zattı, bir nurdu. Görünüşte ayn, fakat
gerçekte onlar, birdi." diye yazmaktadır.
Sultan Veled'in ibtidanâme'de yazdığına göre , Hazreti Mevlânâ bir kaç sene
sonra müridleri ile beraber tekrar 92112 gitti. Aylarca orada kaldı.
Hazreti Mevlânâ'nın gerek birinci ve gerekse ikinci Şam seferinin tarihi de katî
olarak bilinmemektedir. Ancak Sultan Veled babasının birinci Şam seferinin,
Şems'in kayboluşundan bir kaç gün sonra yapıldığım yazmakta ve ilk gidişinde de
Şam'da ne kadar kaldığını bildirmemekdedir. ikinci gidişi, bir kaç yıl sonra
yapılmıştır.
Bütün araştırmalarına rağmen Şems'i bulamayınca, ümidini kesti. Onun
öldürüldüğüne dair dedikoduları da duymuştu. Oğlu Alâeddin Çelebi’nin de bu İşte
parmağı olduğunu artık biliyordu. Sevgi ve hasret şiirleriyle duygularım ifade
etmekle avunuyordu. Bir çok özlem şiirleri arasından teberrüken. bir tanesini
alıyorum: Profesör Firuzanfer merhumun Tahran'da bastırdığı Divan-I Kebirin 2648
numaralı gazeli şöyle:
‫‪56‬‬ ‫‪HAZRETİ MEVLÂNÂ‬‬

‫دريغاكزميان اى يار رفتى‬

‫بدرد وحسرتبسيار رفتى‬
‫بسى زنهار كفتى‪ ،‬البه كردى‬
‫جه سود‪ ،‬ازحكم بى زنهار رفتى‬
‫بهر سوجاره جستى‪ ،‬حيله كردى‬
‫نيديده جاره وناجار رفتى‬
‫كنار يركل وروى جو ماهت‬
‫جه شد ؟ جون در زمين خوار رفتى ؟‬
‫زحلقهء دوستان وهم نشينان‬
‫ميان خاك ومور ومار رفتى‬
‫جه شد ان نكتها وان سنخها؟‬
‫جه شد عقلى كه در ا سرار رفتى؟‬
‫جه شد دستى كه دست ماكرفتى؟‬
‫جه شد يايى كه در كلزار رفتى؟‬
‫لطيف وخوب و مردم دار بودى‬
‫درون خاك مردم خوار رفتى‬
‫جه انديشه كه مى كردى وناكاه‬
‫براه دور وناهموار رفتى‬
‫فلك بكريست ومه را روخراشيد‬
‫دران ساعت كه زار زار رفتى‬
‫دلم خون شد جه بر سم‪ ،‬من جه دانم؟‬
‫بكو بارى عجب بيدار رفتى!‬
‫جو رفتى‪ ،‬صحبت باكان كزيدى‬
‫ويا محروم وبا انكار رفتى؟‬
‫جوابكهاى شيرينت كجا شد؟‬
‫خمش كردي واز كفتار رفتى‬
‫زهى داغ وزهى حسرت كه ناكه‬
‫سفر كردى مسافروار رفتى‬
‫كجا رفتى كه ييدانيست كردت؟‬
‫زهى برخون رهى‪ ،‬كين بار رفتى‬

‫‪"Ey gönül yâri! Yazıklar olsun, bir çok dertlerle, hasretle, bizi bıraktın, gittin.‬‬
‫‪Biliyorum, bizden ayrılmayı istemedin, sızlandın, şikayet ettin. Ama, faydası‬‬
‫‪olmadı, insaf etmeyen, aman vermeyen hükme, emre uydun, geçtin gittin.‬‬
‫‪Her tarafa koştun. Yanımızda kalmak İçin çareler aradın, bahaneler düşündün.‬‬
‫‪Fakat bir çare bulamadın, çaresiz bir halde gittin. Güllerle dolu olan kucağın, ay gibi‬‬
‫?‪nurlu yüzün ne oldu? Nasıl oldu da hor ve hakir bir halde yer altına gittin‬‬
HAYATI

Dostların toplantılarından ayrıldın, seninle düşüp kalkanların arasından çıktın

02, toprak altına, karıncalarla, yılanlar arasına gittin.
0 nükteli sözler, 0 güzel konuşmalar ne oldu? 0 ilahi sırlara aşina olan akil
ne oldu?
0 elimizden tutan mübarek ellerin ne oldu? Meram bağlarına, o gül
bahçelerine giden ayaklar ne oldu?
Nazik idin, latif idin, insanların gönüllerini kazanmasını, insanları sevmesini
bilirdin. Şimdi tuttun, insanları sevmeyen, insanları yiyen toprak İçine gittin.
Ne oldu? Nasıl bir fikre kapıldın da, uzun, sapa, bozuk bir yola düştün, gittin.
Sen ağlaya ağlaya, 0 yola düşünce, gök yüzü göz yaşı döktü. Ay da, yüzünü
tırmaladı, yırttı.
Gönlüm kanlarla doldu, ne bileyim de, ne sorayım? Bari, sen söyle, acaba,
uyanık mi gittin?
Madem ki bizi bırakıp gittin. Acaba, Hak âşıklarının, ermişlerin sohbetini mi
seçtin? Yoksa aşktan mahrum mu kaldın? inkar ederek mi gittin? Sana sordukları
sorulara verdiğin 0 güzel, o tatil cevapların ne oldu? Artık sustun, söylemekten vaz
geçtin.
Bu ne biçim ateştir? Bu ne biçim hasrettir? Yola düşen misafir gibi, hiç bir
haber vermeden çıktın, gittin, nereye gittin ki, izinin tozu bile belirmiyor. Bu sefer
gittiğin yol ne de kanlarla dolu bir yol".

Şems mi Mürşid, Mevlânâ mi?

Birbirlerinde bulunan hakikatleri gören, birbirlerine hayran olan bu iki büyük

veliden hangisi üstündür, büyüktür? ilahi aşkta fâni olan velîleri, birbirleri ile
mukayese etmek hatadır.
Bütün beşerî kirliliklerden arınmış, nefsanî arzulardan kurtulmuş, Hakk'm
tecellisine mazhar olmuş, vahdet deryasına dalmış, yok olmuş bu yüce varlıklar,
birbirlerinden üstün görülemezler. Tozlardan, paslardan temizlenmiş, çeşitli aynalarda
parlayan güneşin nuru, ayni nur değil midir? Bunlar birbirinden ayirdedilebilir mi?
Hazreti Mevlânâ; gönlü hasret ateşiyle yana yana Şam'da Hazreti Şems'i
ararken, Mevlânâ'nın ilmine, irfanına, aşkına hayran olan, nuruyla gözleri kamaşan
Şam'ın arifleri, nasıl oluyor da; bir mürşid, mürşid arıyor? diye düşünmüşlerdi.
Mevlânâ Şems'i aradığı gibi, Şems de vaktiyle Mevlânâ'yı aramıştı. Şems de
dolaştığı şehirlerde; meşhur şeyhlerin, miirşidlerin hiç birisinde aradığını bulamamış;
Mevlânâ'yı bulunca; memleketten çıkalı Mevlânâ'dan başka şeyh görmedim. Ben
aradığımı hudavendigânm Mev!ânâ'da buldum, demişti. Bunlar birbirlerinde ne
gördüler? Ne buldular? Bunlar, birbirlerine ayna oldular. Bunlar, şeyhlik, mürşidük,
halifelik, müridlik makamlarının ötesine geçtiler de birbirlerinde bulunanı gördüler.
Bu sebeple bunlardan herhangi birisini ötekinin mürşidi sanmak, evvelce de
arzedildiği gibi boş bir düşüncedir. Yersiz, lüzumsuz bir fikre kapılmaktır.
Neden bu düşüncelerle kafamızı yoralım, neden aralarında fark vardır diyelim,
şunu bilelim ki, bunların her ikisi de 0 devrin en üstün bilginlerinden, en üstün
ariflerinden, mürşidlerindcndi. Aralarında bir çok hususta benzeyiş, ankıyış, görüş
 HAZRET، MEVLÂNÂ

birliği vardı. Şems'i sadece büyük bilgin Mevlânâ'yı coşturan, heyecanlandıran, rind
bir derviş saymak, onun ilmini İrfanını görmemek büyük bir hatadır.
Gerçekten de, Mevlânâ gibi Şems de büyük bir bilgindi. Onun 0 01601601/01 adil
eserinde görüldüğü gibi, sırası geldikçe bahsettiği konulardan, açıkça anlaşılmaktadır
ki 0 tefsirden, h،٦dis ilminden, şiirden, devrin bütün ilimlerinden haberdardır. 0 da,
Mevlânâ gibi; felsefeden ve ،"ilozoflardan hoşlanmamaktadır. ’,Cehennemliklerin çoğu,
keskin fikirli kişilerden, filozoflardan, bilginlerden meydana gelir. Onların keskin
zekaları kendilerine perde kesilmiştir. Şemsîn bu düşüncesinde "Cennet ehlinin çoğu
ebleh, saf kişilerdir" hadis-i şerifine İşaret vardır. Bu hadisle hakikate, 01211 8 keskin
zekayla, akil ve ilimle değil, sevgi ve hayranlıkla ulaşılır demek istenmektedir.
Şems'e göre, hakikate varmak, ancak Sünnet-İ seniyyeye uymakla, gösterişten
uzak, hal ehli olarak, sözde kalmayarak, inandığını yaşayarak, ilahi aşkla
mümkündür.
Şems de Mevlânâ gibi Hazreti Peygamber (s.a.v.) efendimizin âşıkıdır. Hazreti
Mevlânâ: "Ben Muhammed Muhtarln yolunun toprağıyım." dediği gibi. Şems de
"Mustafa (s.a.v.)'nın en küçük ve ehemmiyetsiz gibi görünen bir hadisini Kuşeyâ
Risalesi1 ve onun gibi en önemli kitaplara değişmem. Peygamberin hadisleri
karşısında onların hepsi de tatsız ve zevksizdir." (100/11, Fatih nüshası, 9a)
demektedir
Görülüyor ki şeriata bağlılık, dini, taklitten tahkike çıkarmak, gösterişten
uzak, aşk ve iman yolunda yürümek hususunda Mevlânâ ile Şems arasında bir birlik
vardır. Meşrep bakımından bazı farklar bulunabilir. Mevlânâ temkinlidir. Şems
coşkun ve heyecanlıdır. Fakat şu da bir gerçektir ki: Şems gelmeseydi Mevlânâ, belki
de babası gibi ikinci bir Sultanü'l-ulema olarak kalacaktı. Belki Feridüddin-i Attar
hazretlerinin Mantiku't-Tayrh gibi. Mesnevi hikayeleri yazılacaktı.
Fakat coşkun şiirler yazılmayacaktı, Divan-I Kebîr meydana gelmeyecekti.
Merhum Abdülbaki Gölpınarlı'nın yazdığı gibi "Şems gelmeseydi Mevlânâ, Mevlânâ
olmayacak, sıra şeyhlerinden bir şeyh, sayısız sufilerden bir sufi olacaktı. Fakat şu da
muhakkak ki: Mevlânâ, Şemsle görüşmeseydi. Şemsîn de ne adi duyulacaktı, ne
sam. Mevlânâ zaten bu coşkunluğa hâzırdı. 0, silinmiş, arınmış, zeytin yağı
konmuş, fitili yapılıp düzeltilmiş bir kandildi adeta. Bu kandilin yanması İçin bir
ateş, bir kıvılcım lâzımdı. İşte Şems 0 vazifeyi gördü. Fakat, 0 yağı tükenmeyen,
ışığı Şems'i bile göstermeyecek kadar kuvvetli olan kandil yanınca Şems de ona bir
pervane kesildi. Canını verip onun Işığına karıştı. Şems Mevlânâ'ya bir aynaydı.
Mevlânâ onda bütün varhk âlemini kaplayan gerçeği, kendini görüyor, kendine aşık
oluyor. Kendini övüyor.

‫شمس تبريزخود بهانه است‬

‫ماييم بحسن ولطف ماييم‬
‫باخلق بكو براي رو يوش‬
‫كوشاه كريم وماكداييم‬

Kıışeyrî Risalesi, ٧1. 1072 tarihinde vefat eden Ebu'l-Kâsım Ku e rî'nin eseri olup, ilk defa, sûfilik
hakkında yazılan meşhur kitaplardan olup; Türkceye hem Tahsin Yazıcı , hem Ali Arslan. hem de
Süleyman Uludağ tarafından ayn ayn tercüme edilerek basılmıştır.
HAYATI

"Tebrizli Şems ancak bir bahane. Güzellikte övülen de biziz. Lütufla övülen
de biziz. Fakat bu sırrı gizlemek İçin halka: 0 kerem sahibi bir padişah, biz ise bir
yoksuluz" diyordu. Bir gün, Çelebi Hüsamüddin'in bağında ayaklarım suya daldırmış,
Şcmsden bahsederken Müderris Bedreddin Şems'e, ulaşmadığına hayıflanınca Sultan
Vcled "Babamın tertemiz ruhuna andolsun, demişti. Şemseddin'e erişmedi isen öyle
birisine eriştin ki saçının her telinde yüz binlerce Şems asılı." (Eflakî, 27b )
Bu bakımdan Sultan Veled başta olmak üzere Şems'i, Mevlânâ halifesi
gösterenlerin hakki vardır. ((büda-nâme s. 158)
Eğer, insanlar, Mevlânâ ile Şems gibi, birbirlerinde bulunanı, birbirlerinin
hakikatini görebilselerdi, dünya cennet olurdu, insanlar daimi bir barış halinde
yaşarlardı, harpler ortadan kalkar, bütün dünyada silah fabrikaları kapatılır, Afrika'da
şurada, burada açlık çeken insanlar bulunmazdı. Dünya refah İçinde yaşardı. Hazreti
Mevlânâ: "Şu dünyada gördüğümüz tenlerimiz, vücûtlarımız, bizim golgelerimizdir.
Biz aslında bu gölgelerin üstesinde yaşıyoruz" diye buyurmaktadır.
iste Mevlânâ ile Şems birbirlerinin, maddî varlıklarının ötesinde bulunanı
gördüler, onu sevdiler.
Yaşadığımız bu atom devrinde, insanların madde peşinde koştukları bu
dünyada, artık Mevlânâlar, Şemsler yok mudur? Yahya Kemal merhum ne demişti:

"Aba var, post var, meydanda er yok

Horasan erlerinden bir haber yok

Uzak yollarda durdum bir haber yok

Diyâr-ı Rum'a gelmiş evliyadan. . "

Evet, İslâm diyârının en mamur bölgeleri, Belhler, Semerkandlar, Horasanlar

yine savaşlar sahnesi olmuş, Moğolların yerini başka Moğollar almış. Horasan
erlerinden, Diyâr-1 Rum'a evliya gelmiyor, gelmiyor ama, İslâm ülkeleri yine boş
değil. Baba Kemal Hocendî ne güzel söylemiş:

‫مكو اصحاب دل رفتند و شهر عشق شد خالى‬

‫جهان ير شمس تبريزست ومردى كوجوموالنا‬

"Hak âşıkları, erenler, gittiler, aşk şehri boş kaldı, diye düşünme. Dünya
Şems-i Tebrizîlerle doludur ama, Mevlânâ gibi bir adam nerede ki, onlardaki hakikati
görsün."

11 109 ‫ مو‬Eseri ve Şems'e isnad Edilen Eserler

Şems'in toplantılarda yaptığı sohbetlerden derlenmiş Makalat adil bir kitabi

vardır. Bu kitabi, kendisi yazmamıştır. Konuşmaları sırasında müridleri tarafından not
edilmiştir. Çeşidi konulan ihtiva etmektedir. Türkçeye de Nuri Gençosman tarafından
tercüme edilmiş bulunan bu kitap, son derece tertipsiz, karışık, kesik cümlelerle
 HAZRET! MEVLÂNÂ

yazılmış olmasına rağmen çok önemlidir. Çünkü bu kitap vasıtasıyla Şems'in

kişiliği, ilmi, İrfanı anlaşılmaktadır. Bu kitap bir ansiklopedi gibi her konuyu özlü
olarak anlatmaktadır. Sohbet esnasında, ortaya atılan mevzularla, Şems'e sorulan
suallere verilen cevaplarla, Şems'in felsefeye, kelam ilmine, tarihe, edebiyata, şiire,
hadis ilmine, tefsire, her şeye vâkıf olduğu görülmektedir. Bu kitapta sufîliğe,
şeyhlere, mürşidlere, müridlere dair çok ince görüşler, güzel mutâlaalar vardır. Yine
bu kitapta, Şems'in Mevlânâ'öa gördüğü hakikat gün gibi açığa vurulmakta ve onun
üstünlüğü, büyüklüğü belirtilmektedir. Nesir halinde yazılmış bu eserde Arapça ve
Farsça bazı mânâlı şiirlere de rastlanmaktadir.
Mevlânâ'nın MesnevVsi ile, Şemsîn 11610/061 arasında çok kuvvetli
bağlantılar olduğunu Profesör Firuzanfer Mevlânâ Celâleddin eserinin 89. sayfasında
ileri sürmektedir. Mevlânâ'nın 10/010(12 geçen bazı hikayelerin konusunu
Mesnevrât açıkladığını yazmaktadır. Firuzanfer'e göre: "Eğer Şemsîn sözleri not
edenlerin hatalarından, noksan not etmelerinden ötürü Makalat'}n bazı kısımlarının
eksikliği, İrtibatsızlığı olmasaydı, bu eser sufiyane yazılmış nesirlerin en
güzellerinden biri sayılırdı."
Şems'e /.7710‫؟‬-: Hüsnâ Şerhi, bir de Merğûbu'l-kulûb diye bir iki eser daha,
isnad ederlerse de bu kitapların Şems'e aid olmadıkları yazıldıkları tarihlerden
anlaşılmaktadır.

Hazreti Mevlânâ'nın Hayatında Sükûn Devri

Hazreti Mevlânâ, Şemsîn yaşadığından ümidini kesmiş, artık onu, aramaktan

vaz geçmişti. Şems'i, artık, ne Şam'da, ne de başka yerde bulamayacağım anlamış da.
Sultan Veledîn dediği gibi onu, kendi gönlünde, kendisinde bulmuştu. Bulmuştu
ama, hâlâ, gözleri Şems misillu bir gönül dostu arıyordu. Mevlânâ'nın etrafında
ailesi, oğullan, dostlan, talebeleri, müridleri bulunduğu halde İçinde bir boşluk
duyuyor, adeta kendisini yalnız hissediyordu.
Muhakkak ki insanin en büyük dostu Allah'tır. Cenab-I Hak "Nerede olursan
ol, ben seninle beraberim."(57/4) diye buyurmuyor mu? Mevlânâ da bir şiirinde bu
hakikati şöyle ifade eder:

‫ا ينجا كسيست ينها ن‬

‫خودرا مكير تنها‬

"Burada gizli birisi var,

Kendini yalnız sanma"

Fakat Mevlânâ'nın bu duyguyu paylaşan, kendinde bulunanı, kendine

hissettiren Şems gibi bir Hak dostuna, bir can aynasına, bir ruh ufkuna ihtiyacı vardı.
Bu yüzden huzura ve sükuna kavuşamıyordu. Yahya Kemal merhumun "Ufuklar" şiiri
bu ruhî yalnızlığı ne güzel ifade eder!
HAYATI

"Ruh ufuksuz yaşamaz

Ruh, arar kendine bir ruh ufku
Mânevî ufku çok engin ulu peygamberler
Bahsin üstündedir onlar-lakin
Hayli mes'ud idiler dünyada
Yaşıyorlardı havarileri, ashabıyla
Ne ufuklar, ne güzel ruh İmiş, onlar, yâ Rab

Mevlânâ sonraları Mesnevi nin ikinci cildinde 96. beyti ile başlayan bolümde
bu can aynası konusunu terennüm edecektir:

‫اينهء جان نيست اآل روى يار‬

‫روى ان يارى كه باشد زان ديار‬
‫ديدهء توجون دلم را ديده شد‬
‫شد دل ناديده غرق ديده شد‬
‫ كلى ترا ديدم ابد‬،‫آينه‬
‫ديدم أندر جشم تو من نقش خود‬
‫كفتم اخر خويش را من يافتم‬
‫در دوجشمش راه روشن يافتم‬
‫نقش من از جشم تو اواز داد‬
‫كه منم تو تو منى در انحاد‬

"Can aynası, sevgilinin yüzünden başka birisi değildir. 0 sevgilinin yüzü ki,
öteki diyardandır. Hakikat âlemindendir. Hakk'm tecellisine mazhardır. Senin gözün,
benim gönlüme göz olunca, hakikati göremeyen bu gönül, hakikati görür de, onda
yok oldu.
Seni ebedî ve küllî bir ayna olarak gördüm. Senin gözünde kendi nakşımı ve
hakîkî suretimi müşahede ettim.
Nihayet kendi kendime dedim ki: Ben, onun iki gözünde nurlu bir yola düştüm
de kendimi buldum.
Benim nakşım, suretim, senin gözünden, "ben sen oldum, sen de ben oldun.
Aramızda birlik vardır, aynhk yoktur, diye seslendi".
Mevlânâ'ya, Şemsden sonra, gönül dostu, can aynası Konyah Selahaddin
hazretleri oldu. Bu hemdem, bu gönül dostu ile Mevlânâ mânevî yalnızlıktan
kurtuldu. Huzura, sükuna kavuştu."

Konyah Kuyumcu 571 Selahaddin

Selahaddin Feridun, Konya köylerinden birinde doğmuştu. Babasının adi Yağı

Basan idi. Köyleri Beyşehir gölü civarında olduğu İçin, bu aile balıkçılıkla geçinirdi.
6 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Selahaddin Konya'ya gelip yerleşmiş, orada kuyumculuk sanatım öğrenmiş, bir

dükkan açmış, çalışıyor, rızkını temin ediyordu.
Dindar ve faziletli bir kişi olan Selahaddin, Mevlânâ'nın babasının aziz dostu
ve halifesi Seyyid Burhaeddin'e intisap etmiş, ahlaki, hulûsu ve ibadete düşkünlüğü
ile sûfîhk yolunda hayli ilerlemiş ve şeyhi Seyyid Burhaneddin'den hilafet alarak,
şeyhlik makamına yükselmişti. Şeyhi, bu temiz kişiyi, bu Hak âşıkım çok severdi.
Eflakinin rivayetine gore, bir gün Seyyid Burhaneddin hazretleri Selahaddin-i Zerkubî
hakkında şunları söylemişti: "Ben şeyhim Sultanü'l-ulemâdan iki büyük nasip aidim,
biri, fasih, güzel 562 söylemek, öbürü de güzel hal. Güzel söz söyleme kabiliyetini
Mevlânâ Celaleddine verdim, çünkü onun halleri pek çok. Halimi de Şeyh
Selahaddin'e verdim. Çünkü onun hiç bir hali yok. "
Gerçekten de Selahaddin ümmî yani hiç okuma yazma bilmiyordu, ama
muttaki, ibadetine çok düşkün, çok nurlu bir mümindi. İlahî aşka gönlünü vermiş,
bir çok haller elde etmişti.
Selahaddin-i Zerkubî yani Kuyumcu Selahaddin, şeyhi Seyyid Burhaneddin
Kayseri'ye gidince, köyüne dönmüş, orada evlenmiş, çoluk çocuk sahibi olmuştu.
Bir cuma günü Konya’ya gelmişti. Cuma namazı kılmak İçin, Ebu'1-Faz!
Camii'ne girdi. Namazdan sonra Mevlânâ vaaza başladı. Mevlânâ çok heyecanlı, çok
güzel konuşuyordu. Mevlânâ 0 günkü vaazında, şeyhi Seyyid Burhaneddin'in
hallerinden, faziletinden, aşkından bahsediyordu. Kuyumcu Selahaddin can kulağı ile
Mevlânâ'yı dinlerken, birden bire Mevlânâ'nın zatında, büyük bir nur gibi şeyhi
Seyyid Burhaneddin'i gördü. Sanki, Mevlânâ gitmiş, yerine Seyyid Burhaneddin
gelmiş, oturmuş, heyecanlı, güzel sözler söylüyordu. Selahaddin hazretleri, kendine
hakim olamadı, ayağa kalktı, deli gibi feryad ederek Mevlânâya doğru koştu.
Mevlânâ'nın vaaz ettiği kürsünün altma geldi. Mevlânâ'nın ayaklarına kapandı. Bu
vaka, Seyyid Burhanüddin'in ölüm tarihi olan 1241'den sonra ve Şemsîn Konya'ya
geliş tarihi olan 1244'ten öncedir.
Şems, Konya'ya geldikten sonra, Mevlânâ ile Şems'în Selahaddin-i
Zerkubî'nin evinde kaldıklarım, sohbetlerini bu evde yaptıklarım Sipehsalcırm
yazdığına göre (3. 171) bu sıralarda Şeyh Selahaddin'in Konya'da oturduğunu
anlıyoruz. Zaten Eflakî de Selahaddin hazretlerinin Konya'da bir bağı olduğunu haber
vermektedir.
Selahaddin-i Zerkubî, Hazreti Mevlânâ’yı çok seviyordu. Ona derin hürmeti
vardı. Çünkü her ikisi de ayni şeyhten Burhaneddin-i 11111111 21 60011 feyz almışlardı. Her
ikisi de ayni tarikatta Kübreviyye tarikatında idiler. Her ikisi de Hak'ta fani
olmuşlardı. Mevlânâ da. Şeyh Selahaddin'‫ ؛‬çok seviyordu. Ona lütuflarda
bulunmaktan geri kalmıyordu. Fakat Mevlânâ ilk zamanlarda Selahaddin'den daha
kuvvetli bir gönül dostu ile meşgul olduğundan, onunla pek ilgilenmiyordu, Şems'i
bulmaktan ümidini kesince, bütün kalbiyle, bütün himmetiyle Selahaddin'e yöneldi.
Onu. kendi yerine halife, şeyh olarak seçti. Dostlarım, müridlerini ona tâbi olmağa
çağırdı. Zaten Hazreti Mevlânâ, hakikatlerin, mânâların anlatılmasında, hiç bir
zaman, diğer büyük sufîlerin terimlerine, tâbirlerine, usullerine bağlı kalmadığı gibi
müridlerin eğitiminde, müridlik, muradhk yani şeyhlik hususunda da sıkı kâidelere
tabi olmuyordu.
HAYATI

‫من اين وان ندانم‬

‫سرمست جام عشقم‬

"Ben, onu bilmem, ben aşk kadehiyle sermestim" diyordu. Aşkın üstün
gelmesi, Hak sevgisinde kendini kaybetmesi sebebi ile, bununla, onunla uğraşmağa
vakti yoktu.
Mevlânâ, kendisinden el almak isteyen kimselerle, talihleriyle kendisi
uğraşmıyordu. Şems ile buluştuktan sonra bu vazifeyi seçilmiş dostlarından, kamil
bir şeyhe havale ediyordu. Selahaddin hazretlerine şeyhlik görevi verdiği zaman da
ayni yolu tutmuştu, üstelik, bu yeni gönül dostunda, bu kuyumcu şeyhte, Şemsîn
nurunu görüyor, onu Şems yerine koyuyordu. ،Sultan Veled, Mevlânâ'nın
Selahaddin'‫؛‬, kendisine gönül dostu, hemdem edişini şöyle anlatmaktadır:
"Selahaddin'de Şemsîn nurunu, mazhariyyetini bulunca; dostlarına, artık benim
kimse ile İşim yok. Başımda şeyhlik havası da esmiyor, bundan sonra şeyhiniz
Selahaddin'dir. Hepiniz onun rızasını dileyin. Ona iktida edin. Ona uyun." dedi. Beni
de çağırıp dedi ki: Selahaddin'in yüzüne bir iyice bak, Şemseddinîn ta kendisi. Artık
sen de ona uy. "Sultan Veled //)1 ،60/04-/204/716 de bunları yazdıktan sonra diyor ki:
"Babamın emrini canla, başla kabul ettim. Ben de Selahaddin hazretlerine uydum."
Mevlânâ, bu ümmî ihtiyar kuyumcuda. Şemsîn nurunu gördükten sonra ona
çok bağlanmıştı. Eflakî'nin yazdığına gore Mevlânâ, kendisini sevenlere:
"Selahaddin'in yanında Şeıns'ten, Hüsameddin'in yanında da Selahaddin'den bahs
açmayın, bunların aralarında bir fark yoktur amma, bu İş edebe sığmaz. Erenlerde.
İlahî kıskançlık vardır", derdi.
Selahaddin hazretlerinin de Mevlânâ'ya karşı bağlılığı sonsuzdu. Bir gün
Mevlânâ'ya "İçimde nur kaynaklan varmış da haberim yokmuş. Sen onlan keşfettin,
coşturdun, "demişti.
،51/) 0/1501/0111 yazdığına göre (s. 181) bir gün Mevlânâ, Selahaddin'in kuyumcu
dükkânının önünden geçerken, onun ahenkli çekiç vuruşundan heyecanlanmış, cezbe-
lenmiş, hemen orada semâ etmeğe başlamış, Selahaddin de onun bu halini görüp,
çekiç altındaki akının ezilip zayi olacağını düşünmeden vurmaya devam etmişti.
Sipehscdarm anlattığı vak'ayi 01211 daha etraflıca nakleder: Mevlânâ'nın
dükkânının önüne geldiğini gören Selahaddin, İşini çıraklarına bırakarak, dükkandan
çıkmış, Mevlânâ'nın yanma gelmiş. Mevlânâ onu görünce, kucaklayıp saçlarını,
yüzünü öperek onunla beraber semâa başlamış. Fakat riyazattan zayıf düşmüş olan
ihtiyar kuyumcu Selahaddin, Mevlânâ ile sema edemeyeceğini anlamış, özürler
dilemiş, Mevlânâ da onu bırakmıştı. Dükkanına donen Selahaddin akının ziyan
olacağını hiç düşünmeden, çıraklara durmadan dövmelerini emretmiş, Mevlânâ da
öğleden ikindiye kadar semâ etmiş ve semâ ederken şu beyitle başlayan gazeli
söylemiştir:

‫يكى كنجى بديد آمد درآن دكان زركوي‬

‫ زهى خوبى‬،‫ زهى خوبى‬،‫ زهى معنى‬،‫زهى صورت‬
)0910471-1 16 601/٠ 2515(
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

"Bana, bu kuyumcu dükkanından bir mânâ hâzinesi göründü. Ne nurlu suret,

ne hoş mânâ, ne güzellik, ne güzellik!"

Konyahlar, Mevlânâ'nın Kuyumcu Selahaddin'e

Gösterdiği Sevgiyi, Saygıyı Çekemediler

İlahî aşktan nasipsiz olanlar, ibadetle, riyazet ile, hevâ ve heveslerini

yenemeyenler, Şems'i çekemedikleri gibi şimdi de Kuyumcu Selahaddin'‫؛‬
çekemiyorlardı. Çünki Mevlânâ, Şems kaybolduktan sonra, bu kuyumcuyu, kendine
hemdem, Hak dostu seçmiş, onlara Selahaddin'‫ ؛‬şeyh tanıyarak ona uymalarım
istemişti.
Sultan Veled'in ibtida-name'sinden başka hiç bir kitap, bu hali gereği gibi
açıklamamıştır: Firuzanfer'in Mevlânâ'nın hayatına dair yazdığı kitabin 129,
sayfasından itibaren /02/16/0-7202/010 0811 alman bazı beyitlerin tercümesini aynen buraya
koydum: "inkarcılar diyorlardı ki: Birinden kurtulduk, (yani Şems'ten) daha beterine
çattık. Onceki nurdu, bu ise kıvılcım. Şems'in sözü dinlenirdi. Anlatışı güzeldi.
Faziletli, bilgili bir kişi idi. Çok anlamlı sözler yazdırırdı. Keşke Mevlânâ'ya 0
hemdem olarak kalsaydı. 0 Tebrizli'ydi. Nazikti. Bunun gibi Konyah, 1202, sert bir
adam değildi. Biz, bu yeni hemdemi tanıyoruz. Bizim hemşehrimizdir. Bu, bizim
önümüze düşerek, bize yol gösterecek adam olamaz. Bu değersiz bir kişidir. Bunun ne
yazısı var, ne de ilmi.
"Söz söylemesini bile beceremiyor. Bu adam, nasii oluyor da, bizden üstün
oluyor. Tamamıyla ümmî; onun nazarında, iyi de bir. kötü de. 0 dâima dükkanında
kuyumculukla uğraşır. Geçimsiz bir adam olduğu İçin, bütün komşuları ondan yaka
silkerler. Doğru dürüst Fatihayı bile okuyamaz. Birisi bir şey sorsa şaşırır, cevap
veremez. Mevlânâ gibi, eşsiz bir âlim ne diye bu câhil adama böyle bağlandı, onu
seviyor, onu din adamlarına üstün tutuyor. Bu kuyumcu Selahaddin, daha önceleri,
ayakkabıların konduğu paşmakhkta otururdu. Şimdi nasıl oldu da baş köşeye geçti?
Nasıl olur da biz ona şeyh deriz? Hatta bütün şeyhlerden de üstün sayarız?”
Sultan Veled'in yazdığına göre, Selahaddin'deki imam, aşkı ve manevî
üstünlüğü göremeyen Konyaklar, bu faziletli kuyumcuyu ortadan kaldırmaya karar
verdiler. Şimdi ibtida-nâme'de geçen beyitlere donelim:
”Hepsi bir yere toplandılar, Selahaddin'i ortadan kaldırmaya karar verdiler.
Mertlik gösterelim. Bunu sağ bırakmayalım, dediler. Bu yolda and içtiler. "Her kim
bu sözden dönerse dinsizdir." dediler.
içlerinden birisi, hile ile onların arasından çıktı. Koğuculuk etti. Olan biteni,
verilen karan Mevlânâ'ya ulaştırdı. Sonunda bu karan Selahaddin de duydu.

‫يس رسيد اين بشه صالح الدين‬

‫نورجشم وجراغ هر رهبينى‬
‫خوش بخنديد وكفت ان كوران‬
‫آن كروه يليد بى ايمان‬
HAYATI

‫نيستند اين قدر زحق آكاه‬

‫كه بجز امر او نجنبد كاه‬
‫جون تواند كسى مرا كشتن‬
‫بى زا مرش بخونم آغشتن‬
(Sultan Veled, ibtidânâme)

'Bu karar, her hakikat yolunu görenlerin, gözünün nuru ve çerağı olan şah
Selahaddin'in kulağına kadar geldi. Hazret, bu karan duyunca, latif ve mânâh bir
surette gülerek buyurdu ki: 0 korlerin, 0 imansızların, 0 kaba görüşün, Hakk'm emri
olmadıkça bir saman çöpünün bile yerinden kımıldamayacağım bilecek kadar olsun
Hak'tan haberleri yoktur. Hakkin emri olmadan, beni öldürmeğe, benim kanımı
dökmeğe, kanımla bulanmağa kim kalkışabilir?"

Mevlânâ'nın Selahaddin'e Olan Bağlılığı

Mevlânâ, Şemsîn yerine koyduğu bu Hak dostuna, bu gönül aynasına kendisi

çok bağlandığı gibi, gerçek müridleri de, oğullan 02, Selahaddin'‫ ؛‬manevi bir baba
yerine koyarak mârifet yolunda ona uyuyorlardı. ،591/00/120/017 111 yazdığına göre (s. 186)
Cenâb-ı Mevlânâ; bir sohbet esnasında Farsça küp mânâsına gelen "hum" kelimesini
"hunb" diye telaffuz edince orada bulunan birisinin, bu kelimeyi düzeltmek istemesi
üzerine Mevlânâ'nın "evet, bu kelimenin doğrusunun hum olduğunu ben de
biliyorum. Fakat Selahaddin'in bu kelimeyi dâima hunb diye söylediği İçin ben de
öyle telaffuz ediyorum. Elbet onun dediği doğrudur " diye bilgiçlik taslayan adamı
susturmuştur.
Hazreti Mevlânâ'nın bu kadar gönül verdiği kuyumcu Selahaddin ümmî, hiç
okumamış bir kişi olmakla beraber büyük bir arifti, büyük bir veliydi. Zaten Hazreti
Mevlânâ gibi büyük bir Hak âşıkının gönül verdiği, sevdiği, kendisine hemdem
seçtiği her insan muhakkak velidir, muhakkak İnsan-ı kâmildir. Onun İnübârek
gönlünde yer verdiği her dost mübârektir, kusursuzdur. Onlar hakkında başka türlü
düşünmek, onlarda kusur aramak, körlüktür, insafsızlıktır. Ne yazık ki Konyahlar bu
Hak dostlarım gereği gibi anlayamadılar. Şeyh Selahaddin ümmî olmakla beraber
Burhaneddin-i Tirmizî hazretlerinden feyz almıştı. Sonra Şemseddin-i 1 01121
tarafından da sevilmemişti. Bazen yığın yığın kitap okumadan, uzun seneler
medreselerde diz çürütmeden, Allah tarafından kendilerine ledün ilminin verildiği
kişiler gorülegelmektedir. Bazen ilim, kitaplar, mârifetler, hünerler, Hak yoluna
düşenlere gurur ve benlik verir de, onların yolunu bağlar.
İşte, hiç, mektep medrese görmemiş, fakat âriflerle düşüp kalkmış Kuyumcu
Selahaddin, Hakkin lütfuna mazhar olmuş da Mevlânâ'ya٠ onun mütevâzi
dükkanından bir mânâ hâzinesi görünmüş, onun medrese ilmiyle yorulmamış
kalbinden ledün ilminin menbai kaynamıştır. 0 Allah'ın inayeti ile şeyhlerin şeyhi
olmuştur. Çünki Hazreti Mevlânâ, bir mektubunda Selahaddin'den bahsederken aynen
şunları yazıyor: "Selahaddin, şeyhlerin şeyhi, şeyhlerin sultani, yeryüzünde Allah'ın
velîsi, insanların arasında Hakkin nuru, Seyyid Burhaneddin hazretlerinin can ve
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

gönül oğlu, Seyyid'in tek halifesi, âriflerin ruhu, Allah nurları ile kuvvetlenmiş
kütlanmış? Gönlün ve gönül ehlinin sahibi, iki âlemin kutbu, hak ve dinin salahı. "
Şeyh Selahaddin çok sakin, temkinli bir insandı. Aşırı derecede ibadete
düşkün, riyâzatla kendisini ezen, zayıf düşüren bir kişi olarak bilinmektedir, ibadet ve
riyâzatm onun irâdesini kuvvetlendirdiğini de, kendisini öldürmek isteyenlerin
kararlarım soğukkanlılıkla karşılaması, hiç korkmaması ve telaş göstermemesinden
belli olmaktadır.
Sultan Veled hazretleri, onun temkinini ve İışaddaki kudretini şöyle
anlatmaktadır:
"Mevlânâ'nın coşkunluğu, onun sayesinde yatıştı. Onun irşadı başka bir
çeşitti. Tesiri herkesten fazlaydı. Erenlerden yıllarca müddette elde edilen şey, ondan
bir anda, bir nefeste elde edilirdi. Dilsiz, dudaksiz sırlar söylerdi, insanin gönlüne
seslenir gibi kulaklar bir harf duymadan, bir ses işitmeden faydalanırdı. Sözleri
gönülden gönüle sessiz sadasiz girerdi.” Selahaddin-i Zerkubî hazretlerinin halini,
manevî büyüklüğünü anlamayanlar, Hazreti Mevlânâ'nın kuyumcuya karşı duyduğu
saygı ve sevgiyi her vesile ile görünce yaptıkları dedikodulardan utandılar,
hasetliklerinden pişman oldular. Zaten bu aleyhte bulunanlar, sohbetlere de
gelmedikleri İçin hüsran içindeydiler. Nihayet dayanamadılar, yine hep birden bir
karara vardılar. Şeyh Selahaddin'e ve Hazreti Mevlânâ'ya ayn 2٧11 baş vurdular,
üzüntülerini, pişman olduklarım söylediler, ağladılar, yalvardılar, tevbe ettiler ve
affedildiler. Artık dedikodular durdu, çekiştirmeler son buldu. Artık sema meclisleri
tertip ediliyor, aşk ve neşe İçinde vakit geçiriliyordu. Bu sıralarda Hazreti Mevlânâ
Selahaddin'in kızı Fatima Hatun'u, Sultan Veled ile evlendirdi. Düğün günü Hazreti
Mevlânâ pek neşeli idi. Hem sema ediyor, hem de şu şiiri söylüyordu:

‫بادا مبارك درجهان سوروعروسيهاى ما‬

‫سوروعروسى راخداببريدبرباالى ما‬
‫ ان النفوس زوجت‬،‫ان القلوب فرجت‬
‫ان الهوموم أخرجت در دولت موالى ما‬
‫بسم الله امشب بر نوى سوى عروسى مى روى‬
‫ اى خوب شهر اراى ما‬،‫داماد خوبان مى شوى‬
‫ خوش مى خرامى سوى ما‬،‫خوش مى روى در كوى ما‬
‫ أى جوى واى جوياى ما‬،‫خوش مى جهى درجوى ما‬
‫ جرخى زنيداى منصفان‬،‫رقصى كنيد اى عارفان‬
‫ ان شاه جان افزاى ما‬،‫در دولت شاه جهان‬
‫ جون موجها سجده كنان‬،‫قومى جودرياكف زنان‬
‫قومى مبارز جون سنان خون خوار جون اجزاى ما‬
‫خاموش كامشب مطبخى شاهست از فرخ رخى‬
‫اين نادره كه مى بزد حلواى ما حلواى ما‬
 "Bizim düğünümüz dünyaya kutlu olsun. Allah bu düğünü, bu evlenmeyi bize
uygun olarak tertipledi. Eşler birbirine çok uygun düştü. Bu düğün sebebiyle,
Mevlâmızm lütfuyla kalbler ferahladı, insanlar çift oldu, evlendi. Kederler, gamlar
gönüllerden çıkıp gitti. Ey şehrimizi süsleyen güzel. Allah'ın adi ile güzel bir gelin
olarak gidiyorsun, sen ‫ ثل‬bir güzele damad olmadasın. Köyümüzden ne de hoş
gitmedesin. Bize, ne de hoş salma salma gelmedesin; deremize ne de hoş çağlaya
çağlaya akmadasın! Ey ırmağımız, ey bizi arayan dost, cihan pâdişâhının, bizim ()
canlara can katan pâdişâhımızın devletinde oynayın, raksedin. Ey ٤ ٤٤١٦ ٥٣, ey sufiler
semâ edin.
Halkın bir kısmı denizler gibi coşmada, dalgalar gibi secdeye kapanmada . Bir
kısmı da kılıçlar gibi savaşmada, bütün cüzlerimizin kanını İçmede. Sus, sus ki bu
gece, 0 güzel yüzlü, uğurlu şahımızın mutfağı açılmıştır. Ne de şaşılacak şey ki
helvamız, helva gibi tatil olan sevgili helva pişiriyor."
Hazreti Mevlânâ, çok sevdiği, hemdemi, halifesi, Selahaddin'in kızını oğluna
almakla çok sevinmişti. Sultan Veled, babasının Şeyh Selahaddin'le on sene zevk ve
şevk İçinde yaşadıklarım, Konya halkının her ikisinden de manen faydalandığım, on
yıl sonra Selahaddin'in hastalandığım, vef'ât ettiğini yazar. Şeyh Selahaddin 1258
yılının Aralık ayının 29. günü vefât etmişti.
Hazreti Mevlânâ, sevgili dostunun zahirî ölümlerinden çok ıııütessir oldular.
Bütün Konyanm ileri gelenleri ile birlikte cenazesini uğurladılar. Ve bu mersiye ile
aynhk acısını ifade buyurdular:

‫اى زهجرانت زمين واسمان بكريسته‬

‫دل ميان خون نشسته عقل وجان بكريسته‬
‫جون بعالم نيست يك كس مرمكانت راعوض‬
‫در عزاى تو مكان والمكان بكريسته‬
‫جبرئيل وقد سيانرا بال وبرازرق شده‬
‫انبيا واوليا را ديد كان بكريسته‬
‫اندرين ماتم دريغا تاب كفتارم نماند‬
‫تامثالى وانمايم كانجنان بكريسته‬
‫جون ازين خانه برفتى سقف دولت درشكست‬
‫الجرم دولت براهل امتحان بكريسته‬
‫ نبودى يك كسى‬،‫در حقيقت صدجهان بودى‬
‫دوش ديدم ان جهان براين جهان بكريسته‬
‫جون زديده دوركشتى رفت ديده در ييت‬
‫جان بى ديده بانده خون جكان بكريسته‬
‫غيرت تو كر نبودى اشكها باريد مى‬
‫همجنين به خون جكان دل در نهان بكريسته‬
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫ جه جاى اشكها در هجر تو؟‬،‫مشكها بايد‬

‫ هر زمان بكريسته‬،‫هر نفس خونابه كشته‬
‫ اى دريغ‬،‫ اى دريغا‬،‫ اى دريغا‬،‫اى دريغا‬
‫ جشم كمان بكريسته‬،‫بر جنان جشم عيان‬
‫شه صالح الدين! برفتى اى هماى كرم رو‬
‫ازكمان جستى جوتير وآن كمان بكريسته‬
‫برصالح الدين جه داند هركسى بكريستن‬
‫هم كسى بايدكه داند بركسان بكريسته‬
(Dîvân-ı Kebir, 2364)

"Ey ayrılığı ile, göklerin, yerlerin ağladığı sevgili, ayrılığın yüzünden gönül
kanlar İçinde kalmış, akil ile can da ağlaşıyorlar. Dünyada, senin yerini tutacak hiç
kimse yoktur. Bu sebepledir ki, senin mateminde hem bu dünya, hem de öteki dünya
ağlamadadır. Cebrail ile diğer meleklerin kanatlan mosmor olmuş, bütün
peygamberler, bütün velîler senin ölümün İçin göz yaşı dokmekteler. Bu matem
İçinde öyle bir hale geldim ki söz söylemeğe kudretim kalmadı. Yoksa, ağlamanın ne
olduğunu ben âleme gösterirdim. Ağlamada, feryad etmede örnek olurdum.
Sen bu dünya evinden gidince, devlet, saâdet tavam yıkıldı. Ayrılıkla, ölümle
imtihan edilenlere, mutluluk dahi ağlamağa başladı. Ey aziz varhk, hakikatte, sen bir
kişi halinde görünen, yüzlerce âlemdin. Dün gece, senin İçin, 0 âlemin de, bu âlemin
de ağladıklarım gördüm.
Sen, gözden uzak düşünce, göz de senin arkana taklidi gitti. Boylece can,
gözsüz kaldı da, kanlar saçmaya başladı.
Ağlamamı isteseydin, sana, yağmur gibi göz yaşı dökerdim. Fakat gönlümün
kanlar saçarak böyle gizlice ağlaması daha iyi. Senin İçin ağlamak değil, ayrılığınla
tulumlar dolusu, yaş dökmek, her an kanlarla erimek, her nefes feryad etmek gerek.
Yazık, yazık, yazık ki her şeyi açıkça gören nur ve imanla dolu olan gözlere, bu fani
gözler ağlamaktadır.
Ey şah Selahaddin! Ey hızlı uçan devlet kuşu! Yaydan ok gibi fırladın, gittin.
Şimdi yay da senin İçin ağlamadadır.
Selahaddin gibi üstün bir varlığa ağlamayı kimse beceremez. 0 ağlamanın ne
olduğunu, insanlara ağlamasını bilen bilir. Herkes 0 ağlamayı ne bilsin?"
Sevgili okuyucularım, aşkla, imanla dolu nıübârek bir gönülden coşup gelen
bu derin mânâlı duygulara, ıstıraba, inceliğe dikkat buyurunuz. Yedi asır ötelerden
gelen bu samimi feryaddaki yakıcılığı hissediyor musunuz? Bu mersiyede, her
kelimenin altında Mevlânâ'nın göz yaşlarını bulmak, iniltilerini duymak mümkün.
Hazreti Selahaddin, vefâtı zamanının yaklaştığını hissedince, benim İçin sakin
ağlamayın. Bugün benim en mutlu günümdür. Çünki bugün ben, sevgilime
kavuşuyorum. "Cenazemi, davullar, kudümler, defler çalarak neşeli, sevinçli bir halde
ellerinizi çırpa çırpa kaldırınız. Beni mezarıma kadar semâ ederek götürün. (//)/:6/6-
name, 5. 108) diye vasiyyette bulunmuştu.' Bu sebeple Mevlânâ, yukarıdaki
mersiyesinde: "Ağlamamı isteseydin, sana yağmur gibi göz yaşlan dökerdim. Fakat
gönlümün kanlar saçarak, böyle gizlice ağlaması daha iyi." diyor. Diyor amma.
kendisi açıkça ağlamıyor, fakat, aziz dostu İçin, gökleri ağlatıyor, yerleri ağlatıyor,
dünyaları ağlatıyor, melekleri, peygamberleri, velîleri ağlatıyordu.
Mevlânâ, sohbet arkadaşının, gönül dostunun vasiyyetini tamamiyle yerine
getirdi: Şeyh Selahaddin hazretlerinin cenazesi, davullar, kudümler, defler çalınarak,
güzel sesle ilahiler söylenerek kaldırıldı. Cenaze bu coşkunlukla götürülürken
Mevlânâ da, baş açık semâ ediyordu. Şeyh Selahaddin, Sultanü'l-ulema'nm yanma
defnedildi. 0 gün Hicretin 657 senesinin Muharrem ayının birinci günüydü. Bu tarih,
Miladî I258'e tekâbü! etmektedir.
Riyâzata çok düşkün olan, az yiyen, az uyuyan, sabahlara kadar namaz kılan
ve tam Muhammedi yolda olan, ârif bir şeyhin vasiyyeti gereğince, cenazesinde
davullar çalınması, güzel sesle besteler okunması, semâ edilmesi, Konya halkım yine
şaşırtmıştı. Mevlânâ'nın, cenaze götürülürken semâ etmesini doğru bulmuyorlardı.
Şeriata çok bağlı olanlar bu hale kızıyorlar, söyleniyorlardı. Şeriati, şekle bağlılıkta
gören ham sofular, düşünmüyorlardı ki, Mevlânâ da, Şeyh Selahaddin de şeriatin kil
kadar dışına çıkmıyorlardı. Düşünmüyorlardı ki cenazesi deflerle, davullarla, ilahilerle
kaldırılan Kuyumcu Selahaddin çok zahid ve şeriatin inceliklerine riayette son derece
itina gösteriyordu. Nitekim, Konya'da çok sert geçen bir kış mevsiminde,
Selahaddin'in tek olan hırkasını yıkamışlar, kurumak İçin dama sermişlerdi, kurumak
şöyle dursun, donmuş, buz tutmuştu, 0 sırada Cuma ezani okundu. Ne olursa olsun
Cuma namazına gitmek gerekti. Hazret tereddüt etmeden Islak hırkayı giydi. Cumaya
gitti. Cemaatten İşin farkına varanlar: Şeyhim, bu hırkayı giymekle hasta olmaz
mısın? dediler. Selahaddin hazretleri: Onlara Allah'ın emrini yerine getiımekvücudun
hasta olmasından daha önemlidir diye cevap verdi.
Hayatta iken de, ölümünden sonra da Hazreti Mevlânâ, Kuyumcuya olan
bağlılığını daima göstermiştir. Yalmz Selahaddin'le değil, onun ailesi efradı ile de
meşgul olmuştur. Nitekim, Selahaddin'in kızı Fatima Hatun'a yazı yazmayı, Kur'an
okumayı Mevlânâ'dan öğrenmiştir,
21112 Hâtûn ile kocası Sultan Veled arasında her ailede görülen bazı
münakaşalar, çekişmeler olunca Mevlânâ, Fâtıma Hâtun'u teselli eder. Oğluna ‫ ل‬،‫ا‬
karısını incitmemesini, onu hoş tutmasını söylerdi. Mevlânâ'nın bu ikinci aziz
dostuna bağlılığı şundan da anlaşılıyor ki. Kuyumcu Selahaddin adini, onun
mahlasıyla yazılmış yetmiş bir gazeli Dîvân-ı Kebîr'de görülmektedir. Şeyh
Selahaddin'in uzun s (iren hastalığı zamanında her gün onu ziyarete gidiyor, onu
sevindiriyordu. Şeyh Selahaddin, uzun süren hastalıktan bıkmış da, bir an önce
Hakk'a kavuşmak İçin ölümüne razı olmuş ve Mevlânâ'dan, gitmesine müsaade
ederek du٠â niyazında bulunmuştu. Bunun üzerine Hazreti Mevlânâ üç gün onun
ziyaretine gitmedi. Fakat sevgili Selahaddin'e şu mektubu yazmadan da edemedi:
"Gönül sahibi, gönül sahiplerinin sahibi, dünyânın ve âhiret’ın kutlu ve üstün
adamı Şeyh Selahaddin, seni unutmadığımı, daima hatırladığımı bu mektubumla arz
ederim. Allah size âfıyet versin. Çünkü, bütün mii’minlerin afiyeti, sizin sıhhatte
bulunmanıza bağlıdır."

‫ با دخزانت مرسا‬،‫اى سروروان‬

‫ جشم بدانت مرسا‬،‫اى جشم جهان‬
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫اى انك توجان اسمانى وزمين‬

‫جز رحمت وجز راحت جانت مرسا‬

"Ey yürüyen selvi! Sana son bahar rüzgârı dokunmasın. Ey dünyânın gözü,
göz bebeği! Sana uğursuz gözler değmesin Ey yerlerin ve göklerin cani olan
mübârek varlık! Senin canma, Allah'ın rahmetinden başka birşey ulaşmasın."
Bu mektuptaki duygulara, sevgiye, saygıya, isteklere, bir hasta İçin yapılan
duaya dikkat buyurunuz.
Bu bahsi bitirmeden önce şunu arzetmek isterim ki: Şeyh Selahaddin
hazretleri, yaradılış itibarıyla sabırlı, sâkin, konuşmadan çok susmasını bilen bir kişi
idi. Bu sebeple Hazreti Mevlânâ, onun ruh arkadaşlığından, bir dereceye kadar sükunet
buldu. Tebrizli Şemsîn aşk ve imanla dolu heyecanlı, hararetli sohbetlerinden
Mevlânâ'nın ruhunda hâsıl olan coşkunluk yatıştı. İlâhî aşkla yanan sevgi ocağı
sönmedi, üstü küllendi. Şems'i nayrılığının kalpte açtığı yara kabuk bağladı. Bu hal
de geçici idi, geçici bir sükundu. Çünkü Mevlânâ, yaratılış İcabı, bir yerde
kalabilecek, bir halde durabilecek bir karakterde değildi. Hak sevgisinde daima
ilerlemek, daima yükselmek, daha çok yanmak, daha çok yakılmak ihtiyacında idi.
Ashnda o, ne babasından, ne Seyyid Burhâneddin'den, ne de Selâhaddin'den ayrılmıştı.
Muvakkat bir zaman İçin onların ateşiyle yanmış, onlardan alacağını almış, sonra
onlan kendinde, kendi mübarek gönlünde bularak, onlarla beraber sefere devam
etmişti. Bu üstün varlıkların hepsi de, Mevlânâ'nın hayatında birer terbiye, ta'lîm,
aşk ve îman merhalesi olarak kalmıştır. Sanki, bu seçkin kişilerin hepsini de Cenâb-1
Hak, Mevlânâ'nın yetişmesi İçin yaratmış, çünkü eğer Mevlânâ dünyâyı
şereflendirmese idi, bu meşhur kişiler, bu kadar meşhur olmayacaklardı.
Ashnda Mevlânâ, Kur'ân'ın kulu, kölesi, Muhammed Muhtarla (s.a.s.) âşıkı
olarak, gönlüne yerleştirdiği sevgilileri ile Hak yolunda, hakîkat yolunda ilerlemeğe
devam etmiştir, bir yerde kalmamıştır. Onun gâyesi fânî dostlar değildi. Onun gâyesi
Hakk'ı İdrâk eden gerçek dostlarla beraber, hakiki dosta, dostlar dostuna varmaktı.
Gönlü, dost sevgisi ile insan sevgisi ile Allah sevgisi ile dolu olan bu büyük velî,
yalnız devrinde yaşayan mü’minlere değil, yüz yıllar boyunca bütün mü’min!ere,
Hakk'ı ve hakikati seven bütün insanlara bir îman meş'aiesi, bir aşk meş،a!esi
olmuştur.

Çelebi Hüsâmeddin Hazretleri

Kuyumcu Selahaddin hazretlerinin vefatından sonra. Çelebi Hüsâmeddin,

Mevlânâ hazretlerine hem-dem ve halîfe oldu. 5 1/90/10200/1 "İlâhî nurların mazhan,
hakikat ve mârifet sırlarını öğreten, tam şerî'at yolunda olan velîlerin iftihar ettikleri
büyük bir varhk olarak tavsîf ettiği Çelebi Hüsâmeddin hazretleri'nin aslen Urumiyeli
olan ailesi Konya'ya muhâcir olarak gelmişler ve bu şehre yerleşmişlerdi. Çelebi
Hüsâmeddin'de 1225 yılında Konya'da doğmuştu. Mevlânâ'nın neslinden gelenlere
verilen Çelebi adi ile, Hüsâmeddin'in Mevlânâ'nın kanından gelmiş bir kişi olduğu
HAYATI

samlmamalidir. Buradaki "Çelebi", efendi, kibar, nâzik bir insan manasına kullanılan
bir kelime olup halkın sevdiği kişilere verdiği bir lakaptır.
Hüsâmeddin'in, "Çelebi" lakabından başka "Ahi Turkoğlu" ünvanı da vardır.
Celebi Hüsâmeddin'in adi, Hiisâmeddin Hasan'dir. Babasının adi Muhammed, onun
babasının adi da Hasan'dir.
Çelebi Hüsâmeddin'in dedesi, büyük velîlerden olup 1107 senesinde Bağdat'ta
vefat eden ve aslen Kürt olan Şeyh Tâceddin Ebu'1-Vefâ hazretleridir. Bu büyük veli
ümmî, yani anadan doğma câhil bir kişi olduğu halde â٢if bir zat idi. fnsanlann tahsil
derecesine, mevkiine, servetine bakanlar, dış yüze göre insanlara değer verenler, bu
büyük velîyi mahcup etmek İçin kendisinden va'z u nasîhatta bulunmasını istediler.
Bunun üzerine Ebu'l-Vefâ-yı Kürdî hazretleri onlara: "inşallah yarin va'z ederim, hazır
olunuz” buyurdu. 0 gece Cenâb-1 Hakka candan sığındı, niyâzda bulundu, sonra
yattı. Rüyasında Resûl-İ Ekrem efendimizi gördü. Resûl-İ Ekrem efendimiz, ümmı
Kürt velîsine: "Allah'ın Alîm (her şeyi bilen) ve Hakîm (mutlak hakim) vasıflan ile
kendisine tecellî ettiğini müjdeledi. Ertesi gün camide konuşmak üzere kürsüye
çıktıkları zaman, ilk söze:

‫آمسيت كرديا وآصبحت عربيا‬

"Kürt olarak yattım, Arap olarak kalktım" diye başladılar ve gayet fasih,
âhmâne, ârifâne Arapça bir konuşma yaptılar, herkes şaşırıp kaldı.
Hüsâmeddin'in babası Konya ve havâlisinde yurt edinmiş olan Ahî'lerin
başkam olduğundan kendisini "Ahî-Türk" diye çağırırlardı ve Hüsâmedöin'e "Ahi
Türkoğlu" de denirdi. Bilindiği gibi Ahî Arapça bir kelime olup kardeşim manasına
gelmektedir. Ahilik bütün esnaf teşkilâtını İçine alan sosyal bir kurumdu. Ahilerin
yollarına fütüvvet (erlik) denirdi. İşte Çelebi Hüsâmeddin'in babası. Konya ve
civarında bulunan "Ahilik” teşkilâtının başkam olarak bulunduğu İçin hayli itibari
vardı. Konya'da bulunan f'ütüvvet ehlinin hepsi, babasının ve anasının terbiyesi ile
yetişmiş, onlardan şerbet içmişlerdi. Bu sebeple hepsi de Çelebi'nin babasının emri
altında idi.
Çelebi Hüsâmeddin'in babası vefat edince, onu, babasının yerine reis yapmak
istediler. Fakat şöhretin, zenginliğin, mevkiin insana birşey kazandırmadığım irdak
eden bu büyük insan, kendisine uyan, kendisini reis yapmak isteyen bütün adamlarım
2101, Hazreti Mevlânâ'ya gitti. Hazreti Mevlânâ'nın eşiğine baş koydu. Çelebi
Hüsâmeddin, adamlarından her birinin kazançlarıyla, İşleri ile sanatları ile
uğraşmalarım ve kendisine düşen payı getirmelerini istemiş, kendisi, nesi varsa
hepsini Mevlânâ'ya bağışlamıştı, öyle ki, hiçbir şeyi kalmadı, hatta bu yüzden lalası:
"Hiçbir geçim vasıtası ve mülk kalmadı" diye ona ta'rizde bulundu. 0 da evin
eşyasını satmalarım emretti. Bir kaç gün sonra evde hizmette bulunan adamlar
geldiler: "Artık bizden başka birşey kalmadı" dediler. Bunun üzerine Çelebi
Hüsameddin hazretleri: "Allah'a hamd olsun. Peygamberimizin sünnetine hiç değilse
zâhiren uymamız müyesser oldu. Sizi de Allah'ın rızâsını kazanmak İçin ve
Mevlânâ'nın aşkı ile hepinizi âzad ettim, hepiniz kendi işinize gidiniz." dedi.
 HAZRETİ MEVLÂNA

Mevlânâ'nın 1011252120000111 ٥ Olan Bağlılığı

Çok cömert olan, herşeyini Mevlânâ'ya 102 eden bu büyük Hak âşığı
Mevlânâ'ya ne kadar bağlı ise, Mevlânâ da ona 0 kadar bağlı idi. Bir toplantıda Çelebi
Hüsâırıeddin hazretleri bulunmazsa, Mevlânâ'nın neşelenmesine imkan yoktu.
Eflâkî'nin Ariflerin Menkıbeleri adil kitabında yazdığına göre (5.105) bir gün
Muîneddin Pervâne, sarayında büyük bir semâ‘ meclisi tertîb etti. Hazreti Mevlânâ ve
bütün büyük şeyhler ve seçkin bilginler davetli idiler, Mevlânâ, 0 mecliste neşesizdi.
Çünkü Çelebi Hüsâmeddin 0 toplulukta yoktu. Bunun sebebini anlayınca
Mevlânâ'nın müsaadesiyle bağdaki evinde bulunan Hüsâmeddin'‫ ؛‬davet ettiler. Çelebi
gelince hemen kalkıp: "Merhaba cânım, îmanım, merhaba nurum efendim, merhaba
Allah'ın ve peygamberimizin sevgilisi" diye onu karşıladı.
Bu hâdiseden sonra Vezir Muîneddin Pervâne, Çelebi Hüsâmeddine büyük bir
saygı göstermeğe başladı.
Mevlânâ eline ne geçerse bir puluna bile dokunmadan, hepsini 0 ‫ إم‬٥٤٧٥
gönderir, 0 da herkesin istihkakı neyse onlan dağıtırdı. Bir gün Emir Tâceddin
Mu'tezi 1101252111, Aksaray'dan Hazreti Mevlânâ'ya epeyce bir para göndermiş, derviş-
lere ziyâfet verilmesini, semâ‘ meclisi tertîb edilmesini ve kendisine de dua edilme-
sini 11 62 etmişti. Mevlânâ, kendisine gönderilen bu paranın hepsini Çelebi
Hüsâmeddin'e verince oğlu Sultan Veled'in cani sıkılmış: "Evde hiçbir şey yok, ne
gelirse hepsini Çelebiye gönderiyorsun. Biz ne yapacağız?" diye sızlanınca, Hazreti
Mevlânâ oğluna: "Bahaeddin vallahî, billahi, tallahî yüzlerce olgun zâhid açlıktan
ölüm hâline gelse, bizde de tek bir ekmek bulunsa onu da yine Çelebi'ye göndeririz."
demişti. Boylece Çelebi'nin ne kadar güvenilir, merhametli, ne kadar yoksullan
düşünen bir kimse olduğunu Veled Çelebi'ye hatırlatmak istemişti.
Mevlânâ bir gün bir adamın Sirtmda bir zenbil. Çelebi'nin evine yiyecekler
götürdüğünü görünce adama: "Keşke ben senin yerinde olsaydım, sen de benim
yerimde olsaydın" demiş. Hüsâmeddin gibi büyük bir insana, bir Hak âşığma
hizmette bulunduğu İçin cübbesini çıkarıp ona vermişti.
Gerçekten de Çelebi Hüsâmeddin hazretleri öyle asil ruhlu, öyle mükemmel
bir insan idi ki, Mevlânâ hiçbir halîfesine, Çelebi'ye gösterdiği sevgiyi ve iltifat!
göstermemişti. Onu 0 kadar büyük tutardı ki, gören Hüsâmeddin Çelebiyi
Mevlânâ'nın şeyhi sanırdı. Nitekim Mevlânâ'nın, Mesmi de yeri geldikçe Çelebi
Hüsâmeddin hazretleri hakkında kullandığı yüceltici sözler, sevgi ifadeleri insani
şaşırtır. Yedi asır önce bu iki İnsan-ı kâmilde tecellî eden İlâhî nur. sevgi nûru١ onlan
nasıl hayran bırakmışsa, aşırları aşarak gelen 0 mübarek nur, Mevlânâ'yı ve eserlerini
seven biz nâçiz kulların da gönlünü aydınlatmada, onlara karşı duyduğumuz
hayranlığı arttırmaktadır. Eğer Çelebi Hüsâmeddin hazretlerini. Hazreti Mevlânâ Hak
dostu edinmeseydi, ondaki hakîkati gormeseydi, 0 hakîkata gönül vermeseydi, bugün,
insanlık Mesnevî-İ Şerîf gibi eşsiz bir eserden mahrum 1211101.
Şu da muhakkak ki, eğer Mevlânâ olmasaydı, ne Tebrizli Şems, ne Kuyumcu
Selahaddin, ne de Çeleb Hüsâmeddin anılacaktı. Her devirde olduğu gibi, o devirlerde
de, kim bilir daha ne Şeıns'ler, ne Kuyumcu'lar, ne Ahî-Türk'lerbu köhne dünyaya
geldiler, yaşadılar, gönülleri aydınlattılar, eğittiler. Onların bir kısmı, velîlerden
bahseden kitaplara geçtiler, bir kısmı da hiç bilinmediler, hiçbir kitap onlardan söz
etmedi. Mevlânâ'nın, MdeiTnin 111. cildinde 3103 numaralı bendinden sonra aldığı
HAYATI

ŞU hadis-i şerif çok dikkat çekicidir: "Allah'ın hakîkaten bir takım gizli velîleri vardır.
Onların saçları bakımsızlıktan keçeleşmiş, yüzleri tozlanmıştır. Bir emîrin yanma
girmek isteseler, kendilerine müsaade edilmezler. Onlar ortalıkta görünmezler, aran-
mazlar, bir toplulukta bulunmasalar çağrılmazlar. Hastalansalar hallerini, hatırlarım
soran olmaz. Kimse onlan yoklamaya gelmez, ölseler, cenâzelerine gelinmez. Onlar
yeryüzünde bilinmezler, fakat gökyüzünde meşhurdurlar."
Nitekim Yunus Emre de bu gizli velîlerden bahsederken şöyle demişti:

"Bir garip ölmüş diyeler

Üç günden sonra duyalar
Soğuk su ile yuyalar
Şöyle garip bencileyin"

Mevlânâ'nın sevgili dostu Çelebi Hüsâmeddin, İslâmiyet'in şekilden ziyâde

hakîkatma İnanır, taklitten kurtulup, tahkîke ulaşanları severdi. Bu sebeple 0,
hakîkatten anlamayanların meclisinde kötülükleri ile tanınmış kimseleri haddinden
fazla över, zâhid tanınan, ibâdetle şöhret kazanan kişileri ise "asil günahkâr bunlardır"
diye kmardı. Mevlânâ'dan bunun sebebini sordukları zaman "doğrudur" diye buyurdu.
0 ibadet ehlinin İçleri fâsık, özleri münâfıktır, onların tenleri namaz kılıyor, gönül-
leri günahla meşgul, görünüşte kötülük edenlerin ise niyetleri hâlistir. Gönülleri,
yaptıkları günahlara razı değildir. Tövbe ederek kötülüklerden kurtulabilirler. Allah,
yapılan işlerin şekillerine değil, yapanlann kalplerindeki niyete bakar.

١٧15٦١٦٥٧1-1 Şerifin Yazılışı

Mevlânâ'nın Çelebi Hüsâmeddin ile olan sohbet günlerinin en güzel yâdigârı,

hiç şüphesiz Mesnevî-İ 96/1/:. Eğer Hüsâmeddin Çelebi olmasaydı İslâm
Tasavvufu'nun büyük ve eşsiz kitabi olan Mesnevi yazılmayacaktı. Ve İslâm âlemi,
Kur'ân-ı Kerîm'den ve 122015- şeriflerden sonra cn çok okunan bir şaheserden mahrum
kalacaktı. Çeşitü dillere tercüme edilmiş bulunan bu İlâhî bedîadan bütün insanlar
manevî zevkini, feyizli nasibini alamayacaktı.Mevlânâ'dan böyle,yüce İlâhî feyzin
doğuşuna, Hak âşıklarına Mesnevî-İ Manevinin sunuluşuna tek sebep, ancak Çelebi
Hüsâmeddin hazretleridir.
Rivâyete göre Çelebi Hüsâmeddin, Mevlânâ'ya gönül verenlerin, Hak
âşıklarının Hakim Senâ’î (525/1 13 1) 11:11 ^aHsını, Feridiiddin-i Attar (627/ 1230)'ın
Mantuku't-Tayr adil eserini okuduklarım görüyor, bu hale gönlü razı olmuyordu.
Mevlânâ'nın hayli gazel söylediğini ve dîvânının her gün yeni gazellerle büyüdüğünü,
fakat Senâ’î'nin, Attar'm eserleri gibi sofilik yollarım, hakikatlannı, inceliklerini
gösteren kitapların henüz meydana gelmediğini düşünerek üzülüyordu.
Bir gece Hüsâmeddin, Hazreti Mevlânâ'yı yalnız buldu. Kendisine gazellerinin
çokluğundan bahsederek, Senâ’î'nin, Attar'm eserleri gibi dervişlere yol gösterecek
tasavvuf? hikâyeler de söylemesini rica etti. Mevlânâ da böyle herkesin anlayacağı
şekilde hikâyelerle hakikatleri isteklilere duyurmak istiyordu ve bu hususta bir karara
varmıştı. Çelebinin bu sözleri üzerine derhal sarığının arasından bir kağıt çıkardı.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Kağıtta "Mesnevi"nin ilk on sekiz beyiti yazılı idi. "Çelebi dedi, eğer sen yazarsan,
ben de söylerim." Çelebi Hüsâmeddin bu müjdeli karara canla, başla razı oldu.
Boylece Mesnevl-i Şerif yazılmağa başlandı. Mesnevinin yazılmasına ne vakit
başlandı'? Bunu kat‘î olarak bilemiyoruz. Mevlânâ hayatinin sonuna kadar Mesneviyi
yazdırmaya devam etmiştir.
Mesnevi'nin yazılması hususunda karara varıldıktan sonra gündüzleri, geceleri
artık Mesnevinin yazılmasıyla geçiyordu. Bilhassa geceleri, herkesin yatıp
uyudukları zamanlarda, gecenin sessizliği İçinde Mevlânâ eline kalem kağıt almadan
söylüyordu. Çelebi Hüsâmeddin de onlan süratle yazıyordu. Birinci cild sona erdiği
zamanlarda Çelebinin eşi vefat etmişti. Bu sebeple ikinci cilde hemen başlanamadı,
iki sene sonra ikinci cilde başlandı ve böyle devam etti.
Mesnevi'nin yazdınlması bazı geceler sabahlara kadar sürüyordu. Çelebi,
bıkmadan, usanmadan şevk İçinde, vecd İçinde yazıp duruyordu. Yazarken duyduğu
manevi zevk, heyecan, Mevlânâ'ya yorgunluğunu unutturuyordu. Sanki Cenâb-1 Hak
Çelebi Hüsâmeddin'‫ ؛‬bu mübarek kitabin yazdırılması İçin yaratmış, ona bu uğurlu
vazifeyi takdir buyurmuştu. Mevlânâ da bu emsalsiz eserin ortaya konmasına,
söylemesine, yazdırmasına hâzırdı. Mevlânâ'dan başka hiçbir Sûfî'nin böyle
muazzam, muhteşem bir eserin 1002112 gücü yetmezdi, çünkü Mevlânâ'da,
babasından ve şeyhi Seyyid Burhaneddin'den ve gördüğü tahsil, okuduğu sayısız
kitaplardan gelen derin bir kültür, kuvvetli bir hafıza; üstün bir 16021 (çağrışım) gücü
vardı. Çok' şeyler düşünen, kimsenin aklina gelmeyen incelikleri bulan, hoş ve tatil
bir şekilde ifade eden bir tabiata mâlikti. Müşâhede, görüş yeteneği, şiddetli üzüntü ve
hislilik duygusu, derin heyecanı herkeste görülmemiş bir derecede idi. Bütün bu
duyguların, hasletlerin, kâbiliyetlerin ötesinde büyük bir îmânı, sonsuz bir aşkı vardı.
Cenâb-ı Hak bu sevgili velîsinin aklını bilgi, gönlünü sevgi ve irfanla doldurmuştu.
0, başta peygamberimiz olmak üzere bütün velîleri, bütün insanları seviyor-
du. Onda Hakk'm yarattığı bütün insanlarda kusur göremeyen sonsuz, müsamahalı,
bir görüş vardı. Ayrıca Cenâb-1 Hak, Mevlânâ’nın Mevlânâ olması İçin ona başta
Şems olmak üzere Hak dostlan, gönül aynaları takdîr buyurmuştu. Nitekim Mevlânâ
çok 22010 bir 501‫ ا‬iken, Tebrizli Şems, onun kuru zâhidliğini gidermiş, onu aşk ve
cezbe âlemine atmıştı. Kuyumcu Selahaddin, sakin tabiatı, temkini ile onu,
coşkunluk âleminden alıp sükûna kavuşturmuştu. Çelebi Hüsâmeddin ise, sükûna
kavuşan, daha çok olgunlaşan, kemâle gelen Mevlânâ'nın ilmini, İrfanını yaymak
suretiyle onun Hakk âşıklarına ve bütün İnsanlığa manevî bir güneş olmasını
sağlamıştı.
Çelebi Hüsâmeddin hazretlerinin Hazreti Mevlânâ’ya hem-dem olması, onun
halifesi sayılması, Selahaddin'in vefatından beş yıl sonradır. Fakat, Çelebi
Hüsâmeddin, daha Tebrizli Şems Konya'da bulunurken Mevlânâ'ya çok yakm olan
dostlanndandı.
Mevlânâ'nın en son gönül dostu olan ve Mesnevl-i Şerifin ibda، edilmesine
sebep olan Çelebi Hüsâmeddin'e Mesnevi'yi yazdırırken söylediği bazı iltifatlı
sözlerden birkaçını almadan geçemeyeceğim, ikinci ciltte:
"Hak ziyâsı Hüsâmeddin, göğün yüksekliğinden dizgin çevirip tekrar
Mesneviye başladı."
Üçüncü ciltte:
 "Ey Hak ziyâsı Hüsâmeddin, şu üçüncü cildi de meydana çıkar, birşeyin üç
kere yapılması sünnettir."
"Ey Hüsâmeddin, senin gücün, Hakk'm gücünden sızıp gelmede ..."
Dördüncü ciltte:
"Ey Hak ziyâsı Hüsâmeddin. Sen öyle bir ersin ki. Mesnevi, senin nurunla
nurlandi."
''Mesnevi nin yazılmasına önce sen sebep olmuşsun. Artar, uzarsa, artıran,
uzatan yine sensin. Madem ki sen böyle istiyorsun, Allah da böyle istiyor. Allah,
takvâ sahiplerinin dileğini ihsan eder."
"Hüsâmeddin, bu dördüncü cilde nurlar saç! Çünkü güneş de dördüncü kat
gökte doğar, âlemi nurlara gark eder."
Beşinci ciltte:
"Yıldızların nuru olan Şah Hüsâmeddin, beşinci cildin başlamasını istiyor."
"Ey Hak nûru! Cömert Hüsâmeddin insani bulanıklıktan kurtaranların,
duruluğa çıkaranların üstadlanna üstadsm, halk perde arkasında olmasaydı, halkın kalp
gözleri açık olsaydı, anlayışları da zayıf bulunmasaydi, manevî yönden seni övmeğe
girişir, bu sözlerden başka sözler söyleyecek bir ağız açardım.
Seni zindanda bulunan kişilere övmek yaraşmaz. Seni, rûhânî!erin
toplandıkları yerde övecek, medhim, orada yayacağım. Seni, âlem halkına anlatmak
lüzumsuzdur. Seni İlâhî aşk sırrı gibi gizlemekteyim."
Altıncı ciltte Mevlânâ, Mesnevinin yazılmasına sebep olduğu İçin Mesneviye
"Hüsâmî-nâme" adını vererek Hak dostuna iltifatta bulunmaktadır:
"٤٧ gönüllerin hayati Hüsâmeddin! Nice zamandır akıncı cildin yazılmasını
istemektesin. Hüsâmî-nâme senin gibi bilgisi çok bir erin cezbesiyle dönüp
dolaşmada."
"Ey manevî er! Mesnevinin son cildi olan bu akıncı cildi, sana armağan
etmekteyim."
Şu yukarıdaki medh u senâlar ve birinci cilt bittikten sonra refikasının vefat!
dolayısıyla Çelebi'nin, Mesnevi kâtipliğini yapamaması sebebiyle Mesnevinin iki
sene gecikmesi bize gösteriyor ki, Hüsâmeddin Çelebi olmasaydı, Mesnevî-İ Şerif
yazilamayacakti.

Hazreti Mevlânâ'nın Bu Fânî Dünyadan Sonsuzluk

Âlemine Göç Edişi

"Ölmeden evvel ölünüz" 112015-1 şerifinin Sirnna eren ve daha yaşarken Hak’da
fani olan Cenâb-1 Mevlânâya "Vefat etti", "Hakk'a kavuştu" gibi tabirleri söylemeye
cesaret edemedim de yukanki cümleyi bahis başı yaptım.
Sultânu'l-Âşıkîn, Hudâvendigâr efendimizin altmış yetmiş senelik feyzli,
hayırlı, şerefli ömr-i mübarekleri gelip geçmişti. Her fânîye takdir buyurulan sayılı
nefesler tükenmek üzere idi.
"Mesnevî-İ 9071/" bitmişti ve Mevlânâ artık yorulmuştu. Çocukluğunda,
babası "Sultânu'1-Ulemâ" hazretleri ile beraber, endişeleri, maddî ve manevî sıkıntılar
İçinde geçen göç seneleri, ailesinden uzak gurbette, Şam'da, Haleb’de harcanan tahsil
76 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

yıllan, annesini, babasını ve pek sevdiği şeyhi Seyyid0 0 200001 01 kaybedişi onu
sarsmıştı, üstelik gönül dostlarım Şems ve Selâhaddin'i yitirmesi, en yakınından,
oğlu Alaeddin Çelebi'den gördüğü hürmetsizlik, bazı kişilerin, onu kınamaları,
kulağına kadar gelen dedikodular, nıütemadî ça٠lışmalar, ibadetler, riyâzetler,
Mevlânâ'yı yıpratmıştı. Son demlerini, daimi bir tefekkürle geçirmekte idi. Bu büyük
velî, kendi İçine gömülüyor, dilediği ebedî sükûnu, İç huzurunu kendi gönlünde
buluyordu.
Bir gün Mevlânâ'nın hanımı: "Hudâvendigâr hazretlerinin dünyâyı hakîkat ve
manalarla doldurması İçin, üç yüz veya dört yüz yıllık bir aziz ömrün kendisine
verilmesi gerekti." dedi. Bunun üzerine Mevlânâ, hanımına: "Niçin, niçin, biz ne
Firavn ne de Nemruduz, bizim bu toprak âleminde ne İşimiz var? Bize bu fanî
dünyada, bu toprak âleminde huzûr ve karar nasıl olur? Biz birkaç mahbusun
kurtarılması İçin, bu dünya zindanında hapsolunmuşuz. Yakında Allah'ın sevgili
dostunun, Peygamber'in yanma döneceğimiz umulur." dedi.

‫من از براى مصلحت در حبس دنيا مانده ام‬

‫من از جكا حبس از جكا مال كرا دز ديد ام‬

"Ben, insanlara faydam dokunsun diye, şu dünya hapishanesinde kalmışım.

Yoksa hapishane nerede? Ben nerede? Kimin malını çalmışım da bu hapse
atılmışım?"

Mevlânâ'nın ölüm Hakkmdaki Şiirleri

Hazreti Mevlânâ, aziz ömrünün tükenmekte olduğunu hissediyor, zaman

zaman hazin ölüm şiirleri söylüyor, etrafmdakileri ağlatıyordu. 0 şiirlerden birkaçını
teberrüken almadan geçemeyeceğim:

‫اى كه ازين تنك قفص مى يرى‬

‫رخت بباالى فلك مى برى‬
‫زندكى تازه ببين بعد ازين‬
‫جندازين زندكى سر سرى؟‬
‫مرك حياتست حيات است مرك‬
‫كافرى‬ ‫عكس نمايد نظر‬
‫ هني منال‬،‫خانهء تن كر شكند‬

‫خواجه ايقين دان كه بزندان درى‬

(0911/4/71-1 6 001/", 3172)
HAYATI

"٧ bu dar ten kafesinden uçan kuş! Sen varını yoğunu aidin, göklerin üstüne
yücelttin!
Bundan sonra, yepyeni, taze bir zindelik, bir dinçlik gör, ne zamana kadar, bu
yer yüzündeki serseri zindeliği, dağınık, zevksiz hayati sürdüreceksin?
Şu dünya yüzündeki hayat aslında bir ölümden ibarettir. Bizi korkutan ölüm de
hakikatte hayattır. Bunu ters düşünmek yani ölümü başka bir âleme doğmak değil de
yok olup gitmek gibi sanmak imansızlıktır.
Eğer Hak, ten hanesini yıkarsa, inleme, şikayet etme. Şunu iyi bil ki, ashnda
sen, ten zindanında mahbussun. Ölüm gelip de orası yıkılınca kurtulacaksın."

‫ عيشيست بينهانى‬،‫دريردهء خاك اى جان‬

‫ صديوسف كنعانى‬،‫وندر تتق غيبى‬

‫ وان صورت جان مانده‬،‫اين صورت تن رفته‬

‫ وى صورت تن فانى‬،‫اى صورت جان باقى‬

‫ هرشب بنكر خودرا‬،‫كر جاشنى خواهى‬

‫ در روضهء رضوانى‬،‫تن مرده وجان برأن‬

(091471-1 666/01/", 2573)

"Ey benim canim, şu toprak perdesinin ötesinde, gizli bir zevk, gizli bir
mutlu yaşayış vardır. Herşeyi gizleyen bu örtünün ardında, yüzlerce güzel Yusuflar
vardır. Bu ten, bu görünen beden ortadan gidince, asil varlığın olan ruhun kahr. Ey
sonsuz olan ruh, ey fânî olan ten!
Bu halin nasıl olduğunu anlamak ister isen, her gece kendine bak. Uykuya
dalınca tenin ölmüş gibidir. Ruhunsa, cennet bahçelerinde kanat çırpmaktadır."

‫جكونه بر نريدجان؟ جواز جناب جالل‬

‫خطاب لطف جو شكر بجان رسدكه تعال‬

‫درآب جون نجهد زود ماهى ازخشكى‬

‫جوبانك موج بكوشش رسد زبحر زالل؟‬

‫جراجوزره نيايد بر قص هر صوفى‬

‫ تارهاندش زوال؟‬،‫درآفتاب بقا‬

‫جنان لطافت وخوبى وحسن وجان بخشى‬

‫كسى ازو بشكيبد ؟ زهى شقاوضالل‬

 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫ سوى معدن خويش‬،‫ببير ببير هله اى مرغ‬

‫كه از قفص برهيدى وباز شد يروبال‬
(Dîvân-ı Kebîr, 1353)

"Bütün kâinâtın ve varlıkların yaratıcısından, 0 celal ve cemal sahibinden, ruha

çok tatil bir hitabla 'Haydi kulum, gel!' denilince ruh, nasıl olur da kanatlanıp uçmaz?
Berrak denizden ayrılmış, kurak yere düşmüş bir balığın kulağına dalga sesleri
gelirse, bahk nasıl olur da hemen sıçrayıp asil yurdu olan denize atılmaz.
Ruhunu yok olmaktan kurtaran ebediyyet güneşinin ışığında,her 5011 nasıl
olur da zerre gibi titremez, oynamaz? Bu kadar 120116, güzel, sevimli ve can bağışlayıcı
olan eşsiz varlığı bulamayan, tamyamayan ve sevemeyen kimse, cidden ne zavallı, ne
kötü, ne sapık bir kimsedir?
Ey rûh kuşu, ihtiraslarından, günahlarından, temizlendin, nefsinin kafesinden
kurtuldun, mana kanatların açıldı, haydi! Geldiğin yere, kendi 62 vatanına doğru uç,
uç!"
‫مرغان ! كه كنون از فقص خويش جداييد‬
‫رخ باز نماييد وبكوييد كجاييد ؟‬
‫ شكسته‬،‫كشتى شما مانديرين آب‬
‫ماهى صفتان! يكدم ازين اب براييد‬
‫درهاون ايام جه درهاكه شكستيد‬
‫ بساييد‬،‫ بساييد‬،‫آن رس مهء ديده ست‬
‫اي انك بزاديت جودر مرك رسيديد‬
‫ بزاييد‬،‫ بزاييد‬،‫اين زادن ثانيست‬
(Dîvân-ı Kebîr, 656)

"Ey şimdi ten kafesinden ayrılmış olanlar, tekrar bir yüz gösterin, görünün de
söyleyin, neredesiniz?
Ten geminiz şu denizde kırık bir halde kaldı. Ey balıklar gibi ölüm denizine
dökülenler, bir an İçin olsun bu sudan çıkın, kendinizi gösterin. Yoksa hayat
mücadelesi vererek günlerin havanında, inciler gibi dökülüp tuz mu oldunuz? Fakat 0
tuz, hakikati arayanların gözlerinin sürmesidir.
iyi görebilmek İçin 0 sürmeyi gözlerinize sürün, sürün! Ey rûh âleminden bu
dünyaya doğup gelenler! Ölüm gelince, ürkmeyin, korkmayın! Bu ölüm değil, bu
ikinci bir doğumdur, doğun, ötelere doğun!"

‫عاشقانى كه باخبر ميرند‬

‫ييش معشوق جون شكر ميرند‬
‫‪HAYATI‬‬

‫ازالست آب زندكى خور دند‬

‫الجرم شيوهء دكر ميرند‬
‫جونكدر عاشقى حشر كردند‬
‫نى جو اين مردم حشرميرند‬
‫ازفرشته كذشته اند بلطف‬
‫دور ازيشان كجون بشر نيرند‬
‫توكمان مى برى كه شيران نيز‬
‫جون سكان از برون در ميرند‬
‫بدود شاه جان باستقبال‬
‫جونك عشاق در سفر ميرند‬
‫عاشقانى كه جان يكدكرند‬
‫همه در عشق همدكر ميرند‬

‫عاشقان جانب فلك يرند‬

‫منكران درتك سقرميرند‬

‫عا شقا ن جشم غيب بكشا يند‬

‫باقيان جمله كوروكر مير ند‬

‫وانك شبها نخفته اندزبيم‬
‫جمله بى خوف وبى خطر ميرند‬
‫وانك اينجا علف يرست بدند‬
‫كاو بودند وهمجو خر ميرند‬
‫وانك امروز آن نظر جستند‬
‫شاد وخندان در آن نظر ميرند‬
‫شاهشان بركنار لطف نهد‬
‫نى جنين خوار ومختصر ميرند‬
‫وانك اخالق مصطفى جونيد‬

‫جون ابوبكر وجون عمر ميرند‬

80 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫دور ازيشان فنا ومرك وليك‬

‫اين بتقدير كفتم ارميرند‬
(Dîvân-ı Kebir, ٩٦٦١

"Gerçeklerden haberli olarak ölen Hak âşıkları. Sevgilinin huzurunda şeker

gibi erirler.
Ruh âleminde, elest meclisinde âb-1 hayat içenler, bir başka tarzda ölürler.
Ötelerden haberdâr olanlar, Hak sevgisinde derlenip toparlananlar, şu insan
kalabalığı gibi ölmezler.
Hak âşıkları, letâfette melekleri bile geride bırakmışlardır. Bu sebeple, diğer
insanlar gibi ölmek onlardan uzaktır. Sen samr mısın ki, arslanlar da kopekler gibi
kapı dışında can verir? Hak âşıkları, sevgi yolunda ölürlerse, onlan can pâdişâhı
karşılar.
Birbirlerinin cani kesilen, ayni emaneti, ayni cani taşıdıklarından haberdâr olan
Hak âşıkları, birbirlerinin aşkıyla ölürler.
Âşıklar gökyüzüne uçarlar, münkirler ise cehennemin dibinde can verirler.
Ölürken, Hak âşıklarının gönül gözleri açılır da, öteleri, gayb âlemini
görürler. Başkaları ölüm korkusu ile kör ve sağır olarak ölürler. Geceleri ibadetle
vakit geçirenler, Hak korkusuyla uyumayanlar, ölüm zamanı gelince, korkusuz,
rahatça ölürler.
Bu dünyada 00822 derdine düşenler, sadece emeği, içmeği düşünenler,
oküzleşirler, eşekler gibi ölürler.
Bugün yaşarken, Hakk'm nazarından düşmemek isteyenler, 0 nazari, 0 bakışı
anyanlar, 0 bakışa karşı neşeli bir halde gülerek can bağışlarlar.
Can pâdişâhı onlan, lutf kucağına ahr. Onlar, öyle hor ve basit bir halde
ölmezler.
Ahlâklarım, Mustafa (s.a.s.)'nın ahlâkına benzetenler. Hazreti Ebû Bekir gibi,
Hazreti Omer gibi ölürler.
Ashnda Hak âşıklarından ölüm uzaktır. Onlar, ne ölürler, ne de yok olurlar,
ben bu sözleri şâyet ölürlerse böyle ölürler diye söyledim."

Hazreti Mevlânâ'nın Son Günleri

Nihayet yorgun bedeni, son hastalığının pençesine düştü. Hararet, Mevlânâ'yı

bir türlü terk etmiyordu. Aziz dostlarından Ekmeleddin tabib, Gazanferî, gece gündüz
yanından ayrılmıyorlardı. Fakat hastalığının ne olduğu bir türlü anlaşılamıyordu.
Mübarek vücudu hararetten yanıyor gibiydi. Yanındaki su dolu kaba ellerini sokuyor,
yüzüne, alnına sürüyordu.
Hasta yatağına düştüğü bu sıralarda, yedi gün, yedi gece hadden aşırı deprem
oldu. Bir çok evler ve bağların duvarları yıkıldı. Dünya birbirine girdi. Yedinci
depremde halk korku ve dehşet İçinde Mev!ânâ'ya geldiler. Ondan dua etmesini niyaz
ettiler. Hazreti Mevlânâ tebessüm ederek "Korkmayın, zavallı toprak acıkmış, yağlı
bir lokma istiyor. Bunu vermek lâzımdır." diye buyurdu. Ve yanında bulunanlara
şöyle vasiyyet etmeğe 0291201:

‫آوصيكم بتقوى الله فى السر والعالنية وبقلة الطعام وقلة الكالم وهجرة المعاصى و اال‬
‫ وأحتمال‬،‫ثام ومواضبت الصيام ودوام القيام وترك الشهوات وترك الشهوات على الدوام‬
،‫ ومصاحبة الصا لحين وا لكرام‬،‫ من جميع اآلنام و ترك مجالسة ا لسفها ء وا لعوا م‬،‫الجفا‬
‫فان خيرالناس من ينفع الناس وخيرالكالم ما قل ودل‬
"Ben, size gizli ve âşikâr olarak Allah'tan korkmanızı tavsiye ederim. Az
yemek yemenizi, az uyku uyumanızı, az konuşmanızı, günahlardan çekinmenizi,
oruca, namaza devam etmenizi, daima şehvetten kaçınmanızı, bütün insanlardan
başınıza gelecek eziyetlere ve cefalara sabır ve tahammül etmenizi, câhil insanlarla,
zevklerine düşkün olan sefihlerle oturup kalkmaktan kaçınmanızı, kerem sahipleri ile
sâlih ve iyi kişilerle sohbet etmenizi, beraber bulunmanızı vasiyyet ederim. Çünkü
insanların en hayırlısı, insanlara faydası dokunandır. Sözün hayırlısı da az ve öz
olanıdır."

‫سر زهوا تافتن ازسروريست‬

‫ترك هوا قوت ييغامبريست‬

"٤٦٥٧2 ve hevesten yüz çevirmek şehvetten kaçınmak kahramanlıktır. Hevâ ve

hevesi bırakmak da peygamberliğe has bir kuvvettir."

Sipehsalar in yazdığına göre (s. 152) Hazreti Mevlânâ hasta yatağında yatarken
depremler sırasında şu gazeli söylemişti:

Gazel

‫باين همه مهرو مهربانى‬

‫دل مى دهدت كه خشم رانى؟‬
‫وين جملهء شيشهاى جانرا‬
‫درهم شكنى بلن ترانى؟‬
‫ورخانه تو رخى منكىانى‬

‫ناالن توصد هزار رنجور‬

‫ هين تودانى‬،‫بى تونزيند‬
 HAZRETi mevlânâ

‫دنيا جوشب وتوافتابى‬

‫خلقان همه صورت وتوجانى‬
‫هرجند كه غافلند ازجان‬
‫درمكسبه وغم امانى‬
‫اما جون جان زجابجنبد‬
‫آغاز كنند نوحه خوانى‬
‫خورشيد جودر كسوف ايد‬
‫ نه شادمانى‬،‫نى عيش بود‬
‫تاهست ازو بياد نارند‬
‫اى واى جو اوشود نهانى‬
‫اى رونق رزم وجان بازار‬
‫شيرينى خانه و دكانى‬
‫خاموش كه كفت وكو حجابند‬
‫از بحر معلق معانى‬
(Dîvân-ı Kebîr, 2729)

"Allahım, bu kadar sevgi ile bu kadar merhametle beraber yine da bana şiddet
ve hiddet gösteriyorsun. Fakat ne olursa olsun ben sana gönül vermiş değil miyim?
Seni görebilmemiz İçin bütün bu can şişelerini kırıp durmadasın. Bütün bu
kırılmalar, dökülmeler, senin 'Beni göremezsin' sözünden ötürü değil midir?
Dünya evi deprem İçinde sarsılıp duruyor, çünkü evden eşya taşınıyor, ötelere
göç var.
Yüzbinlerce hasta, senin aşkından ağlayıp inlemekte. Sen de çok iyi bilirsin,
onlar sensiz yaşayamazlar.
Dünya, gece gibidir. Sen ise bir güneşsin. Halk, bütün sûretten, şekilden,
tenden ibaret, sen ise cansın.
insanlar, kazanca, isteklere düşmüşler. Didinip duruyorlar, candan gafletteler.
Fakat can, yerinden oynayınca yani ölüm gelince feryâd u figana başlarlar.
Can gidince, hayat güneşi tutulunca, ne geçim kahr, ne neşe, insan sağken,
hayatta iken kimse cani aklina getirmez. Fakat can gizlenince, eyvahlar olsun, neler
olur, neler!
Ey meclisin neşesi, parlaklığı, ey pazarın cani, hayati. Ey evin de dükkânın da
tatlılığı, lezzeti! Sus, çünkü 562 ortada duran manalar denizine bir perdedir".
Gerçekten de göç kalkmak üzere idi. Konya'da depremler oluyordu. Evden
kaçmak, ötelere gitmek gerekiyordu. Mevlânâ, dünya evinden taşınmak üzere idi.
Bugün Şeyh Sadreddin-i Konevl, dervişlerin ileri gelenleri ile Mevlânâ'yı
ziyarete gelmişti. Mevlânâ'ya karşı son derece büyük bir ilgi gösterdi. Çok üzüldü,
"Allah, yalan zamanda şifalar versin, hastalık ahirette derecenizin yükselmesine sebep
olur, inşallah yakm zamanda tam bir sıhhat elde edersiniz. Hazreti Mevlânâ âlemlerin
canidir, o, sağlıklı olmaya lâyıktır." diye temennilerde bulundu. Bunun üzerine
Mevlânâ da: Bundan sonra,Allah, sizlere şifalar versin. Aşık ile maşûk arasında çok
‫خكك‬ ‫'‬ ‫‪83‬‬

‫‪ince, zardan bir gömlek kaldı. Nurun nûra kavuşmasını istemez misiniz? dedi ve şu‬‬
‫‪gazeli okumaya 0291201:‬‬

‫جه دانى تو؟ كه در باطن جه شاهى! همنشين دارم‬

‫رخ زرين من منكركه‪ ،‬كه ياى آهنين دارم‬
‫بدان شه كه مرا آوردكلى روى آوردم‬
‫وزان كو آفريد ستم هزاران آفرين دارم‬
‫كهى خورشيد را ما نم‪ ،‬كهى درياى كوهررا‬
‫درون عز فلك دارم‪ ،‬برون ذل زمين دارم‬
‫درون خمرهء عالم جو زنبورى همى كردم‬
‫مبين تو نالهء ام تنهاكه خانهء انكبين دارم‬
‫جه باهو لست آن آبى كه اين جرخست ازاوكردان‬
‫جومن دوالب آن آبم جنين شيرين حنين دارم‬
‫جرايث مرده باشم من؟ كه بشكفتست هر جزوم‬
‫جرا خربنيده باشم من؟ براقى زيرين دارم‬
‫جرا ازماه وامانم؟ نه عقرب كوفت بر بايم‬
‫جرازين جاه بر نايم؟ جو من حبل مين دارم‬
‫كبوتر خانبهء كردم كبو ترهاى جانهارا‬
‫بيراى مرغ جان اين سوكه صدبرج حصين دارم‬
‫شعاع افتابم من اكردر خانها كردم‬
‫عقيق وزر وياقوتم والدت زآب وطين دارم‬
‫توهركوهر كه مى بينى بجودرى دكر در روى‬
‫كه هر ذره همى كويد كه در باطن دفين دارم‬
‫تراهر كوهرى كويد ‪ «:‬مشوقانع بحسن من‬
‫كه از شمع ضميرست آن كه نورى درجبين دارم‬
‫خمش كردم كه آن هوشى كه دريا بد ندارى تو‬
‫مجنبان كوش ومفريبان كه جشمى هوش بين دارم‬

‫)‪(Dîvân-ı Kebir, 1426‬‬

‫‪"Sen ne bilirsin ki, ben İç âlemde nasıl bir padişahla oturmaktayım. Sen,‬‬
‫‪benim sararmış yüzüme bakma, benim demir gibi sağlam ayaklarım var.‬‬
‫‪Ben, yüzümü, beni yaratan ve bu dünyaya getiren 0 padişaha tamamıyla‬‬
‫‪çevirmişim. Beni yarattığından ötürü, ona binlerce şükrüm var. Ben, bazan güneşe,‬‬
‫‪bazan İÇİ incilerle dolu denize benziyorum. Dıştan topraktan, yaratılmış, değersiz bir‬‬
‫‪varhk gibi görünüyorsam da, İç yüzümle, en aziz, en şerefli bir mahlukum.‬‬
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Şu dünya köyünün İçinde, bir an gibi vızıldar dururum. Fakat, sen sadece
benim, bu sızlanmalarıma bakma. Benim balla dolu bir kovanım var. Şu çarkı
döndüren su, ne de korkunç! Fakat ben, 0 suyun dolabıyım, 0 suyun üstünde hoş,
tatil iniltilerle dönüp duruyorum.
Her cüz’üm açılmış, neden solayım, perişan olayım? Altımdaki burak,
eyerlenmiş bekliyor. Neden eşeğe kul olayım?
Ayağımı akrep sokmadı ya, neden aydan geri kalayım? Sağlam bir ipim var,
neden bu kuyudan çıkmayayım?
Can güvercinlerine bir güvercinlik yaptım. Ey can kuşum, uç. Benim
bunlardan da sağlam yüzlerce kalelerim var.
Evlere vanr, evlere düşersem de, ben, mana güneşinin Işığıyım. Ben,
topraktan sudan doğdum. Anam balçıktır, fakat ben akîkim, akınım, yakutum.
Sen, herhangi bir inciyi görürsen, 0 incinin İçinde, öte yüzünde başka bir inci
ara. Çünkü her zerre, "İçimde bir define sakildir" diye söylenip durmaktadır.
Her inci sana: "Güzelliğimle yetinme, Almmda parlayan 101 İçimde yanan
ışıktan ileri geliyor" demektedir. Ben sustum, sende gerçekleri anlayacak akil yok.
Gören, anlayan bir can gözüm var, diye kulağını sallama, kendini aldatma."

1273 50051 Aralık ayının 16. Cumartesi günü, Mevlânâ biraz iyileşmişti.
Akşama kadar gelenlerle konuştu. Fakat, her sözü adeta vasiyyet gibi idi. Akşam
oldu, Konya, gecenin karanlığına gömüldü. Mevlânâ'nın yanında gönül dostu Çelebi
Hüsâmeddin, oğlu Sultan Veled ve hekimler vardı. Sultan Veled 0 günlerde,
üzüntüden, uykusuzluktan son derece zayıflamıştı. 0 gece de Sultan Veled çok
perişandı. Mevlânâ sabaha karşı, oğlunun yaşlı gözlerine baktı ve hafif bir sesle:
"Bahaddin, dedi, ben iyiyim sen git biraz yat."
Sultan Veled tahammül edemedi. Gözyaşlarını zor zaptederek kalktı. Odadan
çıkarken Mevlânâ mahzun gözlerle arkasından baktı ve şu son gazelini söyledi:

‫ تنهامرا رهاكن‬،‫روسربنه ببالين‬

‫ترك من خراب شب كرد مبتالكن‬
‫ شب تا بروز تنها‬،‫ماييم وموج سودا‬
‫ خواهى برو جفاكن‬،‫خواهى بياببخشا‬
‫ازمن كريز! تاتوهم دربال نيفتى‬
‫ ترك ره بالكن‬،‫بكزين ره سالمت‬
‫ در كنج غم خزيده‬،‫ماييم وآب ديده‬
‫برآب ديدهء ماصدجاي آسياكن‬
‫ دارد دلى جوخارا‬،‫خيره كشيست مارا‬
» ‫ « تدبير خونبها كن‬: ‫بكشد كسش نكويد‬
 ‫برشاه خوب رويان واجب وفانباشد‬
‫ وفاكن‬،‫ تو صبر كن‬،‫اى زرد روى عاشق‬
‫درديست غيرمردن آنرا دوانباشد‬
‫يس من جكونه كويم كين درد را دواكن؟‬
‫درخواب دوش ييرى دركوى عشق ديدم‬
‫بادست اشارتم كردكه عزم سوى ماكن‬
‫كراثدهاست برره عشقيت جون زمرد‬
‫از برق اين زمرد هين دفع اثدهاكن‬
‫كن كه بيخودم من در تو هنرفزايى‬ ‫بس‬
‫تاريخ بوعلى كو تنبيه بوالعالكن‬
(Dîvân-ı Kebîr, 2039)

"Git, başını yastığa koy, beni yalnız bırak. Geceleri dolaşıp duran yanmış,
yakılmış miibteladan ٧228٥٢. Biz geceleri yapayalnız, sabahlara kadar sevda dalgalan
arasında çırpınır dururuz, ister isen gel, bizi bağışla, istersen hicrânmla bize 6012 et.
Sen benden kaç ki, sen de benim gibi dertlere düşmeyesin. Sen, dert yolunu terket de
kurtuluş yolunu seç. Biz gam köşesinde gözyaşları dökerek sürünmekte,
inlemekteyiz, ister isen gel, gozyaşlanmızla yüz yerde değirmen kur. Bizim, kalbi
karataş gibi sert, merhametsiz bir sevgilimiz var. 0 âşıkları öldürür de kimse ona
kaninin bahasını sormaz. Güzeller pâdişâhı İçin ahde vef’â etmek gerekmez. Ey yüzü
sararmış âşık, sen sabrederek ahdine vefa göster. İçimde ölümden başka devası
olmayan bir dert vardır. Ben nasıl olur da gel, bu derde deva kil diyebilirim? Dün
gece rüyamda, aşk mahallesinde bir ihtiyar gördüm. Bizim tarafa gel diye eliyle bana
İşaret etti. Eğer hakikat yolunda bir ejderha var ise, zümrüt gibi de bir aşk vardır. İşte
0 aşk zümrüdünün saçtığı ışıklarla ejderhayı defet. Artık yetişir, birşeylerden
bahsetme, çünkü ben kendimde değilim. Eğer senin hünerin varsa, Ebu Ali Sinan'ın
tarihini söyle, Ebu'l-âlâ Mu'arrî'nîn öğütlerinden bahset."
Mevlânâ ölüm döşeğinde idi. Senelerce evvel Belh şehrinde, şu fânî dünyâyı
şereflendirirken aldığı ilk nefesini, Konya'da vereceği son nefesle tamamlayacaktı.
Feyzlerle, aşkla, îmanla geçen sayılı nefesler bitmek üzere idi. Hâlâ akil başında,
hâfızası yerinde idi. Emâneti sevdiği ve sevildiği Allah’ına teslim etmek üzere iken
bile vezinli, kafiyeli, derin manah, çok duygulu beyitler söylüyordu.
Mevlânâ'nın ölüm döşeğinde söylediği bu son gazeli. Çelebi Hüsâmeddin
hazretleri elindeki kağıda, herhalde gözyaşları dökerek gönül kanıyla yazmıştır.
Bu bölümü 51770/190007 1 154. sahifesinden aynen alıyorum:
"Bu halden sonra Mevlânâ yine ağırlaştı. Bütün büyükler, sabah ve akşam
huzûr-1 seniyyelerinde isbât-1 vücûd ederlerdi. Ekmeleddin ve Gazanferî ki her ikisi de
tabâbette zamanın Câlinusu idiler. İlaç veriyorlar, tedavi ile meşgul oluyorlardı.
Bunların her ikisi de mübarek nabızlarım tutar, sonra hânedeki cemaat arasından çıkıp
doktorluğa ait kitaplara müracaat ederler, hastalığı teşhise uğraşırlar, tekrar huzûr-1
seniyyelerine gelir, mübarek nabızlarım tutar, tetkik ederlerdi. Bu defa nabzın atışı
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

başka türlü idi. Hazreti Hudâvendigâr'dan kendi hâl-i şeriflerine vukûf-1 ihsan
buyurmaları İçin istirham ettiler. Baktılar ki teşhîs-i maraz mümkün olmadı,
istedikleri olmadı, anladılar ki bu İşin hakikati başka yöndedir. Anladılar ki Hazret’in
İrâde-i azmi âlem-i diğeredir. Tedavi ile uğraşanlar ve orada bulunanlar, büyük bir
üzüntüye kapıldılar. Kendilerine hakim otamayarak ağlamaya başladılar. Herkes
telâşlı idi. Konyaklar işlerini bırakmışlar, köylüler şehre inmişlerdi. 17 Aralık 1273
(h. 672) Pazar günü, güneş gurflb ederken mana güneşi Mevlâna da kutsal âleme
gurub etti. Boylece Hazreti Mevlânâ kirk dört yıl önce şereflendirdiği Konya'da, şu
fani dünyaya gözlerini kapadı.

Cenaze Töreni

Dostlan 0 gece son vazifelerini yerine getirdiler. Pazartesi günü Mevlânâ'nın

tabutu evden çıkarıldı. Konya halkının büyüğü, küçüğü cenaze töreninde hazır
bulundular. Hazreti Mevlânâ herkese iyilik eden, herkesin iyiliğini isteyen, sulh
sever, müsâmahah, büyük velî olduğu İçin yalnız Müslümanlar değil, Musevîler,
Hristiyanlar da cenazesinin arkasında yürüyor, göz yaşı döküyorlardı. Herkes tabutun
önünde, ardında ağlaya ağlaya dönüp duruyordu. Ana cadde adam almıyor, halk bir
kerecik olsun tabuta dokunabilmek İçin, ara yollardan sel gibi akıyordu. Halkın
hücumunu, -memurlar değneklerle, kılıçlarla def، edebiliyordu. Sokaklar öyle
kalabalıktı ki, evden sabahleyin çıkan tabut, musallâya akşama yakın varabilmişti.
Tabut, musallâ taşına konunca törenlerde büyükleri takdim eden memur Muarrif "Ey
şeyhlerin pâdişâhı" diye Sadreddin Konevî hazretlerine hitab etti, "Buyurun, cenaze
namazım siz kıldıracaksınız. Mevlânâ böyle vasiyyet etmişti."
Tabip Ekmeleddin dayanamadı. "Ey Muarrif edebe riayet ediniz. Şeyhlerin
pâdişâhı ancak Mevlânâ'dır" diye bağırdı.
Sadreddin hazretleri, namaz kıldırmak İçin, kalabalıktan ayrıldı, tabutun önüne
geldi. Tekbir ahr almaz, heyecana kapıldı, hıçkırıklarla kendinden geçti, yere yığılıp
kaldi. Kadi Sirâcuddin ilerledi, namazı 0 kıldırdı. 52/90/120/(1/111 yazdığına göre (s. 156)
Şeyh Sadreddin hazretlerinden, neden kendinden geçerek yere düştüğünün sebebi
sorulduğu zaman:
"Namaz kıldırmak İçin tabutun önüne vardığım zaman, meleklerin saf
bağlayıp tabutun önüne durduklarım gördüm. 0 halin heybetinden, dehşetinden aklim
başımdan gitti." diye cevap vermişti.
Namazı kılındıktan sonra tabut yine başlar üzerinde taşınarak babası Sultânu'1-
ulemâ'nın ve Selahaddin Zerkûbî'nin mezarlarının ön tarafında hazırlanan yere defn
edildi. Güneş batmak üzere idi. Konya'da hüzünlü bir akşam yaşanıyordu.
Mevlânâ'nın maddî varlığı gözler önünden çekilmiş, fakat manevî varlığı
gönüllerde idi ve gönüllerde kalacaktı. Zaten kendisi de bu hakikati çok iyi bildiği

‫بعد از وفات تربت ما در زمين مجوى‬

‫در سنيه هاى مردم عارف مزارماست‬
 "Öldükten sonra bizim mezarımızı yeryüzünde aramayınız. Bizim mezarımız
âriflerin gönüllerindedir." diye buyurmuştu.
Mevlânâ'nın mübarek na‘şı, babası Sultânu'1-Ulemâ'nm mezan yanma
defnedilmişti. Ama 0, Sultânu'1-Ârifîn, Sultânu'l-Âşıkîn olarak her evde, her
mecliste, herkesin gönlünde yaşıyordu. Mevlânâ, gözlerden gizlenmiş, gönüllere
yerleşmişti. Zengin, fakir herkes kendi durumuna göre sema‘ meclisleri tertip etmede
idi. Bir gece vezir MuTniddin Pervâne'nin konağında, şair ve ediblerin sultani
Bedreddin Beİhî semâ'a kalktı. Semâ‘ ederken Mevlânâ'yı gönlünde 0 kadar kuvvetle
hissetti ki gözyaşlarını zaptedemedi. Hem done done ağlıyor, hem de şu rubaiyi
terennüm ediyordu:

‫كوديده كه درغم تو نمناك نشد‬

‫يا جيب كه در ماتم توجاك نشد‬
‫سوكند بروى تو كه از يشت زمين‬
‫بهتر ز تويى در شكم خاك نشد‬

Gerçekten de bu rubaiyi okurken dayanamadı. Gömleğini yırtarak feryad etti.

Bu rubâinin Türkçesi şöyle:
"Ey bizim canimiz, sultanimiz, senin gamınla ağlamayan bir göz, senin
mateminle yırtılmayan bir yaka kalmamıştır. Senin nurlu yüzüne yemin ederim ki,
yeryüzünde toprağın İçine, senden daha iyi birisi girmemiştir."
Konya'da kirk gün yas tutuldu. Kirk gün Mevlânâ'nın kabrinden ziyaretçi
eksik olmadı. .Şaşılacak şeydir ki, müze haline getirildiği ve dolayısıyla para ile İçeri
girildiği halde, bugün de müzenin kapalı olduğu günler hariç Mevlânâ'yı her gün
ziyaret edenler bulunmaktadır. Yalnız Müslümanlardan değil, bütün dinlere mensup
insanlar her gün Mevlânâ'yı ziyarete gelmektedir.
Birgün, Kadı Sirâcuddin Mevlânâ'nın kabrini ziyarete gelmişti. Kabrin başında
şu 111271 okudu:

‫كاش آن روزكه درباى توشد خاراجل‬

‫د ست كيتى بنرد ى تيغ هالكم بر سر‬
‫تأدرين روز جهان بى تو نديدى جشمم‬
‫اين منم بر سر خاك توكه خاكم بر سر‬

"Aziz Mevlânâ! Ecel dikeni senin ayağına battığı gün, ne olurdu feleğin eli
benim başıma ölüm kılıcı ile vursa idi de, bugün dünyâyı sensiz görmeseydim. Ben
bugün senin kutsal toprağının baş uçundayım. Bu, benim öyle mi? Yazık, yazık.
Toprak başıma olsun." (516/90/290/04/", s. 158)
Yine 0 günlerde bir derviş şu rubâiyi söylüyor, ağlıyor, etrafında bulunanları
da ağlatıyordu:
 ‫اى خاك زدرد دل منى يارم كفت‬

‫اكمرز اجل در تو جه كوهر بهنفت‬

‫دام دل عاىل فتادت در دام‬
‫دلبند خاليىق در آغوش تو خفت‬
(/١.1271202:0:1-٨47.1/171, S. 595)

"Ey toprak, gönlümün derdinden söyleyemiyorum, bugün ecel sana nasıl bir
inci verdi, ne çeşit bir inciyi gizlemektesin? Âlemin gönüllerini avlayan tuzak,
tuzağa düştü. Bütün halkm gönlünü alan, herkesi kendine hayran bırakan aziz varlık,
senin kucağında uykuya daldı."

8ipehsâlar'\x\ haber verdiğine göre, Hazreti Mevlânâ'nın şu f'anî dünyadan

göçtüğünden sonra, nerede gönlü yanık mecrûh ve mahzun var ise kalbi yanıyor ve
gözlerinden yaşlar akıtarak şöyle beyitler okuyordu:

‫فرورفته خباك آن مهر افالك‬

‫جرابرسر نريزم هر زمان خاك‬
‫بر يده از جمن كبك بهارى‬
‫جرا جون ابر نخروشم بزارى‬
‫فرو مرده جراغ عالم آفروز‬
‫جرا روزم نكر دد شب بدين روز‬

-0 gönüllerin güneşi battı, toprağın İçinde gizlendi. Ben nasıl olur da her an
başıma topraklar dökmem? 0, hakikat baharının kekliği, fânî yeşilliklerden uçup
gitti. Ben nasıl olur da ilkbahar bulutlan gibi ağlayıp inleyerek coşmam? Kâinâtı
aydınlatan ışık, yandı, eridi, söndü. Böyle bir günde nasıl olur da benim gündüzüm,
gece olmaz?"

Yine bu günlerde, ev halkım biraz daha ağlatan, onu sevenleri biraz daha üzen
bir vaka olmuştu. Mevlânâ'nın kedisi, onun vefatından sonra birşey yemedi. İçmedi,
yedi gün yaşayabildi. Kızı Melîke Hatun, 0 vefâlı kediyi kefenledi, ağlaya ağlaya
türbe civarına gömdü. Helva pişirdi, Mevlânâ'yı sevenlere dağıttı. Et'lâkî'nin
yazdığına göre, Hazreti Mevlânâ'nın vefatından az bir zaman once bu kedi,
Mevlânâ'nın önüne gelip hazin bir şekilde miyavlamış, Mevlânâ gülümseyerek "Bu
zavallı kedi ne dedi biliyor musunuz?" diye buyurmuş, orada bulunanlar "Hayır"
demişler, bunun üzerine Mevlânâ: "O, bugünlerde siz selâmetle yükseklere, 62
vatanınıza gideceksiniz. Ben zavallı ne yapacağım? dedi" diye buyurmuş.
HAYATI

Mevlânâ'nın Türbesi

Hazreti Mevlânâ tam Muhammedî yolda, kâmil bir velî olduğu İçin
görünüşten hoşlanmaz, mezarlar üzerinde yapılan İhtişamlı türbeleri de hoş görmezdi.
Selçuklu imparatorluğu'nun başkenti olan Konya, birçok velîleri bağrına basmıştır.
Fakat birçok türbeler arasında bugün Konya'da türbe denince hemen hatıra yeşil bir
kubbe altında bulunan Hazreti Mevlânâ'nın türbesi gelir. Yeşil kubbenin altında,
yalmz Mevlânâ değil, babası Sultânu'1-Ulemâ, oğullan Selahaddin 2011001, Çelebi
Hüsâmeddin gibi dostlan, torunları, Mevlânâ hânedânı, elliden fazla kişi yatmaktadır.
Bugün maddî ve manevî ihtişamla ziyaretçileri büyüleyen bu türbeyi Konya'nın ileri
gelenlerinden Emir Alemiddin Kayser, Mevlânâ'nın sonsuzluk âlemine göçtüğünden
birkaç ay sonra, Sultan Veled'e müracaat ederek onun muvafakatim aldıktan sonra
yaptırmaya başladı. II. Alaaddin Keyhüsrev'in kızı ve Muîniddin Pervânenin karısı
Gürcü Hatunün da, maddî ve manevî yardımıyla 70/0712/ Bedreddin adındaki mimarin
nezareti altında bu türbe yapıldı. Abdülvahid adındaki mimar da Mevlânâ'nın kabri
üstüne, 2.65 metre yüksekliğinde Selçuklu oymacılığının şâhesei'i olan ve bugün
Mevlânâ'nın babası Sultânu'1-ulemâ'nm mezan üstünde bulunan muhteşem ceviz
sandukayı yaptı. Kanûnî Sultan Süleyman'ın emriyle sonradan bu muhteşem sanduka
Sultânu'1-Ulemâ'mn mezan üstüne nakledildi ve Hazreti Mevlânâ ile Sultan Veled'in
üzerine de mermer birer sanduka yaptırıldı. Bugün müze olan, Mevlânâ türbesine
girildiği zaman üstü altın sırmalı bir örtü ile örtülmüş olan Mevlânâ'nın mermer
sandukasının sol arka tarafında çok yüksekte kalan bu şâheser sanduka, Mevlânâ İçin
yapıldığı halde, neden Kanûnî tarafından bir mermer sanduka ile değiştirildi? Cennet
mekân Kanûnî Süleyman, babası Yavuz Selim gibi Hazreti Mevlânâ'ya gönül vermiş
bir hükümdardı. Kendisi de şairdi ve Mevlânâ'nın şiirlerine de hayrandı. Sevdiği
büyük velîye bir hizmette bulunmak arzusuyla cevizden yapılmış olan sandukayı
kaldirtti, yerine devrinin en meşhur ustalarına yaptırttığı mermer sandukayı koydurdu.
Bunda, Hazreti Mevlânâ'nın rûhânî kudretinin bir tevellîsi görülmektedir. Mevlânâ,
gösterişten, büyük görünmekten hoşlanmayan bir velî idi. Kendi üstüne konmuş
bulunan 0 yüksek ve muhteşem sandukanın babası Sultânu'1-Ulemâ hazretlerine daha
çok yakışacağını düşündü.. Bilmeden Cihan Sultânı Kanûnî, Mevlânâ'nın rûhânî
arzusunu yerine getirdi. Bugün türbeye girilince ayağa kalkınış gibi yüksekte görülen
bu şâheser sandukayı gören halk, babası oğluna hürmeten ayağa kalkınış sanmaktadır.
Gerçekten de orada medfûn bulunanların hepsi, Mevlânâ gelince ayağa kalkmışlardır.
Bu manevî kalkış hiç görülür mü? Aslında düşünülürse bugün bütün dünya, Japonu
da, Amerikalısı da hep Mevlânâ İçin ayağa kalkmakta, ona sayg! göstermektedir.

Mevlânâ'nın Sandukası üstündeki Şiirler

Bu muhteşem sandukanın üstüne Hazreti Mevlânâ'nın ölüm hakkında

söylediği şu gazel oyularak yazılmıştır:
 HAZRETt MEVLÂNÂ

‫بروز مرك جو تابوت من روان باشد‬

‫كمان مبر كه مرا درد اين جهان باشد‬
» ‫ « دريغ دريغ‬:‫براي من مكرى ومكو‬
‫بدوغ ديو در افتى دريغ آن باشد‬
» ‫ فراق‬،‫جنازه ام جو ببينى مكو « فراق‬
‫مرا وصال ومال قات آن زمان باشد‬
» ‫ وداع‬،‫مرابكو رسيارى مكو « وداع‬
‫كه كور يردهء جمعيت جنان باشد‬
‫فروشدن جو بديدى بر آمدن بنكر‬
‫غروب شمس وقمر را جرا زيان باشد؟‬
‫ترا غروب نمايد ولى شروق بود‬
‫ خالص جان باشد‬،‫لحد جو حبس نمايد‬
‫كدام دانه فرورفت در زمين كه نرست ؟‬
‫جرا بدانهء انسانت اين كمان باشد؟‬
‫كدام دلو فرورفت وبر برون نامد‬
‫زجاه يوسف جان را جرا فغان باشد؟‬
‫دهان جو بستى ازين سوى آن طرف بكشا‬
‫كه هاي هوى تودر جوالمكان باشد‬
(Dîvân-ı Kebîr, 911)

"Ölüm günümde tabutum götürülürken bende bu dünyânın derdi, gamı var,

dünyadan ayrıldığıma üzülüyorum sanma, bu çeşit şüpheye düşme. Sakin öldüğüm
İçin bana ağlama, yazık oldu, yazık oldu deme, eğer nefse uyup şeytânın tuzağına
düşersem, İşte hayıflanmanın sırası 0 zamandır. Cenazemi görünce ayrılık, ayrılık
deme, 0 vakit benim ayrılık vaktim değil, buluşma, kavuşma vaktimdir. Beni
toprağın kucağına verdikleri zaman sakin veda, veda deme, çünkü mezar, öteki
âlemin, cennetler mekânının perdesidir. Batmayı, gözden kaybolmayı gördün ya. Bir
de, doğmayı gör. Düşün, Güneşle, aya, gözden kayboldukları zaman bir ziyan geldi
mi? Bu hal sana, batmak, kaybolmak gibi görünmese de, ashnda bu hal, doğmaktır,
yeniden hayata kavuşmaktır. Mezar, insana hapishâne gibi, zindan gibi görünürse de,
orası, ruhun kurtulduğu yerdir. Hangi tohum yere atıldı, ekildi de tekrar bitmedi,
topraktan baş kaldırmadı? Niçin insan tohumu hakkında yanlış bir zanna düşersin?
Hangi kova kuyuya sarkıtıldı da, dolu çıkmadı? Can Yusufu neden kuyudan ziyan
görsün, niçin feryad etsin? Bu dünyaya ağzını yumunca, öte tarafa aç! Artık senin hây
huyun, uğraşmaların mekansizhk âlemindedir."
 Sandukanın alt kısmında da, şu gazel oyularak yazılmıştır:

‫زخاك من اكر كندم برايد‬

‫از آن كر نان يزى مستى فزايد‬
‫خمير ونانبا ديوانه كردد‬
‫تنورش بيت مستانه سرايد‬
‫اكر بر كورمن آيى زيارت‬
‫ترا حزيشته ام رقصان نمايد‬
!‫ميا بى دف بكورمن برادر‬
‫كه دربزم خذا غمكين نشايد‬
‫زنخ بر بسته ودركور خفته‬
‫دهان افيون ونقل يار خايد‬
‫بدرى زان كفن بر سينه بندي‬
‫خراباتى زجانت در كشايد‬
‫زهر سو بانك جنك وجنك مستان‬
‫زهركارى بال بد كار زايد‬
‫مراحق ازمى عشق آفريدست‬
‫همان عشقم اكر مركم بسايد‬
‫منم مستى واصل من مى عشق‬
‫ از مى بجزمستى جه آيد؟‬،‫بكو‬
‫ببرج روح شمس الدين تبريز‬
‫بير دروح من يكدم نيايد‬
(Dîvân-ı Kebîr, 683)

"Benim mezarımın toprağından buğday biter de, sen 0 buğdaydan ekmek

yaparsan, onu yiyince serhoşluğun artar. 0 buğdayın hamuru da, deli olur, 0 ekmeği
yapan da. 0 ekmeği pişiren tandırda yanarken aşka gelir de serhoşça beyitler söyler.
Eğer sen benim mezalimi ziyarete gelirsen, üstümdeki toprak yığınının neşe ile
oynadığını görürsün. Kardeşim, benim mezarıma sakin defsiz gelme, çünkü Allah'ı
sevenlere, O'nun huzurunda olanlara, dertli olmak, kederli olmak yaraşmaz. Çenemi
bağlamışlar, mezarda yatıp uyumuş gibiyim amma, ağzım sevgilinin lütfettiği
mezeleri çiğnemededir. Kefenimden bir parçacık yırtar da, göğsüne bağlarsan,
canından serhoşluğa bir kapı açılır da her yandan Hak serhoşlarmın çalıp çağırmasını
duyarsın, İşin İş olur. Sana her İşten mutlaka uğurlu, hayırlı başka bir İş doğar.
Allah, beni aşk şarabından yaratmıştır, ölsem de, çürüsem de, ben yine 0 aşkım. Ben
Hak sevgisinin şarabıyla 6٧1٥ kendimden geçmişim, öyle bir mest haldeyim ki, 20111
benim aslim aşk şarabıdır. Söyle bakalım, şaraptan, serhoşluktan başka ne doğar?
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Ruhum beni terketti, Tebrizli Şemseddin'in ruhunun bulunduğu burca gider de, artık
bir daha geri gelmez."

Sandukanın ön kısmının üst pervazında Besmele ile Âyete'l-Kürsî (2/255)

oyulmuştur. Cephedeki yassı kısma ‫ الو‬manada. Arapça bir kitâbe oyularak
yazılmıştır:
"Bağışlayan ve çok merhametli olan Allah'ın adi ile başlar ve ancak ondan
yardim dilerim. Kurtuluş, iyi son, günahlardan çekinenlerindir. Zâlimlerden başkasına
düşmanlık olmaz. Şu uyku yerini, şu dinlenme yurdunu ziyaret eden, şüphe yok ki
kuvvetlenir. Burası, doğularla, batiların sultani, karanlıklarda parlayan, karanlıklan
aydınlatan Allah'ın parlak nuru, imam oğlu imam oğlu imam, İslâm'ın direği, ululuk
ve büyüklük sahibi Allah'ın izzetli huzûruna halkın kılavuzu, yol göstericisi, delilleri
yıkılıp mahvolduktan sonra din alâmetlerini yeni baştan açıklayan, nişâneleri
yıpranıp kaybolduktan sonra yakîn yollarım tekrar aydınlatan, hâliyle arş
hazînelerinin anahtarı olan, sözü ile yeryüzünün, definelerini açığa çıkaran, halkm
gönül bahçelerini hakikat çiçekleri ile açan, yücelik gözünün nûru, büyüklük ve
güzellik ruhu, âşıkların göz bebeği, bütün dünyadaki âriflerin boyunlarım sevgi
gerdanlıkları ile, bezeyen, süsleyen, hakla bâtıl arasım ayıran. Kur’ân sırlarını
kavramış bulunan ve İlâhî bilgilerin mihveri olan efendimizin uyuduğu yerdir, o,
âlemlerin kutbu olan, kainatta bulunanların ruhlarım dirilten. Allah'ın habercileri ile
şeriat sahibi peygamberlerin vârîsi, Allah'ın, şeriatın ve dinin 001211, Hak dostlan ile
kemâl sahiplerinin sonu, yüce rütbelerle, yüce duraklar, yüksek fazîletler ve
menkıbeler sahibi "Hüseyin oğlu Muhammed'in oğlu, Belhli Muhammed'dir.
Bağışlayan Allah'ın rahmeti, senâsı ona olsun."
Kitâbe, ayak ucundaki cephede şöyle bitiyor:
"Allah ruhunu kutlu, toprağını mübarek etsin. Alti yüz yetmiş iki
Cümâdelâhü'inin beşinci günü âhirete göçtü. Bu merkad, Allah affetsin. Selim oğlu
Abdülvâhid'in sanat eseridir."
Kitâbenin, bu eşsiz sanat eserinin ayak cephesinin beyzî kısmının kenar
kuşağında Mevlânâ'nın bir gazelinden şu beş mısra konmuştur:

‫جون جان تومى ستانى جون شكرست مردن‬

‫ شرين ترست مردن‬،‫باتوزجان شيرين‬
‫بردار اين طبق را زيرا خليل حق را‬
‫ مردن‬،‫باغست وآب حيوان كرآذرست‬
‫اين سرنشان مردن وان سر نشان زادن‬
(Dîvân-ı /2037 ,"/001‫)ك‬

"Cani, Sen aldığın İçin ölmek, şeker gibi tatildir. Seninle beraber olunca
ölüm, tatil candan daha tathdır.Bu mukayeseyi, bu benzetişi bırak, çünkü ölüm, ateş
bile olsa, Hakk'm Halil'ine bağdır, bağçedir, âb-1 hayattır. Dünyâyı bırakıp gitmek,
bu cihanda ölüm görünür., fakat 0 yanda öteki âlemde doğumdur."
 Uç asra yakm bir zaman Hazreti Mevlânâ'nın kabrinin üstünde duran, sonra
mermer sanduka ile değiştirilen ve Sultânu'1-ulemâ'nm mezan üstüne konan, bu
muhteşem ceviz sanduka, Selçuklulardan kalan sanat eserlerinin en
mükemmellerinden biri olduğu gibi, gerek Dîvân-ı Kebîr'den, gerekse Mesneviden
seçilen ve ölüm konusunu terennüm eden, bu güzel ve derin manalı şiirlerle, 0
şâheser sanduka daha da kıymetlenmiş, değeri, güzelliği kat kat artmıştır. Sanki
üstüne dünyânın en kıymetli zümrütleri, yakutları, benzeri olmayan mücevherleri
kakılmış bir hale gelmiştir.
Herhalde Çelebi Hüsâmeddin hazretlerinin, Sultan Veled'in, Dîvân-ı Kebirden
ve alti ciltlik Mesnevi den seçtikleri bu güzel şiirler, ölüm şiirleri değil, kurtuluş
şiirleri, ruh âlemine doğuş şiirleridir. Allah'a kavuşmanın mutluluğunu, bu dünya
hayatinin fanîüğini ifade eden bu beyitlerin Mesneviden seçilmiş olanlarından onbir
beyti de buraya almadan geçemeyeceğim:

‫صورت معشوق زوشد درهنفت‬

‫رفت وشد با معىن معشوق جفت‬
(Mesnevi, C. 6, beyit 4617)

"Sevgilinin sureti 862 önünden çekilince, gizlenince, gitti de sevgilinin

manasıyla 65 oldu."

‫جسم ظاهر عقبت هم ر فتنيست‬

‫تاابد معىن خبواهد شاد زيست‬
(Mesnevi, C. 6, beyit 4873)

"Zaten görünen şu maddî cismimiz, bedenimiz fânîdir. Sonunda toprak altına

gitmek İçin yaratılmıştır. Fakat, manevî yönümüz, sonsuzluğa kadar ebediyyen neşeli
bir halde yaşayacaktır."

‫آن عتاب ار رفت مه بربوست رفت‬

‫دوست ىب آزار سوى دوست رفت‬
(Mesnevi, C. 6, beyit 4874)

"O sıkıntılar, o zahmetler oldu ise, ancak maddî varlığımıza, bedenimize oldu.
Bizde misafir olan dost da incinmeden, zahmetsizce dosta gitti, dosta kavuştu."

‫من شدم عريان زتن او از خيال‬

‫مى خرامم در نهايات الوصال‬
(Mesnevi, C. 6, beyit 4619)

"Ben, tenden soyundum, o, hayalden soyundu. Artık vuslat diyârının en son

makamlarında dolaşmaktayım."
94 hazreti mevlâna

‫غرهء هسىت جه داىن نيست جيست؟‬

(Mesnevi, C. 6, beyit 4616)

"Cenâb-ı Hakk'in hazînesi, tezgahı yokluktadır. Yani Allah, varlıkları, adem

(yokluk)'den halk eder. Sen ise, mevhum varhğa aldanmış olduğun İçin yokluk nedir,
ne bilirsin?"

‫جملهء أستادان يى اظهار كار‬

‫نيستى جويند وجاى انكسار‬
(Mesnevi, C. 6, beyit 1468)

"Bütün ustadlar, sanatlarım, hünerlerini göstermek İçin yokluk ararlar, kırıklık

isterler."

‫الجرم أستاد أستادان مصد‬

‫كاركاهش نيستى والبود‬
(Mesnevi, C. 6, beyit 1469)

"Şüphesiz, üstadlann üstadı hiç kimseye muhtaç olmayan Hakk'm İş yurdu da

yokluktur."

‫هركجا اين نيستى افزون ترست‬

‫اكر حق واكراكهش آن رس ست‬
(Mesnevi, C. 6, beyit 1470)

"Bu yokluk nerede daha fazla ise Hakk’m İŞİ de, tezgahı da, İş yeri de oradadır."

‫نيسىت جون هست بااليني طبق‬

‫برهمه بردند در ويشان سبق‬
(Mesnevi, C. 6, beyit 1471)

"Yokluk, derecelerin, rütbelerin en üst makamı olduğundandır ki, dervişler Hak

yolunda en ileriye geçmişler, en yüksek makama erişmişlerdir."

‫هست ازروى بقاي ذات او‬

‫نيست كشته وصف او در وصف هو‬
(Mesnevi, C. 3, beyit 3670)
"O, hakikî insan, zâtının bakâsı cihetinde vardır. Fakat onun vasfı, vasf-1
İlâhîde yok olmuştur."
 ‫جون زبانهء شمع بش آفتاب‬
‫ هست باشد در حساب‬،‫نيست باشد‬
(Mesnevi, C. 3, beyit 3671)

"O. güneşe karşı batmakta olan muma benzer. Mumun alevi de var sayılır
amma, güneşin önünde yok gibidir."

Hazreti Mevlânâ'nın Ailesi ve Çocukları

Hazreti Mevlânâ, babası Sultânu'1-ulemâ Bahaeddin Veled hazretleri ile

Konya'ya gelmeden önce, Karaman'da kaldıkları sırada, Hace Şerâfeddin
Semerkandi'nin kızı Gevher.Haturila evlenmişti. Mevlânâ'nın büyük oğlu Sultan
Veled ile ortanca oğlu Alâeddin, Gevher Hatun'dan doğmuşlardır. Gevher Hatun vefat
ettikten sonra Mevlânâ, Kira Hatun adında bir dul hanımla evlendi. Adi Rum adına
benzeyen, kendisi Türk olan Kira Hatun, Şemseddin Yahya adında bir çocukla
Mevlânâ'ya varmıştı, ilk kocasının adi Muhammed Şah idi.Mevlânâ'nın Kira
Hatundan bir ‫الللج‬
Muzafferuddin Alim bir dekiz;
Çelebi; kızının adiBu
oldu. Melikehanımından
da ikinci olan oğlunun
Hatundur. Boylece adi E nur
Mevlânâ'nın ‫؟فا‬
erkek çocuğu, bir de kız evladı olmuştur. Bunlardan ortanca oğlu Alaaddin Çelebi,
1262 senesinde vefat etmiş olup dedesi Sultânu'1-Ulemâ'nm kabrinin sağ tarafına defn
edilmiştir. Alaaddin Çelebi'nin evladı olup olmadığını kati olarak bilmiyoruz. Eflakj,
Alaaddin Çelebi'nin evladı olduğunu yazıyorsa da, başka kitaplarda bu habere
rastlanmadığı İçin Mevlânâ'nın neslinden olan Çelebi'ler, hep Sultan Veled soyundan
gelmişlerdir.
Mevlânâ'nın Kira Hatundan olan en küçük oğlu Muzafferuddin Emir Âlim
Çelebi, Selçuklu sarayında vazife almış, Hazinedarlık makamına kadar yükselmi.ştir.0
da 1277de vefat etmiş ve Mevlânâ'nın mübârek kabrinin ön tarafına gömülmüştür.
Mevlânâ'nın kızı Melike Hatun, Konyah Şihâbuddîn adında bir tüccarla
evlenmişti. Melike Hatun da 1306 senesinde vefat etti, ağabeyisi Emir Âlim
Çelebi'nin kabri yanma defn edilmiştir.
 HAZRET! MEVLÂNÂ'NIN ŞAHSİYETİ
VE FİKİRLERİ

Hazreti Mevlânâ'nın Hayatinin özelliği

Belh'te bu fânî dünyâyı şereflendiren, mecazî hayatini, sayılı nefeslerini

tüketerek Konya'da, öteki âleme göç eden, büyük velî Mevlânâ'nın hayati, diğer
büyük insanların hayatından pek farklıdır. Mevlânâ'nın hayati, gurbet İçinde, gurbette
geçmiştir. Oz yurdunun yani ezel âleminin garibi olan Mevlânâ, mecazî yurdunun da
garibi olmuştur. Çocukluğunun güzel şehri Beİh'i terk ederek, diyar diyar dolaşan,
sonunda Konya'da karar kılan Mevlânâ, gurbet İçinde gurbette geçen hayatini
tamamladı. Sevdiği ve sevildiği Allah'ına kavuştu. Gerçekten de Mevlânâ'nın hayati,
diğer büyüklerin hayatına benzememektedir. Yanımda gerek Türkçe ve gerekse başka
dillerde yazılmış Hazreti Mevlânâ'nın hayatından bahseden birçok kitap var.
Faydalandığım yazarların adlarım ilerde arz edeceğim. Bu kitapların hiç birisinde
Mevlânâ'yı bulamadım. Bu kitaplarda Mevlânâ'nın babası Sultânu'1-ulemâ, mürşidi
Seyyid Burhaneddin-‫ ؛‬Tırmizî, Tebrizli Şemseddin, Kuyumcu Selahaddin, Çelebi
Hüsameddin var, fakat gönlümüzün sultani Mevlânâ yok. Bu görüş, ‘ındî bir görüş
değildir.
Sayın okuyucularım; kitaplığınızda bulunan herhangi büyük bir insanin hangi
alanda olursa olsun "Bu kubbede hoş bir ses bırakmış" ünlü bir kişinin hayatından
bahseden bir kitabi elinize alınız, karıştırınız. Göreceksiniz ki elinizdeki 0 kitapta,
hayatini öğrenmek istediğiniz 0 kişinin, doğumundan ölümüne kadar, başından geçen
maceralar, yaptığı İşler, ortaya koyduğu eserler vardır. Halbuki Mevlânâ'dan bahseden
eserlerde Mevlânâ yok, Mevlânâ nerede?
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Mevlânâ sevdiklerinde, sevdiklerinin hayatında, kendi hayatini gizlemiş. Nasd

hiehir şaire nasib olmayan vasıflarda, fevkalade latîf binlerce özlü, derin manalı
şiirleri ihtiva eden Divân-1 Kebîrde 11 21001 ‫ام‬- Rûmî adında bir şair yoksa, nasıl
sadece bir nazım şekli olan Mesnevi tarzım kullanarak, bu şekli şereflendirmiş
Mesnevî-İ Şerif ine bile Celal-nâme değil, HUsam-name adını vermek suretiyle
eserlerinde adını gizlemişse, hayatini da sevdiklerine vermiş kendini gizlemiştir.

Mevlânâ'nın Sureti ve Sireti

Mev!ânâ'ya ait hayal mahsulü birçok resimler, portreler, minyatürler

görülmektedir. Hatta o devirde Mevlânâ'nın resmini yapan ressamlardan da
bahsedilmektedir. Eflâkî gibi onun dış görünüşünü, sûretini anlatanlar da vardır.
Mesela: Halktan birisi Muiniddin Pervâne'ye demiş ki, "Mevlânâ devamlı perhizden
ötürü solgun benizli, halbuki Sultan Veled, penbe yanaklıdır". Biz bu yazılara, bu
resimlere bakarak Mevlânâ'nın fizyonomisini, dış görünüşünü tasavvur edebilir
miyiz?
Anlattıklarına göre Mevlânâ, zayıf, solgun benizli, nârin vücutlu bir kişi idi.
Derler ki: Bir gün hamama girmiş, orada aynada kendini çıplak olarak görünce çok
zayıf olduğunu fark etmiş, kendine acımış da, "Bütün ömrümde bir kimseden
utanmamıştım, fakat bu gün aynada kendi zayıf vücudumu görünce kendimden
utandım" diye buyurmuştu.
Mevlânâ solgun benizli olmasına rağmen, gayet nûrânî, mehâbetli bir
görünüşe mâlikti.
Mübârek velînin gözleri çok çekici idi. Keskin ve coşkunlukla dolu idi.
Gözlerinin nurlu bakışı, öyle tesirli idi ki, kimse onun gözlerindeki tesiri bilmeden
gözlerini onun nurlu gözlerine çevirir de bakarsa, hemen 0 kudretli bakışların etkisi
altında kahr da gözlerini oradan ayırırdı.

Bu görüşler, bu tasvirler Mevlânâ'nın dış görünüşüne aittir. Onun sîreti, İç

âlemi nasıldı? Mevlânâ, Mesnevinin bir yerinde:

‫كى ببينم روى خودرا اى عجب‬

‫ همجو روزم با جوشب‬،‫تاجه رنكم‬
‫تفتا اخى اية اذ يج وكبست‬

‫آينهء آهن براي يوستها ست‬

‫آينهء سيماي جان سنكى بهاست‬
‫روى آن يارى كه باشد زآن ديار‬
(Mesnevi, c. 2, beyit 95)
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

"Acaba ben kendi yüzümü nasıl görebilirim? Acaba benim nasıl bir rengim
var? Ben lekesiz yüzlü, ak yüzlü biri miyim? Yoksa kirli, günahkar yüzlü bir kişi
miyim? Bu hali nasd görebilirim? Boylece ben, İç yüzümü, can sûretimi görmek İçin
çırpınıp duruyordum, araştırmalar yapıyordum. Fakat sîretim, İç yüzüm kimseden
görünmüyordu, hiç bir şey beni bana göstermiyordu. Kendi kedime dedim ki, ayna
neden icad edilmiştir, ne işe yarar? Herkes aynaya bakarak kendisinin kim olduğunu,
nasıl olduğunu görsün, bilsin diye bulunmuş mudur? Fakat bildiğimiz aynalar, insan-
lann dış yüzlerini, suretlerini göstermek İçin yapılmıştır. Can yüzümüzün aynası
nasildir, nerededir? Can aynası çok pahalı, çok değerlidir. Can aynası, ancak sevgi-
linin yüzüdür. Bizim İç yüzümüzü, can yüzümüzü gösteren sevgilinin yüzü bu diyar-
da yoktur, o, mana diyanndadır."
Mevlânâ'nın İç âlemini, ahlâk ve karakterini aksettirecek sevgili nerede
bulunur ki?
Sultânu'1-ulemâ'nm oğlunun sîretini kim anlatabilir? Sultânu'l-âşıkîn nasıl
tasvir edilebilir?
Bilginlerin sultani olan babasının ilmiyle, ahlâkıyla beslenen aşk potasında
yanıp yakılan bu velîyi gereği gibi anlamaya ve anlatmaya kimsenin gücü yetmez.
İlahî aşkın etkisi ile o, kinden, nefretten, kötülüklerden, benlikten, şöhretten ve
bütün beşerî isteklerden kurtulmuş üstün bir varlıktı. Hayr ve kemâl sahibi, aşk ve
irfan sahibi idi. o, aşk ve irfan denizine dalınca, birbirine zıt olan görüşlerden
kurtuldu, iyi, kötü kaydından uzaklaştı.
Mesnevi de bir yerde şöyle buyurur:
‫جون به بيرنكى رسى كان داشتى‬
‫موسى وفرعون دارداشتى‬
(Mesnevi, c. 1, beyit 2467)

"Ezelde bulunduğun gibi, renksizlik âlemine ulaşınca, orada Musâ ile Firavn'ı
barışmış olarak bulursun."
Gerçekten de dalgalanmak, köpürmek, mavi ve yeşil görünmek, denizin
sathindadir. Denizin derinliklerine inince ne dalga kalır, ne de çeşitli renkler. Denizin
dibinde dalga yoktur, deniz sadece bir renkte görünür.
Bu görüş sebebiyledir ki, Mevlânâ hayatında bütün milletlere, mezheplere ayni
görüşle baktı. Onun herkese, her şeye bakışı bu yöndendi. Herkese karşı muamelesi,
davranışı birdi. Herkesi bir gözle görüyordu. Onun nazarında Müslüman, Hristiyan,
Musevî, ateşe tapan biri idi. Bu sebeple Müslüman olmayanları hor görmemek,
onların dinlerine, inançlarına saygı göstermek gerektiğini anlatmak istiyordu. İslâm
ülkelerinde, camilerin yanında kiliseler de, havralar da görülmektedir. Müslümanlar
bütün dinlere saygı göstermektedirler. Mevlânâ’nın tam İslâmî olan bu görüşü yanlış
anlaşılmamalıdır. Elbette Müslümanlık en son din olduğu, Müslümanlık gelmekle,
kendisinden evvel gelen bütün dinlerin hükümleri düştüğü İçin Hazreti Muhammed
(s.a.s.)'in tebliğ ettiği din bütün dinlerden üstündü. Peygamberimiz de âhir zaman
peygamberi olup, ondan sonra peygamber gelmemişti. Mevlânâ'nın vahdet gözü ile,
bütün dinleri bir görmesi, Müslümanlığı diğer dinlerle eşit sayması düşüncesini akla
getirmemelidir. Din olarak, bütün dinler müsâvîdir, fakat getirdikleri hükümler
itibarıyla birbirlerinden ayrılırlar. Fakat hakikatleri birdir.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Hazreti Mevlânâ, bütün dinleri, mezhepleri, milletleri, vahdet denizinin

dalgalan olarak görüyor. Nitekim Bakara Sûresi'nin 285. âyetinde "O'nun elçilerini
bir görürüz, elçilerinden hiçbirini diğerinden ayırmayız." (2/285) diye Cenâb-1 Hak
peygamber olarak bütün peygamberleri bir gördüğü halde yine ayni surenin 253.
âyetinde " İşte biz elçilerden kimini, kimine üstün kıldık" (2/253) diye, bazı
peygamberleri, diğerlerinden üstün görmektedir. Boylece, din olarak bütün dinler ve
mezhepler, bir oldukları halde, getirdikleri hükümler yönünden farkh olmuşlardır.
Müslümanlık da en son din olduğu İçin bütün dinlerin fevkindedir.

Hazreti Mevlânâ, Mesnevinin bir başka yerinde de bu konuya değinerek şöyle

buyurur:

‫نرد بانها ييست ينهان در جهان‬

‫ بايه تاعنان آسمان‬،‫يايه‬
‫هر كروه رانردبانى ديكرست‬
‫هرروش را آسمانى ديكرست‬
‫ ديكربى خبر‬،‫هريكى از حال‬
‫ملك بابهناوبى بايان وسر‬
(Mesnevi, C. 5, beyit 2556)

"Dünyada, basamak basamak göklere kadar uzanan gizli merdivenler vardır.

Her topluluğun ayn bir merdiveni vardır. Her gidişin başka bir göğü bulunmaktadır.
Herbiri öbürünün halinden habersizdir. Gidilecek yer sonsuz bir ülkedir.Onun ne başı
var, ne de sonu."

Bu beyitler, bu güzel sözü açıklamaktadır:

‫آلطرق الى الله بعدد آنفاس الخآل ئق‬

"Allah'a varan yollar, varlıkların adedi kadar çoktur."

Hazret! Mevlânâ da herkesi, her şeyi bir görme (Tevhid görüşü) ve müsâmaha
haddinden fazla idi. Rivayet ederler ki bir gün semâ esnasında Hazreti Mevlânâ
kendinden geçmiş bir halde ansızın bir sarhoş 50 102 2 girerek coşkunluklar etmeğe
başladı. Kendisine hakim değildi. Semâ ederken yalpa vuruyor, zaman zaman
Mevlânâ'ya çarpıyordu. Mevlânâ'nın dostlan, adamı azarlayıp incittiler. Hazret
buyurdu ki: "٨ dostlar, şarabı 0 içmiş, siz sarhoş olmuşsunuz, adamı ne diye
azarlıyorsunuz?"
Mev!ânâ'da büyük bir tahammül, yumuşak huyluluk vardı ki, herkesi hayrette
bırakırdı. Gönül gözleri kapalı olan hasımlaıı tarafından ona revâ görülen dil
uzatmalara, dedi kodulara, uygunsuzluklara hiç acı cevap vermez, güzel huyu ile,
müsamahalı görüşü ile onlan yola getirirdi.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Yine rivayet ederler ki Mevlânâ bir gün "Ben yetmiş iki mezheple beraberim"
dedi. Konyah Sirâcuddin garaz sahibi idi. Mevlânâ'yı incitmek, onu kıymetten
düşürmek İçin yakınlarından büyük bir din adamım Mev!ânâ'ya kalabalığın önünde
sen, "Ben yetmiş iki mezheple beraberim" dediğini sormak İçin gönderdi. 0 adama
eğer Mevlânâ, söylediği sözü kabullenirse kendisine hakaret et, küfürler savur diye
tenbih etti. 0 adam geldi. Mev!ânâ'ya "Ben yetmiş iki mezheple beraberim
demişsiniz, bu doğru mudur?" diye sordu. Mevlânâ, dediğini inkar etmedi. "Evet,
dedim" dedi. 0 adam ağzını açtı, küfür etmeğe, terbiyeye aykırı sözler söylemeğe
başladı. Mevlânâ gülerek dedi ki: "Senin söylediklerine rağmen seninle de beraberim."

Mevlânâ'nın Ahlâk ve Meşrebi

Mevlânâ, büyük bir âlim, büyük bir velî olduğu halde çok alçak gönüllü idi.
Herkese, büyük, küçük yüksek mevkide bulunsun, halktan olsun, herkese tevâzu ile
muâmele ederdi. Mevlânâ'nın hayatında kibir, gurur, kendini beğenmişlik asla
görülmezdi, o, genç, ihtiyar, îmanlı, îmansız arasında hiç bir fark gözetmezdi.
Derler ki: 0 zamanlar Bizans'ın başkenti olan Kostantmiyye (istanbul)'den
ünlü, bilgin bir râhip, Mevlânâ'nın büyüklüğünü duymuş, Konya'ya kadar gelmişti.
Konya'da bulunan Rum papazları, bu İstanbullu rahibi karşıladılar, ikramlarda
bulundular. Misafir râhip, Mevlânâ'yı ziyaret etmek istedi. Tesadüfen yolda Mevlânâ
ile karşılaştılar. Rahip hürmetle eğildi, başını yere koydu, otuz defa Mevlânâ'nın
önünde başını yere koydu. Başını kaldırdığı vakit Mevlânâ'nın da onun karşısında yere
kapandığını gördü, râhip şaşırdı kaldı. Derler ki Mevlânâ otuz üç defa baş koydu.
Râhip feryad ederek elbiselerini yırttı. Dedi ki: "Ey din sultani, bu ne kadar tevâzu, ne
kadar gönül alçaklığı. Benim gibi bir zavallı rahibe bu saygı değer mi?" Mevlânâ: "O
kimse ne mutludur ki, Allah onu, malla, güzellikle, şerefle ve itibarla üstün kıldı da
0 kimse mail ile cömertlik yaptı, güzelliği ile iffetini korudu, şeref ve itibar sahibi
olduğu halde alçak gönüllü oldu." hadisini buyuran Hazreti Muhammed (s.a.s)
efendimiz bizim sultanimizdir. Böyle bir peygamberin ümmetinden olduğum İçin
Allah'ın kullarına nasii alçak gönüllülük göstermeyeyim. Niçin kendi küçüklüğümü
belirtmeyeyim, ٥٤٥٣ bunu yapmazsam neye ve kime yararım?" dedi.
Bunun üzerine râhip derhal arkadaşları ile beraber îman getirerek Mevlâna'ya
mürid oldu ve üstünden papaz elbisesini çıkarıp 20101, ferace giydi. Mevlânâ hazretleri,
medresesine geldiği vakit Sultan Veled'e dedi ki: "Bahaeddin, bugün zavalh bir rahip,
bizim tevazuumuzu, alçak gönüllülüğümüzü elimizden almağa çalıştı. Fakat Allah'a
hamd olsun ki, onun lutfu ve peygamber efendimizin yardımıyla, biz bu alçak
gönüllülüğümüzü ona kaptırmadık. Çünkü, tevazu ve küçük görülme müminlere
Hazreti Muhammed'den miras kalmıştır.
Hazreti Mevlânâ tam Muhammedi yolda, Muhammedi ahlâkta olduğu İçin
kendini her vesile ile küçük görmüş, gururdan ve kibirden kaçınmıştır. Su rubailerini
ibretle okumamız gerekir:
 ‫دستارم وجبه وسرم هرسه بهم‬
‫ بيك درم جيزى كم‬،‫قيمت كردند‬
‫نشنيد سىت تونام من درعامل؟‬
‫ هيج كسم‬،‫ هيج كسم‬،‫من هيج كسم‬
(Firuzanfer, Rubailer, nr. 1304)

,'Sarığıma, cübbeme, başıma, bu her üçüne birden paha biçtiler, her üçünü
birden değerlendirdiler de bunlara bir kuruştan daha az paha biçtiler. Sen, dünyada
benim adımı hiç mi duymadın? Ben, bir hiçim, hiçim, hiçim."
Bu rubai üzerinde dikkatle durmamız lâzımdır. Mehmet Akif merhum:

Beşerin taptığı bir kendisinin heykelidir

Sade ilam çekilmez bu acayip aşkın

demektedir. Gerçekten de hepimiz kendimizin âşıkıyız, fakat bunu açıkça

soyleyemiyoryz. Nitekim yine Hazreti Mevlânâ bir rubaisinde: "Sen, sende oldukça
ve sen kendine taptıkça, senden sana yol vermezler. Senin varlığın, kendini bir şey
sanman düşüncesi sende bulundukça huzuru bulurum zannetme, çünkü sen, hâlâ
benlik putuna tapmaktasın." demektedir. Gerçekten de insanların bir kısmı,
zenginlikleri ile mevkileri ile öğünürler, bir kısmı bilgileri marifetiyle, hünerleri,
meslekleri ile gurura kapılırlar. Hak yolunda yürüdüklerini sanan gafiller de,
teşbihleri, namazları, yaptıkları hac vazifeleri ile kendilerini halktan üstün görürler.
Hazreti Mevlânâ'nın her fazileti, her meziyeti gibi, yüksek tevazuunun da
nihayetsizliğini gösteren bu rubai, çok dikkati çekmektedir. Mevlânâ, kendisinin bir
ilham güneşi olan 0 mübarek yaşına ve 0 başı bir hâle gibi saran, ilim ve İrfân nuru
sembolü olan sarığına Hakk'm güzellik cevherine bir mahfaza olan cübbesine ne
değer veriyor?
Hazreti Mevlânâ’nın bu tevazuu karşısında hayran olduğumuz gibi, 0 devirde
Müslüman olmayan kişilere bile Mevlânâ'nın gösterdiği saygı insani şaşırtmaktadır.
(Firuzanfer, Mevlânâ Celâleddin, s. 191) Çünkü Haçlı seferlerinde sayısız
Müslüman'ın kanını döken, şehirlerini yakıp yıkan Hiristiyanlara ve onların
papazlarına karşı Mevlânâ'nın gösterdiği müsamaha, hoş görürlük, gerçekten de onun
büyüklüğünü, İnsanî tarafım belgelemektedir. Mutaassib Haçlıların İslâm şehirlerinde
yaktıkları camilerin ateşinin henüz sönmediği 0 devirlerde, Mevlânâ, herşeyi Hakk'm
bir tecellîsi olarak görmekte ve Hiristiyanlara karşı öfkeli davranmamaktadır. Eflakî
hazretlerinin yazdığına göre Konya'da bulunan Ermeni bir kasap, bir gün yolda
Mevlânâ'yı gördü. Hürmetle hazretin önünde yere baş koydu, Mevlânâ da 0 kasabın
önünde yere baş koydu, ona saygı gösterdi.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Hazreti Mevlânâ, çocuğa, kadınlara, erkeklere, herkese sevgi ve saygı

gösteriyordu. Mevlânâ, bir gün Konya'da bir mahalleden geçiyordu. 0 sırada çouklar,
yolda oynuyorlardı, Mevlânâ'yı görünce, hepsi birden koşarak geldiler, hazretin
önünde saygı ile eğildiler. Mevlânâ da onlan sevgi ile selamladı. Bu sırada çouklardan
biri uzakta kalmıştı. "Ben de geliyorum" diye bağırdı. Mevlânâ, çocuk gelinceye
kadar bekledi, gelince onu da selamladı, okşadı. Onun da gönlünü hoş etti.

Bir gün Vezir Pervâne, Mevlânâ İçin sarayında bir semâ meclisi tertip etmişti.
Mevlânâ, Pervâne'nin sarayının kapışına geldiği vakit, bütün dostlar, dervişler İçeri
girsinler diye kapıda uzun müddet bekledi. Müridlerin hepsi İçeri girdikten sonra
Mevlânâ da İçeri girdi. Semâ bittikten sonra herkes dağılıp gitti. Mevlânâ, 0 gece
orada kaldı. Vezir Pervâne, hazrete haddinden fazla hürmetlerde bulundu ve böyle
büyük bir velînin, kendisinin misafiri olduğu İçin Allaha şükürler etti. Bir aralık
Çelebi Hüsâmeddin, Hazreti Mevlânâ'dan gelirken vezirin sarayının kapışında uzun
müddet beklemesinin sebebini sordu. Mevlânâ, "Eğer biz, herkesten önce saraya
girmiş olsaydık, bizden sonra gelen arkadaşlarımızın bazılarının İçeri girmelerine
kapıcılar engel olabilirlerdi. Boylece onlar da, bizim sohbetimizden mahrum
kalırlardı. Eğer biz, bu dünyada dostlarımızı, bir vezirin sarayına sokamazsak, yarin
kıyamette onlan ukbâ sarayına, cennet-i 212٧2 nasıl sokabiliriz?" diye buyurdu.

Babası Sultânu'1-Ulemâ gibi, Hazreti Mevlânâ da padişahların, vezirlerin,

emirlerin sevgisini, İtibarını kazanmıştı. Bu mevki sahibi kişiler, onunla görüşmeyi
çok arzu ediyorlardı. Fakat Hazreti Mevlânâ yukarıda görüldüğü gibi nâdiren onların
davetini kabul eder, 0 daha çok fakirlerle, zaruret İçinde olanlarla düşüp kalkardı.
Onun, sultanlardan, vezirlerden, emirlerden müridleri olduğu gibi, halk tabakasından,
yoksul kişilerden de hayli müridi vardı, o, kapısını, padişahlara kapatmış, Sultan
Izzeddin Keykâvus'dan, birçok emirlerden kaçtığı halde, adi sam belli olmayanlarla
sanat sahiplerine, fakirlere daima yakınlık gösterir, onların iyilikleri İçin, doğru yolu
bulmaları İçin uğraşıp duruyor, onlan İrşad ediyordu.
Onun kimsesizlere, zavallılara, yoksullara yönelik davranışlarım değerlen-
dirmeyenler, görünüşe, gösterişe bağlı kalanlar, Mevlânâ'yı tenkit ediyorlar;
Mevlânâ'nın müridleri acayip adamlardır. Onların çoğu, şehrin İşçileri, sanat erbabı
kişilerdir. Zengin adamlar, bilginler, onun etrafında az dolaşıyorlar, her nerede bir
terzi, bakkal, manifaturacı varsa Hazreti Mevlânâ onlan müridüğe kabul ediyor diye
dedikodu yapıyorlardı. Mevlânâ kulağına kadar gelen bu sözlere kulak asmıyor,
kimseye darılmıyor, ihtiyacı olanlardan yardımını esirgemiyordu, itiraz edenlere
kızmıyor, onlara gönül alıcı, tatil cevaplar veriyordu. Diyordu ki: "Eğer benim
müridlerim, bana ihtiyacı olmayan kişiler olmasaydı, ben onların müridi olurdum.
Bana muhtaç oldukları İçin ben, onlan müridüğe kabul ettim. Boylece istedim ki,
onlar değişsinler, huzur-! İlâhîye kavuşsunlar, iyi kişiler olsunlar."
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 103

Mevlânâ hazretleri, iyi kötü herkese yararlı olmak istiyor, herkese elinden
gelen iyiliği, insanlığı yapıyordu. Konya'da bir handa fahişe bir kadın vardı, çok da
güzeldi. Yanında da bu kötü yola düşürülmüş birçok 11/ vardı. Birgün Mevlânâ bu
hanin önünden geçiyordu. Bu kadın, handan çıkıp koştu, Mevlânâ'nın yanma geldi.
Onun ayaklarına kapandı, gözyaşları ile yalvarıp yakardı, saygılarım arzetti. Mevlana,
"Rabia, Rabia, Rabia" diye bu zavallı kadına üç defa seslendi. Bu kadının emrinde
çalışanlar da, bu hali görünce hepsi birden dışarı fırlayıp, Mevlânâ'nın ayağına
kapandılar. Hazreti Mevlânâ "Ne de büyük pehlivanlar, ne de büyük pehlivanlar! Eğer
siz, bu yükleri, bu sıkıntıları bu zor hayati çekmemiş olsaydınız, nefsinin isteklerine
uymuş, yoldan çıkmış azgm erkekleri kim yatıştırırdı? Eğer siz olmasaydınız, iffetli
ve namuslu kadınların iffet ve namusları nasıl anlaşılırdı?" diye buyurdu. Mevlânâ'nın
bu sözlerini İşiten 0 devrin büyüklerinden biri: "Mevlânâ gibi büyük bir velinin
sokak kadınlan ile böyle ilgilenmesi ve onlara böyle iltifatlarda bulunması
manasızdır." diye söz etti. Bunu duyan Mevlânâ, "Bu kadm olduğu gibi hareket ediyor
ve olduğu gibi riyâsız görünüyor. Eğer sen de, erkek isen onun gibi ol. İçin ve dışın
bir olması İçin, iki yüzlülüğü ve iki renkliliği bırak. ٤٥٣ İçin ve dışın bir olmazsa
İşin bâtıldır ve boştur." buyurdular. Sonunda bu güzel kadm tövbe ederek Rabia-i
Adeviyye gibi bir kadm oldu, emrinde bulunan kızlan da âzâd etti. Evinin eşyasını
fakirlere dağıttı. Ermiş kadınlar arasına katildi, Mevlâna'ya mürid oldu. (Âriflernı
Menkıbeleri, Tahsin Yazıcı tercümesi, s.1/613)

Mevlânâ hazretleri bir gün halvetinde namaza kendini öyle vermişti ki. biri
İçeri girdi. "Çok yoksulum, hiçbir şeyim yoktur" dedi. Sonra Mevlânâ'yı namazda
kendinden geçmiş görünce, hail seccadesini ahp gitti. Hoca Mecdeddin Merâğî bu
durumu öğrenir öğrenmez 0 şahsı aramak üzere bir kuş gibi dışarı çıktı. Onu Tiz
Pazarında, halıyı satarken yakaladı. Ona eziyet ede ede Mevlânâ'nın huzuruna getirdi.
Mevlânâ hazretleri, "ihtiyacından ötürü bunu yapmıştır, onu mazur gör. Ondan bu
halıyı satın almak lâzımdır" diye buyurdu. (Ayni eser, s. 1/405)

Eflâkî hazretlerinin yazdığına göre (Tahsin Yazıcı tercümesi, 9.1/267) bir gün
Mevlânâ, aziz müridlerine "Bütün velîler nefsi korletmek. müridlerinin benliklerini
kırmak İçin dilencilik kapısını açmışlar, ellerinde kandil, sırtlarında zenbil taşıyarak,
zengin adamlardan zekat, sadaka ve hediye almışlardır. Biz ise kendi dostlarımıza,
dilencilik kapısını kapadık, dostlarımızın çalışarak kendilerini geçindirmeleri, ticaret,
memurluk veya herhangi bir ‫ اه‬emeği ve alin teri ile geçinmelerini temin etmeleri
İçin peygamberimizin "Gücün yettikçe istemekten sakin" hadîsini yerine getirdik.
Bizim müridlerimizden kim bu yolu tatmazsa bizim nazarımızda onun bir pul kadar
kıymeti yoktur." diye buyurdu.
104 HAZRET! MEVLANA

Mevlânâ, bazı hükümdarların, vezirlerin ve zengin kişilerin zekat ve sadaka

olarak gönderdikleri paraların hepsini, ihtiyacı olanlara veriyor, yoksullara
dağıtıyordu.
Hazret, fetva parası ve medreselerde okuttuğu derslere karşılık verilen ücretle,
kimseye muhtaç olmadan geçiniyordu ve kendisini başkalarının minneti altında
bırakmıyordu, o, bir rubaisinde şöyle diyordu:

‫تاكاسهء دوغ خويش باشد ييشم‬

‫والله كه زانكبين كس نينديشم‬
‫وربى بركى بمرك مالدكوشم‬
‫آزارى را يبندكى نفروشم‬
(Firûzanfer, Rubailer, //222)

"Ayran kâsem önümde oldukça, Allah'a yemin ederim ki, kimsenin balında
gözüm yoktur. Yoksulluk, beni ölümle sıkıştırsa bile, hürriyeti kulluğa satamam."

Hazreti Mevlânâ, dünyadan ve dünyalıklardan yüz çevirmişti. Tam deı vişâne

bir hayat sürerdi. Evinde bir şey bulunmadığı zaman sevinir, "Allaha şükürler olsun,
bu gün evimiz, peygamberin evine benzedi." derdi. Zengin olmadığı halde yoksullara
yardımda bulunurdu. Muhtaç olanlara yaptığı iyilikleri, ihsanlan, gizler, hiç
kimsenin bilmesini istemezdi.
Medresedeki yoksul talebelere yaptığı yardımı da gizlerdi. Şöyle ki: Her bir
talebenin oturduğu minderin, yahut keçenin altına onların liyâkatianna, ihtiyaçlarına
göre gereken parayı, hiç kimseye söylemeden, göstermeden minderin altına kordu.
Talebeler, oturdukları minderin tozunu silkmek istedikleri zaman, kaldırdıklarında
minderin altında paralan bulurlar, şaşırır kalırlardı.
Mevlânâ'nın insanlara karşı duyduğu saygı da tarif edilemeyecek kadar çoktu.
Hazret, bir topluluğa girdiği zaman kendisine saygı duyularak ayağa kalkarlardı.
Mevlânâ İçin, herhangi bir kişiyi oturduğu yerden kalkmaya zorladıkları zaman,
Hazret bu hale çok üzülürdü. Eflâkî'nm yazdığına göre Mevlânâ bir gün hamama
gitmişti. Hazretin yıkanma yerine girmesi ile çıkması bir oldu. Hemen elbisesini
giydi, gitmeğe hazırlandı. Dostlan: "Efendimiz, neden çabucak dışarı çıktınız'?" diye
sordular. Buyurdu ki: "Tellak beni görünce, havuzun kenarında oturan bir kişiyi, bana
yer ayırmak İçin oradan uzaklaştırdı. Benim yüzümden rahatsız edilen 0 kişiye karşı
mahcup oldum ve bu hale çok üzüldüm."

Hazreti Mevlânâ'nın iyi huylan, merhameti, kibarlığı, bir kelime ile insanlığı
anlatılmakla bitmez! o, yediyüz sene önce, yalnız İslâm memleketlerinde değil,
bütün dünyada, kölelerin, cariyelerin hayvanlar gibi alınıp satıldığı ve bu zavallı
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

insanların evlerde, bahçelerde, tarlalarda, her türlü işlerde kullanıldığı bir devirde
yaşadığı halde:
"Bende köle yaratmayan bir Allah'a îman var." inancına varmış ve Kur'ân-1
Mübîn'in Lokman suresinin şu âyetinde (28. âyet) beyan buyurulduğu gibi

‫ماخلقكم وال بعثكم اال كنفس وأحدة‬

"Sizin yaratılmanız ve diriltilmeniz, bir tek nefis gibi bir tek kişi gibidir."
(31/28) bütün insanları, bir ve eşit saymıştır. Onun nazarında kole, cariye, efendi diye
birşey yoktur. Bir gün Mevlânâ'nın kızı Melike Hatun, kendi cariyesini azarlarken
Hazret, ansızın kapıdan İçeri girmiş ve kızını hiddetli bir halde görerek: "Cariyeyi
niçin dövüyor ve onu ne hakla incitiyorsun? o, hanim, sen de ona cariye olsaydın ne
yapardın? ister misin ki, bütün dünyada Allah'tan başka hiç kimsenin köle ve cariyesi
yoktur diye bir fetva vereyim. Aslında, kölelerin ve cariyelerin hepsi de bizim
kardeşlerimizdir." diye kızına çıkıştı. Kızı hatasını anladı, afv diledi ve cariyeyi azâd
etti. Üzerinde ne varsa hepsini ona giydirdi. Hayatta bulunduğu müddetçe de köleleri,
cariyeleri incitmeyip peygamberin sünnetine uydu. (Ariflerin Menkıbeleri, Tahsin
122161 tercümesi, s. 1/438)

Mevlânâ yalnız yoksullara, kölelere, cariyelere değil herkese, hatta hayvanlara

bile acıyor, onların yardımına koşuyordu.
Sivash Şeyh Nefîsuddin hazretleri rivayet etti ki: "Bir gün Mevlânâ hazretleri,
bana iki dirhemlik çörek al getir" diye buyurdu. 0 zamanlarda bir tepsi çöreğe bir
dirhem veriyorlardı. Derhal çörekleri aidim. Hazreti Mevlânâ çörekleri benden aidi, bir
mendile koyup gitti. Ben, yavaş yavaş onun arkasından yürüyordum. Nihayet
Mevlânâ bir harâbeye vardı. Orada, bir dişi köpeğin, yavrulamış olduğunu gördüm.
Mevlânâ, çöreklerin hepsini köpeğe verdi. Ben bu büyük velînin bu merhametinden
dolayı şaşırıp kalmıştım. Mevlânâ "yedi gün yedi gecedir bu zavalh kopek bir şey
yememiştir, yavrulan yüzünden de buradan aynlamıyordu." diye buyurdu.

Yine rivayete gore Şehâbeddin Gûyende, bir eşeğe binmişti. Bindiği eşek,
birden bire anırmağa başladı. Şehâbeddin, hayvanin anırmasına kızmış, başına
hiddetle birkaç defa vurmuştu. Bu hadiseyi gören Mevlânâ:
- Eşek seni taşımaktadır, sen binici 0 da taşıyıcı olduğu İçin, onu sevecek,
okşayacak yerde zavallı hayvani doğuyorsun. Allah göstermesin, eğer İş tersine
olsaydı, 0 zaman sen ne yapacaktın? dedi.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Rivayet olduğuna göre bir Rum usta, Mevlânâ'nın evinde ocak yapıyordu.
Dostlar, şaka olsun diye 0 Rum ustaya: "Niçin Müslüman olmuyorsun? Dinlerin en
iyisi îslâm dinidir." dediler, o, "Elli seneye yâkındır ki, isâ dinindenim; dinimi terk
hususunda ondan korkuyor ve utanıyorum" dedi. Bu sözleri duyan Mevlânâ, "îmanın
sırrı korkudur. Her kim Allah'tan korkarsa, 0 hınstiyan da olsa din sahibidir." diye
buyurdu. Mevlânâ'nın bu müsamahalı sözleri üzerine 0 Hıristiyan usta, Müslümanlığı
kabul etti. (/01071001014 1-٨71/2/1, 1/516)

Bir gün Mevlânâ hazretleri, buyurdu ki: "Tam kirk senedir, gece ve gündüz
sonsuz mücadelelerde bulundum, birçok riyâzatlar çektim ki, şu bilginlik illeti
benden gitsin ve 0 perdeden dışarı çıkayım. Fakat hâlâ bende ondan bir eserin
kaldığını görüyorum. Gönül levhası, ne kadar saf olursa, Hakk'a yakınılmak da 0
kadar fazla olur." (Hoca /0111 Ahmed)
Yine buyurdu ki, dünyada bilginlerin sultani olan babam Bahaeddin Veled,
daima: "Eğer bende bu tahsille elde edilen bilgiler olmasaydı, 0 mana, ilimden daha
kuvvetli olurdu.

‫دل زدانشها بشستم آشنائى يافتم‬

‫ظلمت هستى بما ندم روشنائى يافتم‬

"Kalbimi ilimlerden temizleyince, dünyevî bilgilerden arındırınca, Hakk'a daha

çok aşinâlık peyda ettim. Daha çok yakınlık duydum. Varlığın karanlığından
kurtuldum da aydınlığa kavuştum." (٨٢6/10/01604/1- ٨476/1/7, 1/446)

Bizi Hakk'a ulaştırmayan, bize Hakk'ı tanıtmayan ilim, ilim değildir. Nitekim
Yunus hazretleri de:

ilim ilim bilmektir

ilim Hakki bilmektir

demekte ve bizi Hakk'a götürmeyen ilmi, ilim saymamaktadır, üstelik yukarıda İşaret
edildiği gibi ilim, sahibini benliğe, gurura götürdüğü zaman bizi Hakk'tan
uzaklaştırmakta, bizi şüphe ve tereddüte götürmektedir. Bu sebepledir ki bir şairimiz:

Ummî kahp da Câzibe-İ dîne 116122

Evlâ değil mi âlim olup çekmeden 222
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

"inancın cazibesine kapılıp Hakk'ı gönlünde bulan bir ümmî, şüpheler,

tereddütler İçinde kıvranan âlimden daha değerlidir" demektedir.

Yine bir gün Hazreti Mevlânâ yüksek bir makamda bulunan bir 92052 bilgi
saçıyordu. Ona dedi ki: "Sen bu halinle bir altın gibisin! Altından da daha altın olman
lâzımdır. Bir zaman potaya girecek, birçok defalar kaynayacak ve riyâzatm örsü
üzerinde çekiç darbeleri yiyeceksin ki Süleyman'ın yüzüğü veya sultanin yanağında
küpe olasm. Şimdi bütün bu insanlar insandır ve mukallid müslümanlardır. Bunlar
aşkın potasına girdikten, sabnn örsünde şiddetli darbeler yedikten, imkansız şeylere
tahammül ettikten ve ayak takımının cefâlarım çektikten sonra temizlenip hakikatçı
olurlar." (/.66720/1014 11-٨4/:/1/1 tercümesi 1/450)

Bir gün Mevlânâ hazretleri .şehrin içinden çıkıp gelen bir ırmağın kenarında
bulunan tabakhânenin kapısı önünde durmuştu. Şehrin içinden gelen su, tabakhâneye
dökülüp oradan çıkıp akıyordu. Mevlânâ bu suyun son derecede bulanık ve kirlenmiş
olduğunu gördü. Suya uzun uzun baktıktan sonra: "Ey zavallı su, git de bu şehir
halkının kalplerinden geçmediğine şükret. Eğer onların kalplerinden geçseydin ne
kadar kirleneceğini, pisleneceğini görürdün! Bununla beraber umulur ki, tertemiz olan
Hak, kendi 211 duruluğu ile seni, bu kirlilikten kurtarsın."
Hazreti Mevlânâ'nın buyurduğu gibi, çeşitli sebeplerle kirlenen su, bahçelerde
koşar, temizlenmek İçin toprağın İçine girer, hayli İşler yapar. Bitkileri besler,
güneşle havalara yükselir, bulut olur, tertemiz yağmur halinde tekrar Hakkin rahmeti
olarak yeryüzüne dökülür.

‫سال ديكرآمداو دامن كشان‬

‫هى كجا بودى بدرياى خوشان‬
‫من نجس زينجا شدم باك امدم‬
‫بستد م خلعت سوى خاك امدم‬
‫هى بيائيد اى يليدان سوى من‬
‫كه كر فت ازخوى يزدان خوى من‬
‫دربذيرم جملهء زشتيت را‬
‫جون ملك ياكى دهم عفريت را‬
‫جون شوم آلوده باز آنجا روم‬
‫سوى اصل اصل باكيها روم‬
‫دلق جيركين بركنم انجاز سر‬
‫خلعت ياكم دهد بار دكر‬
 HAZRET! MEVLÂNÂ

‫كار اواينست كارمن همين‬

‫عالم ايست رب العالمين‬
"O kirlenmiş su, ertesi sene eteğini çekerek geldiğinde: Ey hoşlar denizinde
bulunan, neredeydin'? dediler. Ben burada kirlenmiştim, fakat güzel elbiseler giyerek
toprağa geldim. Ey kirliler, bana geliniz, benim huyum, Hakk'm huyundan alındı.
Senin bütün çirkinliğini ahr, şeytânı melek gibi temiz bir hale getiririm. Burada
kirlenince tekrar oraya giderim. Ashma, temizliklerin asil olan ashma tekrar giderim.
Orada kirli olan eski elbisemi üstümden atar, yeniden bana temiz bir elbise verir.
0’nun İŞİ budur. benim İşim de bu. Âlemlerin Rabbi, dünya١ I güzelleştirici,
süsleyicidir." (1/561 ,٠-7»‫)حس‬

Bir gün Konya'nın ileri gelen hâfızları Mevlânâ'dan:

‫رب تاليى آلقرآن والقرآن يلعنه‬

"Ne kadar Kur’ân okuyan vardır ki, Kur’ân ona lanet eder." hadisinin
açıklanmasını dilerler. Mevlânâ: "Kur'ân'ın ayetlerinin çoğu emir ve yasağı, zahir ve
bâtının terbiyesini teşvik eder. Birisi:

‫وآقيمواالصالة و آتوالزكوة‬
"Namazı kılın, zekat! verin." (4/77) ayetini okur, namaz kılmaz, zekat da
vermez. Başka birisi de:

‫ان الله يأمر بالعدل واال حسان‬

"Allah, adaleti. İhsanı emreder." (10/9()) ayetini okur, fakat zulmetmekten geri
durmaz. 0 kimse hasîsdir, cimridir ve emanete ihanet eder. Allah'ın yasak ettiği
şeylerden kendini korumaz. Elbette Kur'ân-1 Kerîm, hâl dili ile bu gibi insanlara lanet
eder, onlan lanetlenmiş sayar ve kıyamet gününde de bunların can düşmanı olur."
diye buyurdu. (Menâkibu'l-Arifin Tercümesi, 1/578)

Şiir
‫معنئى قران زقران برسوبس‬
‫وزكسى كاتش زدست اندرهوس‬

"Kur'ân'ın manasım, yalnız Kıu-'âıı'dan ve bütün arzularım yok eden, kötü

huylarım ayak altına alan kimseden sor."
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Yine bir gün Konya'nın bilginleri Mevlâna'ya: ‫" ألعمال ب لخواتبم‬Amellere,

yapılan ibadetlere, kulluklara neticelerine gore nükmolunur." hadisinin sırrını
sordular. Mevlana. bu hadisin söylenmesinin sebebini şöyle anlattı: Peygamber
efendimizin (٤٥١٦١ onun üzerine olsun‫ و‬zamanında kötülükleri ile tanınmış bir genç
vardı. Yaptığı günahlarla ün salan bu 8 11. ansızın oldu. Akrabası, gencin
yaptıklarından utanç duydukları İçin onu. hiç kimseye duyurmadan geceleyin mezara
gömdüler, sabahleyin Cibril-‫ ؛‬emin gelip Hazreti Peygambere: "flit. () genç İçin
namaz kil. dua et." diye bildirdi. Peygamber efendimiz, bunun hikınetini sordu.
Cibril, şu cevabi verdi: "Cenâb-1 Hak: 0 genç son nefesinde

‫آشهد آن ال اله األلله وآشهد آن محمدا عبده ورسو له‬

"Allah'tan başka ilah olmadığına, Hazreti Muhammed'in de onun kulu ve
elçisi olduğuna şehâdet ederim." diyerek şehadet kelimesini getirdi ٧‫ ث‬günâhlarının
affını diledi, istiğfar etti. Ben de, () anda ona acıdım ve onun bütün günâhlarını
bağışladım." buyurdu." Bunun üzerine peygamber hazretleri sevinerek: "Amellere,
neticelerine gore hükmolunur." diye buyurdu.

‫هيج كافر را بخوارى منكريد‬

‫كه مسلمان مرد تش باشد اميد‬
‫كفت حق كرفاسقى واهل ضم‬
‫جون مرا خوانى اجابتها كنم‬

"Hiçbir kâfire hor bakmayın, çünkü (), Müslüman olarak ölebilir. Cenâb-1 Hak
"Kafir ve putperest olsan da, beni çağırınca sana icabet ederim" diye buyurdu."
Hazreti Mevlânâ aynca "Hata ve suç işleyen kullan hakkında Allah'tan başka
iyilik ve ihsanda bulunan kimse yoktur." dedikten sonra ‫ لماو‬hikayeyi anlattı:
Bir gün Asma’], hac yolunda bir su birikintisi yüzünden bir zavallı Arap'a bir
iki yumruk attj, fakat derhal yaptığına pişman olup tövbe etti ve kendini affettirmek,
helallik dilemek İçin o adamı çok aradı ise de bulamadı. Arafat Dağı na çıktığı vakit,
aradığı Arap'm kendisi İçin (yani Asma،‫ ؛‬İçin): "Allahım onu. ben zavallı yüzünden
azarlama, çünkü () bilmedi." diye dua ettiğini gördü. Bunun uzerine Asma’i, hemen ()
Arap'm ayaklarına kapanıp, "Benim sana dua etmem gerekir." dedi. Arap. "Hayır, ben
insanlığımın İdrâki içindeyim, bu sebeple ihsan etmekten, iyilik etmekten
hoşlanıyorum. Muhsin bir kişi olarak yaşamak arzusundayım. Benim sana mağfiret
dilemem lâzımdır." dedi.
Artık bizim, mutlak fazilet ve güzellik sahibi olan Rabbimizin kıyamet
unue h^ee günahkar kullarına neler yapacağım düşün, kıyas et. (٩٢ ١٩٩"«
Arifin Tercümesi,1/582)
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Yine bir giin Konya'nın büyükleri, Hazreti Mevlânâ'yı ziyarete gelmişlerdi.

Mevlânâ,
"Allah'ın, İslâm uğruna, İslâm İçin göğsünü açtığı kimse",

‫افمن شرح الله صدره لالسالم‬

(39/22) âyetini tefsir ediyordu. Şöyle buyuruyordu: "Bu âyet, gökten İndiği vakit
Peygamber Efendimizden, 0 açılmış göğsün ve gönlün, hiçbir alameti var mıdır? diye
sordular, Hazreti Peygamber buyurdu ki: Evet, Hakk'm nuru, bir gönüle geldiği
vakit, o gönül açılıp, genişler. Allah, bir kimsenin gönlünü süslemek, genişletmek
ve görüş sahibi yapmak istediği vakit, 0 gönlü kendi nuru ile açar. Bunun alâmeti de,
böyle bir kalp sahibinin dünyadan uzaklaşması, ahirete meyletmesi ve dünya onu
boşamadan önce, onun dünyâyı boşamasıdır."
Peygamber Efendimiz, bu dünyadan göçtüğü gün Aişe vâlidemiz, çığlık
kopararak ağlıyordu. Fakat, 0 ağlayış, senin benim ağlayışımız gibi değildi. 0, bizim
gibi, dünya varlıklarından, malından, mülkünden, sevdiği şeylerden ayrıldığı İçin
ağlamıyor, feryad etmiyordu. Belki Aişe vâlidemiz: "Ey karyolada rahatça uyumayan,
hayatında ipekli giymeyen, arpa ekmeğinden doyasıya yemeyen ve hasır üstünde
uyuyan kimse." diye ağlıyordu. Peygamber Efendimiz, tatil canını, sevdiği Allah’ına
teslim ettiği gün, altında hurma ağacının lifleri ile doldurulmuş bir yatak vardı, öyle
ki, bu lifler peygamberin mübarek yanlarında iz bırakmıştı. Başucunda ağaçtan bir
kâse vardı. Elini ona batırıp alnına sürüyordu, 0 sudan yanan yakılan göğsüne
döküyordu ve "Ey Allahîm! Beni ölümün dehşetine ve onun hoşa gitmeyen şeylerine
karşı koru." diyordu. İşte büyük peygamberimiz, Allah'ına bu şekilde kavuşmuştu.
Maddî hayatta da bu gayeye varmak isteyen insan, birtakım sıkıntılara,
zahmetlere katlanır. Uykusundan uyanmayan, uzun bir yolu gözüne almayan ve bu
yolun zahmetini çekmeyen kimse, istediği yere gidemez. Ya Hakk'ı seven, Hak
yolunda yürümek isteyen bir kimse bol bol uyuyarak tıka basa yiyerek, İçerek, rahat
yaşayarak nasıl Hakk'ı bulabilir?

‫عجبا للمحب كيف ينام‬

‫كل نوم على اللمحب حرام‬
‫ياداود كذب من ادعى محبتى‬
‫اذا جنه اليل نام عنى‬
‫اذا جن ألفاسق جن العاشق‬

"Sevenin nasii uyuduğuna şaşılır! Çünkü sevene uyku tamamıyla haramdır.

Ey Davud! Uyuyup, beni düşünmeyen kimse, beni sevdiğini iddia ederse yalan
söylemiş olur. Karanlık basınca, âşık delirir."
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫برجه اى عاشق بر اور اضطراب‬

‫بانك آب وتشنه وآنكاه خواب‬

"Ey âşık! Uykudan sıçrayıp kalk. Biraz rahatsız ol, sıkıntı çek. Bir tarafta su
sesi duyulurken, öte tarafta susuzun uyuyup kalmasına imkan var mıdır?"
(/016712/1014 1-47/2/1 2/7"627715, 1/585)

Edîblerin sultani MalatyalI Selahaddin rivayet etti ki: Ereğli şehrinde

Nureddin-i Vefâdâr'ın evinde, yüce kubbenin cemaati ve ulu şeyhlerle beraber
bulunuyordum. Mu’yeddin Cenedî, bir bölük sûfi ile beraber Konya'dan geldi. Onu
karşılayıp, son derece i،zâz u ikrâmda bulundular. Selam, yemek ve türlü
konuşmalardan sonra, Şeyh Mu’yeddin hazretlerinden, Şeyh Sadreddin Konevî
hazretleri Mevlânâ hakkında neler söylüyor ve halvetlerinde Hazreti Mevlânâ'yı nasıl
vasfediyor diye sordum. Şeyh Mu’yeddin: "Vallahi bir gün Şeyh Sadreddin'in en
yakın dostlan ile birlikte huzurunda oturmuştuk. Fahreddin ،Irâkî, Şerefuddin
Mavsılî, Şeyh 520 Ferğânî de orada idiler. Hazreti Mevlânâ'nın karakter ve halleri
bahis mevzuu oldu. Sadreddin Konevî hazretleri, tam bir doğruluk ve derin bir
anlayışla heyecanlanarak "Eğer Bayezid ve Cüneyd hazretleri bu devirde olsalardı,
Mevlânâ'ya, bu Allah erine sevgi ve saygı gösterirlerdi. Muhammed dininin fakirlik
sofracısı da odur. Biz, parazit gibi ondan istifade ediyoruz. Bizim bütün zevk u
şevkimiz, Mevlânâ'nın mübârek ayağının bereketindendir." buyurdu. Bütün dervişler
insafa gelerek şeyhin bu açık sözlerine âferinler dediler." diye anlattıktan sonra "Ben
zavallı da, 0 sultan hazretlerinin niyâzmendleri cümlesindenim." dedi ve bu beyti
okudu:

‫لوكان فينا لمال لو هة صورة‬

‫هو آنت ال أكنى والأتر دد‬

"Eğer bizde İlahî bir tecellî, İlahî bir sûret varsa, () da sensin. Bunu
söylemekte tereddüt etmiyorum." (0.107102411/014 1-471/171 Tercümesi, 1/397)

Hazreti Mevlânâ ile Hazreti Sadreddin ayni şehirde yaşayan ünlü birer velî
idiler, ikisi de ayni devirde yaşıyor ve Hak âşıklarına yol gösteriyorlardı. Birbirlerine
karşı gösterdikleri sevgi ve saygıya hayran olmamak mümkün değildi. Birbirlerini
kıskanmayı, çekememeyi küçük şeyh efendilere bırakan bu eşsiz velîleri hürmetle,
minnetle anmamız gerekir. Mevlânâ'nın hayatından ve karakterinden bahseden eski
kaynaklardan olan Sipehsâlar ve Menakibul-Ârifinde bu iki büyük velînin
birbirlerine karşı duydukları sevgi ve saygının böyle birçok örnekleri vardır.
 HAZRETÎ mevlânâ

Bir gün dostlardan bir azizin cani sıkılmıştı. Mevlânâ hazretleri ona:
"Dünyânın bütün can sıkıntısı, bu dünyaya gönül verme neticesidir. Bu dünyadan
azad, kendini bu dünyada garip bir kişi olarak bildiğin, baktığın, gördüğün güzel
renklerin, güzelliklerin tattığın zevklerin kalmayacağım, herşeyin gelip geçici
olduğunu, senin başka bir yere gideceğini bildiğin an, can sıkıntısından kurtulursun.
Ne mutlu 0 insana ki, hikmet ehli ile oturur, mağrûr kişilerle değil, kendilerini hakîr
ve zelîl gören kişilerle düşer, kalkar." dedi ve yine buyurdu ki azat er, olgun kişi
başkasının kendisini incitmesinden incinmeyen kimsedir. Yiğit er, incitmeyi hak
edeni, kırılmaya layık olanı incitmeyen, kırmayan kimsedir." (0/6/7004/2/( /-٨ 76/777٠

Bir gün Mevlânâ hazretleri, yokluk, inkisar ve tevâzu hakkında vaazda

bulunuyordu. Diyordu ki: "Servi ve kavak gibi meyvesiz ağaçların başlan daima
yukarıdadır; bunların dallan da yukarıya doğru uzar. Meyveli ağaçların, meyveli
oldukları vakit bütün dallan aşağı doğru sarkar. Olgun insanlar da alçak gönüllü ve
zelîl olurlar." Peygamber efendimiz de son derece alçak gönüllü idi. Hiç şüphesiz,
bizim peygamberimiz, bütün peygamberlerden ve velîlerden daha alçak gönüllü ve
sabırlı idi. Nitekim o:

‫أمرت بمدارات الناس وخلق الحسن وما أوذى نبى مثل ما أو ذيت‬

"Ben halka boyun eğmek ve onlara iyi huyla muamele etmekle emredildim,
hiçbir peygamber benim kadar eziyete maruz kalmamıştır." diye buyurmuştur.
Mübârek başını yardıkları ve mübârek dişlerini kırdıkları vakit, sonsuz olan
keremi yüzünden:” Ey Allahım, kavmime doğru yolu göster, çünkü onlar cahildirler,
hakikati görmüyorlar." diye Hakk'a yalvarmıştır. Diğer peygamberler, hakarete maruz
kaldıkları zaman, kendi ümmetlerine lanet ettiler. Onların başlarına taş yağdırdılar,
çeşidi belalara uğrattılar. Bizim peygamberimizden başka hiç kimse insanların
selametini istememiştir. Selamet dilemekte, Muhammed Mustafa (s.a.s.)'yı hiç
kimse geçememiştir.

‫بىن أدم رسشت ازخاك دارد‬

‫اكر خاكى نباشد ادمى نيست‬

"insanogullannin hamuru topraktandır. Eğer insan, toprak gibi alçak gönüllü

olmazsa, insan değildir." (Menâkibü'l-Ârifîn Tercümesi, 1/164)

Bir gün bir berber Mevlânâ’nın mübârek sakalım kesiyordu. Berber: "Hudâ-
vendigâr ne buyuruyor, nasıl keseyim?” dedi. Mevlânâ: "Kadın ile erkeği birbirinden
ayıracak kadar kes.” diye buyurdu. Başka bir gün de:"Beı٦ hiç sakallan olmadığı İçin
ŞAHSİYETİ VE FÎKİRLERÎ ' 113

kalender kişileri kıskanıyorum." dedi ve "Az sakal, erkeğin şanmdandır. Çünkü sakal,
erkeğin süsüdür. Onun çokluğıı, erkeği böbürlendirir, bu da insani manen öldüren
şeylerdendir.” hadisini söyledikten sonra "Çok sakal, 5 0 1 111111 hoşuna gider. Fakat
sûfî sakalım taraymcaya kadar, ârif, Allah'a ulaşır." diye buyurdu.

Arkadaşlarının ileri gelenlerinden birisi ölmüştü. Mevlânâ hazretlerine geldiler

ve "Bunu tabutla mi, yoksa tabutsuz mu mezara koyalım?" dediler. Mevlânâ:
"Dostlar nasıl uygun görürlerse öyle yapın" buyurdu. Bunun üzerine, İlahî ârif, nûr
madeni, makam ve basîret sahiplerinden olan Bcktemur oğlu Keremeddin: "Tabutsuz
koymak daha iyidir." dedi. Dostlar: "Bunun daha iyi olduğunu hangi delile dayanarak
söylüyorsun?" diye sordular. Keremeddin: "Çocuğa ana, kardeşten daha iyi bakar.
Çünkü insanin cismi, topraktandır ve tabutun tahtası da toprağın bir çocuğudur.
Tabut, insanla kardeş sayılır, toprak ise anadır. Bu sebeple ölüyü şefkatli ananın
kucağına bırakmak daha iyidir." dedi. Hazreti Mevlânâ bu sözü çok beğendi ٧‫" ث‬Bu
mana hiçbir kitapta zikr olunmamıştır" diye buyurdu.

Sultan Veled buyurdu ki, bir gün babam bana "Bahaeddin, senin düşmanını
sevmeni, düşmanın da seni sevmesini istersen, kirk gün onun hayrım ve iyiliğini
söyle. 0 düşman, senin dostun olur, çünkü gönülden dile yol olduğu gibi, dilden ‫ن ل‬
gönüle yol vardır. Allah'ın sevgisini de, onun aziz olan isimleri ile elde etmek"
mümkündür. Allah, buyurdu ki, ey kullar, kalbinizde sala hâsıl olması İçin daima
beni, çok anmaktan geri durmayın. Safâ ne kadar olursa Allah'ın nurunun parlaklığı
da, kalp de o nisbette fazla olur. ‫تمسس‬٠‫عه‬7٠‫د‬٢٠ Tercümesi, 1/324)

Bir gün Şeyh Sadreddin hazretleri dergâhında hadis dersi vermekle meşguldü.
Konya’nın en faziletli ve tanınmış kişileri de o mecliste hazır idiler. Birden bire
Mevlânâ hazretleri kapıdan İçeri girdi. Şeyh, o günkü dersi İçin Mevlânâ'dan ricada
bulundu Mevlânâ hazretleri, her hadisi anlatırken 0 kadar çok hadisler şahid getirdi
ki, bu hadislerin garip manalarım açıkladı. Onların varid olmalarındaki sebepleri
söyledi ve 0 kadar derinlere daldı ki, mecliste bulunanlar şaşakaldılar. Şeyh Sadreddin
de içinden: "Acaba bu hadisin manası Mevlânâ'nın söylediği gibi midir? yoksa başka
bir manası var nudir? Çünkü biz, bu manaları hiçbir büyükten dinlememiş ve bu
tarzı işitmemişiz." diye geçti. Hemen 0 gece Şeyh Sadreddin hazretleri, peygamber
efendimizi rüyasında gördü, peygamber efendimiz dergahın baş kösesinde oturmuştu.
Şeyh Sadreddin, Hazreti Peygamber‘in önüne gider ve Resulullah'm mübarek elini
öper. Peygamber (.2.5.) "O hadisin manası ve benim maksadım, Mevlânâ'nın
buyurduğu gibidir, onun tarafından ilave edilmiş değildir, diye buyurdu.
Şeyh Sadreddin. sevincinden uyanır, rüyasını dervişlere anlatmadan önce
Mevlânâ hazretleri dergahın kapısından İçeri girip sofanın baş köşesine oturdu ١‫ث‬:
 114 HAZRET! mevlânâ

‫يآ أيها النبى انا آرسلناك شاهدا ومبشرا ونذيرا‬

"٤٧ 11! Biz seni 9202:0, müjdeci ve uyarıcı olarak gönderdik." (33/45) ayetini
okudu. "Yani öyle âdil bir şahidin şahitliği, kullar hakkında makbuldür. Çünkü,
Cenâb-1 Hak isterse kabule mazhar olur." buyurdu. Boylece Şeyh Sadreddinin,
Hazreti Mevlânâ'ya olan İnancı, sevgisi, güveni kat kat arttı. (/110176/01/916 1-4/6/1/7
Tercümesi,YATA)

Bir gün Mevlânâ'nın huzurunda rebâb çalıyorlardı. Mevlânâ büyük bir zevkle
dinliyordu. Birden bire bir aziz içeriye girdi: "ikindi ezani okunuyor" dedi. Mevlânâ
bir an durakladı ve sonra "Hayır, hayır, 0 ses de Hakka çağırıyor, bu ses de Hakka
çağırıyor. Birisi insanin zâhirî, görünen yönünü vazifeye çağırıyor, rebâb sesi ise
insanin bâtınını, İç yüzünü, görünmeyen yönünü Hakkîn sevgi ve marifetine
çağırıyor." diye buyurdu. (Menâkibü'1-Arifîn Tercümesi, 1/426)

Selçuklu Veziri Muînuddin Pervâne, birisini Konya'ya kadi yapmak istedi. Bu

zat da Vezir Tâceddin'in oğlu idi. Birçok meziyetleri vardı, âlimdi, fakat ilmiyle
mağrûr, terbiyesiz bir kişi idi. Bu zat Muînuddin Pervâneye: "Kadılık makamım üç
şartla kabul ederim. Birinci şart rebâb denilen çalgıyı halk arasından kaldıracaksın,
!kincisi, mahkemelerin cellatları gibi olan eski mübâşir!eri kovacaksın, üçüncü şart
da yeni mübâşir!ere halktan birşey almamaları İçin, dolgun maaş vereceksin." dedi.
Pervâne: Her iki şartı taahhüt ediyorum ve bunları yapabilirim. Fakat rebâbı
kaldıramam. Çünkü 0 çok büyük bir pâdişâhın emri ile çalınmaktadır." dedi. Bu
yüzden Vezir Tâceddin'in oğlu kadılığa razı olmadı.
Bu hikaye Hazreti Mevlânâ'nın kulağına eriştiği zaman buyurdu ki: "Aferin,
mübârek rebâba! Allaha hamd olsun ki rebâb, onun elini tuttu da kazanın hükmü
pençesinden onu kurtardı.

Hazreti Mevlânâ'nın hayati ve ahlâkı hakkında yazılmış en eski kaynak

eserlerden Menakibuİ-Ârifinh yukarıya bazı bölümler aidim. Şimdi de yine
Mevlânâ hakkında yazılmış en eski eserlerden olan Risâle-İ ،51/70/1.0/0/0 ٤١١ da bazı
notlar alarak bu bahsi bitirmek istiyorum.
Selçuklular devrinin askerî kumandanlarından olduğu İçin kumandan manasına
80111 ،5/76/150/0/" 0٧٥ 2001211 A limed oğlu Mecdeddin Feridun202 11120211 12٢5٢٤1
yazılmış olan bu meşhur eser, üstâdım merhum Midhat Baharî hazretleri ve urefâ-yı
Mevlevîyye'den Mesnevi ve Fusûs şârihi Ahmed Avni Konuk ve son zamanlarda da
Tahsin Yazıcı olmak üzere üç selâhiyetli kişi tarafından Türkçe'ye tercüme edilmiş
bulunmaktadır, ilk iki tercüme, eski harflerle basılmış olup, Tahsin Yazıcı'nın
tercümesi 1977 senesinde 70 7" 6.62477107/ gazetesinin 1001 Temel Eseri arasında
neşredilmiştir.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Sipehsâlâr Feridun hazretleri, 1312 senesinde vefat etmiş olup, Konya'da

Mevlâna Türbesinde Mevlânâ'nın peder-i âlilerinin yanma defnedilmiştir. Sipehsalar
kirk yıl Hazreti Mevlânâ'ya hizmet 011015 bulunduğu İçin (Midhat 0901/104/ Tercümesi,
5.11) eseri, Mevlânâ'yı tanımak ve tanıtmak bakımından çok önemlidir. Yedi asır
evvel yazılmış bulunan ve Mevlânâ'nın mübarek kokusunu günümüze kadar ulaştıran
bu kaynak eserden Mevlânâ'yı tanımaya çalışarak, kendi hayalimizden Mevlânâ
hakkında yanlış vakalar uydurmayalım. 0 büyük veli hakkında yanlış fikirler
yürütmeyelim.

Mevlânâ'nın Büyüklüğü

Senelerce Mevlânâ ile beraber yaşamak saadetine eren Sipehsâlâr, bakiniz

Hazreti Mevlânâ hakkında neler söylüyor:

‫از غريت لطافت حسن لكام او‬

‫ حيات‬،‫در غرق حجلتست است همه جشمه‬
‫اى جامع ماكرم اخالق امحدى‬
‫وى اكشف حقايق آيات بينات‬
‫يفنى الكالم واليخيط بوصفه‬
‫القيت ما يفنيبا الينفد‬
(Sipehsâlâr Tercümesi, s. 33)

"٧3 Hazreti Mevlânâ, senin sözlerinin güzelliğini ve letâfetini kıskandığı İçin,

insanlara ölümsüzlük bağışlayan "20-1 hayat" çeşmesi, tamamıyla utanç İçine
gömüldü kaldı. Artık kimseye gözükmüyor. Ey mekarim-i ahlâkı tamamlamak İçin
dünyâyı şereflendiren sevgili peygamberimizin bütün güzel huylarım kendinde
toplayan Mevlânâ! Ey Kur١ân-1 Kerim’in âyetlerini en güzel, en doğru şekilde
açıklayan eşsiz varlık! Ben senin vasfında ne yazabilirim? Ne söyleyebilirim! Çünkü
söz biter, fakat söylenen söz, senin vâsfını kavrayamaz. Çünkü vasıfların sonsuzdur,
iyi huyların hadd ü hesâba gelmeyecek kadar çoktur, söylenmekle bitmez".

Sipehsâlâr'm bu övgüleri hayal mahsulü değildir. Gönülden gelen, duyularak

söylenen, gerçek duygulardır. Mevlânâ'nın gerek Mesnevı-İ Şerıfinde, gerekse DfMm
، Kebîr'inde güzel sözler, tatil ifadeler herkesi büyülemektedir.
Gerçekten de her velîde bulunduğu gibi Hazreti Mev!ânâ'da bulunan müsamaha
ve iyi huylar, Hazreti Muhammed'in müsamahası ve onun iyi huylandır. Sipehsâlâr.
Hazreti Mevlânâya "Kur’ân-1 Kerîm'in âyetlerini en güzel, en doğru şekilde açıklayan
eşsiz varhk!” diyor. Gerçekten de Hazreti Mevlânâ, yeri geldikçe Mesnevî-İ Şerifle
bazı âyet-i kerimeleri tefsir ederken, zamanına gelinceye kadar yetişen tanınmış
müfessirlerin dokunamadıkları hususlara rabbanî bir ilhamla dokunmuş ve
 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

açıklamıştır. Bu sebepledir ki, Bursa'da medfûn bulunan İsmail Hakki hazretleri,

Rûhu'l-Beyân tefsirinde, bazı ayetlerin tefsirini Mesnevî-İ Şeriften faydalanarak
açıklığa kavuşturmuştur. Hazreti Mevlânâ'yı yakından tanıdığı ıçin, ona hayranlığını
izhar eden Sipehsâlâr, yalnız Hazreti Mevlânâ'yı yani mensub olduğu velîyi değil,
bütün velîleri severek ٥ devirde tarikat bölücülüğünden kendisini kurtarmış, Hakk'ı ve
hakîkati sevenlere örnek olmuştur.
Sipehsâlâfm Hazreti Mevlânâya gösterdiği hayranlığın derecesine bakiniz ki:

‫هزارباربشستم دهان به مشك وكالب‬

‫هنوز نام توبردن دريغ مى ايد‬

"Ağzımı bin kere misk ile gül suyu ile yıkadım, temizledim, fakat hâlâ senin
mübârek adını ağzıma almaya kıyamadım." beyitini söyledikten sonra şöyle devam
ediyor:
Mevlânâ'nın hudutsuz ve sonsuz olan yüksek vâsıflarını ki bazısını kendi
gözlerimle müşahede etmiş, bazısını da duyarak, inanarak, vicdânen gönlümde
bulmuşumdur. Gerek bu baş gözümle gördüklerimi, gerekse gönül gözü ile idrak
ettiklerimi ucu kesik kalem gibi noksan ve âciz olan dilimle nasıl açıklayabilirim'?
Çünkü her bilinen görülmez, her görülen söylenemez ve her söylenen de yazılamaz.
Bunun delili şudur ki: Cenâb-1 Hakk'm velîlerinin her biri, yaptıkları ibadetler,
iyilikler, başlarına gelen belalara gösterdikleri sabır, çektikleri riyâzatlar,
miicâhedeler, gayretler ve kendi gönül aynalarım, Hakk'tan başka her şeyden
temizledikleri, hasedden, hiddetten, şehvetten tamamıyla kurtuldukları İçin Hak
Te'âlâ'nın sıfatlarıyla Sifatlanmışlardır. Nitekim, Peygamber efendimiz:

‫من آراد آن يجلس مع الله فليجلس مع آهل التصوف‬

"Kim AHah'1 gönlünde bulmak, O'nunla beraber bulunmak isterse, tasavvuf
ehli ile otursun, onunla beraber bulunsun." diye buyurmuştur.
Şeyhim Mevlânâ da Mesnevî'sinde şöyle buyurmuştur:

‫هر كه خوا هد مهنشيىن باخدا‬

‫تا نشيند د ر خضور أوليا‬

"Kim Allah ile beraber bulunmak, AHah'1 gönlünde hissetmek istiyorsa,

velîlerin huzurunda otursun."
Allah'ın bu hâs kullan, beşerî sıfatlardan tamamıyla kurtulmuş olduklarından,
Hak ile diri, Hak ile söyler, Hak ile İşitir olmuşlardar. Nasıl ki kainâtm efendisi yüce
peygamberimiz bir kudsî hadislerinde şöyle haber vermişlerdir:

‫ « اذا آحببت عيدا كنت له سمعا وبصرا و يدا ولسانا فبتى يسمع و‬:‫قال الله تعالى‬
»‫بى يبصر ويي يبطش وبي يتكلم‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

"Cenâb-1 Hak buyurur ki: Ben bir kulumu sevince onun kulağı ben olurum,
benimle İşitir, onun gözü ben olurum, benimle görür, onun dili ben olurum, benimle
hiddetlenir, benimle söyler."

‫آنها كه ربودهء الستند‬

‫از عهد الست بازمستند‬
‫درمنزل درد بسته يايند‬
‫در دادن جان كشاده دستند‬
‫فانى زخود وبدوست باقى‬
‫اين طرفه كه نيستند وهستند‬
‫اين طائفه اند اهل توحيد‬
‫باقى همه خويشتن يرستند‬
(51/96/150/47, 5.37)

"Ruh âleminde, Elest'te gönüllerini Hakk'a vermiş olanlar, elest ahdinden yine
mesttirler. Dort menzili olan şu dünyada, esirler gibi ayaklan bağlıdır, fakat can
vermede elleri açıktır. Allah'ın bu hâs kullan, kendilerinden yok olmuşlar, dost ile
bakîdirler. Şaşılacak şey şudur ki, şu anda onlar var gibi göründükleri halde,
yokturlar, mevcut değillerdir. Gerçekten asil tevhid ehli bunlardır, arta kalanların
hepsi, benlik İçinde olup, kendilerine tapicidirlar."
Diğer velîler gibi Hazreti Mevlânâ'nın ulaştığı makamları anlatmakta bu fakîr
Sipehsâlâr İçin birkaç şekilde zaruret vardır: Once şunu arzetmeliyim ki, Hazreti Pîr,
Arapça'nın künhüne vâkıftı. Arap dilinin bütün inceliklerini ve lügatlerini biliyordu.
Fıkıh, tefsir, hadis, aklî ve naklî ilimlerde 0 çağda zamanın bütün bilginlerinin başta
gelenlerindendi ve bütün tenlerde yüksek icâzetler elde etmişti. Gençliğinin ilk
çağında Haleb şehrinde tahsilini ilerletirken, arkadaşları kendilerine güç gelen
meseleyi, Mevlânâya sorarlardı. Mevlânâ, bu meselenin tahkiki hususunda 0 kadar
yollar gösterirdi ki, bunları duyanlar, 0 anlaşılmaz gibi görünen konuya akil
erdirenler anlama ve duyma zevkinden heyecana kapılırlardı. Oyle ki, gösterdiği
çözüm şekillerinden hiç biri bir kitapta bulunmuyordu. Mevlânâ'nın mübârek
nazarları en karışık, en zor meseleleri gönül kitabından okuyor, onlan
cevaplandırıyordu. Sipehsâlflr, Hazreti Mevlânâ hakkında bunları yazdıktan sonra, bir
Hak âşığındaki tecellîleri ifade eden Divân-1 Kebîr' in şu 2406 numaralı gazelini
almış:
‫ايادلى جوصبا ذوق صبحها ديده‬
‫ ياز ذوق ناديده ؟‬،‫زديده مست شدى‬
‫ كهى بدامن كوه‬،‫كهى ببحرتحير‬
‫كمر ببسته ودركوه كهربا ديده‬
‫وراى ديده ودل صددزيجه بكشاده‬
‫ صدسما ديده‬،‫برون زجرخ وزمين رفته‬
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫جوجوششى وبخارى فتاد در دريا‬

‫زلزت نظرش رست در قفاديده‬
‫جوموج موج در آميخت جشم بادريا‬
‫عجب عجب كه همه بحر كشت ياديده‬
‫بييش ديده دوعالم جودانه ييش خروس‬
‫جنين بود نظر باك كبريا ديده‬
‫نه طالبست ونه مطلوب آنكه در توحيد‬
‫صفات طالب ومطلوب راجدا ديده‬
‫اله راكى شناسد ؟ كسى كه رست زال‬
‫زال كه رست بكو؟ عاشق بالديده‬
‫رموزليس وفى جبتى بدا نسته‬
‫هزاربار من اين جبه را قباديده‬
(Dîvân-ı Kebîr, nr. 2406)

"Ey seher rüzgârı gibi sabah vaktinin zevkini gören, 0 anlardaki İlahî
tecellîlerin'mânâsını sezen gönül! Sen, gördüklerinden mi mest oldun, yoksa
görmediklerinden mi? Gördüklerin mi, göremediklerin mi seni senden aidi? Bazen
hayret, şaşkınlık denizine dalmadasın, kendinden geçip gitmedesin, bazan tecellî
dağının eteğine koşuyor, uğraşıyor, orada hakikat cevheri, aşk kehribarı görüyorsun.
Sen, gözden de, gönülden de ötelere gitmişsin. Sana yüzlere pencere açılmış, sen
gökten de yerden de dışarı çıkmışsın, uçup gitmişsin de yüzlerce gökyüzü görmüşsün!
Denize öyle bir coşkunluk düşmüş, öyle bir sis çökmüş ki, onu seyretmedeki lezzet
yüzünden, başı bütün göz kesilmiş. Aşk sebebiyle gözden coşup dalga dalga akan
yaşlar, denize karışmış da ne şaşılacak şey, ne şaşılacak şey. Göz yaşlan da, denizde
bir derya olmuş, yahud da deniz bir göz haline gelmiş, iki dünya da, onun gözünde bir
horozun önünde konmuş bir yem tanesi gibidir. Zaten gerçeği, ululuğu görmüş,
tertemiz göz de böyle olur. Birlik aleminde, isteyen tâlib ile isteyen matlubun
sıfatlarım ayrı gören kişi, ne isteyendir, ne de istenen. AHah'ı kim tanır, bilir? "La"
dan, inkârdan kurtulan kimse... 12 021 ... inkârdan kim kurtulmuştur? diye sorana de
ki: "Belâlara düşmüş âşık." Hazreti Bayezid-i 9 0 5 0201101 11111:

‫ليس فى جبتى سوى الله‬

"Cübbemin İçinde Allah'tan başka kimse yoktur." sözünün gerçek manasım,

Hak âşığı bilmiş, anlamıştır da 0 cübbeyi basit, değersiz bir kaftan olarak görmüş,
onu büsbütün üstünden atmak, çıkartmak, hakikî varlığı ile görünmek
istemiştir .(Sipehsâlâr, s. 43)

Sipehsâlâr hazretleri Mevlânâ'nın bu şiirini aldıktan sonra buyuruyor ki:

Yukardaki şiirin ifade ettiği görüşe varmak, 0 manevî zevki duyabilmek İçin sadece
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

ilim 1211 gelmemektedir. Hatta bazan zahirî ilimlerin ve onlarla uğraşmanın bu yolda
bir engel, bir hicab olduğunu beyan buyurduktan sonra yine Hazreti Mevlânâ'dan şu
beyti alarak bahsi kapatmaktadır:

‫زدانشها بشويم دل زخود خود راكنم غافل‬

‫كه ييش دلبر مقبل نشايد ذوفنون رفتن‬

"istedim ki, gönlü bilgilerden yıkayayım, temizleyeyim, kendimden

kurtulayım, kendimi kendimden habersiz hale getireyim, çünkü özlenen kıymetli
sevgilinin yanma, bilgin olarak, fen sahibi olarak gitmek doğru değildir."

Hazreti Mevlânâ'nın Miicâhede ve Riyâzâtlan

Tam Muhammedi yolda olan ve her davranışında Hazreti Muhammed'i örnek

olarak alan Mevlânâ, İlahî aşkının fazlalığı sebebiyle ibadete, müeâhedeye, riyazata
çok düşkündü. Burada sözü yine Sipehsâlâr hazretlerine bırakalım:
Bu zayıf kul, tam kirk sene Hazreti Mevlânâ'ya hizmette bulundum. Gençlik
çağından vefat edineye kadar ibadetlerini eksiltmeden devam ettiriyordu. Yatakta
başlarını yastığa koyup da yanlan üzerine yatarak rahat ettiğini görmedim. Allah 0
hazretin riyâzât görmüş vücudunu daima harekete getirdiği, ona güç kattığı bir
gerçektir. Onun uykusuzluk ve kararsızlığı nasii anlatilabilir ki ... Semâ' gecelerinde
bir defa arkadaşları uyku bastırdığı zamanlarda hazret, sırtını duvara dayayıp, ınübârek
başlarını dizleri üzerine koymuştu. Şeyh Muhammed Hâdim gelip, büyük bir ferecî
getirip mübâıek omuzlan üzerine koydu ve bütün vücudunu 0 örtü ile örttü.
Dostlar uykuya varınca, Hazreti Pîr, tekrar kalktı, namaza durdu, sonra kalktı,
biraz aşağı yukan gezindi, dolaştı, o, rahat etmek ve dinlenmek bilmiyordu. Hazreti
Mevlânâ'nın bu kararsız, bu vecd halini Sipehsâlâr, Dîvân-ı / 0/71/ 001) aldığı şu şiirle
açıklamak istiyor:

‫ندارد ياى عشق اودل بى دست وبى بايم‬

‫ سر زنجير مى خايم‬،‫كه روز وشب جومجنونم‬
‫ميان خونم وترسم كه كرآيد خيال او‬
‫بخون دل خيالش را زبيخوشى بيااليم‬
‫زشبهاى من كريان بيرس ازلشكر يريان‬
‫كه در ظلمت زامد شد برى راياى مى سايم‬
‫همى كردد دل ياره همه شب همجواستاره‬
‫شده خواب من اواره زسحر يارخود رايم‬
‫رهاكن تا جوخورشيدى قبايى بوشم ازآتش‬
‫دران اتش جوخورشيدى جهانى را بيارايم‬
 HAZRETi MEVLÂNÂ

‫كه ان خورشيد بر كردون زعشق اوهمى سوزد‬

‫وهردم شكرمى كويدكه سوزش راهمى شايم‬
‫اكر يكدم بياسايم روان من نياسايد‬
‫من ان لحظه بياسايم كه يك لحظه نياسايم‬
(Dîvân-ı Kebîr, nr. 1438)

"Elsiz ayaksız kalmış, zavallı gönlümde O'nun aşkına direnecek güç, kuvvet
kalmadığı İçin mecnun gibiyim. Gece gündüz beni bağlayan aşk zincirinin ucunu
geveler dururum. Kanlar içindeyim, sevgilinin hayali gelirse, ben kendimde
olmadığım İçin onu gönül kanıyla boyanm diye korkuyorum. Aşk ateşiyle yanıp
yakılan, ağlayıp feryad eden bu âşıkın gecelerini, perilerden sor. Karanlıklar İçinde
gidip gelirken ayağım, perilere dokunuyor. Param parça olmuş, gönlüm bütün gece
yıldız gibi yanarak dolaşıp durmaktadır, insafsız sevgilinin büyüsüyle uykularım
dağıldı, gitti. Sevgilim, beni bırak da senin aşkınla güneş gibi ateşten bir elbise
giyeyim de, 0 ateşle güneş gibi bütün dünyâyı süsleyeyim, aydınlatayım. Sevgim,
senin aşkından bir dem ... Kurtulsam, dinlensem, canim rahat etmez, dinlenmez. Bir
an İçin olsun senin sevginden uzak kalmak, dinlenememek, yanmak, yakılmak benim
rahata, huzura kavuştuğum andır."
Hazreti Mevlânâ başka bir şiirinde yine bu "hâle” İşaret ederek buyurur ki:

‫همه خفتندو من دلشده راخواب نبرد‬

‫همه شب ديدهء من برفلك استاره شمرد‬
‫خوابم از ديده جنان رفت كه هركز نايد‬
‫خواب من زهر فراق تو بنو شيد وبرد‬

"Herkes uyudu, gönlünü kaptıran ben âşık ise uyumadım. Bütün gece
gözlerim gökte yıldız saymadadır. Aşkın uykumu gözümden öyle bir kaçırdı ki, asla
bir daha geri gelmez. Uykum, senin ayrılık zehrini İçti de öldü."

Hazreti Mevlânâ'nın Orucu Nasıldı?

Hazreti Mevlânâ'nın oruç hususunda gayreti ve tahammülü şaşılacak bir

derecede idi. ٠
‫آلجوع طعام الله فى أالرض يحيى به ابدان الصديقين‬

"Açlık yer yüzünde Allahîn bir taamıdır, Allah sevdiklerinin bedenlerini

onunla canh tutar." hadis-i şerifinin hakikatine ermiş de onu yaşıyordu.
İslâmî esaslara göre, senede bir ay oruç tutulur. Takva ehli, Hak'tan çok
korkanlar, O'nun emirlerine çok uyanlar da üç aylan tutarlar, üç gün, bir hafta ve
daha ziyade oruç tutanlar da bulunur. Fakat bütün oruç tutanlar, iftar ederler ve klik
günlük çilede bile iftar edildiği, ululardan nakledilmiştir. Fakat Hazreti Mevlânâ aç
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

kalmağı son dereesine vardırmış idi. Senelerce doyasıya yemek yememiş, midesini
tıka basa doldurmamış ve "Klik yıl geceleri midemde yemek bulunmadı"

‫جون ابيت عند ربى حاصل است‬

‫نك طعام الله بجانم واصل است‬

"Mademki geceyi Rabbimin huzurunda geçirdim, bu saadete erdim, Rabbimin

yemeği ruhuma ulaştı, beni manen doyurdu." diye buyurmuştur.
Şems-i Tebrizî hazretleri ile ilk buluşmalarında tam alti ay oturmuşlardı, öyle
ki, her ikisi de yemek, İçmek ve beşerî bir istekte bulunmaktan uzak kaldılar, iftar
ettikleri vakit de tek çeşit yemekle yetindiler.
Hazreti Mevlânâ'nın en çok yediği yemek de on lokmayı geçmezdi. "İçimde
oyle bir ejderha vardır ki, yemeğe tahammül edemiyor" diye buyururdu. Açlık

‫مرغت زخور وصيفه ماندست درين بيضا ء‬

‫بيرون شو ازين بيضه تابازشود يرها‬

"Senin gönül kuşun fazla yemeden ٧‫ ث‬hastalığından ötürü bu yumurtayı delip

çıkamamıştır. Bu daracık yumurta hapishanesinde kalmıştır. Sen nefis esaretinin
yumurtasından çık ki kanatların açılsın, mana göklerinde uçabilesin."
Bu anlatılanlar, Mevlânâ'nın zahirî orucuna aittir. Allah'tan başka her şeyi
terketmekten ibaret olan batınî orucu, gönül orucunu en iyi tutan da şüphesiz, o idi.
Nitekim marifet ehli demişlerdir ki: Oruç üçtür, halk orucu, hâs kişilerin orucu ve
hâsların hâsının orucu. Halk orucu, yeme ve İçmeyi terketmekten ibarettir. Hasların
orucu, el, ayak, göz, ağız ve diğer uzuvların orucu, onların kötülük yaymaktan
korunmasıdır. Hâsların hâsının orucu ise Allah'tan başka her şeyi terketmektir. İşte
Mevlânâ,'nin orucu bu üçüncü oruç idi.
Evinde yemek pişirme külfetine girildiği gün, ev halkına kızardı. Yemek İşleri
ve külfet az olduğu günde son derecede büyük bir sevinç gösterirler, onlara şöyle
iltifatlarda bulunurlardı: "Bugün bu ev halkının alnında fakirlik nuru parlamaktadır."
Nitekim Hazreti Mevlânâ, bir gazellerinde:

‫ كشتهء عشق ست ياك‬،‫كشتهء هشوت يليد‬

‫فقر زده خيمهء زان سوى ياك ويليد‬
‫جمله دل عاشقان خلقه زده كرد فقر‬
‫فقر جوشيخ الشيوخ جملهء دلهامريد‬
(Dîvân-ı /0/1/, 890)

"Şehvetin öldürdüğü murdardır, pistir. Aşk şehidi ise temizdir, pâktır.

Yoksulluk, () temizden de, () pisten de öte bir yerde çadır kurmuştur. Bütün âşıkların
gönülleri, yoksulluğun, fakirliğin etrafında halka olup, durdular. Yoksulluk, sanki
şeyhlerin şeyhi, bütün gönüllerde onun mürîdi oldu."
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Hazreti Mevlâna, Dîvân-ı Kebîr'inin başka bir yerinde de:

‫هربشرى كه صاف شد در دوجهان رادلى‬

‫ديد غرض كه فقر بد بانك الست را بلى‬
)014/7-1 /1 6/91/, 2492(

"iki dünyada da gönlünü isteklerden kurtaran, temizleyen, ne bu dünyada, ne de

öteki dünyada zevk aramayan her insan, elest sesine 'Ben sizin Rabbiniz değil
miyim?' sesine karşı ‫بلى‬ (Evet) demenin yokluk, yoksulluk olduğunu görmüş,
anlamıştır."

Hazreti Mevlânâ'nın Namaz Şekli

Sipehsâlâı'ın yazdığına gore, Hazreti Mevlânâ namaz vakti gelince, kıbleye

dönerdi ve mübârek yüzünde bir renk değişikliği olurdu. Hazreti Mevlânâ'nın namaza
hazırlanışı, Hazreti Alinin namazım hatırlatırdı. Bilindiği gibi Müminlerin Emîri
Hazreti Ali'nin, namaz vakti geldiği zaman yüzü renkten renge girer, korkudan
titremeğe başlardı. "Ey Mti’minlerin emîri, bu ne hal, size ne oluyor?" diye sordukları
zaman buyururlardı ki: "Allahu Teâlâ'nın göklere, yere ve dağlara arzettiği ve onların
korkarak yüklenmedikleri İlahî emanetin Hakka karşı vazifesini yapma ve Hakk'a
yönelme zamanı geldi, üzerime aldığım bu vazifeyi iyice yerine getirebilecek miyim,
getiremeyecek miyim? diye korkuyorum."
Hazreti Mevlânâ'nın namazı, tam gönül alçaklığı ile kliman kendinden geçiş
namazı idi. o, namazda tam manasıyla kendini Hakk'ta bulur, 1121112 buluşurdu.
Zaten namazdan da istenen, beklenen manen Hakk'ı bulmak, kendini unutarak mecazî
varlığından kurtularak Hak ile buluşmaktır. Bu sebeple der ki peygamberimiz:

‫آلصلوة انصال بالله من حيث ال يعمل الظاهر‬

"Namaz, Allah ile buluşmadır, fakat buluşmanın ne şekilde, nasıl olacağını

zahir ehli, İşin sadece dış yüzünü görenler göremez, bilemez." diye buyurmuştur.
Bu sebeple der ki, namaz, dinin direği, mü'minin mirâcı sayılmıştır. Cenâb-ı
peygamberimiz, birçok defalar görülmüştür ki, yatsı namazı vakti tekbir alıp kıyama
durdular. Sabah oluncaya dek, iki rekat namazda dalıp kaldılar, huzûr-1 Hakk'ta
kendilerini unuttular. Bunun gibi rüku ve sücûâda, bütün bir gün ve bir gece dalıp
kaldıkları görülürdü.
Hazreti Mevlânâ'nın namazı, diğer mti’minlerin sadece Allah'ın rızâsını elde
etmek İçin bir vazife olarak kıldıkları namaz gibi değildir. Hazreti Mevlânâ'nın
namazı, yalnız bir rızâ namazı değil, gönül namazı, aşk namazı idi.
Sipehsâlar hazretlerinin, 09160/-/ Kebîrden ahp eserine koyduğu şu şiirde
görüleceği gibi. Allah'ın huzurunda, gönül namazında olduğu İçin Hazreti Mevlâııâ
rekatları şaşırıyor, hangi sureyi okuduğunu bilemiyordu.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫جونماز شام هركس بنهد جراغ وخوانى‬

‫ غم ونوحه وفغانى‬،‫منم وخيال يارى‬
‫جو وضو زاشك سازم بود آتشين نمازم‬
‫ جوبدورسداذانى‬،‫در مسجدم بسوزد‬
‫رخ قبله ام كجاشد؟ كه ماز من قضا شد‬
‫ بن وتوامتحانى‬،‫زقضارسد هماره‬
‫ توبكو درست هست آن‬،‫عجبا نماز مستان‬
‫ نشنا سدا ومكانى‬،‫كه نداند او زمانى‬
‫عجبا دوركعتست اين؟ عجبا جهارم است اين‬
‫عجباجه سوره خواندم؟ جونداشتم زبانى‬
‫در حق جكونه كومي؟ كه نه دست ماندونه دل؟‬
‫ بده اى خدامانى‬.‫دل ودست جون توبردى‬
‫ جونماز مى كزارم‬،‫بخداخبر ندارم‬
‫ كه امام شد فالنى‬،‫كه تمام شد ركوعى‬
‫بس ازين جوسايه باشم بس وبيش هرامامى‬
‫كه بكاهم وفزايم زهراس سايه بانى‬
‫ بقيام سايه منكر‬،‫بركوع سايه منكر‬
‫ مطلب زسايه جانى‬،‫مطلب زسايه قصدى‬
‫ كه بجان غير جنبد‬،‫زحساب رست سايه‬
‫كه همى زند دو دستك كه كجاست سايه دانى‬
‫جومرا نمايدمايه منم وحديث سايه‬
‫جه كند دهان سايه؟ تبعيت دهانى‬
(Dîvân-ı Kebir, 2831)

"Akşam namazı vakti gelince herkes ışığını yakar, sofrasını kurar, ben ‫ح ل‬
gönlümde sevgilinin hciyalini bulur, feryid ve figana başlarım. Gozyaşlanmla abdest
aldığımdan ötürü, namaz böyle âteşîn oluyor. Ezan sesi, mescidimin kapışına
gelince, onu yakar, yandırır. Kıblemin yönü ne taraftadır? Ki benim namazım kazaya
kaleli, sana da, bana da daima kazadan bir imtihan gelmededir. Acaba Allah aşkıyla
mest olanların namazı doğru mudur? sen söyle. Zira, mest olan ne zamanı bilir, ne de
mekanı bilir. Acaba bu kıldığım, ikinci rikat mıdır? Yoksa dördüncü rikat mıdır?
Acaba hangi sureyi okudum? Çünkü heyecandan dilim tutulmuştur. Hakkîn kapısını
nasii çalayım? Zira bende ne el kaldı, ne de gönül. Ben, bende değilim. Benim elimi
de sen aidin, gönlümü de. Allahım! bende hiçbir şey kalmadı. Hiç olmazsa sen bana
bir güven ver, bir eman ver. Allah'a yemin ederim ki, namazı nasıl kıldığımın
farkında değilim. Rükuu tamamladım mi? imam kimdir. Haberim bile yok. Bundan
sonra ben, her İmamın önünde ve arkasında gölge gibi olayım da benim gölgemi
düşürenin, beni yaratanın korkusundan bazan secdeye kapanıp küçüleyim, bazan ayağa
 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

kalkıp uzayayım. Gölgenin ne değeri vardır? O'nun rukuuna da bakma, kıyâmına da

önem verme. Gölgeden :١٥٧ bekleme. Gölge cansızdır, onda bir can vardır sanma.
Gölge hesaba katılmaz. Gölge bir hiçten ibarettir. Çünkü 0, başkasının cani ile
kımıldanır, hareket eder. Gölge bazan iki elini çırpar, kendini meydana getiren
sahibini arar. Varlığım kalmadığı İçin hep gölgeden bahsedip dururum. Gölgede ağız
bulunur mu? Gölge, kendini düşürenin emrindedir, ona tabi olur."

Bizler, dünyâyı sevdiğimiz, kendimizi işlerimize çok verdiğimiz İçin namazda

Hakk'm huzurunda olduğumuzu düşünmeyiz de, yaptığımız, yahut yapacağımız İşleri
düşünür dururuz. Ne kadar uğraşsak bu hatıralardan kurtulamayız. Hatta aklimıza
gelen dünya işlerine kendimizi 0 kadar veririz ki. namazı şaşırırız. Yukarıdaki şiirde
görüldüğü üzere Hazreti Mevlânâ, aşk namazı kıldığı İçin, Allah sevgisi ile mest
olduğu İçin hangi sûreyi okuduğunu, kaçıncı rekatta bulunduğunu bilemiyor. Bizler
ise dünya sevgisi ile sarhoş olduğumuz İçin namaz.) şaşırıyor, hatıraları gönlümüzden
atamıyoruz.

Hazreti Mevlânâ'nın Vuslat Cezbesi, Aşkı ve Vecdi

Sipehsâlâr, "Mevlânâ'nın vuslat cezbelerinin, aşkı ve vecdinin onda birini

anlatmağa kalksam, bu kitaba Siğdıramam" diyor. (Sipehsâlâr. Farsça metin, 5. 22)
Ey okuyucu, Allah seni tevfîkine mazhar etsin. Bilmiş ol ki, cezbe, Hakkin
kulunu kendisine çekmesinden meydana gelen, hayret ve kendinden geçiş halidir.
Kendini bilmeyecek derecede dalgınlık, Hakkin büyüklüğü, kudreti ve sıfatı
karşısında şaşkınlık duymaktır. Cezbe, Hakk'a vusûldür, yani ölmeden önce ölmek,
yaşarken Hakk'a kavuşmaktır. Hak yolunda yürüyen kişi de istidad olmazsa, 0 kişi ne
kadar çalışırsa çalışsın, ne kadar riyâzat ederse etsin, 0 kişiye Hakk'a vusûl nasib
olmaz. Cezbe, şâm yüce olan Allah'ın bir ezelî inâyetidir. Yani daha dünyaya
gelmeden önce ruh aleminde Cenâb-1 Hakkin bazı kişilerin ruhlarına vermek lutfunda
bulunduğu manevî bir ikramdır.
Peygamber efendimiz

‫جذ بة من جذبات الحق خير من عبا دت الثقلين‬

"Allah'ın cezbelerinden bir cezbe vardır ki, 0, insanin ve cinnin ibadetinden
daha hayırlıdır." diye buyurmuştur. Hak yolunda yürüyen kişi de bir dereceye, bir
makama ulaşınca halinde bir duraklama olursa, bir neşesizliğe, bir ümitsizliğe
kapılırsa İşte 0 zaman Aziz ve Celil olan Allah, merhametinin, lütfunun çokluğundan
ötürü Hak yoluna düşmüş olan sâliki, cezbesi ile selamete çıkarır, maksat ve
aradığına ulaştırır.
■ Hazreti Mçvlânâ'da Cenâb-1 Hakkin lütfettiği ezelî cezbe bariz bir şekilde
görülmekte idi. Bu sebeple ardi arası kesilmeden taşan cezbelerle, ulaştığı her yer ve
makamda kendisine açılan hakikatlerden az çok da olsa bahsediyordu:
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫ببرد عقل ودلم را براق عشق معانى‬

‫مرا بيرس كجا برد ان طرف كه ندانى‬
‫بدأن رواق رسيدم كه ماه وجرخ نديدم‬
‫بدان جهان كه جهان هم جدا شود زجهانى‬
‫يكى دميم امان ده كه عقل منبن ايد‬
‫بكويمت صفت جان توكوش داركه جانى‬
‫عنايتيست زجانان جنين غريب كرامت‬
‫زراه كوش در ايد جراغهاى عيانى‬
‫فروخورد مه وخرشيد وقطب هفت فلك را‬
‫سهيل جان جو برايد زسوي ركن يمانى‬
‫دمى قراضهء دين را بكر وزير زبان نه‬
‫كه تا بنقد ببينى كه دردرونه جه كانى‬
‫جراغ ينج حست را بنور دل بفروزان‬
‫حواس ينج نمازست ودل جوسبع معانى‬
‫همى رسد زسموات هر صبوح ندايى‬
‫كه ره برى بنشانى جوكرد ره بنشانى‬
(Dîvân-ı Kebîr, 3039)

"Manaların aşk buraki, aklımı da. gönlümü de aidi, götürdü. Nereye götürdü'?
diye sen bana sor. Aklımı da, gönlümü de senin bilmediğin o tarafa, ötelere götürdü.
Ben öyle bir revaka, öyle bir kemer altına ulaştım ki, orada ne ay gördüm, ne de gök.
Öyle bir dünyaya eriştim ki, orada dünya da, dünyalıktan çıkar, dünyalığını kaybeder.
Bir an İçin olsun, müsaade et, aman ver de aklim başıma gelsin, gelsin de canin ne
olduğunu anlatayım. Onun güzelliklerinden bahsedeyim, sözlerimi yabana atma.
Kulak ver bana, senin de canin var. Cani anlamağa çalış. Sevgilinin bize lütufkırı
var, keremleri var, ihsanlan var, armağanları var. Bunlar acayip, görülmemiş lütuflar.
ihsanlardır. Bunlar, eşi benzeri olmayan keremlerdir. Duygu yolundan apaçık ışıklar
gelmede, gönüller aydmlanmaktadır. Süheyl yıldızına benzeyen can, rukn-i ٧ 0 111211
tarafından görününce ay da görünmez olur, güneş de, yedi göğün kutbu da. Canin
nuru, onların hepsini alt eder. Bir an İçin altm kırıntısına benzeyen dini al, dilinin
altına koy da senin kendi gönlünde, kendi İçinde nasıl çok kıymetli bir maden
bulunduğunu gör, anla. Sende bulunan beş duygu ışığını, gönül nuru ile aydınlat.
Duygulan beş vakit namaz gibi bil. Senin gönlün ise yedi ayetten ibaret olan Fâtihâ
Suresi'ne benzer. Her sabah göklerden bir ses gelir, gönlünden dünya sevgisini
atabilirsen 0 sesi duyar, hakikat yolunun izini bulur, yol ahr gidersin.1'
Hazreti Mevlânâ, başka bir şiirinde de yine bu hali anlatıyor:

‫باز سعادت رسيد دامن ماراكشيد‬

‫بر سركردون زديم خيمه وايوان خويش‬
‫دوش مرا كفت يار جونى ازين روزكار‬
‫جون بود آنكس كه ديد دولت خندان خويش‬
 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNA

‫آن شكرى راكه هيج مصر نديدش بخواب‬

‫شكر كه من يافتم در بن دندان خويش‬
‫بى زروسر سروريم بى حشمى مهتريم‬
‫قندوشكر مى خوريم درشكر ستان خويش‬
‫دور قمر عمرها ناقص وكوته بود‬
‫عمر درازى نهاد يار بدوران خويش‬
(Dîvân-ı Kebîr, 1272)

"Yine mutluluk, saadet geldi, bizim eteğimizi çekti. Yine çadırımızı,

eyvanımız! gök yüzüne kurduk. Dün sevgili bana "9/4 vefasız dünyânın elinden
nicesin?" diye sordu. Gülen devletini, gülen bahtım gören nasıl olur? Mısır'ın
rüyasında bile göremediği 0 şekeri, şükürler olsun ki ben dişimin dibinde buldum.
Biz, zengin olmadığımız, yüksek bir mevkide bulunmadığımız halde çok üstün, önde
gelen bir büyüğüz. Maiyyetî, ordusu olmayan bir pâdişâhız. Biz, kendi şeker
kamışlığımızdan şeker yemedeyiz. Ay'ın dönüp dolaşması ömrü törpüler, hayati
kısaltır, azaltır. Halbuki sevgilimiz, kendi devranına çok uzun bir ömür ihsan etti."
Hazreti Mevlânâ'nın Allah sevgisinin etkisi ile kendinden geçerek söylediği bu
mübarek sözlerin her kelimesi binlerce mana hâzinelerinin anahtarıdır. Bunlar
açıklanınağa girişilirse İş uzar ve maksat da kaybolur.

Aziz okuyucularım, Hazreti Mevlânâ'nın hayatından, onun fikirlerinden

bahseden kitapların çoğu, hazretin Vahdet-i vücûd görüşünü, anlayışını, onu başkaları
ile kıyaslayarak izah etmeye çalışmışlardır. Halbuki yukarılarda görüldüğü gibi
Sipehsâlar hazretleri, Mevlânâ'yı Mevlânâ ile anlatmıştır. Yani onun eserlerinden
örnekler alarak, onun fikirlerini, duygularım, görüşlerini açıklamıştır.
Bu bahiste Hazreti Mevlânâ, ruh âlemindeki manevî zevki anlatmak İçin şöyle
buyuruyor:

‫بكمال بود عشقم زازل كه آفريدى‬

‫نه زمين بدونه كردون كه دعاى من شنيدى‬
‫نه خورى بدونه ماهى نه سرى بدوكالحى‬
‫كه مرا براي عشقت زكزيد كان كزيدى‬
‫بده ام قديم باتو بده ام نديم باتو‬
‫جومنم تو وتوئى من زجه روى نا بديدى‬
‫توئى انكه جشم وديدى تو بكفتى وشنيدى‬
‫توئى انكه برده دوزي توئى انكه بردريدى‬
(Dîvân-ı Kebîr, 3238)

"Allahım, beni ezelde yarattığın zaman, aşkım kemâl derecesinde idi. 0

zamanlar ne yer vardı, ne dünya vardı. Ne güneş mevcuttu, ne bir insan başı vardı, ne
de onun külahı vardı. Beni kendi aşkın İçin seçtiğin zamanlar hiçbir şey mevcut
değildi. Ben ezelde, en eski zamanlarda seninle beraber idim, senin nedîmin, dostun
idim. Boylece mademki ben seninle beraber oldum, sen de benimle oldun, şu halde
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

niçin görünmüyorsun, gizleniyorsun? Gören göz de sensin, söyleyen, İşiten de

sensin. Gözümüze perdeler çeken, hakikati bize göstermeyen de sensin, perdeleri
yırtan da sensin."

Hazreti Mevlânâ'nın istiğrâkı ve Kendinden Geçiş Hali

Hazreti Mevlânâ'nın güzel ve tesirli şiirlerinin çoğu, onun aşk-1 ilahi ile
kendinden geçiş halinde söylenmiştir. Nedir bu kendinden geçiş hali? Allah'ın has
kullan, ermişler, Hakk'a yakınlık ve vuslat makamına ulaştıkları vakit. Hakk'm
letâfeti, güzelliği, kudreti ve yüceliği karşısında hayran kalırlar. Güzelle güzeli büyük
yaratıcının güzelliğinin etkisinde kalarak sanki bir manevi şarap, bir muhabbet şarabı
içmiş gibi kendilerinden geçerler. Bunların mest olduklarım, kendilerinden
geçtiklerini peygamberimizin şu hadis-i şerifi haber vermektedir:

‫ان الله تعالى شرابا آعده آلوليا ئه اذا شربوا سكروا واذا شكروا طابوا واذا طابوا صامتوا‬
"Allahu Tealâ hazretleri velileri İçin öyle bir şarap hazırlamıştır ki, onu
içtikleri zaman mest olurlar, mest olunca hoş hal olup, kendilerinden geçerler,
kendilerinden geçince de susarlar, sessiz kalırlar." Anlattıklarına göre peygamber
efendimiz:
‫قاب قوسين آو آدنى‬
"O'nunla arasındaki mesafe, iki yay kadar ve daha yakın idi." (53/9) âyetinin
haber verdiği gibi Hakk'a tam yakınlık ile şereflenince, bu lutfa mazhar olunca, celâli
ve cemâli yüce olan AHah'ı mana gözü ile görünce, İlahî emânetleri, 0 Rabbanî
rumuzları keşfedince tarif edilemez ruhanî zevkler İçinde kendinden geçmişti. Yüce
peygamberimizi kendinden geçiren bu manevî şarap, sevgi şarabı, hakîkat şarabı idi.
Hazreti Mevlânâ, velîleri, Allah'ın has kullarım kendinden geçiren bu mana
şarabının vasfında birçok şiirler söylemiştir. Onlardan birkaç tanesini almadan
geçemiyorum. Bu şiirleri dikkatle, düşünerek okursak, anlatılması va anlatması pek
zor olan bu hali, Allah'ın lutfu ve inâyeti ile az çok olsun anlayabileceğiz:

‫ازان شراب كه كر جرعهء ازو بجكد‬

‫زخاك شوره برويد همان زمان كلزار‬
‫شراب لعل كه كر نيمشب برارد جوش‬
‫ميان جرخ وزمين يرشود ازوانوار‬
‫بياكه در دل من رازهاى ينهانست‬
‫شراب لعل بكردان وبردهء مكذار‬
‫مراجومست كنى انكهى تماشاكن‬
‫كه شير مست جكونه است درميان شكار‬
 ‫‪HAZRETİ MEVLÂNÂ‬‬

‫ببين تو حال جوانان كهف كان خوردند‬

‫خراب سيصد ونه سل مست اندرغار‬
‫جه باده بودكه موسى بساحران در ريخت‬
‫كه دست وياى بدادند مست وبيخود وار؟‬
‫زنان مصر جه ديدند بر رخ يوسف‬
‫كه شرحه شرحه بريدند ساعد جونكار؟‬
‫صحابيان كه برهنه بييش تيغ شدند‬
‫خراب ومست بدند از محمد مختار‬
‫غلط‪ ،‬محمد ساقى نبود‪ .‬جامى بود‬
‫يراز شراب وخدا يود سافى ابرار‬
‫كدام شربت نوشيد يورهء ادهم‬
‫كه مست وار شداز ملك ومملكت بيزار‬
‫جه سكر بود كه آوازداد سبحانى‬
‫كه كفت رمز آنا الحق ورفت بر سر دار‬
‫ببوى آن مى شد آب روشن وصافى‬
‫جومست سجده كنان مى رودبسوى بحار‬
‫جه بيهشانه ميى دارد اين شب زنكى‬
‫كه خلق را بيكى جام مى برد ازكار؟‬
‫زلطف وضعت صانع كدام راكويم؟‬
‫كه يحر قدرت اورا بديد نيست كنار‬
‫شراب عشق بنوشيم وبارعشق كشيم‬
‫جنانك اشتر سرمست در ميان قطار‬
‫كجا شراب طهور وكجا مى انكور‬
‫طهور آب حياتست وآن دكر مردار‬
‫دمى جوخوك وزمانى جو بوزنه كندت‬
‫بآب سرخ سيه روى كردى آخر كار‬
‫دلست خنب شراب خدا‪ ،‬سرش بكشا‬
‫سرش بكل بكرفتست طبع بد كردار‬
‫)‪(Dîvân-ı Kebîr, c. in, nr. 1135‬‬

‫‪"O, öyle bir şaraptır ki, ondan yere bir yudum damlasa, ot bitmeyen çorak‬‬
‫‪yerden güller biter, gülistanlar meydana gelir, o, öyle bir lal renkli şaraptır ki. gece‬‬
‫‪yarısı coşup köpürse gökler, yerler nur ile dolar, parıl panl parlardı. Gel, gel, benim‬‬
‫‪gönlümde sırlar var. 0 lal renkli şarabı sun, sun da gönlün perdesi açılsın, sırlar‬‬
‫‪meydana çıksın. Sevgilim, sen. beni güzelliğin ile mest edince beni seyret ... ٨٧‬‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

alanında mest arslanm nasıl olduğunu gör ... Ashâb-1 kehf gençlerinin halini gör.
Onlar bu aşk şarabından içtiler de, tam üç yüz dokuz yıl harab bir halde, mağarada
mest olup yatıp uyudular, o, nasıl bir şaraptı ki, Musa peygamber onu, büyücülere
verince onlar serhoş oldular, kendilerinden geçtiler, ellerini ayaklarım kırdırdılar.
Mısır'daki kadınlar Yusuf'un güzelliğinin serhoşu oldular da, kınalı parmaklarım
parça parça doğradılar. Kılıçların önüne, kalkansiz ve zırhsız atılan sahabe, Hazreti
Muhammed'in sunduğu iman şarabıyla mest olmuşlar, kendi kendilerinden
geçmişlerdi. Hayır, yanlış söyledim, Hazreti Muhammed 5211 değildi ki şarabı
sunsun, o, Hak şarabıyla dolu bir kadehti. îyi kişilere, ermişlere şarap sunan Cenâb-1
Hak idi. Ibrahim Edhem hangi şaraptan İçmişti de, kendinden geçmiş, tacını tahtım
bırakmış, memleketinden kaçmıştı. Bu ne biçim kendinden geçme idi? Bayezid bu
şaraptan İçince "Kendimi noksan sıfatlardan tenzih ederim" dedi. Ayni şaraptan
Hallâc-1 Mansur İçince "Ben Hakk'im" diye bağırdı da darağacma çıktı. 0 şarabin
kokusunu aidi da sular, tertemiz bir hale geldi. Serhoşlar gibi secdeler ederek, dereler
halinde denizlere doğru koşmaya başladılar. Şu karanlık gecenin, akil fikri alan nasıl
bir şarabı vat ki, insanları bir kadehi ile uyutmada, onlan İşten güçten alıkoymadadır.
0 eşsiz büyük sanatkârın lütuflarından, iyiliklerinden hangisini söyleyeyim? O’nun
kudret denizinin kıyısı bucağı görünmez ki ... Biz, aşk şarabını İçelim, sermest bir
deve gibi kervana katılalım, aşk yükünü çekelim. Nerede tertemiz Hak şarbı, nerede
üzümden yapılan şarap ... Tertemiz şarap "Ab-1 hayat" tir. öbürü ise pisliktir, üzüm
şarabı, İçeni bazan domuzlaştınr, bazan da maymun haline sokar. 0 kırmızı şarap,
sonunda senin yüzünü kapkara eder. Allah şarabının küpü gönüldür, 0 küpün ağzını
26, 0 küpün ağzını İŞİ gücü kötülük olan tabiat, çamurla örtmüştür. 0 pis balçığı
küpün ağzından kaldır, at."

Hazreti Mevlânâ başka gazellerinde de şöyle buyururlar:

‫بيش ازان كندر جهان باغ ومى وانكور بود‬

‫از شراب اليزالى جان ما مخمور بود‬
‫ما ببغدادم جهان جان انا الحق مى زديم‬
‫بيش ازان كين دار وكير ونكتهء منصور بود‬
‫ييش ازان كين نفس كل درآب وكل معمارشد‬
‫درخرابات حقايق عيش ما معمور بود‬
‫جان ما همجون جهان بد جام جان جون آفتاب‬
‫از شراب جان جهان تاكردن اندر نور بود‬
‫ساقيا اين معجبان آب وكل را مست كن‬
‫تابداند هريكى كو ازجه دولت دور بود‬
‫جان فداى ساقيى كز راه جان در مى رسد‬
‫تا براندازد نقاب ازهرجه ان مستور بود‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. II, nr. 731)
130 HAZRETİ MEVLÂNÂ

"Dünyada bağ, şarap ve üzüm yaratılmamış iken bizim canimiz, zevalsiz bir
şarapla mest ve mahmur idi. Mansur'un 0 nükteli sözünün kavgası, gürültüsü
olmadan önce, bizruh dünyâsı Rgddda ‫( ان المن‬Ben Hakk'un) diyorduk ‫نني كل‬
Cenâb-1 Hak, Hazreti Adem'i daha balçıktan yaratmadan önce, hakikatlar
meyhanesinde bizim diriliğimiz mükemmeldi, biz çok mutlu idik. Bizim canimiz, 0
dünyada güneş gibi can kadehi kesilmişti de, can şarabından o dünya, boğazına kadar
nurlara gömülmüştü. Ey 5211, şu balçık aleminde, kendini üstün görenleri serhoş et
de, onlar nasıl bir devletten, bahttan uzak düştüklerini anlasınlar. Can yolundan çıkıp
gelerek gizlenmiş, örtülmüş her ne varsa onlan ortaya döken, açığa çıkaran sakîye can
fedâ olsun."
Hazreti Mevlâna, başka bir şiirinde ise İlahî aşkta, gönül sırlarını açıklamak-
tadır:

‫اي دل ز با مداد توبر حال ديكرى‬

‫وز شور خويش در من شوريده ننكرى‬
‫اى دل جه اتشى؟ كه بهر باد برجهى‬
‫واز باد برترى‬ ‫ كز اتش‬،‫نى نى دال‬
‫ دانم كه اين زمان‬،‫اى دل توهرجه هستى‬
‫خورشيد وار يردهء افالك مى درى‬
!‫ اي دل جه كوهرى‬،‫جانم فدات يارب‬
‫ نه مشترى‬،‫نى جرخ قيمت تو شناسد‬
‫سى سال دربى تو جومجنون دويده ام‬
‫اندر حزيره ء كه نه خشكيست ونى تري‬
‫عافل بدم ازان كه تو مجموع هستي‬
‫مشغول بود عقل بايمان وكافرى‬
‫ عكس تست‬،‫ايمان وكفر وشبهه وتعطيل‬
‫ وهم حوض كوثرى‬،‫هم جنتى ودوزخ‬
‫ بيرون زهر دوكون‬،‫اي دل توكل كونى‬
‫ وازجيزها برى‬،‫اى جمله جيزها تو‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. IV, nr. 2978)

"Ey gönül, sabahtan beri sende başka bir hal var. Oyle coşkunsun, öyle
kendinden geçmişsin ki, senin gibi coşkun ve dağınık olan beni göremiyorsun. Ey
gönül, sen nasıl bir ateşsin ki, nereden gelirse gelsin her rüzgar seni canlandırıyor,
alevini arttırıyor. Hayır, hayır, sen ateşten de üstünsün, rüzgardan da. Ey gönül, ben
seni anlatamam ki sen her ne isen osun. Ancak ben şu kadarım biliyorum ki, sen
şimdi güneş gibi göklerin perdelerini yırtmaktasın. Ey gönül, sen nasıl bir incisin,
senin değerini ne gökler bilir, ne de Müşteri yıldızı. Gönlü yarattığın İçin canim sana
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

feda olsun, Allahım! Otuz sene mecnun gibi senin arkandan koştum durdum, hem de
ISSIZ, vahşî bir adada, yaş ve kuru bulunmayan bir adada senin ardından koştum. 0
zamanlar ben, herşeyin, her varlığın senin eserin olduğundan habersizdim, gâfildim.
Aklim iman ve küfür düşüncelerine takihp kalmıştı. Halbuki İmanın da, senden gelen
senin nurundan ibaret bir lütuf! Kâfirliğin, şüphenin, her şeyi yapma gücünün sende
olduğuna dair İnanç da senin bir takdirindir. Sen hem cennetsin, hem cehennem, hem
de kevser havuzu. Ey gönül, sen iki cihandan da dışarı, bütün bir kâinatsın, her şey
senden ibaret, fakat sen her şeyden münezzehsin, her şeyden berisin."

Yukardaki şiirlerde Hazreti Mevlânâ'nın açıkladığı gönül ve aşk sırlarını izah

etmeğe kalksak, defterler dolar, mevzu karışır. Ey hakîkati ve Hakk'ı arayan dost,
şunu iyi bil ki, Hudâvendigâr efendimiz aşkta hadsiz ve hesapsız derecede heybet,
ihtişam ve şan sahibi idi. Kendilerini İdrâk ettikleri günden vefatı gününe kadar aşkı
ve şevki artardı, o, aşkının ve şevkinin kat kat artmasıyla yetinmiyor, daima daha da
artmasını istiyordu.
Aşk-ı İlâhîde, kendisini kaybettiğine, yok olduğuna dair bir şiirinde remizli bir
ifade ile kendi değerli varlığına İşaret ederek buyuruyor ki:

‫تمام أوست كه فانى شدست اثارش‬

‫بدوستكانئ اول تمام شد كارش‬
‫مرادليست خراب وخراب درره عشق‬
‫ خرابا تى بيكبارش‬،‫خراب كرد‬
‫ كر فتاده مى خواهى‬،‫ «بيا‬: ‫بكوبعشق‬
»‫ بيا وبردارش‬،‫جنان فتاده كه خواهى‬
‫ كه مى ترسم‬،‫ زدورش ببين‬،‫ميا بييش‬
‫ كه بسوزى زسوزاسرارش‬،‫زشعلها‬
‫وكر بكيردت اتش بسوى جشم من ا‬
‫كه سيل سيل روانست اشك در بارس‬
‫برآر بانك وبكوهر كجاكه بيما ريست‬
» ‫« صالى صحت ودولت زجشم بيمارش‬
‫برابكوه وبكوهر كجاكه خفته دليست‬
» ‫« صالى بينش ودانش زبخت بيدارش‬
‫كه نور « من شرح الله صدره » شمعيست‬
‫كه در دوكون نكنجد فروغ انوارش‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. Ill, nr. 1282)

"Bu maddî varlığımızın, bu vücudumuzun eserleri fanîdir, fakat bu

varlığımızın ötesinde bulunan ruhumuz, manevî varlığımız tamamıyla ondan
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

ibarettir. Ezelde onun aşkıyla İçilen ilk kadehle İş tamamlandı. Benim aşk yolunda
harab olmuş bir gönlüm var. Aşk meyhanesine çok bağlı oluşu onu birden yıktı,
harabın harabı etti. Aşka de ki, sana gönül vermiş, sevginle yıkılmış, harab olmuş
birini istiyorsan, istediğin âşık düşmüş, yerlere serilmiştir. Gel, elinden tut kaldır.
Senin aşkınla yıkılmış bu zavallıya sakin pek yakın gelme, onu uzaktan seyret,
çünkü korkuyorum ki, içindeki ateşin alevleri, seni de yakmasın. Eğer, onun ateşi
seni tutuşturursa, 0 zaman sen gözlerimin önüne gel, inciler saçan gözlerimden seller
gibi yaşlar akmadadır. Göz yaşlarım, senin ateşini sondürebilir. Seslen, onun hasta
gözleri şifalar veriyor, "Nerede bir hasta varsa gelsin, sıhhat, sağlık zamanı geldi”
diye bağır. Dağlara çık ve nerede gönlü uyumuş kalmış birisini görürsen, aşkın
uyanık bahtinin, gönlü uykuda olan herkese görüş, biliş lütfedeceğini haber ver.
Onlara "gelin, gelin" diye seslen.

‫آفمن شرح الله صذره لالسالم فهو على نور من ربه‬

"Allah'ın göğsünü İslâm'a açtığı kimse, Ben'den bir nûr almadı mi?" (39/22)
âyetinin nûru, öyle bir mumdan gelir ki, 0 mumun nurlarının parıltısı, iki dünyaya
da sığmaz.
Hazreti Mevlânâ'nın bu beyti Şeyh Galip'in şu beyitini hatırlatıyor:

Bir şu‘!esi var ki şem،-i cânın

2105112 sığmaz âsumânın

Yine başka bir gazelinde Hazreti Mevlânâ aşkın, onu ulaştırdığı muhteşem bir
makamın manevî zevklerinden bahsetmektedir:

‫اين نيمشبان كيست جومهتاب رسيده ؟‬

‫بيغامبر عشقست زمحراب رسيده‬
‫آورده يكى مشعله آتش زده در خواب‬
‫ازحضرت شاهنشهء بى خواب رسيده‬
‫اين كيست جنين غلفله در شهر فكنده ؟‬
‫بر خومن درويش جوسيالب رسيده‬
‫اين كيست؟ بكوييدكه در كون جزاونيست‬
‫شاهى بدرخانه بواب رسيده‬
‫اين كيست جنين خوان كرم باز كشاده ؟‬
‫خندان جهت دعوت اصحاب رسيده‬
‫دلهاهمه لرزان شده جانها همه بي صبر‬
‫يك شمه ازان لرزه بسيماب رسيده‬
‫آن نرمى وآن لطف كه بابنده كند او‬
‫زان نرمى وزان لطف بسنجاب رسيده‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫زان ناله وزان اشك كه خشك وتر عشقست‬

‫يك نفمهء تر نيز بدوالب رسيده‬
‫يك دسته لكيدست بزير بفل عشق‬
‫ازهبر كشاييدن ابواب رسيده‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. V, nr. 2336)

"Bu gece yarısı, böyle ay ışığı gibi nurlar saçarak gelen kimdir? Bildim,
bildim, bu aşk peygamberidir, mihrabdan çıkageldi. Aşk peygamberi, bir meşale
getirmiş de uykuyu ateşlere vermiş, yakmış, yok etmiş. Bu nerelerden gelmiş? Bunu
kim göndermiş? o, hiç uyumayan, uyku nedir bilmeyen padişahlar pâdişâhının
yanından gelmiş. Bu şehre bu velveleyi, bu gürültüyü salan kimdir? o, dervişin
harmanına sel gibi gelip çatmış kâinâtta, varhk âleminde ondan başka kimse
bulunmayan, tek olan, eşsiz olan kjmdir? Söyleyin! Bir padişah ki kalkmış, gece
yarısı değersiz bir kulunun yanma, bir kapıcının kapışına gelmiş. Kimdir? Bu ki,
yarattıklarına bir kerem sofrası açmış, herkesi yediriyor, içiriyor. Gülerek dostlan
davete gelmiş. O'nun büyüklüğü, 0'nun kudreti karşısında, bütün gönüller tir tir
tikremede, bütün canlar sabırsız. 0 korkunun, titreyişin bir zerresi de civaya düşmüş
de titreyip duruyor. Kullarına gösterdiği yumuşaklık, 0 lütuf var ya, İşte 0
yumuşaklıktan, 0 lütuftan bir parçacığı da sincap postuna nasib olmuş. Aşkın
getirdiği üzüntüler, feryatlar, iniltilerden ıslak bir nâğme de su dolabına verilmiş de
bu ytizden ağlayarak, inleyerek dönüp duruyor. Aşkın koltuğu altında bir deste anahtar
var. O, bu anahtarlarla açılamayan bütün kapılan açmağa gelmiş."
Hazreti Mevlânâ, başka bir şiirinde de aşkı şöyle anlatıyor:

‫عشق اندر فضل وعلم ودفتر واوراق نيست‬

‫هرجه كفت وكوى خلق ان ره ره عشاق نيست‬
‫شاخ عشق اندر ازل دان بيخ عشق اندرابد‬
‫اين شجر راتكيه بر عرش وثرى وساق نيست‬
‫عقل را معزول كرديم وهوارا حدزديم‬
‫كين جالدت اليق اين عقل واين اخالق نيست‬
‫تاتو مشتاقى بدان كين اشتياق توبتيست‬
‫جون شدى معشوق ازان بس هستى مشتاق نيست‬
(Dîvân-ı Kebir, 6.1, ٣. 395)

"Aşk, üstünlükte, bilgide, defterde, kitap sahifelerinde değildir. Halk

dedikoduya düşmüştür ya, 0 yol âşıkların yolu değildir. Aşk, öyle bir nur ağacıdır ki,
dallan ezelde, kökleri de ebeddedir. Bu ağaç, ne arşa dayanır, ne de yeryüzüne, bu
ağacın gövdesi de yoktur. Biz, akil İşten, güçten attık, hevesi de bir iyice dövdük.
Çünkü bu ululuk, şu akla, şu huylara lâyık değildir. Sende fani güzellere karşı bir
iştiyak, bir özlem var ya ... Bil ki bu iştiyak senin İçin bir puttur. Sen. kendinde
kendini bulur da kendin sevgili olursan, sende özlem kalmaz."
134 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

‫ خوش هو سيست عاشقى‬،‫جان بفداى عاشقان‬

‫ باد هواست مابقى‬،‫عشق يرست اي يسر‬
‫از سوى جرح تازمين سلسله ايست مابقى‬
‫سلسله را بكير اكر در ره خود محققى‬
‫ عشق يكى جنون بود‬،‫عشق ميرس جون بود‬
‫ نى بطريق احمقى‬،‫سلسله را زبون بود‬
‫ خصم تراكجابود ؟‬،‫راه توجون فنابود‬
‫طاقت توكرا بود ؟ كاتش تيز مطلقى‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. V, nr. 2470)

"Âşıklara canlar f’edâ oLsun, aşk hoş bir hevestir. Ey oğul, aşka bağlan, geri
kalan şeyler boştur, havadır. Gökyüzünden ta yeryüzüne kadar ateşten bir aşk zinciri
sarkıtmışlardir, eğer Hakk'ı, hakikati seviyor isen 0 zincire sanl, yukarılara çık. Sen,
"Aşk nasıl şeydir?" diye sorma. Aşk, bir çeşit deliliktir, divâneliktir, insani zincire
vurdurur, fakat bu zincir ahmaklara, akılsızlara vurulan zincir değildir. Aşk yoluna
düşüp, yokluğa ulaştıktan sonra sana nerede, kim düşman olacak? Senin gücün
kuvvetin kimde olabilir 117 Sen, yakıp kavuran, tam gerçek bir ateşsin."

‫ بكذار زحيرى‬،‫عاشق شووعاشق شو‬

‫سلطان بجهء اخر تاجند اسيرى‬
‫هرجند ازين سوى ترا خلق ندانند‬
!‫آن سوى كه سونيست جه بى مثل ونظيري‬
‫اين عالم مركست ودرين عالم فانى‬
‫كرزانك نه ميرى نه بس است اين كه نميرى؟‬
‫در نقش بنى ادم توشيرخدايى‬
‫بيداست درين حمله وجاليش ودليرى‬
‫ وليكن جو تو هستى‬،‫بيكاه شد اين عمر‬
‫در نور خدايى جه بكاهى وجوديرى‬
‫اندازهء معشوق بود عزت عاشق‬
.‫اى عاشق بيجاره ببين تازجه تيرى‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. VI, nr. 2627)

"Âşık ol, âşık ol da üzüntüden kurtul. Sen, padişah oğlusun, ne zamana kadar
dünyânın esiri olarak kalacaksın? Bu fanî dünyada, kimse seni bilmesin, tanımasın.
Fakat sen, yönü olmayan 0 âlemde eşsizsin, benzerin yoktur. Bu âlemde her şey gelip
geçicidir, bu dünya ölümlü dünyâdır. Bu fani dünyada bey değilsen ne çıkar?
Ölmüyorsun, yaşıyorsun ya, bu 52112 yetmez mi? Sen, insan şeklinde bir Allah
arslanisin. Bu hal, faziletinden, çalışıp çabalamandan, yiğitliğinden belli, ömür geldi
geçti, fakat mademki sen varsın, Allah'ın nuru içindesin, ha er olmuş, ha geç.
‫‪ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ‬‬

‫‪Sg^^d‬‬ ‫‪e i, kadri, sevenin izzeti iledir. Ey çaresiz âşık! Bak bakalım, kudretin‬‬

‫مم ى م عشق رفت مع سبن مع‬

‫آب حياتست عشق‪ ،‬در دل وجانش يذير‬
‫هركه جز عاشقان‪ ،‬ماهى بى آب دان‬
‫مرده وبؤ مرده است كرجه بود اووزير‬
‫عشق جوبكشاد رخت سبزشود هر درخت‬
‫برك جوان بر دمد هزنفس از شاخ يير‬
‫)‪(Dîvân-ı Kebîr, c. 111, nr. 1129‬‬

‫‪"Aşksız geçen ömrü, hiç hesaba katma, yaşadım sanma. Aşk, 2-1 hayâttır,‬‬
‫‪onu canla, gönülle kabul et. Âşıklardan başkasını, sudan ayrılmış bahk bil. 0 vezir‬‬
‫‪bile olsa, sen onu ölmüş, çürümüş say. Aşk, eşya dengini açınca, her ağaç yeşillenir.‬‬
‫"‪Kaçamış ağaçtan biten taze yapraklar, her an meyve verir.‬‬

‫آن روح راكه عشق حقيقى شعارنيست‬

‫نابوده به‪ ،‬كه بودن او غير عارنيست‬
‫در عشق باش مست كه عشقست هرجه هست‬
‫بى كار وبار عشق بردوست بارنيست‬
‫كونيد‪ «:‬عشق جيست؟» بكو‪ « :‬ترك اختيار »‬
‫هركو زاختيار نرست اختيار نيست‬
‫عشقست وعاشقست كه باقيست تابد‬
‫دل برجزين منه كه بجز مستعارنيست‬
‫تاكى كنار كيرى معشوق مرده را ؟‬
‫جانرا كنار كيركه اورا كنار نيست‬
‫آن كز بهارزاد بيرد كه خزان‬
‫كلزار عشق را مدد از نو بهارنيست‬
‫براسب تن ملرز سبكتر يياده شو‬
‫برش دهر خداي كه برتن سوارنيست‬
‫انديشه را رهاكن ودل ساده شوتمام‬
‫جون روى آينه كه بنقش ونكار نيست‬
‫)‪(Dîvân-ı Kebîr, c. I, nr. 455‬‬
 HAZRETİ MEVL.ÂNÂ

"Gerçek aşka tutulmamış, o sevgiyi kendine İş edinmemiş ruhun yok olması

daha iyi, çünkü onun varlığı ayıptan, ardan başka bir şey değildir. Hakikî aşkla mest
ol, kendinden geç, çünkü dünyada ne varsa hep aşktan ibarettir. Aşkla meşgul
olmaktan başkayapıp
öy e kilsteği Layık biı٦arzusunu,
dostayajpmama iş güç yoktur. "Aşk
irâdeyi terknedir?" diye
etmedir, sorarlarsa
ihtiyari de ki, aşk
terktmeyede

hayır yoktur, iyi insan değildir. Ebedî olarak bakî kalan ancak aşktır. Bundan
başkasına gönül verme, hepsi eğretidir. Ne vakte kadar f'anî olan, ölü sayılan
sevgiliyi kucaklayacaksın? öyle bir cani kucakla ki, ona son yoktur. Baharda doğan
şey, güz mevsiminde ölür. Aşkın gül bahçesine bahardan imdad yoktur. Aşk
çiçeklerinin ilkbaharın yardımına ihtiyaçları bulunur mu? Ten atının üstünde titreyip
durma, in aşağı. Ondan daha hızlı giden bir yaya ol, Allah, ten duygularına
kapılmayan, tenden kurtulan kişiye, kanat ihsan eder. Düşünceleri, endişeleri bırak,
üzerinde nakış süsü, resim bulunmayan ayrianin yüzü gibi gönlün tertemiz olsun."

Velîlerde Husûle Gelen "Tevhid" ve "ittihâd" Halinin

Ne Olduğu ve Hazreti Mevlânâ'nın Bu Husustaki
Görüşleri

Ey hakikati arayan okuyucu! Allah seni, aradığın hakikatin ve ledunnî

bilgilerin en son noktasına eriştirsin. Şunu bil ki, bu hallerin anlaşılması da,
anlatılması da çok zordur.
Allah'ın sevgili velîlerinin ulaştıkları bu mertebeler, bu makamlar, maddî bir
makam, gözle görülür rütbeler, haller değildir ki anlatılsın, tarif edilsin. Böyle olduğu
halde pek az da 0152, bunları anlamağa çalışalım:
"Tevhid"\n manası, bir bilmek, bir demektir. Yani AHah'ı, tek. eşsiz, ortaksız
olarak bilmek ve öyle olduğuna inanmaktır. Nitekim. Cenâb-1 Hak, Kur’ân-1
Kerimde:

‫التجعل مع الله الها آخر‬

"Allah ile beraber başka bir tann edinme, yani Allah'tan başka bir tanrıya
inanma." (17/22) diye buyurmuştur.
"lttUıâd"]n manasına gelince, ittihad, bir olmak demektir, ittihad makamı,
tevhid makamından daha üstündür. Çünkü, birincisinde sadece AHah'ı bir bilmek
düşüncesi varken, İkincisinde Allah ile bir olmak bahis konusudur. Bu nasıl olur?
Fânî ve âciz bir varhk olan insan, Allah ile nasıl bir olur? Allah, hâşâ maddî
bir varhk değildir ki, gidelim O'nunla bir olalım, beraber bulunalım.
Anlapşlan, idraklan kıt olan bazı kişiler, insanin Allah'la bir olmasını,
"10/66" (Hakk'a katılma) olarak düşünmüşler, boylece hataya düşmüşlerdir. Hulul
İnancı bir başka bedene giriş manasım taşımaktadır ki, bu İnanç İslâmî bir İnanç
değildir, mü،min‫ ؛‬küfre götürür. Hazreti Mevlânâ bu konuda şöyle diyor:
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 137

‫ نابودن تست‬،‫ حلول نيست‬،‫اتحاد‬

"ittihâd, hulûl değildir, senin yok olmandir."

Gerçekten de Hak'la bir olmaktan, ittihâd 'dan kasıt şudur: Allah yoluna giren
salik, Hak yolu yolcusu, miicâhede, riyâzat ve iyiliklerle, ibadetle kulluk vazifelerini
hakkıyla yaparak, kendi nefsini arındırmış ise 0 kişi ittihada yol bulmuş olur. 0
kişinin Hak'la bir olması demek, Allah'ın emirlerini tam manasıyla yerine getirip,
kendi irade ve arzusunu, Hakk'ın irade ve arzusu ile birleştirmesi halidir.
Büyük velîlerden Evhadeddin-i Kirmanî hazretleri, bu konu ile ilgili bir
rubâisinde şöyle söylüyor:

‫جندان برو اين ره كه دوئى برخيزد‬

‫ورهست دوئى بره روى برخيزد‬
‫ نشوى وليك اكرجهد كنى‬،‫ او‬،‫تو‬
‫جائى برسى كز تو توئى بر خيزد‬

"Bu yola, ikilik kalkıncaya kadar git. Eğer ikilik varsa, bu bir hakikat arkada‫!؛‬
ile ortadan kalkar. Sen, 0 olmazsın, fakat sen cehd ve gayret gösterirsen, bir yere
ulaşırsın ki, senden senlik kalkar."
insanin kendi iradesi, Hakk'm iradesi İçinde yok olursa, insan Hakk'ı idrak
etmiş olur.
Yüzme bilmeyen bir kimse denize düşse, kurtulmak İçin elini ayağını hareket
ettirse, yanlış hareket edince kurtulmak şöyle dursun, gittikçe denize batar. Eğer o
adam olse de deniz üzerinde hareketsiz kalsa, artık onun hareketinin hükmü denizin
hareketine tabidir. Bu hususta Hazreti Mevlâna, Mesnevi de şöyle buyuruyor:

‫آب دريا مرده را برسرنهد‬

‫وربود زنده زدرياكى رهد‬
‫جون بمردى تو زاوصاف بشر‬
‫بحر اسرارت نهد بر فرق سر‬
(Mesnevi, c. I, nr. 2842)

"Denizin suyu, ölmüş kişiyi başının üstüne ahr, suyun yüzünde gezdirir. Diri
olan, denizin elinden nasıl kurtulur? Sen, arzularım öldürür, beşeriyyet vasıflarından
kurtulursan, sırlar denizi, seni başında taşır."
Bu takdirde insan, bu hale gelince "İnsan-ı kamil" olunca bu manaya dair
kendisinden bir söz, bir kelime çıksa, bu söz Hak'tan zuhur etmiş gibi olur. Çünkü
Kur’ân-ı Keıîm'de beyan buyurulduğu üzere, bir ağaçtan da bu manah söz çıkmıştır:

‫تلتآ أتيها نودى من شا طئى الواد اآليمن فى البقعة المباركة من الشجرة يا موسى انى آنا الله رب‬
‫العالمين‬
 hazreti mevlânâ
‫عف‬
"Oraya gelince, o miibârek yerdeki vadinin sağ kısmında bir ağaçtan kendisine
seslenildi. Ey Musa, muhakkak alemlerin Rabbi Allah, benim, ben." (28/30)
Hazreti Mevlân،٦, bu hadiseden ilham alarak bir şiirinde şöyle buyuruyor:

‫درخت آتىش ديدم ندا آمد كه جانامن‬

‫مرا ميخواند آن آتش مكر موسئى عمرانم؟‬
‫دخلت التيه بالبلوى وذقت المن والسلوي‬
‫جهل سالست جون موسى بكرد اين بيايانم‬
‫ توى موسى واين قالب عصاى تو‬،‫بياى جان‬
‫ جو افكنديم ثعبانم‬،‫جو بركيرى عصا كردم‬
‫ تو مرغ ساختى ازكل‬،‫توى عيسى ومن مرغت‬
‫جنانك در دمى در من جنان در اوج بر انم‬
‫منم استون آن مسجد كه مسند ساخت بيغامبر‬
‫جو اومسند دكر سازد زدرد هجر ناالنم‬
‫خداوند خداوندان وصورت ساز بى صورت‬
‫ من نمى دانم‬،‫ تودانى‬،‫جه صورت مى كشى برمن‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. Ill, nr. 1414)

"Ben ateşten bir ağaç gördüm, "Ey benim sevgilim" diye bana seslendi. 0
ateş, beni çağırıyordu. Yoksa ben 11111211 oğlu Musa mıyım? Belalara düşerek çöllere
daldım, kudret helvası, bıldırcın yedim. Kirk yıldır Musa gibi bu çölün etrafında
dönüp dolaşmadayım. Ey benim canim, gel, sen bir Musa'sın, bu beden de senin
sopandir. Bedenini sevdin mi, bedenini tuttun mu onu ağaçtan bir sopa yaparım.
Bedenini attın, hor gördün mü, onu hünerler sahibi bir ejderha haline korum. Sen bir
İsa'sın, ben de senin bir kuşunum. Sen balçıktan bir kuş yaptın, bana bir üfürünce
canlanır, kanatlarımı açar, göklere uçarım. Ben, Medine'deki mescidin direğiyim,
peygamber bana dayanarak hutbesini söyledi, bir başka yere dayanınca ben aynhk
derdi ile ağlar, inlerim. Ey efendiler efendisi, ey padişahlar pâdişâhı! Ey sûretler,
şekiller yaratan, fakat sûretlerden, şekillerden münezzeh olan Allah! Beni ne şekle
sokacaksın? Bunu ben bilemem ki, bunu ancak Sen bilirsin!"

Hudâvendigânmız, başka bir şiirinde şöyle buyurmuştur:

‫ جون فنايم‬،‫از آن باده ندانم‬

‫از آن بيجانمى دانم كجايم‬
‫بجايى درنكنجيدم بعالم‬
‫بجز آن يار بى جارا نشايم‬
» ‫ « جرا باخود نيايى؟‬:‫مراكويى‬
‫توبنما خود كه تاباخود بيايم‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ
‫عل‬

‫توآن نورى كه يا موسى همى كفت‬

»‫ خدايم‬،‫ خدايم من‬،‫« خدايم من‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. Ill, nr. 1526)

"Bilmiyorum, 0 İlahî aşk şarabından nasii yok olup gitmişim? 0 mekansız

güzellik yüzünden, neredeyim, ne haldeyim? Haberim yok. öyle bir yere varmışım ki
dünyaya sığınıyorum. Ben artık 0 mekânı bulunmayan, eşsiz sevgiliden başkasına
yaraşmam. Bana diyorsun ki: Neden kendine gelmiyorsun? Sen kendimi, ne
olduğumu bana göster de kendime geleyim. Sen, Musa'ya, ‘Ben Allah'ım, Ben
Allahîm’ diye seslenen bir nûrsun."

Bir ağaçtan "Ben Allah'ım" diye ses geldikten sonra, yaratılmışların en

şereflisi olan ve İlahî emâneti yüklenmiş bulunan insandan neden böyle bir ses
yükselmesin? Nitekim Hazreti Mevlânâ bir beyitte şöyle buyuruyor:

‫حق زشجر كفت منم وان شد مقبول همه‬

‫كيز زبشر كويداين دور مدارش زعمى‬

"Cenâb-ı Hak, ağaçtan "Ben Hakk'im" diye seslendi. Bu seslenişi herkes kabul
etti, beğendi. Eğer bu sözü bir insan söylese, manevî körlüğünden ötürü böyle söz
söylenmez, deme."
Ariflerin sultani Bayezid-i Be.stâmî hazretleri de, istiğrak halinde

‫عظم شا نئى‬1 ‫سبحانى ما‬

"Ey Allahım, benim şânım ne de yücedir!" diye buyurdu ve kendinde İlahî
tecellîyi gördü. Zamanın kutbu olan 2802011 Cüneyd hazretleri de

‫ليس فى جبتى سو الله‬

"Cübbemin İçinde Allah’tan başka birşey yoktur." dedi. Haliyle Hak
âşıklarının ruhlarım okşayan, Allah aşkıyla darağacma asılan Hallac-I Mansur
hazretleri de, ‫( انا الحق‬Ben Hakkîm) diye bağırdı da öldürüldü.
Hazreti Mevlânâ da bu İlahî tecellîlere nail olmuş, bu makamın en yüksek
derecesine ulaşmış olduğu İçin istiğrak halinde böyle birçok sözler söylemiştir.
Mesela şu beyitlerinde:
‫ وزجام انا الحقى‬،‫ازشربت اللهى‬
‫هر يك قدحى خوردند من باخم وقنينه‬

"İlahî şerbetten, ene'1-Hak şerbetinden herkes birer kadeh İçti. Ben ise sürahi
ile küpü ile İçtim." diye buyurmaktadır.Hazreti Mevlânâ'nın şu şiiri, bu konuyu ne
güzel ifade buyurmaktadır:
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫ما زنده بنور كبر يا ييم‬

‫بيكانه وسخت آشنا ييم‬
‫مه توبه كند زخويش بينى‬
‫كرما رخ خود بمه نما ييم‬
‫در سوزد ير وبال خورشيد‬
‫جون ما يرو بال بركشا ييم‬
‫اين هيكل آدمست رو بوش‬
‫ما قبلهء جمله سجد ها ييم‬
‫آن دم بنكر مبين تو آدم‬
‫تاجانت بلطف در رباييم‬
‫ابليس نظر جدا جدا داشت‬
‫يندا شت كه ما زحق جدا ييم‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. Ill, nr. 1576)

,'Biz, Hakk'in bize lütfettiği nurla diriyiz, 0 nur bizi yaşatıyor. Biz 022 hem
çok yakınız, çok dostuz, hem de 0'ndan uzak düşmüşüz, ona yabancıyız Ne
olduğumuzu, gerçek yüzümüzü göstersek, ay utanır, kendini göstermeye, kendini
beğenmeye tövbe eder. Biz, kolumuzu kanadımızı açsak, güneş bile kolunu kanadım
yakar, yandırır. Şu tertemiz bedenimiz, şu insan şeklinde görünen maddî varlığımız,
bizim gerçek varlığımızın perdesi, yüz örtüsüdür. Aslında, biz bütün secde edenlerin
kiblesiyiz. Sen, balçıktan yaratılan Âdem'e bakma, ona üfürülen nefesi gör de 0
nefese hayran ol. Şeytan, bizim dış yüzümüzü, bedenimizi gördü de, bizde bulunanı
göremedi, bizi Hak'tan ayn sandı."
Bir yerde de Mevlânâ şöyle buyuruyor:

‫منصوراشارت كو از خلق بدار امد‬

‫از تندئى اسرارم خالج زند دارم‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. Ill, nr. 1459)

"Tevhid sırlarına İşaret ettiği İçin Mansur, halk tarafından darağacma çekildi.
Hallâc, sağ olsaydı, sırlarımın azametinden, taşkınlığından ötürü, 0 beni darağacma
çekerdi."
Hazreti Mevlânâ, yukarıda arzedilen şiirler gibi derin manalı daha birçok
şiirlerle tevhid sırlarını açıklamıştır. Başka örnekler alarak bu bahsi uzatmak
istemiyorum. Yalnız Sipehsâlâr hazretlerinin, Hazreti Mevlânâ'ya ait olduğunu
yazdığı, (Tercüme-İ /10/٤-٥ Sipehsâlar, 5. 90) fakat benim, Dîvân-ı Kebîr de
bulamadığım şu iki beyti de almadan geçemiyorum.

‫خارياى من منم خود را زخود فارغ كنم‬

‫تادويى يكسو شود هم من توكردم هم تو من‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 141

‫باتو بنشينم بكام خويشتن بى خويشتن‬

‫تامراسوداى توخالى نكرداند زمن‬

"Allahım, Sana kavuşmama engel olan Sen'in yolunda rahatça yürümeme

mani olan ayağımdaki bu diken, benim kendi varlığındır. Bu sebeple, kendimden
uzaklaşmak, kendimi kendimden kurtarmak isterim. Boylece ben, kendimden, kendi
benliğimden kurtulunca, ikilik ortadan kalkar. Ben, Sen olurum, Sen de ben olursun.
Sen'in aşkın beni benden boşaltmadan ben, benliğimden, kendimden vazgeçmeden,
istediğim gibi Sen'inle oturamam."

Ariflerin haber verdiklerine göre, bu ittihad hali öyle bir makam, öyle bir
haldir ki, buraya ulaşmak saadetine erişen kişi, devamlı olarak bu halde kalamaz. Bu
ağır yüke tahammül edemez.

Hazreti ٣٨٥٧ 1202 02 insan Sevgisi

Hazreti Mevlânâ, kendisini keşfedip de kendinde bulunanı hissettikten sonra,

kendinde bulunanı başkalarında da gördü. Boylece Hak sevgisi ile insan sevgisini
birleştirdi, insani sevmenin de, Hakk'ı sevmek olduğu inancına vardı. Şu beyti
dikkatle ve ibretle okunduğunda Şems hazretlerine karşı duyduğu sonsuz sevginin
kime karşı olduğu açıkça anlaşılır:

‫شمس تبريزخود بهانه ست‬

‫ماييم بحسن لطف ماييم‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. Ill, nr. 1576)

"Zaten Tebrizh Şems de bir bahanedir. Ashnda güzellikte eşsiz olan da biziz,
lütufta eşsiz olan da."
Başka bir şiirinde de, birbirimizin kıymetini bilmemizi, birbirimizi
sevmemizi tavsiye etmektedir. Çünkü sevdiklerimizi, maddî varlıkları İçin değil,
onlarda bulunan İçin, yani Allah İçin seviyoruz.

‫بيا تا قدر همديكر بدانيم‬

‫كه تا ناكه زيكديكر نمانيم‬
‫جومؤمن اينه مؤمن يقين شد‬
‫جرا با آينه ما روكرانيم؟‬
‫غضها تيره دارد دوستى را‬
‫غرضهارا جرا از دل نرانيم؟‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. Ill, nr. 1535)
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

"Gel, gel de birbirimizin kadrini, kıymetini bilelim. Çünkü belli olmaz,

birbirimizden ansızın ayrılabiliriz. Mademki peygamber efendimiz ،Mümin, müminin
aynasıdır’ diye buyurdu, ne diye aynadan yüz çeviriyoruz? Garazlar, kinler dostluğu
karartır, gönlü yaralar. Ne diye garazları gönlümüzden söküp atimiyoruz?"

‫ ما عاشقانمي‬،‫ميان ما درا‬
‫كه تا در باغ عشقت دركشانمي‬
‫مقيم خانهء ما شوجوسايه‬
‫كه ما خورشيد را مهسايه اكنمي‬
‫جوجان اندرجهان كرنا بديديم‬
‫جو عشق عاشقان كربى نشانيم‬
‫وليك اثار ما ييوستهءتست‬
‫كه ما جون جان نهانيم وعيانيم‬
‫آيند‬ ‫هرآن جيزى كه كويى كه‬
‫بباالتر نكر باالى انيم‬
‫توآبى ليك كردابى و محبوس‬
‫درآ درما كه ما سيل روانيم‬
(Dîvân-ı 266/01/, C. 111, nr. 1536)

"Gel, aramıza gir. Biz, Hak âşıklarıyız, gel aramıza katil da sana aşk
bahçesinin kapısını açalım. Gölge gibi evimizde otur, biz Hak güneşinin
komşularıyız. Biz, can gibi göze görünmüyoruz, âşıkların aşkı gibi, izimiz,
nişanımız da yok. Fakat eserlerimiz, sende, senin önünde, çünkü biz can gibi hem
gizliyiz, hem de apaçık ortadayız. Sen, her neden bahsediyorsan, onlardan da yücelere,
daha ötelere bak, biz ötelerin de ateşindeyiz. Sen, su gibisin, fakat çukurda kalmışsın,
mahbussun. Kendine bir yol aç da bize katil, çünkü biz, Hakk'a doğru akan bir seliz."

‫بياباهم سخن ازجان بكوييم‬

‫زكوش وجشمها ينهان بكوييم‬
‫جوكلشن بى لب ودندان بخنديم‬
‫جو فكرت بى لب ودندان بكوييم‬
‫بعان عقل ادلتسيايائ‬

‫كسى با خود سخن بيدا نكويد‬

‫اكر جمله يكيم آن سان بكوييم‬
‫تو با دست توجون كويى كه برا كير؟‬
‫دستان بكوييم‬ ‫جوهمد ستيم از آن‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫بداند دست وبا از جنبش دل‬

‫دهان ساكن دل جنبان بكوييم‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. Ill, nr. 1540)

"Gel de birbirimizle candan konuşalım, kulaklardan, gözlerden gizli olarak

söyleşelim. Gül bahçesi gibi dudaksiz, dişsiz gülelim, düşünce gibi duvaksız, dilsiz
görüşelim. Akl-1 evvel mertebesinde Hakk'm varlığının İdrâki İçinde, dünyânın sırrını
ağzımız kapah olarak da sonuna kadar söyleyelim. Hiç kimse, kendi kendisiyle apaçık
sesle konuşmaz, madem ki hepimiz biriz, dilsiz, dudaksiz gönüllerimizden
birbirimize seslenelim. Sen, nasıl olur da eline tut dersin? 0 el senin midir?
Mademki elimiz bir, ellerimizin de bir olduğundan bahsedelim. El, ayak, gönlün
hareketini bilir, dilimiz susarak, gönlümüz titreyerek söyleşelim."

Mevlânâ'öa insan sevgisi sonsuzdur. Eski Yunan ve Latin şâirlerinden alınızda,

Batı'nın yetiştirdiği en tanınmış klasik şâirlerin, dram muharrirlerinin, filozofların,
mütefekkirlerin, sosyologların hiç birisinde Mevlânâ'nın duyduğu ve duyurduğu insan
sevgisi yoktur. Mevlânâ’yı anlamayanlar, tanımayanlar, onu klasik şâir saymayanlar
utansınlar.

‫ جند ازين ره زنى‬،‫ييشترآ بيشتر‬

!‫ جندتوى ومنى؟‬،‫جون تو منى من توم‬
!‫ با خود جندين لجاج؟‬،‫نور حقيم وزجاج‬
‫ازجه كيريزد جنين رو شنى ازروشنى؟‬
!‫ ازجه جنين احوليم؟‬،‫ما همه يك كامليم‬
!‫خوار جرا بنكر دسوى فقيران غنى؟‬
‫راست جرا بنكرد سوى جب خويش خوار‬
‫ جه دنى‬،‫ جه يمنى‬،‫هر دو جودست توند‬
‫ يك خرد ويك سريم‬،‫ما همه يك كوهريم‬
‫ زين فلك منحنى‬،‫ليك دوبين كشته ايم‬
‫ باهمه اميز كن‬،‫هين زمنى خيز كن‬
‫ باهمه جون معدنى‬،‫با خود خود حبهء‬
‫ وتن كشته عدد صدهزار‬،‫روح يكى دان‬
‫همجوكه بادامها درصفت روغنى‬
‫ جمله بعنى يكى‬،‫جند لفت در جهان‬
‫آب يكى كشت جون خابيها بشكنى‬
‫ جانب هر بانظر‬،‫ خبر‬،‫جان بفرستد‬
‫جونك بتوحيد تو دل زسخن بركنى‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. VI, nr. 3020)
144 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

"Gel, gel, daha yakın gel, bu yol vuruculuk ne zamana kadar sürüp gidecek?
Mademki sen, bensin, ben de senim, artık bu senlik ve benlik nedir? Biz Hakk'm
nûruyuz, Hakk'm aynasiyiz. Şu halde kendi kendimizle, birbirimizle ne diye çekişip
duruyoruz? Bir aydınlık, bir aydınlıktan neden böyle kaçıyor? Biz hepimiz, bütün
insanlar, tek bir vucud halinde, olgun bir insanin varlığında toplanmış gibiyiz. Fakat
neden böyle şaşıyız? Ayni vücudun birer uzvu olduğumuz halde neden zenginler
yoksullan böyle hor görürler? Ayni vücutta bulunan sağ el, ne diye kendi sol elini
hor görür? Her ikisi de mademki senin elindir, ayni tende uğurlu ne demek, uğursuz
ne demek? Biz hepimiz, bütün insanlar hakikatta tek bir cevheriz. Aklimiz da bir,
başımız da bir. Fakat kambur felek yüzünden biri, iki görür olmuşuz. Haydi, şu
benlikten kurtul, herkesle anlaş, herkesle hoş geçin. Sen kendinde kaldıkça, bir
habbesin, bir zerresin, fakat herkesle birleştin, kaynaştın mi, bir ummansm, bir
madensin! Bütün insanlarda ayni ruh vardır, fakat bedenler, tenler yüzbinlercedir.
Nitekim dünyada sayısız badem vardır, ama hepsinde de ayni yağ bulunmaktadır.
Dünyada çeşitli diller, çeşidi lügatler var, fakat hepsinin de anlamı birdir, çeşitli
kaplara konan sular, kaplar kırılınca birleşirler, bir su halinde akarlar. Tevhidin ne
demek olduğunu anlar da, birliğe erersen, gönülden sözü, manasız düşünceleri söküp
atarsan, can, mana gözü açık olanlara haberler gönderir, onlara gerçekleri söyler."

Yukarıda verilen örneklerde Hazreti Mevlânâ'nın insan sevgisi hakkmdaki

duygulan, düşünceleri anlatılmaktadır. Bunları dikkatle okuyup, uzun uzun
düşünenlerin gönül kulaklarına, Hazreti Mevlânâ birçok sırlar söyleyecektir.

Mevlânâ’ya Göre Din, İmân ve Küfür

Bilindiği gibi milyarlarca insani barındıran şu dünyada, çeşitli dinler, çeşitli

mezhepler vardır. Bütün dünyada, şu gök kubbesi altında camiler, kiliseler, havralar
bulunmaktadır. Gerçekten de Hazreti Adem'den başlayarak, tarihin en eski
devirlerinden günümüze kadar gelen çeşit çeşit renkte insanlar, çeşitli milletler,
sayısız mabetlerde İbâdet etmişler, sayısız tapmaklarda kendi yaptıkları putlara
tapmışlardır. Bu bir hakikattir ki, insanların yaratılışlarında inanmak ihtiyacı vardır,
inanmayan insan, İçinde bir boşluk duyacaktır Tevfik Fikret, dinî İnancını
kaybettikten sonra, inanmak İhtiyâcını çok iyi hissetmiş de:

"Bütün boşluk, zemin boş, âsumân boş, kalp ve vicdan boş

Tutunmak isterim, bir nokta yok pîş-i nigâhımda"

diye sızlanmıştı.
Mehmet Akif merhum da: "İmânsız olan pash yürek sînede yüktür" demişti.
Günümüzde de insanlar, ne kadar maddeye yönelmiş olurlarsa olsunlar dinî
inançlardan kendilerini kurtaramamışlardır. Bunun en canh misalini Rusya, bütün
dünyaya gösterdi. Seksen seneye yakın bir zamandan beri komünistlerin
‫؛‬ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

yasakladıkları din, ölduriilemedi. "Din, insanları uyutan bir afyondur." görüşü bütün
gayretlere rağmen çürük çıktı.
insanlar İçin kaçınılmaz ruh bir ihtiyaç olan "din duygusu"na Hazreti MevlanS
1012511 bakıyordu?
Mevlânâ, insani manevî emâneti taşıyan üstün bir varhk olarak gördüğü İçin,
hangi din ve mezhepten olursa olsun insani sevmiştir ve dolayısıyla bütün dinlere
sayg! göstermiştir. Bu yüzdendir ki, 0 büyük velînin tabutu arkasından yalnız
Müslümanlar değil, 0 sırada Konya'da bulunan Hnstiyanlar, Musevîler de gözyaşı
dökmüşlerdir.
11211 hazretlerinin yazdığına göre, Konya'da vâizin birisi, hnstiyanlardan
bahsederken "Allah'a hamd olsun ki, bizi kâfir yaratmadı" diye konuşmuştu. Bu sözü
Mevlânâ'ya duyurdukları zaman, 0 sözü söyleyen ٧212 hakkında "Hem sapık, hem de
bu inançla halkı saptırmada, kendisini hrıstiyanlann terazisi ile tartıyor da bir dirhem
fazla geldim diye böbürleniyor. Gelsin de, kendisini peygamberlerle, erenlerin terazisi
ile tartsın, 0 zaman değerini anlar" buyurmuştu.
Mevlânâ'nın bütün dinlere saygı göstermesi, onun bütün dinleri bir, bütün
dinleri eşit gördüğü anlamına gelmemelidir. Burada İslâmiyet de dahil, bütün dinleri
bir görmek değil, bütün dinlerin hakikatini bir görmek bahis konusudur.
Nitekim Hazreti Mevlânâ, Mesnevî-İ Şerîf in I. cildinin 500. beytin başlığında
aynen şöyle buyurmaktadır:

‫ در صورت روشست نى در حقيقت راه‬،‫اين اختالف‬

"Dinler arasındaki aynlik, ihtilaf, gidiş tarzında ve ibadet ediş şekillerindedir.

Yoksa yolun hakikatinde değildir."
Gerçekten de dünyada görülen, maddi ve manevî herşeyde olduğu gibi çeşitli
dinler de, mezhepler de, Allah'ın güzel isimlerinin ve sıfatlarının tecellîlerinden
meydana• gelmiştir. Şöyle ki, Cenâb-1 Hak, /601" ismiyle olduğu gibi, bu ismin
zıddı olan ”Mudil" ismiyle de mütecellıdir.

‫قل كل يعمل على شاكلته‬

"De ki, İmân edenler de, etmeyenler de kendilerine uygun düşen yolda hareket
ederler." (17/84) âyet-i kerîmesi gereğince, herkes kendi yaratılışına göre İş işlemekte,
amel etmektedir. Herkes kendi hal ve mizâcma uygun olan yoldadır. Bu konu üzerinde
çok dikkatli olmamız gerekir. Herkes kendi mizacına göre hareket ederek kendine
uygun gelen yolu tutmakla, doğru yolu tutmuş olmaz. Yani bir din ve mezhep,
herhangi bir ferdin veya kavmin mizac ve hissiyatına uygun gelmekle, doğru yol
oluvermez. En son Hak dini, Allah'ın kitap ve elçisi ile bildirdiği dindir. Ne mutlu ()
kimseye ki, mizacına, karakterine uygun olan yol, Hak yoluna uygun ola, uygun
düşe.
Gerçek olan şu ki, her şey, bütün varlıklar. İlahî sıfatların ve isimlerin
mazhan olduklarından, birbirine zıt gibi görünen haller, aklımızın ermediği bir
hikmete dayanır. Her şey Hakk'm tasarrufundadir ve her şey Hakk'tandir. Her din ve
HAZRET 146‫ ؛‬MEVLÂNÂ

mezhep erbâbı da O’nun emrini yerine getirmektedir, O'nun çizdiği kader çizgisinde
yürümektedir.
Bu hususta kimseye bir şey söylemeye hakkimiz yoktur. Her mezhep sahibi,
kendi İnancını -başkalarının inancına nisbetle hatalı olduğu halde- doğru bilmiş ve
bildiği yolda yürümüştür. Mevlânâ, bu hususu ‫ لمان‬Mesnevî beyitleri ile açıklamıştır:

‫نردبانها ييست ينهان در جهان‬

‫يايه يايه تا عنان اسمان‬
‫هركروه را نردبانى ديكرست‬
‫را اسمانى ديكرست‬ ‫هر روش‬
‫هريكى از حال ديكر بى خبر‬
‫ملك بايهناو بى يايان وشر‬
(Mesnevi, c. V, nr. 2556)

"Cihânda basamak basamak tâ göklere kadar yükselen gizli merdivenler vardır.

Her topluluğun ayn bir merdiveni vardır, her yürüyüşün başka bir göğü
bulunmaktadır. Her biri, öbürünün halinden habersizdir. Gökler geniş, çok geniş bir
ülkedir, öyle geniş, öyle sonsuz ki, ne başı vardır, ne de sonu!"
Bu beyitlerden, şu netice Çikmaktadırk: Cenâb-1 Hak, her hususta etkili olan
sıfatının gerektirdiği görüşte kendisine kulluk edilsin diye Müslümanlara nisbetle
hatalı olan İnancı, başka dinlerde olan kişilere doğru olarak gösterilmiştir, boylece
hangi dinde olursa olsun, insan yalnız kendi dininin doğru olduğuna inanmakta, başka
dinde olanları sapık yolda saymaktadır. Halbuki Hazreti Mevlânâ bu görüşe
uymamakta, hangi dinde olursa olsun, insanin, Hakk'm yolunda bulunduğuna, yani
Cenâb-ı Hakk'm ona takdîr ve tensîb ettiği yolda yürüdüğüne inanmaktadır. Bu
sebeple o, İslâm'ın dışında olan hiç kimseyi hor görmemekte, hiç kimseyi kâfirlikle
suçlamamaktadır. İslâm'ın dışında olan dinler, "Hak din" değildir, ama Hakk'm İdâre
ve takdîr ettiği dinlerdir.
insanların inançlarında ve ibâdetlerinde Hakk'm ezelî takdiri ve irâdesi tecellî
ettiğinden, "Hidayet yolu" nun dışında kalmış insanlarda, Allah'ın emir ve takdîri ile
"Dalalet yolu", yani sapıklık yolunda yürüyen kullarıdır. Onun İçin bizim
0112, ‫( رب المسلمين‬Müslümanların Rabbi) diye başlamıyor da ‫رب العالمين‬
(Alemlerin Rabbi, her varlığın, herkesin, bütün âlemlerin Rabbi, Allah'tan başka her
şeyin Rabbi) diye başlıyor. Şunu iyi bilmeliyiz ki, hidâyeti de, dalâleti de ancak
Allah yaratır. Her şey. Onun emrine ve ezelî takdirine bağlıdır. Dalâlette kalmış bir
kişiyi de Allah, takdir buyurursa hidayete eriştirir. Hidâyet yolunda yürüyeni de
dilerse dalâlete saptırır. Bu, Hakk'm, akil almaz takdiridir. Şu da bir hakîkattir ki,
doğru yolu bulmakta, yahut doğru yoldan sapmakta ezeli takdirin gereği olduğu gibi,
yine Allah'ın izni ile bizim gayretimizin, çalışmamızın da rolü vardır. Bu sebeple,
arifler "Takdird 626/, gayrete âşıktır" demişlerdir. Dikkat edilirse görülür ve sezilir ki,
Allah, herkesi irâdesini sarfettiği yönde başarıya ulaştırmaktadır. Eğer insanin nefsi
şerle, kötülükle mayalanmışsa, ondan kötü haller, uygunsuz İşler zuhur eder. Eğer
insanin özü temizse, ondan da iyi İşler, makbul hareketler meydana gelir. Yani işlerin
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

iyiliği, kötülüğü, mayanın, özün iyiliğine ve kötülüğüne tabidir. Tekrar arzetmek

gerekir ki, bu görüş yanlış anlaşılmasın, Hazreti Mevlâna bütün dinleri bir
saymamıştır, bütün dinlerin hakikatini bir saymıştır. Elbette Hazreti Muhammed
(s.a.s.) efendimiz en son peygamber ve tebliğ ettiği din de en son din olduğu İçin
İslâmiyet, kendisinden evvel gelen bütün dinleri hükümsüz bırakmıştır. Bu yüzdendir
ki tarafsız olarak ilim aşkı ile hareket eden, çeşitli dinleri tedkik eden ve dinlerin
hakikatini anlayan bazı batılı bilginler, Müslümanlığı seçmektedir. Bu yüzden
meşhur Ingiliz yazan Bernard Shaw (1856 - 1951) "Müslümanlık, İnsanlığın son dini
olacaktır" demiştir.
Dünyada bulunan dinler arasında müşterek inançlar vardır. Mesela ad٠am
öldürmek, hırsızlık etmek, yalan söylemek bütün dinlerde suçtur. Dinlerin bu
müşterek hususlarım gözönüne alarak, Hindistan büyük Türk Moğol Hükümdarı
Ekber Şah (1542-1 605), bütün mezhepleri, dinleri birleştirerek karma bir din meydana
getirmek istemiş, fakat büyük velî imam Rabbanî hazretleri, bu teşebbüsü önleyerek,
bugün Hindistan, Pakistan ve Cava'da yaşayan milyonlarca müslümanm dinlerini
korumalarına sebep olmuştur. Çünkü, Müslümanlık en son din olduğu İçin başka
dinlerden yararlanmasına ihtiyacı yoktur.
Bütün dinlerin hakikatini bir gören Mevlânâ, imânı da küfrü de başka türlü
görmüş, başka türlü anlatmıştır.

‫ بنكرتو بجشم سر‬،‫در مؤمن ودر كافر‬

‫ جز نالهء ياحى نى‬،‫جز نعمرهء يارب نى‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. V, nr. 2578)

"Sir gözü ile gönül gözü ile mü’mine de bak, kâfire de bak. Bunların her
birinde, kendi inançlarına göre, "Yâ Rabbi" sesinden, "ya Hay” haykırışından başka
bir şey yoktur."
Gerçekten de şu gökyüzünü, büyük bir mabedin kubbesi olarak görürsek, o
kubbenin altında camiler, minareler, kiliseler, havralar yükselmektedir. Çeşitli
şekillerde, sayısız çeşitli mabetlerde, türlü türlü renklerde insanlar, türlü türlü
dinlerle, kelimelerle hepsi de tek olan, eşsiz olan Allah'a yalvarıyorlar, 0'ndan yardim
istiyorlar. ٠
O. şânı ne büyük, ne yüce, ne kudretli bir Allah'tır ki, O'nun mübârek ismi
çeşitli lügatlerle, dillerle söyleniyor. 0 da her dili biliyor, herkesin ne dediğini
anlıyor, dünyânın neresinde, hangi mabette olursa olsun kendine el açıp yalvaran her
kulun yakarışlarım, yalvarışlarım dinliyor. Hatta gönüllerinden geçenleri bile
bilmektedir. Mevlânâ, bir Mesnevî beyitinde, acıyan, esirgeyen Allah'ın, kullarım
nasıl gözettiğini ifade buyurur ve der ki:

‫هرجكوشدجان كه درمردوزنست‬
‫كوش وجشم شاد جان ير روزنست‬
(Mesnevî, c. I, nr. 1824)
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

"Canlar pâdişâhının kulağı, gözü pencerededir. Erkek olsun, kadm olsun,

kimin cani ne istiyor, neye çalışıyor, onu gözetleyip durmaktadır.
Gerçekten de Hazreti Mevlânâ'nın ifade buyurduğu gibi, camide el açıp
yalvaran Müslüman da, kilisede istavroz çıkaran Hnstiyan da, havrada dua eden
Musevî de AHah'ı düşünmektedir. Biz, şekilde kalır, görünüşe kapılırsak, insanları,
İnançları ve gittikleri mabetlere göre Müslüman, Hnstiyan ve Musevî diye ayırırız.
Halbuki, Allah'ın nazarında, hangi dinde, hangi mezhepte olursa olsun, hepsi O nun
kullan olup, ezelî takdîri ile O'nun çizdiği yollarda yürümektedir. Bu sebeple Ziya
Paşa der ki: "Birdir nazar-! Hak'ta mecûs ile miiselman"; Allah'ın nazarında ateşe
tapan meccusî de, müslüman da birdir; yani her ikisi de O'nun kuludur.

‫كفر هم نسبت بخالق حكمتست‬

‫جون بما نسبت كنى كفر افتست‬
(Mesnevi, c. I, nr. 1997)

"Bize göre kâfirlik âfettir ama Hakk'a göre onda bir hikmet vardır."
Görmez misiniz? Pervaneler, camide yanan muma da, kilise ve havrada yanan
muma da ayırt etmeden kendilerini atarlar. Cenâb-1 Hak, yalnız müslümanlara değil,
nıüslüman olmayanlara, hatta kendini inkar edenlere bile sofrasını açmış, cömertçe
beslemektedir. Mü'min, kâfır diye onlan ayırmamaktadır.
Mevlânâ, başka bir şiirinde de şöyle buyurmaktadır:

‫كفر وايمان دان درين بيضه سييد وزرده را‬

‫واصل وفارق ميانشان برزخ ال يبغيان‬
‫بيضه را جون زير ير خويش يرورد ازكرم‬
‫كفر ودين فانى شد وشد مرغ وحدت يرفشان‬
(/7271220/172/7, 6. IV, nr. 1940) -

"Şunu iyi bil ki, küfürle İmân, bir yumurtanın akı ile sansma benzer. Onların
aralarım ayıran bir berzah vardır. 0 sebeple birbirlerine karışmazlar. Allah'ın lütfü ile
keremi ile anaç tavuk, onu kanatlarının altına ahnca, küfürle İmân yok olur da vahdet
civcivi yumurtayı deler, çıkar."

Dinin şeklini, dış yüzünü değil, hakikatini gören Mevlânâ, bir rubaisinde:

‫عاشق جويقين دان كه مسلمان نبود‬

‫ كفر وايان بنود‬،‫در مذهب عشق‬
‫ تن وعقل ودل وجان نبود‬،‫درعشق‬
‫ او ان بنود‬،‫هركس كه جنين نكشت‬
)72/4204/1/7 768(
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

"Şunu iyi bil ki, âşık miislüman olamaz, aşk mezhebinde küfürle İmân
yoktur. Aşkta ne ten vardır, ne akil, ne can, ne de gönül, böyle değilse âşık değildir."
Bu fikirler yanlış yorumlanmamalı. "Âşık müsliiman olamaz, aşk mezhebinde
küfürle İmân yoktur" diye buyurmakla Mevlânâ, Hak âşıkı tevhid görüşüne varmazsa,
camilerde, kiliselerde ve başka mabetlerde, çeşitli şekillerde ibadet eden bütün
insanların Allah'a yöneldiklerine, herkes çeşitli dillerle O na yakarışta bulunduklarına,
Ona yalvardıklarına ve bütün dinlerin hakikatlerinin bir olduğuna inanmazsa, () kişi
gerçek ınüslüman olamaz, Böyle bir müsliimanm müslümanlığı taklitte kalmıştır,
tahkike çıkamamıştır. Yani tam manasıyla müslüman olamamıştır, demek
istemektedir.
Yine bir rubaisinde Hazreti Mevlânâ:

‫ زين دوبترى‬،‫ وكفران تو‬،‫كافرتو‬

‫ وبرهردوسرى‬،‫ وأيمان تو‬،‫مؤمن تو‬
(Firûzanfer, /014/91/21 nr. 1940)

"Kâfir de sensin. küfür de sensin, sen ikisinden de betersin. Mü’min de sensin.

İmân da sensin, sen her ikisinin de başısın." diye buyurduğu zaman ayni inancın
başka türlü bir ifadesi olduğunu bilmeliyiz. Çiftçiye tohumu toprak İçinde gizlediği
İçin kâfir dendiği gibi, kendinde bulunanı bilmeyen, hakikatin üstünü örten, kafirdir.
Kendinde bulunanı bilen de, İmân sahibidir, yani mü’mindir. Çünkü Kur’ân-1
Kerîm'de, "Her nerede bulunursanız bulunun, Allah, sizinle beraberdir" (57/4)
buyurmaktadır. Kendinde bulunan İlahî emanetten habersiz olan kâfirdir, haberli olan
da mü’mindir. Bu tasavvuf görüşleri, daha doğrusu vahdet görüşünü hesaba katan
Hazreti Mevlânâ'nın ve diğer mutasavvıf şâirlerin şiirlerinde iman ve küfür
kelimelerini ihtiva eden beyitlerle karşılaştığımız zaman, şaşırıp da tersi manalar
çıkarmayalım. Mesela, Hazreti Mevlânâ'nın şu beytine dikkat edelim:

‫ ايينهء ايان تست‬،‫كفرمن‬

‫بنكر اندر كفر وايمان اى يسر‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. Ill, nr. 1098)

"Benim küfrüm, kâfirliğim, sendeki imânın aynasıdır. Oğlum, sen küfrü de

imânı da bende seyret."
Bu beyitte, "Mü’min, mü’minin aynasıdır" hadisine İşaret edilmektedir. Sen,
neye inanıyorsan, bende onu görürsün. Çünkü ben senin aynamm. Küfrü de. imânı da
sen bende gör, bende seyret demek istemektedir.
Hazreti Mevlânâ, gösteriş İçin ibadet edenlerin, ham sofuların, ruhtan ziyade
şekle önem verenlerin İmânlarını İmân saymaz. 0 imânı, taklitten tahkîke götürmek
ister. Bir rubaisinde şöyle buyurur:

‫تامدرسه ومناره ويران نشود‬

‫احوال قلندرى يسامان نشود‬
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫تايان كفر وكفر ايمان نشود‬

‫ مسلمان نشود‬،‫يك بنده ء حق بحق‬
(Firûzanfer, Rubailer, 804)

"Medrese ile minare yıkılmadıkça, gösterişsiz olarak hakikat yollarında

yürüyen Hak âşıklarının halleri düzene girmez. Menfaat İçin yapılan İbâdet ve taklide
dayanan İmân, küfür sayılmadıkça gerçeği idrak edemeyenlerce küfür telakki edilen,
hakikati arayan, Hakk’ı dileyen kişinin imânı da hakiki İmân olarak kabul
edilmedikçe Allah'ın hiçbir kulu müslüman olamaz."
Bu rubâide, Hak sevgisine dayanmayanların, İmânlarını taklitten tahkike
götürmeyenlerin İnancı bahis konusudur. Bu İnanç, Mevlânâya göre küfürdür.
Ham sûfiler şekle, gösterişe önem vermeyen, rind Hak âşıklarını kâfirlikle
suçlarken, Hak âşıkları da, öze inemedikleri, hakikati bilemedikleri İçin onlan kâfir
: Bu sebepledir ki Hazreti Mevlânâ:

‫ بود جان مسلمانى‬،‫نمى دانى كفرما‬

(Dîvân-ı Kebir, c. V, nr. 2508)

"Bilmez misin ki bizim küfrümüz, 1012 91 1111811 1002 ‫ ا‬canidir." diye buyurur.
Herhangi bir kişinin dış yüzüne bakarak, ona kâfir demenin hatah olacağını Mevlânâ
sik sik hatırlatır. Yine bir rubâisinde şöyle buyurur:

‫بى ديده اكرراه روى عين خطاست‬

‫بر ديده اكر تكيه زدى تير بالست‬
‫درصومعه ومدرسه ازراه مجاز‬
‫انراكه نه جال ست توجه دانى كه كجاست ؟‬
(Bir yazma nüshadan)

"Görmeyerek yol yürürsen, bu ayni hatadır. Eğer her şeyi görüyorum sanarak
gözüne güvenirsen bu hal, bela okudur. Kilisede ve medresede bulunanların
hakikatlarım bilmeden, mecaz yolundan, görünüşlerine bakarak, onların gerçek
yerlerini, nerede bulunduklarını sen ne bilirsin?"

Çok hacıların çıktı haçı zîr-i bağalde

"Birçok hacıların koltuklarının altından haçları çıktı." diyen Ziya Paşa da ayni
hakikati ifade etmiştir
Yukanki örneklerde görüldüğü gibi, Hazreti Mevlânâ herhangi bir kimseye
kâfir demek şöyle dursun, 0 kâfirliğin de, müslümanlığın da ötesine geçmiştir Aşka
ve tevhide ulaşmıştır, Hakk'ı ve hakikati bulmuştur.
Bu hususu aşağıdaki rubailerinde çok açık, çok güzel bir şekilde ifade
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫بيرون زجهان كفر وايان جاييست‬

‫كانجانه مقام هر ترو رعناييست‬
‫جان بايد داد ودل بشكرانهءجان‬
‫انراكه تمناى جنين مأواييست‬
(Firuzanfer, nr. 394)

"Kâfirlik ve İmân cihanından dışarda bir yer vardır. Orası her genç ve her toy
kişinin, her güzelin yeri değildir, öyle eşsiz bir yere, eşsiz bir makama ulaşmak
isteyen kişinin, can şükrânesi olarak can vermesi, gönül bağlaması lâzımdır."
Gerçekten de bu görüş, bu manevî makam, her kula nasip olacak bir makam
değildir. Hazreti Mevlânâ bir başka rubaîsinde, 0 makama varan ârifı anlatır:

‫أزكفر وزاسالم بيرون صحراييست‬

‫ سوداييست‬،‫مارا بميان ان فضا‬
‫ سر رابنهد‬،‫عارف جوبدان رسيد‬
‫ نه آنجاجائيست‬،‫نى كفر ونه اسالم‬
(Firuzanfer, nr. 395)

"Kâfirlikten ve 1011110111 da ötede bir ova vardır. 0 ovanın ortasında

bizim aşkımız, sevdamız bulunmaktadır. Âlif olan kişi, oraya varınca başını yere kor,
secdeye vanr, çünkü orada ne kâfirlik vardır, ne de müslümanhk."
Büyük velî Mevlâna İlahî aşk ile küfür, İmân, yakîn, şüphe engellerini nasıl
aştığını ve Hakk'ı, hakikati nasıl bulduğunu aşağıdaki şiirlerinde ne giizel anlatır:

‫وربكويد كفردارد بوى دين‬

‫آيد ازكفت شكش بوى يقين‬
(Mesnevi, c. I, nr. 2882)

"Âşık, küfürden, kâfirlikten bahsetse, sözünden din ve iman kokusu duyulur.

Onun şüpheye ait görüşlerinde ise, yakîn manası, tam İnanç vardır."

‫در بحر صفا كداختم همجو نمك‬

‫ نه يقين ماند ونه شك‬،‫نى كفرونه ايمان‬
‫اندردل من ستارهء بيداشد‬
‫ هرهفت فلك‬،‫كم كشت در ان ستاره‬
(Firûzanfer, Rubailer, nr. 1070)

"Ben, safâ denizinde, ruhanî zevk denizinde tuz gibi eridim. Bende artık ne
küfür kaldı, ne İmân, ne tam İnanç, ne de şüphe. Gönlümün İçinde bir yıldız peyda
oldu, belirdi, öyle bir yıldız ki, 0 yıldızda yedi kat gök ve her şey kayboldu gitti."
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Hazreti Mevlânâ'nın din, İmân ve küfür hakkmdaki düşüncelerini duyunca,

onun din, İmân babında yeni görüşler getirdiğini yani reform yaptığını sanmayınız.
Bu görüş, sadece Mevlânâ'ya ait değildir. Şu var ki, Hazreti Mevlânâ büyük bir velî
olduğu gibi büyük ve kudretli bir şâir olduğu İçin, anlatılması ve anlaşılması zor
olan bu konuyu çok güzel ve açık olarak beyan buyurmuşlardır. Başka şâirler de bu
konu ile ilgilenmişlerdir. Mesela Şirazİ! 1102112 hazretleri,

‫ميان كعبه وبتخانه هيج فرقى نيست‬

‫بهر طرف كه نظر ميكنى برابراوست‬

"Ka’be ile puthâne arasında hiç fark yoktur. Sen ne tarafa yönelirsen, Allah ile
berabersin, her neye bakarsan, onun sanatım, kudretini görürsün." demektedir.
Başka bir şâirde,

‫كه معتكف دير وكهر ساكن مسجد‬

‫يعنى كه ترامن طلبم خانه بخانه‬

"92221 kilisede kapanıp kalıyorum, bazan da mescitte oturuyorum. Allahım,

ev ev seni arıyorum." diye yazmaktadır. Bir başka şâir de:

‫اتش بزنم بسوزم اين مذهب وكيش‬

‫عشقست بنهم بجاى مذهب دربيش‬
‫تاكى دارم عشق نهان دردل خويش‬
‫ نه دينست ونه كيش‬،‫مقصود تويى‬

"Allahım, beni sana ulaştırmayan bu dini, bu İnancı ben ateşe atar da yakarım.
Mezhep yerine senin aşkını rehber edinirim. Sen'in aşkını ne zamana kadar gizli
tutabilirim? Benim maksadım Sen'sin, ben Sen'i istiyorum. Benim dinle, mezheple
bir ilgim yok." dediği zaman bu şâiri dinsiz, mezhepsiz sanmayınız. "Allah'ım, ben
Sen’in aşkını ön plana aidim, beni sana götürmeyen dini ve mezhebi ben ateşe atar da
yakarım" demek istiyor. Bizim Yunus Emre'miz de:

"Aşk mezhebi dindir bana"

dediği zaman Ben dinsiz miyim demek istemişti?

Yine Yunus Emre hazretleri, İlahî aşkı ön plana alarak, cenneti bile
istemediğini çok samîmi bir dille Cenâb-1 Hakk'a arz etmemişmiydi?

Cennet cennet dedikleri

Birkaç evle, birkaç hûrî
isteyene ver anlan
Bana seni gerek seni
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Tevhidi ve İlâhî aşkı terennüm eden bu görüşler, yalnız Mevlânâ'nın,

Yunus'un ve başka İslâm şâirlerinin görüşleri değil, İslâm'ın görüşüdür. İslâm
görüşündeki bu müsamaha yüzündendir ki, müslümanlar, zaptettikleri memleket-
lerdeki insanların dinlerine saygı ile bakmışlar, karışmamışlar, kiliselerine dokun-
mamışlardır. Bu İnanç yüzündendir ki, yirmi üç yaşında bir delikanlı olan Fatih
Sultan Mehmed Han hazretleri, Bizans patrikine saygı gösterdi, onu yine patrik
olarak yerine oturttu. Bu müsamaha yüzündendir ki, Hilalin (İslâm'ın) girdiği yerde
salib (Hristiyanlik) yaşamış, fakat hnstiyanlartn zaptettikleri İslâm memleketlerinde
Müslümanlığı yaşatmamışlardır. İşte Balkanlar ve Yunanistan, İşte Endülüs, bu
inanışın, bu görüşün canh birer örnekleridir.
Bu konuyu 912211 112012 hazretleri'nin bir beyti ile bitirmek istiyorum.
9 1111010:81 8 10 1012211 192, "Birisi sana tokat vurursa, öteki yanağını çevir" 0:٧٥
buyurmuştu. Peygamber efendimizi de, Tâ’ifte taşlamışlar, mübarek ayaklarım
yaralamışlardı. Hazreti Muhammed (s.a.s.) peygamberlik yetkisini kullansaydi,
zulmedenlerin başlarına taşlar, ateşler yağdırırdı, yahut tufanlarla, şiddetli rüzgarlarla
onlan perişan ederdi. Halbuki aziz peygamberimiz: "Ya Rabbi, bunları benim
yüzümden cezalandırma, 61/821, bunlar cahil insanlardır, ne yaptıklarım bilmezler."
diye niyazda bulunmuştu. Çünkü peygamberler, AHah'ı darıltmadan, 0'nun yarattığı
insandan nefret edilemeyeceğini çok iyi biliyorlardı. Birçoklarının sandıklan gibi,
kafirlik, yalnız AHah'ı inkar etmek değildir. Kafirlik, İslâm'ın prensiplerine sırt
çevirmektir. Kafirlik, İslâmiyet'i yaşamamaktır. Şirazh 112112. şu beyitinde bu gerçeği
ne güzel ifade buyurmuştur:

‫فاكنيم ومالمت كشيم وخوش باشيم‬

‫كه در شريعت ما كافريست رنجيدن‬

"Vefah olalım, melâmet çekelim, hor görülelim. Fakat hâlimizden memnûn

olahm, kimseye darılmayalım, çünkü bizim şeriatımızda incitmek, darılmak, dargın
durmak kâfirliktir."

Mevlânâ'ya Göre insanin Kurtuluşu

Hepimiz, kusursuz insanin hasreti içerisindeyiz. Bu zamanda kusursuz insan

bulmak ne kadar zor. Sevdiğimiz, hürmet ettiğimiz, kusursuz insan olduğunu
sandığımız değerli varlıkların beşeriyyet İcabı bazı hatalarım görünce, İçten
yıkılıyoruz ve "Kusursuz insan bulunamaz" diyerek insanları iyi ve kötü tarafları ile
oldukları gibi kabul edip, sevmek zorunda kalıyoruz. Fakat, bu hususta büsbütün
ümitsizliğe düşmemeliyiz, insanların, manayı kaybederek, maddeyi üstün görmeğe
başladıkları dünyada, binde bir de olsa üstün insanlar, kusursuz insanlar, kâmil
insanlar bulmak kabildir. Onlar maneviyât âleminin, insanlık aleminin güneşleridir.
Bir an İçin şu bildiğimiz madde âleminin güneşinin karardığını, söndüğünü,
yok olduğunu düşünelim: Diinya yüzünde herşey mahvolacaktır, hayat duracaktır. Ya
maneviyât âleminin güneşleri? Biz onların sayesinde yaşıyoruz, onların sayesinde
insanlığımızı İdrâk ediyoruz. Onlar, yeryüzünden çekildikleri zaman, manevî hayat
 HAZRET! MEVLÂNÂ

duracak, insanlar insanlıklarım kaybedecekler, kin, hiddet, yalan, riyâ, kıskançlık,

haset, şehvet ve daha başka birçok kötülükler, yeryüzünü kaplayacak ve insanlar,
insan şeklinde birer canavar olarak birbirlerini yemeye başlayacaklardır.
Bilindiği gibi, vaktiyle Sinoplu bir filozof olan 19:0/67 de güpegündüz eline
bir fener alarak sokaklarda insan aramağa çıkmıştı. Onun çevresinde insan yok
muydu? Bir sürü insan vardı, fakat filozof, onlan insan şeklinde birer kurt, tilki,
tavşan, domuz olarak görüyordu. Onun görüşüne göre sokaklarda insan yoktu,
sokaklar insan şeklinde hayvanlarla doluydu.
Bir filozof hükümdar olan Mark Orel de "Düşünceler" adil kitabında şöyle

"Her sabah, insanlar arasma karışırken düşünüyorum, bugiin insan şeklinde

birtakım canavarlarla karşılaşacağım, onlan ürkütmeden, onlar 6607 0/1716/61077 ısırılmadan
aksam 000, ،36/771, bana ne mutlu!"
Yalnız sufi kadınların 06811, bütün İnsanlığın en mükemmel örneklerinden
olan 0٤0‫تك‬7-‫د‬٧‫ جت’ن‬hazretleri, birgün coşkunluk halinde, 0 zamanın
geleneklerine aykırı olarak açık saçık sokağa fırlamış, çarşıda, pazarda öylece
dolaşmış, ermişlerden Hasan-I Basrî hazretleri'ne rastlayınca yüzünün yarısını örtmüş,
coşkunluğu geçince örtünmeden sokağa çıkmasının sebebini kendisinden sormuşlar.
56٧1٥ ٥٥٧20 11111 ٧ ‫اع‬: "Ben sokaklarda insan görmedim, dükkanların önünde oturan
birtakım tilkiler, sokaklarda dolaşan birçok kurtlar, y er yer birbirleri ile hırlaşan
köpekler gördüm. Bu hayvanlar sürüsü İçinde bir aralık yarını bir insan gördüm, ben
de yükümün. yarısını örttüm."
Herşeyi âıifâne söylemesini bilen Hazreti Mevlânâ şu beyti ile güpe gündüz
fenerle insan arayan Diyojen'i bize hatırlatır:

‫دى شيخ با جراغ كشت كردهشر‬

‫كزديو ودد ملولم انسانم ارزوست‬
(Dîvân-ı Kebir, c. I, nr. 441)

"Diin şeyh eline bir fener almış. Şeytanlardan, canavarlardan bıktım, usandım;
ben gerçek insan istiyorum, gerçek insan istiyorum."
Bir mütefekkir, insanları binalara benzetir. Binaların caddelere bakan tarafları
güzel, temiz ve süslüdür. Arka tarafları ise bakımsız ve kirlidir, iyi insan dediğimiz
kişi, yalnız bir cepheden bakıp, onun iyi taraflarım gördüğümüz, beğendiğimiz
kişidir. Halbuki iyi taralIarını görüp, beğendiğimiz kişinin çok fena tarafları da
olabilir. Aksine, fena saydığımız, nefret ettiğimiz kişilerin de çok iyi tarafları
bulunabilir. Şu halde, insanlar hem iyi, hem de kötüdür. Hazreti Mevlânâ, insana
yalnız bir cepheden bakmaz, insani birçok cepheleri ile ele ahr. insanin kurtuluş
yollarım araştırır. Onu kusurlarından arındırma ve onu gerçek insan yapmağa gayret
sarfeder. Tabiatı İcabı, insanda bulunan hayvanlığı gidermeye uğraşır.
Mesnevinin II. cildinin 1416 numaralı beyti ile başlayan kısmında Mevlânâ
der ki:
"insanin vücudu, İçinde yırtıcı hayvanların dolaştığı bir ormana benzer, parça-
lanmamak, yok olmamak İçin çok uyanık bulunmamız lazım. Bizim vücudumuzda
binlerce kurt, binlerce domuz, temiz, pis, güzel, çirkin binlerce sıfatlar vardır.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

içimizde bulunan bu sıfatlardan herhangi bir Sifat galip gelirse, biz onun
hükmü altına gireriz. Zaman olur, insanin İçinde bulunan kurt. ١'ücud şehrinde
duruma hakim olur, harekete geçer, 0 zaman insandan kurtluk vast! zuhur eder.
Zaman olur, insan ay gibi yusuf yüzlü bir güzel haline gelir, iyilikler, kötülükler,
kinler, nefretler, gizli yollardan, gönüllerden gönüllere akıp durmaktadır. Kalplerde
her an. bir çeşit şey başgosterir. insan, bazan şeytanlasın bazan meleklesir.bazan
tuzak kesilir, bazan da yırtıcı hayvan olur."
Görülüyor ki Hazreti Mevlânâ, insani daha etraflı olarak, çeşitli yönleri ile ele
almaktadır. Şu halde insan, mutlak olarak iyi de değildir, kötü de değildir. Bazan
iyidir, bazan kötüdür. Nitekim bir rubâisinde:

‫كه رشك برد فرشته از ياكى ما‬

‫كه بكريزد ديو زبى باكى ما‬

"Bazan melekler bizim temizliğimizi kıskanırlar, bazan da şeytanlar

kötülüğümüzden kaçar." diye buyurmaktadır.
Bir Mesnevî beytinde de şöyle buyuruyor:

‫جون بسى ابليس آدم روى هست‬

‫بس بهردستى نشايد داد دست‬
(Mesnevi, c. I, nr. 316)

"Madem ki insan yüzlü birçok şeytan vardır, bu sebeple her ele el \ ermek, her
eli tutmak uygun değildir."
insani çeşitli huylan, çe.şitli vasıflan ile mütalaa eden Hazreti Mevlânâ. bir
rubâisinde şöyle buyuruyor:

‫اين صورت آدمى كه درهم بستند‬

‫نقشيست كه در طويلهء غم بستند‬
!‫كه ديو وكهى فرشته وكه وحشى‬
‫ا ين خود جه طلمسست كه برمه بستند‬
(Dîvân-ı Kebîr, 014024/6/, nr. 664)

"insanin şu görünen sûretini, şeklini birbirine zıt birtakım vasıflan

birleştirerek meydana getirdiler. Onun nakşını, suretini gam tezgahında çizdiler,
çamurunu kederle yuğurdular. insan bazan şeytan olur, bazan melek olur, bazan da
yırtıcı canavar kesilir. Bu ne esrarlı varlıktır ki, çeşitli huylar. mezi٠v٠\etler iyilikler,
kötülükler hep onda toplanmıştır".
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Hazreti Mevlânâ. insani bu şekilde gerçeği gören bir gözle, hem iyi ve hem de
kötü vasıflan kendinde toplamış bir varhk olarak gördükten sonra, insani kurtarmayı
düşünür. Onun kurtuluş yollanm araştırır.
insan nasıl kurtulur? Vücut ormanımızdaki vahşi hayvanlar, nasıl yok edilir?
içimizdeki hayvanlan alt ederek, kaybedilen insanlığımızı nasıl bulacağız? Kötü
huylarımızdan nasıl kurtulacağız? Mevlânâ'ya göre, bizim ihtiraslarımız, hiddetimiz
ve şehvetimiz bizim insanlığımızı esâret altına almıştır, insani bu hayvanların
esâretinden nasıl kurtaracağız?
Hazreti Mevlânâ, önce bize bazı tavsiyelerde bulunmaktadır:

‫ زدل بيرون كن‬،‫ حسد وكينه‬،‫حرص‬

‫خوى بد وانديشه تو ديكر كون كن‬
‫ روكمتر كن‬،‫انكار زيان تست‬
‫اقرار ترا سود كند افزون كن‬
٣٠
)/014/2641/0/« 1 1473(

"Hırsı, hasedi, kini gönülden dışarı at. Kötü huyunu, kötü düşünceni değiştir.
Herşeyi inkar etmek sana zarar verir, az inkar et. İkrâr ise yararlıdır, ikrârını çoğalt.”
Mevlânâ, yalnız kötü huylardan değil, dünyaya pek fazla gönül vermekten,
maddî ihtiyaçları İçin çırpınıp durmaktan da kurtulmamızı ve cesur olmamızı ister.

‫تاجند زجان مستمند انديشى؟‬

‫تاكى زجهان يركزند انديش؟‬
‫آنج ازتو تو آن ستد همين كالبدست‬
‫ جندانديشى‬،‫يك مزيله كو مباش‬
(Rubailer, nr. 1828)

"Daha ne vakte kadar bu ihtiyaçlar İçinde çırpınan cam düşüneceksin, daha ne

vakte kadar, şu sıkıntılarla, kavgalarla dolu dünya İçin tasalanıp duracaksın?
Dünyânın senden alabileceği ancak bu bedendir. Sen kendini, şu maddî varlığını,
çürüyecek, kurtlara, karıncalara yem olacak bu et yığınını bir çöplük say da. bu kadar
düşüncelere dalma."
Hazreti Mevlânâ'nın bu düşüncesi yanlış anlaşılmasın. Mevlânâ, çalışmama-
mızı değil, maddî dünyaya gönül vermememizi istemektedir. Çünkü Mevlânâ, başka
١٥٦١■ ٧1"0٥, "Dünya nedir? Dünya, Allah'tan 86/4/ olmaktır, yoksa ;enginlik, mal,
miilk, çoluk, çocuk sahibi olmak değildir" 01 ٥11111‫؟‬٣.
Dış âlemlerde, şu madde âleminde insan, cüsse bakımından pek güçlü,
kuvvetli bir varhk olmadığı halde, akil ve zekası sebebiyle kâinatın efendisi kesilmiş
cn kuvvetli, en cesur hayvanlara galebe çalmıştır, insani, hortumu ile fırlatabilecek
ve ayağı altında ezebilecek kocaman cüsseli fili, uşak gibi kullanmaktadır. En yırtıcı
hayvanlan, arslanlan, kaplanları, zavallı birer kuş gibi kafese koymaktadır. Fakat ne
yazık ki. insan kendi içindeki hayvanlara yenik düşmüştür, onlara mağlup olmuştur.
Madde aleminin efendisi olan, bütün hayvanlan buyruğu altında tutan, göklerde uçan.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

٤١٧4 gidip gelen, radyolar, televizyonlar icad eden, aklilara durgunluk veren basanlar
elde eden, cesur, becerikli, kuvvetli insan, ne şaşılacak şeydir ki, kendi içindeki
hayvanlara boyun eğmiştir. Hiddet kurdunun, şehvet yılanının, nefis köpeğinin esiri
olmuştur. Mevlâna, bir rubaisinde bizlere ders vermek maksadıyla nefis köpeğinden
şöyle şikayet ediyor:

‫كتن «سكرنفيد رلييكك بركتم‬

‫ جو بيند مردار‬،‫زنجير درآن شود‬
‫باالين سك نفس من جه تدبير كنم؟‬
(1004041/07 nr. 1249)

"Nefis köpeğinin boynuna bir tövbe zinciri vursam, onu ihtiyarlatsam. belki
onun azgınlığını gideririm diye düşündüm. Fakat (), bir 16‫ ؟‬görünce zinciri koparıp
saldırıyor. Bilmem ki, bu nefis köpeği ile ben nasıl başa çıkacağım'? Bilemem ki. bu
azgın köpeğe ben ne yapayım?"

Mevlânâya gore insan, hür, bağımsız gibi görünen zavallı bir köledir. Elinde
görünmez kelepçeler, ayağında zincirden bağlar vardır, insan, hem arzularının, hem de
içindeki hayvanların boyunduruğuna koşulmuş bir esirdir. Bu sebepledir ki, gerçek
hürriyet insanin kendi içindeki hayvanların etkisinden kurtulmasıdır. Büyük
peygamberimiz de bu İç savaşı, insanin nefsi ile olan savaşını "Cihâd-1 ekber, en
büyük savaş" saymış. Hak yolunda, bağımsızlık İçin açılan en büyük savaş olarak
vasıflandırnııştır. Mevlânâ, bu İç savaşı kazanmamız İçin, bizim once kendimizi
bulmamızı, nereden geldiğimizi, ne olduğumuzu, bilmemiz gerekmektedir. Kendimizi
tanıdığımız, idrak ettiğimiz an, hürriyetimizin müjdesi bize ulaşacaktır. Mevlânâ'nın
ifadesine göre, önce can ayağından, ten bağını çıkarmamız gerektir. Başımızı göğe
çevirmemiz lâzımdır. Çünkü bizim yerimiz bu kirli toprak değildir. Biz. etimizle,
kemiğimizle hayvana benziyoruz ama hayvan değiliz.
Mevlâna, arzularla kirlenmiş olan tenimizi, arındırmamız gerektiğini, ifade
buyurmaktadır. Mesnevfnin bir yerinde der ki: "Ey teni bulaşmış, kirlenmiş kişi,
gönül havuzunun kenarına gel, dön, dolaş, insan havuzun dışında iken nasıl
temizlenebilir? Havuzdan uzak düşen kişi, nasıl paklanır? Böyle olan kişi, İç
temizliğinden uzak düşmüştür. Bu havuz, gönül havuzudur, ama bu havuzdan hakikat
denizine gizli bir yol vardır. Şaşılacak şey şu ki, gönül, ten havuzunda çamura
bulandı, kirlendi, fakat ten, gönül havuzunda yıkandı, temizlendi.” (Mesnevi, c. II.

Hazreti Mev!ânâ'ye gore, insani insanlıktan alıkoyan iki korkunç düşman

vardır: Bunlardan birisi şehvet, diğeri de hiddettir.

‫خشم وشهوت مردرا احول كند‬

‫زاستقامت روح رامبدل كند‬
(Mesnevi, c. I, nr. 333)
 HAZRET! MEVLÂNÂ

"Hiddet ve şehvet insani 9291 yapar, ruhu doğruluktan ayırır.”

insanlar, orta derecede yaratılmışlardır. Yukarıda melekler, aşağıda hayvanlar
vardır, insanlar, akil ve bilgi yolu ile meleklere yakindir. Hiddet ve şehvet ile de
hayvanlara yakindir. Hazreti Mevlânâ nef.sânî arzulara uyan şehvetine esir olan
kişinin doğru yoldan uzaklaştığını şu rubaisinde de açıklamaktadır:

‫كربر سر شهوت وهوا خواهى رفت‬

‫ بى نوا خواهى رفت‬،‫كردم خبرت كه‬
‫ ببينى بعيان‬،‫ور دركذرى ازين‬
‫ كجاخواهى رفت‬،‫كزبهر جه آمدى‬
(Rubailer, nr. 418)

"Eğer şehvetin ve nefsin hevâsma kapihr gidersen, ben sana haber veririm ki,
eli boş nasipsiz gideceksin. Eğer, şehvetten vazgeçersen, bu dünyaya niçin geldiğini
ve nereye gideceğini apaçık görürsün."
٢٧٢٥٧١٤١١٤٧٤ göre, bizim kurtulmamız İçin, önce kendi içimize eğilecek, kendi
kusurlarımızı görecek, kendi kendimizi meydana getirmeğe gayret sarfedecek, manen
yıkılan yönlerimizi tamir edeceğiz ve kendimizi iyiye doğru yönelteceğiz. Gönül
evini kirli hayallerden temizleyeceğiz. Orayı bir mabet gibi temiz tutacağız. Başımıza
gelen musibetlere tahammül edeceğiz, herşeyin Hakk'dan geldiğine, onun takdiri
olmadan hiçbir hadisenin olmayacağına inanacağız ve bu yüzden hastalıklardan,
yoksulluktan, kederden şikâyet etmeyeceğiz. Sevgiliden gelen derdi, bir derman olarak
bileceğiz.

‫ كه درمان اينست‬،‫اى دل توودرد او‬

‫ كه فرمان اينست‬،‫غم مى خور ودم مزن‬
‫كرباي برآرزو نهادى يك جند‬
‫كشتى سك نفس را وقربان اينست‬
(Rubailer, nr. 311)

"Ey gönül, bir sen varsın, bir de onun derdi var. Onun dertlisi olmak ne
hoştur. Onun derdi, senin dermanındır. Bu sebeple ondan gelen iztiraplari, açıları çek,
sakin şikâyet etme, sızlanma. Onun takdiri, onun fermam budur. Maddi arzularım
ayak altm ahrsan, 0 zaman nefsin köpeğini öldürürsün ki asil kurban odur."

Biz, topraktan yaratıldık ve bu toprak üzerinde yaşıyoruz. Bedenimizle toprağa

bağlıyız, hayvanlar gibi biz de yiyoruz, içiyoruz, fakat bizde hayvanlarda olmayan bir
ilahi emânet var, bu sebeple başımız göktedir. Fiziki yapımızla, tenimizle hayvanlara
benziyoruz ama, ruhumuzla, bizde bulunan ilahi emânetle insanız. Tenimizi besleyen
yiyecekleri topraktan alıyoruz. Ruhumuzun gıdası, yukarılarda, göklerdedir.
‫أكككككك‬ ' 159

Bizim ruhumuzun, insanlığımızın gıdası, gökleri ve yerleri dolduran Hakk'm

nurudur.
Mesnevî-İ 9011111 bir yerinde Hazreti Mevlânâ bu hususu açıklamaktadır:

‫قوت اصلى بشر نور خداست‬

‫قوت حيوانى مرورانا سزاست‬
‫ليك ازعلت درين افتاد دل‬
‫كه خورد او روز وشب زين آب ولك‬
‫روى زرد وباي سست ودل سبك‬
‫كو غذاي والمسا ذات احلبك‬
‫آن غذاي خاصاكن دولتست‬
‫خوردن آن بى كلو وآلتست‬
(Mesnevi, c. II, nr. 1083-1086)

"insanin asil gıdası, Allah’ın nûrudur. Oha, yeryüzünden elde edilen hayvan
gıdası lâyık değildir. Fakat gönül, hastalık yüzünden, bu gıdaya düşmüştür. Bu
sebeple gece gündüz bu suyu içmekte ve bu toprağın gıdaları ile beslenmektedir.
Aslında bize ait olmadığı İçin bu gıdayı yiyen kişinin yüzü sap saridir. Ayağı da
tutmaz, sürçer, kalbi de heyecanla, endişelerle çarpar durur. Nerede göklerin gıdası'?
Nerede bu yeryüzü gıdası? Göklerin 10251, Hakk'm hâs kullarına, bahtlı kullarına
mahsûstur. 0 8102, ağızsız, dişsiz yenir."
Boylece Mevlânâ, insan olarak, maddî varlığımız ve tabiatımız icâbı, içimizde
gizlenmiş bulunan f'enâ huylan, hayvanî duygulan mağlûb etmemiz İçin, bizim
semâvî gıdâlarkı beslenmemizi ve bizde bulunan cevheri, emâneti keşfetmemizi
tavsiye eder.
Gönül gözümüzün açılarak, hayvanlıktan sıyrılıp, İnsanlığa ulaşmamız İçin,
daha doğrusu maddî bakımdan hayvanlara benzeyen şu vücudumuzda gizlenmiş
bulunan iyi huylarımızı, insanlığımızı bulup çıkarmamız İçin, kâinâtı yaratan, bütün
varlıkların sahibi bulunan Allahî düşünmemizi, gönlümüzde Ohu hissetmemizi,
nerede olursak olahm, O nun huzurunda bulunduğumuzu bilmemiz gerekir. Yarattığı
çeşitli eserlere bakarak Ohun kudretini, sanatım, büyüklüğünü İdrâk eder, sik sik
Ohu düşünür, gönlümüze iner, Ohu orada bulursak, Ohun nûru ile nûrlaııırız.
Gözümüz, gönlümüz Ohunla aydınlanır ve yalnız olmadığımızı anlarız. Mevlânâ,
Dîvân-ı Kebîr'inde:

‫اينجاكسيست ينهان‬
‫خوردرا مكير تنها‬
"Burada gizli birisi var, kendini yalnız sanma." diye buyurmaktadır.Bir
Mesnevî beytinde de şöyle demiştir:
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫ادمى جون نور كيرد از خدا‬

‫هست مسجود ماليك زا جتبا‬
(Mesnevi, c. II, nr. 1353)

"insan. Allah'tan nûrlamrsa, seçilir, değerlenirde, meleklerin secde ettikleri bir

varhk olur."
insanin kendinde bulunanı keşfetmesi İçin Hazreti Mevlânâ çeşitli benzetmeler
yapmakta, çeşidi misaller vermektedir ve vahdet denizine, gizli bir yol bulan küp.
kiiplükten çıkar, bir deniz kesilir demektedir.

‫خم كه از دريادرو راهى شود‬

‫ييش او جيحونها زانو زند‬
(Mesnevi, VI, nr. 23)

"Denize bir yol bulmuş olan küpün önünde, ırmaklar secdeye varırlar."
insan, topraktan yaratıldı ama, İlahî tecellîye rnazhar olup. İlahî emaneti
yüklenince üstünlük kazandı ve bütün ınahlûkâtın en şereflisi, en üstün bir varlığı
oldu. Hazreti Mevlânâ şu Mesnevî beyitlerinde de bu hakikati belirtmektedir:

‫خاك آدم جو نك شد جاالك حق‬

‫بيش خاكش سرنهاد آمالك حق‬
‫يس يقين شدكه تعز من تشا‬
‫خاكيى را كفت يرها بركشا‬
‫آتشى را كفت رو ابليس شو‬
‫زير هفتم خاك با تلبيس شو‬
‫آدم خاكى برو توبر سها‬
‫اى بليس آتش رو تا ثرى‬
(Mesnevi, c. II, nr. 1614)

"Âdemin toprağı, Allah'ın nuruyla nurlanmca, Hakkin melekleri o toprağın

önünde secde ederler. Artık tamamıyla anlaşılmıştır ki, Allah, dilediğini aziz eder,
yüceltir. Topraktan yaratılan ideme, kanatlarım aç, yüksel der. Ateşten yaratılan
■şeytana da yürü, iblis ol yedinci kat yerin dibinde şeytanlık et der. Ey topraktan
yaratılan Âdem, sen de göklere yürü, ١١3‫ نا‬yıldızını bile geç, ateşten yaratılan iblis,
sen de yeri dibine in der."
Bir taraftan bizde bulunan İlahî emaneti hissetmeğe uğraşırken, bir taraftan da
bizde bulunanı (şeytânı) da benliğimizin en derin köşelerine iterek haps etmemiz
gerekir. Hayvanî tabiatımızın esiri olan insanlığımızı, kurtarmamız İçin nereden
geldiğimizi, nereye gitmek üzere bulunduğumuzu düşünmemiz, İdrâk etmemiz
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Hazreti Mevlânâ, şu beyitlerle bu hakikati bize haber veiTnektedir:

‫من نيم جنس شهنشه دور ازو‬

‫ليك دارم در تجلى نور ازو‬
‫نيست جنسيت زروى شكل ذات‬
‫آب جنس خاك آمد درنبات‬
‫جنس ما جون نيست جنس شاه ما‬
‫ماى ما شد بهر ماى او فنا‬
‫آخراين جان با بدن ييوسته است‬
‫هيج اين جان بابدن ما نندهست‬
‫اين نعلقهانه بى كيف است وجون‬
‫عقلها در دانش جونى زبون‬
‫جان كل باجان جزوآسيب كرد‬
‫جان ازو درى ستد در جيب كرد‬
‫عاجه شد أزلنان أذقرس‬

‫آن مسيحى نه كه بر خشك وترست‬

‫آن مسيحى كرمساحت بر ترست‬
‫بس زجان جان جو حامل كشت جان‬
‫ازجنين جانى شود حامل جهان‬
‫بس جهان زايد جهان ديكرى‬
‫اين حشر را وانما يد محشرى‬
(Mesnevi, c. II, nr. 1 170)

"Ben, pâdişâhın cinsinden değilim, böyle bir düşünce benden uzak olsun.
Fakat O'nun tecellîsi ile, O'nun nûruna sahibim. Cins oluş, sade şekil ve zât baki-
mmdan değildir, fakat isimlerine ve sıfatlarına mazhariyetimiz bakımından O'nunla
mânen bir münâsebetimiz vardır. Bitkilerin yetişmesinde su, toprağın cinsinden
sayılır. Bizim cinsimiz, pâdişâhımızın cinsinden olmadığı İçin varlığımız, O'nun
varlığında yok olmuştur. Sonunda bu cân, bedenle birleşmiştir, fakat bu cân, hiç
bedene benzer mi? Cân, beden gibi maddî bir varhk mıdır? Bu alakalar, keyfiyetsiz bir
tarzdadır. Aklilar bu alâkayı, bu keyfiyetsizliği bilmekte ve anlamakta âciz kahr.
Küllî cân, cüz’î cânla ilgilendi. Bu cân, küllî cândan inci alıp koynuna koydu.
Meryem, nasıl gönüller alan Mesîh'e gebe kaldı ise, cân da onun gibi koynuna aldığı
0 inciden gebe kaldı, fakat 0 (Mesih), kuru ve yaş üstünde, yeryüzünde seyahat eden
Mesih değildir. 0 Mesih'in şâm, seyahatten yücedir. Boylece, cüz’î cân, canların cânı,
ruhların ruhu olan Allah'tan feyz ahnca, nûr alınca, öyle bir cândan bütün cihan feyz
62‫إ‬ HAZRETİ MEVLÂNÂ

alr, nfirlanir. 0 vakit bu cihan, başka bir cihan doğurur ve bu mahlûkâta başka bir
mahşer gösterir.)

insan, boylece, kendi cevherini İdrâk edince, 0 cevhere lâyık bir varhk olmaya
çalışacak ve insanlığını bulacaktır. Mevlânâya göre, gerçek insanlık, insanlığımızı
İdrâk ederek, bizde bulunan cevheri sezerek, bizi yaratan Allah'a karşı duyacağımız
sevgi, bizdeki bütün kötü huylan yok edecek, bizi manen arındıracak, yüceltecektir.
Bizim nereden geldiğimizi, bizde kimin bulunduğunu İdrâk etmemiz bizi
bütün kötülüklerden kurtaracaktır. O'nunla beraber yaşadığımızın İdrâki İçinde olmak,
nerede olursak olahm, O'nun, bizimle beraber bulunduğunu hissetmek bir mü’min
İçin ne büyük bir mutluluktur.
Mevlânâ, bir Mesnevî beytinde şöyle buyuruyor:

‫ما بدانستيم ما اين تن ند ايم‬

‫ازوراى تن بيز دان مى زييم‬
(Mesnevi, c. V, nr. 3340)

"Sonunda, biz bildik ve anladık ki, biz şu görünen tenden İbâret değiliz. Biz,
bu tenin ötesinde Allah'la beraber yaşıyoruz."

Hazreti Mevlâna'ya Göre Aklin Kifâyetsizligi

insanin düşünme, İdrâk etme ve anlama kudreti olan akil, Mevlânâ iki yönden
mütâlâa etmektedir:
Mevlânâ'ya göre akil, insanin hem çok kıymetli, hem de İşine pek yaramayan
bir melekesidir. Bu görüşlerini iki merhale olarak mütâlâa etmektedir. Birinci
merhalede akil, insani hayvanlardan ayıran, insani İnsanlığa ulaştıran, çok değerli,
İlahî bir armağandır, insan, akil gücü ile nefsini yenmekte, süflî arzularından
kurtularak üstün bir varhk olmaktadır. Akil, kalpte bir nûrdur, onunla hak, bâtıl
birbirinden ayırt edilir. Nitekim, peygamber efendimiz (s.a.s.) de "Her kim ahmak
ise, yani akilsiz ise, bizim düşmanımızdır." diye buyurmuştur. Bu hadîsi açıklarken
Hazreti Mevlânâ şöyle buyuruyor:

‫كفت ببغمرب كه كه آمحق هرك هست‬

‫او عدو ماست وغول ره زنست‬
‫هركه اوعاقل بود اوجان ماست‬
‫روح او وريح او ريحان ماست‬
‫عقل دشنا مم دهد ىم راضمي‬
‫زآ نك فيىض دارد از فيا ضمي‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫نبود آن دشنام او بى فايده‬

‫نبود آن مهما نيش بى مايده‬
‫آمحق ار حلوا هندا ندر لمب‬
‫من از آن حلواي او اندر تبم‬
(Mesnevi, c. IV, nr. 1947)

"Peygamber efendimiz, "Kim ahmak ise, 0 bizim düşmanımızdır, yol kesen

eşkıyamızdır." diye buyurdu. Aklili kişi ise, bizim çanımızda, ondan gelen serin
rüzgar, bize reyhan, fesleğen kokusu getirir. Akil kızsa da bana sovse, ben razıyım,
ona ses Çikaramam. Çünkü o, benim feyz vericimden, beni yaratandan bir feyze
sahiptir. Onun bana kızması, sövmesi faydasız değildir, o. boş elle misafirliğe
gelmez. Ahmak, gelse de ağzıma helva koysa, ben onun helvasından ateşlenirim,
hastalanırım."
Hazreti Mevlânâ, aklin önemini belirten daha birçok beyitler söylemiştir.
Aklin, nefsânî arzulan frenlediğini ve şehvetin zıddı olduğunu haber vermektedir.

‫ ضد شهوتست اى بهلوان‬،‫عقل‬
‫آنك شهوت مى تند عقلش مخوان‬
(Mesnevi, c. IV, nr. 2301)

"Ey yiğit, akil şehvetin zıddıdır. Şehveti oluşturan akla, akil adını verme."
Hazreti Mevlânâ, 1015201 arzuların, şehvetin tenimize ait duygular olduğunu,
halbuki aklin, İlahî bir nimet olarak, tenimizde, fanî vücudumuzda garip bir misafir
gibi kaldığını mecâzî olarak ifade buyurmaktadır. Çoğu zaman nefis akla galip
gelmektedir. Bunun sebebi de, nefis köpeğinin kendi evinde azgın oluşu İmiş!

‫عقل نوراىن ونيكوطالبست‬

‫نفس ظلمانى برو جون غالبست‬
‫زآنك او در خانه عقل توغريب‬
‫بردر خود سك بود شير مهيب‬
(Mesnevi, c. IV, nr. 2557)

"Akil, nuranî ve iyilik tâlibi, bir Hak ve hakikat arayıcısı iken, neden zulmanî
nefis ona galip' geliyor? Çünkü senin aklin, bedende gariptir. Nefis ise kendi
evindedir. Kopek, kendi evinin kapışında, korkunç arslan kesilir."
Mevlânâ, nefis ile aklin savaşını şu beyitlerde ne güzel ifade buyurmaktadır;
bir ruh doktoru gibi duygulan birtakım mecazî buluşlarla beraber, birer birer
açıklamakta ve bizi uyarmaktadır.

‫طبع خواهد تاكشداز خصم كين‬

‫عقل برنفس است بند آهنين‬
HAZRET 164‫ ؛‬MEVLÂNÂ

‫ايدو منعش كند واداردش‬

‫عقل جون شحنه ست در نيك وبدش‬
‫عقل ايمانى جوشحنهء عاد لست‬
‫ياسبان وحاكم شهر دلست‬
‫همجو كربه باشد او بيدار هوش‬
‫دزد در سوراخ ماند همجو موش‬
‫كربهء جه شير شير افكن بود‬
‫عقل ايانى كه اندر تن بود‬
(Mesnevi, c. IV, nr. 1984)

"Tabiat, düşmandan hıncını çıkarmak ister, fakat akil nefse demirden bir bağ
olur, müsaade etmez. Akil, nefsin üstüne yürür, onu intikamdan, kötülükten
meneder, geri çeker. Akil, nefsin iyiliğine ve kötülüğüne karşı polis, zabıta memuru
gibidir. Gerçekten de İmanlı olan akil, âdil bir zâbıta memurudur, gönül şehrinin
bekçisi ve hakimidir. Onun akil kedi gibi uyanıktır, onun korkusundan hırsız, fare
gibi delikten dışarı çıkamaz. Kedi nedir? Tendeki İmâna mensub akildir, o, arslanlar!
yıkan, yere seren bir arslandir."
Bir beytte de Mevlânâ, akıllı olan kişiyi, hidâyet meşalesi taşıyan,
karanlıklarda kalmış, yolunu şaşırmış kimselere yol gösteren mürşide benzetir:

‫عاقل آن با شد كه او با مشعله ست‬

‫او ليل وييشسواى قافله ست‬
(Mesnevi, c. IV, nr. 2188)

"Akıllı olan kimsenin elinde bir meşalesi vardır. 0 kafilenin önünde gider,
onlara kılavuzluk eder."
Hazreti Mevlânâ akil medhetmekle bitiremiyor:

‫كربصورت وانما يد عقل رو‬

‫تيره باشد روز بيش نور او‬
‫ورمثال احمقى ييدا شود‬
‫ظلمت شب بيش او روشن بود‬
(Mesnevi, c. IV, nr. 2181)

"Eğer akil meydana çıksaydı da bir kere yüz gösterip, sûretini şu âleme izhar
etseydi, gündüz bile onun nuruna karşı kapkaranlık kalırdı. Halbuki ahmaklık da,
ortaya atilsaydi, kendini gösterseydi, gecenin karanlığı onun yanında aydmhk kalırdı."
Akli bu kadar yücelten Mevlânâ, ahmaklığı da yermektedir:
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫جاك حمق وجهل نبذيرد رفو‬

‫تخم حكمت كم دهش اى بندكو‬
(Mesnevi, c. IV, nr. 2265)

"Ahmaklık ve bilgisizlik yırtığı yama kabul etmez, ey öğüt veren kisi, boş
yere uğraşma, 0 hikmet tohumunu saçma."
Mesnevinin III. cildinde 2570 numaia ile başlayan bir bolümde, İsa
aleyhisselâmm ahmaklardan kaçmasına ait bir hikaye vardır. Bunu yine Hazreti
Mevlânâ'nın ifadesi ile aynen arz ediyorum:
"Meryem oğlu Isa, sanki kanını dökmek isteyen bir arslan önünden
kaç١ıyormuş gibi dağa doğru koşuyordu. Birisi arkasından koşup dedi ki:
- Hayrola ... Ardında kimse yok, neden böyle kuş gibi uçar gibi kaçıyorsun?
Isa, öyle hızlı koşuyordu ki, acelesinden dönüp cevap bile veremedi. Adam, bir
müddet İsa'nın arkasından koştu ve tekrar bağırdı:
- Allah aşkına, bir an olsun dur, neden, kimden kaçıyorsun, merak ettim.
Isa dedi ki:
- Ben, bir ahmaktan kaçıyorum. Bırak yolumu kesme, kendimi kurtarayım.
Adam dedi ki:
- Körün gözlerini, sağırın kulağını açan Mesih, sen değil misin?

- Evet, benim dedi.

Adam tekrar sordu:
- Ölüyü, av bulmuş arslan gibi sıçratıp dirilten sen değil misin?
İsa:
- Evet, benim dedi.
Bunun üzerine adam:
- Ey tertemiz ruh, bu kadar mucizelerin varken kimden korkuyorsun?
Hazreti Isa dedi ki:
- Allah'ın lütfettiği İsm-i azami, kore okudum, gözleri açıldı, sağıra okudum,
kulakları duydu, taş gibi dağa okudum, yarıldı, parçalandı, ölüye okudum, dirildi
kalktı. Fakat ahmak adama yüzbinlere defa okudum, fayda vermedi."

Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi Hazreti Mevlânâ aklin insan İçin büyük
bir nimet olduğunu, çeşitli görüşlerle açıkladıktan sonra aklin bizi Hak yolunda, aşk
yolunda daha ileri gotüremeyeceğini anlatmak İçin güzel bir teşbih yapar. Akil,
Cebrâil aleyhisselama benzetir de der ki:
"Cenâb-ı peygamber, Miraç'da, Cebrail aleyhisselamm rehberliğinde Hakk'a
doğru yükselirken bir yere geldiler ki, orada akil, ey Ahmed, bir adlin daha atarsam
yanarım, sen beni burada bırak, bundan sonra sen ileri yürü, ey can sultam, benim
haddim bu kadardır" der.
Mevlâna'ya gore, zaman olur ki akil, artık bir işe yaramaz olur. Nefsimizi
maglub eden, bize birçok iyilikleri dokunan, bizi İnsanlığa yükselten. 0121 imana
kavuşturan akil, nasıl olur da modası geçmiş bir lamba gibi kenara atılır?
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Akil kelimesi. Arapça "köstek" manama gelen "‫از‬4‫ "ا‬kelimesinden alınmıştır.

Köstek, ‫ )ان‬saatlerini yeleğe bağlayan bir zincir olduğuna göre muayyen bir yere
kadar uzanan bir şeyi fazla uzatır ve çekerseniz, kopar. Bu sebeple Ziya Paşa:

İdrâk-i meâli bu küçük akla gerekmez

Zira bu terazi 0 kadar sıkleti çekmez.

diyerek yüksek hakikatleri aklımızın kavrayamayacağım ve aklımızın eremeyeceğini

ifadeye çalışmıştır. Nitekim Rönesans devrinin en büyük mütefekkirlerinden
HollandalI Erasmus (1467-1536) da "Deliliğe Medhiye" adil eserinde aklin bazan işe
yaramadığını ortaya koymuştur. Fuzûlî merhûm da bir beytinde:

Ben aklidan isterim delâlet

Aklim bana gösterir dalâlet

(Ben, aklidan bana yol göstermesini istiyorum. Aklim benim yolumu

şaşırtıyor) diyerek aklidan şikayet etmiştir. Hazreti Mevlânâ, aklin yüksek hakikatleri
idrakda ayak bağı olunca, onu akil saymadığını ifade buyurmuştur

‫جونك عقل تو عقيلهء مردم است‬

‫آن نه عقلست آن كه ماروكثردم است‬
(Mesnevi, c. 1, nr. 2329)

"Aklin, Hak yolunda sana ayak bağı olunca, 0 artık akil değildir, yılandır,
akreptir."
Hazreti Mevlânâ, vaktiyle çok methettiği, bizi iyiye doğru, İnsanlığa doğru
götüren akil, artık fesatçı olarak tavsif etmektedir:

‫عقل فاسد روح را آرد بنقل‬

(Mesnevi, c. IV, nr. 1255)

"Fesatçı akil, ruhu kötülüklere götürür."

‫زيركى بفروش وحيرانى بحز‬

‫زيركى ظنست وحيرانى نظر‬
‫عقل قربان كن بييش مصطفى‬
‫حسبى الله كو كه الله ام كفى‬
(Mesnevi c. IV, nr. 1408)

"Akli, zekayı sat, elden çıkar da hayranlığı satm al. Akil ve zeka dediğin şey.
bir zandir, bir vehimdir, hayranlık, bakış ve görüştür. Akil Mustafa'nın önünde
kurban et. Hasbiyallah, yani bu bana yeter de."
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Hakk’ı arama yolunda akil gerilerde kalınca, bir işe yaramayınca, Allah'ın
büyüklüğü karşısında şaşırıp kalma, hayran olma bizi ilerilere götürecektir.
Günümüzün şâirlerinden birisi olan Necib Fazil merhum:
"Akil, bir çürük diş, at kurtulursun" diye yazmıştı.
Mevlânâ da akil kaldırıp atmamızı, onun yerine abdallığı benimsememizi
istemektedir. Aklidan kurtulmadıkça Hakk'ı, hakikati bulamayacağımızı haber
vermektedir:
‫خويش آبلة كن تبع مى روسيس‬
‫رستكى زين آبلهى يابى وبس‬
‫اكثر آهل الجنه آلبله اي بدر‬
‫بهراين كفتست سلطان البشر‬
‫زيركى جون كبر وباد انكيز تست‬
‫ابلهى شو تابماند دل درست‬
‫ابلهى نه كو بمسخركى دو توست‬
‫ابلهى كو واله وخيران هوست‬
‫اركداداننغ ذسث لذ‬

‫عقل رأقربان كن اندرعشق دوست‬

‫عقلها بارى ازآن سويست كوست‬
‫عقلها آن سوفرستاده عقول‬
‫مانده اين سوكه نه معشوقست كول‬
‫زين سرازحيرت كر اين عقلت رود‬
‫هرسرمويت سروعقلى شود‬
‫نيست آن سو رنج فكرت برد ماغ‬
‫كه دماغ وعقل رويد دشت وباغ‬
‫سوى دشت از دشت نكته بشسوى‬
‫سوى باغ آيى شود نخلت روى‬
(Mesnevi, c. IV, nr. 1419)

"Kendini abdal yerine koy, ona uy da yürü, ancak bu abdalhkla kurtulabilirsin.

Bu sebeptendir ki, peygamber efendimiz "Cennetliklerin çoğu abdallardır." diye
buyurdu. Akil ve zeka, sana kibir ve gurur verir. Sen abdal ol da, gönlün doğru,
tertemiz kalsın. "Abdalhk” dediğim, halka iki kat maskara olmuş adamın ahmaklığı
değildir. Bu abdalhk, hayran olan adamın abdallığıdır. Yusuf’un yüzünü gören
kadınlar, kendilerini unutmuşlar, 0 güzelliğe hayran olup kalmışlar, bu yüzden
ellerini doğramışlardı. îşte onlar da abdal idiler. Sen, akil dost aşkına kurban et,
akliların hepsi de 0 taraftandır. Onun bulunduğu yöndendir, akıllılar, aklilarım hep 0
tarafa göndermişlerdir, ancak ahmak, bu tarafta, sevgilinin bulunmadığı yerde
 HAZRETl ١٨١٧١٨٨
kalmıştır. Sc١'‫؛‬١ilinin kudreti, ‫؛‬,.üz.elliği karşısında hayrete düşüp de, bu lan‫ ؛‬başından
;ıklın ،‫؟‬.idinee, haşıııda bulunan her saç kılı, yeni bir baş, yeni bil akil kesilir. ()
(aralla, ()telcide akla dıişuııce zahmeti yoktur. (10111 orada her ova, her bahçe,
beyinler bitirir, yetiştiril . Bu ovadan çıkar, o tarafla bulunan ovaya gelirsen, nükteler,
manevi sozler duyarsın, ()içlerdeki bahçelere, bağlara geçersen mana bahçesindeki
hurma fidanın sulanır, yeşerir."
Hazreti Mcvİânâ, Mesnevinin başka bir cildinde de bu konuya temas eder. Bu
(liinya isleri ile 1)1/‫ أ‬uğraştırın, bize maddi yararlar sağlayan aklidan şik;i١et eder:

‫زين خرد جاهل همى بايد شدن‬

‫دست در ديوانكى بايد زدن‬
‫هرجه بينى سودخود زان مى كريز‬
‫زهرنوش واب خيوان را بريز‬
‫هركه بستايد ترا دشنام ده‬
‫سود وسرما يه بمفلس وام ده‬
‫ايمنى بكذار وجاى خوف باش‬
‫بكذار از ناموس ورسوا باش وفاش‬
‫أزمودم عقل دور انديش را‬
‫بعد ازين ديوانه سازم خويش را‬
{Mesnevi, . II, nr. 2328)

"Bize hakikati hulduramayan bu aklidan uzaklaşmak, cahil olmak, İŞİ deliliğe

vurmak daha iyidir. Her nere, ne İşte nefsaııı bil fayda görürsen. ondan kaç. zehir :(٠.
:1) I hayali yellere dok. Bilisi seni medlıedeı, göklere çıkarırsa, sen ona hakaret et.
söv; kazancım, sermayeni iflas eden kişiye ver. I minliği bırak, korku ve tehlikenin
bulunduğu yere var. ٢)‫ا‬١‫ا‬٠ namusu (erket, ileme rezil ١٦١ ٤١ :‫ ا‬ol. Ben uzun uzadıçı
ilerisini düşünen akil denedim, bundan böyle İŞİ divaneliğe vuracağım."
Bir yerde Hazreti Mevl İllâ, Hazreti Musa ile Hızır aleyhisselamın malum
hikayesini hatırlatarak, Hazreti Musa; peygamber olduğu halde. Hızır'ın yaptığı bazı
İşlere akil ermediğini belirtir de:

‫جون منا سبهاى افعال خضر‬

‫عقل موسى بود در ديدش كدر‬
‫نامناسب مى منمود افعال او‬
‫بيش موسى جون نيودش حال او‬
‫عقل موسى جون شود در غيب بند‬
‫عقل موشى خود كيست اى ارجمند‬
(Mesnevi, ‫ن‬. II, nr. 3262)
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ : 169

"Hızır İçin önemsiz, basit olan İşler, Musa'nın aklını şaşırttı. Musa, o İşleri
"örünce, bir türlü akli erdiremedi, () İşler Musa'ya yersiz, münasebetsiz göründü.
Çünkü Musa, 0 hale sahip değildi. Musa'nın ötelerde olan İşlere, gayb işlerine akil
ermezse, senin fare aklin bu İşlere nasıl erer?"

‫بيش بينئ اين خرد تاكوربود‬

‫وآن دل صاحب بنفخ صور بود‬
‫ نكذرد‬،‫اين خرد ازكور وخاكى‬
‫زين قدم وين عقل رو بيزار شو‬
‫جشم غيبى جوى وبر خور دار شو‬
(Mesnevi, c. IV, nr. 3311)

"Bu aklin ileri görüşü mezara kadardır. Fakat, gönül sahibinin akil, kıyamete
kadar, sur üfürülünceye kadar olacak şeyleri görür. Bu akil, mezardan, topraktan ileri
gitmez. Bu ayak, ötelere, şaşılacak şeylerin bulunduğu sahaya gidemez. Sen, bu
ayaktan da, bu aklidan da vazgeç, yürü, kendine gayb alemini görür bir 862 ara ve
kurtul."

‫تارهد زين عقل يرحرص وطلب‬

‫صد هزاران عقل بنيد بوالعجب‬
(Mesnevi, c. IV, nr. 3649)

"insan, bu hırsla ve istekle dolu aklidan kurtulunca, yüzbinlerce şaşılacak

aklilar görür."

‫غيراين معقولها معقولها‬

‫يابى اندرعشق با فر وبها‬
‫غير اين عقل تو حق راعقلهاست‬
‫كه بدان تدبير اسباب سماست‬
‫كه يدين عقل آورى ارزاق را‬
‫زآن دكر مفرش كنى آطباق را‬
‫جون ببازى عقل در عشق صمد‬
‫عشر آمثالت دهد يا هفتصد‬
(Mesnevi, c. V. nr. 3233)

"Su 2011112 anlaşılacak şeylerden başka, aşkta nice parlak ve güzel şeyler vardır.
Cenâb-1 Hak'ta da, senin bu aklindan başka aklilar vardır ki, ucu bucağı olmayan
gökleri ve İçinde bulunan sayısız dünyaları tedvir eder. Rızıklarını bu akılla elde
edersin, öteki akla gelince, onunla yedi kat göklerin üstüne çıkarsın. Allah sevgisine
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

kendini kaptırır, benlikten kurtulur, akil hiçe sayarsan, Allah sana aklin onlarca
fazlasını, hatta yedi yüzünü ihsan eder."
Bizi, Hakk'a ulaştıracak gerçek aklin tavsifine dair Mesnevilerden aldığım bazı
görüşleri arzettim. Bu konuya ait Dîvân-ı Kebîrden bir kaç beyit almayı faydalı
buldum:

‫عقل بند ره وان وعاشقا نست اي يسر‬

‫بند بشكن ره عيان اندر عيانست اى يسر‬
‫عقل بندو دل فريب وتن غرور وجان حجاب‬
‫راه ازين جمله كرانيها نها نست اى‬
‫جون ز عقل وجان ودل برخاستى بيرون شدى‬
‫اين يقين واين عيان هم دركما نست اى يسر‬
(Dîvân-ı Kebir, c. Ill, nr. 1082)

"Akil, Hak yoluna düşenlerin ve âşıkların ayak bağıdır. Ey oğul, bu bağı

kopar, yol apaçık meydandadır, görünüp duruyor. Akil, bir bağdan ibaret, gönül, bir
aldanıştır. Ten gurura kapılmış böbürlenip duruyor. Can ise perde arkasında
gizlenmiş, kendini göstermiyor. Bu şartlar altında, bu ağır yüklerle nasıl hakikate
doğru yol alabilirsin? Yol da görünmüyor, gizlenmiş. Aklidan, candan, gönülden
vazgeçer de bunları bırakırsan tam anlayışı ve Hakk'ı idrak yolunu apaçık görmen
umulur.”

‫يابرهنه خرد از مجلس ما دوش كير بخت‬

‫جونكه بيرون زحد عقل وكمانيم همه‬

"Dün, akil, meclisimizden yalın ayak kaçtı. Çünkü biz, aklin ve zannm
hududundan dışarıdayız.

‫ داروى علت‬،‫جويى زفكرت‬

‫ علت فزايى‬،‫فكرست اصل‬
‫ حيرت فزون كن‬،‫فكرت برون كن‬
‫ مرد صفايى‬،‫بى مرد فكرى‬
‫ شد ثاثخايى‬،‫فكرت دراين ره‬
‫ عاقل جرايى؟‬،‫مجنون شواى جان‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. VII, nr. 3134)

"Düşüncelere dalmışsın, hastalığa İlaç alıyorsun, halbuki senin hastalığını

artıran, seni büsbütün rahatsız eden hal, senin düşüncelere dalmandir. Düşünce, seni
Hak yolundan alıkoymaktadır. Hakk i, hakikati bulmak istiyorsan, düşünmeyi bırak,
hayranlığı çoğalt. Sen, düşünce eri değilsin, safa erisin, gönül erisin. Hakka varan
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 171

yolda, düşünce, bir ejderha kesilir. Ey can, deli ol, divâne ol, neden akla güveniyor-
sun, akla bağlanıyorsun?"

» ‫ «اى عقل‬: ‫كرفتم كوش عقل وكفتم‬

‫برون روكز تو وأرستم من أمروز‬
‫ دست خويش ازمن‬،‫بشوى اى عقل‬
‫كه درمجنون بيو ستم من امروز‬
(09٦١/471-1 Kebîr, 6.111, 10٣. 1185)

"Aklin kulağını tuttum 02: "Ey akil" dedim, çık dışarı, bugün senden
kurtuldum. Ey akil, elini benden çek, ben bugün akılsızlığa ulaştım, ona bağlandım."

‫دور بادا عاقالن از عاشقان‬

‫دور بادا بوى كلخن از صبا‬
‫كردر آيد عاقلى كو راه نيست‬
‫ور در آيد عاشقى صد مرحبا‬
‫ننك آيد عشق را از نور عقل‬
‫بد بود بيرى در ايام صبا‬
(Dîvân-ı Kebîr, 6.1, 1٣. 172)

"Akıllılar, âşıklardan uzak olsun, külhandan gelen pis koku, seher rüzgarından
uzaklarda kalsın. Bizim meclisimize, aklili bir kişi gelirse, onu İçeri almayın, fakat
âşık birisi gelirse onu çok iyi karşılayın, ona yüzlerce defa "Hoş geldiniz, bizi
şereflendirdiniz" deyiniz. Akil ışığından, aşk utamr. Genç yaşta ihtiyarlamak çok fena
bir şeydir."
Hazreti Mevlânâ'nın akil hakkmdaki iki ayn görüşünü, gerek Mesnevî-İ Şerif,
gerekse Dîvân-ı Kebîr'den aldığım örneklerle arzettim. Tam bu konuyu bitirmiş,
başka bir konuya geçmek isterken aklima Mevlânâ'nın şu beyti geldi:

‫در رسخود هيج ليك هست مشارا دورس‬

‫اين سر خاك اززمين وآن سرباك ازسماست‬
(Dîvân-ı /6 601/, c. I, nr. 464)

"Sizin iki başınız vardır. Biri dünyaya ait toprak başı, öbürü göğe ait tertemiz,
ruhânî baş."
Bize maddî faydalar sağlayan, bizi hayvanlara üstün kılan akil, herhalde
Mevlânâ'nın "Toprak baş" diye tavsif ettiği, şu görünen başımızdaki akildir. Birinci
merhalede Mevlânâ bu akil övdü, sonra bu akil, kifayetsiz buldu, reddetti, gerilere
bıraktı. Bu görünen akil taşımanın bir delilik olacağını söyleyerek göğe ait olan
başımızdaki manevî ve ruhânî akil tavsife başladı. Anlaşılıyor ki, göğe ait olan,
tertemiz, ruhânî baştaki akil ile ancak Hakk'ı ve hakikati bulacağız.
172 HAZRETİ MEVLÂNA

Mev!ânâ'da Aşk

Her velînin kendine has bir meşrebi vardır. Mevlânâ da ekseriya hep aşktan,
âşıklıktan bahseder. Bu sebeple ona "Âşıkların sultani" lakabı verilmiştir. Nitekim
bil. rubailerinde"
‫عشقست طريق وراه ييغمبر ما‬
‫ما زادهء عشق وعشق مادرما‬

"Bizim peygamberimizin yolu, aşk yoludur. Biz, aşk oğullarıyız, bizim

anamız da aşktır."
Gerçekten de Mevlânâ, bütün eserlerinde en çok bu konu üzerinde durmuştur.
Mesnevî-İ Şerifteki bazı hikayelerinde, Dîvân-ı Kebîrindeki coşku şiirlerinde çoğu
zaman hep aşktan bahsetmektedir.
Mevlânâ'nın bahsettiği aşk, 120111 olan, gelip geçici olan mecâzî aşk değildir.
Onun bahsettiği aşk, Hakk'a karşı duyulan İlahî aşktır. Yani, Allaha karşı duyulan
sevgidir. Hazreti Mevlânâ,

‫عشق زاوصاف خداى بى نياز‬

‫عاشقى بر غير او باشد مجاز‬
(Mesnevi, c. VI, nr. 971)

"Aşk, kimseye niyâzı ve ihtiyacı olmayan Allah'ın Sifatlanndandır. O'ndan

başkasına âşık olmak, mecazî aşktır, gelip geçici bir hevestir.” diye buyurur.
Bu bahsi daha iyi anlayabilmemiz İçin, yukanki beyitte adi geçen "Mecazî
aşk" ile "İlahî aşk" yani gerçek aşk üzerinde biraz düşünelim.
Bilindiği gibi aşk, mecazî ve hakikî olarak iki yönden mütalaa edilmektedir:
Mecazî aşk. maddî ve cismanî aşktır, yani insanların kadm-erkek birbirlerini
sevmeleri ve beğenmeleridir. Hakikî aşk ise Hakk'a karşı duyulan sevgidir. Daha
doğrusu mecazî aşk, yaratılmışlara karşı duyulan aşk, hakikî aşk ise yaratana karşı
duyulan aşktır.
Mecazî aşk fanîdir, gelip geçicidir. Hakikî aşk ise ebedîdir, sonsuzdur.
Arifler kirlenmeyen, şehvetle lekelenmeyen mecazî aşkın da boş olmadığını,
insani hakikî aşka ulaştırdığını söylemişlerdir. Mecazî aşkı, âşıkı hakikî aşka. Allah
aşkına geçiren bir köprü saymışlardır. Onlara göre güzele karşı değil de. güzelliğe
karşı duyulan bu aşk ile, güzellerde müşâhede edilen şaşırtıcı güzellikte, yaratıcının
güzelliğini, sanatım, kudretini, büyüklüğünü görmek, hayran olmak, insana hakikî
aşkın yolunu açar. Nitekim Hazreti Mevlânâ:

‫عاشقى كرزين سر وكرزآن سرست‬

‫عاقبت مارا بدآن سر رهبر ست‬
(Mesnevi, C. 111)
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

"Aşk, ister mecazî olsun, ister hakikî olsun, nihayet insani Hakk'a ulaştırır."
diye buyurmuştur.
Peki bu mecazî sevgi insanlara niçin verildi? Devrimizin en büyük
psikologlarından Doktor Froyd'den asırlarca önce Hazreti Mevlânâ:

‫ميل اندرمرد وزن ران حق نهاد‬

‫تابقا يابد جهان زين اتحاد‬
(Mesnevi, c. Ill, nr. 1415)

"Birleşmeleri ile dünyada hayat devam etsin diye Allah, erkekle kadını
birbirlerine karşı meylettirdi, sevdirdi” diye bu hakikati ifade etmektedir.
Muhyiddin-i Arabî hazretleri de, bu mecazî aşkı, bir tamamlanma olarak
mütalaa etmektedir ve "insan, erkek olsun, kadm olsun evlenmekle tamamlan-
maktadır. Tek başına kadm da yarımdir, erkek de yarımdir. Erkek kadında, kendi
noksanım tamamlamaktadır. Erkeğin sol kaburgasından yaratıldığı İçin kadm da
erkekte kendi aslim bulmaktadır. Bu yüzdendir ki. bu birleşme sadece bedene ait
maddî bir zevk değil, ruhî bir tamamlanmadır." diye "Fıısûsn'l-lem" adil eserinin
"Fass-İ Muhammedi" bölümünde yazmaktadır. Dikkat edilirse, bu mecazî aşkta, bu
sevişme ve birleşmede ‫( ونفخت روحى‬Rûhumdan ona üfürdüm) âyetinin Sirnna mazhar
olan ve f’anî vücûtlarının ötesinde bulunan ve ayni yerden gelen tamdık ruhların,
birbirlerine karşı duydukları hasretin ve İştiyakın bir ifadesi vardır. Ancak bu sevişme
ve birleşmenin hayvanlarda olduğu gibi değil de, yaratılmış varlıkların en şereflisi, en
üstünü olmamız sebebiyle nikahla, şeriatın koyduğu esaslar dahilinde yapılması
gerekmektedir. Yoksa dinimiz, sevmemizi ve evlenmemizi men‘ etmemektedir.
Cenâb-ı Hak, bir taraftan Mevlânâ'nın buyurduğu gibi nesil, hayat devam etsin
diye bize mecazî aşkı, şehvet duygusunu vermiş, bir taraftan da nefse hâkim olmayı,
şehvetle mücadele etmeyi emretmiştir.
İslâmiyet'te râhiplik, râhibelik yoktur. Afif kalmak, temiz yaşamak,
duygularına hâkim olmak, ancak nikâhla birleşmek esasi tutulmuştur. Meşru
olmayan, vicdani lekeleyen birleşme, en büyük günah sayılmıştır. Dinimizde aşk
haram değildir, 2112 haramdır.
Şu hadîs-i şerif, bu meseleyi gayet açık bir şekilde halletmektedir:

‫من عشق فكتم وعفه فمات فهو شهيد‬

"Birisi âşık olsa, aşkını ona buna söylemese, saklasa, iffetini muhafaza etse,
yani temiz kalsa, bu halde vefat etse, 0 şehid sayılır." (Feyzu'l-Kadir, ٧1/179) Bir
kimsenin âşık olduğu halde nefsine hâkim olması, şehvetini yenmesi, onu şehitlik
mertebesine ulaştırmaktadır. Bu hadis, ayni zamanda 21114 günahından kendini
koruyarak nefsi ile savaşa giren bir müminin ölümü, dini uğrunda düşmanla
çarpışırken şehit olmuş gibi sayılmaktadır. Çünkü şehvet, insanin en korkunç
düşmanlarından biridir. Bu duyguyu yenmek en büyük bir kahramanlıktır. Hazreti
Mevlânâ:
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫خشم وشهوت مردرا احول كند‬

‫زاستقامت روح را مبدل كند‬
(Mesnevi, c. I, nr. 333)

"Hiddet ve şehvet gibi duygular, insani 9291 yapar ve ruhun istikametini

değiştirir, kişiyi doğru yoldan uzaklaştırır." diye buyurmaktadır.
Mecazi aşk kontrol altına alınamazsa, bizi Allah'a ibâdetten, kulluktan
uzaklaştırdığı gibi mutluluktan da, insanlıktan da uzaklaştırmaktadır. Bedeni zevkler,
gelip geçici oldukları gibi gayri meşru iseler, yerini vicdan azabına, günaha
terkederler. Namık Kemal'in dediği gibi:

Kimi vicdana dokundu, kimi cism u 6212

Zevk nâmıyla ne yaptimsa peşîmân oldum.

Zevk diye peşinden koştuğumuz şeylerin bazdan vicdanimizi yaralar, bazdan

da bedenimizi, sağlığımızı hırpalar, yaptıklarımızdan pişman oluruz.
imânlı ve hassas bir şâir olan Sully Prudhomme, "Dünya" adil bir şiirinde
şöyle demektedir:

Bu dünyada bütün çiçekler solar,

Bütün kuşların ötüşleri devamsızdır
Ben, ebedi sürecek yazlan düşünüyorum.

Bu dünyada, bütün insanlar aşklarının

Dostluklarının zevâline ağlarlar
Ben ebedi sürecek sevgileri düşünüyorum.
(Stances,. 34)

Fâni olan, devamsız olan şeylere gönül vermek, ne kadar manasızdır, boştur.
Mevsimler, güzellikler hep gelip geçicidir. Hazreti Mevlânâ, bir bahar mevsiminde,
sevinç İçinde yeşeren, gülümseyen, hafif rüzgarla oynaşıp duran çiçeklere güneşin
şöyle seslendiğini düşünür:
"Ey gülümseyen çiçekler, yeşillikler, ben bir geçeyim de o zaman halinizi
görün, der. Şimdi pek neşelisiniz, sonunuzu düşünmüyorsunuz, insanlar da, gençlik
de güzellik de boyledir. Güzeller, çiçekler gibi açarlar, vücûtlarının güzellikleri ile
övünürler. Aynaya bakar sevinirler, çünkü içlerinde gizlenen ruh, onlara kuvvet verir,
onlan canlandırır, neşelendirir. Maddi güzellikleri ile gurura kapılan güzellerin
bedenlerine ruh, şöyle seslenir: Sen benim ışığımla yaşıyorsun, bu gurur nedir? Bir
iki gün benim verdiğim güçle hareket ediyor, neşeleniyor, bu maddi hayati
bitmeyecekmiş gibi sanıyorsun! Nazın, İşven, dünyaya sığmıyor, hele dur, bekle, ben
seni terk edeyim, seni bırakıp gideyim de sonunu gör! Seni pek sevenler, seni mezara
gömerler. Karıncalara, yılanlara gıda ederler. Çok defalar senin önünde, ölüme razı
olan yok mu? 0 da senin pis kokundan, burnunu tıkar." (Mesnevi, c. I, nr. 3265)
Adanalı Ziya da:
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫آفتاب حسن خوبان عاقبت ايلر افول‬

‫بن حمب ال يزامل ال احب االفلني‬

(Güzellerin güzellik güneşi sonunda batar, kaybolur. Ben, batanları sevemem,

ben batmayan, yok olmayan, Hakk'm âşıkıyım.) demiştir.
Mecazî aşk hakkmdaki görüşleri kısaca gözden geçirdikten sonra hakikî aşk,
Allah 290112 dair düşünmeye çalışalım.
insan göremediği, bilemediği ve niteliğini lâyıkıyla anlayamadığı AHah'ı nasıl
sevebilir? Çünkü peygamber efendimiz bile

‫سبحانك ما عرفناك حق معرفتك يا معروف‬

"Allahım, seni tam hakikatinle ve şanına yaraşır bir irfanla bilemedik." diye,
Allah'a münacatta bulunmuş, yalvarmıştır. Âlemlere rahmet olarak gönderilen
peygamberimizin gereği gibi bilemediği, tanıyamadığı 61120-1 Hakk'ı, bizim gibi
aciz, nâçiz insanlar nasıl tanırlar da severler? Cenâb-1 Ali, "Ben göremediğim Hakk'a
İbâdet edemem." diye buyurmuştur. Hâşâ Allah maddî bir varhk değildir ki bu baş
gözü ile insanları ve diğer varlıkları gördüğümüz gibi 0'nu görelim, 0'nun
güzelliğine hayran olahm, 0'nu sevelim.
Muallim Nâci merhum de:

Âkil biliyor ki var bir Allah

Mâhiyeti anlaşılmıyor 20.

Akıllı kişi İzânıyla, vicdâmyla bir Allah'ın varlığını biliyor, fakat 0'nun
mahiyetini, niteliğini anlayamıyor diye "Ah" ediyordu.
Bizim Cenâb-ı Hakk'ı sevebilmemiz İçin önce Onun varlığını hissetmemiz,
aklimızla, vicdanımızla, İzânımızla Onun var olduğunu kabul etmemiz
gerekmektedir. İbrahim Alaaddin merhumun şu şiiri ne güzeldir!

Okursanız bir kitabi

Sahibini sorarsınız,
Gördünüz mü bir hoş yapı
Yapan kimse ararsınız

Sahipsiz mi yerler gökler

Düşününce insan anlar
Herşey bize isbat eder
Büyük, kadir bir Allah var

Her şeyi çok güzel, çok mükemmel yaratan, kâinatı şaşmaz kanunlarla idare
eden, büyük ve eşsiz yaratıcı nerededir? Her zerrede bile büyük bir sanat eseri,
gösteren AHah'ı nasıl arayacağız, nasıl bulacağız? Dünyâmız da dahil, bütün kâinatı
‫ككككككل‬
176 hazreti MEVLA a

güzel eserlerle süsleyen, eşsiz yaratıcı, eserlerinin arkasında gizlenmiş, sanki

eserlerini kendine perde yapmış, kendini göstermiyor.
Hazreti Mevlânâ bir şiirinde Cenâb-ı Hakk'a şu şekilde niyazda bulunuyor:

‫يرده برداراى حيات جان وجان افزاى من‬

‫غمكسا روهمنشين ومونس شبهاي من‬
‫اى شنيده وقت وبى وقت از وجودم نا لها‬
‫اى فكنده اتشى درجملهء اجزاى من‬
‫اى زهر نقشى تو ياك واى زجانها باكتر‬
‫صورتت نى ليك مقنا طيس صورتهاى من‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. IV, nr. 1963)

"Ey benim canıma can katan hayatim! Perdeyi kaldır. Ey benim gamıma,
kederime, ortak olan, nerede olursam olayım daima benimle beraber bulunan Rabbim!
Ey geceleri bana dost olan sevgilim. Ey vakitli vakitsiz benim yalvarışlarımı,
yakarışlarımı duyan. Ey varlığımın bütün zerrelerine, sevgi ateşi salan Rabbim! Sen
bütün şekillerden münezzehsin, berîsin, canlardan bile temizsin... Suretin, şeklin
yok, fakat benim bütün şekillerimin mıknatısısın, bütün varlığım sana doğru
koşmada, Sen'de yok olmadadır."
Yukardaki beyitlerde Hazreti Mevlânâ'nın buyurduğu gibi, şekillerden,
suretlerden münezzeh olan Allah'ın zâtının nasıl olduğunu düşünemeyiz. Çünkü bize
‫( ال تفكروا فى ذات الله‬Allah'ın zâtını düşünmeyiniz.) diye emredilmiştir.
Biz, Cenâb-ı Hakk'ı ancak sıfatlan ile, yarattığı eserlerle hissederiz,
tam abiliriz. Herkes İdrâkına, anlayışına, kabiliyetine ve Allah'ın inâyetine gore O’nu
hissedecektir. Çünkü Allahîn inâyeti ve lütfü olmadan gönülden Oha yol bulamayız,
insan, Allah'( ancak Allah ile bulabilir. Her şeyde, her zerrede Ohun kudreti ve sanati
görülmektedir, ama 0 görme gücünü Hak vermese, biz hiçbir şey göremeyiz. Bu
sebeple, bize kendi kudretini, sanatım, güzelliğini göstermesi İçin kendinden niyazda
bulunmamız gerekir. Biz insanlar, Allahîn yarattığı, bütün yaratıklar arasında en
üstün bir varlığız. Biz, insan olarak şu tenden, bedenden ibaret değiliz. Biz, bizde
bulunan İlahî emânetle insanız. Mevlânâ, yeryüzünde yaşayan, yiyip İçen, gezip
dolaşan şu tenlerimizi, bedenlerimizi birer gölge saymaktadır. Asil bizim varlığımız,
şu görünen cisimlerimizin ötesindedir. Yunus Emre hazretleri:

Bir ben vardır bende benden içerü

diye buyurmadı mi?

Cenâb-ı Hak, "Ben, bilinmek istedim, insani yarattım." diye buyurdu. Bu
bilinmek de sevgide gizlidir. Cenâb-ı Hakk'm bilinmeye ve sevilmeye ihtiyacı yoktur
fakat bilinmek ve sevilmek istediği de bir gerçektir.
Peki biz Allah1! nasıl seveceğiz? Bizim bilinen beş duygumuzdan başka, bir
akıncı duygumuz daha vardır ki, Allahî ancak 0 duygu ile İdrâk ve hissedebiliriz.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

insan, akli, nûr, kalp ve basiret ile hayvanlardan ayrılır. Bizde bulunan bâtınî göz
(basîret), başımızdaki gözden çok daha kuvvetlidir.
Hazreti Mevlâna,"Sizin iki başınız vardır: Biri dünyaya ait toprak başı, öbürü
göğe ait tertemiz, ruhani baş" diye buyurmuştu. İşte biz, bu ruhani başla, ruhani
gözle gerçeği İdrâk edebiliriz. Bu sebepledir ki, beş duygu ile İdrâk edilemeyen şeyler,
ruhânî başla, mana gözü ile gönül gözü ile anlaşılır ve hissedilir, zevk duyulur.
Allah sevgisini ancak insanlık derecesinden hayvanlık derecesine düşen ve beş
duygudan başka duygusu olmayanlar İnkâr edebilirler.
insanin AHah'ı sevmesi, onun bir şükr borcudur. Çünkü etrafıyla düşünürsek,
görürüz, hissederiz ki, Allah da insani sevmektedir. Çünkü başka varlıklara
vermediğini insana vermiştir, insanin kendisine sayısız lütuflarda, ihsanlarda bulunan
Allah'ını sevmemesi nankörlük olur.
Ashnda insanda sevmek ve inanmak ihtiyacı vardır. Bu ihtiyacı olan,
duygulara sırt çevirdiği takdirde yalnız Allah'ına karşı nankör olarak kalmayacak,
yaradılış İcabı vazifesini yapmadığı İçin ruhunda bir boşluk, bir eksiklik
hissedecektir. Düşünürsek anlarız ki, kul ile Allah arasında gizli, bâtınî bir
münâsebet vardır. Bu açıklanması, anlatılması zor bir haldir. Sıkıldığımız,
üzüldüğümüz zamanlarda, bir felakete marûz kaldığımız . hatta çok neşeli olduğumuz
anlarda Allah'ımıza sığınırız. Çünkü, 0 bize bizden yakindir. Kuran'da "Biz size şah
damarınızdan daha yakınız." (50/16) diye buyurulmuştur. Vicdanlarının emri ile
hareket edenler, AHah'ı çok ananlar, zikredenler, insanlık yolunda yürüyenler, çok
iyilik edenler, hangi vazifede bulunursa bulunsun vazifeyi hakkıyla yapanlar, çok
ibâdette bulunanlar, bu yakınlık mertebesine ulaşan mutlu kişiler bu hali anlarlar. Bu
bir gerçektir ki, insanlık vazifesinin idraki İçinde olanlar ve inandıklarım yaşayan
2211111 kişiler, Allah'a daha çok yaklaşırlar.
Allah hâşâ maddî varlık değildir ki, biz ona yaklaşalım, insanin Allah'ına
yakın olması, mekan ve mesafe bakımından değildir. Vasıflar, duygu ve sevgi
bakımındandır.
‫و نفخت فيه من روحى‬
"Ruhumdan ona üfledim." (15/29) Sirnna mazhar olduğu İçin Cenâbı Hak
melekleri Âdem'e secde ettirmiştir. "Muhakkak ki, biz seni yeryüzünde halîfe
yarattık." (38/26) gibi, insanin değerini belirten âyetler Kur'an'da mevcuttur. Âdem'in
Allah'ın halifesi olması, onun diğer varlıklardan üstün, mükerrem bir varlık olarak
yaratılmasının da insanin Hakk'la olan gizli yakınlığı ile bir ilgisi yok mudur?
Dostlarından, en yakın sandığı kişilerden uzak düşmüş, kendini yalnızlığın
kahredici sıkıntısında bulan bir kimseye Hazreti Mevlânâ şöyle seslenmektedir:

‫ خودرا مكير تنها‬،‫اينجا كسيست ينهان‬

(Dîvân-ı 5.188 ,1 . ,/٥01 ‫)مك‬
"Burada gizli birisi var, kendini yalnız sanma".
İşte burada gizli olan, yere, göğe sığmayıp da gelip mü'min kulunun kalbine
sığan Allah'tır. Hazreti Mevlânâ bir rubaisinde de:
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫ بجو آن جان را‬،‫در جان تو جانيست‬

‫در كوه تنت دريست بجو آن كان را‬
‫صوفى رونده! اكر تو آن مى جويى‬
‫ زخود بجو تو آن را‬،‫ييرون تو مجو‬

"Senin canında, bir can vardir. Sen o cani ara. Senin teninin dağında çok
kıymetli cevher bulunmaktadır. 0 cevherin madenini ara.
Ey yürüyüp giden 51! Eğer sen onu arıyorsan, onu dışarda arama, aradığını
sen kendinde ara".
Bizim cammazdaki can, ondan aynhp gelen ruhtur. Ruhu aramak, AHah'ı
aramak, AHah'ı idrak etmek, AHah'ı sevmektir. Kulun Allah'a olan sevgisi nedir?
Bu hal kulun kalbinde bulduğu ve duyduğu bir his olup, kelimelerle ifade
edilemeyecek kadar latif, hoş, ince, temiz bir duygudur. Bu hal, bu duygu insani
AHah'ı üstün görmeye, yüceltmeye, onun rızasını herşeye tercih etmeye, ondan ayn
kalınca da sabırsızlanmaya, kararsızlığa götürür. Onun emrini yerine getirince, onu
sevince İçinde bir rahatlık duyar.
Kulun Hakk'la dost oluşu, onunla ünsiyyeti, ülfeti nedir? Mümkün olduğu
kadar yalnız namazlarda değil, devamlı surette abdestli olarak onu düşünmek, kalp ile
onu anarak, onu gönlünde hissetmek, ona karşı İçinde bir heyecan bulmaya
çalışmaktır. Kul herşeyde, her hadisede Allah'ın kudretini, sanatım bularak ona hayran
olmalıdır. Çiçekleri mi kokluyor; renklerinde, kokularında Hakk'm sanatım bulmak;
meyve mi yiyor; ‫ الو‬kara topraktan biten çeşitli tattaki meyvelerde bulunan lezzet,
koku ve güzellik karşısında şaşırıp kalmak, her bakımdan bize İLİtf ve ihsanlarda
bulunan Hakk'a minnettar olmak gerekir. Hak yolcusunun toplumda haksizlik gibi
görünen hâdiselerin ötesinde gizlenen adaleti sezmesi ve Hakk'm âdil-i mutlak
olduğuna inanması, onun adaletinin er geç gerçekleşeceğinden şüpheye kapilmamasi
lâzımdır.
Yukarlarda bizim beş duygumuzdan başka, bir akıncı duygumuz daha vardır ki,
ancak 0 duygu ve Cenâb-1 Hakkin yardımı ile Hakkin varlığını, yarattığı ve ortaya
koyduğu sayısız eserlerin hikmetini anlayabiliriz diye arz etmiştim. Bu hususu
Hazreti Mevlânâ şu beyitlerde, mecâzî olarak ne güzel ifade buyurmaktadır:

‫اين ينج جشمهء حس تا برتنت روانست‬

‫زا شراق ان برى دان كه بسته كاه مجرا‬
‫وان ينج حس باطن جون وهم وجون تصور‬
‫هم ينج جشمه مى دان بويان بسوى مرعا‬
(Dîvân-ı Kebîr, . 1, 5.188)

"Bu beş duygu çeşmesi teninde akıp durdukça, yani gözün gördükçe, kulağın
İşittikçe, burnun koku aldıkça, yediğinden zevk duydukça, dokunma hissin
bulundukça bil ki sende bulunan 0 eşsiz peri bu beş çeşmeyi gerektikçe, açmış
kapamış, bu duygulara yol vermiştir.
Gönül gözü ile görmek, tasavvurda bulunmak gibi beş tane de İç duygun
vardır. Bunlar da, bu bâtın! duygular da maksada, doğru akıp gitmededir".
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Maksat bizi yaradam İdrâk etmek, sevmektir. Kulun Hakk'ı sevmesi, meyi,
hudud. ihata gibi şeyler ihtiva etmez. Bu nasıl bahs konusu olabilir ki, Allah İlhâk
ve İhâta gibi şeylerden münezzehdir. Âşık, aşk 201108 çenber gibi çevrilme tarzında
vasfedilmekten ziyade, maşûkta yok olma şeklinde anlatılır.
Aşk, bir vasıfla vasfedilemez, anlatılamaz, bir hududla sınırlanamaz. Aşk tarif
edilemez. Bununla beraber gönlünde hissetmek, İdrâk etmek İçin aşktan daha belirli,
daha vâzıh ve daha yakın birşey yoktur.
Malumdur ki birşeyi anlatırken sözde belirsizlik, bir anlaşılmazlık, muğlaklık
hâsıl olduğu zaman sözü şerh ve 122 etmeye girişmek ihtiyacı doğar. Mübhemlik,
muğlaklık zail olunca aşk meselesini ve sözünü şerh ve îzah etme ihtiyacı ortadan
kalkar. Hazreti Mevlânâ bu meseleyi ne güzel ifade buyurur:

‫هر جه كويم عشق راشرح وبيان‬

‫جون بعشق آيم خجل باشم ازان‬
‫جون قمل اندر نوشنت ىم شتافت‬
‫جون بعشق آمد قمل بر خود شاكفت‬
‫عقل در رشحش جو خردر لك خبفت‬
‫رشح عشق وعاشىق مه عشق كفت‬
(Mesnevi, c. I, S.H2)

"Aşkın şerhi İçin ne türlü açıklamada bulunsam diye düşünürken, aşkın

tesirine kapılınca, söylediklerimden utanırım.
Kalemim kağıt üzerinde koşup duruyordu. Aşkın açıklanması bahsine gelince,
heyecana kapıldı, dayanamadı, ortasından yarıldı.
Akil, aşkın şerhinde çamura batmış merkep gibi, 2612 kaldı. Aşkın da âşıklığın
da şerhini yine aşk söyledi"
Yine Hazreti Mevlânâ Mesnevi-i Şerîf in ikinci cildinin dîbâcesinde:

‫ير سيد يكى كه عاشقى جيست‬

‫كفتم كه جه ماشوى بدانى‬

"Birisi bana âşıklık nedir? diye sordu. Ona benim gibi olursan, anlarsın
cevabini verdim".
Aşk, sayıya gelmez, ölçüye sığmaz. Bundan ötürü aşk "Hakikatte Hak
sıfatıdır. Kula nisbet edilmesi mecâzîdir" demişlerdir. "Yuhibbuhum (Allah kullarım
sever)" sözü kâfidir. "Yuhibbûnehû (Kulların da Allahî sevmesi) ise, Hakk'm
muhabbetine nisbetle nerede kahr?
Hazreti Mevlânâ'nın Allah, kullarım sever. Kullan da AHah'ı sever sözleri
Mâide Suresi'nin elli dördüncü âyetinden alınmıştır. Gerçekten de aşktan bahsetmek,
aşk değildir. Sebebi de aşk yaşanan bir haldir. Tarife gelmez, sözle ifade edilmez.
Yalnız şu bir hakikattir ki: Cenâb-ı Hakk'ı İdrâk etmek, onu gönlümüzde
bulmak İçin sarfettiğimiz gayretler, uzun tefekkürler, ibâdetler, yapılan iyilikler,
yardımlar neticesinde az da olsa, İlâhî sırlardan kendisine biraz birşey duyurulan
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

kimse bu keşfin husûlü anında büyük bir zevke ulaşır, tarif edilmez, edilemez büyük
bir neşe duyar. Bu bakımdan denilebilir ki; Gerçekten AHah'ı bilmenin onu
sevmenin verdiği manevi zevk, bütün zevklerin üstündedir. Bütün ariflerin maksadı
yal" Kimsenin bilemediği manevî zevk buradadır. Bu yüzdendir ki; bu hali
duyanların, bu mertebeye erenlerin sıkıntı ve istekleri mahvolur. Kalpleri bu manevî
nil etin zevki ile meşgul olur. Hatta ateşe bile atsalar o, sevgi deryasında yaşadığı
İçin, ateşten bile haberi olmaz, Cennet nimetlerini de kendilerine arz etseler, dönüp
bakmazlar. Hazreti Mevlânâ'nın şu şiiri, bu halin ifadesidir:

‫اى كه بهنكام درد راحت جانى مرا‬

‫وى كه بتلخئ فقر كنج روانى مرا‬
‫آنجه نبردست وهم عقل نديدست وفهم‬
‫از تو بجانم رسيد قبله ازانى مرا‬
‫ازكرمت من بناز مى نكرم دربقا‬
‫كى بفريبد شها دولت فانى مرا ؟‬
‫كر كرم اليزال عرض كند ملكها‬
‫ييش نهد جملهء كنز نهانى مرا‬
‫سجده كنم من زجان روى نهم من بخاك‬
‫كويم ازينها همه عشق فالنى مرا‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. 1, 5.207)

"Ey dertli zamanımda canimin rahat!! Ey yoksulluk acılığında ruhumun

hâzinesi olan Allah'ım!
Vehmin elde edemediği, anlayışın ve aklin eremediği güzellikler senden
canıma ulaştığı İçin, sen benim kıblem oldun.
Rabbim senin keremin ve lütfün sebebiyle, ben âleme nazla bakarım. Fânî
olan devlet, zenginlik, varhk hiç beni aldatabilir mi?
Allah'ım, bitmez, tükenmez cömertlikle bana hesapsız mülkler versen, ne
kadar gizli hâzinelerin varsa, onlan önüme koysan, ben candan secde ederek yüzümü
yerlere korum da derim ki:
Ey Allah'ım, benim İçin senin aşkın, bütün bunların hepsinden daha
değerlidir".

Hazreti Mevlâna'da Güzel ve Güzellik

Güzellik nedir9 Bizim üzerimizde etki yapan, ruhumuzu okşayan, bizi manen
değiştiren, bize tatil, ifade edilmez bir heyecan veren güzellik mefhûmu, çok eski
zamanlardan beri insanları meşgul etmiştir. Bu konu Bediiyyât (Estetik) nâmı altında
bir ilim olarak incelenmiştir. Güzelliğin anlamım filozoflar, âlimler kendi
anlayışlarına, sezişlerine göre yorumlamışlar, bu ilme dâir hayli eserler yazmışlardır.
Güzelliği akil yoluyla ilimle anlatmaya çalışmışlardır.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Hazreti Mevlâna güzelliği, akil yolu ile değil, gönül yolu ile aşk yolu ile
iman yolu ile ifade buyurmuşlardır.
Hazreti Mevlânâ'ya göre bütün güzellikler, güzeller güzeli olan Hakk'a râcidir.
Bu Dünya'da gördüğümüz bütün güzellikler, Hakk'm güzelliğinin birer zerresidir.
Çünkü Hak hüsn-i mutlaktır. Gerçek güzellik, tam eksiksiz güzellik ondadır. 0.
güzelliğini, sıfatını yarattığı herşeyde göstermektedir. Geceleri gök yüzünde parlayıp
duran yıldızlarda, Ay ışığında, Güneşin doğuşunda, batışında, denizlerde, göklerde,
ormanlarda, dağlarda, derelerde, herşeyde güzellik var. Çiçeklerde, kelebeklerde,
denizlerin derinliklerinde yaşayan yaratıklarda, uçuşan kuşlarda güzellikler var.
Bütün yaratıkların en şereflisi olan insanlardaki maddî ve manevî güzellikler
saymakla bitmez... insanların ortaya koydukları sanat eserlerindeki güzellikler de...
İşte bizim, güzel bir ses dinlerken, yahut güzel bir manzara karşısında
duyduğumuz, fakat ifade edemediğimiz sadece hoşumuza gidiyor deyip geçtiğimiz
hayranlığın sebebini, gönül sırlarına âşinâ olan Mevlânâ açığa kavuşturmuştur.
Hazreti Mevlânâya göre, bir güzellik karşısında duyduğumuz hayranlık, bizi 0
güzeller güzeline yani Allah'a yaklaştırmaktadır. Gerçekten de bizim bir güzellik
karşısında duyduğumuz hayret ve takdirle gönlümüz bambaşka bir hal ahr. Tatil, ifade
edilmez bir heyecan duyarız. Sözgelişi bir ney, bir keman, bir piyano, ne olursa
olsun duyularak çalınırsa, güzel çalınırsa, bizi etkisi altına ahr. Güzel bir şiir bir
kahramanlığı, bir fedâkârlığı, bir şefkati, bir merhameti belirten bir hikaye, bir piyes
de bizi heyecanlandırır. Usûlüne gore güzel bir sesle söylenen bir İlâhiyi dinlerken
şahsiyetimiz değişir, biz 0 anda kendi içimizden çıkar sanki 02912 bir âleme gideriz.
Ruhumuz, şu beden hapishânesinden kurtulur, maddî varlığımızı terkederiz. 0 anda
biz bambaşka bir insan olmuş gibiyiz, ihtiraslarımızdan, kötü huylarımızdan,
günahlarımızdan sıyrılmış tertemiz, lekesiz bir insan olarak sevgili Rabbimiz'in
huzurundayiz. Lütuflar sahibi Allah'ımız pek güzel seslerle, İlâhî nâğmelerle bize
ikramda bulunduğu bir Mâide-İ Âsumânda, bir gök yüzü sofrasında, rûhânî ve manevî
gıdalar almaktayız. Hoşumuza giden ses sustuğu zamtm, kanatlan 1، 141111015 kuşlar
gibi, gökyüzünden aşağılara düşerek eski halimize döneriz. Bizim hoşumuza giden,
bizi ötelere götüren, İlâhî nağmelerin devam etmesini isteriz. Bu İlâhî sesleri
meydana getiren sanatkar, ötelerden birşeyler duyan, onu çeşitli vasıtalarla duyuran,
ifade eden bir kişidir. Sanatkarda herkeste bulunmayan manevî bir 56215 vardır.
Sanatkarın bazen kendi manevî gücünden, kendisinin bile haberi yoktur.
Kimisi sesiyle, kimisi çaldığı çalgıyla, kimisi ortaya koyduğu sanat eseri ile, kimisi
güzelliği ile. edâsı ile bizi büyülemekte, bizi ötelere götürmektedir. Bu hususta
Hazreti Mevlânâ Mesnevinin bir yerinde:

‫خوب وريان آينهء خوبى او‬

‫عشق ايشان عكس مطلوبئ او‬
(Mesnevi, c. VI, 5. 3181)

"Güzel yüzlüler, Allah'ın güzelliğinin birer aynasıdır. Onlara gönül veııiıek,

onlan sevmek, Hakk'ı istemenin, Hakk'ı aramanın yankısıdır. Hakk'm
düşünülmesidir" diye buyurmuştur.
182 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Burada dikkat edilecek bir nokta var: Şirke düşmememiz İçin Allah’ın
güzelliğini, manevî yönden düşünmemiz gerekir. Nitekim Hazreti Mevlânâ bu
hususta bizi uyarmaktadır.

‫ازقدحهاي صور بكذر مه ايست‬

(Mesnevi, C.‫فست‬ ‫دانج‬

"Sûret kadehlerinden, yüz güzelliklerinden geç, onlara kapılma. Şarap

kadehtedir, fakat kendisi kadeh değildir1' demektedir.
Gerçekten de gelip geçici fâni güzellikle, Hakk'm güzelliği bir olur mu? Et ve
kemikten bir yığın olan şu tenin üstünde İlâhî bir nur görülmektedir. Duvara Güneşin
ışığı düşmüştür. Duvar bir güzelce parlamaktadır. Fakat duvar Güneş değildir. Bir şâir
bu duyguyu şöyle dile getirmiştir:

Afıtâb-1 hüsn-ü hubân âkıbet eyler 12601,

Ben muhibb-i 12 yezâlim 12 uhibbu'1-âfilîn

"Güzel yüzlülerin, güzellik Güneşi sonunda batar, gider. Ben fânî güzelleri
sevmem. Ben batmayan, sonu olmayan güzeli severim".
Hazreti Mevlânâ şirke düşmememiz İçin, güzeli değil, güzelliği görmemizi,
sevmemizi ifade buyurmaktadır.

‫صورت يارى كه سوى اوشوى‬

‫از براى مونسى اش مى روى‬
‫يس بمعنى سوى بى صورت شدى‬
‫كرجه زآن مفصود غافل آمدى‬
(Mesnevi, c. VI. 5. 3753)

"Bir dostu görmeye gidersin. Bu gidişin onun sadece sûretini, dış yüzünü
görmek İçin değildir. Onun görünüşünün sevgi ve şefkatle sana yakınlık
gostermesindendir.
Aslında sen, dostunu görmeye gitmedin, mana bakımından yine suretsizlik
âlemine, sonsuzluk âlemine gittin. Fakat senin bu gayeden, bu maksattan haberin
bile olmadı, çünkü sen gaflettesin".
Mevlânâ bir rubâisinde de:

‫مائيم كه تا مهر توآموخته ايم‬

‫جشم ازهمه خوبان جهان دوخته ايم‬

"Allah'ım senin sevgini öğrendikten, seni tanıdıktan sonra, gözüm bütün

Dünya güzellerini görmez oldu" demektedir.
Dîvân-ı Kblrlerinde de:
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫صوفيا نيم آمده دركوى تو‬

‫شيئ لله از جمال روى تو‬
(Dîvân-ı Kebîr, ٥٠٧,5. 2230)

' Biz sufiler sizin mahallenize geldik. Allah rızası 1:1 bize güzelliğinizden
birşeyler veriniz" diye sadece güzellik niyaz etmektedir. Çünkü bütün güzellikler,
Hakkin güzelliğinin tecellisidir. Bu sebeple, bir güzel yüzlünün verdiği hayranlık,
kendisinden, kendi maddî güzelliğinden değildir. Ona 0 güzelliği veren güzeller
güzelindendir. Bu yüzden der ki, suret güzelliğine kapılıp kalmak, yaratıcıyı
düşünmemek büyük bir suçtur, büyük bir günâhtır. Ashnda fânî olan, geçici olan
güzelliğe kapılmak akil kârı değildir. Bizi büyüleyen bir güzellik karsısında "Şekil
verenlerin, sûret yaratanların en güzeli olan Allah'ın şâm dikkatle bak ki. ne yücedir.
23/14" ayetini hatırlayacağız. Ashnda bütün güzellikler onundur. Güzel çehrelerde
güzeller güzeli olan yaratıcıyı, onun harika sıfatını bulmak, ona hayran olmak
Hakkin gerçek mü'minlere bir lütfudur, bir İhsanıdır. Hazreti Mevlânâ bir Mesnevi
beytinde:

‫كه منم آن اصل اصل هوش ومست‬

‫برصورآن حسن عكس ما بد ست‬
(Mesnevi, c. V, 5. 3278)

"Aklin da, fikrin de, İlâhî mestligin de temeli benim. 0 şekillerde, hayallerde
gördüğümüz güzellik, meğer bizim güzelliğimizin aksi İmiş" diye buyurmuştur.
Güzellere karşı duyulan hayranlık, mü'minlere Hakkin bir İhsanı olduğuna
göre gerçek insan, güzelin maddî varlığına değil, manevi varlığına, 0 güzellik
şarabını, 0 rûhânî şarabı lütfedene yönelir, herşeyi ondan bekler. Can şarabını.
Mansûr şarabını sunacak canh kadehleri Hak yaratıp durmaktadır.
Neden güzellerden ve güzelliklerden hoşlanıyoruz? Hazreti Mevlanâ'ya göre
güzeller ve güzellikler, bizi yalnız Hakk'a yaklaştırmakla kalmaz, bize ruh âlemindeki
güzelliği de hatırlatmaktadır. Nasilki mûsîkîde, güzel seslerde. İlâhî nağmelerde bir
özlemin, bir İştiyakın ifadesi varsa, güzeller ve güzelliklerde de ezel aleminin bir
hatırası vardır. Hazreti Mevlânâ bu hususta şöyle buyuruyor:

‫جز دمد مهء عشق تو دركوش نماند‬

‫ خوش نماند‬،‫جا نرا زحالوت ازل‬
(Bir Rubâi Beyti, No: 705)

"Benim kulağımda aşk gürültüsünden başka hiçbir ٢٥٧ kalmadı. Rûhumda ezel
âleminin güzelliklerinden başka ne akil kaldı, ne fikir".
Mevlanâ'ya göre şu yaşadığımız hayatin bir evveliyat! vardır. Bizler daha
Diinya'ya gelmeden ruhlarımız, ruh aleminde idi. 0 ezel aleminde, anlatılamayan
güzellikler vardı. Bu yüzdendir ki, burada gördüğümüz güzelleri seviyoruz. Bu
güzeller, bu güzellikler bize ezel aleminin güzelliklerini hatırlatıyor. Hazreti Mevlânâ
184 hazret! mevlânâ

gerek Mesnevi 'de . gerekse Dîvân-ı Kebir 'de çoğu zaman bu konuya değinir.
Nitekim bir rubailerinde:

‫شمع ازلست عالم افروزئ من‬

‫زان شاهد اعظمست ييروزئ من‬

"Benim alemim, benim Dünyam ezel nuru ile aydınlanır. Benim mutluluğum,
0 büyükler büyüğü, o güzeller güzeli yüzündendir demektedir. Hazieti Mevlânâ ‫ال‬
şiirlerinde de bu hakikati ne kadar güzel ifade buyurur:

‫زجكا امدهء ىم دانى‬

‫زميان حرم سبحانى‬
‫يادكن هيج بيادت آيد‬
‫ان مقامات خوش روحاىن‬
‫بس فراموش شد ستت آهنا‬
‫الجرم خيره وسر كردانى‬
‫جان فروىش بيىك مشىت خاك‬
‫اين جه بيعست بدين ارزانى‬
‫بازده خاك وبدان قميت خود‬
‫ ملكى سلطانى‬،‫نى غالمى‬
‫جهت تو زفلك آمده اند‬
‫خوب رويان خوش بنهانى‬
(Dîvân-ı Kebir, No: 2927)

"Nereden gelmişsin, biliyor musun? Sen Hakk'm hareminden gelmişsin. 0

rûhânî âlem, 0 güzellikler hiç hatırına gelmiyor mu? Onlan unuttun da, bu Dünyada
şaşkına döndün, böyle şaşırıp kaldın. Senin başın dönüp durmada, bir avuç toprak
karşılığında canını veriyorsun. Bu ne ucuz alış veriş? 0 toprağı geri ver. Kendi
değerini bil, sen köle değilsin. Sen pâdişâhsın, sultansın haberin yok. Gök yüzünden
nice güzel yüzlüler, senin İçin gizlice yeryüzüne inmişler".
Bu Dünyada gördüğümüz güzeller, bize ezel âleminin güzelliklerini
hatırlatmak İçin, gök yüzünden mi geldiler? Mecâzî bir anlam İçinde ne tatil, ne hoş
bir buluş!
Ruh âleminde, bu Dünyada gördüğümüz herşeyin, en güzelinin, en mükenı-
melinin, en kusursuz olanının örnekleri vardı. Bu Dünyada gördüğümüz bütün
hoşumuza giden şeyler, meselâ: güzel bir manzara, güzel bir yüz. hoşumuza giden bir
sanat eseri, bir mûsikî ruh âlemindeki, ezeldeki güzellikleri bize hatırlatmaktadır.
Yüce Peygamberimiz Efendimiz de bazı hadislerinde güzellikten bahs buyur-
muşlardır:
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫ان الله تعالى جميل يحب الجمال‬

"Allah güzeldir, güzelliği sever." (/6.11 /001/-1 24/٢ ٥‫ر‬, s. 224)

Başka bir hadislerinde de: "Yeşillik, akarsu, güzel yüz insani rahat ettirir,
dinlendirir" demişler. Diğer bir hadislerinde ise "Hikmeti güzel yüzlülerin yanında
arayınız" diye buyurmuşlardır.
Hazreti Mevlânâ'ya göre: Güzellikler bizi, bizden almada. Bizi beden
zindanından kurtararak başka bir âleme, dolayisiyia Hakka yaklaştırmaktadır. Boylece
güzel sanatların hassâs insanlar üzerindeki etkisinin ötesinde de Hak vardır. Gerçekten
büyük sanatkarların ortaya koydukları şaheserlerdeki insani büyüleyen, hayran bırakan
güzellikte de Hakk'm güzelliği tecellî etmektedir. Çünkü, hangi millette, hangi
memlekette olursa olsun, bütün sanat eserleri, İlâhî emaneti taşıyan, İlâhî ikrama
mazhar olan insanin eseridir, insan şu veya bu şekilde ortaya koyduğu şaheserlerde
kendini, kendi insanlığını, kendi duygularım, kendi düşüncelerini sergilemektedir.
Aslında bütün insanlara, bütün sanatkarlara İş yapma gücünü, eser meydana getirme
kudretini Cenâb-ı Hak lütfetmektedir. Onun izin ve müsaadesi olmadan hiçbir şaheser
ortaya konamayacağı gibi, bir sivrisinek dahî kanadım Çirpamaz. Şu halde Dünyada
gördüğümüz bütün şaheserleri yaptıran, yapanlara 0 duyguyu , o kabiliyeti, 0 hüneri
veren de O’dur. İşin şaşılacak tarafı şu ki, eşsiz ve benzeri olmayan o büyük sanatkar
kendini gizliyor. Fânî sanatkarlara eserler yaptirtiyor. 112112 Osmanlar'm, Hâmidler'in
yazdıkları Kur'an-1 Kerîmleri, onların kalemleri yazdı diyebilir miyiz? 0 kalemleri
tutan eller olmasaydı, 0 ınübârek kitaplar, 0 insani büyüleyen güzel yazılar yazılabilir
miydi? Aslında 112112 Osmanlar da, Hâmidler de kudretin elinde birer kalemden başka
ne idiler?
Cenâb-ı Hak tarafından eşref-i mahluk olarak yaratılan insanlara lütfedilen bu
kabiliyetlerin, hünerlerin, güzelliklerin sırlanna, güzelliklerin zevkine herkes
varabilir mi? Meşhûr estetik bilgini Charles Lalo "Güneş batarken meydana gelen
güzel tablo, köylünün aklina hiç de estetik olmayan aksam yemeği düşüncesini
getirdiği gibi, bir fizikçinin zihninde de, aslmda ne güzel, ne de çirkin olan ve yalnız
doğru yanlış olması muhtemel İşin tahlîli fikrini uyandırır. Güneşin batması ancak
güzelliği hisseden insanlar İçin güzeldir" demektedir. (Estetik, Charles Lalo, s. 7)
Herkesin güzellikleri görmemelerini de Hazreti Mevlânâ şöyle açıklamaktadır:

‫بهر ديده روشنان يزدان فرد‬

‫شش جهت را مظهر آيات كرد‬
‫تابهر حيوان ونامى كه نكر ند‬
‫از رياض حسن ربانى جرند‬
‫بهر اين فرمود با آن اسيه او‬
‫حيث وليتم فثم وجهه‬
‫از قدح كر در عطش آبى خوريد‬
‫دردرون آب حق را ناظريد‬
186 HAZRET! MEVLÂNÂ

‫آنك عاشق نيست او در آب در‬

‫صورت خود بيند اى صاحب بصر‬
‫صورت عاشق جوفانى شد درو‬
‫يس در اب اكنون كرا بيند بكو‬
‫حسن حق بينند اندرروى حور‬
‫همجومه درآب از ضع غيور‬
(Mesnevi, c. VI, S. 3640-3646)

"Cenâb-1 Hak, gözleri marifet nııru ile aydm olanlara, bu Dünya evinin alt!
yönünü, kendi âyetlerinin mazhan kıldı. Onlar, nereye bakarlarsa orada, Allah'ın
kudretini, sanatım görürler.
Gönül gözleri açık olanlar, hangi hayvana, hangi bitkiye bakarlarsa baksınlar,
Allah'ın sanatının, güzelliğinin bahçelerinden manevî gıdalar alırlar.
Bundan dolayıdır ki, Hak âşıklarına "Nereye dönerseniz dönün, orada onun
yüzü, onun güzelliği vardır" dendi.
Susamış olur da, bir bardak su içerseniz, suyun İçinde de Hakk'ı görürsünüz.
Fakat Hak âşığı olmayan kişi, suyun İçinde kendini, kendi suretini görür.
Âşığın varlığı Hakta 1211 olursa, acaba âşık suda kimi görür?
Ay nasıl suya akseder de suda görünürse, Hak âşıkları da, güzellerin yüzlerinde
Hakk'm güzelliğini görürler".
Gönül gözleri açık olanlar, herşeyde, her zerrede Hakkin sanatım, kudretini,
güzelliğini görürler de derler ki:

‫جهان مرات حسن شا هد ماست‬

‫فشاهد وجهه فى كل ذرات‬

"Cihan bizim gerçek sevgilimizin güzelliğinin aynasıdır. Her zerre onun

güzelliğinin şâhididir".
Mev!ânâ'ya göre, bir Hak 291٤1, bu Dünyada gördüğü huri gibi güzellerin
yüzünde, güzeller güzeli Allah'ın sanatım, güzeller yaratmadaki kudretini düşünüp
ona hayran olmaz da, nef’sânî duygulara kapılır, güzelleri başka bir gözle seyrederse,
güzellere, güzel bakmazsa, şehvetine kapılıp, bakışını çirkinleştirirse, 0 âşık Hakkin
sevgisini kaybeder. Aşağılara düşer, gerçek insanlıktan çıkar, hayvanlarla bir olur.
Bir Hak âşığının şu beyti ile bu bahsi sona erdirelim:

Kendi hüsnün hûblar şeklinde peydâ eyledin

Çeşm-i âşıktan dönüp sonra temâşâ eyledin.

(Allah’ını kendi güzelliğini, güzeller şeklinde yarattın. Sonra âşığın gözüne

girdin, kendi güzelliğini seyrediyorsun).
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Mevlânâ'ya Göre 162011 ve Kadınlık

Hazreti Mevlânâ’ya göre kadın mevzuuna girmeden önce, kadın hakkmdaki

bazı görüşleri kısaca gözden geçirmek faydalı olacaktır:
Kadın nedir? Kadın, erkekten ayn bir mahlûk mudur? Yüzyıllardan beri
zihinleri kurcalayan bir soru var: Erkekler ve kadınlar, kesinlikle birbirlerinden farklı
mıdırlar? Hayır, kadın da insandır, erkek de insandır.
Kadınların taraflarım tutanlar, anatomik farkların dışında, bütün
değişikliklerin, eğitimin, daha doğrusu toplumun etkisi sonucu meydana geldiğini
ifade ediyorlar. Bu görüşlere karşı olanlar ise farkın esasta, yaradılışta, ana rahminde,
genlerdeki değişikliklerden doğduğu inancındadırlar. Bilim adamlarına, sosyolog ve
psikologlara göre, bu eğitim ve yaradılış farkları ve münâkaşaları, daha basit bir
şekilde açıklanmıştır. Onlara göre, her iki fonksiyonun, yâni eğitimin ve yaradılışın
ortak tesirleri insanin kişiliğini ortaya koymuştur. Boylece, kadm-erkek diye bir
ayırım yoktur, insan vardır. Kadınlarla erkekler müsavidir. Ancak farklı
yaradılmışlardır. Bu yaradılıştaki farklar nedir?
İlmî araştırmalardan anlaşılmıştır ki, dişi cenînin kalbi daha hızlı atar. Ve
kızlar daha çabuk gelişirler. Yeni doğmuş kızlar, bazı hallerde daha farkh tepkilerde
bulunurlar. Meselâ, üzerlerindeki örtünün kaldırılmasına, dokunma ve acıya daha
şiddetle reaksiyon gösterirler.
12 haftalık kız çocuklarının, insan fotoğraflarına, renkli geometrik şekillere
daha uzun müddet baktıkları tesbit edilmiştir. Unutmamalıdır ki, dişilerin doğuştan,
diğer insanlara karşı, erkeklerden daha büyük bir alâka gösterdiği bir gerçektir.
Halbuki erkek çocuklar, fark gözetmezler, hattâ, insanlardan daha çok renkli
geometrik şekillere fazla bakarlar.
Bebeklikten sonra bile iki cins, sadece hayatlarındaki alışkanlıklardan
doğmayan merak farkları gösterirler.
10-12 yaşlarındaki çocuklara, oyuncaklarla birşeyler yapmaları söylendiğinde,
kız çocukları ekseriya, alçak duvarla çevrili, sakin İç görünüşlü bir evcik meydana
getirirler. Erkek çocuklar daha yüksek kuleler, binalar gibi dış görünüşler inşâ ederler.
Pek çok araştırmalar göstermiştir ki çocuk denilecek yaşlarda kızlarda uysallık,
erkeklerde hırçınlık göze çarpmaktadır. Çocukları annelerinden ayıracak bir engel
ortaya çıksa, erkek çocuklar, 0 engeli yumruklan ile yıkmak istedikleri halde kızlar,
çaresizlik İçinde ağlaşır dururlar.
Zeka denemelerinde, erkek ve kadınlar aşağı yukarı ayni neticeyi verirler, öyle
olduğu halde, ilimde, fende, sanatta, kadının erkek kadar ileride olmaması, yani
icâdlarda, keşiflerde, erkeklerden geri kalmasının sebebini sosyologlar ve psikologlar
araştırmışlar, şu neticeye varmışlar ki: Kadınlar hata yapmaktan fazlasıyla
korktukları, tenkid edilmekten çok üzüldükleri İçin, sanat sahasında çok atılgan
olamıyorlar.
Kadınlar hakkında yapılan araştırmalar göstermiştir ki, rûhî muvâzenesizlikler
neticesinde meydana gelen hastalıkların, suçların yandan fazlası, âdet öncesi ve âdet
zamanlarına rastlamaktadır.
islâmiyetin hukuk bakımından kadını erkekten farkh görmesi, hayatinin
muayyen zamanlarında, onu hasta saymasından ötürüdür.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

En mühim nokta, kadm ile erkek arasında bir eksiklik olmadığıdır. Hepimiz
insan olmak hususunda birbirimize müsaviyiz. Fakat yaradılış bakımından
birbirimize 68 değiliz.
Fizyoloji ve psikoloji cihetinden kadının tabiatı ayrıdır. Kadın, aynen erkek
gibi değildir. Fakat bu demek değildir ki kadın, erkekten üstündür. Yahud erkek
kadından değerlidir. Kadınla erkek, havadaki azot ile oksijen gibidir. Hava ne azot, ne
de oksijenden ibarettir. Bunların her ikisinin birleşmesi havayı teşkil etmektedir.
Burada, oksijen mi kıymetlidir, yoksa azot mu kıymetlidir, diye düşünülemez.
Yeryüzünde yaşayan her mahlukun, nefes alması İçin oksijene de, azota da ihtiyacı
vardır. Böylece "Kadm-Erkek" diye bir ayrılık olmadığı gibi, insan olarak birbirimize
müsavi olduğumuz ve birbirimizi tamamladığımız meydana çıkmaktadır.
Şu halde bizler, erkek, kadın diye ayn mahlûklar değiliz, insanız, insanda
birleşiyoruz; ayn olmadığımız gibi ayn da yaşayamayız. Birbirimize ınuhtâcız. Eski
şairlerimizden birisi:

Zen merde, civan 0116, kemân tîrine muhtâc

Eczâ-yı cihân cümle biri birine muhtâc.

(Kadın erkeğe, genç -bilgi ve tecrübesi yüzünden- yaşlıya, yay okuna,

dünyânın her cüz’ü birbirine muhtâc) diye bu hakikati belirtmiştir.
Hazreti Mevlânâ'nın her konuda olduğu gibi, kadm mevzuunda da görüşü tam
İslâmî görüştür.
Bu kitapta Hazreti Mevlânâ'nın çeşitli konulardaki görüşleri, eserlerinden
örnekler alınarak açıklanırken, Hazret'in "Şu veya bu şekilde, dinî inançlarımıza
yenilik getirmiş, hatta İslâmî inanışın dışında kadına bazı haklar tanımıştır, dinde
reform yapmıştır." gibi yanlış bir fikre kapılmamak İçin şunu tekrar arzetmek isterim
ki: "Ben Kur'ânîn kuluyum, kolesiyim, ben Hazreti Muhammed'in ayağını bastığı
yerin toprağıyım." diyen bu büyük velî, Muhammedî yolun dışında olamaz. Kadm
mevzuunda ve ele aldığı başka mevzularda, İslâmî yoldan kil kadar ayrılmamıştır.
Hazreti Mevlânâ'nın görüşüne aykırı düşen, her İnanç, her yaşayış, her davranış,
İslâmiyet'e sonradan girmiş, İslâmî olmayan bid'atlerdir. Aslında Mevlânâ, çeşitli
bölgelere yayılan, çeşitli inançlarla bulanan, rayından çıkmış İslâmî görüşleri, rayına
oturtmuştur. İslâmî inançlarda değişiklik yapmamıştır. Esasen dînimizin reforma
ihtiyacı yoktur.
Hazreti Mevlânâ, açıklamak istediği her konuyu, kendine has bir tarzda,
misaller vererek, derin mânâlı, anlamlı, güzel, tatil bir dille anlattığı İçin, onun
görüşleri ile dinimizin esaslarını daha iyi anlıyoruz.
Gerçek İslâmî esasları anlamayan bazdan, İslâm'da kadına, erkekten daha az
hak tanındığını ileri sürerek, İslâmiyet'te kadının küçük görüldüğünden bahsederler.
Bu mevzuu
yerlerinde kadına neanlamaimz
daha iyi ٤kadar haklar tanındığınıİslamiyet'in
içintarihte once, bu
ve İslâmiyet'in hususta çeşitli
dünyânın neler

getirdiğini kısaca gözden geçirmemiz faydalı olacaktır:

İslâmiyet'in doğuşuna kadar, dünyânın çeşitli memleketlerinde kadının
durumuna kısaca bakacak olursak görürüz ki:
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 189

Eski //71716 hukukunda /(00/1٠ Evlenme, miras ve diğer muamelelerde, hiçbir

hakka sahip değildir. Hindlilerin mukaddes kitaplan olan Veda'larda, kadm,
kasırgadan, ölümden, zehirden, yılandan daha kötü bir mahlûk olarak tasvir edilir.
Budizm'in kurucusu Buda önceleri kadını, hislerine 201 bir mahlûk olduğu
İçin dinine kabul etmiyordu. Yakin dostu Amenda, kendisine:
- Kadınlara nasıl muamele edelim? diye sorunca,
- "Onlara hiç bakmayacaksın." diye cevap vermişti.
- Fakat bakmaya mecbur olursak?
- 0 zaman onlarla konuşmayacaksın.
- Konuşmaya mecbur kalırsak?
- 0 durumda, onlardan son derece sakınmalısın, demişti.
Amenda, kadınlara acır, onlan korurdu. Onun ısrarı ile Buda, hayli tereddütten
sonra, istemeye istemeye, kadınlan dinine kabul etmiş, fakat bunun Budistler İçin
çok tehlikeli olduğunu söylemişti. Bir defasında 2212 dostu Amendaya "Kadim
dinimize kabul etmeseydik, Budizm saf bir şekilde uzun asırlar devam ederdi. Fakat
aramıza kadm girdiği İçin bu dinin uzun müddet yaşayacağını sanmıyorum." demişti.

Eski İsrail hukukunda: Ailede erkek, mutlak surette hâkimdi. Yahudi kızlan,
babalarının evlerinde hizmetçi gibi idiler. Baba isterse, onlan satabilirdi. Yahudi
hukukunda kadm, insani aldatıp kötülüğe sevkettiği İçin mel’un bir varlıktı.

Eski İran'da kadm: Sâsânî devletinde kadına hiçbir hak ve kıymet verilmezdi.
Hatta kız kardeşlerle evlenmek câizdi.

Eski Çin'de kadm: Eski Çinlilerde kadını, insan saymazlar, ona ad bile
takmaya lüzum görmezlerdi. Kadını adla değil, sayı ile, 1,2,3 diye çağırırlardı. Onlar
"Domuz" diye anılırdı.

Eski Yunan ١٥ Roma'da kadm: Batıhlann medeniyetlerine hayran oldukları

eski Yunan ve Roma'da kadm hiçbir hakka sahip değildi. Kadm, sadece çocuk doğuran
bir makina gibi telakki edilirdi. Vücut yapısının estetik bakımından, erkekten aşağı
olduğu ileri sürülerek, sevgiye bile layık görülmezdi. Erkeklerin birbirlerine karşı
duydukları sapık sevgi revaçta idi. Kadınlan, evlerinde, ev işleriyle uğraşırken,
erkekler, delikanlılarla birlikte yaşar, onlardan hiç ayrılmazdı. Umumî ziyafetlere bile
hiç çekinmeden bu delikanlılarla beraber giderlerdi, eşlerini götürmezlerdi.
Lykurgus'un koyduğu kanunda bu hususta şöyle bir madde vardı, ibret olsun diye bu
maddeyi alıyorum: "Bir adam, bir erkek çocuğu sever de, onu kendisine dost yapmak
isterse, 0 çocuğun ailesi, çocuklarım 0 adama kira ile vereceklerdir." (Lakedemonya-
/1147" Cumhuriyeti, 5. 16)
Yine Lykurgus'un koyduğu kanunun başka bir maddesine göre de "Bir ihtiyar,
genç bir kadınla evlenebilir, ancak () ihtiyar, bedenî ve ahlâkî meziyetlerini beğendiği
bir delikanlıyı seçerek, karısını götürüp, o gençten çocuk edinmeğe mecburdur."

İsparta'da, cinsî bakımdan kuvvetli olan bir kadm kocasından başka kimselerle
de cinsî münasebette bulunmağa zorlanirdi.
 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNA

klı'.o'.o ،11,11 1,1‫ ؛‬1 ٤١ ١٢٠1 ١٢١١٨١١ )(٣٢١١٢٠٤!. ٦٢ı١ı،k‫؛‬٦ı ،١٢١٢١١:İçin cehenneme 1
:١١:٠١١٠:١ Halbuki ٤.١١١٧٤!:: ‫ م‬١ ٢١٠٤٢١١1 !١‫ ل‬٠٠)١ erkekler, eşleri ile bir ila
karşılaşmamak İçin cennete bile gitmek istememişlerdi.
:‫خ عدا ففا‬ ١ U \‫؛ ج أ‬٦ ‫ت‬٦ ٢ !‫ آ‬١١٨٨‫ باا‬11‫الما‬ cehennemin kapışılır,
Kaim. (١٠(.1 11!.:‫ !ا‬ol.K.ık ٠:،!٠!1 ete geemelilır. ١١ (1101. Aristo ise "Kailli yaratılışta
ı.a'tm ٤ .:::::‫ ب‬:١:: ٠٤٤٠٤٤١: oemıştı Dumanın en meşhur hatibi Çiçeroıı ise "Kaim.
١ ٠:١ ):٤٤:٢:" ٢٤٤٠٤1‫ ان‬buyuk :‫ انان‬yapmasın ،١١١ halk olundu. Kailli yaratılmasaydı.
erkek tanrılaşırdı.” demişti.

1‫غ‬/!٠:١):١٤:١١‫ا‬:١ ‫ال‬٠ ٨٤:، ٢: Hazreti Hawa, ilk günâhın işlenmesine sebep olduğu
١ ٤٦،١١ ٤٤٠٠ İnsanlığın ،ekıketını ha. Ilıdığı ıçin, HııistİYıin milletler kalını küçıik
görmüşler. ona laima bir şeytan gözüyle bakmışlardır.

٠٠٠٨‫ ؛‬٢١١ ١١٤٤٥٠٠‫ ث‬٠ ٩٠:،٤٤٠:, ١arlık saçıldı mdan Incil'e el süremezdi. Bu kırlı bir
.:::::::١١ H.rnrı ancak ١111 ‫ ا‬٦)١٠( ٢‫ل‬rinde parlamentodan çıkan bir kararla sona 7) de١
٠hı,Ciâı,.‫ ؛‬١ ٠١٨1111،11! ٤ )١11٢. kadınlar /٠ ٠:! okuyabilmişlerdir. Âo١b, >.'w/y Cennet adil
:١٠٤١٢٠ ٠٤:: ١ ٠ ٠ ٦١١١٢٤(1‫ ا‬Kadın. haratıcı'nın tatil bir hatasıdır." demişti.
11:١!٤٤!١ .1‫ ؟؟‬٠٠٠٠٠٠٠11!،batili-Augustin ise: ' Kadınlar. Ahirette cinsî duygularıyla !١٤٠1
d‫؛‬ı١h‫؛‬٠e٠'١c. orda,- m Allah 1,1 hu٠urunda bile erkekleri kandıracağından korkarım." diy e

٠٢٨: ١٢.،٨٠١١.:٢: ٠٠٠ ٠٠.::٠٠٠ Islam tn doğuşu sıralarında Arap yarımadasında

.٠٤١٠!1: 4ı,,ı،»,ıı. pek yürekler acısıydı Kadın, ellenme, aile kurma ١e miras
:٠٤: ٤:٤ :!:،.:٠! ٤٢٤.::٠:::::٤،:1 Eııhuş. alabildiğine yaygındı. 1/ çocuğu ailede maddi
oakiiiitian bil y٠٠، ,,ıâne١î yonden bir utanma lesilesi idi. Aile idaresinde sonsuz
‫'؛‬.akla, a ٦.!:111) ،١.:(1 ٠٦٨٤).:. ٦:111 oldurmekte bir mahcur görmezdi. Unu diri diri toprağa
gömerek öldürebilirdi.

١٠٠٠::١٠٠٠ ٩٠٠٠::: ١ likanda kısaca ar.'edıküği gibi. Islâıııiy ct'in doğuşuna, yani
٦11 .٤٤:،1 kadiri, butun dunyada kadın. luçbır hakka sahip değildi. Islâm ilini, hor
gcuicn. h.çbır ٠٠٠:٦ tamnmayan kadının imdadına yetişti. Kız çocuklarının diri diri
gömülmelerini y asakladı. Kadına sevgi ve şefkat gösterilmesini emretti.

11٤::::٠ bili ١ .!:: aydmktrtmi، gerçeğı araştırmadan. İslamiyet'e "kadma hak

٠٠٠١٢٠٠.٠٠:1 ،١١١ ، salıhn» liin düşmanı yararlarımı.-, batılı bilginlerin şu goruşlerini
ibretle okumalıdırlar:
١!:٤١١!١:1( kadr. haklan konusunda yaptığı onemli değişiklikleri hiçbir
kanun vâzı'ı yapmamıştır.'■ tStanley Lane-Poole).
"Kadınlar tabi oldukları esareti kaldıran ve onların mahrum bırakıldıkları
kanûnî haklan ilk defa veren. İslâmiyet'tir.” (L. E. 000:11(1)
٤:٠٠٤:٠ al'.kâuıı. kadili htiklan konusunda, şimdiki Aırııpa kanunlarının
getirdiği şartlardan daha müsâid şartlar getirmiştir.” (G. Demombynes)
!٦ .:٤‫ اا‬١١ ٠. ٠١٤٠::duns ada kadm hor gorulurken Peygamberimiz Efendimiz 11١:
٥(1!11 ١) ٦: k ildin. erkeklenil dengi, benieri ١ eşidir.' diye buyuruyordu.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Kur،ân-1 Kerîm'de Bakara suresinin 228'inci ayetinde ise: "Erkeklerin kadınlar

üzerine haklan olduğu gibi, kadınların da erkekler üzerinde haklan vardır." diye
buyrulmaktadır.
Peygamber Efendimiz meşhur Veda Hutbesi’nde de kadm haklarım
hatırlatmıştı: "Ey insanlar, kadınların haklarım gözetmenizi ve bu huusta Allah'tan
korkmanızı tavsiye ederim. Kadınlar, size Allahîn emanetleridir." diye buyurmuştur.
Kadm mevzuu, üzerinde çok fikir yürütülmüş, çok söz söylenmiş bir mevzu
olduğu ve bilhassa bazı din düşmanlarının İslamiyet'te kadına değer verilmediği
düşüncesi ileri sürüldüğü İçin Hazreti Mevlânâ'nın kadm hakkmdaki görüşlerine
başlamadan önce, bu konunun daha iyi değerlendirilmesi İçin, kısaca çeşitli
milletlerin, çeşidi dinlerin kadm hakkmdaki görüşlerini arzettim.
Hazreti Mevlânâ, bu konudaki görüşlerini iki noktada toplamaktadır. Boylece
Mevlânâ, kadmm hem ulvî yönlerini düşünmüş ve kadınlığı yüceltmiş, hem de beşerî
zaafım, ihtiraslarım, temâyüllerini çok realist bir ifade ile tasvir etmiştir.
Mevlânâ'nın "... Benim açık saçık yazışım birşey öğretmek içindir." düsturuna
uyarak, Mesnevî'de, bir iki hikayede, kadmm hislerine mağlub oluşunu, mübalağalı
bir tarzda tasvir edişi, ne yazık ki, büyüklerimizi küçük düşürmek isteyen, ard
düşünceli bazı yazarlarımız tarafından tenkid edilmektedir. Italyan edebiyatının,
dünyaca tanınmış ediblerinden Boccaccio (1313-1375) Dekameeron adil eserinde,
rahibelerin İç yüzlerini, nefislerini düşündüklerini bütün çıplaklığıyla ortaya koyması
sebebiyle, çok değerli realist hikayeci olarak takdir edilirken, bizim Mevlânâ'mızın
tenkide uğraması çok manalıdır.
Mevlânâ'nın eserlerini dikkatle okuyanlar farkına varmışlardır ki Hazret,
herhangi bir konunun daha güzel anlaşılabilmesi İçin bazı tatil şakalar yapar, bazı
mübalağalı sözler kullanır. Nitekim Mesnevî'nin 5înci cildinde 3881 numaralı
beyitle başlayan hikayesinde, Mısır halîfesinin, Musul pâdişâhının hûrî gibi güzel
olan cariyesine âşık oluşunu ve onu almağa giden genç kumandanın, 0 güzel câriye
ile olan münasebetini anlatırken, kadının cisınânî zevke ne kadar düşkün olduğunu
belirtir de "O tatil ٧٥ ay yüzlü güzel, onun erkeklik gücüne şaşıp kaldı" (. 5; beyit:
3890) der, sonra ayni câriyenin halîfe ile buluşması açıklanırken "Câriye, bir fareden
korkan halîfenin gevşekliğini görünce kahkaha ile gülmeğe başladı." (c. 5, beyit:
3946) diye hikayeye devam edilir.
Mevlânâ, yine iMesnevî'nin 5înci cildinin 1333 numaralı beyitle başlayan
hikâyesinde, eşekle sevişen bir kadının macerasını anlatır. Bu hikaye şöyle başlar:
"Bir kadm şehvetinin çokluğundan, hırsının fazlalığından ötürü, bir eşeği kendisine
alıştırmıştı." Bu hikaye, M. s. 125-180 seneleri arasında yaşayan Latin yazarı
Apuleius'un, dilimize de çevrilmiş bulunan "Altin Eşek" adil hikayesine çok
benzemektedir. Altin Eşek kitabi, Kültür Bakanlığı'nın Latin Klasikleri arasında
yayınlanmıştı. Mesnevisine 66 0/0/ ١٥ Dimneh birkaç hikaye aldığı gibi, Mevlânâ
belki de 0 devirlerde konuşulagelen bu hikayeden de yararlanarak halkı eğitmek
istemiştir. Nitekim bu maksatladır ki, Mevlâtıâ, bu hikayeyi anlatırken bir beytinde
aynen şöyle demektedir:
 hazret! mevlanA

‫ميل شهوت كركند دل را وكور‬

‫تا نمايد خرجو يوسف نار ونور‬
(Mesnevi, C. 5, 1365)

"Şehvet meyli, şehvet arzusu gönlü sağır've kör yapınca, eşeği bile Yusuf
gibi nârdan meydana gelmiş bir ateş parçası gibi gösterir."
Mesnevide bulunan bu hikayeler, kadını küçük düşürmek İçin değil, kadının
tabiatım, temâyülünü belirtmek İçin söylenmiştir. Kadm, erkekten daha duygulu
yaratilmasaydi, kalbi sevgi ve şefkatle dolu olmasaydı, dünyada insanlar
çogalmayacaktı. Bir kadm İçin çocuk doğurmanın, ölümü göze almak kadar zor birşey
olduğu bilinmektedir. Ne kadar genç kadm, çocuk doğururken hayatim kaybetmiştir.
Çocuğu doğurduktan sonra binbir müşkilatla büyütmek, uykusunu feda etmek, kendi
sütü ile onu beslemek kolay mıdır? Bu yüzdendir ki, peygamberimiz bir hadislerinde,
kadının bu vazifesini takdir ederek onu yüceltmiş de; cenneti, babaların ayaklan altına
değil de, anaların ayaklan altına koymuştur. Boylece kadını tebcil eden, kadını üstün
bir varhk olarak gören yüce peygamberimiz, hislerine esir olan, 10152111 duygularım
yenmeyen kadından da sakınmamızı emretmektedir. Bir hadislerinde: "Benden sonra
sizin İçin en korktuğum şey kadınların fitnesidir. Onların yüzünden uğrayacağınız
mihnetler, sıkıntılardır. Kadınlardan sakinin." diye buyurmuştur.
Peygamberimiz Efendimiz, başka bir hadislerinde de "Dünyadan sakinin,
kadınlardan sakinin, çünkü îbüs'in insanları avlamak İçin kadınlardan daha fazla
güvendiği bir nesne yoktur." demiştir. Çoğu zaman Hazreti Muhammed (s.a.v.)
Efendimizin mübarek duygularına tercüman olan Mcvİânâ. Mesnevi'sinde,
Peygamberimizin yukarıdaki hadisini hatırlatan bir bölüm koymuştur. Bu bölümün
tercümesini aynen alıyorum:
"Şehvet, soyu-sopu üretmek İçin lâzım olmasaydı, Hazreti Âdem, bu duyguyu
taşıdığı İçin utanır da, kendini hadim ederdi. Lanetlenmiş 10113, Cenâb-1 Hakk a
yalvardı da dedi ki: "Ey herkesin rızkını veren Allah, şu avı (yani Âdem'i)
avlayabilmem İçin senden çok büyük bir tuzak isterim. Allah ona altını, gümüşü, at
sürüsünü gösterdi. "Bunlarla insani kandırabilirsin" dedi. 10113: "Yaşa, var ol
Allahım; bunlar çok güzel şeyler" dedi, amma suratım da ekşitti, sıkılmış turunç gibi
dudaklarım sarkıttı. Bunun üzerine Allah, altını, cevheri, en değerli madenleri iblis e
hediye olarak ihsan etti de "Ey rnePun, şu tuzağı da 21, bunlarla insanları
aldatabilirsin." dedi, iblis bu çok değerli şeyleri de beğenmedi. "Ey güzel yardımcı
Allahım! Bundan daha fazlasını ver! diye yalvardı. Bunun üzerine Cenâb-1 Hakk ona
yağlı ball 1 şeyler, çok kıymetli yiyecekler içecekler, ayrıca ipek kumaşlar lütfetti,
iblis: "Yarabbi! dedi, bana daha başka iyiliklerde bulun. Bana daha çok yardim et.
Senden daha fazla şeyler bekliyorum, insanları, hurma lifinden örülmüş bağlarla
bağlamak İçin daha fazlasını istiyorum. Boylece senin cesur olan, er olan sarhoşların
0 ipleri kolayca koparırlar. Ben koparılmayacak ipler istiyorum. Bana öyle bir tuzak
ver ki, 0 tuzakla, senin has kulların ile has olmayan kulların birbirinden aynisin.lar.
Ey taht sahibi sultanim, bu verdiklerin çok güzel şeyler amma, ben, insani iyice
aldatacak, aşağı düşürecek, onu hayvanlaştıracak başka bir tuzak istiyorum senden!"
dedi. Bunun üzerine Allah, onun önüne, nefis şarabı, çengi koydu, iblis, şarabı
görünce yari sevindi, yari gülümsedi. Allah iblise, ezelî azgınlığın yolundan haber
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

verdi de, "Haydi" dedi, "Denizin dibinden, fitne, f'esâd tuzunu kopar bakahm." dedi,
iblis "Allahım senin kullarından Hazreti Musa denizin İçinde tozdan, topraktan
perdeler germişti. Su her yandan dizgin kasınca, denizin dibinden tozlar kopmuştu."
dedi
Sonra Cenâb-ı Hakk, erkeklerin aklilarım başından alan, sabırlarım yok eden
'kadm güzell‫؛‬ği”ni iblis'e gösterince, iblis, parmaklarım şakırdatarak oynamağa
başladı. "Onu ver, onu ver" dedi. "Ben muradıma erdim." (Mesnevi, 5: 957)

‫جون بديد آن جشمهاي يرخمار‬

‫كه كند عقل وخرد را بى قرار‬
‫وآن صفاى عارض آن دلبران‬
‫كه بسوزد جون سيند اين دل برآن‬
‫ر وخال وابرو ولب جون عقيق‬
‫كويياحق تافت از يرده رقيق‬
‫ديد او آن غنج وبرجست سبك‬
‫جون تجلى حق از يردهء تنك‬
(Mesnevi, 5; 961)

"O akli, fikri alan, erkeği kararsız bir hale sokan mahmur gözleri görünce,
gönül alan güzellerin parlak, tertemiz yanaklarım, erkek gönlünü üzerlek tohumu
gibi yakan güzel yüzlerini;
Yüzlerindeki benlerini, kaşlarını, akîk gibi dudaklarım seyredince, sanki
Cenâb-ı Hak, ince bir tül perde ardından tecellî etmiş gibi idi.
Kadındaki 0. edâyı, 0 nazı, 0 İşveyi, 0 kırıtışı görünce, Allah'ın tül perde
ardından tecellîsini andıran kadmm bu eşsiz güzelliğini seyredince, iblis yerinde
duramadı, sıçradı, oynamağa başladı."
Kadının güzelliği, gönlünün sevgi ile dolu oluşu, kolayca hislerine kapılması,
şeytânın İşine yaramaktadır. Allah kadının kalbine erkekten daha çok muhabbet ve
şefkat vermiştir. Çünkü doğurmadaki zorluğu ana olmanın müşkilatını göze alması
İçin Allah kadını bu tabiatte yaratmıştır. Kadm daha sabırlıdır, erkekten daha çok
izdiraba, acıya dayamr. Kadm, erkeğe nazaran daha uzun ömürlüdür. Hastalıklara
erkekten daha fazla karşı koyar. Bu vasıflar, kadınlar İçin Allah ın birer liitfudur.
Çünkü kadm, hislerine hakim olduğu, nefsanî arzularım yendiği zaman, hak yolunda
erkekleri geçer, hakikate erkekten daha çabuk ulaşır.
Kadmm sevgisinin, şefkatinin, merhametinin erkekten çok oluşu, onun yalnız
çocuklar İçin değil, eşleri İçin de Allah'ın bir lütfudur. Çok başarıya ulaşmış büyük
insanlar, sanatkârlar, mucitler, başarılarını eşlerinin ihtimamına, şefkatine ve
muhabbetine borçludurlar.
Kadınların, yaradılış itibariyle erkekten daha hassas, daha zayıf oluşu ... Bu
görüş ve bu oluş, kadm olsun, erkek olsun, insanları şaşırtmış mıdır'? Onlan doğru
yoldan sapıtmış mıdır? Hayır. Mevlânâ, candan sevdiği ve Şeriatına bağlı bulunduğu.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

"Bir kimse bir kadını sevse, sevgisini kimseye söylemese ve 01/ yani temiz, kalsa, 0
kişi 6 hâl üzere iken 6/56, 761114 20/1/٤/" diye buyuran, büyük Peygamberimiz
Efendimiz gibi iffete çok kıymet verir.
Kadınların zaafından, hislerine düşkün oluşundan yararlanmak isteyen erkekleri
pek aşağı görmekte ve onlan suçlamaktadır. Mesnevî-İ Şerîfin bir yerinde aynen
şöyle buyurmaktadır:

‫هركه با اهل كسان شد فسق جو‬

‫اهل خودرا دان كه قوادست او‬
‫زآنك مثل آن جزاي آن شود‬
‫جون جزاي سيئه مثلش بود‬
‫جون سبب كردى كشيدى سوى خويش‬
‫مثل آن رايس تو ديوثى وبيش‬
(Mesnevi, 5; 3999)

"Kim başkasının karışına kötülük ederse, iyi bil ki 0 kimse, kendi karışına
kavvathk eder.-kendi karısını satanlardan olur- çünkü, bir kötülüğün cezası, tıpkı
onun gibi bir kötülüğe uğramaktır. Suçun cezası, 0 suçun misli olur. Sen,
başkasının karısını, herhangi bir sebeple, kendine çektin mi, aynen sen de onun gibi,
hatta ondan da daha üstün bir deyyûssun.)
Yanlış anlaşılmasın, Hazreti Mevlânâ, kadınların beşerî zaaflarım anlatmakla,
onlan hor görmemiştir, ihtiraslar, nefsani duygular yalnız kadınlara mi mahsustur?
Erkekler bu duygulardan arınmış mıdır? Kadm da insandır. Erkek de insandır. Bu
ikilik, iyi duygulu, kötü duygulu olmak insana mahsustur. Bu duygular, tabii de
olsa, hisleri ile hareket ettiği zaman, insan küçülüyor, insanlığını İdrâk ettiği zaman
٥٥٤1٧0٧‫ فا‬٣. Kur’an-1 600 6711/71 0٥: "Muhakkak ki 01‫ ر‬insani en mükemmel bir varhk
olarak yarattık. Sonra onu aşağılığın aşağılığına attık. (95/4-5) ١٨٢/١١٣1١٣١1١1٧0٥٤٧ ‫ ع‬٣
mu?Dünyanm en tanınmış muharrirleri, mütefekkirleri de Hazreti Mevlânâ gibi,
eserlerinde kadm 'mevzuuna temas etmişlerdir. Shakespeare, Goethe, Nietzsche,
Tolstoy gibi meşhurların kadınlar hakkmdaki görüşleri ve davranışları, pek İç açıcı
değildir. Ne yazık ki, günümüzün bazı ard düşünceli yazarları, başka milletlerin
yetiştirdiği büyüklere hayranlık duyarken, bizim milletimizin yetiştirdiği büyükleri
küçük görmeğe ve küçük göstermeğe yeltenmektedirler. Biz, çoğu zaman, herhangi
bir büyüğümüzün, herhangi bir konu üzerindeki düşüncelerini öğrendiğimiz zaman, 0
büyüğün yaşadığı asri hesaba katmadan, bugünün insani İmiş gibi, onun görüşleri
hakkında fikir yürütürüz. Ashnda doğru, güzel ve sağlam fikirler, aşırların ötesinden
de gelseler, sapasağlam olarak gelirler, onların sakatlıkları yoktur. Fakat bu atom
devri insanları olan bizlerin, beyinlerimizin bilgisayarlaştığı, gönül yolu ile
bağlantımız kesildiği, insaf ve vicdan bize yabancı geldiği İçin, Mevlânâ gibi büyük
bir varlığı, cüce aklimiz, işe yaramaz muhâkememiz ile küçültmeğe çalışıyoruz.
Yukarda ismi geçen Ingiltere'nin en büyük dram şairi Shakespeare (1564-
1616)11 asil ruhlu Hamlet'ini düşünelim. Kendisinde neler yok ki? Akıllı, basîretli,
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 195

filozof bir insan, hakikati anyor, herşeyi var. Halbuki onun tertemiz çiçek gibi
lekesiz sevgilisi Ophelia'ya karşı davranışı, 0 büyük kahramana yakışır mi? Onu
koparıp atıyor. Acımadan 0 masum kızın mahv olmasına yol açıyor.
Alman edebiyatının en büyük sîmalanndan biri olan Goethe (1749-1832)1
Faust'u da oyle. 0 büyük alim, mütefekkir, hakîm, hakikatin yorulmaz arayıcısı,
yeni ilimlerin ebedi neşesidir. Bu büyük filozof, bu kuvvetli büyük ruh,
Marguerite'yi sever. Bütün imkanlar müsait olduğu halde, hakikatin araştırılmasında
kendisine arkadaş olmak üzere bir kadm istemiyor. 0 Marguerite'ye süslü bir tavus
kuşu gibi yaklaşıyor. Verdiği gerdanlıkla onun basiretini bağlıyor. Sonradan onu
mahvediyor.
Nietzsche; bu büyük Alman filozofu ise: "Kadınla /60710494608171 zaman kırbacı
eline almayı unutma." 01٧0٣.
Napoleon da, kadına güzel, İştiha açıcı bir et parçası gibi bakıyordu. Ve
milyonlarca 1212 romanlarındaki aşk, bu güzel etin iştihâsı üzerine kurulmuş ve
kurulmaktadır.
Televizyon da her akşam seyredilen aşk hikayelerinin de konusu bu. Bütün
bunlarda kadm gibi üstün bir varlığın, bütün erkeklerin ve bütün büyük insanların
anası olan kadının ruhu, mânevî değeri, gerçek aşkı unutulmuştur. Fiziki aşk
büsbütün inkar edilemez. Fakat aşk, ne çıplak ve ne de süslü fizyolojidir. Gül de,
zambak da, utangaç mimoza da, hep kaba bir tohumdan bitip, gübrenin verdiği kirli
su ile beslenirler de, gübrenin pis kokusundan yaprak ve çiçeklerinin güzel kokusunu
meydana getirirler. Fiziki aşk da boyledir. Fizyoloji zemini üzerinde büyürse de,
sâdece fizyolojiden ibaret değildir.
Birçok kadının ve erkeğin aşkı fizyolojiktir. Bu kaba, bayağılaşmış aşktır.
Aşkın yüksek kaidesinden sokak çamuruna düşüşüdür. Hoş kokulu gülün gübreye
tahawülüdür. Bu terakki ve yükseliş değil, bir alçalıştır, insanlıktan hayvanlığa bir
düşüştür. Bu, gerçek aşk değildir.
İşte mânâdan mahrum olan, sâdece şekilde kalan büyük sanatkârların
anlattıkları kadm ve aşk konusu bu.
Rusya'da Çarlık devrinde yetişen büyük mütefekkir Leon Tolstoy 1862 6٥
evlenmiş, 0 sıralarda tuttuğu hâtıra defterine şunları yazmıştı: "Evlendiğim İçin çok
mutluyum. Âile saâdeti büyük bir güneş gibi ruhumu aydınlatıyor." Bir sene sonra
kendi romaninin kahramanı ağzından şunları kaleme almıştı: ”... Asla ... asla
evlenme. Zevcen senin eser ortaya koymana engel olacaktır. Alâkalarım tahdld
edecektir. Bizzat seni sükût ettirecektir. Aşağı bir varhk yapacaktır.. Kadm dâima
kabahatlidir. Kadm hep kendi çıkarlarını düşünür. Bayağı bir varhk olduğu İçin,
kocasının rûhunu bayağılaştırıp, onu alçaltır... "
Büyük Mevlânâ, adi geçen bu tanınmış mütefekkirlerden asırlarca önce, kadm
hususunda neler söylüyordu? Onlan dikkatle okuyalım: Mesnevi nin 1. cildinin 2426
numara ile başlayan şu beyitleri neler söylüyor? Kadını nasıl anlatıyor? Nasıl
vasıflandırıyor?
‫جون يى يسكن اليهاش آفريد‬
‫ىك تواند آدم از حوا بريد‬
‫‪196‬‬ ‫‪ MEVLÂNÂ‬؛‪HAZRET‬‬

‫رستم زال ار بود وزحمزه بيش‬

‫هست در فرمان اسير زال خويش‬

‫آنك عالم بنده‪ ،‬كفتش بدى‬

‫كلمينى يا حميرا مى زدي‬

‫آب غالب شد برآتش ازنهيب‬
‫آتشش جو شد جو باشد در حجيب‬
‫جونك ديكى در ميان آيد شها‬

‫نيست كرد آن آب را كردش هوا‬

‫ظاهرا برزن جوآب ار غالبى‬
‫باطنا مفلوب وزن را طالبى‬
‫اين جينن خاصتى در آدميست‬
‫مهر حيوان را كمست آن ازكميست‬
‫كفت ييغمبر كه زن بر عاقالن‬
‫غالب آيد سخت وبر صاحب دالن‬
‫باز برزن جاهالن غالب شوند‬
‫كاندر ايشان تندى حيوانست بند‬
‫كم بود شان رقت لطف و وداد‬
‫زانك حيوانيست غالب بر نهاد‬

‫مهر ورقت وصف انسانى بود‬

‫خشم وشهوت وصف حيوانى بود‬
‫يرتو حقست آن معشوق نيست‬
‫خالقست آن كوييا مخلوق نيست‬
‫)‪(Mesnevi, 1; 2426‬‬

‫‪"Allah, kadını, erkek onunla rahat etsin, ona 6 olsun diye yarattı o halde‬‬
‫‪Âdem Havva'dan nasıl olur da ayn olabilir. Havva'sız nasıl yaşayabilir. Erkek‬‬
‫‪yiğitlikte Zaloğlu Riistem olsa, cesârette Hazreti Hamza'dan bile ileri geçse,‬‬
‫‪hükmetmek hususunda kendi karısının eseridir. Âlemi güzel, tatil sözleri ile‬‬
‫‪ ) 'Ey pembe beyaz‬كلمينى يا حميرا ( ‪mesteden, kendine bağlayan Hazreti Peygamber bile‬‬
‫‪kadm, benimle konuş!’ diye, hiddetlenen eşine niyazda bulunurdu.‬‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Su, ateş üstüne dökülürse, onu söndürür, Su, görünüşü, heybeti bakımından
ateşten üstündür. Fakat su, bir kap İçine konursa, ateş de onu kaynatır. Bir tencere
ikisi arasında engel olursa, ateş 0 suyu yok eder, buhar hâline getirir.
Zâhirde, görünüşte su, nasıl ateşten üstün ise, sen de kadından üstünsün. Fakat
hakîkatte ona mağlûb olmuşsun. Ona yenilmişsin, ona muhtaçsın, Onsuz
yapamazsın, onu istemektesin, onu sevmektesin. Böyle bir hassa ancak insanda
vardır. Sevgi, hayvanda azdır. Bu hâl, onun noksan yaradıhşindandır.
Hazreti Peygamber bir hadîslerine buyurdular ki: Kadınlar, akıllı kişilere,
06/764 ehli olanlara fazlasiyle 80411/ olurlar. Fakat, câhiller, kaba kişiler, kadınlara
galebe çalarlar. Çünkü onlar, kadınlara pek hoyrat, pek sert muâmelede bulunurlar.
Böyle kişilerde acıma, lütfetme, sevme azdır. Çünkü yaradılışlarında, tabiatlerinde
hayvanlık üstündür. Sevgi ve acıma hissi, insanlık vâsfıdır. Hiddet ve şehvet ise
hayvanlık vâsfıdır.
Kadm sâdece sevgili değildir. Hakkin nûrudur. Sanki o, mahluk (yaradılmış)
değil, hâlik (yaratıcı) dır."
Hazreti Mevlânâ'nın kadını "yaratıcı" olarak tavsîf etmesi, bizi yanlış
düşüncelere gotürmemelidir; burada, kadının ana olmak şerefine, çocuk doğurmak
kabiliyetine işâret edilmektedir. Başta peygamberler olmak üzere, dünyânın seçkin
insanlarım kadınlar doğurmadı mi?
Kadınlar, birer ana olarak yavrularına yalnız sütlerini değil, muhabbetlerini,
cesâretlerini, sabırlarım, tahammüllerini vermişlerdir. Ashnda kadm olmasaydı, hayat
ve insanlık olmazdı.
Peygamber Efendimizin şu hadîsi de kadının ne kadar üstün bir varhk
olduğunu gösteren bir belgedir:

‫ وطيب وجعلت قرة عينى فى ا لصالة‬٠٠٠،‫حبب الى من دنياكم آلنسا‬

"Bana dünyamızdan üç şey sevdirildi: Kadm, güzel koku ve gözümün nûrıı
namaz". Bu hadîste kadını, namazdan evvel zikretmesi de. Peygamber Efendimiz
(s.a.v.)'in kadma ne kadar kıymet verdiğini isbat ediyor.
Bu konuyu bitirirken, şunu da arzetmek isterim ki, kadma karşı gösterilen bu
sevgi ve saygı sâdece onun ana oluşundan ötürü değildir. Ibn Fârid hazretlerinin;
"Kasîde-İ Tâ'îye”sinin şu 242. beytinin İfâde ettiği mânâyı da düşünmek gerekir:

‫فكل مليح حسنه من جمالها‬

‫معار له بل حسن كل مليحة‬
"Kadm olsun, erkek olsun, her güzelin güzelliği, muvakkat bir zaman İçin
Hakkin güzelliğinden alınmıştır".
 HAZRETJ mevlânâ

Mevlânâ'ya Göre Şiir ve Şâirük

Şaşılacak şeydir ki Hazreti Mevlânâ; duygularım ve düşüncelerini hep şiirlerle

İfâde ettiği, doğunun da, batinin da yetiştirdiği en büyük şâirlerin takdirlerini,
hayranlıklarım kazandığı halde, 0 kendini şâir saymamakta ve şiir söylemekten âdeta
utanmaktadır.
Esâsen Hazreti Mevlânâ gibi bir Hak 291112 "şâir” demeğe insanin dili
varmıyor. Nitekim Ziyâ 0292 merhûm da hakikati sezmiş de:

"Şâir demek öyle ehl-i hâle

îrâs-ı nakisedir, kemâle."

(Böyle hâl ehli olan kişilere "şâir" demek, onların kemâline, olgunluğuna,
üstünlüğüne zarar vermektir, onlan mânen zedelemektir) demiştir.
Gerçekten de "şâir" kelimesi, Mevlânâ'yı anlatamaz, tavsif edemez. Onu, tavsif
etmek İçin başka kelimeler, başka sözler bulmamız lâzımdır.
Mevlânâ, 0/1: 014/4/1 eserinde bu duygularım şu şekilde İfâde buyurmaktadır:
"Benim bir huyum vardır, hiç kimsenin gönlünün benden incinmesini istemem.
Meselâ, bâzı kimseler semâ esnâsmda bana çarparlar, bâzı dostlar da bu çarpanlara
çıkışırlar, mâni olmak isterler. Bu benim hoşuma gitmez. Bu dostlara yüz defa
söyledim: Benim İçin kimseye bir şey söylemeyiniz. Ben, bana çarpanlardan
memnunum. Ben, 0 derece gönül almaşını isterim ki; dostlar yanıma geldikleri
zaman, melul olmasınlar, sıkılmasınlar diye şiir söylerim. Bir müddet şiiri
terkediyorum. Onlar, mahzun oluyorlar, benim şiir söylememi istiyorlar? Ben de
onlan kıramıyorum, şiir söylüyorum. Yoksa, ben neredeyim, şiir nerede? ... Vallahi
ben şiirden bîzanm.Benim yanımda şiirden fena birşey yok. Bu hâl neye benzer? Bir
kimse misafirinin İsteği üzerine eline bir işkembe almış, onu yıkıyor. Bu hareketi, 0
pis kokulara katlanması misâfirinin arzusuna uymak içindir. Çünkü, misâfirin
işkembe yemeğini sevdiğini bilmektedir.
Bizim vilâyetimizde -Belh şehrinde- şâirükten daha utanılacak bir İş, bir
meşgale yoktu. Eğer biz, buralara gelmeseydik de kendi vilâyetimizde kalsaydık,
onların tabîatma uyardık. Onların istedikleri şekilde çalışırdık. Ders okutmak, kitaplar
tasnif etmek işleriyle meşgûl olur, şiir söylemezdik. (51/90/190/47" tercümesi, Midhat
Baharî. s. 97).
Gerçekten de Hazreti Mevlânâ öyle bir aşk ve şevk içindedir ki, şâirük, onun
nazarında çok gerilerde kahr. o, bitmek tükenmek bilmeyen bir 56215, bir heyecan ve
bir mânevî zevk ile mest olmuştur da :

‫عشقم‬ ‫ سرمست جام‬،‫ اين وآن ندانم‬،‫من‬

"Ben onu bunu bilmem, ben aşk kadehi ile mest olmuşum" demektedir.
Dünyânın en büyük şâirleri arasında yer aldığı halde, kendini "şâir" saymayan
Mevlânâ haklidir. Çünkü o, kendini diğer dünya şâirleri ile mukayese edemezdi. Zira
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫شعرجه باشد بر من تاكه زنم الف ازو‬

‫ غير فنون شعرا‬،‫هست مرا فن ديكر‬

"Benim İçin şiir nedir ki ben ondan bahsedeyim. Benim diğer şâirlerin
sanatlarından, hünerlerinden başka, sanatım, hünerim vardır, ben Hak âşığıyım." diye
buyurmaktadır.
Hak âşığı olmayan şâirlerin şiirleri, fikir ve hayal mahsulüdür. Onların şiir
söylemekten maksatları şöhrettir. Kendilerini tanıtmaktır. Daha doğrusu, dünya
şâirleri, kendilerini tanıtmak İçin, Hak şâirleri de Hakk'ı tanıtmak İçin şiir söylerler.
Bu sebepledir ki, velîlerin çoğu şiir söylemişlerdir. Fakat, hiçbir velî Mevlânâ kadar
çok şiir söylememiştir. Velîleri birbirleriyle mukâyese etmek edebe muhaliftir, doğru
değildir. Yalnız şu kadar söylenebilir ki, Mevlânâ, hem büyük bir velî, hem de büyük
bir şâir olduğu İçin tesiri büyük olmuştur. Aslında Mevlânâ'nın kendisi bir şiirdir, o,
Ümmet-İ Muhammed'e, Hakk'm bir şiiridir. Mevlânâ'nın mübârek dudaklarından
dökülen şiirler yazilmasaydi, biz Mevlânâ’yı taniyamayacaktik. Bu sebeple,
Mevlânâ'yı bulmak isteyen, şiirlerinin İçine girsin. Onun aşkı, îmânı, heyecanı,
duygulan, düşünceleri hep şiirlerindedir. Bu yüzdendir ki, Mesnevî-İ 5 ٥٦٨٨٧٥ Dîvân-ı
Kebîr olmasaydı Mevlânâ da olmayacaktı. Allahîn !edünnî bir şiiri olan Mevlânâ,
ayni zamanda büyük bir şâirdir. Fakat o, başka türlü bir şâirdir, başka türlü şiirler
söylemektedir, o, dil ile söylenen şiirleri istememektedir.

‫كى باشداى كفت زبان من ازتو مستغنى شده‬

‫با آفتاب معرفت درسايهء شاه آمده‬
‫ مرابيش ازاجل فارغ كن از علم وعمل‬،‫يارب‬
‫خاصه كه علم منطقى در جمله افواه آمده‬
(Dîvân-ı Kebîr, 5; 2279)

"Ey dil ile söylenen 562 ... Ben ne zaman senden vazgeçeceğim, ne vakit
senden kurtulacağım da mârifet güneşinin nuru ile gerçek pâdişâhımı bulacağım, ona
sığınacağım. Ona gönülden sesleneceğim. Yâ Rabbi! Ecel gelip çatmadan, beni
ilimden de kurtar, amelden de. Hele gönülden gelmeyen, ağızlara gelen, dillere düşen
sözlerden beni büsbütün kurtar." diye yalvarmaktadır.
Başka bir şiirinde de şöyle buyurmaktadır:

‫يرده است براحوال من اينكفتن واين قال من‬

‫اى ننك كلزار ضمير از فكرت جون خار من‬

٠٠،٠٠ ‫يارب بغيراين زبان جانرا زبانى ده‬

‫در قطع و وصل وحدنت تابكسلد زنارمن‬
 HAZRET MEVLÂNÂ

‫روزى برون آيم زخود فارغ شوم ازنيك وبد‬

‫كويم صفات أن حسمد بى نطق در أنبار من‬
(Dîvân-ı 60/4:1791)

-1 (٠١١:١١١ bu ٦)١/١٠1:١١١. bu so١le١ işlerim hallerime perdedir. Gül bahçesine

benzeyen gönlüm, diken gibi olan düşüncemden utanmaktadır.
١ ‫ر‬١ Rabbi. ruhuma bu dilden başka bir dil \er de. senin birliğini söyleyerek
imansızlık bağlarından kurtulayım.
111 gun olsun, kendimden geçe١ im de. İ\iye (. kötüye ‫ ث ل‬aldırmayayım ٧‫ث‬
1 111111 sıfatlarım dilsiz, dudaksiz, gönlümde söyleyeyim."
Dikkat edilirse, anlaşılacaktır 1. bililin duygularım, fikirlerini, aşkını şiirler
halinde, çok mükemmel bir şekilde terennüm ettiği halde, Mevlânâ. çok sevdiği
Ulah ini gereği gibi anlatamadığına. du١dııklarım du١ Ul amadığımı kanidir. Bu
bakımdan şiiri kifâ١ etsiz bulmakla, dilsiz, dudaksiz olarak gönülden Rabbine
seslenmek islemekledir. Nasıl ki Pergamber Efendimiz (٦.:٤.١.) Cenâb-1 Hakka:

‫سبحانك ما عرفناك حق معرفتك يا معزوف‬

٤١٠ varlığı bilinen, hissedilen Allahım! Seni tam hakikatinle, 94711/74 yaraşır
،١٢( ١٠٠٦٢/،، ٤//٤/1،،/٤٨. ،١١ni١ izda blıınmuştıı. Hazreti Mevlânâ da şiiri, şâirliği
beğenilir or değil de. :1111 kifa٠١ etsiz bulduğu İçin yukarıdaki be١ itleri söylemiş, âdeta
"Allahım, seni, senin sevgini, şanına lâyık bir şekilde ifadeden 61 kalıyorum,
Adi ‫؛؛ ا‬. senin /،،٨ 1/:،٠،: hissettiklerimi. söylerle, şiirlerle ifade edemiyorum." 1011‫اع‬
istemektedir.
Bundan senelerce ٤١١ ‫ ان‬ismini hatırlar anladığım bir İngiliz şâirinin (‫ عارز‬bir
١as,relim bir dergide okumuştum: "Benim en giizel şiirim, bir gramafon plağına
so١lenm s I Ancak ölümümden elli sene sonra bu plak çalınacaktır." 11 plak
unı١ersnenm arşi١‫؛‬nde şaklanmış, vasireti gereğince, elli ١11 geçince plağın açılacağı
١ çalınacağı gazetelerle ilan edilmiş ve şiir meraklıları, birçok şiir kitapları
rarınlanuıış bulunan bu tanınmış şâirin en güzel şiirini dinlemek İçin üniversite
konferans salonunda toplanmışlar. Elli sene evvel mühürlenmiş ve itina ile
şaklanmış bulunan plak, bir gramafona konarak çalınmak istemiş, binlerce kişinin
toplandığı salonda herkes nefes keserek şiiri dinlemek istenmişler. Ses yok. Plağı
tetkik etmişleı. goımıışler ki plak bomboş. Sair, herkesi elli sene beklettikten sonra,
en guzel şiirin. so٠١lennıe٠١en. goniilde kalan şiir olduğun 11 anlatmak istemiştir.
Sözden öte. harften öte bir dil ile söylemek istemiştir.
Hazieti Me١lânâ da en guzel şiirin, dudaklardan dökülen değil de. gönülde
dıi|١ulan şiır olduğunu anlatmak istemiştir. 1111 kifayetsiz bulduğu halde, coşkun ve
he١eca,١h şıiıleıı ile dunya şairlerinin en biı٠١ilkleri arasında yer alan Hazreti Me١’lânâ
hakkında geiek ٠١ ıırdıınuızda, ٤١٠٤٤٤٤ ١ abanci memleketlerde yetişen mütefekkirlerin,
şairlerin, edebi.'at talihçilerinin Me١lânâ'nın şiirleri hakkmdaki görüşlerini, o şiirlere
١١ 1011111 ha١ ranlığı bu bahse ahrsam birçok sahiteler dolacak, konu uzayıp gide-
eektir. Ben ne Caminin. ne ikbafin, ne Browne'nin, ne Nicholson'un, ne Arberrynin
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

ne de Massignonun görüşlerini alacağını. ... Ben sadece İran'ın yetiştirdiği büyük

ediblerden olup, Iran edebiyatım, İran şiirini tedkik eden, asırlar boyu Farsça şiir
yazmış bulunan en tanınmış şairlerin şiirlerinden Mecma'ıı'l-Fusalıâ ve Riyâzu7-
4/11/1/1 gibi antolojiler meydana getiren ve Hazreti Mevlânâ'nın Dîvân-ı Kehîı'\nh
seçmeler yaparak Dîvân-ı 5 0771.6 1-0/4/ nâmı altında neşreden Riza Kull Han
Hidayet merhumun Mevlâna hakkmdaki görüşlerini alarak bu bahsi kapatacağım:
"Ben nâçiz kul ki, dilim Farsça'dır, İran'da 562 söyleyen ve 562 bilenler
arasindayim. Bir çok kitaplar görmüş, şiirler dinlemiş ve okumuşum. Nice manzum
ve mensur kitaplar, ediblere, âriflere ve velilere ait tezkireler yazarak, te’lif ederek
cihâna sunmuşum. Mevlânâ'nın gazelleri gibi vecdli ve aşk dolu şiirleri, Farsça
yazılmış Iran şiirleri İçinde görmedim. Yine tefekkür ederek, kendi bilgime göre bir
hayli düşündüm, araştırdım, hiçbir şâiri onun şiirlerinin, onun hallerinin pâyesine
varmış bulamadım.
Gerçekten de Mevlânâ'nın şiirlerinde İlâhî sezişler, rabbânî doğuşlar vardır. 0
şiirlerde 0 kadar hakikatler, 0 kadar incelikler, 0 kadar İlâhî mârifetler vardır ki.
geçmiş zamanlarda gelmiş ve hakikatleri araştırmış ariflerin, eski devirlerde yetişmiş
fasihlerin, ediblerin hiç birinin kitaplarında bu düşünce ve duygulara rastlamadığım
gibi, zamanımızın en büyük şeyhlerinin, mürşidlerinin sözlerinde de Mevlânâ'da
bulduklarımı bulamadım."
Mevlânâ'nın nurlu gönlüne, lafız, mânâ ikisi ayni güzellikte, ayni parlaklıkta
birden geliyor.
Iran şâirlerinin en büyüklerinden sayılan Şeyh Sa’dî'nin, gazelleri fesâhatin en
yüksek derecesine ulaşmıştır. Güzellikte de pek üstündür. Fakat sözlerinin ve
hayallerinin çoğu mecazlarla doludur. Mevlânâ'nın şiirlerinde olduğu gibi, hakikatin
keşfı ve Hak yolunun açıklanması orada görülmez.
Sözün güzelini, çirkinini ayırt etmeğe muktedir kalb gözü açık olan bir kimse
ve anlayışlı bir tetkikçi bilir ki, cenâb-1 Mevlânâ'nın sözlerinde hikaye bambaşka bir
hal ahr. Hakkin fazi ve cömertlik sofrasında onun başka bir payı, başka bir İlâhî
kismet ve özelliği vardır.

‫بر بسته دكر باشدو بر رسته دكر‬

"Büyümesi ve gelişmesi olmayan başka, olan yine başkadır". Nasıl ki,

Mevlânâ'nın zuhurundan zamanımıza kadar fazi ve kemâlde, aşk ve hâlde, kâmil
muhakkiklerden Allah'a vâsıl müdekkiklerden ondan daha güzel şiir söyleyen bir
kimse gelmemiştir. Daha güzel, daha yüksek şöyle dursun, onunla boy ölçüşecek bir
kimse dahi bulunamamıştır." (Dîbâce-i Dîvân-ı Şemsü 'l-Hakâ’ik, s. 3)
Dil ile söylenen şiirleri pek beğenmeyen, gönül şiiri isteyen Mevlânâ,
gönlünde duyduklarım Allahın inâyeti ile coşkun bir ifade ile dile getirmeyi
başarmıştır. Onlara, dinleyenleri büyüleyecek bir ruh vermiştir. İlâhî aşk ile yanan ١٥
yakılan mübârek gönlünden kopup gelen mısralar, onun zarîf dudaklarından
dökülürken canlanıyor, esrarlı bir hal alıyordu. 0 kelimeler, aşkın tefsiriyle
tutuşuyor, yanıyordu. Adeta Mevlânâ'nın duygulan, heyecanı. 0 kelimelerin İçine
gizlenerek geliyor, dinleyenleri büyülüyordu. Semâ, ederken, coşkunluk halinde
‫خككك‬
20 HAZRETİ MEVLÂNÂ

söylediği şiirleri yazan "sır katiplerinin de onlan dinleyenlerin de gönülleri

tutuşuyordu.

Mevlânâ'nın Tesiri

Mevlânâ İslâm âleminde yetişen bütün gönül erlerinin, mütefekkirlerin,

şâirlerin fevkinde bir nâm kazanmıştır. Tasavvufa ait herhangi bir kitabi elinize
alsanız, yahut tasavvufa ait herhangi bir konu üzerine konuşulduğunu, fikir
yürütüldüğünü görseniz, dinleseniz, muhakkak orada Mevlânâ'dan alınmış beyitlere,
fikirlere, görüşlere rastlarsınız.
Yalnız bizde ve İslâm memleketlerinde değil, btida, bati dilleri ile yazılmış
tasavvufa ait kitaplarda da Mevlânâ vardır. Mevlânâ'nın adının geçmediği, fikir-
!erinden, duygularından beyitler alınmadığı hiçbir kitap görülmez.
Mevlânâ duygularım, fikirlerini, gösterişe ve benliğe kapılmadan samimi, hoş
bir şekilde gönlünde duyduğu gibi ifade etmesini bilen büyük bir mürşid ve kâmil bir
insan olduğu İçin herkes arafmdan sevilmektedir. Onun gerek Mesnevi si ve gerek
Dîvân-ı Kebîri ve gerekse diğer eserleri, hakki, hakîkati seven, İlâhî aşkta nasibi olan
her mü’mine, Allah'ın bir hikmet kaynağı, bir irfan menba،! olmuştur. Onun eserleri,
devirler boyunca, her şâire, her edibe, hangi mezhepte,hangi tarikatta olursa olsun,
her duygulu insana, herkese hitab etmiştir ve etmektedir. Mevlânâ bütün insanları
sevdiği İçin, mübârek gönlünü herkese açmıştır. Eserleri ile herkese seslenmektedir.
Herkes kendi kaabiliyetine, anlayışına, zevkine, meşrebine göre Mevlânâ'dan
yararlanmakta, onun duygularında, fikirlerinde kendini bulmaktadır.
Bu bir gerçektir ki, Mevlânâ, yalnız Türklerin ve Müslümanların değil, bütün
milletlerin, bütün insanların Mevlânâ'sıdır. Bu yüzdendir ki, bugün onun türbesi,
yalnız Müslümanların değil, bütün insanların ziyaret yeri olmuştur. Tasavvuf
alanında bu kadr etkili olan Mevlânâ'nın edebiyatımız üzerindeki tesiri de çok
derinder. Yedi yüz seneden beri bu tesir kendini hissettirmektedir. Gerek Klasik Türk
Edebiyatı'nm yetiştirdiği şâirler, gerekse Yunus gibi mutasavvıf şâirler ve son
devirlerde yetişen şâirlerin çoğu Mevlânâ'nın tesiri altında kalmışlardır. Yunus Emre
hazretleri:
Mevlânâ hüdâvendigâr bize nazar kılalı
Anin görklü nazari gönlümüz aynasıdır.

diyerek Mevlânâ'nın etkisinde kaldığını ifade buyurmuştur. Bu devir şâirlerinden

Gülşehrî, Aşık Paşa da Mevlânâ'nın tesiri altında kalmışlardır. Şeyhî, Nesîmî,
Ahmed Paşa gibi eski devrin birçok şâirleri Mevlânâ'nın etkisi altında kalmışlar, daha
ileride göreceğimiz gibi, Erzurumlu İbrahim Hakki hazretleri gibi Dîvân-ı Kebîr'h
aynen alınmış tercümeler bile yapmışlardır.
XVI. asırda gelen tanınmış tezkirecilerimizden Kastamonulu Latîfî, zamanım
gelinceye kadar gelmiş geçmiş meşhur şâirlerin hayat ve eserlerinden bahseden, 0
devirlerin bir çeşit "edebiyat tarihi" sayılan meşhur tezkiresinde Celaleddin Rûmî
hazretleri ile başla;• ve Mevlânâ'yı "Şeyhlerin Sultani" diye tavsif eder.
Klasik bazı şâirlerimiz de, büsbütün Mevlânâ'nın tesiri altında kalarak
"Mevlevî Edebiyatfnin doğmasını ve gelişmesini sağlamışlardır.
‫كككككككح‬ 203

Mevlevî Edebiyatl'nin İnkişâfa başladığı 16. Yüzyü'dan itibâren bir çok

şâirler, tasavvuf deyimlerinden başka, mevlevî tarîkatine has tâbirleri de kullanmağa
başlamışlardır. Bu hal, bilhassa 17. Asır şâirleri arasında daha çok göze çarpmaktadır.
Mevlevî şâirleri hakkında fazla bilgi edinmek isteyenler, 5201 Dede'nin
Sefine-i Mevleviye, Esrar Dede'nin Tezkire'sine ve Ali Enver Bey'in Sema'hâne-i
Edeb adli kitaplarına mürâcaat edebilirler. Kendisi mevlevî olmadığı halde Mevlânâya
hayrân olan ve Mevlânâ hakkında kasideler yazan şâirlerden biri de, 17. Asır
şâirlerimizden NefTdir. Nefl, Türkçe Dîvân'ipda Peygamber Efendimiz İçin yazdığı
Na'at'tan sonra, ilk kasideyi Hazreti Mevlânâ'ya ayırmıştır, padişahlardan, vezirlerden
önce Mevlânâ'yı düşünmüş ve Mesnevinin "her beytini ma'rifet cihânı" olarak tavsif
etmiştir. Nef'î'nin Farsça şiirlerini İhtivâ eden Dîvân'inda da Mevlânâ İçin yazılmış
kasideler var. Bu kasidelerin birisinde Mevlânâ'yı "İlâhî sırlara âşinâ bir velî" olarak
tanıtıyor.
Klâsik dîvan edebiyatımızın en meşhûr şâirlerinden olan, "kasîde" ve
"hicviye"de çok ileri giden Nef'î merhûm, Mevlânâ'yı sevmiş, hakkında güzel
kasideler yazmış, fakat Mevlânâ'nın yoluna girememiştir, o, gerçekten bir mevlevî
olsaydı, benlikten kurtulacak, hoşgörülü olacak, ne kaabileyetsiz, değersiz kişileri
göklere çıkaracak, ne de kızdığı kişileri yerin dibine sokacaktı, o, göze girmek İçin
büyükleri medhetmiyecek, bâzı insanlarda da kusuru görerek onlan hicvetmiyecekti.
Bu yüzden canından olmayacaktı. "Dili ile Hakkin belâsına uğramıyacaktı."
Nef’î'nin insani ürküten, 0 büyük şâire yakışmıyan küfürlerle dolu olan
52/204771-1 /(024 adli hicviye kitabi, feyz-i Mevlânâ ile aşkla, îmânla dolu mânevî bir
gülistan olacaktı.
Mevlânâ'ya gönül veren, hakkında samîmi medhiyeler yazan yalnız Nef'î
değildir. 17. Asır'dan sora klâsik edebiyatımızda dîvân tertîb eden şâirlerimizin
çoğunda Mevlânâ İçin medhiyeler yazmak bir âdet hâline gelmiştir. Halbuki, İslâm
âleminde ve müslüman Türkler arasında Mevlânâ'dan başka daha bir çok veli
yetişmiştir. Neden şâirlerimiz sâdece Hazreti Mevlânâ'yı hatırlamışlardır? Büyük bir
velî olan Mevlânâ'nın ayni zamanda büyük bir şâir oluşu, ona karşı duyulan sevgi ve
saygıyı artırmıştır.
Mevlânâ'nın eserlerini okuyarak, ona hayran olan şâirler 0 kadar çoktur ki,
onların yalnız adlarım yazmak sahîfeier doldurur ve bu bahsi çok uzatır.
Mevlânâ'nın etkisi altında kalan şâirlerimiz arasında Sultan Divânî, Fasîh
Dede, Neşâtî, Şeyh Gâlib ve Esrâr Dede'yi de unutmamamız gerekir. Bilhassa Şeyh
Gâlib şâheseri olan //2571 ü 41 Mesnevinin te'sîr‫ ؛‬altında yazmıştır. Zâten kendisi
de bu hakikati

"Esrârını Mesnevi den aidim".

diye itiraf etmektedir. 122571 ü 113٨‫و‬/0‫ ي‬en beğenilen şu beytini hatırlıyahm: Şeyh
Gâlib "Beni Muhabbet kabilesi (Sevgi Oğullan Kabilesi)" mensublannın hâlini
anlatırken:
"Giydikleri âf-tâb-1 temmûz
içtikleri şu'le-i cihân-sûz".
 HAZRETi mevlânâ

diye yazmıştı. Bu beyit, Mevnevinm şu beytinden mülhem olsa gerek:

‫جامهءما روز تاب آفتاب‬

‫شب نهاليم ولهاف از ماهتاب‬
(Mesnevi, 1 :2255)

"Gündüzün elbisemiz, temmuz güneşinin ziyâsmdan; geceleyin döşeğimiz ve

yorganımız ay ışığındandır."
Şeyh Gâüb'den başka Mevlânâ'nın etkisi altında kalan şâirlerimizden Nahîfî,
Keçecizâde izzet Molla, Enderûnlu Fâzıl, Akif Paşa, Pertev Paşa ve bilhassa aşağıda
Mevlânâ'dan yaptığı tercümelerden örnekler alacağım, MaTifet-name sahibi Ibrahim
Hakki hazretleri, Hersekli Arif Hikmet, Şeyh Nazif Efendi, Konyah Şem'î, Şeyh
Celâleddin Efendi, Leylâ Hanim, Şeyh Abdülbâki Bey, Ahmed Remzi Dede, Tâhirü'l-
Mevlevi, Tokadi-zade Şekîb, Neyzen Tevfik, Mihrâb-ı Aşk sahibi Midhat Bahari
hazretleri, Yahyâ Kemâl merhûmu da zikretmek gerekmektedir. Yedi asırdan beri
Mevlânâ'nın oğlu Sultan Veled hazretlerinden başhyarak bugüne kadar gelen, hattâ
bugün de yazılmakta devam edem Mevlânâ medhiyeleri toplansa, ciltler dolusu
muazzam bir külliyât vücûda gelebilir. Vâsıf-1 Mevlevi'nin tertib ettiği Mecmua-i
/110004)/٤-//٤ Hazreti Mevlânâ ünvanh yazma eser bize bu hususta bir fikir verebilirse
de. ihtiva ettiği medhiyeler, mevcûda nazaran çok naksandir. Son zamanlarda sayın
Mehmed Onder neşretmiş olduğu Mevlânâ Şiirleri Antolojisi' ne son devir
şâirlerimizin de bâzı medhiyelerini almıştır. Bu antolojide Hâlide Nusret Hanım'ın
ArifNihad Asya'nın, Yaman Dedenin, Kemâl Edib Bey'in, Feyzi Halıcı'nın, Nezihe
Araz Hanım'ın, Bekir Sıdkı Erdoğan ve daha başka şâirlerimizin Mevlânâ hakkında
yazılmış şiirleri var.
Bunlardan örnek olarak zamanımızın değerli şâirlerinden Bekir Sıtkı Erdoğan'ın
Mevlânâ adil şiirini almadan geçemedim:

"Ey saâdet mülkünün hünkârı pir

Sende var sır
Sende sekrân kâinâtın raksı var.
Her giren câhil girer dergâhına
Her çıkan dânâ çıkar.

Ey güzellik sırrının miftâhı dost,

Ey İlâhî nûrla şevk almış bedir,
Ey hudutsuz mâverâ
Ey solmayan gerçek bahar.
Söyle esrânn nedir?
Her giren çirkin girer dergâhına
Her çıkan ra'nâ çıkar.
Türbegâhm dâim âşıklar evi
Cümle âlem vecd İçinde
Cümle âlem mevlevî...
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 205

Yer döner, boşluk döner, alem döner,

Cümle âlem Şemsin etrafında raks etmektedir.
Bir büyük âlemde tekmil 2:84"
Bir dönüş başlar ki artık yer ve gök
Hep kaybolur
En güzel mânâ çıkar...

Ey muhabbet 111 dost,

Ey gönüller tahtının sultani yâr
Sîretin her kalbe sinmiş
Sûretin her yüzde var.
Sayfa sayfa şerh edilmiş Mesnevidir her kapı
Hangi âşık çalsa
istikbâle Mevlânâ çıkar".

Ma'rifetnâme'de Bulunan Mevlânâ'ya Âit Şiirler

Yukarıdaki bolümde Mevlânâ'nın te'sûi altında kalan, Mevlânâ İçin kasideler,

medhiyeler yazan Türk şâirlerinden kısaca bahsettim, Bu bolümden de 1703-1780
yıllan arasında yaşayan büyük Türk ve İslâm bilgini İbrahim Hakki hazretlerinin
Ma'rifet-nâme adil kitabında bulunan, Hazreti Mevlânâ'ya âid şiirlerden örnekler
vereceğim:*
Erzurum'un Hasankalesinde doğmuş bulunan ibralim Hakki, Anadolu'da, hattâ
bütün İslâm âleminde sevilen ve sayılan büyük bir bilgin, ünlü bir mutasavvıftır.
Onun Ma'rifet-nâme adil kitabi, âdeta bir ansiklopedi gibi, çe.şitli bilgileri, türlü
konulan İçine alan büyük bir eserdir. Bu kitapta neler yok ki; dîn, edebiyat, tasavvuf,
coğrafya, târih, kozmografya, biyoloji, kıyâfetnâıne, daha neler neler...Kitapta büyük
bir şiir antolojisi olabilecek kadar da Türkçe, Arapça ve Farsça şiirler mevcut. Esâsen
kitabin yazan da büyük bir bilgin olduğu kadar, büyük bir şâir. Hazretin şiirlerini
ihtiva eden bir de Dîvân' 1 var.
/011 /1/2/-7761770 "0٥ bulunan şiirlerin şahsına âid olanlarının hemen hemen
hepsini Dîvânında bulmak mümkün.
Hak âşıklarının faydalanmalarından başka bir gâyesi olmayan büyük bilgin,
düşüncelerinin iyice anlaşılması İçin beğendiği, daha doğrusu, kendi düşüncesine ve
İşlediği konuya uygun düşen, gerek kendi yazdığı ve gerekse başkalarından aldığı
Türkçe, Arapça ١‫ ع‬Farsça bir çok şiirleri kitabına koymuştur. Bu suretle, hem ele
aldığı konuların daha iyi anlaşılmasını sağlamış, hem de kitabini kuru bir ilim eseri
olmaktan kurtarmış, onu güzelleştirmiş, câzib bir hale getirmiştir.
Öteden beri doğuda yazılan kitaplarda âdet olduğu gibi, İbrahim Hakki
hazretleri şiirleri nerelerden, hangi şâirlerden, hangi eserlerden aldığını çoğu kez İşaret
buyurmamıştır. Bu hususta yanlış bir düşünceye kapılmamalarını sayın okuyucu-
lanmdan istirhâm ederim. Başka türlü düşünmek büyük bilginin rûhunıı incitir.

" Bu bölüm, Uluslararası Üçüncü Mevlâna Semineri'ne sunduğum bir bildiriden, konu ile ilgili olduğu
İçin iktibas edilmiştir. "Mevlâna ve Yaşama Sevinci", 1978, /09729/64 Turizm 109677100: Dergisi, 9.53).
 HAZRET‫ ؛‬MEVLANA

Ibrahim Hakki hazretleri Ma'rifet-nâmeye aldığı şiirlere çoğu zaman "Nazm",

bâzan da mesnevi şeklinde yazılanlara "Mesnevi” başlığını koymuştur. Bu arada bir
çok "Beyt"ler, "Kıt'a'îar, "Rubâ'î"ler de almıştır.
Yukarıda arzettiğim gibi, bu şiirlerin çoğu Ibrahim Hakkı'nın kendi şiirleridir.
Fakat, Arapça ve Farsça yazılan şiirlerin çoğunu Mevlânâ'dan, Attâr'dan, Senâ'î'den,
Şeyh Sa'dî'den, Kaasım-ı Envâr'dan almıştır. Ma'rifet-nâmedc bulunan ve başka
şairlere âid olan şiirler, gözden geçirilirse, görülür ki, Ibrahim Hakki Hazretleri en
çok Hazreti Mevlânâ'nın te'siri altında kalmış ve ondan çok çok şiirler almıştır.
Aşağıda arzedeceğim hususlardan da anlaşılacağı üzere bu bir hakikattir ki
Mesnevî-1 5679 ile Dîvân-ı Kebîr, Marifetname sâhibinin en çok sevdiği kitaplardır.
Hazretin yanibaşındadır. Mesneviden ve Dîvân-ı Kebîr'den bir çok şiirler ezberindedir.
O, her hangi bir konuyu işlerken yeri gelince hemen Mesnevi den ezberinde olan
beyitleri satırlar arasına yerleştirmektedir. Bu hal, Hazret'in Mesneviyi ne kadar çok
sevdiğinin canlı bir misâlidir.
Üzerinde durulması gereken bir husus var: Ma'rifet-nâme sâhibi Mesnevi den
seçmeler yaparken, her hangi bir cildi açıp istediği konuya âid beyitleri yazmakla İşin
içinden çıkmıyor, çeşitli Mesnevi ciltlerinden ayni konuya âid beyitleri bir araya
getiriyor; terkîb yapıyor. Meselâ: Hicrî 1280 senesinde Mısır'da Bulak Matbaasi’nda
basılan nüshasının 363 ‫ فا نا‬sahîfesinde "Nazm" başlığı ile alman 12 beytin ilk üç
beyti, Mesnevinin 5'inci cildinden, ondan sonra gelen beyitlerin 3 adedi 2'inci ciltten,
arta kalan 6 beyit de 3'üncü ciltten seçilerek alınmıştır. Binlerce Mesnevi beyitleri
arasından 3 ciltten 12 beytin bir araya getirilerek ayni konuda toplanması kolay
olmasa gerek. Bu hal, Ma'rifet-nâme sâhibinin Mesnevi ciltlerini dikkatle okuyarak,
konulara göre beyitleri ayırdığını, onlan tesbît ettiğini gösteriyor. Yine Ma'rife t-
nâme' nin 383'üncü sahîfesinde bulunan 40 Mesnevi beytinin ilk 10 beyti 1 'inci
ciltten, geriye kalan 30 beyit ise 5'inci Mesnevi cildinden alınmıştır. Okuyucularımı
bu konuda usandırmamak İçin bir örnek daha vermekle yetineceğim: Ibrahim Hakki
hazretleri, Ma'rifet-nâme'nin 249'uncu sahîfesinde "ölümün Niteliği"ni anlatırken
Mesnevi'den şu iki beyti almış:

‫روح زيبا جونكه وارست ازجسد‬

‫از قضا بى شك جشمش رسد‬
‫آن تويى كه بى بدن دارى بدن‬
‫يس مترس ازجسم جان بيرون شدن‬

"Güzel ruh, tenden kurtulunca İlâhî takdîr 9006512 insana böyle gerçeği
görebilen bir göz verir. Yâni can verildikten sonra, gözden perde kalkar. Ey insan,
şunu iyi bil ki, bedensiz bir bedene mâliksin. Şu görünen maddî varlığının ötesinde
başka bir varlığın vardır. Hal böyle olunca, rûhunun teninden çıkacağından
telâşlanma, korkma".
Bu beyitlerden birinci beyit Mesnevinin 6'ncı cildinin 4644 sayılı beytidir,
ikinci beyit ise, 3'üncü Mesnevi cildinin 1613 sayılı beytidir.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Ayn ayn ciltlerde bulunan binlerce beyit içinden seçilen bu iki beyit, ayni
konuda bir araya getirilmiştir. Böyle seçişleri ve derlemeleri ile, Ma’rifet-nâme
sâhibinin Mesnevi ile nasıl meşgûl olduğu hakkında bize bir fikir verir.
Görülüyor ki, İbrahim Hakki hazretleri, İşlediği konuların, en güzel izâhını
Mesnevî-İ Şerifde bulduğu İçin, konusuna uygun düşen beyitleri Mesnevi
ciltlerinden seçerek almış ve mevzûlara gore tertiplemiştir. Bu bir emek, aşk ve zevk
İşidir. Mesneviyi çok çok okumağa, onu çok sevmeğe, kendini ona vermeğe bağlıdır.
Bunu yapabilmek İçin Mesnevinin İçine girmek, Mevlânâ'nın mânevî ve lâhûtî
havasım teneffüs etmek ve onu benimsemek gerekir. Ma'rifet-name sâhibinin
Mevlânâ'yı çok sevdiğini, kitabinin 29'uncu sahîfesine aldığı beş Mesnevi beytini
takdîm ederken kullandığı 'Hekîm-İ İlâhî" terkibinden anlıyoruz.
Bu hususta daha fazla yazarak bahsi uzatmak istemiyorum. Sâdece İbrahim
Hakki hazretlerinin seçtiği beyitlerin MaTifet-nâme'nin hangi sahîfelerinde
bulunduğunu ve bu beyitlerin Mesnevi Şerifin hangi ciltlerinden alındığını
kaydetmekle iktifa edecek, sonra, gerek Ma'rifet-namede ve gerekse İbrahim Hakki
hazretlerinin Divânında bulunan Mevlânâ'nın Divân-ı Kebir inden yapılmış manzum
tercümelere geçeceğim:

Mesnevi Cildi Beyit Sayısı Marifet nâmenin Sahîfesi

ni. 5 29
III., VI 2 249
VI. 2 250
15 273
I. 3 275
11. 3 276
3 277
I 1 294
IV. 3 331
II 1 7 352
IV. 3 356
I., VI. 7 364
IIL 12 367
III 30 368
٧ 20 375
I.. V. 40 383
IV. 5 419
VI. 1 421
1 436
IV. 22 483
1 538
20
208 HAZRETİ MEVLÂNA

Bundan epeyce bir zaman önce bir gün İbrahim Hakki Hazretlerinin Dîvân ini
karıştırırken, baş taraftaki gazelleri arasında bulunan:

"Eğer şecer müteharrik olaydı cây-1 becâ

Ne bıçkı zahmi çekerdi ne balta ile cefâ".

(Eğer ağaç bir yerden başka bir yere gidebilseydi, ne bıçkı yarası alabilir, ne de
balta cefâsı çekerdi) matla‘11 gazel, bendenize vezin ve ruh itibariyle tanıdığım bir şiir
gibi geldi. Hafızamı yokladım, Hazreti Mevlânâ'nın ayni vezinde, ayni 04 ile
yazılmış olan bir gazelini hatırladım. "R" kafiyesinde bulunan bir şiirin matla،!, yani
ilk beyti şöyle idi:

‫درخت اكر متحرك بدى بيا وبسر‬

‫نه رنج ار كشيدى نه زخمهاى تبر‬
(Dîvân-ı Kebîr, III; 1142)

"Eğer ağaçta hareket kabiliyeti olsaydı da, ayağı ile başı ile bir yerden bir yere
gidebilseydi, ne testere gazabı çeker, ne de balta yaralan alırdı."
Ibrahim Hakki hazretlerinin bu gazelinin öbür beyitlerini Hazreti Mevlânâ'nın
gazelinin diğer beyitleri ile karşılaştırınca gördüm ki, Mevlânâ'nın buluşları,
görüşleri, benzetmeleri ilk beytte olduğu gibi aynen alınmış ve manzum olarak
Türkçe'ye çevrilmiştir. Ma‘rifet-nâme sahibinin gazelinin ikinci beyiti şöyle:

"Melûl olurdu cihân halkı Şems'den her 20

Mukim olaydı yerinde çü dahre-i semâ."

(Güneş koskocaman bir kaya gibi yerinde çakılıp kalsaydı, hareket etmeseydi,
cihan halkı üzülürdü, rahatsız olurdu.)
Hazreti Mevlânâ'nın gazelinin ikinci beyti ise şoyleydi:

‫ور افتاب نرفتى بير ويا همه شب‬

‫جهان جكونه منور شدى بكاه سحر؟‬

"Eğer güneş, bütün gece gittiği yerde kalsaydı, hareket etmeseydi, cihân seher
vakti nasıl aydmlanabilirdi?"
Dikkat edilirse görülür ki, bu beytin tercümesi, birinci beyitte olduğu gibi,
aynen değil, anlam itibariyledir. Tercümeler hakkında bir fikir verebilmemiz İçin
birkaç beyti daha karşılaştıralım:
Ibrahim Hakki Hazretlerinin gazelinin diğer bir beyiti şöyle:

"Peder kenârını terk etti Yusuf-I Ken،ân

Seferle Mısır'a aziz oldu anda müstesnâ."
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 209

(Yusuf-I 1 11201, baba kucağını terketti de gitti Mısır'a 2212 oldu, sultan oldu).
Mevlâna Hazretlerinin gazelinin beyti ise şöyle:

‫نه يوسىف بسفر رفت از يدر كريان‬

‫نه در سفر بسعادت رسيد وملك وظفر‬

"Yusuf, ağlaya ağlaya babasından aynlip sefere çıkmadı mi? Bu seferde saadete
ermedi mi? Mısır'a sultan olmadı mi? Zaferler elde etmedi mi?"
Öteki beyitlerden biri şöyle:

"Habîb-İ Hak çü sefer kıldı Kahe'den mağlûb

Seferle Mekke'yi feth etti gâlib ol mevlâ

(Hakkin sevgilisi, yenilmiş olarak Mekke'den çıktı, Medine'ye hicret etti.

Sonra Medine'den sefere çıktı, Mekke'yi fethetti, düşmanlai’1 yendi.)
Mevlânâ'nın beyti ise şöyle:

‫نه مصطفى بسفر رفت جانب يثرب‬

‫بيافت سلطنت وكشت شاه صدكشور‬

"Mustafa Medine’ye doğru hicret etmedi mi? Boylece sultanlık bulmadı mi?
Yüzlerce memleketin pâdişâhı olmadı mi?”
Bir fikir edinmek İçin, bazı beyitlerini karşılaştırdığım bu gazelden sonra
araştırmalarıma devam ettim. Bu defa, Marifetnamd bulunan "Mesnevl"ler dışın-
daki şiirler üzerine eğildim. Boylece /.10 4/11/0/7104/720 0٥ bulunan şiirlerden yirmi gazelin
Mevlânâ Hazretlerinden manzum olarak Türkçe'ye tercüme edildiğini tesbit ettim. Bu
şiirlerden örnek olarak üç tanesinin klişelerini veriyorum. Bu tercümelerde İbrahim
Hakki Hazretleri bazan Hazreti Mevlânâ'nın şiirlerindeki aı'ûz vezninin ayni kalıbını,
hatta ayni kafiyeyi kullanmış, bazılarında serbest hareket etmiştir. Bazan bir gazeli
olduğu gibi almış, Türkçe'ye çevirmiş, bazılarından da birkaç beyit alarak, öbürlerinde
ayni hava İçinde, ayni edâ ile kendi duygu ve düşüncelerini ifade etmiş; daha doğrusu
Mevlânâ'nın sesine kendi sesini katmıştır.
Hazreti Mevlânâ'dan beş asır sonra gelen büyük bir mutasavvıfın, ünlü bir
velinin etkisinde kalarak Dîvân-ı Kebîrde bulunan binlere şiir arasından seçtiği bu
gazeller, elbette dikkat çekici olacaktır. /0/07 7 1/61776177/ sahibinin bu şiirleri ezbere
bildiği, zaman zaman bu şiirleri kendisine has bir edâ ile terennüm ettiği
muhakkaktır. Kendisini, adeta büyüleyen, duygu ve düşüncelerine cevap veren bu
şiirlerden, etrafında bulunan Hak âşıklarının da faydalanmaları İçin onlan Türkçe'ye
çevirmesi ne uğurlu bir teşebbüs olmuştur. İbrahim Hakki Hazretlerinin çok sevdiği
bu şiirleri, ayni ölçüler, ayni ruh, ayni heyecanla, kendi duygularım da katarak
Türkçeleştirmesi ile iki büyük velinin ayni şiirde, ayni gönülle, ayni dil ile Hak
âşıklarına seslenmeleri sağlanmıştır.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Bir mesele üzerine tekrar dönmek arzusundayım. Yukarıda belirttiğim gibi

Ibrahim Hakki Hazretleri, gerek Mesneviden ve gerekse başka kitaplardan alarak
Marifetnâmeye koyduğu şiirleri nerelerden, kimlerden aldığını yazmamaktadır. Bu,
eski Şark kitaplarında bir gelenektir. Yoksa, bu şiirleri Hazret, kendine mal etmiş
değildir. Aslında 0, Mevlânâ’nın şiirlerinin mânevî havasına kapılmış, 0 şiirleri kendi
rûhunda bulmuş, kendini de 0 şiirlerde hissetmiştir. Bu yüzden, Mevlânâ'dan aldığı,
iyice uğraşarak, manzûm olarak Türkçe’ye çevirdiği bu gazellere kendi beyitlerini de
kattığı İçin, çekinmeden kendi mahlasım koymuştur. Aslında gerek Hazreti Mevlânâ,
gerekse tbrahim Hakki Hazretleri, şiirlerinin sıcaklığını "01-0‫ ؟‬Muhammedi'den
almışlar, alevini "çerağ-ı Muhammedi'den yakmışlardır. Arada ayrilik, gayrilik
yoktur. Şiirlerde ayni rûh, ayni heyecan, ayni iman, ayni ışık vardır. Gerek
Mevlânâ'nın, gerekse İbrahim Hakkı'nın gönül aynalarında parlayan nûr, "77/07--/
Muhammedi'dir. Başka nûr değildir. Senlik, benlik, 0 nûr ile görünmez olmuştur,
yok olmuştur. Bu sebeple şiirler hakkında şundan alınmış, bundan alınmış gibi
küçük düşünceler, şiirlerin İlâhî sıcaklığını soğutur, mânevî güzelliğini bitirir,
ulviyetini zedeler.
Hazreti Mevlânâ'nın şiirlerine kendini bu kadar vermiş, Mesneviden hayli
beyitler ezberlemiş, "Dîvân-ı Kebir"den seçtiği şiirleri benimseyerek hayli uğraşarak
Türkçe'ye manzum olarak çevirmiş, Mevlânâ'nın sesine kendi sesini katmış, îmân
kokan, İlahî aşk kokan, 0 mübârek şiirlerle asırlardan beri milyonlarca Müslüman
Türklerin 1001 ihtiyaçlarına, manevî zevklerine cevap vermiş, Allah âşıklarına
gözyaşı döktürmüş, onlan şevke getirmiş, heyecanlandırmış bu büyük velîye bundan
sonra yalnız İbrahim Hakkı-İ Erzurumî değil de "İbrahim 16‫ا‬-‫ أ‬Mevlevi" de
dememiz gerekmez mi?

Önekler-1

‫جونك درآيمي بغوغاى شب‬

‫كرد برآرمي زدرياى شب‬

‫خواب خنواهد بكر يزد زخواب‬
‫آنك بديدست متاشاى شب‬

‫دل يرنوروبىس جان باك‬ ‫بس‬

‫مشتغل وبنده وموالى شب‬

‫شب تتق شاهد غيىب بود‬

‫روز جكا باشد مهتاى شب‬

‫ييش تو شب هست جو ديك سياه‬

‫جون جنشيدى تو زحلواى شب‬

ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫مكسب وسر دي يست‬ .‫الذ‬

)‫ثبتعر مسك م واكشب‬

(Dîvân-ı Kebîr, I; 316)

'Biz gece ile savaşa girişine, onu alt üst ederiz. Onun denizinden tuz koparırız.
Gecenin hakîkatini görebilen, uyumak istemez. Tertemiz canlar, geceyi ihya ederler.
Uyumazlar, İbâdet ederler. Allah'a yalvarır, yakarırlar. Gece, ğâ'ib dilberinin, ma،nâ
güzelinin yüzünün tülüdür, duvağıdır. Gündüz, nasıl olur da geceye 65 olabilir? Senin
nazarında gece, simsiyah bir tencere gibidir, çünkü sen, onda pişirilen gece
helvasından tatmadın, gecenin hakikatinin ne olduğunu anlamadın. Gündüz, kazanç ve
kâr zamanıdır, fakat gece sevdâsmın bambaşka bir zevki vardır. Gece geldi, alış-
verişten, kazançtan beni alıkoydu, elimi bağladı, birşey yapamaz oldum. Seher
vaktine kadar, gecenin de ayağı bağlı kaldı."
Bu gazelin İbrahim Hakki Hazretleri tarafından yapılan manzûm tercümesi:

Sulh u salâh oldu bu gavgâ-yı şeb

Oldu çü 5202 bize deryâ-yı şeb

istemez uykuyu, kaçar 20021

Eylese bu dlde temâşâ-yı şeb

Çok dil-i pür-nûr ve nice cân-1 pâk

Oldu kamfl 00106-1 mevlâ-yı şeb

92010-1 ğaybın durağı gecedir

Aşıka rûz olmadı hemtâ-yı şeb

Dîk-i slheydir göze şeb zulmeti

Tatmasa dil İezzet-İ helva-yi şeb

Gündüz olur gerçi ٠bu sevdâ-yı kâr

Başka safâdır dil-i sevdâ-yı şeb

Bağladı şeb desti çü her kârdan

Hakki ider subha dek ihyâ-yı şeb.
(/0.2004/1/21/147716, 5.315)
2‫إ‬HAZRET 2‫ ؛‬MEVLÂ

Örnek II

‫آنراكه درون دل عشق و طلىب باشد‬

‫جون دل نكشايد در آنرا سبىب باشد‬
‫رو بر در دل بنشيس اكن دلرب يهناىن‬
‫ يانمي شىب باشد‬،‫وقت حسرى آيد‬
‫ جوياى خدا كردد‬،‫جاىن كه جدا كردد‬
‫ اوبوالعجىب باشد‬،‫او نادرهء باشد‬
‫آن ديده كزين ايوان ايوان دكر بيند‬
‫ شريين لقىب باشد‬،‫صاحب نظرى باشد‬
‫ باروح قرين باشد‬،‫انكس كه جنني باشد‬
‫ اورا طرىب باشد‬،‫درساعت جان دادن‬
‫ دريش جبنك آيد‬،‫يايش جوبسنك آيد‬
‫جانش جوبلب آيد باقندلىب باشد‬
‫خاموش كن وهرجا ارسأر مكن ييدا‬
‫درمجع سبك روحان مه بوهلىب باشد‬
(Dîvân-ı Kebir, 6. 100, 5. 595)

"Hak âşıkı olan, gönlünde bir istek bulunan kimse gönül kapışına gider de,
gönül ona kapıyı açarsa, elbette bunun bir sebebi vardır. Kapı açılmadı diye üzülme,
git, gönül kapışında otur, bekle, çünkü 0 gizlenen sevgili, ya gece yarısı, yahud seher
vakti gelir. Herşeyden ayrılan, yalnız Allah'ını arayan cân, az bulunan eşsiz bir
cândır, şaşılacak bir candır.
Bulunduğu Dünyadan başka bir Dünya gören göz, görüş sahibidir. Onun hoş
bir lakabı vardır.
Böyle olan kimse, ruhun en yakın dostu olur da, ölümden bile korkmaz. Can
verme saatinde onun tuhaf bir zevki, anlatılmaz bir neşesi vardır.
Ayağı taşa çarpsa, avucuna bir inci düşer. Cani dudağına gelse, bir şeker
dudaklı ile buluşur.
Sus, 5111211 her yerde açığa vurma, iyi rûhlu olmayan kişilerin toplantısında
bir Ebû Leheb de bulunabilir".

Bu Gazelin Manzum Tercümesi

Anin ki derûnunda zevk u turâbî vardır.

Dil bâbını beklerse ânın sebebi vardır.
Dil bâbını şeb bekler, tâ kim gele dildân
Geldikde huzû‘ eyler rûhun edebi vardır.
Ol can ki, cüdâ olmuş cûyaân'ı 1102 olmuş
Aşkına feda olmuş meyl-i acebî vardır.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Arif ki, kamu şeyde kendi yüzünü gördü,

5201 nazar olmuştur, şîrîn lakabı vardır.
Herkim ki, 0 âşıktır, aşk İçre 0 sâdıktır.
Can verdiği saatte onun tarabi vardır.
Ger pâyı taşa değse, destine girer gevher
Ne gam lebe gelse can kim kand-i lebi vardır.
Ey Hakki sükût eyle, rumuzuyla sözün söyle,
Kim cem-i sebuk rûhun çok Bu Lehebi vardır.
(/0.460712/21/127716, 5. 435)
Ornek 111

‫جكونه بر نيرد جان؟ جو از جناب جالل‬

‫خطاب لطف جوشكر بجان رسد كه تعال‬
‫در آب جون نجهد زود ماهى از خشكى‬
‫جوبانك موج بكوشش رسد زبحر زالل؟‬
‫جرا زصيد نير دبسوى سلطان باز‬
‫جو بشنود خبر «ارجعى» زطبل ودوال‬
‫جنان لطافت وخوبى وحسن وجان بخشى‬
‫كسى ازوبشكيبد؟ زهى شقاوضالل‬
‫ سوى معدن خوبش‬،‫بير بير هله اى مرغ‬
‫كه از قفس برهيدى وباز شد بروبال‬
‫زاب شور سفر كن بسوى اب حيات‬
‫رجوع كن بسوى صدر جان زصف نعال‬
‫برو برو توكه مانيز مى رسيم اى جان‬
‫ازين جهان جدايى بدان جهان وصال‬
(Divân-ı Kebîr, c. Ill, s. 1353)

"Bu kâinâtın ve varlıkların yaratıcısından, 0 celâl ve cemâl sahibinden 10021,

çok tatil bir hitap ile "gel" denilince 11. nasıl olup da kanatlanıp uçmaz? Duru,
‫؛‬siz denizden ayrılmış, kurak yere düşmüş bir balığın kulağına dalga sesleri
rse, balık nasıl olur da, hemen sıçrayıp asi] yurdu olan denize atlamaz? Davuldan
davula vurulan tokmaktan geri dön haberini duyunca doğan, nasıl olur da avı
bırakıp gerisin geri sultana doğru uçmaz? Bu kadar latîf, bu kadar güzel, sevimli ve
can bağışlayıcı olan eşsiz varlığı bulamayan ve sevemeyen kimse cidden ne zavallı,
ne kötü, ne sapık bir kimsedir? Ey rûh kuşu, günahlarından temizlendin, nefsinin
kafesinden kurtuldun, mana kanatların açıldı. Haydi geldiğin yere, kendi vatanına
doğru uç, uç. Acı sudan 20-1 hayata doğru yollan, eşiğin dibinden, pabuçlukta
oturanlar arasından ayni, can meclisinin baş sedirine geç otur. Ey can sen git, git ki,
biz de bu aynhk cihanından, 0 buluşma cihanına kavuşalım."
 HAZRETi MEVLANA

Bu Gazelin Manzum Tercümesi

Bu murg-i can nice uçmaz çün ol Cenâb-ı cemâl

Hitâb-ı lütf u 020 eyleyüp diye ki taal
Niçin suya karadan kendin atmaz ol mâhî
Ki geldi köşne hoş bank-1 mevc-i bahr-i zülâl
Niçin şikârdan uçmaz şehîne ol şahin
Ki "İrciî" haberin verdiler tabul ve duval
Aceb halâveti vardır, bu aşk-1 can-1 bahşın
0 kim karar eder, ansız görür şaka ve 02121
Tez uç eriş hemen ey murg-1 can 0 sahibine.
Halâs bu kafesden açılsın ol per ü 21.
Bu hâk-i şureden eyle sefer, İç 20-1 hayat
Gönülde 5201-1 safa bul yeter bu saff-1 1621
Cihanı ehline ver Hakki âlem-i dile gel
Ki ol cihân-ı firâk oldu bu, cihân-1 visâl.

Mevlânâ'nın Doğudaki Tesiri

Hazreti Mevlânâ'nın Türk Edebiyat! üzerindeki tesirini kısaca gördükten sonra,

biraz da hazretin Iran ve Hind Edebiyat! üzerindeki tesirini gözden geçirelim:
Mevlânâ şiirlerini Farsça söylediği İçin Farsça'nın konuşulduğu ve yaygın
bulunduğu memleketlerde tesiri daha belirli bir şekilde görülmektedir.
İranlı olmadığı ve İran’da yaşamadığı halde Mevlânâ'nın İran Edebiyatında
büyük yeri vardır.
Ondordüncü asırdan başlayarak günümüze kadar gelen İran şâirleri arasında
Kıyâmeddin Sencânî, Nimetullah Kühestânî, Seyyid Kasim Envâr gibi şâirler
üzerinde Mevlânâ'nın tesiri açıkça görülmektedir. İran'ın yetiştirdiği en büyük
şâirlerden olup 1492 senesinde vefat eden Molla Câmî, Hazreti Mevlânâ'nın çok tesiri
altında kalmıştır. Câmi'nin 1'ubâîlerini okurken, insan Mevlânâ'nın rubâîlerini
okuyormuş gibi oluyor, ikisi de mutasavvıf oldukları İçin şiirleri birbirine benzer,
fakat sezişlerde, görüşler de Molla Câmî, Hazreti Mevlânâ'ya çok yaklaşır. Câmî'nin
rubâîlerinde hayalden ziyade, hakîkate, gerçek varlığa doğru giden bir yol açıkça
sezilir. 0 da Mevlânâ gibi şekillere, cihetlere, zamana düşmandır, sanki bunların
dışında kalmıştır.
Câmî Hazretleri de, Mevlânâ Hazretleri gibi; "neyi düşünürsek, 0 oluruz"
inancındadır, "insan gülü düşünürken gül olur, bülbülü hatırdan geçirecek olursa
bülbül olur." Bütün gücümüzle Hakk'ı düşünürsek, kendimizi yok hissederiz de,
içimizde onu buluruz, daha doğrusu onda kayboluruz. Bütün hüner, bütün İş onu
düşünmesini bilmededir. Biz bu sonsuzluk denizinin kenarında oturmuşuz, dalgalara
bakıyoruz, ihtimal dalgalar bizi avutuyor. Bu görüşte deniz, dalgaların İçinde
kaybolmuştur. Halbuki bize lazım olan, dalgaların nasıl oldukları değil, denizin
mahiyetidir. Bizim aradığımız, bizzat denizdir.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Biz herşeyi türlü türlü görüyoruz, çünkü herbirimizde ayn ayn görüş, âdetâ
renk renk gözlükler var. Bu gözlükler. Güneşi de başka başka renklerde gösteriyor,
renksiz olarak bakmaya alışsak, mesele kalmayacak. Câmî'nin bu görüşleri,
Mevlânâ'nın görüşleridir. Hazreti Mevlânâ'nın şu beytini dikkatle okuyalım:

‫در نور يار صورت خوبان همى نمود‬

‫ديدار يار وديدن ايشانم آرزوست‬
(Dîvân-ı /1/457 ,/601‫)ك‬

"O güzellerin yüzünde, sevgilinin, Hakk'm nûru parlamaktadır. Ben bu

sebepten ötürü güzelleri görmek arzusundayım".

Bu beyti Marifetnâme sahibi Ibrahim Hakki Hazretleri şöyle tercüme etmiş:

Aşkın cemâli aksidir, insanda hüsn ü ân

0910121-1 aşkı görmeye hûbânı isterim.

Yani insandaki güzellik, aşkın güzelliğinin aksidir. İşte bu yüzdendir ki, aşkın
yüzünü görmek İçin güzelleri istiyorum.
Abdurrahman Cam nin şu beyti Mevlânâ'nın beytine ne kadar benziyor:

‫حسن خويش از روى خوبان آشكاراكردهء‬

،‫بس بجشم عاشقان آنرا تماشاكرده‬

"Allah'ım, kendi güzelliğini, güzellerin yüzünde açığa çıkarmışsın, sonra da

âşıkların gözünden kendi güzelliğini seyrediyorsun".

Hazreti Câmî'nin bu beytini, adını bilmediğim bir şâir şöyle tercüme etmiş:

Kendi hüsnün, hublar şeklinde peydâ eyledin

Çeşm-i âşıktan dönüp sonra temâşâ eyledin.

Abdurrahman Câmî Hazretlerinin Hazreti Mevlânâ'yı sevdiğini şundan

anlıyoruz ki, tasavvufa 210 birçok eserler arasında Menâkıb-ı Hazreti Mevlâna, Şerh-i
Du /٥‫ر‬/-: Mesnevi ve ney hakkında bir risale kaleme almıştır. Câmî'nin şu beyitleri,
onun Hazreti Mevlânâ'ya karşı duyduğu hayranlığın en canh bir belgesidir:

‫هركه خواند مثنوى راصبح وشام‬

‫دوزخ بر اوبادا حرام‬ ‫آتش‬
‫مثنوئ معنوئ مولوى‬
‫هست قرآن در زبان بهلوى‬
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫آن فريدون جهان معنوى‬

‫بس بود برهان قدرش مثنوى‬
‫من جه كويم وصف آن عالى جناب‬
‫نيست ييغمبر ولى دار دكتاب‬

"Her kim sabah ve akşam Mesneviyi okursa Cehennem ateşi onu yakmasın.
Mevlânâ’nın Mesnevî-İ Manevîsi Farsça yazılmış Kur’an'dır. Mesnevî-İ Şerîf, mana
âleminin sultani olan Mevlânâ'nın, ne kadar üstün bir varhk olduğunun ölmez bir
belgesidir. Ben Mevlânâ'nın 0 büyük varlığın vasfı hakkında ne söyleyebilirim? o,
peygamber değildir, fakat kitabi vardır".
021111 gibi Mevlânâ'nın tesiri altında kalan onyedinci asır Iran şâirlerinden,
didaktik şiirleri ile ün salmış bulunan ve 166902 vefat eden Tebrizli Sâib'i de
hatırlamamız gerekir. Sâib'in Konya'ya geldiği ve Mevlânâ'nın türbesini ziyaretten
sonra Tebriz'e döndüğü ve orada bir zâviye kurduğundan bahsedilir. Rivâyete göre Şâir
52: Mesnevi âşığı İmiş, Mesneviyi çok okurmuş, 0 âdetâ Mesnevide kendini
kaybetmiş gibi bir hale gelmişti. Bu sebeble onun hakkında şöyle bir beytin
söylendiğini eski yazma bir mecmuada görmüştüm:

‫مفز قرآنست كرجه مثنوى‬

‫مثنوى را مفز شدصائب قوى‬

"Gerçi, Mesnevî-İ Şerif; Kur'an'ın özüdür demişlerse de, güçlü şâir 52: de
Mesneviye 62 oldu, Mesnevide kendini kaybetti".
İran'da da Mevlânâ, geçen asırlarda olduğu gibi bugünün şâirlerini de
etkilemektedir. 1955 senesinde İran'dan gelip Konya'yı ziyaret eden Mevlânâ âşıkları
arasında bulunan İran'ın millî şâiri Sadik Sermed merhum Mevlânâ İçin şunları
yazmıştı:
‫بوى عشق آيد زخاك قونيه‬
‫مرحبا بر خاك باك قونيه‬
‫قونيه باكعبهء دلهاست اين‬
‫شهر عشق وشهر موالنا ست اين‬
‫اى جالل ودين ودنيا مولوى‬
‫اي كالمت همجو فرقان معنوى‬

"Konya toprağından buram buram aşk kokusu geliyor. Konya'nın bu tertemiz

topraklarına merhabalar. Mevlânâ'nın şehri olan Konya, ayni zamanda İlâhî aşk
şehridir, gönüller kâbesidir. Ey dinin ve Diinya'nm celâli Mevlânâ senin sözlerin
mana yönünden Kur'an gibidir"
Yalnız İran şairleri değil, Hindistan, Pakistan ve Arab şairleri arasında da
Mcvİânâ'ya gönül verenler vardır. Meşhûr Hind şâiri Rabin Dramath Tagore'nin
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

İngilizceye çevirdiği /206/7265 0/ Kabir (Kebîr'in Şiirleri) 'ini okuduğunuz zaman,

Mevlânâ'nın kokusunu alırsınız. Zaten Evelin Underhill bu esere yazdığı önsözde
aynen şöyle demektedir: "Hind tasavvuf tarihinde en dikkate layık şahsiyetlerden biri
olan Kebîr, Attar, Sadi, Mevlâna Celaleddin Rûmî ve 112112 gibi İran mistik
şairlerinin tesiri altında kalmıştır"!. (Kebîrden Seçme Şiirler, 1970, Sofi Huri, s. 12)
Mevlânâ'nın tesiri altında kalan yalnız Kebîr değildir ki... Prof. Dr. Annemarie
Schimmel, Mevlânâ Hindistan'da başlığını taşıyan ve 1978 senesinde Konya Turizm
Derneği'nin bastırdığı Mevlânâ semineri bildirileri arasında bulunan bildiride aynen
şunları yazmıştır:
"Birkaç hafta evvel Allahabad şehrinden gelen Hindli bir miisluman
arkadaşımla konuşurken Hazreti Mevlânâ'dan söz açıldı. Biliyor musunuz? dedi.
Benim rahmetli dedem Hazreti Mevlânâ'ya 0 kadar âşıktı ki, her sabah namazdan
sonra bir saat kadar odasına çekilip Mesnevinin bazı parçalarım tatil bir sesle
okurdu. Büyük annem dedemin bu adetini fazla sevmezdi, "ille Kur'an-1 Kerîm oku,
şiir okuma” diye her sabah ısrar ederdi. Lakin dedem Mesnevi okuma âdetine ölünceye
kadar devam etti. Hâlet-İ nez،de olduğu zaman halk. Yasin suresini okumaya
başladılar, üç gün, üç gece durmadan okudular, dedem vefat etmedi. Artık ben dedim
"Mesneviyi çok sevdiğin İçin bir defa olsun Mesneviden birkaç beyit okusanız ne
olurdu? Şaşıp kaldılar amma, arkadaşlardan biri onun yatağına yanaştı (069110) ez
ney...) diye okumaya başladı. Dedem bir gülümsedi ve Allah'ın rahmetine kavuştu”.
Bu hadise birkaç yıl önce vuku bulmuştur. Dostumun sözleri Hindistanda
Hazreti Mevlânâ'ya duyulan aşkın mükemmel bir ifadesidir, öyle bir aşkın ifadesi ki.
Mesnevinin sayısız şerhlerinden, Mevlânâ hakkında yazılan eserlerden, hem de onun
fikirlerinin Orduca, Sindhice, Paşto, Pencabice hatta Bengali dillerine tesirinden belli
oluyor. Bu aşk, Hazreti Mevlânâ'nın vefatından birkaç yıl sonra ilk meyvesini verdi.
Ali Kaalandar adil Paniyat'tan bir 5011, rivayetlere göre Konya'ya gelmiş, Mevlânâ'nın
kendisi ile veya Sultan Veled'le görüşmüş, onların fikirleri ilden nasîb almıştır.
1323 senesinde vefat eden Ali Kalandafm eserleri arasında dört tane Mesnevi
bulunmaktadır. Bunlar Mevlânâ'nın Mesnevinin ayni vezninde olup, hem de ona
işaretler ihtiva etmektedir”. Dikkat ettiyseniz Prof. Schimmel, Hindistanda
Mesnevinin sayısız şerhleri bulunduğundan bahsetmektedir. Acaba bizde Mesnevinin
kaç şerhi var diye düşündünüz mü? Bizde de hamdolsun hayli şerhler var. (Bu hususu
Mevlânâ'nın eserleri bölümünde göreceğiz.) Fakat Hindistan'daki kadar değil.

‫اصلم توركست اكرجه هند كويم‬

"Hindliler'in konuştuğu dille, yani Farsça söylüyorsam da, aslim Türk'tür"

diyen Mevlânâ'yı Türk olduğumuz ve hazret, Türkiye'de yaşadığı ve Türkiye'de
medfûn bulunduğu halde, neden Hind müslümanları kadar ona hayranlık duymuyoruz
ve onun eserleri ile meşgûl olmuyoruz?
Hindli müslümanların Mevlânâ'yı çok sevdiklerini ve diyebilirim ki: Mevlânâ
sebebiyle biz Tiirklere de, diğer muslüman milletlerden daha çok gönül verdikleri bir
gerçektir. Hind müslümanlannın Hazreti Mevlânâya olan sevgilerinin canlı bir
örneğine bendeniz de şâhid oldum. Senelerce evvel trenle Ulukışla yoluyla İstanbul'a
dönüyordum. Bizim kompartımanda Delhili iki müslriman Hindli vardı. Trenin
 HAZRETi MEVLÂNÂ

١٨)١!١١:1 istasyonuna gckiigint görünce, hu iki Hindli ayağa kalktılar, ellerini

göğüslerinin uzerine koddular, namazda İmiş gibi tren istasyonda kaldığı müddetçe,
huşu İçinde Mevlânâ'yı selamladılar, Fatihalar okudular.
Bu hadiseden birkaç sene sonra Konya'da vazîfe ile bulunduğum 1964
senesinde bir ikindi namazı vakti Aziziye Câmü'ne gittiğim zaman, orada abdest alan
iki garibin bir KonyalI ile yaptıkları konuşmayı hayatim müddetince unutamam. 0
iki garibe. Konmalı bir /at nereli olduklarım sordu. Niğde'den Mevlânâ'yı ziyarete
geldiklerini söylediler. Konya'nın yerlilerinden ham sofu olduğu belli olan 0 zâtın
verdiği cevap "İşiniz mi yoktu, tâ Niğde'den kalkıp Mevlânâ'yı ziyaret İçin buralara
kadar geldiniz".
Mevlânâ'nın Hindli miisliimanlar tarafından sevilmesinin sebebi, sadece dil
meselesinden değildir. Onlar Mevlânâ'nın söylediği Farsça'yı kolayca anladıkları İçin
Me١lânâ'٠vı çok seviyorlar; diyemeyiz, bu bir sebeb olabilir amma., asil sebeb 0
devirlerde Hindistan'da (1‫ اجن‬ve Kiihreviyye Tarikat! yaygın idi. Bilindiği gibi
Mevlânâ'nın babası Sultanü'1-ulemâ da Mevlânâ'nın Mevlânâ olmasında büyük
gayreti ve himmeti bulunan, onun manevî babası ve mürşidi sayılan Şeyh
Burhaneddin Tirmizî de Kiihreviyye Tarikatında idiler. Bu tarikat mensublan
musikiye ١٠‫ ن‬semaa çok önem veriyorlardı. Bunlar kendi tarikatlarının rûhânî
temellerini Mevlana'da buldular. Hazreti Mevlânâ'nın aşkla dolu semâ-ı semâvîden
bahseden coşkun şiirleri onlan büyiiliiyordu. Halbuki bizde, Mevlânâ'nın zamanında
bile Mel İçl iliğin dışında kalan, baza tarikat mensublan, semâı hoş görmüyorlar,
١١:١١1 dine a٠١kın sayıyorlardı. Hele medrese erbâbı ham sofular, Mevlevîlere
yukardan bakıyorlardı. Bugün de bu düşüncedeki kişilere rastlarsınız. Onlar semâı
Mevlâııâ'ya ١akıştırnıazlar, tarihi gerçekleri görmemezlikten gelerek Mevlânâ semâ
etmedi derler. Onlar musikîye de kulaklarım tıkarlar.
Bu zihniyette olan bir memlekette elbette Mevlânâ'nın eserlerine gereği gibi
ehemmiyet içrilmedi. Bu bir hakikattir ki, ancak son devirlerde Mevlânâ'nın bütün
eserleri Türkçe'ye çevrildi. Her isteyen alıp okuyabiliyor. Tekkeler açık iken Dîvân-ı
Kebirler şeyh efendilerin kilitli dolaplarında saklanırdı. Den işler okurlarsa zihinleri
karışır diye, ortaya çıkarılmazlardı. Hatta () delillerde Farsça öğrenmeyi bile hoş
görmeyenler bulunuyordu:

"Kim ki okur Fârisî

Gider dinin yarısı" diyorlardı.

Mevlânâ'yı çok seven ve onun hakkında bir çok eserleri bulunan sayın
Schimmel'in yukarda arzettiğim bildirisinden anlıyoruz ki; Hindistan'ın meşhûr
el !il âlarından Seyy id Eşref Cihangir oııdördüncü asrin sonlarına doğru, Konya’ya
gelmiş, Mevlânâ'nın türbesini ziyaret etmiştir. Bu velînin zamanında Mevlânâ'nın
Hindistan'da şöhreti çok yaygınmış. Delhî Miizesi'nde 1433 tarihinde yazılmış bir
Mesnevi nüshası varmış. Onun sekiz minyatürü M،).w،mfnin çeşitli hikayelerini
sahnelemekte İmiş.
Bundan bir asır sonra gelen ve 1530) senesinde şehid.edilen Şah Cihangir
Hâşimî. Mazlıurıı'l-Aeâib adil küçük Mesnevî'sinde şu başlıkla bir hikaye kaleme
almıştır:
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫حكايت آن صوفى ذاكر كه شيطان خودرابصورت آدمى بوى نمود وكفت‬

...‫عمر هاست كه «الله اكبر» مى كويى ويك بار حواب «لبيك» نمى شنوى‬
"O zikr eden sûfînin hikayesi ki, şeytan ona bir insan şeklinde görünmüş de
'Bir ömür boyu Allahüekber diyorsun, bir defacik olsun lebbeyk (Ne istiyorsun
kulum?) cevabi alamıyorsun. Bu faydasız zikirden vazgeç" diye onu doğru yoldan
saptırmak istemiş, bunun üzerine İlâhî bir ses, 0 meyûs sûfiye seslenmiş de: "Senin
her Allah deyişinde, zâten İlâhî cevab mevcuddur. insanin her Yâ Rabbi demesinin,
Allah'ın lebbeykinin tâ kendisi olduğunu öğretmiş".
Bu hikaye Mesnevinin şu beyitlerinden mülhem olsa gerek:

‫جون كند تقصير يس جون تن زند‬

‫جونك لبيكش بيارب مى رسد‬
‫هست لبيكى كه نتوانى شنيد‬
‫ليك سرتاياى بتوانى جشيد‬
(Mesnevi, c. II, 5. 1990)

"Kulun Ya Rab sözüne, Allah'ın lebbeyk cevabi geldikten sonra, kul nasıl
olur da Ya Rab demekte kusur eder. Fakat bu lebbeyk, öyle bir lebbeykdir ki, onu
işitemezsin. Amma baştan aşağı bütün vucudunda tadabilir, hiss edebilirsin".
Ekber Şah zamanında da Hindistan'da Mesnevi çok revacda idi. Zâten Ekber
Şah'ın kendisi de uyanık fikirli bir adamdı.
Onaltinci asrin son senelerinde Afganistan'dan gelip Hindistan'ı vatan edinen,
Nakşî Tarikat! mensublan da, Hazreti Mevlânâ'yı seviyorlardı. Hatta onların en
tanınmış piri olup, Ekber Şah'ın siyasetinin, bilhassa Hindistan'daki çeşitli dinleri
müslüınanlık da dâhil, birleştirerek karma bir din meydana getirme teşebbüsünün
aleyhinde mühim rol oynayan Müceddid-i elf-i sânî Ahmed Serhindî (imam Rabbânî)
Hazretleri de yeri gelince mektublannda Hazreti Mevlânâ'dan bahsediyordu. Meselâ
Müstekîmzâde Tercümesi'nin Mektûbafm birinci cildinin 136. sayfasında bulunan
211. mektubda Mesnevi deki hikayelere t akılıp "Bunlar bir takım hayallerdir ki, onlar
ile tarikat çocukları terbiye olunur" dediği halde sayın Schimmel'in yazdığı gibi
Mevlânâ'nın beyitlerini ileri sürüp, onlardan ilham alarak kendi mistik fikirlerini çok
enteresan bir şekilde îzâh etmiştir.
XVII. asrin başlangıcından itibaren Hindistan'da Mesneviyi yorumlamak
maksadı ile yazılan birçok eserler vardır.
Abdüllatif b. Abdullah 1023 senesinde Letâifü'1-Manevî illin Hakâyıkı'l-
Mesnevi (Mesnevî Hakîkatlerinden Çıkan Manevî Lütuflar) adi altında yazdığı bir
Mesnevi şerhini Hükümdar Şah Cihan'a ithaf etmiştir. Bundan başka Letâifü'1-Lugat
isminde Mesnevide gecen ıstılahları açıklayan bir lugat hazırladı.
Keşmîr'li şâir Akil Han 124121 Mevlânâ'nın Mesnevisini taklîd ederek 4000
beytlik bir Mesnevi yazdı. Âkil Han'ın damadı Şükruüah Han Mesneviye bir şerh
yazdı. Sonra Gül Desteler (Seçilmiş Beyitler) de 0 zaman neşredildi.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

1655 senesinde 00 Bekir 9451 Cevherler diye Mesneviden seçilmiş bir

antoloji meydana getirdi. Daha sonra Ali Ekber Hakki ٧/10/1 ‫أ‬/ Mesnevi adil
antolojisini çıkardı, o senelerde Mevlânâ'nın en coşkun 291٤1, Şah Cihanın büyük
oglu ve veliaht Dârâşukûh idi. Dârâ'nın kendisi Kâdirî Tarikatında idi. Fakat
Mevlânâ'yı seviyor, kendi duygularım onda buluyordu. Hakikat Yolu adil bir eser
kaleme aidi. Bu eserde Mesneviden iktibas edilmiş 0 kadar çok beyitler vardır ki,
kitabinin yüzde yetmişi Mesnevi beyitlerinden oluşmuştur. Tam manasıyla Mevlânâ
âşığı olan bu şehzade Mevlânâ'nın âlemşumûl görüşlerinin tesiri altında kalarak,
"üirdiı nazar-! Hak'da mecus ile müslüman" İnancının ifade ettiği gibi Hinduizm ile
Islâmiyeti birbirine karıştırmak istedi. Dârâ Şukûh da Ekber Şah gibi düşünüyordu.
Boyle geniş düşünceleri Şerîat'a sıkı sıkıya bağlı müslümanlar kabul etmiyorlardı.
Dârâ'nın kendisi, mükemmel bir hattat idi. Sultan Veled'in bir Mesnevisini
üşenmeden baştan sona kadar kopya etti. Fakat bu büyük mutasavvıfı, bu büyük
Mevlânâ âşığını 1 6590 kardeşi Evrenzib imansızlıkla suçlayarak idam ettirdi.
Şaşılacak şeydir ki, Evrenzib'in kendisi de Mevlânâ âşığı idi. Hem de öyle derin bir
âşıktı ki, Mesnevi'den güzel sesle tesirli bir parça okunduğu zaman kendini
tutamıyor, ağlıyordu. Evrenzib'in dostu ve şeyhi Sialkotlu Molla Civan Hükümdarı
İçin Mesnevinin bir şerhini hazırladı. Molla Civan lrşâd-1 Mevlevi, 507//-، Mesnevi
adi ile aynca bir kitap tasnîfetti. Bu kitap bugün Peşâver üniversitesi Kitaplığında
saklanmakta İmiş. Evrenzib'in kızı Zibünnisa da, Hindistan'ın yetiştirdiği kadın
şâirlerin meşhurlarından olup, dostlarım Mesnevi tarzında eserler yazmaya teşvîk
ederdi
1660'dan sonra Seyyid Abdulfettâh e!-Hüseynî el-Askeri ismindeki Mevlânâ
âşığı, Mesnevi yi şerhederek ona, 00114/761/11//-/1.1061/71 (Manaların Anahtarı) adını koydu.
Bu zât aynca, Ed-Dürrü'l-Meknûn (Manzum inci) adında Dîvân-ı Kebirden seçilmiş
bir antoloji, bir güldeste hazırladı. Mevlevî Ahmed Rıza Mükâşefetü'r-Rıdvâ adıyla
Mesnevi yi şerhederek 1673 senesinde tamamladı. Elli yıl sonrada Ekberâbâd'lı
Mevlevî Veli Muhammed Mesnevinin Mahzenü'1-Esrâr (Sırların Hâzinesi) adil
şerhini yazdı.
Hindistan'da Mevlânâ'ya gönül verenler, Mevlânâ'nın Mesnevi sinden
duydukları manevî zevki, din kardeşlerine duyurmak İçin gayret sarfettiler. Nitekim
1726 senesinde vefat eden Seyyid Sadeddin Pürâbî Mesnevi'den kirk beyit seçti ve
Risâle-İ Çehl-i Beyt-İ Mesnevi adi ile bir risale kaleme aidi.
Nasıl Türkiye'de onyedinci asırdan sonra, kilasik şâirlerimiz Mevlânâ İçin
kasideler yazmayı adet haline getirmişlerse, Hindistanda da () devirlerde, Mevlânâ'nın
Mesnevi sini taklîd ederek hikayeler yazmak moda olmuştu.
I726'da Bekir Ali Han isminde bir şâir Rıımûzii't-Tâhirîn (Temiz insanların
Rûmuzu) nâmıyla Farsça bir Mesnevi yazmıştı. Mukaddimesinde Mevlânâ'nın
Me.‫؟‬,ıeı sini okuduktan sonra böyle bir eser yazmaya karar verdiğini itiraf etmişti.
Muhammed Efdal Sarhoş isminde başka bir şâir de tam alti defter halinde Mesnevi-i
Manevi uslûbunda bir eser ortaya koydu.
XVIII. asrin sonuna doğru Anandagana Hoş adında bir Hindu şâiri Mesneviyi
taklîd ederek Mesnevi-yi Keçkulâb’\ yazdı.
Hindistan'da Hazreti Mevlânâ'yı yalnız alimler ve şairler sevmiyordu. Din
adamları, sofu ruhlu kişilerde, onun eserlerinden bol bol iktibaslarda bulunuyorlardı.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

17O7'de Evrenzib'in vefatından sonra Başkent Delhi korkunç facialara sahne

oldu. İç savaşlar, hâricden Hindistan'a hücûm eden düşmanlar yüzünden payitaht
harabe haline gelmişti. Nasıl ki Mevlâna kendi devrinde İç savaşlarla, Mogollar'm
istilası ile harap ve perişan olan Anadolu'da, ümitsizliğe düşen halka, ümit kaynağı
olmuşsa, onlara yaşama gücü vermişse, kendisinden beş asır sonra da, İç ve dış
savaşların çökertmeye yüz tuttuğu Hindistan'da, eserleri ile, meyus Hind
müslümanlanna ümit ve iman kaynağı oluverdi.
XVIIL asrin başlarında, bazı büyük rûhânî rehberler ortaya çıktılar. Perişan
haline gelmiş Hind müslümanlanna iman ve ümit verdiler. Şah Veliyyullah Mazhar-I
Can-ı Cânân. Hoca Mîr Derd gibi İmanlı, azimli Hindli bilginler, müslümanlan
manevî uykularından uyandırmaya çalıştılar. Bunlar Hazreti Peygamberin sünnetini,
Nakşîbendî büyüklerinin İbâdet şekillerini bir daha canlandırmaya uğraşarak Tarîkat-ı
Muhammediyye'nin temellerini yeniden attılar, idealist, İmanlı bu müslüman Hindli
rehberlerin 0 çağda Farsça yazdıkları eserlerinde Mevlânâ'nın, insanin yaşama gücünü,
gayretini artıran, uyuşukluğu gideren Mesnevi beyitlerinden İlhâm aldılar.
Mevlânâ'nın insani harekete sevkeden fikirlerini, kendi yenilik hareketlerine iyice
tatbîk ettiler.
0 asırda Hind ve Sind'de Mesneviyi makamla, güzel ve hazin bir sesle
okumak suretiyle, tevhîd düşüncesi kuvvetleniyor, meyus kişiler gayrete geliyordu.
Tâta'h Mîr Alişîrgânî'ye gore Mesnevi insani gerçekten hakîkate ulaştıran bir cadde
idi. Bu sebeble Mesnevinin bazı beyt ve hikayeleri halk arasında âdetâ, atasözü haline
gelmişti.
1810 senesinde vefat eden Abdü'1-AlîBahru'l-Ulûm Mesnevinin alti cildini de
şerh etti. Büyük İngiliz Müsteşriki Niklson bu şerhi çok beğenmiştir.
Mevlânâ'nın tesiri, yalnız Hind'li müslümanlara inhisar etmiyordu. XVIIL
asırda, şimali Hind'de Orduca edebî lisan haline getirilmişti. 0 asrin büyük ordu
şâirleri de Hazreti Mevlânâ'ya hürmet gösterirlerdi.
Mîr 1125211 Ordu dili ile /004771021-/471 :/171 adil eserini Mesnevi-yi Şerifin
tesiriyle yazmıştı.
19. asrin bilginleri, Mesnevinin Ordu diline de tercümesini yapmışlardı.
Gulam Haydar isminde bir şâir 1885 de Lucknovada 50 6 076-: Marifet (Marifet
Ağacı) adında Mesneviden seçmeler hazırladı.
insan, Farsça'nın resmî ve edebî bir dil olduğu bir memlekette Mevlânâ'nın
edebiyat üzerine yaptığı tsiri tabiî olarak görür. Halbuki Mevlânâ'nın ana dilleri ne
olursa olsun bütün Hind'li ve PakistanlI müslümanlar üzerindeki tesiri şaşılacak
şeydir. Meselâ Bengali dili, Hindliler'in kendi özel harfleri ile yazıldığı İçin,
Farsça'nın tesirinden uzak kalması gerekirken Mevlânâ onlan da tesiri altına almıştır.
XV. asrin sonuna doğru, bir tarihçi Bengal ülkesinden bahsederken şöyle
yazmıştır: "Mukaddes Brahmin de Mesneviyi mutalaa ediyor”. Bu cümleden
anlaşılıyor ki, Mevlânâ'nın vefatından iki asır sonra, onun büyük tesiri tâ Bengal'in
doğu hudûduna kadar ulaşmıştır. Fakat yalnız Bengal'de bulunan müslümanlar değil,
Hindu din adamları bile Mevlânâ'nın eserlerini zevkle okumuşlardır, ona hayran
olmuşlardır. Sonraki asırlarda Mesnevinin başlangıcındaki ayrılıktan şikayet eden,
asil vataninin özlemi ile inleyen, feryad eden neyin yanık sesini Hind Mitolojisinde
geçen ve sihirli musikîsi ile âşıkların gönüllerini celb eden Krişna'nm fülütü ile
karıştırmışlardır.
 HAZRET! MEVI-ÂNÂ

Krişna Hinci Mitolojisinin Apollonu sayılır. Esmer, güzel bir delikanlı olarak
tasvîr edilir. Tanrı Visnu Dünya'ya dokuzuncu gelişinde onun bedenine girerek
gelmiştir. Krişna Hinduizm'in sert dini kurallarına karşı, dünyevi zevklerden de
yararlanmayı amaç edinen bir inancın mahsulüdür. Krişna cismani duygularla, iman
ve aşka dayanan, rûhânî duyguların mahirane bir şekilde imtizacının sembolü
olmuştur. Bu İnanç ve İbâdet tarzı bilhassa kadınlar arasında revacda idi. Çoban kızlan
ve kadınlan Kıişna'nın sihirli fülütünün sesini duyunca büyülenirler, evlerini
bırakırlar, Krişnayı görmek İçin ormanlara koşarlar, boylece hayatin külfetlerinden,
ev işlerinin zorluklarından, korkudan, endişeden, üzüntüden kurtulurlardı.
Mesnevî-yi 5 6/1/11 Bengal dilinde de bazı tercümeleri mevcûdmuş. ister
konuşulan Farsçada olsun, ister Farsça'nın dışındaki başka dillerde olsun, bütün Hind
ve Pakistan Edebiyatında Mevlânâ'nın tesiri çok yaygın idi. Onun iman ve aşk ile
söylenmiş beyitleri, düşünceleri, duygulan halkın hafızasında yaşamakta, onlara
manevî ve rûhânî zevkler bağışlamaktadır. Bilhassa onun rûhu Hind ve Pakistan
müslümanlannın zihniyetini teşkîl etmekte mühim rol oynamaktadır. Hindli
müslümanlan, Mesnevinin, bu büyük terbiyecinin, bu büyük öğreticinin gösterdiği
doğru yolda yürüyerek hakîkate ulaşacaklarına inandıkları İçin Mesneviyi bu ölmez
şâheseri kendilerine rehber edinmişlerdir. Bu diyarda Mesnevi bir tek zümrenin, bir
tek tarîkatm hidayet meşalesi olmadı. Vahdet-i vücûd İnancının en cesur
mümessillerinden tutunuz da, en Şerîatçı, en koyu sofu âlimlere kadar her zümreden,
her tarikattan insanları, Mevlânâ'nın İlâhî aşkı bir noktada birleştirdi. Onun manevî
kuvveti, onun İnsanî, rûhânî miraca yükselten ve şu kirli 1111 2 ‫ ت‬١٧ maddî
varlıklarının değersizliklerini anlatan, sevgi, müsamaha ve imandan başka birşey
tanımayan dinamik aşkı, aşrımızda en mükemmel şekilde Pakistan'ın büyük şâiri
Muhammed ikbal Hazretleri'nin eserlerinde kendisini göstermektedir. (Bu bahsin
Mevlânâ'nın Hind Edebiyatındaki Tesiri Bölümünü, Mevlânâ âşığı büyük ve değerli
müsteşrik Prof. Dr. Annemarie Schimmefin Mevlânâ Hindistan'da adil bildirisinden
0221 yerlerini aynen, bazı yerlerini de özetleyerek aidim).

Mevlânâ'nın ikbal'e Tesiri

Şarkın yetiştirdiği en büyük dahilerden olan ikbal, Hazreti Mevlânâ'nın çok

tesiri altında kalmıştır. 0. Avrupa'nın en büyük merkezlerinde senelerce okumuş,
ingilteredeki Cambridge üniversitesini bitirdikten sonra Almanyada Münih'de felsefe
doktoru payesine ulaşmıştır. Hazreti ikbal (1873-1938) hem büyük bir şair hem
büyük bir filozof, hem büyük bir alim, hem de büyük bir insandır.Pakista'nm
kurulduğunu görmeden Hakka kavuşan bu büyük vatanperver, Pakistan'ın
kurulmasında büyük bir rol oynadığı İçin Pakistana ikbalistan denmesi gerekirdi
düşüncesinde olanlar vardır. Kendi memleketinde İslâmî ilimlerde hayli bilgi sahibi
olduktan sonra Avrupada bulunduğu sıralarda batinin yetiştirdiği en büyük ilim
adamlarım tanımış, en meşhur filozofların doktrinlerinin derinliklerine inmişdir. 0
bir allamedir. Yani alimlerin alimidir. Gerek batida ve gerekse doğuda yetişen dünyaca
tanınmış en büyük filozofların, bilginlerin, şairlerin, ediplerin eserlerini okuduktan
sonra Hazreti Mevlânâ'nın fikirlerini, hareket ve aşk görüşlerini benimseyerek onu
kendisine mürşid edinmiştir.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Bu bakımdan, şark ve garb kültürü ile beslenen, şarkı ve garbi çok iyi tanıyan
ikbal gibi büyük bir allamenin kendisinden yedi asır önce yaşamış olan Mevlânâ'nın
tesiri altında kalması, onu kendisine mürşid ve rehber edinmesi büyük bir habisedir.
Bu sebeple ikbali mümkün olduğu kadar tanımağa çalışalım, ikbal Mevlânâda
herkesin görmediği hususları görmüş, kendi sezişine, anlayışına gore adeta Mevlânâyı
yeniden 1651 etmiştir. Mevlânâ'nın aşkın sonsuzluğu İçinde bir yerde durup
kalmaması, gayeye, asla ulaştım dememesi, ma،nen vardığı makamda hiç durmaması,
daima ileri, hep ileri gitmesi, ikbali çok etkilemiştir. Mevlânâ hakk yolunda
yürüyenlere, hakikate varmak isteyenlere şunu tavsiye ediyordu: " Bu Hakk kapısı,
ucu bucağı olmayan bir kapıdır, sonu yoktur. Bu yolda her hangi bir yere varırsan,
sakin, yeter deme, durma ilerle ." Bir rubaisinde şöyle diyordu:

‫هر روز مرا ازتو مسا فات نوست‬

"Hergün benim İçin yeni bir yola çıkmak, yeni mesafeler almak gerekir."
ikbal, bu düşüncelerde kendi düşüncelerini bulmuştu. Çünkü ikbale göre de
hayat, sadece yaşamak, var olmak değil, gelişmek, kemale ulaşmaktır. Hatta
kemalden de öte gitmektir. Hayat, hiç durmayan bir akış, bir inkişaf, bir tahavvülden
ibarettir, insan dünyaya çalışmak, birşeyler yapmak İçin gelmiştir, insanin kıymeti
ancak çalışması ile ölçülür.
Kur'an-1 16 ٥٤٤٣٦1"٥:"/715471 İçin çalışmaktan başka bir şey yoktur." diye
buyurulmaktadir. insan çalışmak, didinmek, hayatini kazanmak mecburiyetindedir,
insan ibadet etmek, kulluk yapmak İçin yaratılmıştır. Amma bu kulluk, bir köşeye
çekilerek, miskince oturmakla yapılamaz. Çalışarak, hem kendine, hem yakınlarına,
hem de milletine yararlı İşler yaparak elde edilir.
islamiyete sonradan giren fatalizm (kaderci)'‫ ؛‬Mevlânâ da, ikbal de red etmiş-

Hakka tef'vîz-i umûr et ne elem çek, ne keder.

Gelir elbette zuhura ne ise hükm-i kader.

"Üzülme, işlerini Allaha bırak, kaderin hükmü ne ise. elbette 0 olacaktır."

düşüncesi İslâmi İnanç değildir, insanin çalışması, didinmesi bazan insani başarıya
ulaştırmayabilir. insanin başarı elde edememesinden ötürü ye'se kapılıp kendini
bırakmaması, aylak olmaması gerekir.Yine çalışması, yine didinmesi gerekmektedir.
Bu sebeple Hazreti Mevlânâ:

‫كوشش بيهوده به از خفتكى‬

"Birşey elde edemeden çalışmak bile uyumadan iyidir." diye buyurmuştur.

‫كر از دست تو كار نادر آيد‬

‫كنا هى هم أكر باشد ثواب است‬
(Peyâm-1 Maşrık, 5: 62)
224 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

"Eğer senin elinden, nadiren :5 gelse de, çalışma mahsulü olduğu İçin, o İş
günah bile olsa sevap sayıhr." diye yazmıştır. Mevlâna bütün eserlerinde kaderciliği
reddetmiş, ihtiyarî hareketi, çalışmayı, uğraşmayı ve mücadeleyi tavsiye etmiştir.
Mevlânâ'nın şiirlerinde, daima hareket ve hayat havası eser, 0 uyuşturucu
değildir, uyandırıcıdır.

‫درخت اكر متحرك بدى به ياى وبه سر‬

‫نه رنج أره كشيدى نه زخمهاى تبر‬
(1911471-1 /0/91/, 5:1142)

"Eğer ağaçta hareket kabiliyeti olsaydı, ayağı ile başı ile bir yerden bir yere
gidebilseydi, ne testere azabı çeker, ne de balta yaralan alırdı." diye başlayan şiirinde
Hazreti Mevlânâ hep hareketi, mücadeleyi tavsiye etmektedir.
Bu şiirin sekizinci beytinde Mevlânâ " boş durma, kendinden kendine sefer et"
diye buyurmaktadır. Mevlânâ'nın bu tavsiyesi yani, kendinden kendine sefer etmek,
kendinde kendini aramak keyfiyeti, ikbal'in düşünce sisteminin esasini teşkil
etmektedir, ikbale göre hayatin esas gayesi, her insanin kendi şahsiyetini idrak
etmesi, kendinde kendini bulması, kendindeki gizli kuvvetten istifade ederek kainatın
terakkisine, ilerlemesine hizmet etmesidir, insanin kendinde bulunan ilahi emaneti
idrak ederek, ondan kuvvet alması, onun gücü ile büyük İşler başarması, Kuran'm
haber verdiği gibi, yeryüzünde Allah'ın halifesi olması gerekmektedir. (Bakara suresi,
ayet:30) ikbal hazretlerinin hayat görüşü: "kendini tanıma, bilme" görüşüdür. Bu
yüzden 0 insani, kendinde bulunandan haberdar ettiği İçin Prophet of Religion of self
"kendini bilme dininin peygamberi" sayılmıştır.
Abdurrahman Câmi Hazretleri Mevlânâ İçinf'kitabı vardır, fakat peygamber
değildir" dediği gibi şair Garami de ikbal Hazretleri İçin " insanlara kendilerinde
bulunandan haberler verdi, peygamberlik yaptı amma, ona peygamber denilemez"
demişti.
ikbal'in Hazreti Mevlânâya gönül vermesinin, onu mürşid edinmesinin,
sebebi; Mevlânâ'nın düşüncelerini, görüşlerini tamamen benimsemesi ve boylece
Mevlânada kendini bulmasıdır. Hazreti Mevlâna insanin kendinde bulunanı keşf
etmesini ve kendine âşık olmasını tavsiye buyurmaktadır. Bir rubailerinde:

‫اى بى خبران عاشق خود خواهم شد‬

"Ey hakikatten haberi olmayanlar, ben kendi kendime âşık olmak istiyorum"
diye buyurmuştu. Başka bir rubailerinde:

‫اى نخسهء نامه اهلى كه توى‬

‫وى آيينهء مجال شاىه كه توى‬
‫بيرون زتو نيست هر جه در عالم هست‬
‫ كه توى‬،‫در خود بطلب هر آنجه خواهى‬
(Rubaiyyat: 1921)
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

"Sen ilahi kitabin bir niishasisin. Sen kainatı yaratan Hakk'm güzelliğinin bir
aynasisin. Dünyada ne varsa senden dışarda değil. Ne istiyorsan, sen onu kendinden
iste, kendinde ara." ikbal Hazretleri de bir rubailerinde, ayni düşünceyi belirtmektedir:

‫خودى را از وجود حق وجودى‬

‫خودى را از مود حق نمودى‬
‫نميدانم كه اين يا بنده كوهر‬
‫كجا بودى اكر دريا بنودى‬
(Armağan-ı Hicaz: 173)

"Kendinde Hakk'm varlığından bir varhk vardır. Kendinde Hakk'm tecellisinden

bir tecelli vardır. Bilmiyorum ki, elde edilen bu inci, eğer onun deryası olmasaydı
nerede bulunurdu?" Hazreti Mevlânâ yine ayni görüşü bir beyt-i âlilerinde şöyle ifade
buyurmaktadırlar:

‫ بجودرى دكردر روى‬،‫توهر كورهر كه مى بينى‬

‫كه هر ذره همى كويدكه در باطن دفين دارم‬
(Dîvân-ı Kebîr: 111.1426)

"Sen herhangi bir inciyi görürsen, 0 incinin İçinde, öte yüzünde başka bir inci
ara. Çünkü her zerre (İçimde bir define gizlidir) diye söylenip durmaktadır."
ikbal Hazretleri de başka bir beytinde:

‫برخود نظر كشا زتهى دامنى مرنج‬

‫در سينهء تو ماه تمامى نهاده اند‬
(/21-024٤71/٥‫ ر‬Maşrık, 5.96)

"Sağa, sola bakma, sen kendine bak. Eteğim boştur, diyede sakin üzülme.
Senin göğsünde bir dolunay gizlidir." insan nasıl kendini bulur? kendinde olanı
hisseder? Yunus Emre Hazretlerinin :"Bir ben vardır bende, benden İçeri” diye haber
verdiği beni nasıl bulacağız? Tanınmış mevlevi şairlerinden Esrar Dede merhum da
"ben ben dediğim, ben dediğin sensin hep" diye Hakka niyazda bulunmuştu.
Hallâc-ı Mansur Hazretleri kendinde bulunanı hissetmiş, heyecana kapılmış,
kendini kaybetmiş "ben hakkim" diye bağırmış. Bu yüzden daragacına asılmıştı.
Büyük mutasavvıf Saırâc Hazretleri :"Gerçek varhk, yalnız Allaha ait olduğu
İçin, ondan başka kimsenin ben demeye hakki yoktur." diye buyurmuştu. Gerçekten
de deriden, sinirden, etten, kemikten ibaret, çürümeye mahkum bu fani, bu zavallı
varhk nasıl olur da ben diyebilir'.? Bilindiği gibi insanda iki ben vardır. Biri rahmani
ben, öteki şeytani yahut nefsani ben. Şeytani ben insani şaşırtıyor, gerçek beni
bulmasına, hakikate varmasına engel oluyor. Vizeli Kaygusuzun dediği gibi:
226 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Ben bu yolu böyle buldum.

Bana benlik hicap İmiş.
Okudum, anladım, bildim.
Bana benlik hicap İmiş.

Nefsani benlik bize hicap olmaktadır.

Hazreti Mevlânâ da:
‫ ترابخودره ندهند‬،‫تا توبخودى‬
‫ زديده بيرون ننهند‬،‫جون نيست شدى‬
‫ بيقين‬،‫جون ياك آيى زهر دوعالم‬
‫آنكه بنشان فقرت انكشد نهند‬
(Rubaiyyat: ٦٦٩١

"Sen, sende oldukça, senden sana yol vermezler. Sana gerçek varlığını buldur-
mazlar. Fakat benliğini ayak altına ahp da, yok mu oldun? Seni dışarı çıkarmazlar.
Hele diinya ve ahiret nimetlerini istemekten kendini kurtarabilirsen, o zaman tam bir
insan diye seni parmakla gösterirler" diye buyurmaktadır. Mevlânâ başka bir
rubailerinde de bu hakikati şöyle ifade buyurmuşlardır:

‫تاباتو زهسىت تو هسىت باقيست‬

‫ كه بت ير ستى با قيست‬،‫اين منشين‬
‫ آخر‬،‫كيرم بت يندار شكستى‬
‫آن بت كه زيندار برستى باقيست‬
(Rubaiyyat: 360)

"Senin varlığın sende bulundukça, rahat oturma. Çünkü sen hâlâ puta
tapmaktasın. Oyle farzedelim ki, uğraştın sonunda zan putunu kırdın. Fakat putu
kırdığını düşünerek, kendini bir şey sanman, gurura kapılman, bu da senin İçin aynca
kırılmamış bir puttur."
Hazreti Mevlânâ'nın bu rubailerde ifade buyurdukları ben, nefsani bendir. Zan
putunu kiranın kendisini birşey zannetmesi, hâlâ ya’kîn (tam inanca ermediğini)
göstermektedir.
ikbal Hazretleri de bir rubailerinde, zannm insani ölüme götürdüğünden
bahsetmektedir:
‫حيات جاودان أندر يقين است‬
‫ بميرى‬،‫ره تنحمين وظن كيرى‬
(470710208071-1 Hicaz,: 156)

"Ebedî hayat tam inançta (yakîn)'dadıı. Eğer tahmin ve zannm yolunda yürür-
sen, mahv olursun."
Hazreti Mcvİânâya gore, insan kendi değerini tanıdığı ve gerçek rahmani beni
bulduğu anda hakikata erecektir.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 227

‫كرقدر مكال خويش بشنا خمتى‬

‫دامان خود ازخاك نريداخمتى‬
‫خاىل وسبك بر آمسان تاخمتى‬
‫رسبر فلك هنم برافراختمى‬
(Rubaiyyat: 1848)

"2٤٥٣ ben kendi değerimi, kendi büyüklüğümü, gereği gibi bileydim, eteğimi
tozdan, topraktan, dünyaya ait kirliliklerden çekerdim de. Rühen hafiflemiş,
günahlardan arınmış olarak gün yüzüne yükselir, başımı dokuzuncu kat göğün üstüne
kordum." Mevlâna Hazretlerinin ifade buyurdukları gibi, insanin kendini, kendi
değerini bilmesi, tanıması kendinde bulunan ilahi emanetin, rahmani /0/1:1 bilinmesi
ile olur.

‫وهو معكم اينما كنتم‬

"Her nerede bulunursanız bulunun, o sizinle beraberdir." (57/4) ayeti ile varlığı
haber verilen rahmani beni, ikbal Hazretleri şu beyti ile açıklıyor:

‫هست معشوقى نهان اندر دلت‬

‫جشم اكر دارى بيا بنمايمت‬
)5707-1 406٠ 19(

"Gönlünde gizlenmiş bir sevgili vardır, istiyor isen gel, onu sana göstereyim.”
demededir. Mevlânâ da bir beytinde ayni hakikati haber veriliyor:

‫ا ينجاكسيست ينها ن‬
‫خودرا مكير تنها‬
(Dîvân-ı Kebîr, 1, 5:188)

"Burada gizlenmiş birisi var, kendini yalnız zannetme." Başka bir beyt-i
âlîlerinde:

‫ما بدا نستيم ما اين تن نه ايم‬

‫ازوراى تن بيزدان مى زيييم‬
(Mesnevi, ٧, 5: 3340)

"Şunu anladık ki biz, şu tenden ibaret değiliz. Bu tenin Allah ile beraber
yaşıyoruz." Gerek Hazreti Mevlânâ ve gerekse Hazreti ikbal'in bahsettikleri gizli
sevgiliyi yani rahmani beni nasıl bulacağız? insan şahsiyetini kemale erdirip,
geliştirdikten, parmakla gösterilecek iyi bir insan olduktan, kendinde kendini
bulduktan sonra, Allah'ın inayeti ile Allah'ın huzuruna çıkacaktır.
228 HAZRETÎ MEVLÂNÂ

Cüzî olan ben, külli bene karışınca orada gaip olmayacak mıdır? ikbal
Hazretlerine göre, katre deryaya düşecek, yok olmayacak, deryada da varlığını
hissettirecektir.
Hakk'ı bulmak başka mutasavvıfların bahsettikleri gibi, kendinin Hakk
varlığında mahv olması. Hakta yok olması, yani (fena fillah) mertebesine ermesi
değildir, ikbale gore Hakki kendinde, kendi gönlünde duymasıdır.
Allahîn nuru, ferdiyyetin mumunu söndüreceği yerde, onun nuruna katılıyor.
Boylece Allahîn huzurunda kendini bulmakla, insan kemale eriyor, ikbal
Hazretleri'nin şu beyti dikkat çekicidir:

‫اكرخواهى خدارا فاش بينى‬

‫خودى را فاش ترديدن بياموز‬
(4 71771018471-7 Hica;: 154)

"Eğer Allahı açıkça görmek, hissetmek istiyorsan, kendinde kendini daha açık
görmeye çalış." Burada ikbal:

‫من عرف نفسه فقد عرف ربه‬

"Kendini bilen Allahî bilir" hadisine İşaret etmektedir. Başka bir yerde de:

‫منكرحق نزد مال كافراتست‬

‫ نزد من كافرتراست‬،‫منكرحود‬
(Cavidname: 239)

"Mollanın nazarında Hakk'ı inkar eden kafirdir. Fakat bence kendini, kendinde
bulunan beni inkar eden daha çok kafirdir." ikbale göre insan kendine daha çok yakın
olan beni inkar ile daha çok kafir oluyor. Allah bize bizden daha yakın değil midir?

‫ونحن اقرب اليه من حبل الوريد‬

"Biz ona yakin olan şah damarından daha yakınız."(50/16) ayeti bu hakikati
ifade buyuruyor. Beni idrakle Hakki idrak arasında ne fark vardır? Burada ikbal bizde
bulunan benin idrakini önemle ileri sürüyor. Ancak benin idrakinden sonra Hakkin
idrak edilebileceğini düşünüyor.
Eskilerin tefehhus-i derunî dedikleri İç yoklaması yaparak, bütün dikkati bir
noktaya toplayarak insan kendi İçine kapandığı zaman, kendi varlığı ile en büyük
varhk olan Allah arasında bir rabıta kurar. Onun huzurunda olduğunu, onun tarafından
görüldüğünü hisseder, düşünürse ibadet zevkini tadar, ikbal Hazretleri:

‫جمش برحق بازكردن بندىك است‬

‫خويش زابى يرده ديدن زندكى است‬
،ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

"Kulun ibadeti, gözünü Hakka çevirmesi, Hakka yönelmesidir. Yaşaması ise,

kulun kendinde bulunan ilahi emaneti hissetmesi, kendini kendinde perdesiz olarak
görmesidir" diye buyurmaktadır. Niitekim insan namaz kılarken, dua ederken, bütün
dikkatini bir noktaya toplayarak Allaha yalvarırken, bir sadaka verirken, Allah'ın
emrettiği bir iyiliği yaparken, haylili bir İş işlerken Allaha yaklaşır. Bu anda insan
kendi varlığını, kişiliğini gaip etmeden Hakla bir olur da zaman ve mekan hududunu
aşar. Zoraki değil candan ve gönülden duyularak yapılan bir yakan.‫؟‬, bir yalvarış
insani Hakka yaklaştırır da Hakki kendinde, kendini de Hakta buldurur.
Bu şekilde yapılan ibadet, İçine kapanışta, kendini arayış ve buluşta, ikbal
Hazretleri hem Allahı, hem de insani yanyana duran iki varhk olarak kabul
etmektedir. Yaradan ile yaradilan arasındaki Allahhk ve kulluk farkım daima göz
önünde tutmakla beraber, ikisinin de birer varhk oldukları belirtilmektedir.
Fani olan insanin, ezeli ve ebedi olan Allah ile buluşması hulul ve ittihad
şaibesinden çok ötededir. Sonu olan benin, kendi varlığını, sonsuz olan bende
yitirmesi değildir. Cüz'ün külde yok olması gibi düşünülmemelidir.ikbale göre, bu
hal sonsuz olan benin sonu olan benin gönlüne girmesidir. Şu kudsî hadisin ifadesini
yaşamaktır:

‫ماوسعنى آرضى والسمائ وال عرشى والكرسى بل وسعنى قلب عبد مؤمن نقى‬
"Ben yere, göğe, 2182, kürsüye sığmadım, beni seven kulumun gönlüne
sığdım."
Bu hal, bir zerrenin sonsuzlukta gaip olması değildir, birbirini seven iki
varlığın yanyana gelmesidir. Sevgili ile ruhani buluşma ifade edilemez ki, Cenâb-1
Hakk:
‫آنا جليس من ذكرنى‬
"Ben beni zikredenle beraberim" diye buyurmaktadır. Fakat, bu hal akılla,
düşünce ile izah edilemez ki, bu bir duyuş, hissediş, bir manevi yaşayıştır. Bir arif
billah bu tarif edilemez hali"

‫هرشبى وقت سحر در كوى جانان مى رويم‬

‫جون زخود نا محمرميم ازخويش بنهان مى وريم‬
‫جون حجاب مشكل آمد عقل وجان در كوى او‬
‫الجرم در كوى او عقل وبى جان ميرويم‬

"Biz her gece, seher vakti, sevgilinin mahallesine gideriz. Biz bu gidişi
kendimizden bile gizleriz. Çünkü biz, kendimize bile yabancıyız. Onun mahallesinde
akil da, can da zorlu bir perde olarak araya girer. Sevgiliyi bize göstermez. Bu
sebeple, biz dosta giderken, akli da, cani da terk ederiz." ikbal Hazretleri bu hali
anlatırken şöyle buyuruyor:
‫م‬
230 ‫ب‬:^^ ٠~
HAZRETİ MEVLÂNÂ
‫ج‬

‫نه من رامى شناسم من نه اورا‬

‫ولى دانم كه من اندر بر اوست‬
(Armağan-1 Hicai: 174)

'Ben ne kendimi tanıyorum, ne de onu, fakat ben onun sevgisine gark oldu-
Sumu biliyorum." Bu buluşma hulul lekesinden çok uzaktır. Hazreti Mevlânâ'nın:

‫ نابودن تست‬،‫ حلول نيست‬،‫توحيد‬

"Tevhid Hakla buluşma, hulul değildir. Senin benlikten, nefsani benden

kurtulman, rahmani beni bulmandır" diye buyurduğu gibi, ikbal Hazretleri de başka
bir rubailerinde

‫وصال ما وصال اندرفراق است‬

‫كشود اين كره غري از نظر نيست‬
‫ آغوش دريا است‬،‫كهركم كشته‬
‫واليكن آب بحر آب كهر نيست‬
)4777100071-1 1460 174(

"Bizim buluşmamız, ayrılık halinde yapılan bir buluşmadır. Bu düğümün

çözülmesi, nazardan başka şeyle olmuyor, inci deryanın kucağında gaip olmuştur,
fakat denizin suyu incinin suyu değildir." Hazreti Mevlânâ'nın, Hazreti Yunus ve
Hazreti ikbal'in bahsettikleri beni bulmak her kişinin kârı değildir. Kamil insanin
kârıdır. Bu İşin zorluğunu, Yunus Emre bir misalle şöyle anlatmaktadır:

İşbu vucudum şehrine her dem giresim gelir

içindeki sultanin yüzün göresim gelir
İşbu vucudum şehrinin yedi kapısı vardır
Her kapıdan İçeri cevelan kılasım gelir
Her kapıda bir kişi, yüzbin çerisi ile
Aşk kılıcın kuşanıp cümle kırasım gelir.

Bizi vucud sehrine girmeye bırakmayan, bize kendimizi, kendi benimizi

bulmaya engel olan çeriler kimlerdir? Bizim kötü huylarımız, korku, tembellik,
cimrilik, şöhret, hiddet, şehvet, hased, hırs, yalan, riya gibi insani insanlıktan
alıkoyan, insani küçük düşüren bütün kötü huylarımız, bizi içimize İnmeğe,
içimizdeki sultani görmeğe mâni، olmaktalar. Tek çare, aşk kılıcını kuşanıp, bütün
bu kötü huylarımızı kılıçtan geçirmemize bağlıdır, ikbal hazretlerine göre de insan
gerçekten bir Hak âşığı olursa, bene giden yolda bulunan bütün engelleri aşar. Hak
yolunda bene giden yolda, en büyük engel korkudur; korku, aşkın zıddı olup, dine,
imana zarar veren bir sıfattır, insan Allahtan başkasından korkarsa, bir nevi şirke
düşmüş olur. Hatta Allahtan bile korkmak, ona karşı duyulan muhabbetle kâb‫؛‬l-i telif
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

değildir. Namık Kemal merhumun şu mısraı; ikbal'in duygusuna tercüman

olmaktadir'Utanmaz kendi nefsinden de 2٣ eyler melametten." Kendinde bulunan
benden utanmayip da etraftakilerin kınamalarından utananlar, korkanlar makbul kişiler
değillerdir. Hazreti Mevlânâ da bir 5116-1 âlîlerinde bu hakikati şöyle ifade
buyurmaktadırlar:

‫اكر تو عاشق عشقى وعشق راجويا‬

‫بكيرخنجرتيز وببركلوى حيا‬
‫بدانك سد عظيم است در روش ناموس‬
‫حديث بى غرض است اين قبول كن بصفا‬
)009114071-1 /001/ 1, 5.213(

"Eğer sen, aşkın âşığı isen ve aşkı anyor isen, keskin hançeri 21, utanmanın
boğazını kes. Şunu iyi bil ki, Hak yolunda yürüyenler İçin utanmak büyük bir
engeldir. Bu 562 garazsız bir sözdür. Bunu sevinçle kabul et." ikbal'e göre bene
varmak İçin en kestirme yol, aşktır. Hak yolcusu İçin bitmeyen tükenmeyen, her an
daha derinleşen, artan bir aşk lâzımdır. Mevlânâ gibi ikbal'in de düşüncesinde
inancında aşk her kapıyı açan bir anahtardır. Beni geliştirmek İçin aşk en mühim bir
şarttır. Aşık, aşk deryasında gaip olmaz. Bilakis âşık aşk deryasında kendini bulur,
kuvvetlenir. Allahîn insana lütfettiği aşk sayesinde insan insanlığını bulacaktır,
ikbal'in düşüncesine göre insan cennetten bir buğday tanesi yüzünden yeryüzüne
sürgün edilmiştir. Yeryüzünde ilahi aşk kadehinden içtiği bir yudum, onu tekrar
geldiği yere geri gönderecektir.
0 aşka 0 kadar kıymet verir ki,"bir müslüman âşık değilse, kafirdir" der.
ikbal'e göre ilahi emanet olarak, insanda bulunan ben, aşk ve muhabbetle kuvvet-
lenir:

‫نقطهء نورى كه نام اوخودى است‬

‫زير خاك ما شرار زند كى است‬
‫ازمحبت مى شود بائنده تر‬
‫زنده تر سوزنده تر تابنده تر‬
‫ا زمحبت اشتعال جوهرش‬
‫ارتقاى ممكنات مضمرش‬
‫فطرت او آتش اندوزد زعشق‬
‫عالم افروزى بياموزد زعشق‬
‫عشق را ازتيغ وخنجرباك نيست‬
‫اصل عشق از آب وباد وخاك نيست‬
‫ازنكاه عشق خارا شق بود‬
‫عشق حق آخر سرايا حق بود‬
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫عاشقى آموز ومحبوبى طلب‬

‫جشم نوحى قلب ايوبى طلب‬
‫كيميا ييدا كن ازمشت كلى‬
‫بوسه زن بر آستان كآملى‬
‫شمع خودرا همجو (رومى) بر فروز‬
‫(روم) را در آتش تبريز سوز‬
)6/70/-1 /40/0,19(

,’Adi ilahi ben olan bir nur noktası vardır ki, bir avuç topraktan başka bir ‫؟‬٥٧
olmayan şu tenimizin ötesinde hayat kıvılcımıdır Aşk bizde bulunan beni fanilikten
kurtarır. Daha diri, daha yakıcı, daha parlak bir hale getirir. Onun cevheri muhabbetle
tutuşur, alevlenir, kalbindeki gizli imkanlar gelişir, yükselir. Onun yaradılışı aşktan
ateş alır. Dünyâyı aydınlatmayı aşktan öğrenir. Aşk, kılıç ve hançerden
korkmaz.Çünkü, aşkın asil dört unsurdan ayrıdır. Sudan, rüzgardan, topraktan
değildir. Aşkın bakışına kayalar dayanamaz, parçalanır. Hak aşkı sonunda baştan aşağı
Hak olur. Sen sevmeyi, âşık olmayı öğren. Kendine bir sevgili ara. Nuh gibi daima
ağlayan bir göz. Eyyiib gibi sabreden bir kalp iste. Bir avuç topraktan kimya
meydana getir. Bir kamil insanin eşiğine başını koy. Mevlâna gibi gönül ışığını yak,
mumunu uyandır. Tebriz ateşini Anadoluya sal.
Aşk ateşini yedi asır sonra ikbalin gönlüne düşüren, boylece yalmz Anadoluda
değil. Pakistan'a da aşk ateşi salan Mevlânâ'nın da aşk üzerinde söylenmiş güzel
şiirlerinden bir iki örnek alalım da ikbal üzerindeki tesirini açıkça görelim:

‫عشق نان مرده را مى جان كتد‬

‫جان كه فانى بود جاويدان كند‬
(Mesnevi, V, S. 2014)

"Aşk ölü ekmeği can yapar, fani olan cani ebedileştirir."

‫از محبت تلخها شيرين شود‬

‫از محبت مسها زرين شود‬
‫از محبت دردها صافى شود‬
‫از محبت دردها شافى شود‬
‫از محبت مرده زنده مى كنند‬
‫ازمحبت شاه بنده مى كنند‬
(Mesnevi, II, 5.1529)
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

"Muhabbetten, acılıklar tatlılaşır. Muhabbetten bakırlar altın kesilir.

Muhabbetten tortulu şarap, saf şarap haline gelir. Muhabbetten dertler, derman olur.
Muhabbetten ölü dirilir. Muhabbetten şah, kul olur."

‫دور كردونها ز موج عشق دان‬

(Mesnevi, V,s.S854)

"Göklerin dönüşünü, aşkın dalgasından bil. Eğer aşk olmasaydı, dünya donar
kahrdi." Hazreti Mevlânâ'nın 010171 - / 0/)/-1 110٥ de bu konuda hayli giizcl beyitler var:

‫همه اجزاى عالم عاشقا نند‬

‫و هر جزو جهان مست لقايى‬
‫وليك اسرار خود باتو نكونيد‬
‫نشايد كفت سر جز نا سزايى‬
‫اكراين آسمان عاشق نبودى‬
‫نبودى سنيهء اورا صفايى‬
‫وكر خورشيد هم عاشق بنودى‬
‫نبودى در جمال او ضيايى‬
‫زمين وكوه اكر نه عاشق اندى‬
‫نرستى از دل هر دو كياهى‬
‫اكر دريا زعشق آكه نبودى‬
‫قرارى داشتى آخر بجايى‬
(Dîvân-ı 6 0091/, ٧1, 5.2674)

"Dünya'nın her cüzü, her parçası âşıktır. Her parçası bir buluşma sarhoşudur.
Fakat bu âşıklar sana sırlarını söylemezler. Çünkü, sır ancak layık olana söylenir.
Eğer şu gökyüzü âşık olmasaydı, göğü 0(‫ نااز‬saf ve temiz olmazdı. Eğer giineşde âşık
olmasaydı, yüzünde bir ziya, bir nur bulunmazdı. Yeryüzü ile dağlar da eğer âşık
olmasalardı, üstlerinde ot bile bitmezdi. Eğer deryanın aşktan haberi olmasaydı,
böyle çırpınmazdı bir yerde donar kahrdi." Hazreti Mevlânâ gibi, aşka çok önem
veren ikbal Hazretleri aşka yalvarır da der ki:

‫بيا اى عشق اى رمز دل ما‬

‫بيا اي كشت ما اى حاصل ما‬
‫كهن كشتند اين خاكى نهادان‬
‫دكر آدم بنا كن از كل ما‬
(Peyam-I Maşrık, 56)
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

"Gel ey aşk, ey gönlümüzün remzi, manası, gel ey bizim tarlamız, mahsulü-

müz gel bu balçıktan yaratılan insanlar artık eskidiler, köhneleştiler. Gel çamur-
umuzdan yeni bir insan yap."
ikbale göre, bizi bize bulduran, bizde bulunan beni keşfettiren yalnız aşk
değildir. Peygamber efendimizin ‫" ألفقر فخرى‬Fakirlikle öğünürüm" hadisini yaşamak-
tir. Bilindiği gibi bu hadisin ifade ettiği mana, zahiri yoksulluk değildir. Dünyada
mal ve mülke ehemmiyet vermemek, hiç kimsenin minneti altında kalmamaktır. Hiç
bir şeye ihtiyac duymamak, kimseye muhtac olmamak ve bu fakr ile dünyaya sahip
olmak ikbal'in ülküsüdür. Bu nokta yanlış anlaşılmamalıdır. Helalinden kazancın
zıddı olan yoksulluk değil dilenciliktir. Başkasından en ufak birşey rica etmektense,
insan kendi elinde bulunan imkanlarla yetinmelidir, insan Allah'tan başka bir
kimseye kulluk etmemelidir. Bu hal insanin kıymetini alçaltır. Onun bunun önünde
baş eğen, kopekten bile alçaktır, ikbal kölelik adil şiirinde diyor ki:

‫آدم ازبى بصرى بندكئ آدم كرد‬

‫كوهرى داشت ولى نذر قباد وجم كرد‬
‫يعنى از خوى غالمى زسكان خوار تراست‬
‫من نديدم كه سكى بيش سكى سر خم كرد‬
(Peyam-I Maşrık. 5, 157)

"insan akılsızlığından, idraksizliğinden insana kul oldu. Onun çok kıymetli bir
ben cevheri vardı. Onu Kubad ve Cemşide feda etti. Kölelik huyundan ötürü,
kopekten bile aşağı oldu. Ben hiçbir kopek görmedim ki, başka bir köpeğin
karşısında baş eğsin." ikbal'e göre başkasından birşey istemekle ben zayıf düşer:

‫ازسوال آشفته اجزاي خودى‬

‫بى تجلى نخل سيناى خودى‬
‫اى خنك آن تشنه كاندر آفتاب‬
‫مى نخواهد از حضر يك جام آب‬
(Esar-1 1/26061, 5.25)

'?irisine ihtiyac arzedip, birşey istemekle benlik darmadağın olur. 0 zaman

benlik Turu Sina'nın ağacında nur tecelli etmez. Ne mutludur 0 susamış kişi ki,
yakan güneşin altında Hizirdan bile bir bardak su istemez." ikbal Hazretlerinin
görüşüne göre: aşkla, imanla insani vâsıflarını geliştiren cesur kişiler, bene yol
bulacaklardır. Bu mutlu kişiler, Hak âşığı oldukları İçin bütün kötülüklerden
ayıplardan temizlenmişlerdir. Hazreti Mevlânâ da ayni hakikati buyurmuştu:

‫هر كرا جامه زعشقى جاك شد‬

‫او زحرصى وجملهء عيبى ياك شد‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫شاد باش اى عشق خوش سوداى ما‬

‫اى طبيب جمله علتهاى ما‬
(Mesnevi, I. 5.23)

"Bir aşk yüzünden elbisesi yırtılan kişi hırstan, ayıptan, bütün kötülüklerden
temizlendi. Ey bizim sevdası hoş olan aşkımız, şad ol. Ey bizim bütün
hastalıklarımızın hekimi." Aşk yüzünden temizlenen, kemale eren kişi, kendinde
kendini, kendindeki beni bulmakla, kendinde Hakki bulmuş demektir. Kendinde
Hakki bulan kişi ise, dua ederken, zikrederken artık sesini yükseltmemeli, uzaklara
seslenmemelidir. Nitekim Hazreti Mevlânâ bir Mesnevi beytinde:

‫جئت آقرب أنت من حبل الوريد‬

‫كم آقل يا يا نداءللبعيذ‬
(Mesnevi, VI, 5. 668)

"Allah'ım sen bana şah damarımdan daha yakın iken "ya, ya" diye sana nasıl
hitap edebilirim, "ya" uzakta bulunana bir hitaptır" diye buyurmuştur.
Ashnda cüz'î, rahmanî ben, küllî Haktan ayn değildir. Fakat yukarda da arz
edildiği gibi bu tevhid, İslâmî bir İnanç olmayan hulul değildir. Bir arifin ifade
buyurduğu gibi:
‫مردان خدا خدا نبا شند‬
‫ليكن زخدا جدا نبا شند‬
"Kamil insanlar hâşâ Allah değillerdir, fakat Allah'tan da ayn değillerdir.”
Başka bir şair de:
‫من دم نزم زوصل جانان‬
‫زيرا كه ازو جدا نبودم‬

"Ben sevgiliye kavuşmaktan dem vurmuyorum, vuslattan bahsetmiyorum.

Çünkü ben, sevgiliden ayn değilim" demektedir. Fakat ikbal Hazretleri insanda
bulunan rahmani beni, yani cüzü hissetmekle, külle yol bulmanın kolaylığını
getirmiş oluyor. Bu hal akılla izah edilemez, bu bir duygu, bir seziş bir inanış
meselesidir. Hazreti Mevlânâ bir rubâisinde:

‫جايى بر سد مرد كه در هرنفسى‬

‫ دوست ديدن كيرد‬،‫بى زحمت جشم‬
(Rubaiyyat, s. 548)

"insan öyle bir yere vanr öyle bir merhaleye erişir ki, heran göze muhtac
olmaksızın dostu görebilir." Kendinde bulunanı hissetmek kadar, dünyada bir zevki
manevi tasavvur edilemez. Bu hali Hazreti Mevlâna ne güzel ifade buyurmuştur:
 hazreti mevlânâ

‫خود را جودمى زيارمحرم يابى‬

‫در عمر نصيب خويش آن دم يابى‬
‫ كه ضايع نكنى آن دم را‬،‫زنهار‬
‫زيراكه جنان دمى دكركم يابى‬
(Ruba'iyyat, 5. 1667)

"Kendini biran İçin sevgiliye yakin bulursan, 0 anda ömürden payını almış
olursun. Sakin () mutlu ani kaçırma. Çünkü, böyle mutlu an her zaman ele geçmez."
Yahya Kemal de, bir beytinde şöyle seslenir:

Duy tabiatta biraz sen de İlâh olduğunu

Ruh erer varlığının zevkine duymakla bunu.
(Deniz Türküsü'nden)

Bir açıklama

Hazreti Mevlânâ'nın hayati ve eserleri hakkında yazılan çeşitli kitaplarda

tasavvuf ve vahdet-i vucud hakkında bahisler ayrılmış ve bu konular üzerinde uzun
uzun durulmuştur. Bu konuların ilim olarak, akil yolu ile anlaşılamayacağı
kanaatinde olduğum İçin, bendeniz acizane, naçizane yazdığım bu kitapta bu konulara
bölümler ayırmadım. Yeri geldikçe Hazreti Mevlânâ'dan örnekler vererek, bu
örneklerle bu zor konulan sayın okuyucularıma anlatmak değil duyurmaya,
hissettirmeğe çalıştım. Mevlâna'da kendi görüşlerini, duyuşlarım bulan ikbal'in
eserlerinden de örnekler alarak, bu zor konulan sayın okuyucularıma duyurmaya
uğraştım. Bu bahsi uzatmamın sebebi budur.
ikbal Hazretleri Hazreti Mevlânâ'nın eserlerinde kendi ruhuna, zevkine,
inancına uygun düşen hususları keşfetti. Mevlanada devamlı faaliyyet. hareket ve
dinamizm vardı. Mevlânada kendinde bulunan ilahi emaneti, ruhani beni keşfedip, ona
âşık olma keyfiyeti vardı, ikbal bu görüşlere hayran olmuştu. 0 Mevlânâ'nın insani
kamil anlayışını da çok benimsemişti. Daha evvel üstün insan varlığını tahayyül
ettiği İçin, büyük Alman filozofu Niçe'niıı çok tesiri altında kalmıştı. Mevlânâ Hakk
âşığı idi. Halbuki NİÇC Hakki inkar ediyordu. Fakat onun üstün insan görüşü ikbal'‫؛‬
etkiliyordu. Niçe nin Allahı inkar edişini, ona bir türlü yakıştıraııııyordu. Niçe bizim
kelime-‫ ؛‬şehadetimizin "lâ"sında kalmış "illa"ya geçememiştir diye onu Allahîn
varlığını inkardan vazgeçmemiş gibi telakki ediyordu. Gerçekten bazı mütefekkirlerde
Allahî inkarın üstü kapalı olarak, onun varlığını kabul manası taşıdığı görüşünü ileri
sürmüşlerdir. Nitekim bizim Mevlânâmız da :

‫نىف هبر ثبت باشد درخسن‬

‫نىف بكذار وزثبت آغازكن‬
(Mesnevi, VI, 5. 640)
ŞAHSİYETÎ VE FİKİRLERİ

"Nefyi yani inkârı bırak da söze ispattan 2312. Bir şeyin varlığını inkar
etmek, onun varlığını isbat etmek içindir" diye buyurmaktadır. Allah'a İnanmadığı
halde ikbal in Niç'e'yi takdir edişi onun Mevlânâ gibi müsamahalı bir görüşe sahip
olduğunu belirttiği gibi. Alman filozofunun, üstün insan görüşü ile Mevlânâ'nın
kamil insan görüşü arasında bir benzerlik sezdiği İçin de olabilir. Fakat, ikbal
Mevlânâ'nın eserlerinde. Mevlânâ'yı tam manası ile bularak keşfettikten sonra Niç'e'yi
de ve başkalarım da bıraktı. Mevlânâ'nayı kendisine mürşit ve rehber edindi.

‫زفيض او كرفتم اعتبارى‬

)4/1772676001/1-1 /1/1602, 5. 107(

"Ben Mevlânâ'nın feyzi ile itibar sahibi oldum."

‫نصيبى بردم أزتاب وتب او‬

‫شبم ما نند روز ازكوكب او‬
(44/"7710006171-/ Hicaz, 5.105)

"Ben onun nurundan, hararetinden bir nasib aidim. Benim gecem onun
yıldızından gündüz gibi oldu" diyor. Başka bir rubaisinde:

‫سرا با درد وسوز اشنا ئى‬

‫وصال او زبان دان جدائى‬
‫جمال عشق كيرد از نى او‬
‫نصيبى از جالل كبريا ئى‬
(4/177101004/1-1/1/26(12, S. !06)

"Mevlânâ da bize yabancı olmayan bir derd, bir yakıcılık vardır. Onun vuslat!
ayrılıklardan daha ötelere gitmekten dem vurur, insan onun neyinde aşkın güzelliğini
sezer, Hakkin celalinden, büyüklüğünden bir nasib ahr."
Şarkın, garbin yetiştirdiği en büyük şairleri, edipleri, alimleri, filozofları
tanıyan, onların eserlerini okuyan, onların görüşlerine, duygularına aşina olan büyük
alim, büyük şair Hazreti ikbal, Hazreti Mevlanâda kendini buldu. Mevlânâ ona ayna
oldu. Yukarda arzedilen örneklerde görüldüğü gibi ikbal, bütün eserlerinde her vesile
ile Mevlânâya karşı duyduğu sevgiyi, hayranlığı belirtir:

‫بير رومى خاك را اكسير كرد‬

‫از غبارم جلوه ها تعمير كرد‬
‫ذره از خاك بيابان رخت بست‬
‫تاشعاع آفتاب آرد بدست‬
238 hazreti MEVLANA

‫موجم ودر بحر او منزل كنم‬

‫تادر تابندهء حاصل كنم‬
‫روى خود بنمود ييرحق سرشت‬
‫كو بحرف يهلوى قرآن نوشت‬
‫كفت انى ديوانهء ارباب عشق‬
‫جرعهء كير از شراب نآب عشق‬
)747-1 11400, 5.8(

"Mevlâna toprağı iksir haline getirdi. Bir toz kadar değersiz olan ben de ne
tecelliler gösterdi. Sanki çöl toprağından bir zerre, güneşin nurunu elde etmek İçin
yola çıktı. Ben bir dalgayım. Parlak bir inci elde etmek İçin onun deryasına
yerleşmişim. Haktan ayn olmayan Mevlânâ bana göründü. 0 Mevlânâ ki, Fars dili
ile Kur'an söylemişti. Bana dedi ki: Ey âşıkların divanesi, saf İlahî aşk şarabından bir
yudum 1.
ikbal, 09/164706/ /‫ر‬/:: Benin Sırlarfndan Esrâr-1 Huda'dan başlayarak, en son
eseri sayılan ve vefatından sonra yayınlanan 4 71772678071-/ Hicaza kadar bütün
eserlerinde Mevlânâ'yı kendine rehber edinmiş, ondan feyz almış, ilham almıştır,
ikbal'in şaheseri sayılan Câvidname'de ise ikbal Mevlânâ’nın bir gazelini okumak
suretiyle onun ruhunu çağırıyor ve onun refakatinde ruhani bir mi،raca çıkıyor.
Bilindiği gibi , Italyan şairlerinden Dante (1265-1321) nin şaheserleri arasında
sayılan ilahi Komedi adil eserinde sevgilisini bulmak İçin yeraltı âlemine yaptığı
hayalî seyahatte Dante kendisine meşhur Latin şairi Virgilius'u rehber edinmişti.
Onunla birlikte cehennemi, 2 1211, cenneti gezmişlerdi, ikbal Hazretleri de ruhani
12 1 121104 gönül verdiği, mürşid bildiği Hazreti Mevlânâ'yı kendine rehber edinmiş,
onun himmeti ile huzur-! İlâhîye kadar yükselmiştir, ikbal bu şaheserinde Mevlânâ
ile beraber birçok makamları geçtikten sonra nihayet yedinci kapıda, cennet-‫ ؛‬alaya
varıyorlar. Cennette bilhassa şark alim, şâir ve hükümdarları ile görüşüyorlar,
konuşuyorlar, ikbal'in ruhu cennette bile rahata kavuşamıyor. Güzel hurilerin tatil
sözlerine bile kulak asmıyor. Hiç kimse onu Hakkin huzuruna çıkmaktan
ahkoyamamaktadır. Hak âşığı ikbal'in manevi mi‘raci, ilahi huzurda sona
ermektedir.
Elinizdeki kitabin Hazreti Mevlânâ'nın ikbal hazretleri üzerindeki tesiri
bölümünü hazırlarken, ikbal'in eserlerinden Pakistan Sefareti Basin Ataşeliği
tarafından 1952 senesinde yayınlanan Rumi ve ikbal adil kitapçıktan, yine ayni
senede Anil Matbaasında basılan ikbal hakkında konferenslardan, 1965 senesinde
Konya Turizm Derneğince yayınlanan Mevlâna Gül Destesi'ndeki Şerif el-Hasan
Bey'in Rumi’nin ikbal üzerindeki Tesiri adil bildirisinden, Profesör Ali Nihat Tarlan
hocamızın Türkçeye çevirdiği ikbal'in eserlerinin başlarına koyduğu yazılardan, Sufi
Huri Hanım'ın ikbalden Türkçeye tercüme ettiği /2/07716/6 Dini Tefekkürün Yeniden
Teşekkülü kitabından, Dr. N. Ahmet Esrar Beyin ikbal'den tercüme ettiği Türkiye İş
Bankası Kültür Yayınlan arasında 1988 de yayınlanan 0061/6/697 Esintiler eserinden,
ve bilhassa sayın Prof. Dr. Annemaria SchimmeHn ikbafden Türkçeye şerh ve
tercüme ettiği ve 1958 senesinde Türkiye İş Bankası Kültür Yayınlan arasında
neşredilen Cavidname eserinin ön sözünden çok faydalandım. Bu bahsi bitirirken.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

ikbal'in şaheseri sayılan Câvidname'den seçtiğim birkaç beyti teberrüken Mevlânâ

29111 sayın Schimmel'in tercümesi ile okuyucularıma arz etmeyi faydalı buldum,

Hazreti Mevlânâ'nın Ruhu Peyda Olup Mi‘racm Esrarım

Şerh Ediyor

Câvidname metninin onbirinci sayfasında ikbal Hazretleri şöyle diyor:

"Dostlar arasında candan bir mahrem bulamayan ben biran dinlenmek İçin deniz
kenarına gittiğim gurup vakti idi. Denizin mavi sulan, batmak üzere olan güneşin
tesiri ile erimiş yakuta dönmüşlerdi. Akşamı seher renkleri ile süsleyen gurup vakti
korlerin bile gönül gözlerini açar da, onlara görme zevki bağışlar. Böyle esrarlı bir
zamanda ben de kendi gönlümle konuşuyordum. İçimde arzularım, aradıklarım ve
özlemlerim vardı. Kendimi gelip geçici fani bir varhk, canh fakat hayattan nasibini
almayan adeta yaşayan bir ölü gibi görüyordum. Hakikat kaynağından uzak düşmüş,
susuz kalmış bir kişi olarak gayri ihtiyari Mevlânâ'nın şu gazelini terennüm
ediyordum: (Mevlânâ 'nin Dîvân-ı Kebîr'inde 441 numaralı 24 beyitten ibaret olan
gazelin ikbal 9 beytini almış. Bendeniz Cavidname'nin onikinci sayfasında bulunan 9
beyitten sadece şu 3 beyti alıyorum.

‫دى شيخ باجراغ همى كشت كرد شهر‬

‫كز ديو ودد ملولم وانسانم آرزوست‬
‫زين همرهان سست عناصر دلم كرفت‬
‫شير خدا ورستم دستانم آرزوست‬
‫كفتند كه يافت مى نشود جسته ايم ما‬
‫كفت آنكه يا فت مى نشود آنم آرزوست‬

"Dün şeyh eline bir fener almış, şehrin etrafında dönüp dolaşıyor, insan
şeklindeki canavarlardan, şeytanlardan bıktım, usandım. Gerçek bir insan istiyorum,
gerçek bir insan arıyorum, demede idi. (Bu beyitte Mevlânâ eline fener alarak güpe
gündüz insan arayan Filozof Diojen'i hatırlatmaktadır.) Şu soysuzlaşmış
insanlıklarım kaybetmiş gevşek tabiatlı yol arkadaşlarından hoşlanmıyordum,
onlardan soğudum. Ben nefsani arzularım yenen gerçek insani, büyük kahramanı
Hazreti Ali gibi Allah arslanım arıyorum. ŞeyhefSenin aradığını biz de, aradık fakat
bulamadık" dediler. 0 dedi ki "O bulunmayan var ya zaten ben onu arıyorum, onu
istiyorum." Bu gazeli terennüm eder etmez Mevlânâ’nın ruhu perdeleri yırtıp, ikbal e
görünüyor, ikbal, Hazreti Mevlânâ'ya sualler soruyor. Yine kendisi Mevlânâ'nın
ağzından kendi sorularına cevap veriyor. (Bundan sonra alacağım beytlerin tercümeleri
ve şerhleri sayın Schimmel'indir.)

‫كفتمش موجود ونا موجود جيست؟‬

‫معنئ حممود ونا حممود جيست ؟‬
240 HAZRETi MEVLANA
‫خككخ‬
"Ben ona dedim ki: mevcud olan ve olmayan nedir? Mevcud olan ve olmaya-
nin manası nedir?"

‫كفت موجود آنكه مى خواهد نمود‬

‫آشكارا ئى تقاضائى وجود‬

"O dedi ki: mevcud görünmek isteyendir; çünkü vucudun nakazalarmdan aşikar
olmaktır.”

‫ذندكى خودرا بخويش آراستن‬

‫بر وجود خود شهادت خواستن‬

"Yaşamak kendini ben ile süslemektir. Kendi varlığı İçin bir şehadet
istemektir."

‫انجمن روز الست آراستند‬

‫بر وجود خود شهادت خواستند‬

"Cemiyyet elcst gününde toplanıp, kendi varlığı 191 bir şehadet istemiştir."
insanların ezelde, elest gününde (bak sûre 7/171) peyda olmasının sebebi, AHah'ı Rab
tanımakla beraber, kendi varlığını göstermek arzusu idi. Ezelde vaki olan bu ikrar,
insanlara hakiki kıymeti vermiştir. AHah'ı Rab olarak, kendini onun kulu olarak
bilen insan, en yüksek insanlık mertebesine çıkmıştır.

‫زندهء يا مردهء ياجان بلب‬

‫از سه شاهد كن شهادت راطلب‬

"Eğer yaşıyorsan veya ölmüşsen veya canin dudağında ise, bu şehadeti üç

şahitten talep et."

‫شاهد آول شعور خويشتن‬

‫خويش را ديدن بنور خويشتن‬

"ilk şahit: kendi şuuru, kendini kendi nuru ile görmektir.”

‫شاهد ثانى شعور ديكرى‬

‫خويش را ديدن بنورديكرى‬

'ikinci şahit: diğerlerin şuuru, kendini, diğerlerinin nuru ile görmektir."

ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫شاهد ثالث شعور ذات حق‬

‫خويش را ديدن بنورذات حق‬

"Üçüncü şahit: Zat-1 Hakkin şuuru, kendini Zat-1 Hak nuru ile görmektir."
insan kendi varlığını üç yolda temin edebilir. Kendi şuuru ona benlik hissini veriyor,
mevcudiyetini ilk defa gösteriyor. Muhitin icra ettiği tesir ve orada uyandırdığı
aksulameller kendisine kendini başkalarının aynasında görmek İmkanını veriyor. 0 ne
kadar kuvvetli olursa, diğerlerin reaksiyonları da ayni mikyasta kuvvetli olacaktır.
Üçüncü ve en yüksek şehadet, Allahta bulunuyor, insan ilahi cemale âşık
olup, onu idrak ettikten sonra, kendini Allah'ın nurunda görüyor. 0 zaman insani
kamil haline gelmiş oluyor.

‫بيش اين نور اربمانى استوار‬

‫حى وقائم جون خدا خود را شمار‬

"Eğer bu nurun huzurunda sabit kalırsan, kendini Allah gibi hayy ve kayyum
san. insan Allah'ın huzurunda durup, onun zati nuruna tahammül edebilirse,
kıymetini isbat etmiş olur. Kendi kalbinde bulunan ilahi ateşi doğru şekilde
geliştirmiştir. Allah'ın huzurunda fena fillah olmuyor, bir küçük "Ego: Ben”, büyük
egonun karşısında duruyor. Bu hale geldikten sonra, insan artık bu dünyada, bu geçici
zamanda değil, ezelî ve ebedî şimdide yaşıyor. (Bakiniz, 4 7177208071-1 Hicaz, s.71)

‫جو خودرا در كنار خود كشيدم‬

‫به نور تو مقام خويش ديدم‬

"Kendimi, kendi göğsüme çekerken, senin nurunla kendi makamımı gördüm.”

‫بر مقام خود رسيدن زندكى است‬

‫ذات را بى يرده ديدن زندكى است‬

"Ben makamına ermek, yaşamak demektir. Perde olmaksızın Allah'ın zatını

görmek demektir." Yaşamak ikbal'e göre insanin İçinde bulunan ölmez kuvvetini en
mükemmel şekilde geliştirmek demektir, insanin kuvveti yalnız bu egoya bağlıdır.
Onu inkişaf ettirmek suretiyle insan, Allah'ın huzuruna gidecek kadar kuvvetli
oluyor. Orada durmak kabiliyeti kazanıyor, o, Allah ile bulunan bu şahsî münasebet-
te hakiki insanlık mertebesine yükselebilir."

‫مرد مؤمن در نسازد با صفات‬

‫مصطفى راضى نشد االبذات‬
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

"Mü'min ،sıfatlarla meşgul olmaz. Mustafa ٧ 211112 zat ile razı oldu." Hakiki
dindar Allah ın sıfatlarından, cemal ve celalinden bile geçer ve onun ifade edilmez
zatına erişmek ister.

‫جيست معراج ارزوى شاهدى‬

‫امتحانى روبروئى شاهدى‬

"Mi'rac nedir? Şehadet arzusu, şahidle yiizyiize bir imtihan!"

Egonun üçüncü şahidi, yukarda söylendiği gibi, Allah'ın kendisidir. Mirac
insani ilahi huzura getiriyor. Yalnız bu son imtihanım kazanan yani Allah'ın
huzurunda kendi şahsiyetini muhafaza etmeğe muktedir olan insan, peygamber gibi
insani kamil mertebesine erişmiştir. Peygamberin miracı, ruhani İnkişafın numunesi
olduğu İçin, onun sünnetine sadık kalmağa çalışan insan, bu miraca da iştirak etmek

‫شاهد عادل كه بى تصديق او‬

‫زندكى مارا جوكل رارنك وبو‬

"O kadar adil bir şahit ki, onun tasdiki olmayınca bizim İçin hayat, gül İçin
renk ve koku ne ise öyle oluyor." insan kendi egosunu, bu ilahi huzurda tasdik
ettirmeyince zahirî, arızî bir hayat yaşıyor. Gülün renk ve kokusu gibi onun hayati
bir gün sürüyor, ertesi gün kaybolup gidiyor."

‫در حضورش كس تمانداستوار‬

‫ور يماند هست اوكامل عيار‬

Onun huzurunda kimse doğru duramaz, eğer doğru duracak olursa tam
ayardır." Yalnız kendini bütün dünyevi, zahirî ve arızî curuftan temizleyen, tamamen
ahin haline gelmiş olan İnsan-ı kamil aldatılmayan miyar taşı olan Allah'ın huzurun-
da durabilir.

‫ذرهء ازكف مده تابى كه هست‬

‫يخته كير اندر كره تابي كه هست‬

"Sende mevcut olan kudretin bir zerresini bile elden çıkarma, çözülmeyendeki
kudreti olgun tut." insan kalbinde bulunan kudret ve kuvvet imkanlarım kolaylıkla
unutuyor, elden veriyor. Halbuki onun vazifesi İç kuvvetinin ٥1١ ufak bir parçasını
bile muhafaza edip, aşkla geliştirmektir.

‫تاب خودرا بر فزودن خوشترا ست‬

‫بيش خورشيد آزمودن خوشترا ست‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

'Kendi kudret ve ateşini çoğaltmak iyidir, onu güneşin huzurunda denemek

güzeldir." insan elinde bulunan ilahi ateşi bir zerrecik bile olsa, çoğaltıp nihayet
güneşin huzuruna getirebilir ve onun güneşten daha parlak olduğuna şahit olabilir.
Çünkü her zerrede mevcud olan büyümek ve kendini göstermek arzusu, onu daima
kuvvetlendiriyor. Ona nihayet en parlak varlığın huzurunda durmak kabiliyetini bile
kazandmyor.

‫بيكرفرسوده را ديكر تراش‬

‫امتحان خويش كن موجود باش‬

"Yıpranmış tasviri bir daha çiz. Kendini imtihan et. Mevcud ol." insanin İÇİ
eskimiş bir resme, yıpranmış bir levhaya benzer. Birçok ellerden geçmiş olan paranın
çizikleri hemen görünmez, birbirine benzer olduğu gibi, insanların şahsiyetleri,
hüviyetleri kalmamış hepsi bir kütle halinde hususiyetlerini kaybetmişlerdir, insan
kendi ile kendi şahsiyetini teşkil eden bu çizgileri tekrar kazımahdır. Her insanin
varlığı ilahi darphanede yalnız kendine mahsus bir şekil almıştır ve insanin vazifesi
bu şekli daha keskin olarak göstermektir. Çünkü individualite (ferdiyyet) yalmz bir
apriori değil (000101 tecrübe ile ispatlanamayan) değil, ayni zamanda insanin istihdaf
ettiği son menzildir.

‫اين جنين «موجود» «محمود» أست وبس‬

‫ورنه نارزندكى دودا ست وبس‬

"Böyle bir mevcut oluş, mevcuttur. Bu kadar! Yoksa hayat ateşi dumandır. Bu
kadar!". "Eğer ya.şıy0rsan"dan başlayarak bu beyte kadar olan beyitler ikbal'in / ‫الال ي ا‬
Dini Tefekkürün Yeniden Teşekkülü adil büyük eserinde, son satırları teşkil
etmektedir. Bu şair, bu filozofun bilhassa bu noktalara verdiği ehemmiyeti iyice
göstermektedir. Zikri geçen kitabında bu beyitlerden evvelki cümlelerde fikirlerini
şöyle hulasa etmiştir: "Son amel zihnî bir amel değil, egonun bütün varlığını
derinleştiren hayati bir ameldir ki, dünyânın ilk planda görülecek veya düşüncelerle
tanınacak birşey olmadığına bilakis daimi bir faaliyetle tekrar ve tekrar yapılacak
birşey olduğuna dair yaratıcı bir imanla irade kuvvetlerini biliyor. Bu en yüksek
saadet ani olduğu kadar, ego İçin en zor imtihandır, insan bu şekilde kendini
göstermekten imtina ederse, onun hayati ateş değil, geçici duman oluyor; dünya ٧‫ث‬
ahirette kıymeti kalmıyor.

ikbal, Mevlânâ'ya Başka Bir Soru Soruyor ve Mevlânâ'dan

Aldığı ilhamla, Kendi Sorusuna Mevlânâ'nın Ağzından
Kendisi Cevap Veriyor

‫بازكفتم بيش حق رفتن جسان؟‬

‫كوه خا ك وآب راكفتن جسا ن ؟‬
 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNA

"Yine sordum ki, Hakka gitmek nasi] oluyor? Su ve toprak dağını nasıl
kırmalı?" Şair Mevlânâ'nın sözlerinin nasıl tahakkuk edeceğini soruyor. Su ve
topraktan yapılmış olan bir dağ olan bu vucudun kesafeti nasıl kırılır? Maddi
dünyadan ruhani âleme nasıl erişilir?

‫امر وخالق برون از امر وخلق‬

‫مازشست روز كاران خسته حلق‬

"Amir ve yaradan, emr ve yaradılıştan dışarıdır. Biz dünyânın ağında hastayız."

Her şeyi yaratan, her hadisenin amiri olan Allah ile yaratılmış ve onun elinde ileri
gelmiş olan, şimdi dünyânın ağlarında esir kalan insan arasında bir münasebet nasıl
mümkün olabilir?

»‫كفت «اكر سلطان ترا آيد بدست‬

‫مى توان افالك را ازهم شكست‬

"Dediği: eğer eline "Sultan" gelirse, felekleri derhal kırabilirsin." ‫اال بسلطان‬
sûre: 55/33 ayetine bir telmih, "ey cin ve insan cemaati, göklerin ve yerin bucaklar-
indan geçmeye gücünüz yetiyorsa, ki bir kudretle olmadıkça, asla geçemezsiniz, haydi
geçin." İlahî sultan kudreti insana bahş edilirse, 0 bu anda normal İnsanî akılla
inanılmaz gibi görünen hârikalar yapabilir. 0 zaman kil topu olan vucud, miraca bir
mani teşkil etmez.

‫باش تاعريان شود اين كائنات‬

‫شو يد از دامان خود كرد جهات‬

"Öyle ol ki, bu kainat çıplak olup, kendi eteğinden cihetlerin tozunu

silkelesin!” insan egosunu, ilahi nurda tahakkuk ettirirse, onun görüşünce bu kainat
da cihetlerden, zaman ve mekanlardan kurtulacak yani, 0 bu dünyada iken bile dünyevi
nizamdan serbest olup, ilahi nizamin zaman ve mekansızhğına girecektir.

‫دروجود اونه كم بينى نه بيش‬

‫خويش را بينى از و اورا زخويش‬
"Onun varlığında ne az görüyorsun ne çok, kendini onda, onu kendinde
görüyorsun!" Mevlânâ'nın burada anlattığı hal, ikbal'in kitabinin son babında
huzurda şairane izah edilecektir.

‫نكتهء «االبسلطان» ياد كير‬

‫ورنه جون مور وملخ دركلبمير‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 24‫ك‬
"Mâ /0:-91/160/1 nüktesini hatırla, yoksa karınca ve böcek gibi çamurda öl."
insan bu ilahi sultanin kudretine iştirak etmezse, hayvan ve haşarattan yüksekte değil-
dir. 0 hakiki insanlığı bulmadan hayvanlar gibi ölüyor, ebedi hayati kazanmıyor.

‫از طريق زادن اى مرد نكوى‬

‫امدى اندر جهان جارسوى‬

"Sen , ey iyi adam, doğmak yolundan bu dört cihetli dünyaya geldin."

‫هم برون جستن بزادن مى توان‬

‫بند ها از خود كشادن مى توان‬

"Yine doğmak suretiyle dışarıya çıkabilirsin. Kendinin bendlerini, kendin

açabilirsin."
‫داكن ان ذعفى ازايكل است‬

"Halbuki bu ikinci doğum, su ve topraktan değildir, onu sahib-‫ ؛‬dil olan

bilir." Dim Tefekkürün Yeniden Teşekkülü eserinde, ikbal bu ikinci doğum fikrini şu
ayete dayandırmıştır: "De ki : Yeryüzünde bir gezip, dolaşınca hilkata nasıl
başladığını görün. Allah yeni bir ahiret hayati da tekrar yaratacaktır. Çünkü, Allah
herşeye kadirdir.) 29/19) ikbal burada başka bir tercüme yaparak, ahiret kelimesinin
yerine (ahir) başka, kelimesini okuyor. "Bundan sonra ona başka bir doğum
verecektir." diye tercüme ediyor.

‫آن زمجبورى است اين از اختيار‬

‫آن نهان در يرده هاين آشكار‬

"O doğum mecburidir; bu kendi ihtiyarına göre 0 perdelerde gizlidir, bu

aşikardır", insanin tabii maddesi doğumundan sonraki, ikinci manevi doğum, onu
tekrar mana âlemine getirebilir. Hemen her dinde, en iptidailerinden başlayarak, bu
ikinci doğum tasavvuru büyük bir ehemmiyeti haizdir. Birçok kavimlerde insan,
yalnız büyük ve müşkil ayinlerle icra edilen bu ikinci doğumdan sonra, kabilesinin
hakiki azası, hatta hakiki insan sayılıyor. Daha yüksek dinlerde bu doğum, ruhani bir
şekilde telakki edilmekte, fakat yine buna mahsus ayinler yapılmaktadır. (Hindli
brahmanlann) iki defa doğmuş lakabım taşıdıkları gibi, mister dinlerinde de, sırlara
erişmeğe layık görülen namzetlerin, uzun bir hazırlıktan sonra, manevi bir doğum
temsil eden bir törende geçmek mecburiyetleri vardı. Birçok dinlerde bu yeni doğum,
bir nevi vaftizle temsil edilmektedir. Hıristiyanlıkta vaftizin manası; "Isa ile ölüp,
onunla beraber ebedî hayata iştirak etmektir. Zaten Incil'de :"insan eğer yeniden
doğmazsa, göklerin melekutuna giremez” denilmektedir, ikbal, Mevlânâ gibi, bu yeni
doğuma gayet büyük bir önem atfetmektedir.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫كرجنين را كس بكفتى در رحم‬

‫هست بيرون عالمى بس منتظم‬
(Mesnevi, III, 5. 53)

"Ana karnındaki çocuğa birisi dese ki : 0119202 pek güzel, pek muntazam bir
alem vardır" Bu doğum insanin serbest hareketidir. Cüretli insan bu dünyânın
karanlık maddî rahminden çıkıp, İlahî nura kavuşuyor, ilk anda bu doğumdan korkarsa
da, bundan sonra hiç beklemediği ve tasavvur etmediği bir aleme gelecektir.

‫نيست زندانى وحش تر از رحم‬

‫ناخوش وتاريك وبر خون و وخم‬
(Mesnevi VI, s. 3416)

"Bir zindan, çocuğun ana karnında bulunduğu yerden daha ürkütücü, hoşa
gitmez, karanlık, kanh, pis kokulu değildir".

Mevlânâ'nın Batidaki Tesiri

Batıhlar üzerinde Mevlânâ'nın etkisini düşünürken, ister istemez islamiyetin

batililar üzerindeti tesirini akla getirmemiz gerekmektedir. Çünkü Mevlânâ bir
miislüman bilgini, mütefekkiri ve şairidir. Bilindiği gibi İslamiyet, ilme, irfana çok
değer veren bir dindir. Peygamber Efendimiz bir hadislerinde "ilim Çinde dahi olsa
arayınız" diye buyurduğu gibi, başka bir hadislerinde de "Hikmet müminin kaybettiği
olsun, ilmi,Onu
bir şeydir nerede
hikmeti billursa,
aramağa alsın"
teşvik diye islamlan
etmiştir. rde hangi
Bu sebeptendir dayarda
ki, fslamlar olursa
asırlarca
önce, Bağdat şehrinin korucusu Halife Mansur zamanında dünyânın en büyük klasik
eserlerinden sayılan Kelile ve Dimneyi şarktan ahp, Arapçaya tercüme ettikleri gibi,
Eflatun, Ptolemy, Porphyry, Aristotle, Hippocrates ve Galen'in eserlerini de
Yunancadan Arapçaya tercüme ettiler. Islam alimleri batidan alman bu eserler üzerinde
şerhler yazdılar, fikirler yürüttüler. Bu eserleri adeta yeniden İnsanlığa kazandırdılar.
Çünkü Ronesanstan evvel Avrupada bu eski Yunan eserleri gerçek ilme şutlarını
çeviren papazların zoru ile adeta yasaklanmıştı. Bu sebebledir ki, ilimde, irfanda
yeniden uyanış devri sayılan Ronesanstan sonra, Avrupa bilginleri Yunan felsefesini
ilme âşık olan eski müslüman alimlerinin eserlerinden öğrendiler denilebilir, ilim ve
irfan daha doğrusu medeniyyet herhangi bir milletin, herhangi bir dinin eseri değildir.
Hiç bir millet medeniyyet benimdir diyemez. Medeniyyet bütün insanların müşterek
eseridir. Mağara devrinden bu güne kadar gelen, dünyânın çeşitli bölgelerinde yaşayan,
çeşitü renkte, çeşitli dinde, çeşitli diller konuşan insanlar medeniyete hizmet
etmişlerdir. Kendi medeniyyetleri ile övündükleri batililann medeniyetlerinde
islamiyetin, Islam bilginlerinin sayilamiyacak kadar hizmetleri vardır. Ziya Paşa'nın
şu beyti bu hakikati çok güzel ifade etmektedir.
,ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 247

"Ger Endülüs olmasa ziyadâr,

Kim Avrupayi ederdi bidar".

Evet eğer Endülüs islam medeniyeti olmasaydı, bugün Avrupa bu hale gelir
miydi? Bu medeniyete kavuşabilir miydi? Ne yazık ki, hakikat böyle olduğu halde,
batih milletler yurtlan harplerle, istilalarla harabeye donen, fena idarelerle geri kalan,
medeniyetten uzak düşen şark milletlerini, bilhassa müslümanları hor görür
olmuşlardır. "Terazinin bir gözüne Flemenk'i bir gözüne de Hindistan'ı, Cava'yi,
Sumatrayı koyunuz. Felemenk ağır basar, çünkü AvrupalIdır", diye fikir yürütenler
görülmüştür. Bu hor görülme bugünde devam etmektedir. Batılı, islamm hoş
görürlüğünden mahrumdur. Yedi asır önce dünyâyı şereflendiren Mevlâna, bütün
peygamberler gibi Hazreti İsayı da sevdiği, ona bağlı bulunan papazlara saygılı
davrandığı halde Mevlânâ'nın vefatından sekiz sene önce dünyaya gelen meşhur
Italyan şairi Dante (1265 - 1321) ilahi /0/1706/: adil eserinde Hristiyanhğın etkisi
altında kalarak islam peygamberine cehennemde yer vermişti. Nikolson bu hakikati
sezmiş de islam Sofileri adil eserinde şu satırları yazmıştı : "Mevlânâ Dante'nin
doğumundan birkaç sene sonra sevdiği Allahına kavuşmuştu. Fakat Dante bu
Hristiyan şair, miislüman çağdaşının ulaştığı sevgi ve müsamaha seviyesinin çok
daha aşağısında kahr". Avrupa'nın en büyük ilim merkezlerinde senelerce okuyan ve
Avrupa'nın en ileri gelen ilim adamlarım tanıyan ikbal (1873 - 1930) batinin ilmini,
felsefesini yetersiz buluyordu, ikbal'e göre, batida ilim vardı, fakat gönül yoktu. 0
şark ile garbi mukayese ederken şöyle diyordu :

‫ حق را ديد وعالم را نديد‬،‫شرق‬

‫ از حق رميد‬،‫ در عالم حزيد‬،‫غرب‬
)6410/14/71٥, 5 .35(

"Şark, hakki görmüş, dünyâyı görmemiştir. Garb, dünyâyı sevmiş, dünyada

kalmış, Haktan ürkmüş kaçmıştır". Gerçekten de güneş nasıl doğu yönünden dünyâyı
aydınlatıyorsa, bütün peygamberler de hep doğudan çıkmış, manevi aydınlığı hep
doğudan yaymışlardır. Doğulu kendi İçine kapanan, düşünen batılı ise, hareket eden
bir yaratılıştadır. Batılının en büyük hatası aşksız ve merhametsiz olması idi.
Süleyman Nazif merhum da vaktiyle Hazreti isaya yazdığı bir açık mektupta "Ey
Allah'ın büyük elçisi, sana tabi olanların yaptıklarından utanmıyor musun?" diye
batıkların müdafaadan aciz, zayıf milletleri sömürmelerinden, yaptıkları zulümlerden,
haksızlıklardan şikayette bulunuyordu.
Mevlânâ âşığı ikbal de batililarca, Hazreti İsa'nın ruhunun hergün yeniden
çarmıha gerildiginden bahsediyordu. Hal böyle olunca, batılı nasıl olup da, İslama
onem verecekti? Nasıl olacak da, kalbi şefkat ve sevgi ile dolu olan Mevlânâ'yı
bulacaktı? Bütün devirlerde dünyânın hiçbir yerinde az da olsa hakki ve hakikati seven
insanlar eksik olmadığı gibi, Avrupada da Anierikada da böyle asil ruhlu insanlar
görülmüştür. Mesela Amerikalıların (Washington irving, 1703 - I859٢İ٠ ‫؛‬ngibzlerin
(Thomas Carlyle, 1795 - I88l)'i٠ Almanların (Goethe, 1749 -I832١'si kendilerini dini
taassuptan kurtararak islamiyete yakmhk gösterdiler. Amerikalı tarihçi Washington
irving ispanyada büyükelçi olarak bulunduğu sıralarda, Endülüs müslümanlanndan
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

arta kalan sanat eserlerine hayran olmuş ve islam tarihi üzerindeki bilgisini
derinleştirmiş ve Hazreti Muhammed ve sahabeleri hakkında eserler yazmıştır. Ingiliz
tarihçisi Thomas Carlyle de Kahramanlar adil eserinde Islam peygamberi hakkında
hakikati ifade eden güzel yazılar yazmıştır. 0 dini taassuba kapılarak, büyük
peygamberimizi anlamiyanlara şöyle diyordu "insanlık Hazreti Muhammedin sesini
dinlemelidir. Onun sesi Hakkin sesidir". Yalnız Almanların değil, bütün dünyânın en
büyük şairleri arasında yer alan Gote'ye gelince, 0 daha cesur davrandı, islam tarihi ve
edebiyatım esaslı bir şekilde inceledi. Hazreti Muhammed’in şahsiyetini birçok
eserlerinde, tenkitlerinde ve şiirlerinde tebarüz ettirdi. Göte eserlerinde şarkı ve garbi
karşılaştırmış, onların bir bütün olduğunu göz önüne koymaya çalışmıştır.
Gote'nin şark ve İslama yönelmesi ve ömrünün sonuna kadar islamiyetten
ilham alması, bilhassa alim, filozof ve edip Herder'in delaletiyle olmuştur. Gote
Kur'an-1 Kerim'in Latince ve Almanca tercümeleri üzerinde çok durmuş ve kendisi de
Kuranın bazı ayetlerini kendi görüşüne gore açıklamış ve dolayısıyla 'Kurandan zevk
ve ilham almıştır.
Göte 1773 senesinde Muhammed adil bir de piyes kaleme almıştır. Bu piyesi
Muhammed’in Münacat! diye bir dua ile başlıyordu. Piyeste Hazreti Muhammed genç
olarak gösterilmektedir. Peygamber çöle çekilmiş mavi gökteki yıldızların altında dua
etmektedir. Burada Enam suresinden alman bazı ayetlerin meali vardır. Hazreti
Muhammed’in münacaat! şu sözlerle sona ermektedir: "Ey aşkla yenilenen, canlanan
kalp, yaratıcına doğru yüksel! Ya Rabbi benim bir tek Allah'ım sensin. Sen herşeyi
ihata etmiş, kaplamış olan aşksın. Güneşi, ayı, yıldızlan, yeri, göğü ve beni yaratan
sensin Allah'ım".
Hem şair, hem tabiat alimi, hem mütefekkir olan Göte hakikati anlamış, şarka
yönelmiş, Islamiyete ve islam peygamberine karşı sevgi ve saygı duymuştur. 0
yalnız büyük bir alim değil, arif bir insandı. Şu görüşü onun İrfanının canh bir
belgesidir. 0 insanları şarklı, garbh diye ayırmamakta, bütün insanları bir
tutmaktadır. Gote diyor ki "Kendi benliğini ve beşer tabiatım hakkıyla tanıyan bir
kişi bilir ki, garb ile şark birbirine bağlıdır ve birbirinden ayrılmaları mümkün
değildir." Gote’nin bu görüşü ile, bütün insanları kardeş tanıyan Mevlânâ'nın görüşü;
bugün dünyaya hükmeden güçlü devletlerin idarecileri tarafından benimsense idi,
harpler durur, insanlar birbirini kırıp geçirmezlerdi. Açlık, zulüm, tahakküm,
hapisler, sürgünler, katliamlar dünyada görülmezdi. Güney Afrikada siyah renkli
insanlara da hak tanınırdı. Gerillalar masum insanları kati etmezlerdi. Bulgaristanda
inançlarından ötürü Türklere işkence yapılmazdı. Afganistanda şehirlere, köylere
bombalar yağdınlmazdı.
Amerika Birleşik Devletleri ve Ruslar elele verip, iki milyara yakm bir para
sarfederek buzlar arasında sıkışıp kalan balinalara acıyarak kurtardıkları gibi, her
akşam televizyonlarında maç seyreder gibi seyrettiğimiz silahlı askerlerin .sopalarla
vura vura işkence yaptıkları, öldürdükleri Filistinlilere de acır, onlan da kurtarırlardı.
Bernard Shaw (1856 - 1951) islamiyetin bir sevgi ve şefkat dini olduğunu,
renk farkı gözetmeden insanları eşit saydığını anlamış da "İnsanlığın gelecekteki dini
müslümanhktır” demişti. Göte bu hakikati Bernard Shaw'dan iki asır önce anlamış
da: "Eğer Islamm manası, teslim olmak demek ise şu halde muhakkak hepimiz islam
olarak yaşar ve öyle ölürüz" demişti.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 249

islamiyete ve islam peygamberine bu kadar yakın olan Göte, elbette insanlık

âşıkı, Hak 29111 Hazreti Mevlânâ'yı bulacaktı. Gote'nin Garp Müellifinin Şark Divani
adli kitabinin 46. sayfasında Mevlânâ'nın dilinden şu rubai yazılmıştır:

Verweist du inder welt, sie Flieht als traum

Du reisest, ein Geschick kestimmt der raum
Nicht Hitge, Kaite nicht vermagst du fest 22
Und was dirbluht, sogleich 1710 es veralten

"Sen dünyada huzur arıyorsun, rahat etmek istiyorsun. Cihan bir rüya gibi
geçip gitmektedir. Seyahat etmek, gezip dolaşmak istiyorsun. Talih, kader sana çelme
takıyor, seni bırakmıyor, ne soğuğa ne sıcağa dayanabiliyorsun. Koklamak istediğin
çiçekler de hemen soluyor".
XVIII. asrin sonuna kadar Avrupada Mevlânâ ve Mevlevilik hakkında pek
birşey bilinmiyordu. Bu asrin son yıllarında istanbulda bulunan 1. De Wallenbourg
adındaki Fransız elçisi bütün Mesneviyi Fransizcaya tercüme etmeye çalışmış, ne
yazık ki, 1799 senesinde Beyoğlunda bir yangın çıkmış ve bu mühim çalışmanın
mahsulü 0 yangında kül olup gitmiş. Yazdığı 0.77710771// Tarihi ile Türkiyede çok iyi
tanınan Almanların meşhur müsteşriklerinden olan Hammer'in de Hazreti
Mevlânâ'nın eserleri ile ilgilendiği malumdur. Arapça, Farsça, Türkçeyi çok iyi bilen
bu değerli alim Şirazh Hafız'ın Divanim da Almancaya tercüme etmişti. Hammer’in
1818 senesinde yayınladığı /7017/ Edebiyat! Tarihi adil eserinde (163-198. sayfalarında)
Hazreti Mevlânâ'nın eserlerinden uzun uzadıya bahsetmekte ve Mesnevî-İ 5071/7 Ganj
Nehri'nin kenarlarından ta Boğaziçi kıyısına kadar bütün mutasavvıflarca okunması
gerekli bir eser olarak tavsif etmektedir.
Hammer, Mevlânâ'nın Dîvân-ı Kebîr'inin de ehemmiyetini belirtmekte ve
şöyle yazmaktadır."Hazreti Mevlânâ bütün müsbet dinlerin zahiri müşkillerinden,
dünyevi bütün hadiselerden tecerrüd ederek çok üstün sermedi varlığı bulmuş, en
yüksek manevi şevk ve hazzm kanatlan ile, diğer şairlerin (Hafiz da dahil)
ulaşamadıkları makamlara yükselmiştir. Mevlana ٧ 211112 güneş ve aydan değil, zaman
ve mekandan, yaratılıştan, elest ahdinden, kıyamet gününden de geçip, sonsuzluklara
oradan da ezeli ve ebedi olan mutlak varlığa, ezeli ve ebedi kul sıfatıyla, nihayeti
olmayan aşkla, nihayeti olmayan aşık sıfatıyla birleşir". Hammer’in gerek Dîvân-ı
Kebîr’den, gerekse Mesneviden yaptığı tercümelerin, Hafiz'dan yaptığı tercümeler
gibi, pek de cazip ve güzel olmadığı söylenmekle beraber, Hazreti Mevlânâ'nın
şiirlerinin harikulade derin manail oluşu, tercümeye aksetmemişse de Mevlânâ'yı
batida tanıtmış olması çok önemlidir. Hammer Istanbula da gelmiştir. Hammer'in
İstanbul'da ikameti sırasında kitaplıklara devam ettiği gibi, Mevlevî dergahlarında da
ayinler seyrettiği anlaşılmaktadır. Çünkü, ayinlerde okunan beyitleri ve rubaileri de
toplamıştır. Derlediği şiirler arasında Mevlânâ'nın meşhur :

‫آه من العشق وحاالته‬

‫آحرق قلبى بحراراته‬
 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

"Ah, aşktın ve hallerinden, verdiği iztiraplardan. Aşk ateşi ile benim kalbimi
yaktı" beytinin yukarda gösterilen asil metni de bulunmaktadır.
Mevlâna Almanyada boylece tanınmaya başlandıktan sonra, Ingilterede
Mevlâna ismi duyulmaya başladı. Ingiliz alimlerinden Graham 1819 senesinde
Londra'da neşrolunan Bombay Raporları eserinde Hazreti Mevlânâ'nın :

‫جه تدبيراى مسلمانان كه من خودرا نمى دانم‬

‫نه ترسانه يهودم من كبر ونه مسلمانم‬

"Ey miisliimanlar, ne tedbir düşünülür? Ben kendimi bilmiyorum, ben ne

Hristiyamm, ne Yahudiyim, ne Mecusi, ne de Müslümanım".
Not: Iiidayet Han’ın bastırdığı Şemsü'1-Hakayik Divaninin 257. sayfasında
bulunan bu şiir, Mevlânâya isnat edilirse de Mevlânâ'nın değildir. Çünkü
Firuzanfer'in çok dikkatle seçtiği ve Tahran'da bastırdığı Dîvân-ı Kebir'de bulunma-
maktadır. Ne yazık ki, Graham, Hidayet Hana aldanmış. Mevlânâ'dan seçtiği şiirler
arasına Mevlânâ'nın olmayan bu şiirini almıştır Numara 32.
1821 senesinde de bir Alman protestan papazi G.F. Tholuck islam
tasavvufuna dair Latince büyük bir kitap yazmış ve bu eserde tasavvuf (Neoplaton-
İzm)un ve panteizmin ifadesi olarak izah etmiştir.
Not : Batılı bilginlerin ve bizde de tasavvufu anlayamayan gençlerin çoğu,
panteizm ile vahdet-i vucud İnancını birbirine karıştırmışlardır. Bilindiği gibi
panteizmin karşılığı vahdet-i mevcuttur. Tholuck'un bu hacimli kitabında
Mesneviden Latinceye tercüme edilerek alınmış birkaç sayfa da varmış. Yazar
Mesneviden aldığı bölümlerle, Mevlânâ'nın fikirlerinde panteizm ve neoplatonizmin
tipik örneklerini bulmuştur. Bilindiği gibi bu konular ilimle ifade edilemez. Herhangi
bir görüşe ilim yoluyla bağlamlamaz. Bu konulan bilmek değil, yaşamak lâzımdır.
İşte 0 senelerde Almanyada Friedrich Rückert'in gazelleri çıktı. Bu gazeller ilahi aşkı
terennüm ediyordu. Almanya'nın en tanınmış müsteşriki sayılan Rückert, Almanyada
ilk defa gazel şeklini kullanarak, Hazreti Mevlânâ'nın gazellerinde terennüm ettiği
ilahi aşkı Alınanlara tanıtmak istiyordu. Friedrich Rückert (1788 - 1866) Almanların
sadece büyük bir müsteşriki değil, büyük bir mutassavvifidir. Yukarda ismi geçen
tarihçi Hammer'in teşviki ve yardımı ile Arapça, Farsça ve Türkçe öğrendi. Kendisi
ruhen Hak âşığı idi.
Mevlânâ'yı tanıdıktan, Mesnevi-i Şerif٤ ve Dîvân-ı Kebîri okuduktan sonra,
Mevlânâya âşık oldu, kendini Mevlâna'da buldu. Mevlânâ'nın 44 gazelini manzum
olarak Almancaya tercüme etti. Severek, derin manalarım gönülden duyarak yaptığı
tercümeleri, Gazeller namı altında 1820 senesinde Stutgart'ta bastırdı, iki yıl sonra
Rückert'in Ostiche /109.167/ (Şark Gülleri) adıyla seçme şiirleri Leipzig’de yayınlandı.
Daha sonra Sadi, Hafiz ve Cami gibi şairlerden manzum tercümeler hazırladı. Rückert
bu eserleri ile AvrupalIlara islam mutasavvıflarının büyüklüğünü, terennüm ettikleri
ilahi aşkı duyurmak istiyordu. Hazreti Mevlânâ'yı candan seven, onun ruhani
duygularım benimseyen, onun şiirlerini hassas gönlünde duyarak, duyurmaya çalışan,
büyük şairin bu büyük mutasavvıfın yaptığı manzum Mevlana tercümeleri hakkında
bir fikir edinmek İçin, onun Dîvân-ı Kebîr'den seçtiği ve Almancaya tercüme ettiği
Gül şiirini asil ile beraber aynen alıyorum. Bu şiir gül kokuyor:
‫‪ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ‬‬

‫امروز روز شادى و امسال سال كل‬

‫نيكوست حال ما‪ ،‬كه نكوباد حال كل‬
‫كل را مدد رسيد زكلزار روى دوست‬
‫تاجشم ما نبيند ديكر زوال كل‬
‫مستست جشم نركس وحنندان دهان باغ‬
‫از كر وفر ورونق ولطف وكمال كل‬
‫سوسن زبان كشاده وكفته يكوش سرور‬
‫اسرار عشق بلبل وحسن خصال كل‬
‫جامه دران رسيد كل ازبهر داد ما‬
‫زان مى دريم جامه ببوى وصال كل‬
‫كل آنجهانيست نكنجد درين جهان‬
‫در عالم خيال جه كنجد خيال كل ؟‬
‫كل كيست؟ قاصد يست زبستان عقل وجان‬
‫كل جيست؟ رقعه ايست زجاه وجمال كل‬
‫كيريم دامن كل وهمراه كل شويم‬
‫رقصان همى رويم باصل ونهال كل‬
‫اصل ونهال كل عرق لطف مصطفى است *‬
‫زان صدر بدر كردد آنجا هالل كل‬
‫زنده كنند وباز ير وبال نور دهند‬
‫هرجند بركنيد شما ير وبال كل‬
‫مانند جارمرغ خليل از بى فنا‬
‫در دعوت بهار ببين امتثال كل‬
‫خاموش باش ولب مكشا خواجه! غنجه وار‬
‫مى خند زيرلب توبزيرظالل كل‬
‫)‪(091/0271-1 /0/91/ III, no: 1348‬‬

‫‪"Bugün bu bahar günü, neşe günü, sevinç günü. Güllerin çok açtığı bu yıl,‬‬
‫‪gül yılı. Bu bahar mevsiminde halimiz, durumumuz çok iyi. Bizim gibi gülün de‬‬

‫ا‬ ‫‪Burada şu hadîse işâret edilmiştir: Peygamber efendimiz,‬‬

‫ان النبى (صلعم) قال ليلة أسرى بى الى السما ء سقط الى اآلرض من عرقى فنبت منه الورد ومن آراد آن يشم رابحتى فلبشم الورد‬
‫‪Buyurdular ki: Miraç gecesinde, gökyüzüne çıktığım zaman terlemiştim, ter damlalarım yer yüzüne‬‬
‫‪düşünce, topraktan gül fidanları bitti, yetişti. Kim benim kokumu koklamak isterse, benim kokumu‬‬
‫‪almak isterse gülleri koklasın.‬‬
 HAZRETİ MEVLÂNA

hali iyi olsun, ötelerden dostun yüzünün gül bahçesisinden, güle yardim geldi. Bu
sebeple artık güzlerimiz gülün solduğunu, dökülüp saçıldığını görmez. Gülün
güzelliğinden, letafetinden, ihtişamından, renginden, kokusundan herkesin gözleri
mest oldu. Bahçede ağzını açmış gülüyor. Susan selvinin kulağına, bülbülün aşkının
sırlarını ve gülün güzel huylarım fısıldıyor. Gül bize iyilik etmek, lutuflarda
bulunmak, bize kokusunu daha iyi duyurmak İçin elbisesini yırtarak koştu, geldi. Biz
de güle kavuştuğumuz İçin, ona yakın olmamız İçin elbisemizi yırtıyoruz. Gül
ötelerden geldi, 0 cihandandır. Bu yüzden bu cihana sığmıyor. Gül 0 kadar latiftir. 0
kadar güzeldir ki, hayal alemi bile gülü hayal etmeye dar geliyor. Gül denilen varhk
kimdir? Akil bostanmdan, can bahçesinden gelmiş bir haberci. Gül nedir? Solmayan,
dökülmeyen hakikat gülünün güzelliğini, yüceliğini bildiren bir belge. Gülün eteğini
tutalım, ona yol arkadaşı olalım da, oynaya güle gülün ashna, zevalsiz ‫ اناع‬fidanına
gidelim. Gülün asil, zevalsiz gül fidanı, Mustafa (s.a.v) nm terinden bitti. Yetişti,
lutfundan meydana geldi. 0 büyük varlığın yüzünden hilal halinde iken, bedir haline
geldi. Siz gülün yapraklarım yolarsınız, dallarım kırarsınız amma, ona yeniden
yeniye can verirler, onu diriltirler, ona yeniden yeniye kol kanat ihsan ederler. Gör ki
gül baharın davetine nasıl icabet etti. Halil İbrahim'in öldürülmüş dört kuşu ki. ölü
iken dirildi, koşarak geldi. Ey hoca sus! dudağını açma. Gülün gölgesinde otur da
gonca gibi dudak altından gizlice gülümse". Her mısraı gül kokan bu şiiri Mevlânâ
29111, Hak âşıkı Rückert şu şekilde Almancaya tercüme etmiş :

Der kag 1116, dast fest İst Hie der Rose, hell strahless
Unsern Blicken die der Rose,
Die liebe war das Gastenbectes Gortmer, das
Lieblich uns Flor gedieh der Rose.
Ais kunde csholl: die Rose maht, die Blumen
Sich senteten buldigend auls Kamie der Rose
Die tulpe schwieg, narziss blickte trunken,
Verwirrt von glange schwangten sie der Rose,
Zuz efeu flüsterte Zypres: Ervache!
Was troumst du, kind? Das traumbild sieh der Rose
Die Nactigall sie gellt in tausend Nochtem meht
Aus die ewge melodie der Rose.
Der himmet karem der Rose bild nicth fassen,
Besiegt erliegt die phantasie der Rose
Die Rose ein Bote Kommt vom seelengarter,
Die seelen allerbarren hie der Rose
Die Rose grüst die seele von der Heimat,
Die seele drum vergesse nie der Rose.
Die Rose entfaltet das Diplom der schonheit,
Den adelsbzief, der gott verlieh der Rose
Die Rose Kronzet unseres Festes becher, den
Duft dest Rausches in dich zieh der Rose.
Die Rose webet unseres Bundes Ketle
Dem lie besbande nie entflieh der Rose.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

11 12 01111 ‫ ع‬bu gazelleri sayesinde Hazreti Mevlânâ Almanyada tanınmış ve bu

kitap sebebiyle Alman Edebiyatı gazel tarzım kazanmıştır. Kısa bir zaman sonra
Mevlânâ'nın Dîvân-ı Kebîrinh seçilmiş şiirleri ihtiva eden Divan-I Seıns-İ
760712 11 Almanca bir tercümesi tekrar yapılmıştır.
AvusturyalI müsteşrik Schwannau birkaç gazeli metinleri ile birlikte güzel bir
kitap halinde neşretmiştir. Ancak bu tercümeler Rückert'in gazelleri kadar rağbet
görmemiştir.
1849 senesinde Georg Rosen, Mesnevî-İ Şerif in birinci ve ikinci cildlerini
manzum olarak Almancaya çevirip, tercümesine faydalı notlar ve haşiye de
ekle٦٦٦iştir. Bu eser 1913 senesinde Rosen'in oğlu tarafından tekrar bastırılmış.
Rosenden daha evvel de Hussard isminde Viyanah bir zat Hammer'in tesiriyle,
٨6 ٥ ٤٨٦٥ 201 birkaç hikaye tercüme etmiştir. Nihayet geçen asrin sonlarına doğru
bütün dünyada bilginler, irfan sahipleri Hazreti Mevlânâ'nın eserleri ile çok
ilgilenmeye başlamışlardı. Almanya'nın tanınmış müsteşriklerinden Ethe bir eserinde
Mevlânâ hakkında şunları yazmıştı: "Doğunun en büyük mutasavvıf şairi, ayni
zamanda bütün bir yeryüzünün en büyük panteisti".
Almanyada Hazreti Mevlânâ'nın eserleri bilhassa memleketimizin de çok iyi
tanındığı H. Ritter tarafından tetkik edilmiştir. Bu büyük ilim adamı hem
Mevlânâ'nın hayatına, şiir, ney ve semâ‘a dair son derece kıymetli ve en eski el
yazmalarına dayanan incelemelerde bulunmuştur. Tasavvuf Tarihi alanındaki
araştırmaları sayesinde Hazreti Mevlânâ'nın birçok taraflarının daha iyi anlaşılmasına
yarayan yollar göstermiştir.
Hazreti Mevlânâ'nın çok tesiri altında kalan Mevlânâ âşıkı büyük şair Hans
Meinke (1 884-1974)٧1 unutmamak lâzımdır. Mevlânâ'yı önce Alman müsteşrik-
lerinin kitaplarından tanıyan, sonra da onun ilahi aşkına hayran olan, Meinke yazdığı
bütün şiirleri Hazreti Mevlânâ'ya ithaf etti. Mevlânâ'nın eşiğine yüz sürmek
maksadıyla Konyaya kadar gelmişti. Hazreti Mevlânâ'nın namına yazdığı yüz gazel,
bu şairin Farsçaya vakıf olmadığı halde büyük Hak âşıkı Mevlânâ'nın ruhunu ve
bilhassa onun hududsuz aşkını sezerek, hissederek şiirlerinde terennüm etmesi
şaşılacak haldir. Ornek olarak Sayın Mehmet Onder tarafından Almanca aslından
Türkçeye tercüme edilmiş bir şiirini alıyorum:

Ey Rumi, ben sen olalı

Çılgınlık sustu...
Ey Rumi ben sen olah
Kuzey güney, güney de kuzey oldu.
Kutup diğer kutbu yarattı
Ahenksizlik akortlarda eridi.
Söyle denizin atan nabzı kıyısında
Dalgalanmayan tek körfez kaldı mi?
Söyle senin yanında anlamı olmayan
Tek söz kaldı mi?
Raks etmeyen adam mi var?
Ey Rumi bu semâ çenberinin ortası benim
Ta ki ben, sen 01211.
 HAZRETİ MEVLÂNA

Tanınmış müsteşrik ve Mevlâna hayranlarından Prof. Dr. ٨. Schimmefi de

hürmetle anmamız gerekir. Ayni zamanda kuvvetli bir şair olan Schimmel
Almanya'nın Erfurd şehrinde 1922 senesinde dünyaya geldi. Dr. Annemarie Schimmel
çocuk iken Arapçaya ilgi Arapça ‫ ث‬beraber Farsça ve Türkçe^ de
öğrenmiştir. Berlin üniversitesinden ondokuz yaşında mezun olan Schimmel, Hazreti
Mevlânâ'nın şiirlerini aslından okuyarak, ona âşık olmuştur. Mevlanâdan Almancaya
şiirler tercüme etmece başlamıştır. Türkiyeye ilk olarak 1952 senesinde gelmiş
Ankara üniversitesi ilahiyat Fakültesinde beş yıl müddetle Dinler Tarihi Bölümünde
dersler verdi. Daha sonra Bonn üniversitesine gitti. 1967 yihndan sonra da Amerikada
Harvard üniversitesinde derslerine devam etti. Birçok üniversite kendisine fahri
doktorluk ünvanı verdi. Prof. Dr. Annemarie Schimmel batida Mevlânâ hakkında en
çok eser ve makale yayınlayan müsteşriklerin başında gelir. Mevlânâ hakkında
Almanca, İngilizce ve Türkçe yazdığı gibi Mevlâna âşıkı ikbal'in Câvidnâmesini de
şerh ederek Türkçe neşretti.
Nasilki insanlar Mevlânâ'yı kendi şahsi görüşlerine, kabiliyetlerine,
zevklerine, sezişlerine, anlayışlarına göre anlıyor, değerlendiriyorsa, milletler de kendi
kabiliyetlerine karakterlerine, sezişlerine gore Mevlânâya yaklaşmışlardır. Dikkat
edilirse görülecektir ki, Avrupa milletleri arasında en çok Almanlar ve ingilizler
Mevlânâ ile meşgul olmuşlardır. Mesela edebiyatları çok kuvvetli olan Fransızların
bir Rückert'i bir Schimmefi yoktur. İtalyanların da öyle. Belki bu iki millet
Katolikliğin çok tesiri altında kalmışlardır. Volter, Jan Jak Ruso gibi ileri görüşlü
büyük insanları yetiştirdikleri halde, Fransızlarlar neden Mevlânâ'yı anlamada ileri
gitmemişlerdir. Ayni devrin büyükleri sayıldıkları halde, hür düşünen mütefekkir
Voltaire (1694 - 1 770), 60٥ (1 749 -1 832) kadar Mevlânâ’yı bilememiştir. Bunların
her ikisi de Hazreti Muhammed hakkında birer piyes yazmış, mana yönü güçlü olan
Gothe, yukarda görüldüğü gibi, Hazreti Muhammed'in büyüklüğünü belirtmiş,
Papanın gözüne girmek isteyen Voltaire ise, yüce peygambere hucum etmiştir. Bu
bir hakikattir ki, disiplinli, çalışkan, hünerli, becerikli bir millet olan Almanlar, ayni
zamanda mistik bir ruha sahiptir. Dinde reform yapan Luther (1483 - 546 ‫)ا‬
Almandir. inanca, dine daha meyyal bir ruh taşıdıkları İçin, Almanlar (ingilizler hariç)
bütün Avrupa milletlerinden çok Mevlânâ'yı benimsemişler, onun eserleri ile meşgul
olmuşlardır.
ingilizlerin Mevlânâ ile meşgul olmaları hususuna gelince, İngiliz Edebiyat!
üzerinde esash, derin tetkiklerde bulunmuş ve eser yazmış olan, Hippolyte Taine
(1828 - 1893)111 görüşüne göre Avrupa kıtasının dışında kalmış gibi coğrafi bir
durumu olan, sisli bir hava İçinde çoğu zaman dalgalarla dövülen Britanya Adalarında
oturanlar, kendilerine yetmemişler, hep dışa açılmışlar, hep denizlerin ötelerinde
kendilerine birşeyler aramışlardır. Fransizlar gibi nazariyyeci, italyanlar gibi sanata
meyyal, gevşek bir tabiatta olmayan ingilizler mücadeleci, pratik vasıflarından başka,
mistik düşünceye karşı kuvvetli bir temayül göstermişlerdir. Tecrübe sevgisi, peşin
mefhumları kabul etmeme hali, düşünce ve his âlemine daha akli ve mantıki bir
yaklaşma İçinde bulunmaları, ingilizleri, Mevlânâ'yı daha derinden anlamaya ve onu
tetkik etmeye sevketmiştir.
Ingiltere’de yetişen Mevlânâ hayranlarından da bahsederek bu bölümü sona
erdirelim. Ingiltere'de Redhouse 1881 yılında Mesnevî-İ Şerifin ilk cildini manzum
olarak İngilizce'ye tercüme etmiştir. Bu eserin başına Eflakinin Menakibii'l Arifdin-
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

den birçok hikayeler de ilave etmiştir. .11. Whinfield Mesnevî-İ Şerifin alti cildini de
okuyarak hoşuna giden bölümlerden yaptığı seçmeleri manzum olarak İngilizceye
tercüme ederek, 1898 senesinde Mesnevî-İ Manevi adi ile neşretti. Whinfield bu
manzum Mesnevi hulasasında Mesnevi hikayelerinin özetini verdikten sonra,
tasavvufi hakikatleri ifade eden kısımlarını üşenmeden ölçülü ve kafiyeli olarak
İngilizceye çevirmiştir. Bu Mesnevi tercümesinin ne kadar beğenildiğ’1 şundan belli
ki, 197904 ve 1984 senelerinde tekrar tekrar basılmıştır. .11. Whinfield 1898'deki
ilk basılan Mesnevî-İ Manevi'nin önsözünde Mesneviyi Ingiliz okuyuculara takdim
ederken, aynen şunları yazmıştı: "Mesnevi manevî dünyâyı terkedip, AHah'ı bilmeye
ve onunla birlik olmaya çalışan, nefsini öldüren ve manevî murakabe hayatına
kendini veren kimselere hitap eder).
ingilterede tasavvuf sahasında dikkate şayan araştırmalarda bulunan . H.
Palmer, Song 011/2‫ ه‬Reed (Neyin Şiiri) adil eserinde Hazreti Mevlanadan seçme
şiirler neşretti. Bu neşriyat ile artık, Hazreti Mevlânâ'yı yalnız ingilizler değil
İngilizce konuşulan her yerde bulunan çeşitli renk e çeşidi mezhepte bulunan
insanlar tanımış oluyorlardı.
‫ل‬. Scherr ismindeki bir bilgin I886'da çıkan bir dergide Hazreti Mevlanadan
bahsederken: (Yemin ederim ki, yeryüzünde Rumiden daha sevimli, daha cana yakm
bir âşık asla zuhur etmemiştir) diye yazmıştı.
Hazreti Mevlânâ'nın eserlerini tetkik eden müsteşriklerin en büyüklerinden
sayılan R. ٨. Nicholson bu sahada ilk eserini vermiştir. Divan-I Şenıs-i 70/97127 6/0/7
Seçilen Şiirler adi altında çıkan bir kitapta Dîvân-ı Kebirden seçilmiş 48 şiir
bulunmaktadır. Bu seçilen gazellerin asil metinleri kitaba konmuş ve karşılarında
İngilizce tercümeleri yazılmıştır. Kitabin sonunda da açıklamaları bulunmaktadır.
Şunu itiraf etmek gerekir ki, Türkiyede gazellerin 2511211 ile, bu kadar güzel
hazırlanmış, itina ile zevkle seçilmiş Mevlâna Antolojisi henüz yazılmamıştır.
Yalnız şunu söylemek gerekir ki, daha evvel ismi geçen Ingiliz alimlerinden Graham
da Alman Müsteşriki Hammer ve Alman Mutasavvıf Şairi Rückert de yaşadıkları
zamanlarda ellerine geçen 0/1/01/1-( 90/715- Tebrizi yahut D’ıvan-1 Şemsü'1-Hakayık
gibi divanlarda bulunan şiirlerin hepsinin Mevlânâ'ya ait olduğunu sanıyorlardı.
Tahran üniversitesi Profesörü Firuzanfer merhumun çok dikkatle seçtiği ve Tahranda
bastırdığı Dîvân-ı Kebir 0 zamanlar mevcud olmadığı İçin, batılı müsteşrikleri
Mevlânâ'ya ait olmayan şiirleri ihtiva eden bu divanlar yanıltmıştır. Nitekim
Nicholson da itina ile seçtiği bu kırksekiz şiir İçinde 8 ٧٥ 31 numaralı şiirleri
Mevlânâ'nın sanmıştı. Yine Nicholsonun kitabinin kirkaltinci sayfasındaki 12
numaralı şu beyt ile başlayan şiir Mevlânâ'nın değil. Oğlu Sultan Veledindir. Zaten
şiirin tac beytinde Sultan Veledin ismi geçmektedir.

‫راكه ديدى جنس زالمكانست‬ ‫هر نقش‬

‫كرنقش رفت غم نيست اصلش جوجاودانست‬

"Bu dünyada gördüğün her şekil, her şey mekansizhk âleminde gördüklerindir.
Eğer burada gördüğün şekil gitti, mahv olduysa, üzülme. Onun asil ebedidir". Bu şiir
Sultan Veled Divani'nin 159. sayfasindadir. Nicholson tertip ettiği bu güzel
antolojinin ön sözünde şunları yazmıştı: "Alti yıl önce iyiliğini ve kahramanca
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

fedâkârlığını hiçbir talebesinin unutamayacağı Prof. Robertson Smith’e doktora tezim

İçin hangi mevzuyu seçmemi münasip gördüğünü sordum. 0 hemen 0/1/61/7-/ 567715-1
7٦6/)/.:-1 yani Mevlânâ'nın lirik şiirini diye cevap verdi. Ben onun verdiği fikri
benimsemeye hazır vaziyette bulunuyordum. Çünkü daha 0 zamanlarda suli
doktrinine karşı çok garip ve karşı konulmaz bir cazibeye tutulduğumu hissediyor-
dum. Bu duygu, bir aşk ve güzellik dininin muayyen bir takım zihinler üzerinde
bıraktığı tesirin neticesi idi. Bunun üzerine Prof. E. G. Browne bana kendi
kütüphanesinde bulunan 109110471-/ Şems-i Tebrizîyi verdi. Ben bu eserin her sahifesi
üzerinde ayn ayn çalıştım. En çok hoşuma giden şiirleri seçtim. Bunların bir kısmını
nazım olarak, bir kısmını nesir halinde tercüme ettim. İşte bu eser, 0 dönemlerin
mahsulüdür. Sufi edebiyatına ve bilhassa Mesneviye daha geniş bir vukuf imkanıyla,
daha evvel çok muğlak görünen parçaların anahtarım bulmuş oldum. Tasavvufla
tükenmez bir hazine ve çeşitli misaller vardır. Ben herşeyi anlamış olmak iddiasında
elbette değilim. Tasavvuf matematik gibi kati neticeler çıkaran bir fen olmadığı gibi,
herkesçe anlaşılabilen bir kainat tarihi de değildir. Bu muammalı ve muğlak uslub ki,
Divan bunun şaheseridir. Başlıca hususları kolay çözülür mahiyette olmasına rağmen,
daima zan ve tahmine müsait zemin bırakacaktır. Vermiş olduğum manalar,
açıklamalar belki bazan sadedden haric olmuştur. Bununla beraber her asrin en büyük
mistik şairi olan Hazreti Mevlânâ'nın daha iyi anlaşılmasına hizmet etmiş olacaktır).
Mevlânâ'nın en güzel şiirlerinden hazırladığı bu destegül ile, Nicholson ilk defa
büyük velinin manevi huzuruna çıkmakta, şükranlarını, aşkını arzetmektedir.
Bu büyük Mevlânâ 29111 bütün hayati boyunca çalışmış, Mevlânâdan aldığı
manevi zevkle, ilhamla diğer mutasavvıflara ve şairlere ait son derece kıymetli
kitapları da İngilizceye tercüme etmiş, boylece irfan sahibi insanlara yol
göstermiştir. Fakat Nicholson'un asil en mühim eseri, alti cildlik Mesnevî-İ Şerifin
edisyon kritiği, tercüme ve şerhidir. 1925 senesinden itibaren sekiz cild halinde
basılan bu eserle, Nicholson Mesnevinin güvenilir tam metnini, tercüme ve şerhini
meydana getirmiş oldu. Nicholson yalnız büyük bir müsteşrik, tanınmış bir alim
değil, büyük bir Hakk 209111 idi. Kendisini tanıyanların ve talebelerinin anlattıklarına
göre Mesnevi dersi verirken göz yaşı döker ve kendinden geçermiş.Evinde şark sitili
döşenmiş odasında mevlevi kıyafeti ile, başına sikke giyerek oturup, Mesnevi şerhini
hâzırlarmış. Nicholson'un bu eseri kirk senede yazdığı söylenmektedir.
Nicholson'dan sonra Cambridge Üniversitesi Şark Dilleri kürsüsünü İşgal eden
A. 1. Arberry de ayni yolda yürüyerek Mevlânâ'nın eserlerinden tercümelere devam
etti. Mevlânâ'nın rubailerini ve /71/1: Mafihini İngilizceye tercüme ettiği gibi,
Mesnevî-İ Şeriften seçtiği hikayeleri İngilizceye çevirerek iki cild halinde neşretti.
Vefatından birkaç sene evvel Arberry yakın bir dostuna şunları söylemişti:
"Hayatımdan geriye kalan senelerimi yalnız Hazreti Mevlânâ'nın eserlerini tetkike
hasr edeceğim. Çünkü Mevlânâ'nın eserlerinde asrımızın hastalıkları İçin ruhani İlaç
ve teselliler bulmak mümkündür".
Bir aralık Türkiyede Türk-ingiliz Kültür Heyeti başkam olan . w. F.
Tomlin'in 1960 senesindeki Mevlânâ ihtifalindeki bildirisinden şu birkaç cümleyi
almakta fayda görüyorum: "Mevlânâda düşüncenin yüksekliğine rağmen müşahhas
muhayyile diyebileceğimiz bir hal vardır. Bunlar insanin ruhuna İşler, okuyanı
kendine çeker. Ben Mevlânâdan parçalar okuduğum zaman, daimi surette Chaucer'i
hatırlıyorum. Ancak İngiliz Edebiyatfnin en mümtaz şairlerinden olan Chaucer
gASYETi VE FİKİRLERİ 257

(134O-l4OO)'de Mevlânâ'nın derin dini görüşleri yoktur, insan hakikat âlemine ^^„1
erişemez. Çünkü Mesnevinin ilk kitabında Mevlânâ'nın dediği gibi "Allah bizim
önümüze bir merdiven koymuştur. Ona adim adim tırmanmalıyız". Mevlânâ'nın
yalnız kendi memleketine değil, hepimize getirdiği hakikati onun Mesnevi sinin
dördüncü cildinde bildirilen şu inançta bulmaktayım "Müminler çok, fakat insanlar
birdir . Ayni hakikate delalet eden, Mevlânâ'nın yukarda bahsi geçen müşahhas
muhayyileye dayanan bir ifadesi ile sözlerime son vereceğim. "Gökteki güneşin ışığı,
aydınlattığı binaların avlularına göre yüzlercedir. Fakat duvarları aradan kaldırınız, bu
08192 parça ışıkların hepsi bir tektir, ayni şeydir". Geçen asırlarda Avrupa milletleri
arasında en çok Fransızlarla münasebetlerimiz olduğu halde, Fransizlar, ingilizler ve
Almanlar kadar Mevlânâ ile ilgilenmemişlerdir. Ancak Fransız seyyahları, Osmanh
şehirlerinde gezerken mevlevihanelerde yapılan semâ ayinleri ile çok
alakalanmışlardır. Hatıralarında bunlardan bahsettikleri gibi, bazı ressamlar da semâ
eden mevlevilerin resimlerini yapmak suretiyle bu ilgiyi artırmışlardır. Bu yüzdendir
ki, Fransız müsteşriki CLHuart 1897 senesinde Konyaya gelerek, Konya hakkında
bir eser yazmıştır. Sonra Eflakî Hazretlerihin Abâh'ânV-Ârj/âı adil eserini de 6/76//
Dervişler namı altında Fransizcaya tercüme ederek neşretmiştir. Onun bu tercüme
eseri Fransız Akademisi azasından olan meşhur edip Maurice Barresin Konyaya kadar
gelmesini sağlamıştır. Hazreti Mevlânâ'nın türbesini ve dergâhını ziyaret etmek
maksadıyla 1919 senesinde Konyaya gelen Barres, Mevlânâ ve mevlevilik hakkında
notlar almış ٧‫ ع‬bunları 1923 yılında Doğu Memleketlerinde Bir Anket namı altında
neşretmiştir. Mehmet Onder Bey bu kitaptan seçtiği bölümleri Mevlânâ'nın
Huzurunda adi ile 1963 yılında Türkçeye çevirerek neşretmiştir.
Maurice Barres, Mevlânâ âşıkı bu Fransız edibi Konya ziyaretine şöyle
başlamaktadır: Yerimde duramıyordum. Biran önce Mevlânâ dergâhını, semâhane ve
türbesini ziyaret etmek, onun ilahi vecdini yaşamak, şiirlerinin nağmelerini duymak
istiyordum. 0 öyle bir dehadır ki, ondan misk, nur, müzik, biraz da garabet dökülür.
Şiirindeki kendine özgü ifade tarzı hareketli ve semâvidir. Okuyucuyu kendinden
geçirir. Okuyucuyu mu? Hayır zaten Celaleddin Rumi eserlerinde semâ ve terennüm
halindedir. Sihirli atmosferine bizi çekmek İçin de elimize bir kitap vermiştir.
Talihim yaver giderse, onun yolunu izleyen müziği ustaca icra ve meşk eden mevlevi
dervişlerini göreceğim. 0 yediyüz yıldan beri kuşaktan kuşağa yaşamakta, mezarının
çevresinde ad) hergün daha artan bir coşkunlukla dile gelmektedir. Ah! ben ne
mutluyum."*
Ayni eserden Asaf Halet Çelebi'nin yazdığı tercümeyi de alıyorum. (Bana gore
şevk, ışık ve neşe âleminin habercileri olarak telakki ettiğim şairlerin, bu ilahi
insanların hiçbirisinin hayati Celaleddin'in hayati ile ölçülemez. Onun ritmine semâ
ve teganni eden dervişlerini gördükten sonra bir Dante, bir Şekspir, bir Göte, bir
Hugo'nun mahiyetinde eksik kalmış birşey olduğunun farkına vardım".**
Barres'in bu eseri Fransada büyük ilgi görmüş birçok Fransız bilgini, edibi,
şairi Mevlânâ'yı tanımıştır. Mme Myriam Harry adındaki bir kadın yazar I956'da
Mevlânâ 66/0/600171 adında bir eseri Pariste yayınladı. Bugün Pariste Prof. Eva de
Vitray Hazreti Mevlânâ ve eserleri üzerinde çalışmakta, kitaplar yazmaktadır.

٣ Hazreti Mevlânâ Hayati ١‫ر‬٥ Eserleri, Mehmet önder, Tercüman Yayını, s. 232.
" Mevlânâ Hayati ve Şahsiyeti, Asaf Halet Çelebi, Kanaat Kitabevi, 5. 50.
258 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

Mevlânâ hayranlarından Prof, irene Melikoff da bu sahada meşgul olmaktadır.

Italyada da Mevlânâ hayranlan yok değildir. Roma Üniversitesi
Profesörlerinden Alessandr Bausani ile Anna Masala'yi hatırlamamız gerekir.
Hollanda'da Prof. Brakell Busy, Dr. Carp Danimarka'da Prof. Asmussen,
isviçrede Prof. Burgel Mevlânâ hayranlan arasrndadrr.
Son yrllarda Ruslar da Mevlânâ ile ilgilenmeye başlamışlardır. Radi Fiş'in
I972'de Rusca olarak Moskovada yayınlanan Mevlânâ'nın Yaşadığı Ortam, Fikirleri
ve Eserleri üzerinde yaptığı geniş araştırma, bu ilginin bir örneğidir
Not: Bu bölümü hazırlarken Sayın Mehmet önder'ün Tercüman Gazetesi
Yayınlarından Hazreti Mevlâna Hayati ve Eserleri kitabından faydalandığım gibi, Sofi
Huri Hanım'ın 1964 temmuzunda çıkan Turk Yurdu Dergisinin Mevlânâ ozel
sayısında bulunan makalesinden istifade ettim.

Mevlânâ ve Goethe'de Bulunan Bazt Ortak Duygular ve

Görüşler

Mevlânâ ile Goethe'nin aralarında hayli zaman ve mekan farkı olduğu halde
neden bazı duygu ve düşünceleri ortaklaşa benimsemişlerdir. Hazreti Mevlânâ'nın
Goethe'den beş buçuk asıronce dünyâyı şereflendirdiği, birisi Anadolu'da, Konya'da
öteki Almanya'da yaşadığı halde, bu iki büyük insan nasıl oldu da ayni görüşleri
paylaştılar?
Bunun iki sebebi vardır: Birincisi gerek Mevlânâ'nın gerekse Goethe'nin huy
ve karakter itibariyle birbirlerine benzeyen yönlerinin bulunmasıdır. Her ikisi de
yaşadıkları çağlardaki çalkantıları hiç içlerine sindirmemişler, tarihi olaylarla içlerini
٣
0 10 120001100 200 191201 .
Mevlânâ'nın yaşadığı devirdeki Moğol istilası ve İç savaşlar, Hz. Mevlânâ'yı
pek ilgilendirmediği gibi Goethe'nin yaşadığı zamanlarda Napolyon savaşları ile
çalkalanan Avrupa, Goethe üzerinde pek etkili olmamıştır.
Nasıl Mevlânâ;
‫من اين وآن ندانم‬
‫سرمست جام عشقم‬

"11, onu bunu bilmem. Ben aşkla sermestim" demişse, Goethe de kendi İç
âlemi ile, kendi içindeki çalkantılarla uğraşmıştır. Hatta bu yüzden, Goethe'nin yurd
severliginden bile kuşkulanmışlardır. Çünkü Goethe'nin kendisi; "Açık ordugahda
düşman ileri karakol atlarının kişnediğini duymak, insani duygulandirabilir, ama bu
hal, benim ne hayatıma, ne de İşime uygun düşmektedir" (Goethe, Salah Birsel,
Milliyet Yayınlan sahife 84, 1972).
Goethe, bir yere bağlanıp kalmamıştır, "ölçüsüz duygulara malik olmak,
sırlarla dolu bulunmak, daima ileri gitmek, Goethe'nin en önemli hususiyetlerinden"
(/10141 tercümesi ön sözü Semiha Gokmil sahife XI, 1935)
Bu huy aynen Mçvlânâ'da da vardır. Mevlânâ' da bir yere takihp kalmamıştır.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫هر روزمرا ازتو مسا فات نوست‬

"Her gün benim İçin yeni bir yola çıkmak yeni mesafeler almak gerek-
mektedir" demektedir.
Ariflerin Menkıbelerinde görüldüğü gibi Mevlânâ'nın müridlerinden çoğu
basit insanlardı. Onun etrafında toplananlar, zengin kişilerden, emirlerden çok basit
sanat erbabı kişilerdi. Çünkü zenginler ve yüksek makamlarda bulunanların çoğu
benlik sahibi, kendini beğenmiş kişilerdi. Mevlânâ fakir insanların ve kalbi klilk
kişilerin yanında idi. Goethe de "önemli kişilerden çok, basit insanlarla İlişki
kurmayı severdi. 0 hiç bir vakit halkı küçümsemezdi. Yüksek tabaka insanlarla
düşüp kalkmaktan hoşlanmazdı." (Goethe, Seçmeler Salah Birsel sahife 125)

Mevlânâ gerek Divarı-ı Kebirinde ve gerekse Mesnevi'sinde ve diğer eserlerin-

de hep insani anlamağa, insanda bulunanı açıklamağa uğramıştır. Bilhassa Mesnevi'de
Kuran 'dan, hadisler’den, tarihten, Kelile ve Dimne'deki hayvanlara ait efsanelerden
konular alarak, onlan kendi duygu ve düşünceleri ile kendi İlhamı ile İşlemiş,
güzelleştirmiş, herkesin anhyacağı, yararlanacağı bir şekilde ortaya koymuştur, o,
bütün eserlerinde halka yararlı olmayı düşünmüş ve insanlarda kusur aramamıştır, hoş
görür!ükle bütün insanları sevmiş, insanlara insani sevdirmeğe çalışmıştır. Boylece
o, herkesin, her devrin sevgilisi olmuştur. Devlet Şah'ın dediği gibi;

‫ نزد مهه طائفه مقبول بوده‬،‫در مذهب ها ستوده‬

"Her mezhep erbabı Mevlânâ’yı sevmiş, övmüştür, her kesin makbulü

olmuştur". (Tezkire-i Devlet Şah, Semerkandî s. 213). Bu yüzdendir ki Mevlânâ'nın
tabutu arkasında Müslümanlar gibi Hiristiyanlar ve Mûsevîler de gözyaşı
dökmüşlerdir.
Goethede mükemmel seziş kabiliyeti ile elde ettiği bütün bilgiler, hayat
tecrübelerini tarihten, efsanelerden, yabancı eserlerden aldığı ilhamları, daima hoşa
gidecek, akla uygun gelebilecek bir şekilde işleyerek ortaya koymuştur. Bu sebeple
eserleri, yalnız bir insani, bir milleti değil, bütün insanları, bütün milletleri çekecek,
unsurlarla cazibelerle doludur. (Tercüme Dergisi 949, özel sayı 2).
Bu iki büyük insani fikir ve duygu bakımından birbirine yaklaştıran
sebeplerden biri yukarda arz ettiğim karakter ve huy benzerliğidir. Fakat asil önemli
sebep, Goethenin islâmiyete ve Hz. Muhammed'e karşı duyduğu hayranlıktır. Elbette
îslâmiyeti ve Hz. Muhammedî seven bir mütefekkir, bazı hususlarda Mevlânâ gibi
düşünecekti, onun gibi hissedecekti. Gerçekten Goethe hakki ve hakikati seven, irfan
sahibi bir insan olduğu İçin, 0 bazı AvrupalI yazarlar gibi, dinî taassuba kapılarak
şarkı ve İslâmiyet‫ ؛‬hor görmemiş, insanları batılı, doğulu diye de ayırmamıştı. 0,
"Kendi benliğini ve beşer tabiatım hakkıyla tanıyan bir kişi bilir ki, bati ve doğu
birbirine bağlıdır ve ayrılmaları mümkün değildir" diye fikir yürütüyordu.
Halbuki batılı milletlerin çoğu, yurdlan, harplerle, istilalarla harabeye donen,
fena idareciler yüzünden geri kalan, medeniyetten uzak düşen şark milletlerini,
bilhassa müslümanlan hor görür olmuşlardır.
260 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNA

"Terazinin bir gözüne Felemengi, bir gözüne de Hindistan'ı, Cavayı ve

Sumatrayi koyunuz, Felemenk ağır basar, çünkü AvrupalIdır", diye fikir yürütenler
görülmüştür. Günümüzde bile, senelerden beri çırpındığımız halde bizi Avrupa
birliğine almamalarının sebebi nedir?
İşte din, mezhep, irk farkı gözetmeden bütün insanları bir gören, kardeş sayan
Mevlânâ ile Goethe'nin görüşleri, bugün dünyaya hükmeden güçlü devletlerin
idarecileri tarafından benimsenmiş olsa idi, savaşlar durur, insanlar birbirini vurup
geçmezlerdi. Açlık, zulum, tahakküm, hapisler, sürgünler, katliamlar dünyada
görülmezdi.
Goethe'nin şarka ve İslâma yönelmesi ve ömrünün sonuna kadar islâmiyetle
ilgilenmesi, bilhassa, "insanlık tarihinin büyük filozoflarının düşüncelerini derleyen
Alman bilgini Herder (1744-1803)1 etkisi ile olmuştur.
Goethe, Kur'an-1 Kerim in Almanca ve Latince tercümelerini okuduğu zaman,
Kur'ariin bazı ayetleri ile adeta büyülenmiştir. Onlan, kendi görüşüne, sezişine göre
tefsir etmiş, onların zevkine varmıştır.
Islâmiyete karşı duyduğu hayranlık dolayisiyledir ki Islâmm büyük
Peygamberi Hz. Muhammed hakkında, bir de piyes yazmıştır. Bu piyeste Hz.
Muhammed İçin çok samimi, çok övgülerle dolu parçalar vardır. Halbuki Goethe
doğduğu zaman 55 yaşında olgun bir insan olan Fransız mütefekkiri Voltaire (1 694-
1778)'de.Mahomet adil bir piyes yazmış, fakat papadan korktuğu ve Hıristiyanlık
taassubuna kapıldığı İçin, bu piyesinde Peygamber Efendimiz'i hicv etmiştir.
Hz. Mevlânâ'nın çağdaşı olan Dante (1265-1321)0٥ meşhur Divinia
Komedia'smda, hırıstiyanlığın etkisi altında kalarak, âlemlere rahmet olan İslâm
Peygamberine Cehennemde yer vermişti. Hakki ve hakikati seven Goethe ise, din
tesirine kapılmadan, İslâm peygamberine cehennemde değil gönlünde yer vermişti.
Goethe, hangi millet olursa olsun meşhur kişilerin eserlerini okumaktan zevk
alıyordu. Tanınmış tarihçi Hammer'in Almanca'ya tercüme ettiği 512211 Hafız'ın
Divan'mi okumuş hayran olmuştu. Hafız'ın 0 kadar tesiri altında kalmıştı ki, onun
gibi lirik şiirleri yazmaya karar vermişti.
Hafızı taklid ederek dört sene İçinde yazdığı şiirleri Batılı Bir Yazarın Doğulu
Divani (1814-1818) adi altında yayınlamıştı. Hafızın ne kadar etkisi altında kaldığını
kendisi şu sözlerle itiraf etmektedir;
"Hafız'ın şiirleri bana 0 derece müessir oldu ki onların tesiri ile yerimde
duramayacak kadar heyecanlandım. Kendi şiirlerimle 0 büyük insana mukabele etmek
suretiyle ancak kendimi zabtetmeğe muvaffak oldum”. Goethe, Bir Dehanın /077167771,
Hasan Ali, Remzi Kitabevi 1932 Sahife 370).
9112211 Hafiz gibi büyük bir şaire gönül veren, islâmiyete ve İslâmın
Peygamberine bu kadar yakın olan Goethe, elbette Hakk âşıkı, insanlık âşıkı Hz.
Mevlânâ'yı bulacaktı. Nitekim 949 senesinde Milli Eğitim Bakanlığınca Goethe'nin
adına yayınlanan 49-51 sayılı Tercüme Dergisi'nin 165'inci sahifesinde Ergun
Gokemze tarafından tercüme edilen bolümde aynen şöyle denmektedir. "Celaleddin-i
Rûmî Divani hakkında Goethe'nin notlarından; gerçek şair, daima kendini kâinatın
İhtişamı ile doldurmağa davet olunmuş hisseder. Bu sebepledir ki onun, çıkışmaktan
çok, övmeğe meyli vardır." Ayrıca biraz önce arz edildiği gibi, Hafızı taklid ederek
yazdığı Batılı Bir Yazarın Doğulu Divani adil kitabinin 46161 sayfasında Mevlânâ'nın
dilinden şu rubâ’iyi yazmıştır.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

"Ver west du im der welf sie flueht 215 traum du neisest Gueschich bestimmt
raurn Nicht Hitze, kaite micht venmagst du fest gu haltern und was die bluht,
sogleich wird es vessaltem".
"Sen, dünyada huzur arıyorsun, rahat ömür sürmek istiyorsun. Halbuki cihan,
bir rüya gibi hızla geçip gitmektedir. Seyahat etmek, gezip dolaşmak istiyorsun.
Talih, kader sana çelme takıyor, seni bırakmıyor, ne soğuğa ne de sıcağa
dayanabiliyorsun. Bunlara hakim olamıyorsun. Koklamak istediğin çiçekler hemen
soluyor". (Dr. Abdullah Cevdet, Dilmest-i Mevlânâ, 1921, s. 127).
Mevlânâ ile Goethe'nin ortak duygulan ve düşünceleri arasında, kadm
hakkmdaki görüşlerindeki benzerlik insani şaşırtmaktadır. Goethe, Faust adil eserinde,
Mevlânâ'nın kadm hakkmdaki şu meşhur beytini âdeta açıklamış, şerh etmiştir;

‫يرتو حقست آن معشوق نيست‬

‫خالقست آن كوييا مخلوق نيست‬

"Kadm sadece sevgili değildir. Hakk'm nurudur. Sanki o, mahluk (yaratılmış

varhk) değil, hâlık (yaratıcı)dır."
Goethe'nin altmış üç yıllık emeğinin mahsulu olan /0115/ Trajedisi' nin ikinci
bölümündeki 17'nci tabloda bir anneler sahnesi vardır. Bu anneler sahnesi tablosu
baştan başa semboliktir. Mitolojik bir inanca dayanan Goethe, annelerin normal birer
kadm değil de, birer tanrıça olduklarım ileri sürüyor. Bu sahne şu suretle açıklanıyor:
Üzerinde yaşadığımız şu yuvarlak dünya İÇİ boş bir saha olarak tasavvur edilir
ve ayni yöne doğru binlerce kilometre gidildiği halde, hiç bir cisme hiç bir varlığa
rastlanmayan bu sonsuz ve karanlık saha. Faust'un hayal ettiği bilinmez anne
tanrıçalar yurdudur. Onlar zaman ve mekan haricinde yaşarlar. Zaman haricindedirler.
Çünkü doğan güneşten, aydan haberleri yoktur. Gece ve gündüz değişimi yapan hiç
bir yıldız onlan aydınlatmaz. Mekân haricindedirler. Çünkü, yanlarında onlan saran
hiç bir varhk, somut, müşahhas hiç bir şey yoktur. Boylece ebedi yalnızlık ve
karanlıkta karar kılmış olan anneler, yaratıcı varlıklardır.
Onlar, yaratan ve saklayan kuvvetlerdir. Yeryüzünde canh ve şekli olan her
varlık, 0 kuvvetlerden gelir. Bir vakitler var olan ve var olacak bütün ruhlar ve
şekiller onların sonsuz yurtlarında, bulutlar halinde dolaşırlar ve anneleri ararlar.
Hulasa; yeryüzünde bütün canh varlıkların doğumu, büyümenin, ölümün ٧‫ث‬
yeniden hayata gelmenin ebedi değişimi, annelerin ardi arası kesilmeyen İşleri ve
güçleridir. Yeryüzünde yeniden hayat bulan, her varlığı meydana getiren, doğuran dişi
olduğuna göre, bu yaratıcı kuvvetleri kadm olarak düşünülmüş olması hakli ve
yerindedir. Bu itibarla "Şerefli Anneler" adının onlara verilmesi sebepsiz değildir.
Goethe, Faust trajedisini yine kadm mevzu‘u ile ilgili şu mısralarla
bitirmiştir. Konu ile ilgili olduğu İçin alıyorum.

"Ebedî kadınlıktır
Bizi göklere çeken"

Bu beyitlerin şerhini, hem Mevlânâ'nın hem de Goethe'nin âşıkı olan ve

Goethe'nin bir çok eserini Türkçe'ye tercüme ettiği İçin Alman Hükümeti tarafından
262 HAZRET! MEVLÂNÂ

kendisine "Goethe Nişanı" verilen muhterem ablamız, büyüğümüz merhume Seniha

Göknil hanımefendinin 1935 0٥ basılan /014/ tercümesinin önsözünden aynen
alıyorum;
"Kadın, kendinden kendi benliğinden erkekten daha çabuk yükselir. Çünkü
kadın, erkekten daha çok hayata ve tabiata yakindir. Kadın, kendinde fanilikte,
sonsuzluğun birliğini şekillendirir, gerçekleştirir. Halbuki erkek, fanilikte,
sonsuzluğun arsasındaki ahengsizliği daha çok görür. Kadın erkeğe göre hassastır,
kalbi sevgi ile doludur. Erkekde, muhakeme, bilgi açık vicdan ve vazife gayreti
vardır.
Kadın erkeğe güzellik ve sevgi âlemini açar. Erkek, aksine hayatin karışık
belirsiz karakterini, varlığın korkulu ahenksizliğini daha kuvvetle görür. Hayatin
ahenksizliğinden kurtulmak İçin onda daha ızdıraplı bir didinme vardır, o, daha ağır
hatalarının, daha şiddetli bunalımlarının etkisi altındadır, o, kadından daha çok
tereddütler içindedir. Gayeye güçlükle erişir ve ahengi bulmakta geç kahr. Eğer
erişebilirse bu çetin ve feci mücadeleler bahasına olur.
Sevgi ve güzelliği tecessüm ettiren kadın, bilakis kendinde ahengi daha
kolaylıkla gerçekleştirir. Çünkü kadm daha sadedir ve kendi kendini müdrik olduğu
âlemden ziyade, müdrik olmadığı âlemde yaşar. Onun içindir ki hayatin kanuni
tezadlan ile çarpışan ve ahenk tesirinde güçlüğe uğradığı İçin daha çok eziyet ve
izdirap çeken erkek, kadında, kendini ahenge eriştirir. Allah ile uzlaştıran yol gösterici
ve ona zafer vaad eden teselli ediciyi bulur.

Hazreti Mevlânâ'ya Göre Mûsikî ve Semâ

Mevlânâ'nın mûsikî ve semâ hakkmdaki görüşünü kendi mübarek ağzından

dinleyelim:
‫يس حكيمان كفته اند اين لحنها‬

‫از دوار جرخ بكرفتيم ما‬

‫بانك كرد شهاى جرخست اين كه خلق‬
‫مى سرايندش بطنبور وبحلق‬
‫بوده ايم‬.‫ماهمه اجزاى آدم‬
‫دربهشت آن لخها بشنوده ايم‬
‫كرجه برما ريخت آب وكل شكى‬
‫يادمان آمد از آنها جيز كى‬
‫بس غداى عاشقان آمد سماع‬
‫كه در وباشد خيال اجتماع‬
‫قوتى كيرد خياالت ضمير‬
.‫بلك صورت كردد بانك وصفير‬
(Mesnevi, IV, 5.733)
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 263

"Çok bilgili kişiler: Bu güzel sesleri, bu mûsikî nağmelerini göklerin

dönüşünden aldık, demişlerdir. Halkın tanburlarla, mûsikî aletleri ile çaldıkları ve
ağızları ile söyledikleri bu hoş sesler göklerin dönüşünden alınmadır. Biz hepimiz
Adem'in cüzleri idik. Cennette 0 nağmeleri dinledik. Gerçi su ile topraktan yaratılmış
bu ten kafesine girmek, balçığa bürünmek, ruhumuzu şüpheye düşürmüş, bizi
yanıltmıştır. Fakat ne de olsa, 0 nağmeleri birazcık olsun hatırlıyoruz. îştc bu
yüzdendir ki, semâ âşıklara gıdadır. Çünkü semâda kalp huzuru ve AHah'ı hissetme,
sevgiliyi bulma hayali vardır. Biz 0 güzel sesleri dinlerken, gönlümüzdeki hayaller
kuvvetlenir, hatta hayaller 0 güzel seslerden, nefhalardan suretlere bürünür.”
Hazreti Mevlânâ'nın yukardaki Mesnevi beyitlerinde, insan oğlunun çok eski
devirlerinden beri mûsikî hakkında duyduğu hayranlığı, Hakka karşı duyulan bir
özlemin ifadesi olarak tavsif etmesi de insani duygulandırmaktadır. Gerçekten tarihin
kaydettiği en eski devirlerden beri insanlar mûsikînin etkisi altında kalmışlardır.
Hint Mitolojisinin Apollonu sayılan esmer, güzel bir delikanlı şeklinde
yeryüzüne inen Krişna'nm sihirli kaval sesini duyan kızlar, kadınlar, büyüleniyor,
evlerini bırakarak Tann Krişnayı görmek İçin ormanlara koşuyorlardı. Boylece onlar
mûsikînin tesiri ile korkudan, endişeden, üzüntüden, yorgunluktan kurtuluyorlardı.
Yunan Mitolojisinin en son kahramanı TrakyalI Orpheus çenginden 0 kadar hoş
sesler çıkarırdı ki, yırtıcı hayvanlar inlerinden çıkıp, onun dizleri dibine yatarlardı. 0
çengini çalmaya başlayınca yalnız hayvanlar, kuşlar değil, ağaçlar bile heyecandan
titrerler, kayalar bile yerlerinden kopar ona doğru yuvarlantrlardı.
Hazreti Davud'un sesi de pek güzel ve etkili idi. 0 Mezamir'ini okumaya
başlayınca, ırmaklar akmaktan vazgeçermiş de Hazreti Davud'un sesini dinlerlermiş.
Uçan kuşlar yere düşermiş, ağaçlar secdeye kapanır ve hatta hayvanlar uysallaşırmış.
Ötelerden haberleri olmadığı İçin, daha doğrusu mûsikînin cennette dinlenilen
nağmelerin hatırası olduğunu bilemedikleri İçin eski insanlar, ruhlarını
heyecanlandıran bu güzel sesleri efsanelerle yorumlamışlardı.
Evet, Mevlânâ'nın buyurduğu gibi mûsikîde ötelerden gelen sesler vardır.
Mûsikî dinlerken gönlümüzde birşeyler uyanıyor. Güzel sesler, nağmeler bizi bizden
ahyor. Biz kendimizi unutuyoruz. Sanki bilemediğimiz, mahiyetini anlayamadığımız
gizli ve esrarlı bir âleme varmış gibi oluyoruz. Biz sanki şu ten kafesinden
kurtuluyor, temizlenmek İçin göklere doğru kanat çırpıyoruz. Biz bambaşka bir varhk
oluyoruz, içimizde, ayn düştüğümüz ezeli sevgilinin özlemini duyan, dünya
gurbetinin açlığını hisseden birisi ağlıyor. Hazreti Mevlânâ'nın âşıklara gıda olarak
tavsif ettiği semâ nedir?
Semâ, mûsikî namelerini dinlemeye, dinlerken vecde gelip harekette
bulunmaya, kendinden geçmeye uyamp dönmeye denir. Sufilere göre .;enıâın msan
ruhu üzeri ilde türlü tesirleri vardır, insanin Allaha olan aşkını kuvvetlendin r.
kendisinde türlü haller husule gelir. Bu haller kalpteki kötülükleri temizler ve nihayet
insani müşahede ve mükaşet'e mertebesine ulaştırır. Bir bakıma semâ, Hak âşıkının
Allaha karşı duyduğu sevgiyi, heyecanı, hareket halinde, dönme halinde ifade etmesi,
açığa vurmasıdır. Boylece semâ dervişi kendinden, kendi varlığından kurtarmakta,
manen Hakka yaklaştırmaktadır. Sanki benlik yumurtası içindeki civciv yumurtayı
delmeye çalışmakta, ten kafesinde mahpus ruh kuşu, göklere yükselmek İçin kanat
çırpmakta, balçığa şaplanmış kalmış olan ilahi emanet, balçıktan kurtulmak İçin
hamle yapmaktadır. Semâ mûsikînin tesiri altında kalarak gönülde Hakki bulmak.
 hazreti MEVLANA

heyecana kapılmak ve pervaneler misali dönmektir. Bu dönüş yalnız bedenle dönüş

değildir. Gönülle, ruhla, aşkla, imanla, maddi ve manevi bütün varlığı ile dönüştür.
Bu dönüşte Hakk âşıkı, mevhum varlığından, kendi benliğinden kurtulur da Allahta
yok olur. Cüzün külde kaybolması, bir zerrenin dönerek titreyerek güneşe doğru
yükselmesidir. Gönlünü kirli isteklerden temizlemiş, abdest almış, kefene bürünmüş
bir gerçek semâzen, mutribin ilahi nağmelerine uyarak dönerken artık 0 kendinde
değildir. Semâın dışında bulunanlar semâ edenlerin döndüklerini görürler amma,
bilmezler ki, semâ edenlerin kendileri orada yoktur. Semâzenlerin hayalleri
görülmektedir. Onların gerçek varlıkları kendilerinden kurtulmuşlar, ötelere
gitmişlerdir. Bu cümleleri ezberlemiş gibi, semâ hakkında söylenen basma kahp
sözler, sik sik tekrarlanan ifadeler olarak kabul ederseniz, hataya düşersiniz. Eğer
başınızda bir ağırlık yoksa, üzüntünüz mevcud değilse, huzur İçinde iseniz, bir semâ
töreninde bulunduğunuz zaman mutribin ilahi nağmelerine uyarak semahanede
semâzenler uçuşurken, ruhen siz de semâ eder gibi olursunuz. 0 dönüşler. 0 ahenkler
sizi sizden ahr, siz de ötelere gidersiniz. Siz semâ dışında bulunduğunuz halde bunları
duyarsınız. Ya İçinde olsanız neler duyarsınız'? Birçoklan semâı anlatmışlardır. Semâ
hakkında güzel sözler söylemişlerdir. Fakat yine semâı en güzel anlatan, duyan ve
duyuran Hazreti Mevlânâ olmuştur. Firuzanfer merhumun bastırdığı Divan 'da
bulamadığım bazı el yazması mecmualarda bulunan Hazreti Mevlânâ'ya ait olduğu
bildirileri şu gazel semâı ne güzel tasvir etmektedir:

‫دانى سماع جه بود ؟ صوت بلى شنيدن‬

‫ازخويشتن بريدن باوصل اورسيدن‬
‫دانى سماع جه بود ؟ احوال دوست ديدن‬
‫ازبردهاى الهوت اسرار حق شنيدن‬
‫دانى سماع جه بود ؟ بى خود شدن زهستى‬
‫اندر فناى مطلق ذوق بقاجشيدن‬
‫دانى سماع جه بود ؟ درييش ضرب عشقش‬
‫سررا جوكوى كردن بى ياوسر دويدن‬
‫دانى سماع جه بود؟ درد ودواى يعقوب‬
‫بوى وصال يوسف از بير هن شنيدن‬
»‫دانى سماع جه بود؟ سر «زلى مع الله‬
‫آنجاملك بكنجد بى واسطه رسيدن‬
‫دانى سماع جه بود؟ مانند شمس تبريز‬
‫جشمان دل كشودن انوار قدس ديدن‬

"Semâın ne olduğunu biliyor musun? "Allah'ın ben sizin Rabbiniz değil

miyim?" sorusuna ruhların; evet Rabbimizsin deyişlerinin sesini duymak, kendinde
geçmek, Rabbine kavuşmaktır.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Semâm ne olduğunu biliyor musun?

Semâ, dostun hallerini görmek, lahut perdelerinden Hakk'm sırlarını
duymaktır.
Semâın ne olduğunu biliyor musun?
Kendindeki varlıktan geçmek, mutlak yoklukda, zevalsiz, devamlı varhk tadını
tatmaktır.
Semâın ne olduğunu biliyor musun?
Dostun aşk vuruşları, darbeleri önünde başını top gibi yapıp, başsız, ayaksız
dosta koşmaktır.
Semâın ne olduğunu biliyor musun?
Yakub'un derdini ve devâsını bilmek, Yusufa kavuşma kokusunu, Yusufun
gömleğinden koklatmaktır.
Semâın ne olduğunu biliyor musun?
Musa peygamberin 25251 gibi heran Firavun'un sihirlerini yutmak, yok
etmektir.
Semâın ne olduğunu biliyor musun?
"Benim Allah ile öyle bir vaktim vardır ki, 0 vakitte ne Allaha yakın bir
melek, ne de bir peygamber aramıza girer" hadisinde buyrulduğu gibi, semâ bir sırdır.
İşte meleğin bile sığmadığı 0 yere vasıtasız varmaktır.
Semâın ne olduğunu biliyor musun?
Semâ Şemsi Tebrizi gibi, gönül gözlerini açmak ve kutsi nurları görmektir).
Şu Mesnevi beyitlerini dikkatle okuyalım da Hazreti Mevlânâ'nın semâ ve mûsikî
hakkmdaki görüşlerini anlamaya çalışalım:

‫دست ىم زد جون رهيد ازدست مرك‬

‫سزبو رقصان در هوا جون شاخ وبرك‬
‫شاخ ويرك ازحبس خاك آزاد شد‬
‫رس برآورد وحريف باد شد‬
‫بركها جون شاخ را بشاكفتند‬
‫تابباالى درخت اشتافتند‬
‫با زبان شطأه شكر خدا‬
‫مى سرايد هر بر وبركى جدا‬
‫بيزبان هر بار وبرك وشاخها‬
‫ميسرايد ذكر وتسبيح خدا‬
‫كه بيرورد اصل مارا ذوالعطا‬
‫تادرخت استغلظ آمد واستوى‬
‫جانها بسته اندر آب وكل‬
‫جون رهند از آب وكلها شاد شوند‬
‫درهواى عشق حق رقصان شوند‬
‫همجو قرص بدر بى نقصان شوند‬
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫جسمشان رقصان وجانها خود مبرس‬

‫وآنك كرد جان از آنها خود مبرس‬
(Mesnevi, 1,5.1341)

"Ölümün pençesinden kurtulduğu İçin el çırpıyor, dallar ve yapraklar gibi

havada oynayıp duruyordu.
Dallar, yapraklar toprak hapsinden kurtulunca, başlarını yükseltir, rüzgârın
dostu olur, onunla oynaşırlar.
Yapraklar daldaki tomurcuklan yanp çıkınca, ağacın tepesine kadar tırmanırlar.
Her yaprak, her meyve tomurcuğun dili ile Allah'ın şükrünü terennüm eder.
Dilsiz, dudaksiz her dal, her yaprak, her meyve AHah’1 zikr ve tesbih
etmektedir.
Onlar şöyle diyorlardı: 0 lutuflar, iyilikler sahibi Allah, bizim gökümüzü
besledi ve gökten sağlam ağaç yetişti, kalınlaştı, doğrulup, yükseldi.
Su ve çamur İçinde olan canlarda su, çamur bataklıklarından kurtulunca
gönülleri sevinçle, neşe ile dolu bir halde,
Hak aşkının havasına uyarlar da, raks ederler, oynarlar, bedir halindeki ay gibi
noksansız bir hale gelirler.
Onların tenleri, vucudlan rakseder, oynayıp durur, Ya canlan ne haldedir?
Onların canlarının nasıl olduğunu sorma. Hele kendisinde cismaniyet kalmamış,
tamamıyla ruh kesilmiş olanlara gelince, onlan hiç sorma. Onlan anlatmaya imkan
yoktur."
Sema yalnız Hazreti Mevlânâ'ya yahut mevlevilere ait değildir. Ebu Said
Ebu'l-Hayr (967 - 1049) zamanında semâ toplantıları yapıldığından bahsedilmektedir.
Hemen hemen bütün sufilerce benimsenen ve bir vecdin neticesi olan semâın
muhtelif tarikatlarda ne şekilde yapıldığına dair henüz tam bir tetkik yapılmamıştır.
Ancak Halveti Tarikatının bir kolu olan Gülşeni Tarikat! gibi bazılarında mevlevi
semâı benimsenmiştir.
Esasi mûsikî ve raksa dayanan semâın, din ile bağdaşıp bağdaşmadığı
meselesi, uzun müddet münakaşa mevzuu olmuş ve olmaktadır. Günümüzde bile
Hazreti Mevlânâ'ya semâı yakıştırmayanlar ve Hazreti Mevlânâ'nın semâ etmediğine
inananlar vardır. Mevlânâ'nın eserlerini ve 0 devirlerde yazılmış 51/70/150/017" gibi ana
kitapları ve Sultan Veled'in eserlerini okumayanlar, semâın Mevlânâ ile ilgisi
olmadığını ve semâ ayinlerinin Mevlânâdan sonra yapıldığını iddia edip
durmaktadırlar. Bazdan da mûsikîye ve semâa rağbet ettiği İçin Mevlânâyı reformcu
saymaktadırlar. Bunlar hatalı görüşlerdir. Kendisini Kur 'anin kulu ve kölesi ve
Hazreti Muhammed'in ayak bastığı yer sayan Hazreti Mevlânâ kil kadar
peygamberimizin izinden ayrılmamıştır. Bilakis yayıldığı yerlerde Îslamî olmayan
inançların, âdetlerin etkisinde kalarak, çok sevdiği peygamberinin yolundan ayrılan
İslamiyet‫ ؛‬esas yoluna koymaya çalışmıştır.
Mesnevî-İ 567/1 dikkatle okuyanlar, bu mübarek kitapta Hazreti Mevlânâ'nın
Mutezile İnançları ile nasıl mücadele ettiğini, sadece şekle, gösterişe takılıp kala, esas
ruha inemeyen ham sofularla uğraştığını ve islamiyeti taklitten tahkike götürmeye
gayret sarfettiğini göreceklerdir.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Dinimiz mûsikîyi men etmemiştir ki, güzel sesin Kur'an-1 Kerim 'de övül-
düğü, kötü sesin hoş görülmediği (31/19) heyan buyurulmustur. Peygamberimizin
bizzat seyrettiği birkaç raksı hoş karşıladığı Mevzûâlü'l-ulüm'da ((‫ن‬. II, s. 549‫ر‬
kayıthd:• Peygamberimiz, Hazreti Ebu Bekir ile beraber Mekkeden ayrılarak
Medineyi şereflendirdikleri zaman Medineli bazı güzel sesli kadınların defi çalarak:
‫( طلع البذر علينا‬Bizim üstümüze ay doğdu) diye şiirler söyledikleri malumdur. Yine
tarih kitapları ilk mescit yapılırken, ashabın taş ve kerpiç taşıdığı, peygamber
efendimizin de onlara yardim ettiğini, bu İşte çalışırken ashabın hep bir ağızdan
söyledikleri şiirlere peygamberimizin de iştirak ettiğini yazmaktadır. Hatta bu okunan
şiirleri tarihçiler kaydetmişlerdir.
"Her şeyin bir süsü vardır, 0 147" "0721 süsü de güzel sestir" diye buyuran
peygamber efendimizin Mekkeyi feth ettiği gün, feth suresini deve üstünde nağme ile
okuduğunu Müslim (.11. 5. 193) haber vermektedir. Mûsikî zahidin zühdünü artırır.
Zunnun Hazretlerine göre"Mûsikî kalbi AHah'ı aramaya sevkeden ilahi bir tesirdir.
Onu gönülden dinleyenler Allah'a vasıl olurlar". Şiir ve mûsikînin insan ruhuna
yapmış olduğu tesiri, insani zevk ve heyecana düşürmesini göz önünde tutan sufiler.
çok eski zamandan beri semâın haram veya helal olduğunu incelemişler. Sahabeden
Enes, Cafer oğlu Abdullah, Ömer oğlu Abdullah'ın, tabiiden de birçok kişilerin
semâın helal olduğunu kabul ettiklerini söylemişlerdir, imam Şafii Hazretleri (v.
819) de semâı erkeklik şerefini kırmadıkça caiz gördüğünü, haram olan semain kötü
niyetle olan ve kötülüğü kamçılayan semâ olduğunu bildirmiştir. fGolpinarh,
Mevlevi Adap ve ///(01/1/, s. 50) Mesnevi şarihi Ankaravî merhum da: "imam Gaztili
buyurdu ki; Hakkin likasına müştak olan, AHah'ı seven âşık nereye bakarsa, orada
Hakkin kudret ve güzelliğini görür. Kulağına hoş gelen her seste de Hakkin lutfunu,
İhsanını bulur. Bu sebepler ki, sema Hak âşıkının şevkini, heyecanım, aşkını anırır,
kalbini tutuşturur." (1/1466616، 5-50/712, 5. 26)
Muhyiddin Arabî Hazretleri'nin /14110//161/-« ٨/0/٨/١ adil meşhur eserinin
sonlarındaki bir bolümde şöyle bir vakadan bahsedilmektedir: Şeyh Cafer ismindeki
bir zat diyor ki: Biz Cüneyd-İ Bağdadî ile hacca gidiyorduk. Yolda Tur Dağına çıktık.
Hazreti Musa'nın oturduğu yerde oturduk, o mübarek yerin, Tur Dagı'nın tesiri
altmda kaldık. Orada bizimle beraber dağa çıkan güzel sesli bir şarkıcı vardı. Hazreti
Cüneyd o şarkıcıya birşey okuması İçin İşaret etti. 0 öyle dokunaklı bir beyit okudu
ki, Cüneyd onu işitince vecde geldi, semâa başladı. Biz de onun gibi vccde geldik,
semâa başladık. 0 hale geldik ki yerde miyiz, gökte miyiz? bilemedik. (0) civarda bir
kilise vardı. Orada münzevi bir rahip bulunuyordu. Rahip kiliseden çıktı, bize
seslendi. Biz cevap vermedik, o tekrar "Ey müslümanlar, bana cevap verin" diye
tekrar bağırdı. Biz öyle kendimizden geçmiş bir halde idik ki. hiç birimiz ona cevap
veremedik. Rahip dayanamadı, üçüncü defa "Allah aşkına cevap verin, neden sesiniz
çıkmıyor” diye bağırdı. Yine bizden cevap veren olmadı. Sonra biz. semâ etmeden
yorulduk, kendimize geldik. Cüneyde rahibin bize seslendiği "Allah aşkına cevap
٦٥٣:٣" dediği halde cevap vermediğimizi söyledik. Bunun üzerine Cüneyd rahibi hana
getiriniz diye ricada bulundu. Rahibi çağırdık. Geldi. Bize selam verdi. "Şeyhiniz
kimdir" diye sordu. Cüneydi gösterdiler. Bunun üzerine rahip Cüneyde hitaben: Bu
yaptığınız hareket, yani semâ sizin âdetiniz midir? Dininizde bu var mıdır'.' Sizin
hepiniz sema eder misiniz? diye sordu. Cüneyd Hazretleri ‫ الن‬cevabi verdi: Sema
bizim dinimizde bir kısım halka mahsustur. Yani bütün müslümanlar semâ etmezler.
268 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Bazılarımız sema ederiz. Rahip: Ne niyyetle sema edersiniz'? dedi. Allahtan birşey mi
niyaz edersiniz? içinizde ferahlık duymak, neşelenmek İçin mi döner, durursunuz?
Ciineyd: Ruh âlemindeki "Ben sizin Rabbiniz değil miyim?" manevi hitabının
zevkini bulmak İçin semâ ederiz cevabma verdi. Rahip: Bu güzel sesler nedir? dedi.
Cüneyd: Bu güzel sesler bize ezelî nidayı hatırlatmakta, bizi kendimizden
geçirmektedir. Güzel sesler susunca biz de tekrar kendimize gelmekteyiz. Bu hal
rahibe dokunur. Orada müslüman olur .(Risaletu /1/146 6 012 5-507714, s. 13-14)
Mevlânâ'nın çağından biraz önce yaşayan ve onunla çağdaş bulunan sufiler de
semâı ehline helal görmekteler. Kendileri de semâ etmekteler. Gazali (٧.101 ‫اا‬1( //2‫(ر‬
6/1677716 6/-/91/7 kitabında semâ İçin ayn bir bab ayırmıştır. Kardeşi Ahmed Gazalî
(v. 1123) semâa pek düşkündür. (Lâmiî Nefehât Tercümesi, s.404). Aynu'l-kuzat
Hemedani (٧.1 138) Ahmed Gazalî ile raksetmektedir. Sinâî (٧. 1127), Attar (٧.1227)
ve onun halifesi Mecdeddin Bağdadî (٧.1219) semâ ederler. Evhaduddin Kirmani
(V.1237) semâ ederdi. Lemeat sahibi Fahreddin Irakî (٧. 1289) pek coşkun bir semâ eri
idi. (Golpınarh, Mevlevi Adap ١٥ Erkanı, s.53)
Bir semâ törenini seyreden Marcel Schneider ismindeki bir Fransizin
12.6.1970 günü Comba Gazetesinde çıkan makalesinden de birkaç paragraf almadan
geçemeyeceğim. "Semâzenlerin dönüşü, insana kainatın boşluğunda göklerin
dönüşünü hatırlatıyor. Müziğin ritmine uyarak ve gittikçe artan bir hızla vecd halinde
donen semâzenlerin hallerinde bir huzur ve asalet göze çarpıyor. Semâzenlerin kozmik
danslarında, bazı Afrikalı ve zenci Amerikalıların iman tazeleme merasimlerinde
görülen çılgınlık tezahürlerine hiç raslanmiyor.
Mevlevi semâzenleri dönerken, adeta tek bir vucud haline gelirler ve bu hal
İçinde Hak ile birleştiklerini hissediyorlar. Bu düşünce ve duygu birliği onlara manevi
bir güç kazandırıyor. Boylece onların günlük hayatin maddi dert ve endişelerini
unutup, kendilerini üzüntülerden sıyırabiliyorlar".
Mevlânâ'nın semâı nasildi? Sipahsalar'in yazdığına göre Hazreti Mevlânâ
önceleri babası Bahattin Veled Hazretlerinin tarikat ve siretine bağlı idi. Ders
vermek, vaz etmek, mücahede ve riyazatlarda bulunmakla meşkuldü. Şemsle
buluşmadan önce asla semâ etmemişti. (Mithat Bahari, Risale-i Sipahsalar
Tercümesi, s.91) ،511/701/1.001/61/111 bu ifadesinden Hazreti Mevlânâ'nın kendini derslerine,
vaazlarına verdiği İçin ve belki de Konya'da bulunan din adamları, müderrisler, şeyhler
semâ etmedikleri İçin Mevlânâ'nın da Şems gelinceye kadar semâ etmeyi düşünmediği
manası çıkarabiliriz. Nitekim Eflâki Hazretleri de Mevlânâ'nın ancak Şemseddinden
sonra semâa rağbet ettiğini, bu halin dinin dış yüzüne bağlı olan mutaassıblann kına-
masına sebep olduğunu, hatta kendisine deli dediklerini yazmaktadır. (Menakihu7-
Arifin, c.I, s. 89) Bu görüşü zayıf bulanlar da vardır. Halbuki, Hazreti Mevlânâ'nın
babası Sultanü'l-ulema Bahaeddin Veled Hazretleri tarikat ve siretine bağlı olduğuna
ve Sultanü'l-ulemamn ve hatta Mevlânâ'nın mürşidi Seyyid Burhaneddin Muhakkik
Tirmizi'nin semâ ettiklerine dair bir rivayet bulunmadığına göre Şems Hazretleri
gelinceye kadar Mevlânâ’nın semâ etmediği görüşü kuvvet kazanmaktadır. Sultanul-
ulemanın ve Seyyid Burhaneddin Hazretlerinin semâ etmedikleri halde semâ hakkında
müsbet görüşleri olduğu ve semâı hoş gördükleri muhakkaktır. Çünkü. Sultanü'1-
ulema Bahaeddin Veled Hazretlerinin Şeyh Necmeddin-i Kübra Hazretleri Adahut-
700/60 adli kitabında Kübreviyye Tarikatl'nin adabından bahsederken semâ etmeyi
tarikatının esaslarından saymaktadır. (Mecnıua-İ Resail, Ayasofya Kütüphanesi, nu:
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

482‫ )ا‬Necmeddin-i Kiibra Hazretlerine göre, semain makbul ve mubah olması İçin ‫لماب‬
üç kaideye riayet etmek lâzımdı:
1-Mekân: Sema yapılacak yerin elverişli olması şarttır. İşlek bir caddede, pis
yerde, insanin kalbini Allahtan başka bir şeyle meşgul eden şeylerin bulunduğu yerde
semâ caiz değildir.
2- Zaman: Semâın elverişli, uygun bir zamanda yapılması şarttı. Yemek hazır
olduğu zaman, namaz vakti gelip çatmışken, düşmanca bir davranış sıkıntısı olduğu
zaman semâ yapılmamalıdır.
3- İhvân: Semâda bulunacak kişilerin, asil ruhlu, temiz kalpli, adeta nebi
neslinden gelen insanlar gibi temiz düşünceli kişiler olması gerekmekte idi. Semâ
aleyhinde bulunan, meclise ağırlık veren, kendini beğenmiş kişilerin sahte vecd
halleri gösteren sufilerin, semâın değerini takdir etmeyen kişilerin yanında semâ
yapılamazdı. Bu kaidelere riayet edilmeyecek olursa, semâ kendisinden beklenen
mânevî zevki temin edemezdi.
Semâ toplu halde yapıldığı gibi, tek kişi olarak da yapılabilirdi. Mevlânâ'nın
semâı çok defa tesadüflere bağlı idi. Gerçekten de kulağına gelen ve hoşuna giden
güzel ve manah bir ses, bir söz yahut heyecan verici bir hadise onu harekete
getirmeye, semâa başlamasına kafi geliyordu. Şu şiirlerle Mevlânâ semâı ne güzel
anlatır:

‫سماع از بهر جان بى قرارست‬

‫ جه جاى انتظارست؟‬،‫سبك بر جه‬
‫مشين اينجا توبا انديشهء خويش‬

‫اكر مردى برو آنجاكه يارست‬

(Divan-I Kebir ,‫دع‬, ‫داال‬

"Semâ bir yerde durmayan canin İşidir. Tenbel ile oturma, çabuk kalk, sıçra,
beklemek gerekir 111: Burada kendi düşüncene dahp oturma, eğer yiğit isen sevgilinin
bulunduğu yere git."

‫سماع آرام جان زندكانست‬

‫كسى داندكه اورا جان جانست‬
(Dîvân-ı Kebîr, 6.1 , 5. 339)

"50113 diri olan kişilerin canlarının rahatıdır. Bunu ancak canin cani olan
bilir."
‫برون زهر دو جهانى جودر سماع آيى‬
‫برون زهر دوجهانست اين جهان سماع‬
‫اكرجه بام بلندست بام هفتم جرخ‬
‫كذشته است از اين بام نردبان سماع‬
(Dîvân-ı Kebîr, . 100, 5.1295)
‫م‬ -
270 . HAZRETİ
‫ع‬٠'٠‫ب\عء‬٠٠MEVLÂNÂ
،٠٠‫دع‬٠ ■•:,•‫ذن‬

"Ey Hak âşıkı sen semaya başlayınca, iki dünyadan da dışarı çıkarsın. Bu 53
âlemi iki alemden de dışarıdadır. Her ne kadar yedinci göğün damı çok yücelerde ve
çok yükseklerdedir. Fakat, semâın merdiveni bu damı aşar, geçer. Çünkü semâın
merdiveni yedinci göğün dundan da yücedir, yüksektir."
Semâı bu kadar duyan, hisseden, daha doğrusu semâı yaşayan Hazreti Mevlânâ
şekle bağlı kalmadığı İçin semâ adabından sayılan mekan, zaman, ihvan şartlarına
uymazdı? Onun senöâı zamandan, mekandan ziyade, kendisine gelen vecde bağlı
olduğu İçin hemen hemen her yerde, medresede, evde, bağlarda, sokaklarda semâ ettiği
görülmüştür. Semâa katilanlarla, semâı seyredenlerin hususiyetlerine de dikkat
edilmemiştir. Bir gün kuyumcular çarşısından geçerken Kuyumcu Selahaddin'in
dükkanından gelen ahenkli çekiç darbelerini duymuş, vecde gelerek semâa başlamıştı.
Mevlânâ semâ ederken şu beyitlerle başlayan bir de gazel söylüyordu:

‫يكى كنجى بديد آمد در آن دكان زركوبى‬

‫ زهى خوبى‬،‫ زهى خوبى‬،‫ زهى معنى‬،‫زهى صورت‬
‫ زهى اسرار يعقوبان‬،‫زهى بازار كوبان‬
‫كه جان يوسف ازعشقش برآردشوريعقوبى‬
‫ جومجنون بيدمى درد‬،‫زعشق او دوصدليلى‬
‫كزين آتش زبون آيد صبور يهاى ايوبى‬
(Dîvân-ı Kebir, .٧ . 5. 2515)

"Şu kuyumcu dükkanında bir define bulundu. Ne güzel görünüş, ne güzel

mana, ne güzellik, ne güzellik.
Kuyumcular çarşısı ne kadar da güzel, Yakuplann sırlan da pek güzel,
Yusufun cani bile Hakkin aşkıyla yanar, tutuşur da Yakupun coşkunluğunu artırır.
Hakkin aşkıyla yüzlerce Leyla, Mecnun olur da bağlarını koparır, zencirlerini
kırar, bu ateşe karşı Eyyüb sabn bile bir şey yapamaz."

Hazreti Mevlânâ'ya Göre Kederlerimizin önemi

Kederlerden, acılardan bahseden, neşeyi inkar eden, mutluluğumuzun bir hayal

olduğundan söz eden şairler, filozoflar çoktur.Bir kismida ıstıraplarımızı tabii olarak
karşılamışlardır. Şeyh Sadi Hazretleri:

‫هركس بقدر خويش كرفتار محنتست‬

‫كس را نداده اند برات مسلمى‬

"Herkes kendine göre, kendi kaderine göre, bir mihnete, bir acıya saplanmıştır.
Hiç kimseye dort başı mamur olmak yani tam mutlu olmak beratı, belgesi
verilmemiştir" demektedir. Mevlânâ ıstırabı, kederi başka yönden mutalaa etmiştir.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫مباركتر زغم جيزى بناشد‬

"Gamdan daha mübarek, daha kuvvetli :٣٢٥٧ yoktur" diyerek ıstırabı bir
felaket değil, bir saadet, bir ilahi lutuf olarak kabul etmiştir. Gerek Mesnevî-İ
Şerîf te, gerekse Dîvân-ı Kebîrde ve diğer eserlerinde yeri geldikçe ١111201 insanin
olgunlaşması, kemale ermesi İçin bir vasıta, bazan da bir imtihan olduğunu beyan
buyurmuştur. Yalnız Mevlânâ'nın Istırap anlayışında bir incelik vardır. Başa gelen
belalara, musibetlere katlanmak, İÇİ yanarak sabretmek, boylece acı sabrın tatil
meyvesini elde etmek düşüncesi Mçvlânâ'da yoktur. Mevlânâ'da esas, ıstıraba
katlanmak, şikayet etmemek, ses çıkarmamak değil, ıstırabı sevmektir. Allah'ın
takdirine boyun eğmek, nefsani' davranışların başımıza getirdiği belalara sabretmek
dini bir vecibedir. Cenâb-1 Hak Kur'an-Kerimde Allah sabredenlerle beraberdir diye
buyurmuyor mu? Yüce peygamberimizin de sabreden müminlere müjdeleri vardır.
İstırabı, Cenâb-1 Hakkin çok sevdiği kullarına nasip ettiğini haber veriyor. İstırabın
en büyük payı, peygamberlere, sonra velilere ve Allah'ın has kullarına nasip
olmaktadır. "Sabr İmanın yarısıdır", "Bela ve musibet üzerine sabır ve tahammül
ibadettir" diye buyurmuşlardır. Şu halde acı çeken, mustarip olan, belalara, ibtilalara
uğrayan bir mümin, Allah'ın çok sevdiği bir kuludur. Dertli, kederli insan madem ki,
bu müjdeleri duymuştur, ses çıkarmayacak, şikayet etmeyecek sitoik filozofları gibi
İÇİ yandığı halde tebessüm mü edecektir? Hayır, Mevlânâ ıstırabın ashnda ıstırap
değil, istirab kılığına girerek gelen bir nimet, bir mutluluk olduğunu ifade
etmektedir. Bu yüzden ıstıraba sabretmek, tahammül etmek değil, ıstırabı sevmek
gerektiğini bildirmektedir. Fuzulî merhum bu gerçeği sezmiş ve bir şiirinde:

"Az eyleme inayetini ehl-i dertten

Yani ki, çok belalara kil mübtela beni"

diye Mecnun'un dilinden Allah'a yalvarmıştı.

Büyük bir romancı olduğu kadar bizim Neyzen Tevfikimiz gibi, mustarip,
dertli bir insan olan, derbeder bir hayat yaşayan Dostoyevski'nin de sara nöbetlerine
tutulup da, başını yerlere vurup yaralandığı, ağzından, burnundan kanlar geldikten
sonra, uyanınca acılarını hissederek, dökülen kanlarım görerek, sızlanmak, şikayet
etmek şöyle dursun "Allah'ım bana daha çok acı ver, daha çok canımı yak, çünkü ben
seni seviyorum” diye yalvardığı malumdur. Bu haller ıstıraba, acıya sabretmek değil,
ıstırabı sevmek halidir. Sabretmek, tahammül etmek Allah'ın verdiği her derde razı
olmak şüphesiz büyük bir fazilettir. Büyük velilerden Şibli Hazretlerini
hapsetmişlerdi. Bir kısım arkadaşları onu ziyarete gelmişlerdi. Şibli onlara siz
kimsiniz? diye sordu. Gelenler seni teselli İçin gelen dostlarınız diye karşılık
vermişlerdi. Şibli kendini teselliye gelenlere çok kızmış, yerden taşlar alarak onlan
taşlamıştı. Onlar oradan uzaklaşırken Şibli şöyle haykırıyordu: "Yalancılar sizler
benim gerçekten dostlarım olsaydınız, başıma gelen beladan ötürü beni tebrik eder,
benim belama sizler de sabrederdiniz". Kur'an-1 Kerim'de "Rabbinin hükmüne,
takdirine sabret. Şüphesiz ki, sen bizim gözetimimiz altındasın" (52/48) diye
buyuruimaktadır. Boylece mustarip bir mümin sabredince, muradına ereceğini bilir.
Rıza kapısından girince, katlandığının karşılığını alacağını hesap eder. Fakat sevgi
 HAZRET‫ ؛‬mevlânâ

kapısından girenin hali bambaşkadır. Onun sevgiden başka emeli yoktur. 0 ıstırabı
sadece ve sadece sevgiliden gelen bir armağan olarak kabul eder.
Gerçek Hak 29‫ ا ا‬bir giinah İşlese de cehenneme atılsa, sevgilinin takdir
ateşinde yandığı İçin kendini mutlu sayar. O:

Hoştur bana senden gelen

Ya gonca veyahut diken
Lütfün da hoş, kahrın da hoş,

der. Mesnevî-İ 907/101 beşinci cildinde 3678 numaralı beyitle başlayan bölümünde
Hazreti Mevlânâ, gam ve kederlerimizin manasım şu şekilde açıklamaktadır: "Her gün
gönüle gelen düşünce, keder sabah vakti kapımızı çalan bir misafire benzer. Gelen
nazildir, ev sahibine hükmeder, huysuzluklarda bulunur. Fakat ev sahibi olmanın
şanı, misafiri hoş tutmaktır. Nazını çekmek, ona ikramda bulunmaktır".

‫هر دمى فكرى جو مهمان عزيز‬

‫آيد اندر سينه ات هر روز نيز‬
‫فكررا اى جان بجاى شخص دان‬
‫زآنك شخص از فكر دارد قدر وجان‬
‫فكر غم كر راه شادى مى زند‬
‫كار ساز يهاي شادى مى كند‬
‫خانه مى رو بد بتندى اوزغير‬
‫تادر آيد شادئ نو زاصل خير‬
‫مى نشاند برك زرد از شاخ دل‬
‫تابرويد برك سبز متصل‬
‫مى كند بيخ سرور كهنه را‬
‫ اهد ذوى نو از هاودا‬,‫تاخ‬
‫غم كند بيخ كثر بوسيده را‬
‫تانمايد بيخ رو بوشيده را‬
‫غم زدل هرجه بريزد يا برد‬
‫حقا كه بهتر آورد‬ ‫درعوض‬
‫خاصه آن را كه يقينش باشد اين‬
‫كه بود غم بنده ء أهل يقين‬
‫كرترش رويى نيآرد ابر وبرق‬
‫زربسورد از تبسمهاي شرق‬
‫سعد ونحس اندردلت مهمان شود‬
‫جون ستاره خانه خانه مى رود‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫آن زمان كه او مقيم برج تست‬

‫باش همجون طالعش شيرين وجست‬

‫تاكه بامه جون شود او متصل‬
‫شكر كويد از تو باسلطان دل‬
‫هفت سال ايوب با صبر و رضا‬
‫در بال خوش بود با ضيف خدا‬
‫تاجو واكردد بالى سخت رو‬
‫حق كويد بصدكون شكر او‬ ‫ييش‬
‫كز محبت بامن محبوب كش‬
‫رو نكرد ايوب يك لحظه ترش‬
‫ازوفا وخجلت علم خدا‬
‫بود جون شير وعسل او بابال‬
‫فكردر سينه در آيد نو بنو‬
‫خند خندان بيش او تو باز رو‬
‫كه أغذنى خالفى من شره‬
‫ال تحرمنى أنل من بره‬
‫رب أوزعنى لشكر ما أرى‬

‫ال تعقب حسرة لى ان مضى‬

‫دار‬ ‫آن ضميررو ترش را باس‬
‫آن ترش را جون شكر شيرين شمار‬
(Mesnevi, ٥٠٧, 5. 3676-3697)

"Her an aziz bir misafir gibi, gönlüne bir düşünce, bir keder gelir çatar.
Canim efendim, sen gönlüne gelen düşünceyi bir insan olarak kabul et. Çünkü
insanin değeri düşünce ve ruhladır.
Gam fikri, neşenin yolunu keserse, sakin üzülme. Çünkü gönüle gelen gam,
sana başka neşeler hazırlamaktadır.
Gam, yeni bir neşe, yeni bir sevinç gelsin diye gönül evini sıkıca süpürür,
temizler.
Gönül dalındaki sararmış, kurumuş yapraklan kopanr, atar. Boylece taze ve
yeşil yaprakların bitmesine yardim eder.
Keder, ta ötelerden yeni bir sevinç gelsin diye, eski sevincin kökünü kazır.
Gam, üstü dallarla, yapraklarla örtülü yeni kökü güçlendirmek İçin çürümüş,
pörsümüş olan eski kökü yerinden söker, atar.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Keder, gönülden neyi söker, neyi koparırsa, karşılık olarak muhakkak daha
iyisini, daha güzelini getirir. Hele ıstırabın olgun insanların İnanç ehlinin kulu kölesi
olduğunu bilen kişiye daha fazla lutuflarda bulunur.
Bulut ile şimşek asık suratlılık, ekşi yüzlülük göstermese üzüm bağlan
güneşin hararetinden yanar yakılırdı.
Kutluluk, kutsuzluk, neşe ve keder zaman zaman gelirler, insan gönlüne
misafir olurlar. Sonra giderler. Bunlar yıldızlara benzerler, evden eve, burçtan burca
konarlar.
Kutluluk yıldızı senin burcuna gelince, senin burcunda misafir olunca, sen de
onun talihi gibi tatil bir hal al, canlan, çevikleş.
Böyle hareket et de, senin talih yıldızın hakikat ayma, 0 gönül padişahına
ulaşınca, senden şükürler, raziliklar götürsün.
Sabırlı ve herşeye razı olan Eyyüb (٨.5) tam yedi yıl Allah'ın ona gönderdiği
keder misafirini, ıstırabı hoş tuttu.
0 sert ve asık suratlı bela, Eyyübe tekrar tekrar geldikçe Eyyüb Allaha
şikayette bulunmadı da yüzlerce çeşit şükürler etti.
Bir biri ardınca gelen felaketler, Eyyüb Peygamberin sevdiği varlıkları elinden
aldıkça, onlan öldürdükçe, Allaha olan üstün sevgisinden ötürü 0 bir an İçin olsun
sızlanmadı, yüzünü bile ekşitmedi.
Cenâb-ı Hakka duyduğu sevgi yüzünden Eyyüb Allaha 0 kadar bağlandı, vefa
gösterdi, onun takdirine 0 kadar uydu, boyun eğdi ki, utancından şikayet şöyle
dursun, 0 bela ile sütle bal gibi birleşti, kaynaştı.
Senin de gönlüne yeni yeni üzücü düşünceler, başına belalar gelince, 0
belalardan kaçma, onlara doğru 105, onlan aziz misafir gibi görerek karşıla. Bunları
sana gönderdiği İçin Allaha şükret ve de ki .
"Ey yaradanım, ey Allahîm beni bu verdiğin belaların şerrinden koru. 0
belalar yüzünden gelecek ihsanlan bana haram etme, beni 0 lutuflara kavuştur.
Rabbim uğradığım belalara karşı lutfet de şükredeyim. Geçip gidince neden
şükretmedim diye üzülmeyeyim, onlara özlem duyarak çırpınmayayım".
Boylece 0 asık surath derdi hoş tut, ona saygı göster, onu koru, incitme, onun
getirdiği acılığı şeker gibi tatil say".

Mesneviden aldığım beyitler burada bitti. En son Mesnevi beyti, bendenize

Eşrefoğlu Rumî Hazretleri'nin şu beytini hatırlattı:

Eşrefoğlu Rumî yârı sevenlerin budur kârı.

Ol dost İçin ağulan, şeker gibi yutmak gerek.

Ağu zehir manasına gelmektedir. Görülüyor ki Hak âşıkları hep ayni

hakikatleri, başka başka şekilde biz gafillere haber vermekte, bizi uyandırmaya
çalışmaktadırlar. Yukarda da arzettiğim Mesnevi beyitlerinin hulasası şu şekilde
derlenebilir:
"Ey Hak 29111, sana misafir olan her ıstırabı, her acıklı hali güler yüzle karşıla
da onlar seni terkedince, onlan sana misafir olarak gönderen, senden yakınmasınlar,
şikayet etmesinler. Cenâb-ı Hakka Allah'ım filan kulunda birkaç gün konuk oldum,
beni iyi karşıladı, benden yaka silkmedi, kimseye şikayet etmedi, üzülmedi.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 275

sızlanmadı, aksine beni ağırladı, bana ikramda bulundu, benim sıkıntılarıma,

cefalarıma sabretti. Bu kulun seni sevmektedir. Bu kulunu koru diye niyazda
bulunsunlar".
Hazreti Mevlânâ'nın istirab hakkindaki görüşünü bir de Dîvân-ı AYb den
aldığım şu beyitlerle sayın okuyucularıma arzetmek isterim:
‫ياموز از بيمبر كيمييايى‬
‫جت حق دهد مى ده رضايى‬.‫كه ه‬
‫همان لحظه در جنت كشايد‬
‫جو تو راضى شوى در ابتاليى‬
‫رسول غم اكر آيد بر تو‬
‫كنارش كير همجون آشنايى‬
‫جفايى كز بر معشوق آيد‬
‫نثارش كن يشادى مرحبايى‬
‫كه تالن غم برون آيد زجادر‬
‫ دلربايى‬،‫ لطيفى‬،‫شكر بارى‬
‫بكوشهء جادر غم دست در زن‬
‫كه بس خوبست وكردست اودغايى‬
‫ من‬،‫ روسبى باره منم‬،‫درين كو‬
‫كشيده جادر هر خوش لقايى‬
‫همه بوشيده جادر هاي مكروه‬
‫كه يندارى كه هست اواث دهايى‬
‫نييند غم مرا اال كه خندان‬
‫ننحوانم در درا اال دوايى‬
‫مباركتر زغم جيزى بنا شد‬
‫كه ياداشش ندارد منتهايى‬
٧,
)0911/0/1-1 /601/, . 1 5.2675(

"Mutlu olmanın sırrını peygamber efendimizden öğren de, Allah sana ne

verirse ona razı ol.
Başına gelen derde, belaya razı olur da, ses çıkarmazsan, 0 anda hemen sana
cennet kapısı açılır.
Eğer gam elçisi sana gelirse, tamdık bir dost gibi karşıla, onu kucakla. Zaten
0 sana yabancı değildir, onunla aşinalığın vardır.
Sevgiliden gelen cefaya karşı sakin suratım asma, onu neşe ile karşıla. Ona
merhaba, 105 geldin de. Onu güler yüzle, tatil sözlerle karşıla da, gönül alıcı 0 eşsiz
varhk hoşa gitmeyen çarşafını üstünden atsın, güzelliği ortaya çıksın.
Gam çarşafına bürünerek gelmiş olan 0 dilberin çarşafının ucundan sıkıca tut.
Asla bırakma. Onun çarşafının kirliliğine bakma. 0 çarşafın içindeki dilber çok
güzeldir. Çok tatildir, pek de vefalıdır.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Bu yüzdender ki, bu mahallede en çok kadma düşkün olan benim. Böylece ben
her güzel yüzlünün çarşafını çeker dururum.
Güzellerin hepsi de çirkin görünsünler diye kirli çarşaflara bürünerek karşımıza
çıkmışlardır.
0 çarşafın İçinde korkunç bir varlık, bir ejderha varmış hissini vermek
istemişlerdir.
Gam belası beni korkmuş, endişeye kapılmış olarak değil, gülerek görür. Ben
neşe kılığına girerek gelen derdi davet etmem. Aksine derd kılığında gelen devayı
çağırırım.
Şunu iyi biliniz ki, gamdan, istirabdan daha tatil, daha mübarek birşey
olamaz. Karşılığı sonsuzdur."
Marifetname sahibi İbrahim Hakki merhum (1703 - 1780) Mevlânâ'nın Dîvân-
, Kebîrinde bulunan binlerce gazel arasından seçtiği elli kadar gazeli manzum olarak
tercüme etmiş. Bu manzum tercümelerinin hepsi merhumun matbu olan Divan'inda
mevcud olduğu gibi, bir kısmı da Marifetnamede bulunmaktadır. Yukarıya aslını ve
tercümesini aldığım Mevlânâ'nın gam konusunu işleyen gazelini Ibrahim Hakki
Hazretleri de beğenmiş ve Marifetnâmesine almıştır.

Habib-i Haktan öğren kimya hoş

Ne kim Allah ederse ver nza hoş
Gelir çün kalbine hüzün, elem, gam
Çek ani sen, sana bil aşina hoş
Nüzul eyler havâtır kalbe Hakk'dan
Kabul et cümleyi de merhaba hoş
Misafirdir gam et izzet ana kim
Gide senden Hudaya her bela hoş
Seni gam bulmasın illaki handan
Sakin reddetme derdi, bil deva hoş
Mübarektir bu gam herkes tükenmez
Ne gamdır bil niamdir dilruba hoş
Cefadan kaçma, namert olma Hakki
Cefadan mert Hak bulmuş safa çok.

Mevlânâ Filozof Değildi

Bati memleketlerinde Mevlânâ hakkında yazılan yazılarda, kitaplarda Mevlânâ

"Büyük bir Islam sufisi" diye tanıtılırken, nedense bizde Mevlânâ'nın hayatından
bahseden kitapların çoğuna Mevlânâ'nın hayati, felsefesi, eserleri diye ad
konmaktadır. Mevlânâ namına yapılan toplantılarda, törenlerde Mevlânâ'nın
felsefesinden bahsedilmektedir. Bu neden böyle oluyor? Filozof saymakla Mevlânâ'yı
yüceltmek mi istiyoruz? Mevlânâ'yı filozof saymak, onu dünyânın yetiştirdiği büyük
filozoflarla karşılaştırmak Mevlânâ'nın namına, şanına uygun düşmez. Gerçekten
nasıl onu diğer dünya şairlerine benzetmek, onun kemaline, üstünlüğüne uygun
düşmezse, onu filozof saymak da onun veliliğine yakışmaz.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 277

Mevlânâ'yı sevenler, ona gönül verenler, eserlerine hayran olanlar ona neler
söylemediler ki!. 21111 Hazretleri:

‫من جه كويم وصف آن عالى جناب‬

‫نيست ييغمبر ولى دارد كتاب‬

"Ben o büyük. 0 üstün varlık İçin ne söyleyeyim? 0 peygamber değildir,

amma kitabi vardır" diyerek Mesnevi-i 5671: Kur'an-1 Kerim'k karşılaştırmıştır. Bu
benzetiş büyük bir sevgi ifadesidir. Herkes bunu söylemeğe cesaret edemez.
Bizim tanınmış Divan şairlerinden Şeyh Galip merhum da Mevlânâ İçin:

"Akranına bi'Lvucuh fâik,

Peygamber-i Rum dense layık"

Kendi yolunda yürüyen Hak şairlerine her yönden üstün olan Mevlânâya
Anadolu'nun peygamberi dense uygun olacağını yazmıştı.
Keza devrimizin en büyük şairlerinden Mevlânâ hayranı Muhammed ikbal
Hazretleri de sevgisi yüzünden fazla heyecana kapılmış, Mesneviyi Farsça yazılmış
Kur'an olarak tavsif etmişti.
Şunu itiraf etmek gerekir ki, Hazreti Mevlânâ'nın Hak ve peygamber âşıkı
olan mübarek ruhu, kendini peygambere benzetenlerden şikayetçidir. "Ben Kuran'in
kuluyum. Ben Hazreti Muhammed'in ayağının bastığı yerin toprağıyım. Benim
sözlerimden başka manalar çıkarılırsa, ben ondan da, 0 sözlerden de şikayetçiyim"
diye buyuran Mevlânâ, kendisine filozofluk isnat edenlerden daha çok şikâyetçi
olacaktır. Çünkü Me-vlânâ, 020251 Sultanü'l-ulema, mürşidi Seyyid Burhaneddin
Tirmizi ve can dostu Şems-i Tebrizî gibi felsefeden hoşlanmamaktadır. Mevlânâ
filozof değildir ki, onun felsefesi olsun. Dinin felsefesi olur amma, Mevlânâ'nın
felsefesi olmaz. Çünkü din felsefesi; dinin ilkelerinin özünü, anlamım
temellendirmeyi, ilmi yönden izaha çalışan bir felsefe bölümü olabilir. Fakat
Mevlânâ gibi akil ve mantıktan çok duygulara, aşka, imana önem veren, yani Hakka
akil ile, mantıkla, bilgi ile değil de, gönül yolu ile, sevgi ile varılacağına inanan bir
sufinin felsefesi olur mu? Mevlânâ'nın felsefe ile ilgisi olmadığını kendisi söylüyor:

‫درسينه باك كردم افكار فلسفى را‬

‫در ديده جاى كردم اشكال يوسفى را‬
(Dıvan-ı Kebir, 6.1,5.187)

"Felsefi düşünceleri gönlümden sürdüm, çıkardım, gönlümü tertemiz bir hale

getirdim. Gözümde de Yusufa ait güzelliklere yer verdim."
Zaten Mevlânâ'nın babası Sultanü'l-ulema da felsefeyi hoş görmüyordu.
Sultanü'l-ulema yüze gülen riyakar alimlerden değildi. Düşündüğünü, inandığını
çekinmeden söyleyen cesur alimlerdendi. Belhde bulunduğu sıralarda Yunan felsefesini
benimsemiş olan meşhur Tefsir-i Kebir sahibi Fahreddin Razi (149 - 1209) ile, ona
uyan Harzem Şahı'nın aleyhinde çekinmeden konuşmakta idi. Bir gün Belh
278 ‫فكككك‬

Hükümdarı Sultan Muhammed Tekiş Harzem Şah, Fahreddin Razi ile birlikte
SultanuLulema'nın vaazım dinlemek İçin camiye gelmişlerdi. Sultanü'l-ulema 0
günkü vaazında Yunan felsefesini ve bu felsefenin tesiri altında kalan müslüman
bilginlerini tenkit ediyordu. Söz sırasında "Bir takım kimseler Allah kelâmını
bırakıyorlar da, filozofların eskimiş ve bıkılmış sözlerini okuyup, anlamaya
çalışıyorlar, tslami hakikatleri bırakarak, iki üç hayalin peşine düşüyorlar. Bu gibi
kişiler nasıl kurtuluş ümidinde bulunabilirler?" dedi. Bu söz Fahreddin Raziye
dokunduğu İçin hükümdarı, Sultanü'l-ulema aleyhine kışkırttı. Boylece Mevlânâ'nın
babasının felsefe ile uğraşanların aleyhinde bulunması, onun Belhi bırakarak, ailesi
ve dostlan ile birlikte göç etmesinin sebeplerinden biri oldu. Evvelce de arzettiğim
gibi, akil ve mantığa dayanan felsefeyi yalnız Mevlânâ'nın babası değil, Mevlânâ'nın
babasının halifesi ve sonradan Mevlânâ'nın mürşidi olan Seyyid Burhaneddin Tirmizi
ve Şemsi Tebrizi de beğenmiyorlardı.
Mevlânâ Mesnevî-İ Şerifin bir yerinde benlikten kurtularak Hakka kavuşma
yollarından bahsederken:

‫اندرين بحث ارخرد ره بين بدى‬

‫نثر رازى رازدائ دين ندى‬

(Mesnevi, ٥.٧, 5.4144)

"Bu bahisde akil yol seçebilseydi, yol gösterseydi, Fahr-İ Râzî din sırrını
bilirdi" diyerek babası Sultanü'l-ulema Hazretleri'nin tenkit ettiği Fahreddin Razîyi
beğenmediğini ifade etmektedir. Mesnevî-İ Şerifin başka bir yerinde de:

‫كرتو خواهى كى شقاوت كم شود‬

‫جهدكن تا أزتوحكمت كم شود‬
‫حكمتى كز طبع زايد وز خيال‬
‫حكمتى بى فيض نور زوالجالل‬
‫حكمت دنيا فرايد ظن وشك‬
‫حكمت دينى يرد فوق فلك‬
(Mesnevi, c. II, 5. 3201-3203)

"Sende bulunan haydutluğun, mutsuzluğun azalmasını istiyorsan, çalış.

Sendeki hikmet yani felsefe azalsın.
Tabiatten ve hayalden doğan felsefe, Allahîn nurunun feyzinden nasibini
alamamış bir hikmettir.
Dünya hikmeti yani felsefe zanm, şüpheyi artırır. Dinin hikmeti ise, insani
göklerin üstüne yükseltir".
Bu beyitlerde geçen hikmet kelimesi üzerinde biraz durmamız, düşünmemiz
gerekiyor. Fransızların sagesse, Ingilizlerin wisdom, yeni Türkçemizde bilgelik diye
adlandırılan hikmet kelimesinin çeşitli anlamlan var. Bu anlamlar arasında; ilahi
sırlar, bizi Hakka ulaştıran ilahi bilgiler anlamına geldiği gibi; akil, hayal, ve zan
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Üzerine kurulan felsefe ilmi manasına da gelmektedir. Nitekim Cami Hazretleri şu

beytinde filozofların hikmeti ile, iman ehlinin hikmetini ayırmıştır:

‫حكمت يونانيان ييغام نفس است وهوى‬

‫حكمت ايانيان فرمودهء بيغمبرست‬

"Yunan filozoflarının hikmeti, nefsin ve hevanin verdiği vesvesedir. Allaha

inananların hikmeti, Hazreti Peygamberin buyurduklarıdır.”
Bu kelime Kur'an-1 Kerimde ve hadîs-i şeriflerde de geçmektedir.

‫ومن يؤت احلمكة فقد أوىت رضم كثريا‬

(2/269)

"Bir kimseye hikmet verilmişse, ona birçok hayır verilmiştir". Peygamber

Efendimiz de:
‫آلحكمة ضالة المؤمن‬

"Hikmet müminin kaybettiği ve tekrar elde etmek İçin gayret sarfedeceği 62

mali gibidir." diye buyurmuştur. Hazreti Mevlânâ bir Mesnevi beytinde bu hadise
İşaret etmektedir:

‫زانك حكمت همجو ناقهء ضاله است‬

‫همجو دالله شهان را داله است‬
(Mesnevi, c.n, 5.1669)

"Hikmet müminin kaybolmuş devesi gibidir. Yol gösteren mabeyinciler

misali mümine padişahlar padişahına gitmeye rehberlik eder."
Gerek ayeti kerime, gerekse hadisi şerifte geçen hikmet, Kur'an ve hadislerden
elde edilen ilim ve amel, eşyanın manalarım idrak, Allah'ın emrine uygun marifet,
ilahi huylarla huylanmak, ilahi emirleri tefekkür, ruhun huzur ve sükunu, ilahi İşaret,
ledün ilmi, dini öğütler gibi manalara gelmektedir.
Filozofların hikmeti akil ve mantıkla izah edilmeye çalışılır. Hikmeti
müminin kaybettiği bir nesne sayan sevgili peygamberimiz bir hadislerinde de "ilim
Çinde dahi olsa alınız" dediğine göre bize insanlık ve fazilet duygularım telkin eden
Konfüçyüs, Eflatun ve emsali gibi hakimlerin, filozofların da fikirlerinden,
görüşlerinden faydalanmak peygamberimizin emrine uymak demektir. İşte Islam
ulemasının bir kısmı bu şekilde düşünmüşler, hatta Kur'an'da ismi geçmeyen,
hadislerle haber verilen binlerce meçhul peygamberler arasına Sokıat'ı. Eflatun u,
Aristo'yu, Budayı, Konfüçyüs'ü de karıştırmışlardır. Tabii peygamberimizden sonra
gelen kim olursa olsun onu reddetmişlerdir.
İşte Hazreti Mevlânâ'nın ve pederlerinin beğenmedikleri, hoş görmedikleri
Fahreddin Razi, filozofların görüşlerine, peygamber efendimizin emirlerine uyarak
uymuştur. Büyükleri tenkit etmek bizim haddimize düşmez, ancak Hazreti Mevlânâ
‫م‬
280 _______________________________ ٠. HAZRET! MEVLÂNA
.........

gönül eri olduğu, akla dayanan felsefeye ٠önem vermediği İçin onu filozof saymakla
hataya düşeriz. Onu belirtmeye çalışıyoruz.
Hazreti Mevlânâ'nın; felsefenin dayanağı olan akil kifayetsiz bulduğunu, bu
kitabin daha önceki bir bahsinde arz etmiştim. Hak yolunda, aşk yolunda akil bir
yerde gelip, kalıyor. Derin düşüncelere dalmak Hak âşıkım oyalar, yolundan ahkoyar.
Hazreti Mevlâna "Akil Mustafa (.٤.٧) nin yolunda kurban et" diye tavsiyede bulunur.
Derin düşüncelere dalmadıkları, Allah aşkından başka konularda kendilerini
yormadıkları İçin Cennete girecek kişilerin, pek akıllı kişiler olmadıklarım biraz
abdalımst saf kişiler olduklarım haber vermektedir:

‫بيشتر اصحاب جنت ابلهند‬

‫تازمشر فيلسوفى مى رهند‬
‫خويس را عريان كن ازفضل وفضول‬
‫تاكند رحمت بتو هر دم نزول‬
‫زيركى ضد شكشتست ونياز‬
‫زيركى بكذار و باكولى بساز‬
‫زيركى دان دام برد وطمع وكاز‬
‫تاجه خواهد زيركى را ياك باز‬
‫زير كان با ضعتى قانع بشده‬
‫صنع در صانع شده‬ ‫ابلهان از‬
(Mesnevi, ٥.٧1, 5.2370-2374)

"Filozofların şerlerinden kurtulmak İçin, Cennetliklerin çoğu ahmak kişilerdir.

Sen de kendini luzumsuz düşüncelerden, bilgi gururundan, kendini beğenmek-
ten kurtar. Fazla şeyleri üstünden at da, her an sana Haktan ilahi rahmetler yağsın.
Akıllılık kendini birşey zannetmek, alçak gönüllü ve kırık kalpli olmanın
zıttıdır. Anlayışlı olmayı bırak, ahmaklığı kendine huy edin.
Akıllı ve zeki olmayı hırs ve tama، tuzağı bil. Temiz kişi ne diye şeytan gibi
zeki olmayı dilesin?
Akıllı ve zeki kişiler bir sanatla iktifa etmişler, yetinmişler, halbuki Hak
aşkıyla ahmaklaşan kişiler, gördükleri sanatta kalmamışlar, sanattan sanati yaradana
yol bulmuşlardır).
Gerek Dîvân-ı Kebir ve gerekse Mesnevi-i Şerifte ele aldığı her konuyu bir
ayete, bir hadise İşaret ettiği gibi, burada da Hazreti Mevlânâ şu hadisi hatırlatmak-

‫اكثراهل الجنة ابله‬

"Cennet ehlinin çoğu ahmak kişilerdir". Boylece akliyla, bilgileri ile mağrur
olanların Hak yolunda ilerleyemediklerini, benliğe kapıldıklarım, felsefenin şerrine
uğradıklarım Mevlânâ izah buyurmaktadır. Felsefeci herşeyi akılla izaha çalıştığı İçin,
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

aklinin ermediği herşeyi inkar eder. Mesnevinin bir yerinde Hazreti Mevlânâ Hannane
Direği Vakasına temas ederek:

‫فلسفى كو منكر حنانه است‬

‫از حواس اوليا بيكانه است‬
)/0 0.16 57101/1, 6.1, 5.3280(

"Felsefeci Hannan Direği'nin iniltisini de inkar eder. Çünkü 0, evliyanın his-

lerine yabancıdır" diye buyurur. Bilindiği gibi önceleri Mescit-‫ ؛‬Nebevide minber
yoktu. Rasulullah efendimiz mihrab yanındaki bir hurma direğine dayanarak hutbesini
irad ederdi. Sekiz sene sonra üç basamaklı ve oturacak yeri bulunan mütevazi bir
minber yapıldı ve mescitte mihrabın yanma konuldu. Peygamber efendimiz ilk defa
minbere çıktığı ve hutbesini okumaya başladığı gün, evvelce dayandığı hurma
direğinin inlediği işitildi. Mescitte bulunanların hepsi bu iniltiyi duydular. Hazreti
peygamber hutbesini yanda keserek minberden indi, inleyen direğin ١'anma gidip, onu
okşadı. Biraz sonra inilti kesildi.Bu hadiseden sonra 0 yerdeki direğe inleyen direk
anlamına gelen Ustuni Hannane adi verildi. Peygamberimize hizmetten ayn düşen bir
ağacın iniltisi dikkat çekicidir. Mevlânâ Divan'inda da bu hadiseye İşaret buyurdu:

‫بنواخت نور مصطفى آن اسنت حنا نه را‬

‫ حنانه شو‬،‫مكتر زجوىب نيسىت جنانه شو‬
(/91/471-1 Kebir, ٥.٧ ,9.2131)

"Cenâb-ı Mustafa'nın nurlu eli, 0 inleyen hurma ağacı direğini okşadı. Sen bir
odundan da aşağı değilsin ya, inle, inle!" Hazreti Mevlânâ şu Mesnevi beyitlerinde
yine felsefecilere çatar:

‫فلسفى مر ديورا منكر شود‬

‫در همان دم سبخرهء ديوى بود‬
‫كرنديدى ديورا خودرا ببين‬
‫بى جنون نبود كبودى در جبين‬
‫هر كرادر دل شك وييجانيست‬
‫در جهان اوفلسفى ينهانيست‬
‫ىم منايد اعتقاد واكه اكه‬
‫آن رك فلسف كند رويش سياه‬
‫آلحذر اى مومنان كان درشماست‬
‫در شمابس عالم بى منتها ست‬
‫ هفتاد ودو ملت در توست‬،‫جمله‬
‫وه كه روزى آن بر آرد ازتودست‬
(Mesnevi, .1, S.3283-3288)
 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

"Felsefeci şeytânı inkar eder. Fakat inkar ettiği anda bile, şeytânın maskarası

Ey filozof, eğer şeytânı gormedinse kendine bak, kendini gör. Şeytan

carpmasaydi, sende şeytani bir delilik olmasaydı, alnm böyle gogerir mi 1017 Alnında
imansızlığın ve şüphenin izleri görülür mü idi?
Her kimin gönlünde şüphe, vesvese varsa, 0 kimse gizli felsefecidir. Yani
imansızdır. Kendini felsefeye kaptırmış kişi, bazan dine İnanır mümin görünür, bazan
da filozofluk daman tutar, imansızlık yüzünü karartır.
Ey Allah'a inananlar, aklınızı başınıza alınız. 0 filozofluk daman, 0 felsefeye
inanış sizde de vardır. Sizde daha bilmediğiniz nice sonsuz alemler vardır.
Dünyada görülen yetmiş iki din, yetmiş iki fırka, bunların hepsi sende
gizlidir. Bir gün bu sapık inançlardan birisi elini kaldırır, açığa çıkarsa, vay haline..."
Yukanki Mesnevi beyitlerinin son beytinde geçen, yetmiş iki fırka ile
peygamber efendimizin şu mealdeki hadislerine İşaret vardır. (Müslümanlar yetmiş üç
fırkaya ayrılacaklar, bunlardan yetmiş ikisi sapıklık İçinde kalacak yalnız bir firka
Muhammedi yolda olan gerçek müslümanlar kurtulacaklardır) diye buyurmuşlardır.
Şeytan içimizde pusu kurup beklediğine göre, hepimizde vesvese ve şüpheye düşmek
ihtimali vardır. Bu sebeple felsefi düşünceler, İmanımıza çelme takabilir, bizi sapık
yollara düşürebilir. Şehristanfnin 011/6/ ١/٥ Nihal adil kitabında görülen çeşitli
inançlar, çeşidi mezhepler, yollar insanda bulunan gizli inançların, sapık düşüncelerin
ortaya çıkmasından başka birşey değildir. Bu sebeple Hazreti Mevlâna felsefeye
kapılmamamızı, Muhammedî yoldan, Kuran yolundan ayrılmamamızı bize tavsiye
ediyor. Mevlânâ filozof olsaydı, felsefeden sakinin der miydi?

Hazreti Mevlânâ Ne Kaderi inkar Ediyordu, Ne de

Cebriyeci 101. 0 Tam Ehl-İ Sünnet Yolunda idi

Dikkat ediyorum Mevlânâ hakkında yazılan bazı kitaplarda, radyolarda,

televizyonlarda, Mevlânâ'ya dair yapılan konuşmalarda Mevlânâ sanki Hazreti
Muhammed'in yolunda değilmiş de, başka bir yolda İmiş gibi gösterilmektedir. Daha
evvelki bir bolümde arzettigim gibi, "felsefî düşünceleri gönlümden sürdüm,
çıkardım" diyen Mevlânâ'ya filozofluk isnat edindiği gibi, kaza ve kader meselelerinde
de bütün Islam sufileri gibi, tam manasıyla Hazreti Muhammedin yolunda, Kur'an
inancında olduğu halde 0 başka türlü tanıtılmaktadır. Tanınmış bir bilginimiz onu
"sufilerin kanaatlerini, kendi meşrebine göre değiştiren Mevlânâ tamamen bir
müctehiddir. Nitekim kıyas ve istidlali kabul etmediği halde katiyyen selefiyyeden de
değildir. Bu hususta serbest bir İçtihadı vardır" diye tavsif etmektedir. Ben bilgin
değilim, ben bir Mevlânâ âşıkıyım. Benim bildiğim ve sevdiğim Mevlânâ birçok
eserleri de bulunan bu bilginin, anlattığı Mevlânâ değildir. Kanaatlerin, inançların
meşrebe göre değiştirilmesine de aklim ermez. Muhammedi yol, bütün velilerde
birdir. Her veli bu yolu, kendi uslubuna, ifade tarzına, kendi seziş ve meşrebine göre
izah eder. "Cümlenin maksudu bir amma, rivayet muhtelif". Mesela; Hazreti Mevlânâ
bu yolda aşkla yürürken, Şah Nakşibendi Hazretleri bu yolu 200 ve takva ile kat‘
eder. Fakat hiçbiri Muhammedi olan bu yolu, kendi meşrebine göre değiştiremez.
Sonra Mevlânâ bir Hak âşıkıdır, bir muctehid değildir. Bilindiği gibi müctehid;
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 283

İmam-ı Azam Hazretleri ve diğer üç müctehid imam gibi, birer mezhep ٧4،2 eden din
adamlarıdır. Hazreti Mevlânâ hiçbir zaman bu iddiada bulunmamıştır. Müctehid bir
imam olarak tanınmamıştır. 0 kendisi:

‫من اين وآن ندانم‬

‫سرمست جا م عشقم‬

"Ben onu bunu bilmem, ben aşk kadehi ile mestim" demektedir. Mevlânâ
hakkında katiyyen Selefiyyeden de değildir diye de bir hükme varamayız. Bu hükümle
Hazreti Mevlânâ'yı peygamberimizin en yakınlarından, hatta peygamberimiz
efendimizden ayırarak, başka taraflara götürmüş oluruz. Onu bizim Mevlânâmız değil
de başka türlü bir Mevlânâ olarak tanıtmış oluruz. Bilindiği gibi Selefiyye yolu,
peygamberimizin sahabelerinin yoludur. Yani Kur'an yoludur. "Ben Kur'ân'ın
bendesiyim” diyen Mevlânâ tam Selefiyye yolundadır. Bu yol felsefeye
bulaşmayanların yoludur. Değerli alim rahmetli tsmail Hakki İzmirli (Yeni ///71-:
Kelam, İstanbul, Evkaf-I islamiye Matbaası, 1339, c.I, s. 98) de Selefiyye'nin
yolunu şöyle gösteriyor: "Allah'ın varlığına, yerde ve gökte bulunan cisimlerin
varlıkları ile istidlal edip, derin düşüncelere dalmak, münakaşaya sebep olan, halli zor
olan bir takım meselelerle uğraşmamak, ancak Kur'ân'ın gösterdiği vecihle akli ve
nakli delillerle iman akidelerini isbat yoludur. Gerçek selamet yolu, bu yoldur".
Görülüyor ki istidlal yolunu reddeden Mevlânâ'yı, istidlali kabul etmeyen
Selefiyyecilerden ayırmak istemektedirler.
Selefiyyenin kader hakkmdaki görüşlerinde, tam Muhammedi yolda olduklarım
arzetmek İçin Hucviri Hazretleri'nin Keşfu'1-Mahcûb adil kitabında bulunan Hasan-!
Basri Hazretleri'nin, Hazreti Hasan (r.a) 2 yazdığı bir mektup ile, aldığı cevabi
mektubundan birkaç cümleyi yazmadan geçemedim:
Mutezile yolunu açan Vasil ibn Ata (699 - 748) bu yolu, veli Hasan Basri
Hazretleri'nin dersinden ayrihp, kader hakkında Islama aykırı inançlar yaymaya
başlayınca, Hasan basri Hazretleri üzülmüş ve tereddiidler İçinde kalmış, 0 zaman
hayatta bulunan Hazreti Hasan (r.a) 2 bir mektup yazmış; mektubunda: (Ey Allah'ın
Rasulü'nün toıunu ve göz bebeği, Allah'ın rahmeti sizin üzerinize olsun. Siz Haşim
Oğullan deryada yüzen gemi gibisiniz. Karanlıklar İçinde parlayan yıldızlarsınız.
Doğru yolu gösteren İşaret taşlan gibisiniz. Size tabi olanlara kurtuluş yolunu
gösteren din adamlarısınız. Ey Peygamber (s.a.v) in evladı, kaza ve kader karşısında
bizim irademiz hakkında şaşırıp kaldık, ihtilafa düştük, bu hususta sizin görüşünüz,
fikriniz nedir? Siz Peygamber (2.5) in neslinden gelmesiniz, sizin bilginiz Allah’ın
İlhamı iledir).
Bu mektuba Hazreti Hasan şu cevabi verdi: "...Şaşırıp kaldığınız ve ihtilafa
düştüğünüz kader meselesi hakkmdaki mektubunuzu aidim. Bu hususta benim
kanaatim şudur: Kadere, hayrın ve şerrin Allahtan olduğuna inanmayan kimse
kafirdir. Bir kimse kendi İşlediği günahları, Allah'a havale ederse facir olur, günaha
girer..." (Keful-MahcCtb, Jokofski nüshası,s. 87). Birkaç cümlesini aldığım bu
mektublardan anlaşıldığına göre Selefiyye felsefeye bulaşmamıştı!■. Mevlânâ'nın takip
ettiği Kur'an yoludur. Biraz sonra Mesneviden örnekler alarak Hazreti Mevlânâ'nın
kader hakkmdaki görüşlerini arz edeceğim.
 HAZRET! mevlânâ

Sayın okuyucularım, hamdolsunhür bir memlekette yaşıyoruz. Herkes

görüşlerini, fikirlerini serbestçe söylemekte ve yazmaktadır. Kimseye birşey
diyemeyiz, kimseyi kınamayız. Bendeniz de şu veya bu hususta naçiz görüşlerimi arz
ediyorum.
Asil konuya girmeden önce, Mevlânâ'yı başka türlü tanıtmak isteyenlerin
yüzünden yukanki satırları yazdım. Bu hususta sizi vicdanlarınızla 025294
bırakıyorum.
Aslında biz Mevlânâ'nın yolunu, onun tam Muhammedi olan meşrebine göre
değil de, kendi meşrebimize göre anhyor ve anlatıyoruz. Bu sebepledir ki, her nerede
Mevlânâ'dan bahsedilse: "Gel, gel yine gel, kafir de, rind de, putperest de olsan yine
gel" diye başlayan şiirini, sanki başka şiiri yokmuş gibi işimize geldiği ve kendi
meşrebimize göre yorumladığımız İçin, hep bu rubaiyi tekrar eder dururuz da "Ben
Kur'anin kuluyum. Ben Hazreti Muhammedin ayağının bastığı yerin toprağıyım..."
rubaisini hiç hatırlamayız.
ilahi takdir, alin yazısı yerinde de kullanılan kader, ezelden ebede kadar
meydana gelen hallerin, hadiselerin Levh-İ Mahfuz'da yazıldığı gibi meydana gelen,
ilahi hükümleridir
ilk müslümanlar, Kur'an-1 Kerimin emirlerine ve sevgili Peygamber
Efendimizin hadislerine tam manasıyla uyarak, kader konusu üzerinde pek fazla
durmuyorlardı. Bu hususta münakaşalardan, birbirine zıt düşen hükümlerden
kaçmıyorlardı. Fakat İslamiyet etrafa yayılınca, yeni zabtedilen yerlerde yaşayan
insanların İnançları ile müslüman İnançları karşı karşıya geldi. Bilhassa Yunan
filozoflarının eserleri Arapçaya tercüme edilince, müslümanlar arasına felsefi
düşünceler yayıldı. Ancak islam bilginleri tarafından, islami olmayan düşüncelerin,
islami esaslara uymayanları reddediliyor, uyanları da hikmet olarak kabul ediliyordu.
Peygamber Efendimizin "Hikmet, müminin kaybettiği maildir, nerde bulursa onu
ahr" emrine uyarak, islam alimlerinden bir kısmı felsefi düşüncelere önem veriyor,
onlan islami inançlarla uzlaştırmaya çalışıyor, bazı bilginler de felsefi düşüncelere
itibar etmiyorlardı.
Evvelcede arz eylediğim gibi, Hazreti Mevlânâ'nın babası Sultanü'l-ulema
Hazretleri, daha Anadolu’ya göç etmeden önce Belhde felsefi görüşleri benimseyen
Fahreddin Razi ve onu himaye eden Harzem Şahla bu yüzden aralan açılmıştı.
Babasının yolunda ve meşrebinde olan Hazreti Mevlânâ da, felsefi görüşlere değer
vermiyor, islami olmayan İnançları reddediyordu. 0 devirlerde kader konusu üzerinde,
birbirine zıt iki görüş, islamlar arasına yayılmış münakaşa edilip duruyordu.
Hazreti Mevlânâ'nın reddettiği bu görüşlerden birisi Vasil ibn Ata'mn kurduğu
Mutezile gurubunun İnancı idi. Mutezileye göre, insan kendi kaderini kendisi çizer.
Kul yaptığı işlerin halikıdır. Küfür ve günahlar Allah'ın takdiri ile değildir.
Mutezilecilere kaderi inkar ettikleri İçin, Kaderiyyeci adi da verilir. (11/6/ ١,٥ Nihal
Tercümesi, Abdülkerim eş-Şehristani, 1304, İstanbul, 5.15) Boylece Mutezile, kulun
yaptığı İŞİ, kendi irade ve ihtiyari ile yaptığına İnanır.
Hazreti Mevlânâ'nın kader konusu üzerinde reddettiği islami olmayan ikinci
görüş, Cebriyyeci görüş idi. Cebiivveci biraz önce arz edilen Mutezile İnancının tam
zıttı olarak, kuldaki irade ve ihtiyari reddeder. Bütün hadiselerin değişmez surette
önceden takdir ve tesbit edildiğine İnanır. Bu inanca göre, her hadise sakinilmazdir.
Ne kadar çalışılsa, vukua gelecek olan birşey men، edilemeyeceği gibi, vukua
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

gelmeyecek olan birşey ‫ ثل‬vukua getirilemez. Hazreti Mevlâna; Peygamberimiz

(s.a.v) Efendimizin tam yolu olan Sünnet Ehlinin inancındadır. Bu inanca göre kulun
kendi iradesi ile İşlediği işlerin de, iradesi dışında vukua gelen işlerin de yaratıcısı
Allah Taaladir. Allah kullarına cüz'i bir irade vermiştir. Kul bu iradeyi bir işe
sarfeder. Kulun yapmak istediği İş, ilahi iradeye uygun düşerse Allah Taala () İŞİ
takdir buyurur, o İş olur. İşte kulun iradesi azmi, 0 İŞİ yapmak istemesi kulun
kendine aittir.
Boylece, herhangi bir İş, bir hadise kulun çalışması. Hakkin da takdirine
uygun düşerse, 0 İş olduğuna göre mümin, kadere iman etmekle beraber, cebre
inanmaz. Çünkü yukarda belirtildiği gibi, cebr inancına göre kul yaptığı hiçbir İşten
sorumlu değildir. Sanki 0 İŞİ Allah insana zorla yaptırmaktadır.
Boylece, Muhammedi yolda olan diğer sufiler gibi, Hazreti Mevlânâ da kader
konusunda Mutezile ve Cebriyye görüşlerini kınamış, tam Ehli Sünnet yolunda
yürüyerek, müminin kadere inanmak mecburiyetinde olduğunu belirtmiştir. Çünkü
kaza ve kadere inanmak İmanın alti şartından biridir. Ancak kaza ve kadere inanmak,
herşeyi kadere bırakmak, yaptığı İşlere karşı "kaderim boyle İmiş" demek doğru
değildir. Kendi cüz'i irademizi kullanmak suretiyle, durumumuzu iyi veya kötüye
götürebiliriz. Eğer böyle olmasaydı, kaderimizi, alin yazımızı değiştirmek elimizde
olmasaydı yani İrade-İ ciiz'iyyemiz olmasaydı, insanlar sadece alin yazılarım
yaşasalardı, doğru yolu gösterecek peygamberler gelmez, insanlara nefisleri ile
kötülüklerle savaş yolunu göstermezlerdi. Şu ayet-i kerime bu hali açıkça ifade
buyurmaktadır:

‫مآ آصابك من حسنة فمن ا لله ومآ آصا بك من سيئة فمن نفسك‬
"Sana gelen her iyilik Allahtandır. Sana gelen her fenalık da kendindendir."
(4/79)
Bu sebepledir ki, Hazreti Mevlânâ:

‫هر جه بر تو آيد از ظلمات وغم‬

‫آن زبى باكى وكستاخيست هم‬
(Mesnevi, 6.1, 5.89)

"Gönlüne gamdan, kederden ne gelirse, onlar senin korkusuzluğundan ve

küstahlığmdandır." diye buyurmuştur. Burada dikkat edilecek bir nokta vardır. Hayır
da şer de Allahtandır dediğimiz zaman, hayır da, şer de, iyilik de, fenahk da Allah'ın
yarattığı şeylerdendir, demek istiyoruz. Yoksa hayır Allah'ın lutfu, İhsanı, şer de
kulun yaptığı kötülüğün, günâhın bir mukabelesidir. Peygamber Efendimizin şu
hadisleri bu konuyu aydınlatmaktadır. (Kaza-yi muallakı yani Levh-İ Mahfuzu hiçbir
şey değiştiremez. Yalmz dua değiştirir ve ömrü yalnız ihsan, iyilik artırır. Tirmizi).
(Kader tedbir ile sakınmakla değişmez. Fakat kabul olan dua bela gelirken mümini
korur. Taberani) Duanın belayı defetmesi de kaza ve kaderdendir. Şemsiye yağmura
286 HAZRET‫ ؛‬mevlânâ

siper olduğu gibi, dua da belaya siper olur. Anlaşılması ve anlatılması pek zor olan
bu kader ve cüz'i irade bahsini Hazreti Mevlâna kendine has 0 güzel ifadesi ve harika
sezişleri ile tam Muhammedi yolda yürüyerek açığa kavuşturmuştur.
Hazreti Mevlânâ'ya göre bizim ihtiyarimiz, birşeyi yapabilme gücümüz, yani
cüz'i irademiz, külli iradenin yani Hakkin tecellisinden başka birşey değildir. Allahtan
başka hiçbir şeyin gerçek varlığı olmadığından ve izafi varlıkların hepsi de Mutlak
varlığın tecelli ve zuhuru bulunduğundan, irade ancak tek ve mutlak varlığındır, izafi
varlıklarda görülen irade, Mutlak varlığın iradesinin 0 varlıklarda zuhurundan başka
birşey değildir. Aslında biz kudret-i külliyenin, mutlak varlığın, bir kelime ile
Hakkin karşısında neyiz ki, kendimizi birşey sanahm "şunu yaparız, bunu yapmak
istiyoruz" diyelim:

‫ماكه باشيم اى تومارا جان جان‬

‫تاكه ما با شيم باتو در ميان‬
‫ما عدمها ييم و هستيهاى ما‬
‫تو وجود مطلقى فانى نما‬
‫مابنوديم وتقاضا مان بينود‬
‫لطف تو ناكفتهء ما مى شنود‬
(Mesnevi, c. I, S. 601)

"Ey ruhumuzun ruhu, biz kim oluyoruz da sana karşı biziz diye ortaya
çıkalım.
Biz yokuz, bizim varlıklarımız, gölgeleri var gibi gösteren gerçek varlık
vucudu mutlak olan senden ibarettir. Biz fani şekillerde görülen gölge varlıklarız.
Biz yok idik, bizim isteklerimiz de yoktu. Senin lutfun bizim söyleme-
diklerimizi İşitti."
Gerçekten de bizler, var gibi görünen yoklardan ibaretiz. Ortada görünen,
gezen, tozan bizim gölgelerimiz, hayallerimizdir. Gölgeler, hayaller ne isterler? Ne
yapabilirler?
Cüneyd Hazretlerine "Allah vardı, onunla beraber hiçbir şey yoktur" hadisi
şerifi okununca, "hâlâ da öyle" diye buyurmuş. Biz gerçekten yokuz, var olan ancak
odur. Midhat Bahari Hazretleri ne güzel söylemiş:

Varlığa ben seninle agahım

Var olan sensin ancak Allah'ım

Mevlânâ cebr ve ihtiyar konusunu, sünnet ehlinin inandığı gibi açıklar.

Mevlânâ Mutezile'yi haksiz görür. Cebriler de tamamıyla hakli değildir. Bizim de
yapma gücümüz, ihtiyarimiz vardır. Evet biz, bir ok bile atsak atan Allahtır. Biz
yaydan ibaretiz. Fakat feryadımız nasıl acizliğimize, zavallılığımıza delalet ediyorsa,
utanmamız da bizim ihtiyarımıza, bizde cüz'i irade bulunduğuna delalet eder:
 ‫توز قران باز خوان تفسير بيت‬
‫كفت ايزد ما رميت اذ رميت‬
‫كر بير نيم تير آن نى زماست‬
‫ماكمان و تير اندازش خداست‬
‫اين نه جبر اين معنى جباريست‬
‫ذكر جبارى براي زاريست‬
‫زارئ ماشددليل اضطرار‬
‫خجلت ما شد دليل اختيار‬
‫كر نبودى اختيار اين شرم جيست‬
‫وين دريغ وخجلت وآزرم جيست‬
(Mesnevi, cl, S.615-619)

"Sen bu konunun açıklamasını Kur'an dan oku, öğren. Cenâb-ı Hak Kur'an-1
Kerimde Hazreti Peygambere "Attığın zaman sen atmadın." (8/17) diye buyurmuştur.
Eğer biz, bir ok atarsak 0 ok atış bizden değildir. Aslında biz yay gibiyiz.
Yayı çekip, oku atan Allahdir.
Bu söylenilen sözler, cebri değil Cabbar ilahi isminin manasım açıklar.
Allah’ın Cabbar sıfatını anmak ise, ona sığınmak, yalvarmak içindir.
Bizim ağlayıp inlememiz güçsüzlüğümüzün, kudretsizliğimizin delilidir.
Yaptığımız işlerden utanmamız da ihtiyarimizin, cüz'i irademizin bulunduğu göster-
mektedir.
Eğer bizde ihtiyar ve cüz'i irade olmasaydı, yaptıklarımızdan utanır mıydık? Bu
sıkıntı, bu teessüf, bu hayâ neden ileri geliyor?

‫جون تو جير او نمى بينى مكو‬

‫ور همى بينى نشان ديدكو‬
‫در هر آن كارى كه ميلستت يد آن‬
‫قدرت خودرا همى بينى عيان‬
‫در هر آن كاي كه ميلت نيست وخواست‬
‫اندر آن جبرى شدى كين از خداست‬
‫انبيا در كار دنيا جبرى اند‬
‫كافران در كار عقبى جبرى اند‬
‫انبيا را كار عقبى اختيار‬
‫جاهالن را كار دنيا اختيار‬
(Mesnevi, c. I, 5.634-638)

"Mademki sen Allahîn cebrini görmüyorsun, görüyorum deme. Görüyorsan

gördüğünün nişanı, belirtisi nedir?
288 HAZRETİ MEVLÂNA

Halbuki sen yapmak istediğin her İşte, kendi kudretini, yapma gücünü açıkça
görüyor, cebri düşünmeden bunu ben yaptım diyorsun. Meylin ve isteğin olmayan
İşte de bu Allah'tandır diyerek cebri oluyorsun.
Peygamberler dünya işlerinde, kafirler de ahiret işlerinde cebridirler.
Peygamberler ahiret işlerini, cahiller de dünya işlerini tercih ve ihtiyar etmişlerdir"
Peygamberler ve onların vârisleri olan velilerin dünyadaki halleri, cebridir.
Herşeyi Hak'dan bilirler. Başlarına ne gelirse Allah'dan geldi derler. Ahirete olan
meyilleri ihtiyaridir. Dünya işlerini ihtiyar eden kafirlerse, ahiret işlerinde cebridirler.
Bu sebeple, yaydıkları kötülükleri haşa Allah'ın üstüne atarlar, Allah yaptırıyor
derler. Kendilerini suçsuz görürler. Bilindiği gibi Hazreti Adem İşlediği günahı kendi
nefsinden bildi, edeben ses çıkarmadı. Halbuki şeytan, Allah'a senin takdirine uydum
suç bende değildir diye edebsizlik etti. İrade-İ cüziyyemizi inkar ederek, cebri inanca
bağlanmak Levhi mahfuzda boyle yazılı İmiş, kaderim buymuş demek, çalışmamak
islami bir yol değildir. Levhi mahfuzun, yani alin yazımızın mukayyed ve muallak
olanlarının değişeceği ayet ve hadisle müjdelenmiştir. İbrahim suresinin şu yedinci
ayeti
‫لنن شكر تم آلزيدنكم‬
"Şükredecek olursanız, ben de size verdiğim nimetleri artırırım. 14/7" ile yüce
peygamberimizin "Sadaka belayı defeder" hadis-i şerifleri, çalışarak, uğraşarak
Allah'ın inayeti ile kaderimizi iyiye doğru götüreceğimizi müjdelemektedir. Bu
sebepledir ki, "Takdir-i ezel, gayrete âşıktır" denilmiştir.
Bu sebeple Hazreti Mevlânâ iradeyi Allah'ın bir nimeti, bir lütfü, İhsanı
saymaktadır.Buna karşılık şükretmemizi tavsiye etmektedir. Şükür ise sadece Allaha
hamdolsun, şükürler olsun ki, bize cüzî irade lütfetti de biz 0 sayede iyiyi kötüden
ayirdettik, kurtuluş yolunu bulduk diye yalvarmak değildir. Cüzî irade kudretine,
gücüne şükretmek demek, 0 kudreti yerinde kullanmak, hayirh İşler yapmak, salih
amellerde bulunmaktır. Bunu yapabilirsek nimetimiz, gücümüz, kuvvetimiz artar.

‫سعى شكر نعمتش قدرت بود‬

‫جبر تو انكار آن نعمت بود‬
‫شكر قدرت قدرتت افزون كند‬
‫جبر نعمت از كفت بيرون كند‬
‫جبر تو خفتن بود در ره مخسي‬
‫تانبينى آن در ودر كه مخسي‬
‫هان مخسب اى جبرئ بى اعتبار‬
‫جز بزير آن در خت ميوه دار‬
‫تاكه شاخ افشان كند هر لخطه باد‬
‫بر سر خفته بريزد نقل وزاد‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫جبر خفن در ميان ره زنان‬

‫مرغ بى هنكام كى بايد امان‬
(Mesnevi, C. 1943-939 .5 ‫)ل‬

"Allah'ın verdiği nimete ‫ ض ؟‬٣٥٤١٦٥٧٥ çalışmak, gücü, kuvveti artırır, cüzî

iradeyi kuvvetlendirir. Cebre İnanç ise, 0 değerli İrade-İ cüziyye nimetini inkar
etmektir. Lütfettiği İrade-İ cüziyye nimetine şükretmek, senin kadrini, yapma gücünü
artırır. Halbuki cebre inanmak, 0 ilahi armağanı, o nimeti elden çıkarır. Cebre
inanmak, benim kaderim böyle İmiş diyerek çalışmamak yolda uyumaya benzer. Ey
Hak yolunun yolcusu, menzile varmadan, Hak kapışına ulaşmadan uyuyup kalma.
Ey ibret almayan cebrî, 0 meyveli ağacın altından başka yerde sakin uyuma.
Bir alime, kamil bir insana tesadüf ederseniz, Cennet ağaçlarından birine rastgelmiş
olursunuz. () ağacın gölgesinde oturun, onun manevi yemişinden yiyiniz' hadisine
İşaret.
0 mana ağacının gölgesinde yat ki, rüzgar her an dallan oynatsın da altında
yatmış olanm başına yemiş ve rızık dökülsün.
Cebre inanmak, yol kesenlerin arasında yatıp uyumak gibidir. Henüz kanatlan
çıkmamış kuş, uçmaya çalışarak nasıl kurtulur?"
Cebr ve ihtiyar cüzî irade hususunda Mevlânâ'nın bu açıklamaları, hakikate
ulaşamamış, nefsaniyetten kurtulamamış kişiler içindir. Hazreti Mevlânâ bu konuyu
daha derinlere götürür.
Bilindiği gibi insanda iki ben (iki ağu) vardır.: Biri rahmanî ben, öteki nefsanî
bendir. Rahmanî ben İlahî emanet olan ruhumuzdur.Yunus Emre Hazretleri:
"Bir ben vardır bende, benden İçeri" dediği zaman bu rahmanî ben'i
kasdetmektedir.Hakk'm bize bir lutfu, İhsanı olan cüzî irade, ister istemez bizde
bulunan ve birbirine düşman, biri rahmanî, biri şeytanî olan bu iki ben'in tesiri
altında kahr. Bazan rahmanî ben'in emrine uyar, bize iyi İşler yaptırır, bizim
insanlığımızı geliştirir. Bazan da nefsanî ben, yani nefs-i emmareye tabi olur, bizi
günaha sokar. Hazreti Mevlânâ'ya göre bu hal, bizim cebriliğimizi de etkiler.
Şoyleki: Hak âşığı tamamıyla nef’sânî arzulardan, benlikten kurtulur, 1 04 fillah
mertebesine ulaşırsa, 0 artık cebrin hakikatine ermiş, rahmânî ben'i kendinde
bulmuştur. Bu ermiş kişinin cebriliği, ııefsânî ben'in cebriliği değildir. Hazreti
Mevlânâ'ya gore bu inanca varamayan ve bu İnancı yaşayamayan kişinin cebr ve
İrade-İ cüziyyeden bahsetmesi, ancak bir vehim bir hayalden ibarettir. Cebr İnancı
nasıl insanin İrade-İ ciiziyyesini elinden alır, onu kökleştirirse, aşk da insani
köleleştirir.

‫لفظ جبرم عشق رابى صبر كرد‬

‫وآنك عاشق نيست حبس جرب كرد‬
‫اين معيت باحقست وجرب نيست‬
‫اين جتىل مه است اين ابرنيست‬
‫وربود اين جبر جبرعامه نيست‬
 hazret‫ ؛‬mevlâna

‫جرب آن آمارهء خود اكمه نيست‬

‫جرب را ايشان شناسند اى يرس‬
‫كه خدا بكشاد شان در دل برص‬
‫غيب آينده بر ايشان كشت فاش‬
‫ذكر ماىض بيش ايشان كشت الش‬

‫اختيار وجرب ايشان ديكرست‬

‫قطرها اندر صدفها كوهر ست‬
‫اختيار وجرب در تو بد خيال‬
‫جون دريشان رفت شد نور جالل‬
(Mesnevi, c. I, S. 1463-1468)

"Cebr'den bahsederken, aşkı hatırladım. Aşk benim sabrımı, kararımı, cüzî

irademi elimden aidi. Şunu anladım ki: Aşık olmayan 1191, tuttu cebri hapsetti. Fakat
âşık olan, cebirden korkmadı, onu serbest bıraktı.
Çünkü âşıkların cebri, cebr-i mezmûm (suç sayılan) cebr değil, cebr-i memdûh
(beğenilen) cebrdir. Bu cebr Hak'la beraber olmaktır.
Bu hal hakikat ayının ve hiddet nurunun görünüşüdür. Şüphe ve imansızlık
bulutunun görünüşü değildir.
Şayet bu cebr bile olsa, herkesin anladığı, bildiği suç sayılan, kötülüğü
emreden nefs-i emmare'nin cebri değildir.
Oğlum, Cenâb-ı Hak kimin gönül gözünü açmış ise, bu türlü cebrin
hakikatini 0 anlar, 0 bilir.
Bu çeşit kişilere, gizli şeyler de, gelecek olan şeyler de apaçık görünür. Şu
Diinya'da bizi bikakip giden günleri anmak, onların nazarında hiçbir şey değildir.
Onların İrade-İ cüziyye ve cebr anlayışları da bambaşkadır. Yağmur damlaları
sedeflerin İçinde inci kesildiği gibi, başkaları İçin kusur sayılan cebr İnancı onlara
meziyyet olmuştur.
İrade-İ cüziyye ve cebr İnancı, senin İçin bir hayal, bir vehimden ibarettir.
Fakat onlarda (kâmil insanlarda) Allah'ın nuru olur".
Anlaşılması ve anlatılması zor olan cebr ve İrade-İ cüziyye konusunu Hazreti
Mevlâna kendine has sezişle ne açık, ne güzel ifade buyurdular. Açıkça belirttiği gibi,
velilerin cebr ve İrade-İ cüziyye İnançları, Cebriyyeciler'in ve Kaderiyyeciler adi da
verilen Mûtezile'nin İnançları gibi değildir.
Net’sânî kötülüklerden, kirliliklerden kurtulmuş, Şeriat edebleri ile edeblenmiş,
Kur'an ahlakini benimsemiş velilerin cebr İnancı makbuldür, fakat nefs-i emmare
sahiplerine göre kusurdur, günâhtır. Ankaravî Hazretleri'nin yazdığına göre; bir kimse
Serî-i 520211 Hazretleri'ne dedi ki:

‫ حركتنا و سكتنا ليست منا‬،‫انما نحن كالباب‬

ŞAHSÎYETİ VE FİKİRLERİ

"Bizler hakikatte kapı gibiyiz. Bizim açılmamız, kapanmamız kendiliğimizden

değildir" dedi. Buna ne dersiniz? diye sordu: Serî-i Sakatî Hazretleri;
- "Bu sözleri söyleyen adam, ya kâmil insandır, yahut da sapık bir imansızdır"
dedi ve ilave etti.
- "Eğer Muhammedî yolda Kur'an ve Şeriat ahlakında ise, böyle düşündüğü
İçin 0 bir âriftir, kâmil insandır. 92760 dini vazifelerini yapmayan, herşeyi mübah
gören birisi ise, 0 sapık bir dinsizdir". (.Mesnevi 5071/1, Ankaravi, c. I, s. 308)
Ehli Sünnet inancına uymayan Cebrilik ve Kaderiyye de denilen Mutezile
İnançları, Islam âleminde birçok kişinin İnancını zedelediği İçin Hazreti Mevlânâ
eserlerinde İslam'a aykırı düşen manevi hastalıklarla mücadele ettiği gibi,
Muhammedi olmayan bu kader konularına da sik sik temas eder:

‫كرد ما وكرد حق هر دوببين‬

‫كرد مارا هست دان بيداست اين‬
‫كر نباشد فعل خلق اندر ميان‬
‫مكوكس راجراكردى جنان‬ ‫يس‬
‫خلق حق افعال مارا موجدست‬
‫فعل ما آثار خلق ايزدست‬
(Mesnevi, c. I, 5. 1480-1482)

"Hakk'm yaptıklarım da gör, bizim yaptıklarımızı da gör. Her ikisini de gör ve

bizim de yaptığmız İşler olduğunu bil. Zaten bu meydandadır.
Eğer ortada halkın yaptığı İşler yoksa, herşeyi Hak yapıyorsa, şu halde
kimseye bunu neden böyle yaptın deme.
Hakk'm yaratması, bizim yaptığımız İşleri meydana getirmektedir. Bizim
yaptığımız İşler, Hakk'm yaratmasının, onun takdirinin yerine getirilmesidir"

‫واندارد كارش از كار دكر‬

‫كفت شيطان كه بما اغويتنى‬
‫كرد فعل خود نهان ديو دنى‬
‫كفت آدم كه ظلمنا نفسنا‬
‫او زفعل حق نبد عافل جوما‬
‫دركنه اوازادب ينهانش كرد‬
‫زآن كنه بر خود زدن او بر بخورد‬
‫بعد توبه كفتش اى آدم نه من‬
‫آفريدم در تو آن جرم ومحن‬
 HAZRET! MEVLÂNÂ

‫نه كه تقدير وقضاي من بد آن‬

‫جون بوقت عذر كردى آن نهان‬
‫كفت ترسيدم ادب نكذا شتم‬
‫ هم ياس آنت داشتم‬.‫كفت من‬
(Mesnevi, c. I, S. 1487-1493)

"02111111, Allah herşeyi bilir, kavrar, anlar. Onun bir İŞİ yapması, başka bir İŞİ
yapmasına engel değildir.
0 alçak şeytan, Cenâb-1 Hakk'a "Sen beni aldattın, azdırdın" dedi de kendi
İşlediği günahı gizledi.
Adem ise, "Biz nefsimize zulmettik" diyerek İşlediği suçu benimsedi, kendi
nefsine yükledi. Fakat 0 Hakk'm takdirinden bizim gibi gâf'il değildi.
Edebinden ötürü Hakk'm ona takdir ettiği suçu, kendi üstüne aidi, bu yüzden
lutfa uğradı, affedildi.
Cenâb-1 Hak Adem'e tevbesinden sonra: Ey Adem İşlediğin 0 günahı, başına
gelen 0 mihnetleri ben yaratmadım mi? diye sordu.
Senin İşlediğin 0 günah, benim takdirimle değil miydi? Özür dilediğin vakit
ne diye Onu gizledin?
Hazreti Adem korkumdan edebi bırakmadım cevabini verince. Cenâb-1 Hak da
ben de seni onun İçin bağışladım dile buyurdu".
Bu Mesnevi beyitlerini okurken tereddüde düşülmemesi İçin şunu arz etmek
isterim ki, Cebriliğe inananlar ile, Kaderiyyeci olan Mutezile erbâbı haric, Sünnet
Ehli nin inancına göre insanda cüzî bir irade vardır. Fakat Allah yaptığımız veya
yapacağımız her İŞİ, herşeyi bilir ve bütün yaptığımız ve yapacağımız işlerin
halkedicisi odur. Hayr, şer, fayda ve zarar herşey onun takdiri ile meydana gelir. Cüz'î
irademizi de devreye sokan veya sokmayan odur. Fakat Allah'ın takdiri ile başımıza
gelen kötülükleri alin yazımıza değil, çalışarak. İrade-İ cüz'iyyemizi kullanarak 0
kötülükten kurtulamadığımız İçin, edebe riayetle nefsimize yüklememiz
gerekmektedir. Zaten mutlak adaletin sahibi olan Allah, ne halk etmişse onun hepsi
yerindedir. Hayır da şer de yine onun takdiri ile bizi ıslah etmek, uyandırmak İçin
başımıza gelmektedir.

"Deme, şu niçin böyle

Yerindedir ol öyle,
Bak sonuna seyreyle
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse güzel eyler"،

Hazreti Mevlânâ bu konunun daha iyi anlaşılması İçin başka bir misal
vermektedir:
‫يك مثال اى دل بى فرقى بيآر‬
‫تا بدانى جبر را از اختيار‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫دست كآن لرزان بود از ارتعاش‬

‫وآنك دستى را تو لرزانى زجاش‬
‫هردوجنبش آفريده ءحق شناس‬
‫ليك نتوان كرد اين با آن قياس‬
‫زين بشيمانى كه لرزانيديش‬
‫جون بشيمان نيست مرد مرتعش‬
(Mesnevi, c. I, S. 1496-1499)

”Ey gönül! cebr ile İrade-İ cüz'iyyeyi birbirinden ayırt etmen İçin bir misal
getir. Boylece cebr nedir, İrade-İ cüz'iyye nedir, bilesin.
Hastalıktan, yaşlılıktan zayıf düşmüş, titreyen bir el ile, senin kendinin
oynattığın, hareket ettirdiğin bir el düşün. Her iki elin de titremesini, hareket
etmesini Allah yaratmıştır.
Her iki elin titreyişi de Hakk'm kanununa, takdirine göredir. Bunu böyle bil.
Fakat iki titreyişi birbiri ile kıyas etmeye imkan yoktur.
Sen kendi elini oynattığın, titrettiğin İçin pişman olabilirsin. Fakat
hastalıktan ötürü eli titreyen adamın pişman olduğunu ne vakit gördün?".
Kahve İçen bir kimse elindeki fincanı düşürüp kırsa, elbette yaptığı
dikkatsizlikten üzülür, pişman olur. Normal bir adamın elinden düşüp kınlan bir
fincan ile ihtiyar ve zayıf bir adamın titreyen elinden düşüp kınlan fincan bir olur
mu? Normal adam irade sahibi idi, dikkat etse idi, düşürüp, kirmazdi. Hasta adamm
titreyen elinden düşen fincan İçin pişman olunmaz. Fincanın titreyen elden düşüp
kırılması irade-‫ ؛‬cüz'iyyenin dışındadır.
Hazreti Mevl ınâ İrade-İ cüz'iyyemizin bulunduğunu tekrar tekrar belirtmek-
tedir:

‫بل قضا حقست وجهذ بنده حق‬

‫هين مباش اعور جو ابليس خلق‬

‫در تردد مانده ايم اندر دوكار‬

‫اين كنم يا آن كنم اوكى كود‬
‫كه دو دست وباى او بسته بود‬

‫هيج باشد اين تردد درسرم‬

‫كه روم در بحر يا باال يرم‬
‫كه روم در بحر يا باال يرم‬
‫يس تردد را ببايد قدرتى‬
‫ورنه آن خنده بود بر سبلتى‬
‫بر قضاكم نه بهانه اى جوان‬
294 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫جرم خودرا جون نهى برديكران‬

‫خون كند زيد وقصاصى ا‬
‫مى خورد عمروبر احمد حد خمر‬
‫كرد خود بركرد وجرم خود ببين‬
‫جنبش از خور بين واز سايه مبين‬
(Mesnevi, c. VI, S.407-415)

"Evet kaza ve kader haktir. Amma kulun çalışması, tedbirli olması da haktir.
Aklim başına al da iblis gibi kör olma.
iki İş arasında tereddüde düşeriz, ihtiyarimiz, cüz'î irademiz olmasa, bu tereddüd
olur mu?
iki eli, iki ayağı bağlı olan kişi, bu İŞİ mi yapsam yahut şu İŞİ mi yapsam der
mi? Demek ki, bizde bir cüz'î irade var.
Bu halde iken iki İşten hangisini yapayım, düşüncesi akla gelir mi? Denize mi
dalayım, havaya mi uçayım, diyebilir mi?
Demek ki iki İş arasında tereddüde düşmek, bir kudret, bir yapma gücü sahibi
olmak demektir. Yoksa boyle iki İş arasında bocalayanla alay etmek gerekirdi.
Ey delikanlı kaza ve kadere az bahane bul. Nasıl oluyor da suçunu başkalarına
yüklüyorsun?
Zeyd kan döksün, adam öldürsün, kısasını Ömer çeksin. Omer şarap İçsin
Ahmet dayak yesin. Böyle şey olur mu?
Kendi etrafında dön, dolaş kendi suçunu gör, hareketi kendinden bil. Gölgeden
bilme. Başkalarının kusurlarım göreceğin yerde, kendi kusurunu gör. Başkalarım
değil nefsini suçla."
Anlaşılması ve anlatılması zor olan bu kaza, kader ve İrade-İ cüz'iyye
meselesini bir takım örneklerle, biz gafillere açıkladıktan sonra Hazreti Mevlânâ bu
hususta da yine çok sevdiği Allah'ına iltica ederek ondan yardim niyaz ediyor:

‫اى دهنده عقلها فرياد رس‬

‫تانخواهى تو نخواهد هيج كس‬
‫هم طلب از تست وهم آن نيكوى‬
‫ماكييم آول توى آخر توى‬
‫ هم توباش‬،‫ هم توبشنو‬،‫هم بكوتو‬
‫ما همه الشيم باجندين تراش‬
‫زين خواله رغبت افزا درسجود‬
‫كاهلى جبر مفرست وخمود‬
‫جبر باشد بر وبال كامالن‬
‫جبرهم زندان وبند كاهالن‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 295

‫همجو آب نيل دان اين جبررا‬

‫آب مؤمن را وخون مر كبر را‬
(Mesnevi, c. VI, 5. 1438-1443)

"Ey bize aklilar veren Allah'ım, bu zor meseleyi anlamak İçin bize yardim et,
imdada yetiş. Aslında herşeyi ancak sen dilersin, sen yaparsın. Hiç kimse birşey
dileyemez ve yapamaz.
istek de şendendir, biz kim oluyoruz, evvel de sensin ahir de sensin.
Hem sen söylersin, hem sen işitirsin, hem de sen olursun. Bizler yaptığımız
birçok işlerle, var gibi görünen bu kadar varlığımızla yine yoktan ibaretiz.
Allah'ım bize emirler verdin, tekliflerde bulundun, kullukta bulunmamızı
diledin, lütfet de secde rağbetimizi artır. Bize ibadet zevki ver. Cebr inancmn
tenbelliğinden bizi koru, cebr tenbelliği ile şevkimizi söndürme.
Cebr kâmil insanların kolu, kanadıdır, tenbellerin ise ayak bağıdır, zindanıdır.
Bu cebr İnancını, sen Nil suyu gibi bil. inanan kişiye su, inanmayana da
kandır".
Tam 01100020101101 yolda olan, büyük veli Mevlânâ Celâleddin Rûmi
Hazretleri'nin bu mübarek ifadelerinden anlaşıldığına göre: Cebr, Cenâb-ı Hak'tan
başka kimsede kuvvet ve kudret olmadığına, herşeyin, her hadisenin onun emri ile
onun takdiri ile olduğuna inanmaktır. Cenâb-ı Hakk'm iradesi dışında hiçbir şeyin
meydana gelmediğini bilmçktir. insanin kendi cüz'î iradesini de, gerek hayira ve
gerekse şerre yöneltmesi de Cenâb-ı Hakk'm irade ve ihtiyarından olduğunu
anlamaktır. Bu çeşit cebr (cebr-i mahmûd) kâmil ve âriflere kol ve kanat olur. Onlan
daha çok iyilik yapmaya, kulluk etmeye yaklaştırır, teşvik eder. Bu cebr beğenilen,
rağbet edilen makbul bir cebr İnancıdır. Bir de mezmûm hoş olmayan, insani fenâ
yollara saptıran bir cebr İnancı vardır. Bu İnancı benimseyenler nefsânî zevklere
düşkün ve rûhen tenbel olanlar herşeyi Hak'dan bilerek, benim elimde birşey yok
düşüncesine kapılarak, mezmûm yollara, 105 görülmeyen kötü davranışlara düşerler.
Bu fenâ yollarda yürümeye devam ederler. Kurtuluş çaresi aramazlar. Kendilerini sakat
inançların zindanına atarlar. Bu zavallılar tekliflerden, İlâhî emirlerden kendilerini
kurtulmuş sanarak nefislerine hoş gelen yolda yürürler. Bu İnanç onların her türlü
fenâhklan işlemelerine sebep olduğu İçin, bu cebr inancına ârifler cebr-‫ ؛‬mezmûm
demişlerdir. Bu inanca kapılan sapıklar mademki kuvvet ve kudret Allah'ındır, cüz'î
irademiz küllî irademizin mağlubu olmuştur. Bu sebeple biz kendi cüz'î irademizi,
istediğimiz tarafa yöneltmekten de âciziz. Bizim elimizde hiçbir şey yoktur derler. Bu
yanlış İnanç, onların meşreblerine uygun gelir de kendilerini sapıklık zindanına
atarlar. Bu cebr İnancı da Nil suyu gibi, iki yönlüdür, inananlara, Allah'a,
peygambere uyanlara cebr-i mahmûd (beğenilen cebr ) olur. Onlara Nil suyu gibi,
hayat bağışlar, nefis Firavnine ve Şeytan'a tabi olanlara kan gibi olur. Onlan felakete
sürükler.
Görülüyor ki kemale erişmemiş, gerçek varlığı gönlünde bularak, ona tam
manasıyla teslim olmamış bir kişinin ferdiyyetinde iken yaptığı hareketleri, kötülük-
leri Hakk'a isnat etmesi sapıklık olmaktadır. Evet kudret ve kuvvet Allah'ındır. Evet
Nâbî merhûmun dediği gibi:
 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNA

"Âlem esir-i dest-i meşiyyet değil midir?

Âdem zebûn-ı pençe-i kudret değil midir"

Evet herşeyi, her hareketi yaratan Allahdir. Fakat bu yaratış mazhann

istidadına göredir. Maddi işlerde olduğu gibi, manevi işlerde de kemale, daha iyiye
gitmemiz ıçin çalışmamız gerekmektedir. Herşeyi Hakk’a isnat ederek kendimizi
aradan çıkarmamız, hem edebe muhaliftir, hem de /٤/(7.61/72 muhaliitir. Çünkü evvelce
de arzedildiei gibi Kur'an'da "Sana gelen her iyilik Allah'tandır. Her fenalık da kendi
nefsindendir." (4/79) diye buyurulmuştu. Bu sebeple hayn Allah'tan bilmemiz, suçu
kendi üstümüze almamız gerekmektedir, insan 1011 varlığına sahip oldukça, kendini
var bildikçe hareketleri kendisine izafe eder.Bu bakımdan insanin ihtiyari da vardır,
iradesi de vardır.
Böyle olduğu halde cebr İnancını gütmek, dileyerek, isteyerek yaptığı kötü
İşler yüzünden halka karşı mesuliyeti üstünden atmak edebe riayet değildir. Amma
gerçekte irade yokmuş olabilir. Fakat bu 0 nefsine uymuş kişiye göre değildir. Çünkü
0 henüz Hakk'a ulaşamamış, hakikate erememiştir.
Nefsini ayak altına almış, Hakk'ı gönlünde bulmuş, tamamıyla ona teslim
olmuş kamil insana gelince, İşte onun nasıl varlığı hakikat denizinde kaybolmuş,
yok olmuşsa cüz'î iradesi de küllî iradede yok olmuştur. Kamil insan, kamil insan
olarak kaldığı müddetçe cebrîdir. Onun İrade-İ cüz'iyyesi yoktur Çünkü onun kendi
varlığı yoktur. Artık onun irade ve ihtiyari Hakkin irade ve ihtiyaridir. Bu mertebeye
ermiş kimsenin beşerî varlığı kalmadığından yaptıkları kendi dileği, kendi İsteği
değildir. Hazreti Mevlanâ'ya göre kâmil insan; Muhammedî hakikate ermiştir de
zaman ve mekan bağlarından kurtulmuştur. 0 maddi bakımdan fanidir. Fakat mana
bakımından, ruh bakımından bâkîdir. 0 hakikat denizine yol bulmuş, hakikate
ermiştir:
‫خم كه از دريا در وراهى شود‬
‫بيش او جيحونها زانو زند‬
(Mesnevi, c. VI, 5.23)

"içinden denize yol bulmuş olan küpün önünde Irmaklar diz çöker" diye
buyurmuştur. Hazreti Mevlânâ'ya göre: Hakikat denizine yol bulan, gerçeğe ulaşanla
ulaşmayanın farkı İşte budur. Yoksa herkes ben hakikate ulaştım. Ben kemale erdim
diyebilirdi.

‫هر كه كويد جمله حقند احمقيست‬

‫وانكه كويد جمله باطل او شقيست‬
(Mesnevi, c. II, 5. 2942)

"Her kim, Dünyadaki varlıkların hepsi, herşey Hakk'dir derse, o ahmak bir
kişidir. Herşey de bâtıldır diyen kişi de kötü kişidir".
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Hazreti Mevlânâ Tenâsuhe (Ruh Göçüne) inanmıyordu

Hazreti Mevlânâ'nın gerek MevmaT، Şerifinde ve gerekse /9٤١67٢- / 6/٢/.1١‫لى‬

bulunan bazı şiirlerini okuyan ve onlan yanlış yorumlayanlar Mevlânâ'nın İslâmî bir
İnanç olmayan Tenâsüh'e inandığını sanmışlardır. Her zaman tekrarladığım gibi.
Hazreti Mevlânâ gibi tam Muhammedi yolda bulunan büyük bir velinin. İslâmî
olmayan bir İnancı benimsemesine imkan yoktur.
Bilindiği gibi Tenâsüh, (Metampsychose : Ruh Göçü) öldükten sonra ruhların,
başka varlıkların bedenlerine girdiklerine inananların mezhebidir. Eski filozoflardan
Fisagoros ve talebeleri bu inançda idiler. Bugün Hindliler (Brehmenler) ayni inançda
oldukları İçin, akrabalarının ruhlarını taşıyor diye hayvanların etlerini
yememektedirler. Aşağılarda ٨١٢ ٥ ٥/٢) ١٤-٤ Şerifden alınacak beyitlerde görüleceği gibi,
Hazreti Mevlânâ da birçok Hak âşığı şairler gibi tasavvuf edebiyatında pek meşhur
olan Devriyye inancından bahsetmiştir. Devriyye İnancı ile Tcnâsiih İnancını
birbirine karıştırmamak gerekmektedir.
Nedir bu Devriyye denilen İnanç?
Bu İnancı gereği gibi anlamamız İçin, bazı hususlarda biraz düşünmemiz,
dikkatli olmamız lâzımdır.
Ariflerin inancına göre, kâinatta gördüğümüz herşey. Hakk'm isimlerinin ve
sıfatlarının mazharidir. Yani tecelligâhı, bir kelime ile aynasıdır. En büyük
varlıklardan, en küçük varlıklara kadar herşeyde onun sanati, kudreti, güzelliği
sergilenmektedir.
İlâhî nur, Güneş gibi, her zerrede, herşeyde, her varlıkta Allah'ın bir sıfatının,
isimlerinden birisinin tecellisi aksettirmekledir. Kâinatta görülen herşey canlıdır.
Yalnız bitkiler, hayvanlar, insanlar değil herşey, bizim cansız saydığımız taş, toprak,
su, maden vesaire gibi bütün varlıkların hepsi de bitkiler ve hayvanlar gibi canlıdır.
Ancak onların canlılık belirtisi olan hareketlerini bizim gözümüz görememektedir.
/1/7" (6/7-/ Kerînı'de "Yerde, gökte bulunan herşeyin AHah'ı zikrettiğini beyan
buyurmaktadır." (17/44) Peygamber Efendimiz de bir hadîslerinde "Lüzumsuz yere
eşyayı rahatsız etmeyiniz" diye buyurması da bundan ötürüdür. Muhyiddîn Arabî de
/1111/7(/-/ Mekkiye sinde "Ben eşyanın teshîhini duyuyorum. Cansız sandığımız
maddeler, bitkiler, hayvanlar ve insanlar kadar kayıtlı ve hayata bağlı olmadıkları İçin
AHah'ı daha çok zikretmektedirler" diye yazmıştır. Tesbîhde oldukları İçin eşyayı
rahatsız etmekten çekinen dervişler, yürürken bile yere hızla basmazlar. Çünkü ver
ayak altma döşenmiştir. Herkesi başının üstünde taşımaktadır. Herkese hizmet
etmektedir. Bu yüzden onlar bastıkları yeri incitmekten çekinirler. Su içecekleri
zaman bardağı hafifçe öperler. Kaşığı ellerine ahnea sapını öperler. Yemek bitince
sofrayı öpüp kalkarlar. Çünkü herşey can taşımaktadır. Herşey bir vazife yapmaktadır.
Vazife yapan herşeyin hakkim vermek, onlara saygı göstermek bir borçtur.
Tesbîhde oldukları İçin cansız saydığımız şeylere bu kadar saygılı davranan
dervişler, bitkilere, hayvanlara daha çok saygı göstermişlerdir. Çiçeklerin tesbîh
ettiklerini, AHah'ı andıklarım anlayarak, çiçek koparmaktan vazgeçen veliler
bulunduğu gibi, bir karıncayı yuvasından ayırmamak İçin, saatlerce yol yürümeyi
göze alan ermişler görülmüştür. Rivâyet ederler ki, Şiblî Hazretleri pazardan aldığı bir
miktar buğdayı, beş alt! saat yürüdükten sonra evine getirmişti. Torbayı boşaltınca
298 HAZRETi MEVLÂNÂ

bir karıncanın, şaşkın şaşkın koştuğunu gören Şiblî Hazretleri, onu yuvasından,
kardeşlerinden ayırdığnı düşündü. Karıncayı aidi, bir kutuya koydu. Onu incitmeden
buğdayı aldığı pazara kadar götürdü, orada salıverdi. Şehname sâhibi Firdevsî ne güzel
söylemiş:
‫ميازارمورى كه دانه كشد‬
‫كه جان دار دو جان شيرين خوشست‬

"Danesini sürükleyen, çekip götüren karıncayı sakin incitme. Onun da cani

vardır. Can ise çok tatil birşeydir".
Karıncanın daneyi sürüklediğini görüyor, onun canh olduğuna inanıyoruz.
Çiçeklerin büyüdüğünü görüyor, can taşıdığını anlıyoruz. Halbuki cansız sandığımız
taşların, toprakların da canh olduklarım yukarda arzedildiği gibi, 6 14/" 071 da,
Peygamberimiz de haber vermektedir. Bizim gözümüzün göremediği bu hakikatleri,
bugün fen de, ilim de isbat etmektedir. Maddeleri binlerce defa büyüten süper
mikroskoplarla, cansız saydığımız şeylere bakıldığı zaman, hepsinin de atomlarının
bir çekirdek etrafında hızla döndüklerini ilim adamları haber vermekte, hatta
resimlerini çekmektedir.
Bitkilerin, hayvanların yaşamalarına müsâid olmayan, havasız ve susuz Ay'dan
insan oğlunun ahp yeryüzüne getirdiği Ay taşlan da Dünya taşlarından farksız
olduğuna gore, Ay taşlarının da atomlarının harekette olduğu bir gerçektir.
Şu var ki, cansız sandığımız nesneler, atomlarının bir çekirdek etrafında hızla
dönmeleri ile canlılıklarım belli ederken, bitkiler can taşıdıklarını büyümekle, çiçek
açmakla, meyve vermekle göstermektedir. Hayvanlar ses, hareket, duygu, yeme,
İçme, üreme ile canlılıklarım ortaya koymaktadırlar. Allahîn yarattığı bütün varlıklar
arasında bulunan en üstün varhk olan insan ise, yalnız düşünmekle, yazmakla,
okumakla, anlamakla, söylemekle, gülmekle, ağlamakla kalmamış, başka varlıklarda
bulunmayan, yalnız kendisinde bulunan "Îlâhî nefha" sebebiyle bütün varlıklardan
üstün olmuş, harika eserler ortaya koymuştur. Aslında kâinatta görülen varlıkların
herbiri, Allahîn bir isminin, bir sıfatının mazhandır. Fakat bütün varlıkların sonu,
kâinatın özü olan insan, Allahîn sıfatlarının ve isimlerinin hepsinin tecellisine
mazhar olmuştur.
Cansız sandığımız varlıklara, bitkilere, hayvanlara ve insanlara bu canlılığı
veren kadîm olan yani evveline evvel olmayan Allah (.6) hiç yoktan varettiği "kün:
ol " emriyle meydana getirdiği kâinât aynasına bir manevî Güneş gibi aksederek
yarattığı bütün varlıklara hulul etmeden (girmeden) onlarla ittihâd etmeden
(birleşmeden) herşeye can bağışladı.
0 yüce ve eşsiz küllî ruh; cansızlara "Cemâdî ruh”, bitkilere "Nebâtî ruh",
hayvanlara "Hayvanî ruh" lütfetti de onlan canlandırdı.
Şu var ki, İlâhî nefha olmak saadetine eren insânî ruh, Allahîn diğer varlıklara
lütfettiği ruh gibi değildir, insan öldükten sonra da ruhu yaşayacaktır. Daha anne
rahminde çocuk iken insana bağışlanan ruh, öldükten sonra Berzah Âlemi'ne gidecek,
Kıyâmet kopuncaya kadar orada kalacak ve Kıyâmette çürümüş ve dağılmış olan
cesedimiz, Allahîn inâyeti ile tekrar dirilince ona yeniden girecektir.
Hazreti Mevlânâ gibi, İlâhî aşkı terennüm eden daha başka şairler tarafından da
yazdan, yahut söylenen Devriyye şiirlerinde ezelde, ruh âleminde vucûd-1 Mutlak
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 299

(Gerçek varlık) dan yani kadîm olan, evveline evvel olmayan Hakk'dan ayrılan İlâhî
nurun göklerden inerek, birçok merhalelerden geçtikten sonra, tekrar geldiği yere
dönmesinin hikayesi vardır. Mebde' (Başlangıç) dan Meâd (Dönülecek yer) ٥ kadar
geçirilen aynlık ve vuslat, kavuşma halinin sembolik bir tarzda anlatılması konusunu
terennüm eden Devriyyelerde, ezelde Haktan ayrılış ve şu Dünya'ya sürgün edilişi
anlatan Devriyyelere Ferşiyye, Nüzûl (Aşağılara düşüş) Devriyyesi; Bu yeryüzünden
tekrar geldiği yere çıkışı bahis konusu eden Devriyyelere de Urûc (Yukarılara çıkış)
Devriyesi 201 verilir.
Şimdi Hazreti Mevlânâ'nın bu konudaki şiirlerinden örnekler alarak bunları
anlamaya çalışalım:
insanin yaratılışının başından itibaren halleri ve menzilleri:

‫آمده أول باقليم جماد‬

‫وزجمادى در نباتى اوفتاد‬

‫سالها اندر نباتى عمر كرد‬
‫وزجمادى ياد ناورد از نبزد‬
‫وزنباتى جون بحيوانى فتاد‬
‫نآمدش حال نباتى هيج ياد‬
(Mesnevi, c. IV, 5. 3636-3638)

"insan önce cansızlar âlemine geldi. Oradan da bitkiler âlemine düştü.

Yıllarca bitkiler âleminde yaşadı da cansızlar âlemindeki hayat savaşını hatırına
bile getirmedi.
Bitkiler âleminden hayvanlar âlemine intikal edince de, bitkiler âlemindeki
hayatini unuttu".
Bu Mesnevi beyitleri, bizim maddî varlığımızın gelişmesini ifade etmektedir.
Gerçekten de insanin teni, cismi, maddî varlığı, yediği, içtiği şeylerden meydana
gelir. Yediği, içtiği şeyler ise, hayvan eti, bitkiler, meyveler ve sulardır.
Yiyeceklerimizde bulunan mineraller gibi cansız sandığımız şeylerdir, insanin
tohumu anne rahmine düşmeden once, âlemin cüzlerinde dağınık bir halde idi. Anne
ve baba yedikleri ve içtikleri ile, yani cansızlar, bitkiler ve hayvanlardır. Aldıkları
gıdalarla o tohumu hazırladılar, insan tohumu ana rahminde iken de, annesinin yediği
gıdalardan süzülerek gelen besi ile beslerdi. Boylece insan, cansızlardan, bitkilerden,
hayvanlardan süzülerek geldi ve âlemin özü, zubdesi oldu. Onun İçin Şeyh Gâlib:
"Hoşça bak zatına kim Zübde-İ âlemsin sen" demiştir.
Başka bir Mesnevi cildinde Hazreti Mevlânâ yine bu konuyu hatırlamıştır:

‫از جمادى مردم ونامى شدم‬

‫وزنما مردم بحيوان بر زدم‬
‫مردم از حيوانى وآدم شدم‬
‫بس جه ترسم كى زمردن كم شدم‬
 hazreti mevlana

‫جملهء ديكر بيرم از بشر‬

‫تا بر آرم از ماليك ير وسر‬
‫وزملك هم با يدم جستن زجو‬
‫كل شيئ ها لك األوجهه‬
‫بارديكر از ملك تربان شوم‬
‫آنج اندر وهم نآيد آن شوم‬
‫بس عدم كردم عدم جون أرغنون‬
‫كويدم كه انا اليه راجعون‬
(Mesnevi, c. IV, 5. 3901-3906)

"Ben cansız bir varlıktan öldüm, büyüyen bitki oldum. Bitkilikten öldüm,
hayvan suretinde göründüm.
Hayvanlıktan öldüm, insan oldum. Artık ölüp, azalmaktan, noksan düşmekten
ne diye korkayım?
Bir hamle daha yapayım da, beşeriyyet halinden de kurtulup, melekler
âleminde kol kanat çırpayım.
Melek olduktan sonra da, durmamam, bu halden de ileri geçmem lâzımdır.
Çünkü Allah'tan başka herşey yok olacaktır.
Son defa olarak meleklikden de kurban olurum, vehme ve hayale gelmeyecek
birşey olurum.
Suretlerin hepsini terkederek yok olurum. Tamamıyla yok olurum da, Erganûn
gibi biz mutlaka, Allah'a geri dönenlerdeniz derim".
Dikkat edildiyse anlaşılmıştır ki, bu Mesnevi beyitlerinde de, Hazreti Mevlânâ
insanin mayasının gelişmesini, geçirdiği safhaları anlatmaktadır, insanin maddî
varlığı topraktan gelmiştir. Toprakta biten bitkileri ve 0 toprakta beslenen
hayvanların etlerini yer. Boylece insan yemesi ve İçmesi ile cansızlar ve hayvanlar
âleminde bulunduktan sonra, insanlık âlemine gelir. Evvelki bulunduğu âlemlerden
yani cansızlar ve hayvanlar âleminden çekilmekle birşey kaybetmez. Bilakis ilerler,
terakkî eder. Hayvanlık sıfatından ölüp, insan olmak saadetine erince, ölümden
korkulmaz. Çünkü insan, ölmekle yok olmayacaktır. Maddî varlığından sıyrılıp
Hakk'a kavuşacaktır. Kılıç kınından sıyrılıp, çıkacaktır.
Pertev Paşa'nın Roso’dan yaptığı Ruhun Bakası adil manzûm tercümenin şu
kıtası buraya yakışır:

Sıyrılıp ruh zulmet-i tenden,

Süzülüp eyledikde azm-i vatan,
0 zaman hallolur bu şüphe ve zan,
Bilinir hâsılı nedir mana.

Yukarda geçen Mesnevi beyitlerinde Hazreti Mevlânâ yalnız ruh âleminden

ayrılıştan, aşağılara düşüşten bahsetmiyor, aşağıdan yukarıya çıkıştan, Hakk'a vâsıl
oluştan da bahsederek Devriyyesini tamamlıyor.
‫كككككككت‬ „ 301

"Hayvanlıktan öldüm, insan oldum" demekle İÇİ rahat etmiyor, huzura

kavuşmuyor. "Bir hamle daha yapayım da, beşeriyyet halinden de kurtulup, melekler
aleminde kol kanat çırpayım" derken, beşeriyyet halinin, insani Hakk'a kavuşmaktan
alıkoyan, insanin elini kolunu bağlayan, onu maddeye esir eden, şehvet, şöhret,
hiddet, cimrilik, Dünya sevgisi, ihtiras gibi kötü huylarım düşünerek, beşeriyyet
halinden de kurtularak, meleklik haline geçmeyi arzu ediyor. Meleklik hali de onu
tatmîn etmemektedir. 0 melekiikten de daha ileri geçmek arzusundadır. Çünkü
Mevlânâ; "Kardeş Hak kapısı ucu bucağı olmayan bir kapıdır, sonu yoktur. Bu yolda
herhangi bir yere varırsan, sakin yeter deme, durma, ilerle"

‫هرروزمرا ازتومسافات نوست‬

"Hergün benim İçin yeni bir yola çıkmak, yeni mesafeler almak gerekir"
demektedir. Mevlânâ'nın âdeti, tabiatı budur.
Karakteri îcabı Mevlânâ, beşeriyyet halinden kurtulup meleklik vâsfını
kazandıktan sonra da durmuyor, daha ileri gitmek melekliği de bırakıp "Vehme ve
hayale gelmeyecek birşey olmak" suretlerin hepini terkederek, yok olmak tamamıyla
yok olmak istiyor. Boylece Mevlânâ 1 02 fillah mertebesini kast ediyor. Burada
üzerinde dikkatle durulacak bir mesele karşımıza çıkıyor: Mevlânâ'nnı bahsettiği
yokluk, Budizm'in esasi olan yokluk değildir. Dünya'yı terketmek (ölmeden önce
ölmek), benlikten kurtulmak, Budistlerin inandıkları nihil (yokluk) değildir.
Mevlânâ'nın istediği yokluk, beşeriyyet halinin kötülüklerinden sıyrılmak, şehvet,
hiddet, Dünya sevgisi gibi istekleri öldürüp manen 1121112 yok olmaktır. Bir kelime
ile şu gölge varlıktan kurtulmaktır. Halbuki Budizm'deki yokluk gölge varlıktan,
benlikten kurtuluş değil, bizzat varoluştan, yaşamaktan kurtularak Nirvanaya
kavuşmak yani tamamıyla yok olup gitmektir. Budist'in istediği yokluğu Akif Paşa
merhûm şu beytinde dile getirmiştir:

Ne gam-u gussa, ne renc-i elem ü bîm-i ümîd

Olsa şâyân cihan can ile cûyâyı adem

"Yoklukta ne gam ne keder, ne ıstırabın acılığı, ne umduğunu kaybetme

korkusu vardır. Bu yüzdendir ki, bütün insanlar yokluğu aramaktadırlar".
Akif Paşa'nın şu iki beyti de tamamıyla Hazreti Mevlânâ'dan mülhem olsa
gerek:

Kimisi 111911-1 gamla 22 cûy-1 vücûd

Kimisi hesti-i elemle talep efzâ-yı adem
Mahv-ı hâk-i râh-1 9001 900-1 kevneynim ben
Ne tevellâyı vücûd u ne 0611271 adem.

"insanların kimisi gam yokluğu ile, gamsızlıkla, ebedî varhk peşinde

koşuyor. Kimisi de mustarip olduğu İçin, elemli, kederli bir hayat sürdüğü İçin
yokluk arzu etmektedir.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Ben ise iki Dünyânın pâdişâhı olan Hazreti Peygamberin yolunun toprağında
mahv olmuşum da bu yüzden ne varlığı arzu ediyorum, ne de yokluktan kaçınıyo-
rum".
Varlıktan, yokluktan 562 açılınca Hazreti Yunus Emre hatırlanmaz olur mu?

Ne varhğa sevinirim,
Ne yokluğa yerinirim
Aşkın ile övünürüm,
Bana seni gerek seni.

Profesör Fuad Köprülü merhûmun 7129/ Edebiyatında ilk Mutasavvıflar adil

kitabına aldığı (s. 276) ve Mevlânâ'ya âid olduğunu sandığı şu gazeli bendeniz
Firûzanfer'in bastırdığı en muteber Dîvân-ı Kebîrde bulamadım. Fakat devir
konusunu çok güzel açıkladığı İçin buraya almadan geçemedim. Bu gazeli Dîvân-ı
Şemsü'l-Hakâyık adıyla Hidâyet Han merhûmun yaptığı Mevlânâ'ya âid seçme şiirleri
İhtivâ eden Dîvân' in 257. sayfasında buldum. Tercümesi (.Dîvân-ı /601/" 6677 Seçmeler,
Mithat Bahârî, 3/46) de mevcuttur.

‫بانه بدردر هرفلك يكجنددوران كرده ام‬

‫با اختران در برجها من سالها كرديده ام‬
‫يكجند نا بيدا بدم با او بهم يكجا بدم‬
‫در ملك (او ادنى) بدم ديدم هر آنجه ديده ام‬
‫مانند طفل اندر شكم من يرورش دارم زحق‬
‫يكبارزايد آدمى من بارها زائيده ام‬
‫در خرقهء تن يارها بودم يسى در كارها‬
‫وزدست خود اين حرقه را بسيارمن بدريده ام‬
‫بازاهدان درصومعه شبها بروزآورده ام‬
‫باكافران در بتكده بيش بتان خسييده ام‬
‫هم دزد عياران منم در باغها با ريده ام‬
‫هم ابروهم باران منم درباغها باريده ام‬
‫بر دامنم كرد فنا ننشست هركزاى كدا‬
‫در باغ وبستان بقا كلها فراوان جيده ام‬
‫از آب وآتش نيستم وز باد سركش نيستم‬
‫خاك منقش نيستم من برهمه خنديده ام‬
‫من (شمس تبريزى) نيم من نورباكم اى بسر‬
‫زنهار اكر بينى مرا با كس مكو من ديده ام‬
(Dîvân-ı Şemsü'l-Hakâyık, s. 257)
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 303

"Dokuz felekle yüce babalar anlamına gelen âbâ-i ulviyyede Zühal, Müşteri,
Merih, Uttârid, Zühre, Neptün, Oranos ve iki kutup yıldızı" Her felekte bir müddet
kalmak sûretiyle düşüp kaldım. Yıldızlarla beraber burçlarda, nice seneler döndüm
durdum.
Bir müddet görünmedim. Onunla beraber bir yerde bulundum. 0 zamanlar
Hakk'a en yakm olma "ev ednâ" mülkünde idim. Orada ne gördümse gördüm.
Ben ana karnındaki çocuk gibi besiyi Hak'tan aidim. Adem oğlu bir kerre
doğar, ben çok kerteler doğdum.
Ten hırkasında yıllarca bulundum, birçok İşler gördüm. Kendi elimle bu
hırkayı hayli yırttım.
Zâhidlerle mâbetlerde birçok geceler sabahladım. Kâfirlerle de puthânelerde,
putların önünde yattım uyudum.
Hem dolaşan kurnaz hırsızlardanım, hem inleyen hastaların elemleriyim. Ben
hem bulutum, hem yağmur, bağlara yağar dururum.
Ey dilenci, benim eteğime asla fânilik tuzu konmadı. Ben 022 bağında ve
bostamnda bol bol güller topladım.
Benim aslim sudan, ateşten, 25201 rüzgardan, nakışlı topraktan değildir. Ben
bunların hepsine karşı gülmüşüm.
Evlâd, ben Şems-i 01121 değilim. Eğer beni görürsen, sakin kimseye:
gördüm deme, 0 değilim. Ben tertemiz nurum).
Yukarlarda açıklamaya çalıştığım, anlatılması ve anlaşılması zor olan bu devir
konusunu, daha iyi anlamamız İçin Vahdet-i vucûd İnancının esasini kavramamız
gerekmektedir.
Bu inanca göre vucûd yani varlık birdir. 0 da Allah'ın varlığıdır. Allah'ın
varlığından başka varlık yoktur. Olması da İmkânsızdır. Şöyle ki; ne gökler, ne
yerler, ne de göklerde ve yerlerde bulunan şeyler mevcud değil iken, kadîm olan,
evveline evvel olmayan Hak Teâlâ vardı.
Şu kâinatta görünen ve görünmeyen bütün varlıklar, herşeyi Allah'ın
bilgisinden teayün etmiş belirmiş ve Hakk'm irâdesini İzhâr yani açığa vurması,
kullanması neticesinde var olmuşlar, meydana çıkmışlar, daha doğrusu İlâhî irâdenin
zatını İzhâr etmesi neticesinde yaratılmışlardır. Fakat bu yaratılmış olan şeyler ve
bütün kâinât aslında var gibi görünen yoklardan ibarettir. Çünkü gerçek varhk, ancak
Hakk'm varlığıdır. Bir bakıma bir hayalden ibaret olan kâinâtın yaratılmadan önceki
halinden bahsederken Peygamber Efendimiz (s.a.v)

‫كان الله ولم يكن معه شيئ‬

"Allah vardı, onunla beraber hiç kimse yoktu" hadîs-‫ ؛‬şerifini beyan
buyurdukları zaman orada bulunan Hazreti Ali (r.a) Efendimiz,

‫آآلن على ماكان‬

"Yalmz ezelde değil, şimdi de öyledir" buyurarak bu hakikate İşaret etmişti.

Burada insanin aklina şöyle bir soru gelebilir: Bu nasıl olur? Yoktan
yaratılmış olan bu kâinât, bu varlıklar, nasıl yok ،sayılır? Varlıkların arasında
 hazreti mevlanA

yaşıyoruz ve biz kendimizde var olduğumuzu, yaşadığımızı hissettiğimiz halde, nasıl

olur da biz yokuz diyebiliriz'? Sonra Allah'ın yarattığı bazı şeyleri de kendimize mal
edinmişiz, meyveler yiyoruz, sular içiyoruz, butun bu şeyler ٧‫ ع‬bizler nasii olur da
yok sayılırız? Buna imkan var mi?
Bu hal kain itin azameti, büyüklüğü karşısında bizim varlığımızın küçük ve
yok sayılması mıdır?
Onbeş milyar ışık yılı uzakta yıldızlar, Güneşler keşfedildi. Oniki sene önce
fırlatılan Mariner Uydusu baş döndürücü bir hızla, bir mermi hızıyla yol aldığı halde
Merih Yıldızı'na daha yeni yaklaştı, fotoğraflar göndermeye başladı.
Kâinât öyle büyük ki, sayısız yıldızlar arasında üzerinde yaşadığımız
Dünyâmız, çok küçük bir yıldız gibi, bizler de onun üzerinde bir portakalın
üzerindeki tozlar kadar bile değiliz. 0 zaman şairin:
"Bir zerre demekse, şu semâvâta göre arz
Nisbetle beşer etmelidir kendini yok 1212" dediği gibi, bu yokluk bir tasavvur,
bir kuruntu mu? Hayır bu bir tasavvur, bir vehm değil, bu bir gerçektir. Allah'ın
büyüklüğü, kudreti karşısında, Merihler’in, Nebtunler'in. Güneşlerin bile bir toz
zerresi kadar değeri yokken, bizim maddi yönden varlığımızın ne değeri olur?
Hazreti Mevlânâ da bir rubailerinde buyurur ki:

‫كس نيست بغير ازو درين جمله جهان‬

‫نى زشت ونه نيكوونه ييدا ونهان‬
‫ جست ازان سخته كمان‬،‫هر تيركه جست‬
‫ هست ازان شعله دهان‬،‫هرنكته كه هست‬

"Bütün dünyada, ondan başka hiç kimse yoktur. Ne çirkin var, ne güzel var.
Ne görünen var. ne de görünmeyen. Atılan her ok. onun kudretli yayından atılmıştır.
Her nükteli 562, onun güzel dudaklarından çıkmıştır."
Bulutsuz bir yaz gecesinde, gök yüzüne bakalım: Milyarlarca yıldızın
parıldadığını göreceğiz. Sabah olup da Güneş doğup, bütün ihtişamıyla yükselince,
geceleyin pırıltılarıyla bizim gözümüzü okşayan, gönlümüze ferahlık veren, hoş
görüntülü yıldızlan artık göremez oluruz. Bu yıldızlar nereye gittiler? Gökyüzünün
sonsuz derinliklerinde kayıp mi oldular? Hayır hepsi gökyüzünde yine dolaşıyorlar,
yine ışık saçıyorlar. Fakat görünmüyorlar, Güneş'in kuvvetli ışığı onlan görünmez
hale soktu.
İşte bizim de gönlümüzden, bir hakikat güneşi, bir iman güneşi doğarsa onun
ışığı ile gözlerimiz kamaşır da Allah'tan başka hiçbir şey görmez oluruz. İşte o
zaman 14 mevcûde illallah (Allah'tan başka hiçbir şey yoktur) hakikati anlaşılmış

Vahdet-i vücûd İnancını benimseyenlerden bazıları da şöyle söylüyorlar: Her ne

kadar vucûd-varhk birden ziyade değilse de, 0 varlığın bâtını ve zahiri vardır. Bu
varlığın bâtını, bütün âlemin cani olan bir nurdur, ٧‫ ث‬âlem baştan başa 0 nurla
doludur. Cansız sandığımız varlıklar da dâhil, bütün varlıklara, eşyaya can veren İşte
bu nurdur.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 305

‫الله نور السموات واآلرض‬

"Allah göklerin ve yerin nurudur." (24/35) âyeti bu hakikati ifade buyur-

maktadır. Bu nurun haddi, hududu, gâyeti, sonu yoktur. Bu nur eşyaya girmez, 1110101
etmez ٧‫ ع‬eşya ile ittihâd etmez, yani birleşmez. 0 nur, ucu bucağı olmayan,
büyüklüğü, sonsuzluğu hadde hesaba gelmeyen bir nur denizidir.
Hayat, ilim, İrâde, kudret bu nur sayesindedir. Herşey bu nur ile varlığını
sürdürür, bu nur ile yaşar. Varlıkların görmesi, işitmesi, söylemesi, hareketi, İş
yapma ٧‫ ع‬yaptırma kabiliyeti hep bu nurdandır. Belki herşey bu nurdan ibârettir.
Varlıkların karakterleri, eşyanın tabiatı, hâssalan, sıfatlan, İşleri, güçleri hep bu
nurdandır. Bu nur tektir, birden ziyâde değildir. Güneş gibi heryere vurmaktadır.
Eşyanın hepsi, mikrokosmoz âlemden (en küçük varlıklardan) makrokosmoz âleme
Güneşlere, yıldızlara, sayısız âlemlere kadar herşey, herşey 0 nurun mazhandır,
aynısıdır, göründüğü yerdir. Niyâzî Mısrî Hazretleri ne güzel söylemiş:

ibret ile şeş cihetten görünen eşyaya bak,

Cümle bir âyinedir kim vech-i rahman andadır.
Söyleyen ol, söyleten ol, görünen 01, gören ol.
Her ne var a،la ve esfel bil ki cânân andadır.

Bu görüşleri benimsedikten sonra, devriyyelerde geçen bütün merhaleler,

menziller, çeşitli haller ve çeşitli sıfatların onun tecelligâhı, aynası olduğu anlaşılır.
Şu halde bütün âlemin cani 0 olduğuna göre, zâhidlerle mabedlerde, kâfirlerle
puthânelerde bulunan 0 değil midir? Ziya 0294 merhûm da:
"Birdir nazar-i Hak'ta mecûs ile müselman"
(Allah'ın nazarında ateşe tapan ile müslüman birdir) dediği zaman bu gerçeğe
işâret etmişti. Yani bu haller Hakk’m Hâdi ve muzıll isimlerinin tecellisidir. Hazreti
Mevlânâ'nın Dîvân-ı Kebîr'inden aldığım şu şiirle bu konu daha açığa kavuşacaktır:

‫اى خدايى كه مفرح بخش رنجوران توى‬

‫در ميان لطف ورحمت همجو جان ينهان توى‬
‫خسته كردى بتدكان را تا ترا زارى كنند‬
‫جون خريدار نفير والبه واففان توى‬
‫جمله درمان خواه وآن درما نشان خواهان تست‬
‫ بى شك آن توى‬،‫آنك درد ودارو ازوى خاست‬
‫درد هايى كادم را بر در خلقان برد‬
‫آن حجاب از اولست وآخر وبايان توى‬
‫ناله بخشى خسته كانرا تابدان ساكن شوند‬
‫ در دردما ناالن توى‬،‫جون حقيقت بنكرم‬
306 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫ « توى » والله توى‬: ‫هم توى انكس كه مى كويد‬

‫كوى وجوكان ونظاره كر درين ميدان توى‬
‫بندكى وخواجكى وسلطنت خطهاي تست‬
‫خط وكو وخط راست اين دبير ستان توى‬
‫صورت ماخانها وروح ما مهمان دران‬
‫ جان آن مهمان توى‬،‫نقش وجانها سايهء تو‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. V, s. 2778)

"Ey Allah'ım, 111121201 ferahlık veren sensin. Lütuflar ve merhametler

arasında, can gibi gizlenen sensin.
Kullarım, sana yalvarsınlar, yakarsınlar diye hasta edersin. Çünkü inlemenin,
yalvarmanın, figan etmenin alıcısı, kabul edicisi sensin.
Şu Dünyadaki herkes derdine, derman aramaktadır. Halbuki, dertlilerin
dertlerinin dermanı ise seni anyor. Çünkü derdi de dermam da yaratan şüphesiz sensin.
insani şunun bunun kapışına düşüren dertler, önceden meydana gelen bir
perdedir. Bu perdenin sonunda, yine senin lütf kapma baş vurur.
Sonunda sükûnete kavuşmaları, rahat etmeleri İçin hastalan inletir, durursun.
Halbuki, hakikatte bizim derdimiz de, inleyen, feryad eden de sensin. Sensin diyen de
vallahi sensin.
Bu meydanda oynanan top da sensin. Topu çeviren de sen, bu top oyununu
seyreden de sensin. Kölelik de, efendilik de. sultanlık da, hep senin yazındır. Eğri
yazan da, doğru yazan da hep senin mektebinde yazılmıştır.
Bizim bedenlerimiz, birer evdir. Ruhlarımız da o evlerde birer konuk.
Ey Allah'ım, biz yokuz. Bedenlerimiz de. canlarımız da senin gölgenden
ibarettir. Ashnda tenlerimizde misafir olan çanlarımızın cani da sensin."
Herşeyde görünen herşeyde tecellî eden 0 olduğuna göre daha onca Mesnevi
beyitlerinde (Cemâd iken nebata, nebattan hayvana, hayvandan da insana geldim)
denmesinin evvelce de arzedildiği gibi insanin maddî varlığının geçirdiği merhalelere,
menzillere İşaret vardır. Burada ruhun intikali bahs konusu değildir. Çünkü Hazreti
Mevlâna tam İslâmî yolda, Muhammedi inançta olan bütün islam velileri gibi
Tenâsühü şiddetle reddetmektedir. Çünkü Tenâsüh İnancı, âhiret âlemini inkar
etmektir ki, bu da islam 11 esasına aykırıdır.
2 ‫ انما ما ن‬٥٣, ruhların ancak bedenlerle yaşayacağına ve bedensiz ruhun
yaşamayacağına inandıkları İçin, rûhun sonsuzluğunu inkar ederler. Bu hususta
Hazreti Mevlânâ ne diyor:

‫ان توئى كه بى بدن دارى بدن‬

‫يس جرا ترسى زجان بيرون شدن‬
(Mesnevi, c. III, 5. 1613)
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 307

"Sen bedensiz bir bedene sahipsin. 0 halde bedenden canin çıkmasından

korkma." Senin gerçek varlığın bu bedenden ibaret değildir. Bu bedenin ötesindedir,
demek istiyor.
Tenâsühe inananlara göre Berzah alemi, yaptığımız işlerin mükafatı, mücâzâtı
da yoktur. Ruhlar mahduddur, devamh olarak müstaid bedenlere girer çıkarlar. Onların
her lahza Hakk'm yeni bir tecellîsi de olduğundan haberleri yoktur. Onlar Hakk'm
tecellîsinde tekerrür olduğunu sanmaktadırlar.
Feyz-İ İlâhînin her an mevcûdât üzerine feyzini yaydığından gâfil olan
Tenâsühcüleı■, birçok maceralardan, değişik bedenlere girip çıktıktan sonra rûhun yok
olacağına inanırlar. Halbuki, biz İlâhî bir emânet olan rûhun ölümsüzlüğüne
inanıyoruz. Sonumuz toprak diye korkmuyoruz. Yok olmak İnancı insani ümitsizliğe
düşürür. Hayyâm hayatinin fâniliğini düşünür de:

"Aldığın her nefesi fırsat bil.

Ot değilsin yeniden bitmezsin"

diyerek manevî hayat İçin hazırlanmamızı, zamanımızı boş yere harcamamamızı

tavsiye eder.
insan yok olmak değil, öldükten sonra da yaşamak istemektedir. Maddî
varlığını yitirdikten sonra da gönüllerde yaşamak istemektedir. Neden, büyük şâirimiz
merhûm Bâkî;
"Bâkî kalan bu kubbede bir hoş sada İmiş"

diye yazmış. Bizim maddî varlığımız 02, tenimiz de yani mezarda küçük kurtlara,
böceklere nasîb olacak şu cesedimizde bulunan bize yediklerimizden, içtiklerimizden
intikâl ederek gelen, giden (cemâd, nebât, hayvan) dan meydana gelen dört unsurla biz
bağlanabilir miyiz? Nitekim yukarlarda gördüğümüz gazelin bir beytinde: (Benim
aslim sudan, ateşten, havadan ve topraktan ibaret değildir) diyerek Hazreti Mevlânâ
insanin aslinin başka olduğuna işâret buyurmuştu. Bunlar rûhumuzun binası olan
tenimize âid olan şeylerdir. Bizim tenimizin esasini bu dört unsur teşkil ederken*
tende misafir bulunan rûhun bu unsurlarla ilgisi yoktur. Çünkü 0, İlâhî bir netlidir.
Nitekim büyük mutasavvıf şâir İbn-i Fâriz Hazretleri de (1181 - 1235) meşhûr
Kaside-i Tâiyyesinde, aşağı duygulardan kaynaklanan yanlış inançların, evhamın
etkisinden kurtulmasını niyaz ettikten sonra Tenâsüh'e inananlardan beni uzak tut
diye Cenâb-ı Hakk'a yalvarmaktadır.
‫فدو نكها آيات الهام حكمة‬
‫ألوهام حدس الحس عنك مزيلة‬
‫ومن قائل بالنسخ و المسخ وآقع‬
‫به ابرا وكن عما يراه بعزلة‬
‫ودعه و دعوى الفسخ والرسخ الئق‬
‫به ابدأ لوصح فى كل دورة‬
(Tâiyye-Î Kübrâ, 5. 652-654)
 hazreti mevlana

'.Allahım senin İçin tahmin ١‫ ع‬zanna da٠١anan. aşağı du ulardan kaynaklanan,

yanlış inançların. evhamın etkisinden beni kurtaracak, faziletin, hikmetin, ilham
isâretlerini lütfet.
Allah im beni tenasüh inancından; insan rûhunun. insan bedeninden çıkarak
başka bir insanin bedenine girmesi" ve "Mesh; insan rûhunun, hayvan rûhuna
girmesine inananlardan uzak tut".
Allah ım beni insan ruhlarının, bedenlerden çıktıktan sonra bitkilere.
minerallere intikal ettiğine inananların, bö ece her intikalde ruhun layık olduğu
15101203 düştüğünü iddia edenlerin arasına karıştırma."
islami olma n Tenasüh İnancı bize, varlığını hissettiğimiz rûhumuzu (gerçek
benimizii kaibettirir. "Ben, bende bulunan İlâhî emaneti hissediyorum. Bende
bulunan benimdir. Başkasının değildir. Başka bir ١ere gitmeyecektir. Bu Dünya
evinden çıkınca geldiği yere intikâl edecektir".
GMşcn-1 Râ: sahibi Mahmud Şebüsterî (١.1320)) Hazretleri de. bu konu
üzerinde aklin kifayetsizliğini belirttikten sonra "Tenasüh görüş darlığından meydana
gelir, bu sebeple 0 küfürdür, asil yoktur" demektedir.

‫جهان جمله فروغ نور حق دان‬

‫حق اندروى زبيدائيست بنهان‬
‫جونورحق ندارد نقل ونحويل‬
‫نيايد اندر وتغيير وتبديل‬
‫توبندارى جهان خود هست دايم‬
‫بذات خويشتن بيوسته قايم‬
‫كسى كوعقل دور انديش دارد‬
‫بىس رس كشتىك در بيش دارد‬
‫زدور انديشهء عقل فضولى‬
‫يىك شد فلسىف ديكر حلوىب‬
‫خرد را نيست تأب نور آن روى‬
‫برو از هبر او جمش دكر جو‬
‫دوجشم فلسفى جون بود احول‬
‫زوحدت ديدن حق شد معطل‬
‫شد كفر وباطل‬ ‫(تناسخ) زان سبب‬
‫كه آن از تنك جشمى كشت حاصل‬
(Gülşen-iRâz, 5. 98-105)

"Sen alemi, bastan başa Allah'ın nûrunun ışığı olarak bil. .Allah alemde aşikâr
olusundan ötürü gizlidir. ١ ani Güneş'in ışığı gibi meydanda oluşu, onun kendini
göstermemesine, gizli kalmasına sebep olmuştur.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Allah'ın nûru, ne bir yerden bir yere gider, ne de bir halden bir hale girer. 0
nûr ne değişir, ne de başka bir şekle bürünür.
Sen alemi dâimâ kendi varlığı ile duruyor sanırsın. Varlığını, kendi zatıyla
kâim zannediyorsun.
Kimde uzun uzadıya düşüncelere dalan akil varsa, onun önüne pek çok baş
döndürecek şeyler çıkar, onu şaşırtır, yanıltır.
Bir işe yaramayan aklin uzun düşüncelere dalması yüzünden kimisi kendini
felsefeye kaptırmıştır, kimisi de hulûl hâşâ Allah'ın eşyaya girdiğine İnanmıştır.
Aklida, 0 hakikat nurunu görmek gücü yoktur. Sen git onu görmek İçin başka
bir göz, bir gönül gözü ara.
Felsefecinin iki gözü de şaşıdır. Onun İçin AHah'ı bir göremiyor.
Tenâsüh görüş darlığından meydana çıkar, bu sebeple o, küfürdür, asil yoktur.”
Şeyh Muhammed Lâhicî Hazretleri (٧.1464) Gülşen-i 1211) bu beyitlerini
şerhederken, birçok ariflerin yaptıkları gibi, anlaşılması zor olan !edünnî hakikatleri
açıklamak İçin Mesneviye müracaat etmiş, birkaç beyt almış; bendeniz de teberrüken
bu konunun tekrarı sayılsa dahî Mesnevinin 0 bölümünden şu beyitleri almadan
geçemedim:

‫جان زبيدايى ونزديكست كم‬

‫جون شكم ير آب ولب خشكى جو خم‬
‫كى ببينى سرخ وشبز وفور را‬
‫تانبينى بيشث ازين سه نور را‬
‫ليك جون در رنك كم شد هوش تو‬
‫شد زنورآن رنكها روبوش تو‬
‫جونكه شب آن رنكها مستور بود‬
‫بس بديدى ديد رنك از نور بود‬
‫نيست ديد رنك بى نور برون‬
‫همجنين رنك خيال اندرون‬
‫اين برون از آفتاب واز سها‬
‫واندورن از عكس انوار على‬
‫نور نورجشم خود نوردلست‬
‫نور جشم از نور دلها حاصلست‬
‫باز نورنوردل نورخدا ست‬
‫كو زنور عقل وحس يك وجداست‬
‫شب نبد نورى نديدى رنك را‬
‫يس بضد نور ييدا شد ترا‬
HAZRET 310‫ ؛‬MEVLÂ A

‫ديدن نورست انكه ديد رنك‬

‫وين بضد نور دانى بى درنك‬
‫رنج وغم راحق يى آن آفريد‬
‫تا بدين ضد خوش دلى آيد يديد‬
‫يس نهانيها بضد ييدا شود‬
‫جونكه حق رانيست ضد ينهان بود‬
‫بس بضد نور دانستى تو نور‬
‫ضد ضد را مى نمايد در صدور‬
‫نور حق رانيست ضدى در وجود‬
‫تابضد اورا توان بيدا نمود‬
‫الجرم ابصار نا ال تدر كه‬
‫وهويدرك بين تو ازموسى وكه‬
(Mesnevî-İ 5071/‫ و‬C. 1, 5.1121-1135)

"Canin varlığı hissedildiğinden ve bize çok yakın bulunduğundan ötürü

görünmez, insan İÇİ su ile dolu olduğu halde ağzı kupkuru kalmış su küpüne benzer.
Işık olmayan, nûrjjulunmayan yerde, kırmızı, yeşil, penbe renklerini nasıl
görebilirsin?
Fakat senin aklin, fikrin renkler İçinde kaybolduğundan, bu renkler, senin nûru
görmene perde oluyor.
Ne zaman ki, gece renkleri örter, ancak 0 zaman rengi görmenin nûra bağlı
olduğunu anlarsın.
Dışarda nûr olmadıkça renklerin görülmesi İmkânsızdır. îç aleminin renkleri
İçin de bu boyledir.
Dışardaki renkler Güneş'in ve Sühâ yıldızının ışığı ile görünür. İç âleminin
renkleri ise, ancak Allah nûrunun vurması ile belli olur.
Senin gözünün nûru, gönül nûrudur. Çünkü, göz nûru gönüllerin nûrundan
meydana gelir.
Gönlünün nûrunun nûru da, Hakkin nûrundandır. Fakat bu nûr aklin
nûrundan, duygu nûrundan tamamıyla ayrıdır.
Gece nûr olmadığından renkleri göremedin, nûrun zıddı sebebiyle şunu anladın

Önce nûr görünür, sonra renk görünür. Bunu da nûrun yok oluşu ile
tereddütsüz anlayabilirsin.
Cenâb-ı Hak sıkıntıyı, gamı, gönül hoşluğu nedir, anlaşılsın diye gönül
hoşluğuna zıt olarak yarattı.
Her gizli şey, zıttı ile belli olur. Cenâb-1 Hakkin zıttı olmadığı İçin gizli
kalmıştır.
Sen nûru, nûrun zıttı ile bildin. Çünkü zıttı meydana çıkınca, zıttını gösterir.
Varhk âleminde Cenâb-1 Hakkin nûrunun zıttı yok ki, 0 da zıttı ile meydana
çıksın, görünsün.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Elbette gözlerimiz onu İdrâk edemez, kavrayamaz. göremez. Ancak onun bizi
gördüğünü, İdrâk ettiğini Hazreti Mûsa'nın Tur Dağı'nda başından geçenleri düşün de
anla."
Bu son beyitte En‘âm Sûresi'nin 103. âyetine işâret ٧ardır:"Göz!er onu
görmez, 0 gözleri görür. 0 lütuf sahibidir. Herşeyi haber alandır".
Hakk'm varlığının nûru, kesilmeksizin devamlı olarak tecelli etmektedir. Bu
tecelli, hiç bir zaman Tenâsühcünün inandığı gibi değildir. Yaratılışta tekerrür yoktur.
Herşey, Hakkîn tecelligâhı, aynası olduğuna göre, her an her ayna, onun
sıfatlarından, işlerinden haber vermektedir. Bu tecelli hiçbir zaman Feyyâz-1
mutlak'tan ayn düşmez.

‫نشود نور زآفتاب جدا‬

‫كى شود فيض منقطع زخدا‬

"Güneş'in nûru Güneş'ten ayn düşmezken, feyz, nasıl olur da Hak'tan ayn
düşer?"
Aziz Mahmud Hüdâyî Hazretleri'nin şu beyti de bu hakikati çok özlü olarak
ifade etmektedir:

Zuhûru perde olmuştur zuhûra

Gözü olan delil ister mi nûra?

Bu hakikat akılla İdrâk edilemez. Akil insani yari yolda bırakır. Hazreti
Mevlânâ ne güzel söylemış:

‫فلسىف خودرا از انديشه بكشت‬

‫كو بدوكوراست سوى كنج يشت‬
‫كوبدو جندانك افزون ىم دود‬
‫از مراد دل جدا تر ىم شود‬
(Mesnevi, c. VI, 5. 2356-2357)

"Filozof, aklina güvendi kendini düşünce ile öldürdü. Bırak, koşsun gitsin.
Zâten hakikat definesi onun arkasında kaldı.
Sen, ona koş git de. 0 ne kadar hızlı koşarsa, gönül muradından 0 kadar
aynhr, uzaklaşır."
Biz neden uzaklara gidiyoruz. Hak bize şah damarımızdan daha yakm değil mi?

‫آنج حقست اقرب از حبل الوريد‬

‫توفكنده تير فكرت را بعيد‬
‫اى كمان وتيرها بر ساخته‬
‫صيد نزديك وتو دور انداخته‬
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫هركددوراندازتراودؤرتر‬
‫وزجنين كنجست او مهجور تر‬
(Mesnevi, c. VI, 5. 2353-2355)

"Hak, insana şah damarından daha yâkındır. Sen ise oka benzeyen düşünceni,
uzaklara atmaya çalışıyorsun. Ey yayını çekip okunu atan kişi, av pek yakında, sen
ise uzaklara ok atıyorsun. Her kim ne kadar çok uzağa ok atarsa, böyle kıymetli
hakikat definesinden 0 kadar çok uzak kahr, daha fazla aynhr, daha fazla 0 uzağa
ş Bir Hak âşığının, birârifbillahm şu şiiri ne kadar güzeldir:

‫باتواست ان يار دايم ازتويكدم دورنيست‬

‫كرجه تو مهجوى از وى او ز تو نهجورنيست‬
‫ديده بكشا تاببينى آفتاب روى او‬
‫كافتاب روى او از ديده هامستورنيست‬
‫ليك رويش را بنور روى وى ديدن توان‬
‫كرجه مانع ديده را از ديدها مستورنيست‬

"O sevgili, daima seninle beraberdir, senden bir an bile uzak değildir. Sen her
ne kadar ondan ayn, ondan habersiz yaşıyorsan da. 0. hiçbir zaman senden ayn
düşmemiştir.
Onun yüzünün Güneş'ini görmen İçin, gözünü aç da dikkatle bak. Çünkü,
onun yüzünün Güneş'i, örtünmüş değildir, gözlere görünmektedir.
Fakat her ne kadar onu görmeye, onun nurundan başka bir engel yoksa da,
onun yüzünü, yine onun nuru ile görmek mümkündür."
Çeşitli merhalelerden geçmiş, devrini tamamlamış, başladığı yere gelmiş,
kemâle, ermiş bir kişi İçin artık ne söylense azdır:

‫آدم اصطرالب او صاف علوست‬

‫وصف آدم مظهر آيات اوست‬
‫هر جه در وى مى نما يد عكس اوست‬
‫هم جو عكس ماه اندر آب جوست‬
‫خلق را جون اب دان صاف وزالل‬
‫اندران تابان صفات ذوالجالل‬
(Mesnevi, c. VI, s. 3138-3172)

"insan, yücelik, üstünlük vâsıflarının ölçüsüdür, mi'yaridir, insanin vasfı,

Hakk'm âyetlerine mazhar olmuştur.
Bir ırmağın suyunda. Ay'ın göründüğü gibi, insanda ne görürsen Hakk'm
isimlerinin, sıfatlarının aksidir.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Sen, şu Dünya'yı, halkı ve mahlûkâtı, 0 tertemiz ve berrak suda, ululuk sahibi

Cenâb-ı Hakk'm sıfatlarının parlattığını gör."
Kemâle ermiş, İlâhî sıfatlara ayna olmuş bir kişinin niteliklerini belirten
yukardaki Mesnevi beyitlerini anlamaya çalışırken, İlâhî tecellîyi hulul ve ittihad
olarak düşünürsek, küfre düşeriz. Sonra "Cenâb-1 Hak'tan başka mevcud yani varhk
yoktur” sözünden de "şu etrafımızda gördüğümüz, insan dâhil, bütün varlıkların,
eşyanın kâffesi hâşâ Allah'tır" manası çıkarırsak büyük hataya düşmüş oluruz.
Yolumuz gerçek müslümanhktan aynhr, hâşâ herşeyin Allah'ta değil, herşeyin hulul
(Allah'ın eşyaya girmesi İnancı) ve ittihad (herşeyin Allah ile birleşmesi) lekesinden
uzak, İlâhî tecellîye mazhar olduğunu düşünmelidir.
Herşey Allah'tır İnancı, İslâmî bir İnanç değildir. Vahdet-i vücûd inancına da
aykırıdır. Bu İnanç Vahdet-! mevcut İnancı olur ki, filozofların Panteizm dedikleri
Vucûdiye mezhebi İnancıdır.
Evvelce de arz edildiği gibi, bizim mevcûd-varhk adını verdiğimiz şeylerin
kâffesi, hakikatte yoktur. Onlar var gibi görünen yoklardır. Güneş doğduğu zaman
yıldızlar nasıl goriilmüyorsa, İlâhî tecellîlerin zuhûru anında, Allah'tan başka hiçbir
şeyin görülmemesi halidir. Nitekim yine Hazreti Mevlânâ bu hususu şu beyitlerle
teyid etmektedir:

‫ماكه باشيم اى تو مارا جان جان‬

‫تاكه ماباشيم با تو در ميان‬
‫ماعدمها ييم وهستيهاى ما‬
‫تو وجود مطلقى فانى نما‬
(Mesnevi, 6. I, 5. 601-602)

"Ey rûhumuzun rûhu, biz kim oluyoruz ki, sana karşı biziz diye ortaya
çıkalım?
Bizler birer, yoktan ibaretiz, bizim varlığımız da yok. Fânîyi varmış gibi
gösteren gerçek varhk senden ibarettir."
Cenâb-ı Hakk'tan başka varhk olmayınca hulul ve ittihadın vukûunu iki
varlığın bulunması, şartına bağlamak gerekir. Halbuki, varhk tekdir. 0 da Allah'ın
varlığıdır.
Sayın okuyucularım, çok uzayıp giden bu bahsi Hazreti Mevlânâ'nın
Tenâsüh'e inanmadığını belirtmek İçin kaleme almak zorunda kaldım. Bu konunun
iyice anlaşılması İçin de, Devriyye inancına (Vahdet-i vücûd) bahsine kısaca temas
ettim. Mevlânâ'dan ve başka şairlerden konuya göre örnekler aklim. Bütün bu
dağılmalar, çeşitü konulara kısaca değinmeler, sadece ve sadece İslâmî olmayan, ayak
kaydırıcı düşüncelere yer verilmemesi içindir. Hata ettimse Allah'tan ve sizlcrden
affımı 1011722 ederim.
Seyr ve sülük halinde bulunan sâlikin, bir halden bir hale girmesi, değişmesi,
yahut istiklâl" bulması, sükûna kavuşması hali gibi buna tasavvuf ehli telvîn ve
temkin adi vermişlerdir. Bu hallerin de Tenasühle ilişkisi yoktur. Sâlikin. hakikate
varabilmesi, iyi huylar edinmesi İçin, kötü huylarım terketmesi, nefsi menzilinden
Hakk'a doğru yol alabilmesi İçin manevî seferlere çıkması ile de Tenâsüh'ün bir ilgisi
yoktur.
 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

Bilindiği gibi, ârifler, Hakk'a yönelmek, hakikate varmak, gönül gözünü

açmak İçin dört seferden bahsetmişlerdir.
Birinci sefer: Nefis menzilinden kalp makamının sonu olan ufk-1 mübîne kadar
uzanan manevi yolculuktur. Hak âşığı bu menzile vararak, maddeye, zenginliğe,
Dünya malina karşı duyduğu aşırı sevgiyi gönlünden atar. Vahdet'in yüzünden
kesret'in perdesini kaldırır. Yani salik çokluk görüşünden kendini kurtarır. Herşeyde
birlik görür. Bu yolculuğa Allah'a seyr (seyr-i ilallah) denir.
ikinci sefer: Kuran ahlakıyla ablaklanmak ve vâhidiyyet makamının sonu olan
ufk-ı a،lâya varmakla olur. Bu seferde birinci seferin aksine kesret'in yüzünden
vahdet’in perdesi kaldırılır. "Vahdette kesret görünür"; daha önce "kesrette vahdet
görünmüştü". Bu yolculuğa Allah'a seyr (seyr fî'llâh) denir.
Üçüncü sefer: Zâhir ve bâtın ikilikten kurtulmak, bütün kuvvet ve fiilleri
Allah'ta gormek makamı olan ‘aynu'1-c'eme varmaktır. Bu yolculuğa Allah ile seyr
(seyr meallah) denir.
Dördüncü sefer: insanları irşâd İçin Hak'tan halka dönmek makamı vahdeti
kesret şeklinde; kesreti vahdet sflretinde görmek halidir. Bu makama cem' halinden
firaka dönüş, yahut sekirden sehve geliş denir. Bu yolculuğa Allah'tan seyr (seyr
،ani'llah) denir.
Bütün bu manevî seyirlerin de Tenâsühîe ilgisi yoktur.
Mahmut Şebüsterî Hazretleri de mü'nıinin şeriat yolunda yürüyerek, birçok
merhaleler katettikten sonra hakikate vâsıl olup kemâle erince katettiği merhalelerin
de Tenâsüh'le münâsebeti olmadığını söylüyor:

‫تناسخ نبوداين از روى معنى‬

‫ظهورا تست درعين تجال‬
‫وقد سالوا وقالوا ما الهايه‬
‫فقيل هى الرجوع الى البدايه‬
(Gülşen-i /142, 5. 362-363)

"Bu hal mana bakımından Tenâsüh değildir. Bunlar 11201 tecellîlere âid
zuhûrâttır.
Birisine: Son varış yeri neresidir? diye sormuşlar. 0 da: insanin başladığı yere
dönmesidir, demiş."
Arifler, manevî varlığımızın ehadiyyet mertebesinden insaniyyet mertebesine
tenzilini, inişini (nüzûl-1 kavs); sonra insaniyyet mertebesinden ehadiyyet
mertebesine yükselişini (urûc-1 kavs) olarak tavsîf etmişlerdir.
Allah yolunda seyreden ârifler, Allah'a seyr ile Allah'ta seyri vahdet yani cem،
makamına, velilik makamına ulaşma olarak düşünmüşlerdir. Allah ile seyr ile
Allah'tan seyri de, fark makamı, kesret makamı, halkı davet ve irşâd makamı olarak
saymışlardır. Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta var:
Cem، makamından sonra fark makamına ulaşmak, hiçbir zaman ârif İçin
tenezzül, gerileme, düşme değildir. Bilakis marifetin kemali olup, İnsanlığa yararlı
olma ehliyetini elde etmek demektir. Bu, velî İçin en üst makamdır. Çünkü, artık
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

mürşid sayılacak ve halkı irşâd edecektir. Büyük insan Şeyh Sâdi Hazretleri bu
hususta ne güzel söylemiş:

‫طريقت بجز خدمت خلق نيست‬

‫بتسبيح وسجاده ودلق نيست‬

"Tarikat, Hak yolunda yürümek, halka hizmet etmekten, yararlı olmaktan

başka birşey değildir. Tesbîh çekmek, namaz kılmak, tarikat mensublan gibi
giyinmek tarikat değildir."
Bu bakımdan Hak'tan halka dönmek, halktan Hakka dönmekten daha
hayırlıdır. Çünkü kâinâtın en üstün, en şerefli varlığı olan sevgili Peygamber
Efendimiz "insanların hayırlısı, insanlara hayırh olandır" diye buyurmuştur. Çünkü
birinci makamda sâlikin kendi şahsını kurtarması bahs konusu iken, ikinci makamda,
halkı ve bütün insanları kurtarmak meselesi vardır. Birinci makamda, sâlik kendini
temizlemiş, velilik makamına ermiştir. Allah'ın inâyeti ile kendini kötülüklerden
arındırmış, sadece kendini kurtarmıştır. Halbuki ikinci makamda, halkı, kötü
huylarından, kötü alışkanlıklarından kurtarmak vazifesini almış, başkaları İçin
yaşama saâdetine ermiştir. Mürşid diplomasi almıştır.
Bu sebeptendir ki, cem، makamından sonra fark makamına ulaşan ârif, bütün
mezâhirde, çoklukta, tek hakikati ve tek zâtı müşâhede edecektir. Hakk'ı bir aynada
değil, sayısız aynalarda, heryerde müşâhede zevkine varacaktır. Allah'ın bütün
isimlerini, sıfatlarım herşeyde, her hâdisede hissedecektir. Bu makama erişen ârif, tam
manevi hürriyyeti elde etmiş, bütün kayıtlardan âzâde olmuştur.
Ariflerin sultanlarından olan ibni 2112 Hazretleri meşhûr büyük / 05146-٤
7144‫ر‬1‫ر‬0 310‫ ع‬bu konuya temas etmiştir:

‫وال تدعنى فيها بنعت مقرب‬

‫آراه بحكم الجمع فرق جريره‬
‫وال تذعنى فيها بنعت مقرب‬
‫فوصلى قطعى واقترابى تبا عدى‬
‫وودى صدى وانتها ئى بدا ء تى‬
)72٤‫ر(ر‬/6-1 /2074, 5.321-322(

"Beni Allah'a yakin olan mukarribler arasında sayma, Allah'a yakm vasfı
makâm-1 cem‘de bulunan kulun vâsfıdır. Ben kendimi sanki ondan ayn İmiş gibi
görüyorum. Bu aynhk görüşü benim İçin bir günâhtır.
Cem، makamına ulaşınca, yakmhk ile uzaklığın, vuslat ile ayrılığın,
dostlukla düşmanlığın, başlangıç ile sonun farkı kalmayacak, bunların hepsi de
benim İçin bir sayılacaktır."
Hazreti Mevlânâ'nın Tenâsüh'e inananların sandıklan gibi, insan rûhunun
yaşayabilmesi İçin, muhakkak bedenlerde dolaşması gerekmediğini anlatan şu
beyitleri de dikkat çekicidir:
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

»‫خلق كويد «مرد مسكين آن فالن‬

‫ « زنده ام اي غافالن‬:‫توبكويى‬
‫كرتن من همجو تنها خفته است‬
‫هشت جنت در دلم بشكغته است‬
‫جان جو خفته در كل ونسرين بود‬
‫جه غمست ارتن در آن سركين بود‬
‫جان خفته جه خبر دارد زتن‬
‫كوبكلشن خفت يا دركو لخن‬
‫مى زند جان در جهان آبكون‬
»‫نعرهء «ياليت قومى يعلمون‬
‫كرنخوا هد زيست جان بى اين بدن‬
‫بس فلك ايوان كى خوا هد بدن‬
‫كر نخوا هدا بى بدن جان تو زيست‬
‫«فى السماء رؤقكم» روزى ء كيست‬
(Mesnevi, C. ٧, S. 1737-1743)

"Halk: Filan zavallı öldü, der. Halbuki, sen: Ey gafiller, ben ölmedim, diriyim
dersin. Bedenim yapayalnız yatmış, uykuya dalmış, amma gönlümde, sekiz Cennet
açılıp saçılmış...
Can. gül ve nesrin bahçesinde uyumuş kalmış gibi, beden pislik İçinde
kalmış, buna gam çekilir mi?
Uyuyan canin bedenden 11٥ haberi olacak, ister gül bahçesinde, ister gülhanede
uyusun.
Ruh parlak, lekesiz mana aleminde: 'Ne olurdu dostlarım, kavmim benim
mutlu halimi bilselerdi.' (36/26) diye haykırarak dolaşmakta.
Eğer can, bu beden olmaksızın yaşamayı istemezse, gökyüzü sarayı kimin
mekanı olacaktı?
Eğer can, bu beden olmaksızın yaşamayı dilemeseydi; "Sizin rızkınız gök
yüzündedir." Vezzariyât (51/22) diye Hak tarafından vaadedilen manevî nimetler kime
nasîb olacaktı?"
Hazreti Mevlânâ'nın dirilmeyi anlatan, dikkatle ve ibretle okunmaya değer şu
beyitlerini de alarak Allah'ın izni ile bu bahsi sona erdirmek istiyorum. Büyük velî,
çürüyen, toprağa karışan insan bedenlerinin Kıyâmet günü Allah'ın emri ile
cüz’leriniıı bir araya geleceğini ve herkesin rûhunun kendi bedenini bulup tanıyacağını
ve oraya gireceğini ve insanların dirileceğini anlatmaktadır. Bu dirilme hâdisesinin
manen olacağını yorumlamak da / 117072 aykırıdır. (36/78) Mevlânâ'nın buyurduğu
gibi: "Topraktan baş kaldıran her bedene tekrar rûh gelecektir" ve beden maddeten
dirilecektir. Allah nelere kâdir değildir ki...
Eğer ruh, Tenâsühcünün iddia ettiği gibi, çeşitli bedenlerde yaşasaydı, hangi
bedene girecekti? Hangi bedenle Rabbin huzuruna çıkacaktı? Kuyumcunun ruhu, nasıl
olur da, terzinin bedenine girer?
 ‫در حديث آمدكه روز رستخيز‬
‫امر آيد هريكى تن راكه خيز‬
‫نفخ صورا مراست از يزدان باك‬
‫كه برآريداى ذرايرسر زخاك‬
‫بازآيد جان هريك در بدن‬
‫همجو وقت صبح هوش آيد بتن‬
‫ تن خودرا شناسد وقت روز‬،‫جان‬
‫در خراب خود در آيد جون كنوز‬
‫جسم خود بشنا سد و ردوى رود‬
‫جان زرو سوى درزى كى رود‬
‫جان عالم سوى عالم مى دود‬
‫روح ظالم سوى ظالم مى دود‬
‫كه شناسا كرد شان علم اله‬
‫جونك بره وميش وقت صبحكاه‬
‫ كفش خود شنا سد در ظلم‬،‫باي‬
‫ تن خود اى صنم‬،‫جون نداند جان‬
(Mesnevi, C. ٧, 5. 1772-1779)

"Bir hadisde buyurulmuştur ki: Kıyamet günü, her bedene kalk diye bir emir
gelir.
Surun üf'ürülmesi: Ey insanlar mezarlardan başlarınızı kaldırın! diye Cenâb-ı
Hak'tan gelen bir emirdir.
. Sabah vakti uyanan her bedene nasıl akil ve düşünce gelirse, tıpkı bunun gibi
topraktan baş kaldıran her bedene tekrar rûh gelecektir.
Rûh, Kıyamet günü, kendi bedenini tanır. Detme gibi, kendinin olan, kendine
mahsûs olan 0 yıkık yere girer.
Her rûh kendi bedenini tanıyacak, 0 bedene girecektir. Kuyumcunun rûhu,
nasıl olur da terzinin bedenine girer. Alimin rûhu, alime gidecek, zalimin rııhu da
zâlime.
Sabah vakti kuzu annesini, koyun kuzusunu nasıl tanırsa, Allah ilmi de,
bedenleri tanıma husûsunda, ruhlara böyle bir bilgi vermiştir.
Ayak karanlıkta bile olsa, kendi ayakkabısını tanırken, ey sevgili, rûh kendi
bedenini nasıl tanımaz?"

Hazreti Mevlânâ'nın Tarikatı ve Tarikat Görüşü

Birçoklarının sandıklan gibi, Hazreti Mevlâna'ya nisbet edilen Mevlevîliği

Hazreti Mevlânâ'nın kendisi kurmamıştır. Bu tarikatın esasi, Hazreti Mevlânâ'dan
sonra Hüsâmeddin Çelebi ile Sultan Veled tarafından kurulmuştur.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Acaba Mevlevîlik yok iken, Hazreti Mevlânâ'nın kendisi hangi yolda, hangi
tarikatta idi. Bilindiği gibi tarikat, yol, Allah'a giden yol, seyrii sülük esnasında
tutulan yol demektir. Acaba Hazreti Mevlânâ hangi yolda giderek hakikate ulaştı,
Hakk'ı buldu, Mevlânâ oldu?
En güvenilir kaynak kitaplardan sayılan Slpa/isnr Risalesi Hazreti
Mevlânâ'nın, babası Sultânü'l-ulemâ Bahaeddin Veled Hazretleri'nin yolunda, tarikat
ve slretinde olduğundan haber vermektedir. (Tercüme-İ /0.0/6- 5 1/20/256/60/ s. 30-91,
Mithat Bahârî, İstanbul, 1331, Selânik matbaası) Bundan anlaşılmaktadır ki,
Mevlânâ’nın ilk mürşidi, ilk şeyhi babası Sultânü'l-ulemâ Bahaeddin Veled
Hazretleridir. Sonra Sultânü'l-ulemâ'nm halîfelerinden Seyyid Burhaneddin Muhakkik
Tirmlzl Hazretleri, Mevlânâ'nın şeyhi ve mürşidi olmuşlardır. Gerek Sultânü'l-ulemâ
ve gerekse Seyyid Burhâneddln Tirmlzl, Kübreviyye tarikatında idiler. Hamdullah
Müstevlide Mevlânâ'nın babasının, Kübreviyye tarikatının kurucusu Necmeddln-i
Kübrâ Hazretleri'nin halîfelerinden olduğunu yazar. (Mevlânâ Celâleddin, Prof.
Firûzanfer, Feridun Nafiz Uzluk Tercümesi, s. 13) Vefc/itftm-Unde de, Sultânüî-
ulemânın Necıueddîn-İ Kübrâ Hazretleri'nin halîfelerinden olduğuna dâir bir kayıt
vardır. (Nefehâtü'l-üns Tercümesi, Lâmiî Çelebi, 1289, Istanbul, s. 480) Kezâ Hoca
220٥ Ahmed Hilmi merhûmun yazdığı Hadîkatüi-Evliya"h\ 51/51/6- 010)1/7-1
Mevleviyye kitabinin akıncı sayfasında da şu silsile ile Sultânü'l-ulemâ'yı
Rasulullah Efendimize kadar götürmektedir. Bu silsilenin belirli velîleri şunlardır:

1-Âlemlerin Rabbı'nın sevgilisi Muhammed Mustafa (s.a.v.)

2- Hazreti Ali (r.a)
3- Hazreti Hüseyin (r.a)
4- Ma،rûf-1 Kerhî (k.s)
5- Cüneyd-İ 280201 (k.s)
6- Ahmed Gazâlî (k.s)
7- Şeyh İsmail Kasri (k.s)
8- Tarikat 011 Necmeddîn-i Kübrâ (k.s)
9- Sultânü'l-ulemâ Bahaeddin Veled (k.s)

Bahâeddin Veled Hazretleri'nin tarikata nisbetini, Hazreti 00 Bekir'e bağ-

layanlar da var. Prof. Firûzanfer merhûm da Eflâkinin rivâyetine rağmen, Sultânüî-
ulemâ'nın nisbetini Kübreviyye tarikatının kurucusu Necmeddln-i Kübrâ Hazretleri'ne
bağlamaktadır. Bahaeddin Veled Hazretleri 1221 senesinde Moğollarla savaşarak şehîd
düşen Necmeddln-i Kübrâ Hazretlerinin halifesi oldukları gibi, Seyyid Burhâneddin
Hazretleri de, Sultânüî-ulemâ'nın halifesi idi. Sipehsâlar Hazretleri, Seyyid Burhân-
eddin'in, mürşidi Sultânü'l-ulemâ Bahaeddin Veled Hazretleri'ne olan bağlılığını şöyle
anlatmaktadır: "Sultânüî-ulemâ'nın vefat! sırasında (1231) Seyyid Burhaneddin
Konya'da bulunmuyordu. Şeyhinin vefat! haberini aldığı zaman, öyle müteessir oldu
ki, başına gam ve keder toprağı döküldü. Gönlü yandı, yakıldı. Matemlere girdi. Tam
bir sene şeyhinin vefat! yüzünden mum gibi eridi. Bir gece rüyasında Sultânü'l-ulemâ
Hazretlerini gördü. Kendilerine hiddetle buyurdular ki: "Burhaneddin, nasıl oluyor da,
benim Muhammedimi (Muhammed Celâleddin'imi) yalnız bırakıyorsun, onun
muhafazasında kusur ediyorsun". (7 27.6147970- Sipehsâlar, Mithat Bahârî, s. 160) Bu
1'üyanın üzerine Seyyid Burhaneddin Hazretleri Konya'ya geldi. Dokuz sene
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 319

Mevlânâ'nın irşâdıyla meşgul oldu. Seyyid Burhaneddin Hazretleri yalnız Mevlânâ'ya

değil. Kuyumcu Selahaddin Hazretleri'ne de hilâfet vermişlerdi. Eflâkinin yazdığına
göre, Burhaneddin Tirmizî Hazretleri "Ben şeyhim Sultânü'1-ulemâdan iki nasibe
ulaştım. Biri sözde fesahat, güzel 562 söyleme niteliği, öbürü halde güzellik.
Mevlâna hal sahibi olduğundan sözümü Selahaddin'e bağışladım'" diye kendisinin
Sultânü'1-ulemâ'nın mürîdi olduğunu söylemektedir. (Menâkibu'1-Ârifîn, .11. s. 705)
Sultan Veled de babasının, mürşidi ve şeyhi Burhaneddin Tirmizî Hazretleri'ne olan
sevgisini ve bağlılığını şu beyitlerle başlayan bir bolümde ne güzel ifade etmektedir:

‫بودر در خذمتش بهم نه سال‬

‫تاكه شد مثل او به قال وبه حال‬
‫همسر وسر شدنددر معنى‬
‫زان كه يك دل بدند در معنى‬

"Mevlânâ, Seyyid Burhaneddin ile dokuz yıl beraberdi. Onun hizmetinde

bulundu. Sonra da hem ilim, hem hal bakımından onun eşi oldu.
Mana âleminde, onların gönülleri bir olduğu İçin zâhirde de, bâtında da onlar
bir olmuşlardı. Nihâyet beklenmedik bir zamanda Seyyid Burhaneddin bu vefat!
Dünyadan, yokluk âleminden, ebediyyete, varhk âlemine göçtü. Celâleddin öksüz
kaldı. Gece ve gündüz Allah'a İbâdet etmede idi. 0 yüzden uykuyu, yemeyi, İçmeyi
terketti. Mürşid arayışı bayrağını yüceltti. Boylece beş yıl mürşidine olan bağlılığı
ile candan ve gönülden yamp yakılarak ağlayıp, inleyerek, dertle, elemle riyâzete
girdi. (Maarif, Seyyid Burhaneddin Tirmizî, Golpmarh Tercümesi, 5. 15)
Ashnda Mevlânâ'yı herhangi bir tarikata dâhil etmek ve 0 tarikata mahsûs
kurallara sımsıkı bağlı saymak da doğru değildir. Biz Mevlevllik'ten önce
Mevlânâ'nın yolu ve tarikatı üzerinde düşündük. Mevlânâ, Seyyid Burhaneddin
Tirmizî Hazretlerini kaybettikten dört beş sene sonra Tebrizli Şemsle buluştu (1245).
Şems Mevlânâ'nın sohbet şeyhi oldu, mürşidi olmadı. Amma onu medrese yolundan
2101, İlâhî aşk yoluna düşürdü. Mevlânâ artık medresede, dersi ile meşgul olan, birçok
talebe yetiştiren, ağır başlı bir müderris değildi. Şekle takılıp kalan, dini taklitten
tahkîke gotüremeyen medrese hocaları gibi, Peygamberin yolunu şeriat yolu olarak
değil, aşk yolu olarak görmeye başlamıştı.

‫عشقست طريق وراه بيغمبر ما‬

‫ما زادهء عشق وعشق بد مادرما‬
‫ نهفته در جادر ما‬،‫اى مادر ما‬
‫ينهان شده از طبيعت كافرما‬
(Rubailer Dîvânı, No: 49)

"Bizim Peygamberimizin yolu, aşk yoludur. Biz aşktan doğmuşuz, bizim

annemiz aşktır. Ey, şu el ve kemikten İbâret olan maddî varlığımızın İçinde gizlenen
320 HAZRETİ MEVLÂNÂ

annemiz! Ey bizim hakikati İdrâk edemeyen, imansız tabiatımızın ötesinde gizlenmiş

olan büyük yaratıcımız" diye şiirler söylüyordu.
Bir mertebeye, bir makama takılıp kalmayan Mevlânâ, daha ileri geçti.
Tarîkatlan da, dinleri de gerilerde bıraktı da, hakikate vaı'dı, Hakk'a ulaştı.

‫ملت عشق از همه دينها جداست‬

‫عاشقانرا مذهب وملت خداست‬
(Mesnevi, c. II, 5. 1770)

"Aşk dini, bütün dinlerden ayrıdır. Âşıkların dini ve mezhebi ise Allah'tır’'
diye buyuruyordu.
Yanlış anlaşılmasın, bunu söyleyen Mevlâna dinleri ve mezhepleri inkar mi
etti? Hayır, 0, dinlerin ve mezheplerin hakikatlerini gördü. Hangi dinde, hangi
mezhepte olursa olsun, bütün insanların İlâhî takdire. İlâhî tecellîye uyarak Hakk'ı
aradıklarım ifade buyurdu. Birisi câmiye, birisi kiliseye, başka birisi havraya gider.
Hepsi de kendi dinleri, kendi dilleri ile Hakk'a yalvarırlar. Bir arif şairin dediği gibi:

‫كه معتكف دير وكه ساكن مسجد‬

‫يعىن كه ترا من طلمب خانه خبانه‬

"Allah'ım bazen kiliseye giderim, bazen mescitte kahrım, ben ev ev seni

arıyorum."
Hazreti Mevlânâ Mesnevi-i Şerif in beşinci cildinin önsözünde tarikat
konusuna değinir de der ki, "Şeriat bir muma benzer, ışık tutar, yol gösterir. Mumu
ele almakla yol aşılmış olmaz, amma o, ele alınmadan da yola düşülemez. Şeriat'ın
ışığında yola düşüp gitmeye başladın mi? 0 da hakikattir. Bunun İçin "Hakikatler
meydana çıksaydı, şeriatler bâtıl olurdu" denmiştir. Nitekim bir bakir, kimya ilmi ile,
altm haline gelse, yahut aslında altın olsa, onun İçin kimya bilgisine ihtiyaç hâsıl
olmaz. Yani bakirin kimya ilmine göre iksir ile muamelesine artık gerek yoktur.
Kimya ilmi şeriattır. Bu ilme göre bakirin İksîr ile muâmele görmesi de tarikatı ifade
etmektedir. İşte bu sebepledir ki, "Kılavuzla varılacak bir yere ulaştıktan sonra tekrar
kılavuz aramak, çirkin bir şeydir. Fakat kılavuzla varılacak yere ulaşılmadan,
kılavuzu bırakmak da kötüdür" demişlerdir.
Hâsılı şerîat hocadan, yahut kitaptan Kimya ilmi öğrenmeye benzer. Tarikat
ise. Kimya ilmine göre iksîrin elde edilmesi ve bakıra sürülmesidir. Hakikatte
kimyanın tesiri ile bakirin altm olmasıdır. Kimya ilmini bilenler biz bu bilgiye
sahibiz diye sevinirler. Bu ilmi tatbik edenler, iksiri bakıra sürenler de, "Biz herkesin
yapamadığı böyle İşler yapıyoruz" diye memnun olurlar.
Hakikati bulanlar ise, "biz altm olduk. Kimya bilgisinden kurtulduk, iksiri
bakıra sürmekten de vaz geçtik" derler. Allah'ın hür kullarıyız, hiçbir şeyle bağlı
değiliz diye hakikati buldukları İçin mutlu olurlar. "Her zümre elde ettiği şeyle
sevinir, övünür. Herkes gittiği yoldan memnûndur." (23/53)
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Yahut da şerîat Tip bilgisini öğrenmeye benzer. Tarikat; Tip bilgisine göre
İlaç kullanmak, perhize riayet etmektir. Hakîkat ise, ebedî olarak sağlık ve huzur
bulmak, dolayısıyla Tip ilminden de, onun tatbîkâtmdan da kurtulmaktır.
insanoğlu, ‫ ال؟‬yaşayıştan geçip, ölüp gidince, şerîat ve tarikat ahkâmı onu
üzerinden kalkar, kalmaz. Fakat hakîkat kahr. Şöyle ki:
0 kişi, hakîkate ulaşmış ise, "Ne olurdu kavmim, Rabbim'in beni
bağışladığını ve beni ağırlananlardan kıldığını bilselerdi." (36/26-27) diye naralar atar.
0 kişi, hakikate ulaşmamış ise, "Keşke, kitabim bana verilmeseydi, şu
hesabimi hiç öğrenmemiş olsaydım. Keşke ölüm İşimi bitirmiş olsaydı. Malim bana
hiçbir fayda vermedi. Gücüm benden yok olup gitti. Hiçbir şeyim kalmadı." (69/25-
29) diye bağırır, feryad eder.
Şerîat ilimdir. Tarikat bildiğini tatbik etmek, yapmak, amel etmektir. Hakikat
ise, Allah'a vâsıl olmak, ulaşmaktır. Kim Rabbine kavuşmayı arzu ediyorsa, salih
amellerde bulunsun, iyi İşler yapsın ve Rabbine yaptığı ibâdete hiç kimseyi ortak
etmesin. Allah'ın rahmeti yarattıklarının en hayırlısı Muhammed (s.a.v)'e âline ve
ashâbma olsun. (Mesnevî-İ 56/73‫ ؟‬. V, Önsöz)
Görüldüğü gibi, bu önsözde Şerîat, Tarikat, Hakîkaften bahsedilmektedir.
Bunları Hazreti Mevlânâ çeşitli benzetmelerle anlatmaktadır. Şerîat, yol gösteren bir
muma, bir 19182 benzetilmektedir. "Şerîat'ı ele almadan da yola düşülemez" diye
Şerîat'ın önemi üzerinde durduktan sonra, Şerîat'ın ışığında yola düşüp gitmenin
Tarikat olduğunu, Şerîat'ın aydınlattığı Tarikat vasıtasıyla maksada ulaştığımız
zaman Hakîkat'e vardığımız belirtilmektedir. "Hakîkatler meydana çıksaydı, Şeriatlar
bâtıl olurdu". "Kılavuzla varılacak yere ulaştıktan sonra, tekrar kılavuz aramak çirkin
birşeydir. Fakat kılavuzla varılacak yere ulaşmadan kılavuzu bırakmak da kötüdür.”
gibi bazı ifadelerin sayın okuyucularımızı yanlış düşüncelere götürmemesi İçin, bu
hususta çok dikkatli olmamız, çok düşünmemiz gerekmektedir.
Hakîkate ulaştıktan sonra, Şerîat'ı ve emirlerini, modası geçmiş bir lamba gibi
kaldırıp atacak mıyız? Şerîat'ın kılavuzluk ettiği yere, hakîkate varınca, Şerîat'i
aramamız çirkin bir hal mi olacak? Hakîkat'e varınca, Şerîat'ı bırakacak mıyız?
Hazreti Mevlânâ'nın sözleri ters anlaşılmamalıdır. Nitekim bir Mesnevi şârihi Türkçe
yazdığı bir şerhde bu önsözü kendi anlayışına göre şöyle yorumlamış: "irâdî ölümle
Hak'ta fânî olan İnsan-ı kâmil tâat, İbâdet, kulluk külfetinden kurtulmuştur".
Sayın okuyucularım, bu cümle üzerinde düşününüz. Sevgili Peygamberimizin
mü'minin mirâcı saydığı, gözümün nûru diye tarif buyurduğu namaz, mü'min İçin
zevkli bir vazîfe midir? Yoksa bir angarya, bir külfet midir?
İrâdî ölümle Hak'ta yok olan kimse,

"Ölmeden evvel ölünüz"

hadîsinin Sirnna ermiş mutlu bir kişidir. Böyle bir kişi. Şerîat'ın emrettiği ibâdeti,
kulluk vazifesini bırakacak mıdır? Artık namaz kılmayacak, oruç tutmayacak, Cenâb-
I Hakk'ı zikretmeyecek midir? Hayır okuyucularım hayır, böyle bir kişi, hakikati
anladığı İçin Hakk'a daha çok yakin olacakdir. Şerîat'ın emirlerine, sevgi ve iştiyakla
daha çok bağlanacaktır. Böyle kişi korku ile yapılan, şekle ve gösterişe bağlı kalan
ibadetten kurtulacak, aşkla Allah'a bağlanacak ٧‫" ن‬Ne Cennet, ne Cehennemden bir
korku Almaksızın vazifemi yaparım" diyecektir.
322 HAZRETt MEVLÂNÂ

Böyle kişi İmanını, taklîdden tahkike götürecektir de, Cenâb-1 Hakk'a; Yunus
Emre gibi:

"Cennet, Cennet dedikleri

Birkaç evle, birkaç hûri
isteyene ver anlan
Bana seni, gerek seni"

diye yalvaracaktır. Büyük Peygamberimiz Efendimiz, hakikatlerin hakikatine ulaşmış

olduğu halde, sabahlara kadar namaz kılıyor, fazla ibâdetten mübârek ayaklan
şişiyordu.
Buraya Kuşeyrl Hazretleri'nin meşhûr risâlesinden bir iki cümle almayı faydalı
buldum. Dr. Abdulhallm Mahmûd ile Muhammed Şerifin 1966 senesinde Mısır'da
bastırdıkları Kuyeyn Risalesi'nin birinci cildinin 240. sayfasındaki Şeriat ve Hakikat
hakkmdaki görüşlerini arz ediyorum: "Şeriat nedir? Şeriat gerçek bir kul olmak İçin
gerekli şeyleri yapmak, Cenâb-1 Hakk'm emirlerini titizlikle yerine getirmektir.
Hakikat ise, Hakk'm büyüklüğünü, kudretini, eserlerini, sanatım hayranlıkla
müşâhede etmektir. Hakikat tarafından tutulmayan, kabul edilmeyen hiçbir Şeriat
makbul değildir. 5011212 bağlı olmayan hiçbir Hakikat de kabul edilemez. Aslında
Hakk'a İbâdet etmek Şeriat, onun eserlerinde onun sanatım, kudretini• müşâhede
etmek, onu gönülde hissetmek de Haklkat'tir".
Hücvirl Hazretleri de (Keşfu'1- 101.10/1601/9, Jokovski Baskisi, s 498) de "Şeriat ile
Hakikat arasındaki fark görmeyiz. Aslında ikisi de birdir. Yani Şeriat Hakikattir,
Hakikat de Şenat'tır" diye yazmaktadır.
Yunus Emre Hazretleri de:

"Şeriat, Tarikat yoldur varana

Hakikat, Marifet andan İçeru"

demedi mi? Nimetullah Kirmâni de şu rubâisinde Hazreti Mevlânâ'nın görüşlerini

hulasa etmektedir:

‫دانستن علم دين شريعت باشد‬

‫جون در عمل آوردى طريقت باشد‬
‫خالص‬1‫كرعلم وعمل جمع كنى با‬
‫ حقيقت باشد‬،‫از بهر رضاى حق‬

”Din bilgisini bilmek 91121 11. Öğrendiğin din bilgisini kurallarına göre
yaparsan Tarikat olur.
Edindiğin bilgi ile, yaptığın ibâdeti, bir menfaat karşılığı değil de sadece Allah
rızası İçin yaparsan Hakikat olur."
Bu görüşleri 62 olarak ifade etmek istesek, şu sonuca variliz: Bu hal Şerîat'ın
rehberliğinde, Tarikat yolunda yürüyerek Hakikate ulaşmak, Hakk'ı İdrâk etmenin
zevkine varmaktır. Candan, gönülden severek Hakk'a daha yakın olmaktır.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Hazreti Mevlânâ bu önsözü ile, Allah sevgisini ön plana almamızı, .sekle

bağlılıktan, 2 20111 hükümler üzerinde, titizlikle durmaktan kaçınmamızı, inancın
özünü bulmamızı, imam taklitten tahkike götürmemizi emretmektedir. Çünkü,
Mevlânâ hiçbir zaman 9 0 1 120 11 yüz çevirmemiştir. Dâimâ Şerîat’e bağlı kalmıştır.
Mesnevi deki görüşler, tam manasıyla Şerîat’e uygun olmasaydı Hazreti
Mevlânâ Peygamber Efendimiz (s.a.v) in yolunda yürüyen kâmil bir velî olarak
tamnmasaydı onun bu şah eseri tslam âleminde Kur'an-1 Kerîm ve Hadîs-İ Şeriflerden
sonra en çok okunan bir eser olur mu idi? Bu sebeple Mesnevi deki bazı ifadeler, bizi
tereddüde düşürmemelidir. "Ben /0 104/٠ 071111 kuluyum, kolesiyim. Ben Hazreti
Muhammed'in ayak bastığı yerin toprağıyım" diyen bir veli Şerîat'ı bir tarafa bırakır
mi? Bu konu üzerinde fazla durmamın sebebi, Hazreti Mevlânâ'nın sözlerini yanlış
anlayanlar, yanlış görüşlere kapılanlar var. Hatta bu yüzden Şeriatçı Tarikatçı diye
bölünenler de var. Tasavvufa dâir bazı kitapları okuyarak zevk alan, sohbetlere
muntazaman devam eden bazı kardeşlerimiz vardır ki, gönüllerinde bir uyanıklık,
ruhlarında azıcık bir manevi neşe duyunca, benliğe kapılmakta, kendilerini üstün
görmeye başlamaktadırlar. Bunlar Şeriat hükümlerine sımsıkı sarılan, devamlı namaz
kılan, oruç tutan, 112662 giden kardeşlerini hor görmekte, onlan avâmdan saymakta,
hatta yobazlıkla suçlamaktadırlar. Bu kişiler, ne yazık ki nefslerinin esiri olmakta,
kendilerini Hakikat ehli sayarken benlikleri yüzünden Hak’tan uzaklaşmaktadırlar.
Ote tarafta Şeriat emirlerine körü körüne bağlanan, şekilde kalıp, ruha
inemeyen, kıldıkları namazlarla, yaptıkları ibâdetlerle gurura kapılan, hacılıkları ile
övünen, imanlarını taklitlen tahkike gotüremeyen 5011 kardeşlerimiz de tarikat
1201112 yukardan bakmakta, onlan doğru yolda, Muhammedi yolda görmemek-
tedirler. Yedi asır önce Yunus Emre Hazretlerini korkutan Molla Kasımlar bugün de
mevcuddur. Boylece yüzyıllardan beri devam eden. Şeriat ehli geçinenlerle, kendilerini
Tarikat ehlinden sayanlar arasındaki mücâdele günümüzde de devam edegelmektedir.
Bu iki görüş de, Muhammedi, tam İslâmî görüş değildir. Bunlar ayni İmanı
taşıdıkları halde neden birbirini hoş görmüyorlar? Ne Şerîat'a sımsıkı sarıldıklarım
sanarak şekilde kalan, Hakîkat'e ulaşamayan kardeşlerimizin Tarikat erbâbını hor
görmeleri doğrudur, ne de derviş geçinen kişilerin, kendileri gibi olmayanları
beğenmemeleri, avâmdan saymaları yerindedir.
Mü'minler Şeriatçı, Tarikatçı gibi ikiye bölündükleri gibi, çeşitli tarikatler de,
mü'minleri birbirinden ayırmıştır. Bütün mü'minler Allah'ın birliğine,
Peygamberimizin Hak peygamber olduğuna ve İslâm'ın tüm şartlarına inandıkları
halde, gönül verdikleri herhangi bir velinin tarikatine girince, başka tarikatlerde olan
kardeşlerine yukardan bakmaya başlamışlardır. Şoyleki Rufai olan bir mü’min,
Hakka giden yolun, yalnız kendi şeyhinin yolu olduğuna inanmakta, başka tarikatte
olanlara, gerçek yolu bulamamış diyle acımaktadır. Kâdirî Tarikatinde olan Rufâî'yi
beğenmemekte, Ekberiyye Tarikatinde bulunan Kübreviyye yolunda olandan
hoşlanmamaktadır. Hatta ayni tarikatte bulundukları halde, başka başka şeyhlere
intisâb edenler de, kendi şeyhlerine bağlı olmayan kardeşlerine gerçek yolu
bulamamış nazarıyla bakmaktadır. Yedi asır önce Dünya'yı şereflendiren Hazreti
Mevlânâ, bu bölünmeleri gördüğü, müminlerin birbirinden kopuşlarım sezdiği İçin
Tarikat ve Tarikatçılıktan hoşlanmamaktadır. Onun nazarında bir tarikat vardır. 0 da
Tarîkat-1 Muhammediyye ve Tarîkat-1 aşk-1 İlâhîdir. Bu yüzdendir Mevlânâ ne
 HAZRETİ MEVLÂNA
324

Mesnevî-İ Şertfınde, ne Dîvân-ı Kebîri'nde, ne de diğer eserlerinde tarikatlardan ve ne

de tarikat mensubu şeyhlerden bahsetmiştir.
Hazreti Mevlânâ'nın devrinde: Kadiriyye, Rufâiyye, Sühreverdiyye,
Kiibreviyye, Ekberiyye Tarikatları vardı. Mevlânâ eserlerinde tarikat kurucusu
olmayan: Bâyezîd-i Bestâmî (v.233/848), Zünnûn-1 Mısrî (245/859), Hallâc-1 Mansur
(309/921), Hakim Senâî, Attar gibi velilerden bahseder de tarikat sahibi 000112011
Geylânl (561/1165), Ahmed Rufâî (578/1 182), Muhyiddin Arabi (637/1239)
Hazretlerinden, hatta kendi babasının mürşidi ve Kübreviyye tarlkati'nin kurucusu
olan Necmeddln-i Kübrâ Hazretlerinden (618/1221) bile hiç bahsetmez.
Mevlânâ gösterişten, şöhretten, üstün görünmekten kaçındığı İçin, bir tarikat
kurmamış, bir tekke açmamıştır. Bazı dergahlarda şeyhlerin manevi saltanatlarım
görmüştü. Kapıcıları, perdedârlan olan tekkeler vardı. Hazreti Mevlânâ kendini
halktan ayırmak, üstün görünmek istemiyordu. 0 kendisini seven ve sayanlan
sömürmekten dâimâ uzak kalmış, emirlerin, sultanların kendisine yaptıkları
yardımları başkalarına harcamış, verilen paralan, pullan fakirlere dağıtmıştır, o. şeyh
olarak bobürlenmekten, el, etek optürmekten, önünde secde edilmekten
hoşlanmıyordu. Onun yüksek tevâzuu, alçak gönüllülüğü, Muhammedi mizacı, onu
şeyhlikten, tekke sultanlığından alıkoyuyordu. Bu yüzdendir ki o. devrinin 5512 bir
mana sultani iken dervîşâne yaşadı. 0 gelip geçici, zamanla harap olmaya, yıkılmaya
mahkum dergâhların değil, gönüllerin sultani oldu, o, ilmiyle, ahlakıyla, irfanıyla
Hak âşıklarına yol gösteren üstün bir varhk, inceliğin, faziletin, kibarlığın, zerâfetin.
insan sevgisinin örneği olduğu halde, kendini hiç sayıyordu.

‫ هر سه بهم‬،‫دستارم وجبه وسرم‬

‫ بيك درم جيزى كم‬،‫قيمت كردند‬
‫نشنيدستى تو نام من در عالم؟‬
‫ هيج كسم‬،‫ هيج كسم‬،‫من هيج كسم‬
(Rubailer Dîvânı, 1284)

"Benim sarığıma, cübbeme, başıma, bunların her üçüne birden kıymet biçtiler.
Bir kuruşdan daha az değer verdiler. Sen Dünyada benim adımı hiç mi duymadın? Ben
bir hiçim, hiçim, hiç."
Kendini hiç sayan, aslında herşey olan bu mübârek varhk, 69512 Mevlânâ,
zamanla yıkılmaya, bozulmaya mahkum olan fânî bir tekkeyi ne yapacaktı? o, rûhun
derinliklerinden gelen İlâhî nağmelerle Hak âşıklarının gönüllerine girdi de gönüller
tekkesinin sultani oldu.
îlk tekke, Milâdî sekizinci asırda Suriye'de Remle'de kurulmuştu. Tarîkatlerin
meydana gelmesinden sonra bütün islam memleketlerine yayılan tekkelerin, zühd ve
taikva, ahlak, ilim, irfan, sanat, mûsikî, fazilet, edep ve insanlıktan başka gayesi
yOlktu. Hak yolcuları İçin bir melce', bir annma yeri olan tekkeler, mü'minlere çok
hayrrh, çok yararlı hizmetlerde bulunmuştur. Birçok kuruluşlar gibi zamanla tekkeler
de bozulmuş, birer sömürü yeri, tenbel yatağı haline gelmiştir. Hazreti Mevlânâ belki
de, bu yüzden tekkelerde olup bitenleri bildiği İçin tekke kurmamıştır. Mesnevinin
ŞAHSİYETÎ VE FÎKİRLERİ

altıncı cildinin 3856 numaralı beyti ile başlayan bir bolümde, isim vermeden, bir
tekkede rahat bırakılmayan bir gencin ağzından şu beyitleri söylemektedir:

‫خانقاىه كه بود هبتر ماكن‬

‫من نديدم يك دىم در وى امان‬

"Ey iyi, en güvenilir bir yer olan tekkede bile, bir an olsun emân bulamadım,
rahat edemedim. Bir avuç bulgur çorbasıyla karınlarım doyuran dervişler, şehvetle
bana bakarak, kirli arzulanm açığa vurdulardi."
Mesnevî-İ Şerifin başka bir yerinde de, ahlakini, edebini, faziletini ve manevî
gücünü kaybeden, 0 devir tekkelerinin bozuk yönlerinden acı acı şikâyet etmektedir:

‫هشته اند اين قوم صد عمل ومكال‬

‫مكر وتزويري كرفته كينست حال‬
‫كني اباحت زين مجاعت فاش شد‬
‫رخصت هر مفسد قالش شد‬
‫كوره ييغمرب واحصاب او‬
‫كومناز وسبحه وآداب او‬
(Mesnevi, c. VI, 5. 2063-2067)

"Bu tekke mensublan, yüzlerce bilgiyi, kemâli, fazîleti, edebi, insanlığı

bırakmışlar da, hîleye, riyaya, yalana, gösterişe kapılmışlar. İşte bunların durumu bu.
Bunlar her türlü günahı mübah sayıyorlar, işlemekte bir 9200104 görmüyorlar.
Günah sayılmayan bu kötülükler, etrâfa bunlardan yayıldı da, âdetâ günah işlemeye
ruhsat çıktı.
Nerede Peygamber Efendimizin ve sahâbesinin yolu? Nerede namaz? Nerede
tesbîh? Nerede 0 büyüklerin edepleri?"
Buraya kadar arzettiklerimi hulasa edecek olursam: Hazreti Mevlânâ'nın bir
tarikat kurmamasının, tekke açmamasının baş sebebi; mü'minler arasında birliği
bozmamak, Tarîkat-1 Muhammedîyye'nin dışında, mü'minleri ayn ayn yollara
düşürmemektir. "Bizim Mesnevimiz vahdet dükkânıdır" diye buyuran Büyük
Mevlânâ mü'minlerin teferruatta da olsa bölünmelerini istemiyordu. Sonra sâfiyyetini
kaybetmiş tekke şeyhliğinde de onun gözü yoktu.
Hazreti Mevlânâ'nın kendisi bir tarikat kurmamış, bir tekke açmamıştır.
Amma tarikat kuranları da, tekke açanları da hor görmemiştir. Kendini üstün görerek
onlan kınamamıştır. Sonra hoş görürlüğü ve musâmahası ile onlan da sevmiştir.
Çünkü, meşrepleri ne olursa olsun velîler birbirlerini severler. Birbirlerinden fikir ve
duygu alış verişinde bulunurlar. Nitekim Muhyiddin Arabî Hazretleri, Hazreti
Mevlânâ’nın çok sevdiği torunu Ulu Arif Çelebi İçin söylediği Arapça bir gazeli pek
beğenmiş (Bu gazel Mevlânâ'nın Dîvân-ı Kebir'imn 2127 numaralı gazelidir) şu
beyitlerden ikinci beyti Fusûsu'l-Hikem in sevgi konusunu İhtivâ eden Kelime-i
Muhammediyye fassma koymuştur:
326 hazreti MEVLANA

‫روحه روحى و روحى روحه‬

‫راى روحين عاشافى بدن؟‬ ‫من‬
‫صح عند الناس انى عاشق‬
‫غير آن لم يعرفوا عشقى بمن‬
(Dîvân-r /001/ ٥٠٧, 5. 2127)

"Onun rûhu benim riihumdur. Benim rûhum 02 onun rûhudur. Bir bedende iki
rûhun yaşadığını kim görmüştür?
Halk yanında âşıklığım, gerçekleşti. Herkes âşık olduğumu anladı amma,
kime âşık olduğum bilinemedi."
İbn-i Arabî Hazretleri'nin Mevlânâ'nın bu şiirini alıp eserine koyması, mühim
bir hâdisedir. Buna rağmen Mevlânâ eserlerinde Tarikat kurucusu olduğundan,
Muhyiddin Arabi'den hiç 562 açmamış, fakat İbn-i Arabi'nin üvey oğlu Ekberiyye
Tarikatl'nin en tanınmış şeyhi Sadreddin Konevi Hazretleri ile yakın dostuk
kurmuştur. 0 kadar ki, Mevlânâ vef’ât edeceği zaman cenaze namazinin Sadreddin
Konevi tarafından kıldırılmasını vasiyet etmişti. Boylece Mevlânâ bütün tarikatlerin
ve mezheplerin Allah'a giden bir yol olduğunu biliyor, kendi tarikat kurmadığı halde,
tarikat kuranları da hoş görüyordu.
Kur'an-ı Kerim: ‫لك حزب مبا لدهيم فرحون‬
"Her fırka, kendi din ve mezhebine güveniyor, Hak olduğuna inanıyor".
(23/53) diye buyurduğu 8101, Peygamber Efendimiz de:

‫الطرق الى الله بعدد آنفاس خاليق‬

"Allaha giden yollar, mahlûkâtm nefisleri miktarincadir" diye buyurmuştur.

Hazreti Mevlânâ da Mesnevî-İ £e te:

‫نردبانها ييست ينهان درجهان‬

‫يايه يايه تاعنان آسمان‬
‫هركروه را نرد بانى ديكرست‬
‫هر روش را آسمانى ديكرست‬
‫هريكى از حال ديكر بى حبر‬
‫ملك بايهنا وبى يايان وسر‬
(Mesnevî-İ 56/1/ c. V, 5.2556)

"Dünyada göklere doğru uzanan gizli merdivenler vardır. Bu merdivenler

basamak basamak göklere doğru uzanır giderler. Her güruhun merdiveni avridir.
Herkes kendi çıktığı merdiveni beğenir. Başkasının gittiği yoldan habersizdir.
Halbuki, hepsi de şu veya bu şekilde sonsuzluğa doğru ilerlemektedirler."
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Şerîatçılar da, tarikatçılar da hakîkate ulaşsaydı da, Hazreti Mevlânâ gibi

‫ تا ؟نا ل‬Birbirlerini hoş görecekler kardeş gibi 1105 de iman ehli olduğu İçin .1150101
birbirlerini seveceklerdi. Çünkü Peygamber Efendimiz "Mü'min mü minin kardeşidir"
diye buyurmuştu.

Mevlâna ve Alevîlik

Hazreti ٧٧٢٥ ٧1 2 112 11111 şiirleri arasına, Mevlânâ'ya âid olmayan baz) şiirler
karıştırılmıştır. Bu şiirler, müfrit Şüler'den Ismailiyye Mezhebinde bulunan şâirlerin
Hazreti Ali'yi tanrılaştıran şiirleridir. Bu şiirlerin gerek uslub, gerekse anlam
bakımından Mevlânâ ile hiçbir ilgisi yoktur. Meselâ İranlı edîp Hidâyet Han'ın
Dîvân-ı Şemsü'l-Hakâyık adi ile hazırlayıp 1280/1863 senesinde Tahran'da bastırdığı
Dîvân'da Mevlânâya âid olmayan birçok şiirler vardır. Yine 1302/1884 senesinde
Hindistan'da basılan büyük ebatta 1036 sayfa tutan Külliyyât-1 Şems-i Tebriz
kitabında da Mevlânâ'ya 210 olmayan hayli şiir bulunmaktadır.
Hidâyet Riza Kali Han'ın (1215-1281) yukarda ismi geçen Dîvân-ı Şemsü'l-
Hakâytk eseri, üstâdımı merhflm ve mağfurun leh Mithat Bahârî Beytur tarafından
Dîvân-ı Kebirden Seçmeler namı altında Türkçeye çevrilerek üç cild halinde
yayınlandı. Mevlânâ'ya âid olmayan bu şiirler, yani Alevî şâirlerin şiirleri okuyanları
şaşırtmaktadır. Bereket versin Tahran üniversitesi profesörlerinden Fîrûzanfer
merhûmun, Şia tarafım tutmadan, ilim aşkıyla uğraşarak, şimdiye kadar basılmış
veya basılmamış Mevlânâ'ya âid bütün Dîvânları inceleyerek, nüsha farklarım da
göstererek, gerçekten Mevlânâya âid şiirleri titizlikle seçip, yedi cild halinde
bastırdığı esas Dîvân-ı Kebirde Hazreti Aliyi tanrılaştıran bu uydurma şiirler yoktur.
Hangi mezhepte, hangi meşrepte olursa olsun, büyük kişileri herkes kendi
tarafına çekmek ister. Bu yüzdendir ki, Hazreti Mevlânâya âid olmayan ve Hazreti
Aliyi insan olarak değil de hâşâ Allah olarak tavsîf eden bu şiirleri okuyan
Alevîlerden Mevlânâ'yı benimseyenler, kendilerinden sayanlar olduğu gibi,
Bektâşilerden de Hazreti Mevlânâ'yı Hacı Bektaş'ın halîfesi olarak tanıyanlar da vardır.
(Gölpınarh, Mevlânâ'dan Sonra Mevlevîlik, s. 300) Mevlânâ bir zümrenin değildir.
Mevlânâ herkesindir.
Bu hakîkati çok iyi anlamış da Devlet Şah Tezkeresinde■. Mevlânâ İçin

‫ ونزدمهه طائفه مقبول بوده‬،‫در مهه مذههبا ستوده‬

"Her mezhep erbabı Mevlânâ'yı övmüş, 0, her tayfanın herkesin makbulü

olmuştur". (702076-‫ أ‬Devlet Şâh-I Semerkandt Tahkik ٧‫ ع‬Tashih Muhammed
Abbas, Tahran, s. 213) demiştir.
Bu yüzdendir ki, Mevlânâ'da herkes kendini, kendi meşrebini. İnancını
bulmuş, onu kendinden saymıştır. Bu yüzdendir ki. herkes onu başka tiirlu
görmüştür. Kimisi onu Melâmî, kimisi Şİİ ve Caferi, kimi Bektâşî bilmiştir.
Halbuki, Mevlânâ tam manasıyla Peygamberimizin yolunda Sünnî bir velîdir.
islamiyettc müsamaha esastır. Kr'a'ımızda (Dinde cebir ve ikrah yoktur) diye
duyurulmuştur. Hazreti Mevlânâ da tam Muhammedî bir yolda olduğu İçin, kimseyi
328 HAZRETi MEVLÂNÂ

hor görmez, müsamaha ve hoş görürlük onun en bariz vâsfıdır. Her mezhebe, her
İnanç sahibine saygıh davrandığı İçin cenazesinde Hristiyanlar da, Musevîler de
islamlarla beraber ağlaştılar. (Ben yetmiş iki mezhepteyim) demesi de, bütün
mezheplerin, dinlerin hakikatlerinin İlâhî takdir gereğince bir olduğunu anlatmak
istemesindendir.
Eğer Mevlânâ ŞİÎ ve Alevî olsaydı, birçok ŞİÎ âlimleri gibi Hazreti Ebû
Bekir'den, Hazreti Ömer'den, Hazreti Osman'dan hiç bahsetmezdi. Halbuki, Hazreti
Mevlânâ, Hazreti Ali gibi Peygamberimizin diğer 2212 dostlarım da sevmekte ve
eserlerinde onlardan bahsetmektedir. Bir fikir edinmek üzere gerek Mesnevide ve
gerekse Dîvân-ı Kebîr'de Peygamberimizin dört sevgili dostunun isimlerinin kaç
yerde zikredildiğini 2212 okuyucularıma arz etmek isterim:
Hazreti Mevlânâ: Hazreti Ebû Bekir'den Mesnevi de 10 yerde, Dîvân-ı Kebîrde
8 yerde, Hazreti Ömer'den Mesnevide 18 yerde, Dîvân-ı Kebîrde 20 yerde, Hazreti
Osman'dan Mesnevide 4 yerde, Dîvân-ı Kebîrde 8 yerde, Hazreti Ali'den Mesnevi'de
41 yerde, Dîvân-ı Kebirde de 23 yerde bahsetmektedir.
Hazreti Ali'yi kim sevmez? Ledün ilminin şehrine Ali kapısından girildiğine
göre, AHah'ı, Peygamberi seven her müslüman, elbette Hazreti Aliyi sevecektir.
Hazreti Ali Peygamberimizin en yakınıdır, haksızlığa maruz kalmıştır. Saltanat
kurmak isteyen ve İslâm Cumhûriyetini baltalayan Muâviye'nin hilesine kurban
gitmiştir. Vicdan da Hazreti Ali'yi sevmeyi emretmektedir. Amma Hazreti Ali gibi
Hazreti Ebû Bekir'i, Hazreti Ömer'i, Hazreti Osman'ı da sevmemiz gerekmektedir.
Hazreti Ali'yi de, Peygamber Efendimizi ve sahâbisini sevdiğimiz gibi seveceğiz.
Onu Tanrılaştırmayacağız. Çünkü, bu aşırı sevgiyi Hazreti Ali'nin kendisi de
reddetmiştir. Allah diye kendisine secde edenleri öldürtmüştür. (İzmirli İsmail Hakki,
Mııhassılu'l-Kelâm ve'l-Hikme, s. 107, 1336, Istanbul) Ali sevgisini, dostumuz,
efendimiz Suûd-1 Mevlevi merhûm şu kıtasında ne güzel ifade etmiştir:

Ben çâkir-i 21-1 nebeviyim, aleviyim

Sünnî, Hanefî, Mustafevî, Murtezavîyim
Hâşâ, ne hurûfî, ne de 911-1 ğavîyim
ELminnetu'llah müslümân-1 kaviyim

"Ben Peygamber Efendimizin ailesinin, Ehl-İ beyti'nin kuluyum, ben bir

aleviyim. Amma Sünnîyinı, Hanefî mezhebindenim, Hazreti Mustafa'ya ve Ali
Murtazâya bağlıyım.
Hâşâ ben ne Hurûfîyim, ne de müfrit Şîî, Hazreti Aliyi tanrılaştıran 511
değilim. Allah'a şükürler olsun ben dini bütün kuvvetli bir müslümanım."
Hazreti Mevlânâ'nın Alevî sayılmasının bir sebebi de. Sultan Veled
Hazretlerinden sonra gelen bazı çelebilerin ve Mevlevi şeyhlerinin rindâne hareketleri,
İçki içmeleri, namaz kılmamaları, Şîî ve Bâtınî inançlara kapılmaları, Bektâşî
babalan gibi bıyıklarını uzatmaları, Şerîat'ın hükümlerine aykırı hareketlerinin halk
nazarında hoş görülmemesidir. Bunları görenlerde, bunların bağlı bulundukları Hazreti
Mevlânâ'nın da Alevî olduğu kanaati uyanıyordu. Nitekim bazı Mevlevîler'in bir
muharrem ayı'nın onuncu günü Süîlüce'de Sineçakln gömüldüğü mezarlıkta toplanıp
aşûre pişirdiklerini, semâ ettiklerini, sonra birçok kişilerin başlarını tıraş ettirip,
İmâm Hüseyin aşkına başlarını ve göğüslerini usturalarla yaraladıklarından bahsedil-
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 329

mektedir. (Abdülbâk'1 Golpınarh, Mevlânâ'dan 90/1764 Mevlevîlik, s. 226) Başkaian

nasıl düşünürlerse düşünsünler, bizim Hazreti Mevlânâ'nın hudûdsuz müsâmahasma
güvenerek, hiç kimseyi düşündüklerinden, hissettiklerinden ve yaptıklarından
kınamaya hakkimiz yoktur. Şunu da biliyoruz ki, Mevlânâ'dan sonra onun adına
kurulan Mevlevîlik'te çok geçmeden iki yol ayırımı belirmişti:
Bunlardan birisi, tam babasının yolunda, Şerîat'a sımsıkı bağlı, 22010 Sultan
Veled Hazretleri'nin yolu, öteki kayda kuyuda sığmayan, neşeli, coşkun, rindâne,
edâlı Şems-i Tebrîzî'ye uyanların yoludur. Veled kolunu Mevlevî yobazı, Şems
kolunu da Mevlevî rindi diye adlandiranlar da var. Bu görüş, herkesin meşrebine,
zevkine, anlayışına göredir. Hem âşık, hem rind, hem coşkun fakat ayni zamanda
yaşadığım müddetçe ٤ 11 2011 kuluyum diyen ve sabahlara kadar İbâdet eden
Mevlânâ'nın tam manasıyla izinde yürüyen Sultan Veled Hazretleri'nin takip ettiği
Şerîat yolunu, herkesin kendi meşrebine göre yorumlaması da gayet tabiîdir. Nitekim
Golpınarh merhum Mevlânâ'dan Sonra Mevlevîlik adil eserinin 216. sayfasında:
"Sultan Veled'le katılaşan Mevlevîlik rûhunun Ulu Arif Çelebi ile hayatiyet
kazandığını görüyoruz" demektedir. Bu bir hayatiyet mi? Yoksa Mevlânâ'nın
yolundan ayrılış mi? Bunu bilemiyorum. Bunu sayın okuyucularımın vicdanlarına
bırakıyorum. Benim bildiğim, kendilerini rindâne bir neşeye bırakarak, Şerîatîn bazı
kayıtlarından kurtulan, kendilerine has manevî bir zevk İçinde yaşayan Şems Kolu
mensublan ile Mevlânâmızîn yaşayışları arasında iyice farklar olsa gerektir. Tasvîr-İ
Şeriflerinde bile elinde tesbîh bulunan Mevlânâ'nın mübârek eli, suğrak-1 âsuman'a
yani göklerin kadehine uzandığı İçin yeryüzünün haram olan şarap kadehine
uzanmamıştır. Büyük Mevlânâ'mız Efendimiz bir gazel-i âlîlerinde aynen şöyle
buyurmaktadır:

‫ بر هردرى مزن سر‬،‫همجون كداي هردر‬

‫ زيرا درازدستى‬،‫حلقهء در فلك زن‬
‫ جون كرد آنجنانت‬،‫سفراق آسمانت‬
‫ كز خويش هم بر ستى‬،‫بيكانه شو ز عالم‬
(Dîvân-ı /6/01/, ٠٧, 5. 2933)

"Bir dilenci gibi, her kapıyı çalma, her kapıya baş vurma. Sen üstün bir
varlıksın. Güçlüsün, elin göklerin kapışına ulaşabilir, sen 0 kapıyı, göklerin kapısını
çal. Gökyüzü'nün, ötelerin aşk kadehi, seni 0 hale getirdi, mest ettiyse, kendinden
geçebildinse, şu Dünya'dan, şu fânî âlemden de vazgeç düşünme."
Göklerin kadehine uzanabilen el, yeryüzünün kadehine tenezzül eder mi?
Mevlânâ şu rubailerinde bu hali ne güzel ifade ederler, ne hoş anlatırlar:

‫حاجت نبود مستى مارا بشراب‬

‫يا مجلس مارا طرب از جنك ورباب‬
‫بي ساقئ وبى شاهدو بى مطرب ومى‬
‫ جو مستان خراب‬،‫شو ريده ومستيم‬
 hazret! MEVLÂNÂ

"Bizim mest olmamız İçin ?araba İhtiyâcımız yoktur. Meclisimizin

renklenmesi İçin çenk ve rebfib da istemeyiz. Biz gönül alıcı bir güzelin yüzünü
görmeden, hoş sesli çalgıcıyı dinlemeden, sakinin elinden yeryüzü şarabı içmeden
mest olmuşuz, kendimizden geçmişiz."
Âbdülbâki Golpınarh merhum son devir Mevlevihanelerinden bahsederken
aynen şunları yazıyor.:
"Gerçekten de Bahariye Mevlevihânesinde rindlikle Alevilik meşhurdu. Şeyh
Nazif (٧. 1860) bir Bektaşi'den aşırı Alevi olduğu gibi, oğlu Hüseyin Fahreddin Dede
de (v.1911) ayni meşrepte idi. Hüseyin Fahreddin Dede bilhassa oğlu Şeyh Nazif
(V.1916) hemen her akşam demlenirlerdi. Evvelce Rindlikle ve Melâmetle meşhûr
olan Yenikapi Mevlevihanesi ise zamanımızda zâhidlikle meşhûrdu.
Bir Mevlevi'ye, neden külâhınız bu kadar uzun diye sormuşlar, "Şişenin
boyuncadir irenler, ٤١٤٧2‫ ا‬gelirken üstüne örter şırlarız” demiş. Bu hikayeyi de Nazif
Efendi merhûmdan duymuştum." (Âbdülbâki Golpinarli, Mevlânâ'dan Sonra
Mevlevîlik, s. 211).
Yanlış anlaşılmasın, bunları yazarken dışları harap, fakat İçleri mamur, pırıl
pırıl olan sultanlara hâşa dil uzatmıyorum. Sarhoş olduğu, hor görüldüğü İçin
selâmını almayan imam efendiyi rüyasında kurbağaya çeviren Fasih Dede gibi
sultanlar, şekilden, gösterişten kurtulmuş, hakikate ermiş kişilerdir. Bunların
sarhoşluğuna pek akil ermez. Kıldıkları namazlarla mağrûr olanların, şekle bağlanıp
kalanların hayallerinin bile ulaşamayacağı makamlara ulaşmış erleri tenkit etmek
kimin haddine?
Melâmet kisvesine bürünmüş, perişan ve sarhoş olarak karşımıza çıkan, ney
üflerken ilahi aşkla ağlayan Neyzen Emin Dede merhumun derecesine kim ulaşabilir?
Bunların gönül viranelerindeki hâzineyi kim keşfedebilir? Bunların dış yüzlerine
bakarak büyük Mevlânâ'yı yanlış anladıkları İçin bu perişan satırları yazmak zorunda
kıldım.
Aşırı derecedeki Hazreti Ali sevgisi yüzünden, Mevlevi evradında bulunan
Hazreti Ebû Bekir, Hazreti Ömer, Hazreti Osman'ın isimlerini silen Mevlevi
kardeşlerimiz görüldüğü gibi, Muâviye ve Yezid'e yeri gelince küfreden Mevleviler de
görülmektedir. Küfür, nefret, kin yolu Mevlânâ'nın yolu değildir. Çünkü Mevlânâ
Mesnevi-i Şerifin ikinci cildinin 2604 numaralı beytinin başlığında Muâviye'nin
adından sonra, ashâb hakkında kullanılan radıyallahü anh (Allah ondan razı olsun)
temennisinde bulunmuştur. Eğer Mevlânâ Alevi olsa idi Allah ona lanet etsin derdi.
Nitekim Mesnevi Şârihi merhûm Tâhiru'l-Mevle١'î Hazretleri de yukarıda
numarasını yazdığım beyti şerhederken aynen şunları yazmıştır:
"Şunu da arz edeyim ki, ben Muâviyeye şovenlerden değilim. Radıyallahü anh
diyenlerdenim. Fakat yapmış olduğu haksızlığı da hoş görmek ve hoş göstermek
elimden gelmez." Mesnevi, Tercüme ve Şerh eden Tâhiru'l-Mevlevi, ‫ان‬. beyt. 6557,

Hazreti Ali ile Muâviye arasındaki ihtilâfa, dökülen kanlara ve bilhassa

Kerbelâ'da Hazreti Hüseyin'in şehid edilmesine hangi müslüman acımaz? Saltanat
hırsı yüzünden binlerce müsİLİmanın kaninin dökülmesi; Hazreti Peygamber
efendimizin çok sevdiği torununun ve arkadaşlarının insafsızca şehid edilmeleri,
yürekleri sızlatan, gözleri yaşartan acıklı bir hâdisedir. Onbeş asır önce siyâsî bazı
görüş ayrılıkları yüzünden çıkan bu kanlı hâdiselerin bu asırda da devam etmesi.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

mü mirilerin Sünnî ve Alevî diye birbirine düşman iki gruba ayrılması müslümanlar
İçin çok üzücü bir haldir. Onbeş asırdan beri her muharrem ayında Şîîler'in mateme
girmeleri, ağlanmaları, sızlanmaları, dövünmeleri bugün de devam etmektedir.
Hazreti Mevlânâ belki de Halep şehrinde talebe iken bir muharrem günü
rasladığı Şîîler matemini nasıl görmüş? Bunları MesnevTh dikkatle okuyalım da
Mevlânâ'nın meşrebini, miibârek görüşünü, güzel huyunu öğrenelim, ders alalım.
Mesrıevî-İ Şerîfin altıncı cildinin 777 numaralı beyti ile başlayan bu bölümün
tercümesini aynen alıyorum:

‫ووز عاشورا همه اهل حلب‬

‫باب آنطاكيه اندر تابشب‬
(Mesnevi, c. VI, Beyt. 777)

"Aşûre günü bütün Halepliler, Antakya Kapışına gelirler. Akşam oluncaya

kadar orada kalırlar.
Erkek kadm büyük bir kalabalık orada toplanır, Peygamber'in 0010‫ ؟‬edilen
torununun ve onun ailesinin yasını tutarlardı.
Aşûre günü Şîîler Kerbelâ Vakası İçin ağlar, feryâd ederlerdi.
Peygamber soyunun Yezid'den, Şimr'den gördüğü zulümleri, geçirdiği
imtihanı sayar, dökerlerdi.
Naraları bütün ovayı, ÇÖ1Ü kaplar, seslere ses katardı.
632010 bir şâir, âşûre günü yoldan geçiyordu. 0 feryâd ve figanı duydu.
Şehri bıraktı, kalabalığın bulunduğu tarafa gitti. 0 feryâdm 0 matemin
sebebini anlamak istedi.
Bu gam nedir? Kime yas tutuyorsunuz, diye soruşturmaya 0291201.
Bu ölen herhalde büyük bir reis olacak, böyle bir kalabalık rasgele birisi İçin
olamaz.
Bu ölen kişinin adını, lakaplarım bana söyleyin. Siz buralısınız, ben buraları
bilmeyen bir garibim.
Vefat eden zâtın ismi ne idi? Ne İşle uğraşırdı; nasıl bir adamdı? Vâsıflarını
anlatın da, onun iyiliklerine âid bir mersiye söyleyeyim.
Ben şâir bir adamım, bir mersiye yazayım da bu yüzden bir azık, bir yiyecek
elde edeyim dedi.
Bu sözleri duyanlardan biri şâire, sen deli misin? Yoksa sen 911 değilsin de
2111-1 Beyt düşmanı mısın dedi.
Aşûre günü, şehid edilen 0 büyük varhk İçin 0 gün yas tutmanın yüz seneden
daha değerli olduğunu bilmiyor musun?)
Mü’min nazarında bu gussa, bu derd hiç değersiz olur mu? Bir mü’min Hazreti
Muhammedi ne kadar çok severse, onun ciğer pâresi olan Kerbelâ şehidi Hüseyin'i
(r.a) de o kadar sevmesi gerekir.
Mii'minin nazarında 0 tertemiz 002, matem tutmak yüzlerce Nuh Tufaııı'ndan
daha meşhûrdur.
Şâir doğru dedi, fakat Yezid'in devri nerede? Bu facia ne vakit olmuş? Bu haber
buraya ne kadar da geç gelmiş.
 HAZRETİ MEVLÂNA

O kötülükleri, 0 faciayı korlerin gözleri bile gördü. Kerbelâ'da olup bitenleri

sağırların kulakları bile İşitti.
Siz şimdiye kadar uyuyor muydunuz? Bu faciayı yeni mi duydunuz ki, yas
tutuyor, elbiselerinizi yırtıyorsunuz?
Ey uyuya kalanlar, ey gaflet uykusuna dalanlar, Hazreti Hüseyin'e değil, asil
siz kendinize yas tutun.
Çünkü İçine düştüğünüz bu gaflet uykusu sizin İçin kötü bir ölümdür.
Hazreti Hüseyin'in rûhu, Hakk'a mensûb olan, 0 yüce rûh beden zindanından
kurtuldu. Ne diye elbisenizi yırtıyor? Ellerinizi !Sinyorsunuz?
Hazreti Hüseyin ve etrafında bulunanlar, dîn-i mübîn'in en ileri gelenleri,
hükümdarları idiler.
Onlar esirlik bağlarını kopardılar, zincirleri kırdılar, onlar İçin matem değil,
mutluluk, neşe ve sevinç vakti geldi.
Onlar tomruğu, zenciri koparıp attılar, devlet sarayına uçup gittiler.
Onların halinden zerre kadar haberin olsaydı, bilirdin ki bugün onların saltanat
günüdür. Güzellik, mutluluk günüdür. Padişahların pâdişâhı oluşu günüdür.
Haberin yoksa yürü git, kendi haline ağla, feryâd et. Çünkü sen âhirete
göçmeyi, dirilip haşrolmayı İnkâr ediyorsun.
Kendi harap gönlüne, yıkık dinine ağla, feryâd et. Çünkü senin gönlün şu eski
ve köhne Dünya'dan başka birşey görmüyor.
Eğer gönlün, iyi insanların öteki âlemde kavuşacakları devlet ve saâdeti
görüyorsa, neden etrafa yiğitçe yürümüyor, niçin Hakka tevekkül ve İtimât kılmıyor,
niçin kendini ona vermiyor, neden kalbini manen zenginleştirerek hırs ve tamahtan
kurtulamiyorsun?" (Mesnevî-İ 5671/ c. VI, s. 777-803)
Saym okuyucularım, eğer Mevlânâ Alevî olsaydı, bu matem gününü böyle mi
karşılardı? Ağlayanlara, Sizlananlara bu öğütleri mi verirdi?
Bazı kardeşlerimiz, sırası gelince herşeyin, her hâdisenin Cenâb-ı Hakk'm
takdirine gore ceryan ettiğini unutarak, Kerbelâ Vakasfna sebep olanlara küfretmekte,
lanet yağdırmaktadırlar. Evet Kerbelâ Vakası hazîn ve bütün müslümanlann kalbini
sızlatan acıklı, 12011 bir hâdisedir. Peygamber Efendimizin çok sevdiği torunu ve
âilesi insafsızca şehid edilmişlerdir. Fakat ashnda bu hâdise bir parti kavgası gibi
siyâsî bir hâdisedir. Asırlarca evvel ceryân eden bu hâdise yüzünden müslümanlann
gruplara bölünmesi, birbirlerine kin ve nefretle bakmaları Islam düşmanlarını
sevindirmektedir. Alevî ve Sünnî diye bölünme bazı siyâset adamlarının vicdânen
zayıf olmaları yüzünden oy kazanmak İçin kardeşleri birbirine düşürdüklerini târih
kitaplarında görmekte ve bugün de gazetelerde okumaktayız. 31.8.1989 2 1011 bir
gazetede şöyle bir başlık gözüme İlişti: "Hacı Bektaş-1 Velinin kemiklerini
sızlattılar". Altında aynen şunlar yazılı: "Hacı Bektaş-1 Velî şenlikleri dolayısıyla
düzenlenen sempozyumda, solcu konuşmacılar Alevî Sünnî meselesini tahrik etmek
İçin ellerinden geleni yaptılar". Doçent Doktorların, araştırmacıların, yazarların neler
söylediklerini arz ederek sizi yormak istemiyorum. Yalnız tanınmış bir solcu yazarın
Hacı Bektaş-ı Velî İçin dinsizdi demesine aklim ermedi. Acaba bu solcu yazar Hacı
Bektaş-ı Velide kendini mi gördü?
Yediyüzonaltı sene evvel büyük Mevlânâ'nın müsâmahalı görüşlerini
düşününüz, bir de bugünün aydın geçinen kişilerindeki bölücülük tahriklerini
görünüz. Ayni dinde olanların, hatta ayni kani taşıyanların onbeş asır önce meydana
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

gelen siyâsî bir hâdisenin tesiri altında kalarak kendi menfaatleri İçin halkı birbirine
düşürmeleri, birbirine düşman etmeleri memleketimize, dinimize zarar vermektedir.
Azîz Peygamberimizin çok sevdiği torununun 90010 edilmesinde Peygamberimizin
abdiyyetinin yani kulluğunun da bir tecellîsi olduğu unutmamalıdır.
Küfür, nefret, kin Muhammedî bir yol değildir. Olan olmuştur. Yüzlerce sene
önce olan bu acıklı hâdiseyi tazelemek, gönüllerdeki yarayı kanatmak ne işe yarar?
Büyük Mevlânâmız'ın görüşünden ders almahyiz.
Ârıf bir insan olan Kenan Rufâî Hazretlerine, siz neden Kerbelâ fâciasma sebep
olan Yezid'e küfretmiyorsunuz? dedikleri zaman hazretinriBen içimdeki Yezid'le
meşgûlüm" demesi ibrete şâyândır.

Mevlânâ'nın Asrında Yetişen 221 Veliler:

Necmeddin-i Kübrâ Hazretleri

Hazreti Mevlânâ'nın babasının şeyhi ve mürşidi olan Necmeddîn-i Kübrâ

(1 145-1221) Hazretleri Kübreviyye Tarîkatı'nın kurucusudur. Harzem köylerinden
Hayvok'da doğmuştur. Abdurrahman Câmî Hazretleri'nin Nefehâfmda haber verdiğine
göre, devrinin en büyük âlimlerinden sayılan bilhassa Hadîs ve Astronomi ilminde
çok ileri giden Necmeddîn-i Kübrâ Hazretleri'nin tasavvuf hayatına girişi çok dikkat
çekicidir, ilim âşığı olduğu ve bilgisini ilerletmek İçin birçok memleketler dolaştığı
bilinmektedir. Harzemden Mısır'a, Mısır'dan Tebriz'e gidip gelmiş, fakat 622211
Hazretleri gibi ilim, bu bilgini tatmîn edememiş, huzura kavuşturamamıştır. ilim
aşkından ve derin bilgisinin verdiği gururdan ötürü bir türlü şeyh beğenememiş ve
şeyhlerde hep kusur aramış, insan yetiştirmesini iyi bilen eski devrin mürşidlerinin
himmeti ile sonunda kemâle ermiştir. Hamken yetişmiş, bir mürşid-i kâmil
olmuştur. Birçok ünlü kişilerin ve Hazreti Mevlânâ'nın babasının da mürşidi
olmuştur. Birçok şeyhler gibi kenara çekilmemiş, buhranlı zamanlarda müridlerinin
başına geçmiş bir kahraman şeyh olarak Moğollarla savaşmış ve şehid olmuştur.
Babası vâsıtasıyla Hazreti Mevlânâ üzerinde de büyük tesiri olan, bu şehîd
evliyânm dervişlik yolunda başından geçenleri, kısaca arz etmekte fayda görüyorum.
((27711 Nefehâtü'l-üns Tercümesi, Lâmiî Çelebi, s. 476)
Necmeddin-i Kübrâ Hazretlerinin tasavvuf! hayata girişinde ilk tesiri yapan
baba Ferec Tebrizî olmuştur. 112111 bir meczûb olan baba Ferec'i gördüğü zaman
Necmeddin-i Kübrâ, onun manevî etkisinde kalmış, şaşırmış, söz söylemeye,
okumaya mecâli kalmamıştı. Rivâyete göre bir gün Tebriz'de bir kalabalık dinleyici
karşısında Şerhu Muhyî'sSünne kitabini okuyordu. Bir derviş İçeri girdi ki, ani
bilmezdi. Amma onu görünce Necmeddin'de büyük bir değişiklik oldu. İşte hayran
olduğu bu garib derviş Baba Ferec idi. 0 gece uyuyamadi. Sabırsızlıkla sabahı
bekledi Sabah olunca Baba Ferec'i ziyarete gitti. Baba Ferec kendisini ziyarete gelen
bu ilim âşığma: "Artık senin İçin defter, kitap okumaya vakit kalmamıştır. Şimdi
senin kendinin bütün cihanın baş kitabi olman zamanı geldi" dedi.
ilk defa gönlüne İlâhî aşk ateşi düşen Necmeddin-i Kübrâ, baba Ferec'in tesiri
altında kalmakla beraber kitaplar arasından kendini kurtaramadı. Yine defterlerle,
kitaplarla meşgul olmaya devam etti de kendisi bir kitap olamadı.
 HAZRETİ MEVLÂNA

Hadîs ilmini derinleştirmek İçin Hemedan'a vardı. Oradan Mısır'a

(İskenderiye'ye) gitti ve Hadîs ilminden icazet aidi. Miitemâdiyen bilgisi artıyordu
amma, İçinde büyük bir boşluk hisssediyordu, tatmin edilemiyordu. İskenderiye'den
memleketine dönüşünde, bir gece Rasulullah Efendimizi rüyasında gördü, ilimden,
şöhretten, bir kelime ile Dünya'dan çekinmek gerektiğini anladı. Artık kendisine bir
mürşid arama zamanı gelmişti. Vaktiyle baba Ferec'in dediği gibi, artık kendisi bir
kitap olmalıydı. Fakat benlik yakasım bırakmıyordu. Büyük bir âlim olduğu İçin,
karşısına çıkan her şeyhe teslîm olamıyordu. Amma bu defa da ledün ilmini tahsîl
etmek, ermişlerin sohbetinden yararlanmak İçin bazı memleketler dolaşmaya 0291201.
Horistan'a geldi. Yolda çok sıkıntı çekmişti, zayıflamıştı, âdetâ yürüyemez bir halde
idi. Bir yerde misafir olması, dinlenmesi, kendine gelmesi lâzımdı. Şehirde birisinden
bu memlekette hasta bir yolcuyu misafir edecek bir kimse yok mu diye sordu.
Kendisine Şeyh İsmail Kasrî (v.589/1193) Hazretleri'nin dergâhını gösterdiler.
Dergâha vardı. Kendisine bir hücre verdiler. Oraya yerleşti. Fakat hastalığı bir türlü
geçmiyordu. Bu sebeple Necmeddin-i Kübrâ, pek üzgündü.
Bir gece Şeyh İsmail Kasrî Hazretleri bu hasta âlimin kaldığı hücreyi
şereflendirdi. Ona "kalkmak ister misin?" diye sordu. Necmeddin-i Kübrâ Hazretleri
evet deyince, elinden tutup kaldırdılar. Onu semâ edenlerin yanma getirdiler. Hastanın
değil semâ edecek hali, ayakta duracak gücü yoktu. Düşmemesi İçin Kasrî Hazretleri
onu bir duvara yaslandırdı. Düşeceğinden korkan hasta, semâın neşesi ile kendine
geldi. Vücûdunda bir hafiflik hissetti. Artık Necmeddin-i Kübrâ, iyileşmişti. Bu
dergahda bir müddet kaldıktan sonra, yine rûhî bir mücâdele başladı. Bu İç çekişmesi
onu harap ediyordu. Bir gece kendi kendine şöyle düşündü: "Benim mana âleminden
gönlüme birşeyler doğdu amma, zâhir ilmim şeyhimden daha fazla, benim burada ne
İşim var?" gibi bir benlik duygusuna kapıldı. Sabah oldu. Gece müridinin aklindan
geçenleri sezen Şeyh İsmail Kasri Hazretleri, Necmeddin-i Kübrâ’yı çağırttı. "Ammâr
b. Yâsir Hazretleri'nin dergâhına gitmek, senin İçin uğurlu olacaktır" diye ona Yâsir
Hazretleri'nin yanma gitmesini tavsiye etti.
Necmeddin-i Kübrâ, Ammâr b. Yâsir (v.582/1 186) Hazretleri'nin yanma vardı.
Orada da bir müddet kaldı. 0 dergâhta da benlik yine yakasına yapıştı. Bu defa da
Ammâr b. Yâsir Hazretleri "Ey Necmeddin kalk, sen Mısır'a git. Mısır'da Ruzbihân
diye birisi var. 0 er, senin varlığını senden ahr, benliğini bir sille ile aklindan
çıkarır, götürür" dedi. Necmeddin-i Kübrâ yine yollara düştü. Mısır'a gitti. Uzun
müddet Ruzbihân-I Mısrî (v.584/1 188)'nin yanında kaldı. Ruzbihân'm sillesini yedi,
akli başına geldi ve şeyhinin kızı ile de evlendi. Fakat bir müddet sonra şeyhi
"Necmeddin sen yine geri dön, Ammâr b. Yâsir'in hizmetine gir" dedi. Bunun üzerine
Necmeddin-i Kübrâ tekrar eski şeyhine döndü. Ruzbihân Hazretleri, damadım tekrar
Ammâr'a gönderirken, şeyhine verilmek üzere eline bir mektup sıkıştırmıştı. Bu
mektubda aynen şunlar yazılı idi: "Sende ne kadar bakir varsa, bana gönder de, onlan
saf altına çevirip sana geri göndereyim".
Eski devirdeki mürşidlerin, şeyhlerin mürîd kıskanmak şöyle dursun, kendine
en yakın olan, damad olan bir müridin daha iyi yetişmesi İçin onu tekrar eski şeyhine
göndermesi dikkate şâyândır. Hiçbir bencil düşünceye sapmadan, sadece insan
yetiştirmek gayesi güden mürşidlere hayran olmamak İmkânsızdır.
ikinci defa Ammâr . Yâsir Hazretleri'nin yanma gelen Kübrâ sülukunu
tamamlayıp, gerçekten kusurlarından, benlikten kurtulup tam bir İnsan-ı kâmil
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

olunca şeyhi onu Harezm'de İrşâdla görevlendirdi. Necmeddin-i Kübrâ Hazretleri irşâd
vazifesini hakkıyla ifa etti. Birçok değerli insanlar yetiştirdi. Bu meyanda
Mevlânâ'nın babası Sultânü'l-ulemânın da mürşidi ve şeyhi oluşu sebebiyle
Necmeddin-i Kübrâ Hazretlerini meşreb itibari ile iyice bilmemiz gerekir. Bazıları
Sultânü'l-ulemâyı kendi görüşlerine doğru çekmek istemektedir. Kalender ve Melâmî
meşrep göstermeye gayret sarfetmektedirler. Halbuki, Sultânü'l-ulemânın felsefi
görüşlere, Kelâm ilmine düşkün olan Fahreddin Râzî Hazretleri'nin fikirlerini
beğenmediğini, memleketini bırakıp diyâr-1 Rum'a gitmesinden bu hususun da rol
oynadığını daha evvel arz etmiştik.
Necmeddin-i Kübrâ Hazretleri'nin tarikat! Tarîk-İ Şuttâr olup, aşk, muhabbet,
vecd ve cezbe yolu, âşıklar yolu aşk ile Hakk'a vâsıl olmak isteyenlerin yoludur. Bu
yolun on esasi olan usûl-i aşera tevbe, zühd, tevekkül, kanaat, uzlet, zikr, Allah'a
yönelmek, sabır, nza, murâkabe gibi esaslar Mevlânâ'nın Mesnevisinde ve diğer
eserlerinde üzerinde çok durduğu mevzulardır.
Necmeddin-i Kübrâ Hazretleri'nin meşrebi Hazreti Mevlânâ'nın meşrebine çok
uymaktadır. Bir fikir edinmek İçin; onun Şerîat, Tarikat, Hakîkat hakkmdaki
görüşünü arz etmek isterim. Bu görüşler bize Mesnevinin beşinci cildinin
önsözündeki Mevlânâ'nın görüşlerini hatırlatmaktadır. "Şerîat gemi gibidir. Tarikat
deniz gibidir. Hakîkat inci gibidir. Kim inciyi elde etmek isterse, gemiye biner,
denize açılır ve onu elde eder. Bu sıralamaya uymayan inciye ulaşamaz. Mürîd İçin
gerekli olan ilk şey, 9٥12٤11٣. 9 0112121 maksat ise Allah'ın ve Rasulullah'ın
emrettikleridir. Abdest, namaz, oruç, zekat, hac, haramlan terk gibi emirler ve
yasaklardır. Tarikat bütün dünyevî menzil ve makamlardan uzak kalarak, insani
Allah'a yaklaştırmak, takvâya yapışmak ve tutunmaktır. Hakîkat ise, gayeye
ulaşmak, tecellî nurunu müşâhede etmek demektir. Nitakim namaz İçin de şöyle bir
söz naklederler. Namazda üç özellik vardır: Hizmet, Hakk'a yakınlık ve vuslat.
Hizmet Şerîat'tır. Hakk'a yakınlık Tarikat'tır. Vuslat ise Hakîkat'tir. Namaz bu üç
özelliği İçine almaktadır. Bu konuda şöyle denmiştir. Allah'a İbâdet etmek Şerîat,
onun huzuruna varmak Tarikat, onu müşâhede etmek Hakîkat'tir. Şerîat'ın temizliği
su ile, Tarikatln temizliği kalbi hevâ ve hevesten, kirli arzulardan uzak tutmakla.
Hakikatin temizliği ise, Allah'tan başka herşeyden ayn kalmakla olur. Şerîat'ın
namazı zikir ve erkân iledir. Tarikatln namazı Allah'a yönelmek ve Dünya
ilişkilerinden ayn kalmak, 1010200 1120111 namazı ise, Allah'tan başka herşeyden sıyrılarak
kendini tamamen ona vermektir. ('Tasavvuf Hayat, Necmeddin-i Kübrâ, Hazırlayan:
Mustafa Kara, Dergâh Yayınevi, 1980, s. 18)" Necmeddin-i Kübrâ Hazretleri, derin
tasavvuf! görüşlerinin coşkun sezişlerinin yanında Mevlânâ gibi Şei’îat'tan kil payı
ayrılmamıştır. Esasen Necmeddîn-i Kübrâ ve Sultânü'l-ulemânın yaşadıkları o
bölgelerde bulunan müslümanlar Şerîat'e sımsıkı bağlı idiler.
Seyyâh îbn-i Batûta Harezm halkının din işlerindeki hassasiyetlerini şu satırla
anlatıyor:
"Namazda başka bir yerde görmediğim güzel âdetleri vardır. Şoyleki,
mescitlerinde olan müezzinlerinin herbiri, mescit civarında bulunan evlerin hepsini
dolaşıp namazda hazır bulunmalarım hatırlatır. Bir kimse cemâatle kliman namaza
gelmediği takdirde, imam onu çağırtır, cemaat huzurunda onu döver. Her mescitte bu
İş İçin bir kamçı asılı bulunur. Bundan başka cemaatle namaz klimayı terketmek
alışkanlığında bulunanlardan beşer dînar alınarak mescidin ihtiyacı yahut tukara ve
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

miskinlerin yemeleri İçin sarf olunur. Bu adetin çok eski zamanlardan beri devam
ettiği rivayet edilmektedir". (Turk Edebiyatında ilk Mutasavvıflar, Fuad Köprülü, s.
176)
Ne garîb bir tecellîdir ki, Şerîat’e sımsıkı bağlı bulunan Sultânü'l-ulemâ
Hazretleri, Belhde Fahreddin-i Râzî ve ona bağlı bulunan hükümdârın görüşlerinden
şikâyetçi iken Anadoluda da Necmeddin-i Kübrâ'nın görüşlerine uymayan fikir
ceryanlan ile karşılaşmıştı. Bu durumu Fuad Köprülü merhûm çok güzel ifade
etmektedir: "Türkistan'dan, Harezm’den, Horasan'dan Anadolu'ya gelen dervişler Ehl-İ
Sünnet akîdelerine saffet ve katiyyetle sımsıkı bağlı bulunan bu hakîkî zahidler,
Anadolu fikir ve İtikâd muhitinde birçok sebeblerden dolayı manevî bir hakimiyet
elde edememişlerdi.
Çünkü, Eski Yunan, Roma ve Hristiyan fikir ve ananelerinin kalıntılarım
İçine alan bu muhit, yukarıda da söylediğimiz gibi, dar ve zühtî telakkilerin dışında,
geniş 1215611 telakkileri kabul edecek bir kabiliyette idi.
Konya'da uzun bir müddet yaşayan Muhyiddln-i Arabi Hazretleri'nin ve onu
takip eden birçok mühim tilmizlerinin tesirleri altında serbest Anadolu muhiti
Vahdet-i Vücûd inancıyla iyiden iyiye dolmuş bir hale geldiği İçin Türkistan’dan,
Harezm’den gelen dervişlerin zâhidâne telakkileri ister istemez orada genişliyor, daha
serbest bir hal alıyordu", (ilk Mutasavvıflar, s. 176) Bu yüzdendir ki, Necmeddin-i
Kübrâ Hazretleri'nin tarikatı Anadolu'da yayılmadı da, Türkistan'da hatta Hindistan'da
revâc buldu. Bugün Rusya idaresinde bulunan müslünıan Türklefin Komünizm'e
karşı dayanma ve direnme güçleri de, îmânî ve İlâhî aşkının üstünlüğü sebebiyle
Moğollarla çarpışarak şehid düşen Necmeddin-i Kübrâ Hazretleri'nin îmânından ve
aşkından gelmektedir, imam ve aşkı uğruna savaşarak şehid düşen bu büyük velînin
Moğollarla nasıl savaştığını, Abdurrahman Câmî Hazretleri şöyle anlatmaktadır:
"Tatarlar Harezme gelince, müridlerini topladı. Altiyüz kişiden ziyade idiler. Sultan
Mahmud Harezm Şah kaçmış idi. Tatarlar onu Harezm'de sanmışlardı da, onun İçin
Harezme gelmişlerdi. Kübrâ Hazretleri, Şeyh Sadeddin Hamevî, Şeyh Rizaddin, Ali
Lala gibi dostlarım çağırdı. Onlar dedi ki: Tez kalkınız, memleketlerinize gidiniz,
çünkü doğudan bir ateş parladı. Heryeri yakıp yıkarak batiya doğru ilerlemektedir. Bu
müslümanlar İçin büyük bir felaket, büyük bir fitnedir. Şimdiye kadar böyle bir afet
ve felaket olmamıştır. Bazı dostlan dediler ki: "Şeyh Hazretleri bir dua etse de, bu
fitne müslümanların yurdundan defolup gitse". Şeyh Kübrâ buyurdu ki: "Bu zor ile
davet edilmiş bir kaza ve kader İşidir, bunun defi mümkün değildir".
Tezkire sahibi Devlet 9202 göre Necmeddin-i Kübrâ Hazretleri bu münasebetle
şöyle bir 1111021 söylemiştir:

‫اى رازق مور ومار وزاغ وبلبل‬

‫كشتند هالك بنداكن توبلك‬
‫مشتى سك را يهانهء ساختهء‬
‫ازتست وتو مى كنى نه تاتار ومغل‬
(Tekîre-1 Devlet 90/1-1 Semerkandt, 5. 150)

"Ey karıncaya, yılana, kargaya, bülbüle nzk veren Allah,

 Senin kulların tamamıyla helak oldular.
Sen bir avuç köpeği, bir bahane yapmışsın,
Herşey şendendir ve herşeyi sen yapıyorsun. Bu İŞİ ne Tatarlar yapıyor,
Moğollar".
Necmeddin-i Kübrâ Hazretleri'nin arkadaşları ne kadar ısrar ettilerse de Şeyh
onlan dinlemedi. "Ben burada şehid olmak isterim, bana başka tarafa gitmeye izin
yoktur" dedi.
Rivâyete göre, Moğollar şehre yaklaştıkları sırada, Moğollar'm başbuğu şehrin
işgâli sırasında, büyük velînin öldürülmesi ihtimalini düşünerek, şehirden çıkıp
uzaklaşması İçin Necmeddin-i Kübrâ Hazretleri'ne haber göndermişti. Şeyh dostlarının
İhtarı gibi, düşmanının da İhtarını dinlemedi. Bile bile şehid olmayı göze aidi.
Dostlan şeyhin emri gereği, kendi yurtlarına döndüler. Tatarlar şehre geldiler. Şeyh,
şehirden ayrılmayan müridlerini etrafına topladı. Onlara dedi ki, geliniz, Allah
yolunda, onun ismini yüceltmek İçin savaşalım. Kendisi evine girdi, hırkasını giydi,
1 1112101 kuşandı. Giydiği hırkanın önü açıktı. îki koltuğunu taşla doldurdu. Dışarı
çıktı. Düşmanla karşılaştı. Once onlara taşlan atmaya başladı. Taşlan tükenmişti.
Kılıncını çekti. Tatarlara hücûm etti. Düşmanlar ona ok yağdırıyorlardı. Bir ok
mübarek göğsüne saplandı.Onu çekip çıkardı. Çok kan akıyordu. Düşüp vefat etti.

Derler ki, şehid olduğu vakit bir Tatar'ın perçemini tutmuştu. Şehid düştükten
sonra kimse 0 saç perçemini şeyhin elinden kurtaramadı. Sonunda Tatar'ın saç
örgüsünü kestiler. Sonradan Hazreti Mevlânâ babasının şeyhinin bu kahramanca şehid
oluşunu şu şiirle ifade buyurmuştur:

‫بيكى دست مى خاص ايان نو شند‬

‫بيكى دست دكر برجم كافر كيرند‬

Nefehat mütercimi merhum Lâmiî Çelebi beyti manzûm olarak şöyle tercüme
etmiş:’
Bir elden 10105 edip, iman şarabin
Bir elde perçem-i kâfir tutarlar.
(/6/2241 Tercümesi, Lâmiî Çelebi, 480)

Muhyiddîn-i Arabî Hazretleri

islam âleminde yetişmiş en büyük mutasavvıflardan sayılan Muhyiddîn-i

Arabî (1164-1241) Hazretleri de Mevlânâ'nın çağdaşıdır. Mevlânâ'yı seven ve
Mevlânâ tarafından da sevilen büyük velî Konyah Sadreddin Hazretleri de İbn-i
Arabi'nin üvey oğlu olup onun namına kurulan Ekberiyye Tarîkatı'nın mümessili idi.
Bu bakımdan îbn-i Arabî Hazretlerinden kısaca bahsetmemiz faydah olacaktır. Nasıl
Mevlânâ'nın Mesnevî-İ 96/ ve Dîvân-ı / 00171 islam tasavvuf edebiyatında, yüzyıllar
boyunca kutlu tesirler 113 ederek ölmez eserler arasına girmişse, Muhyiddîn'in
/0 114404904"/- /71/66771 ve 002012/101-1 Mekkiyyesi de tasavvuf alanında ayni etkiyi göstererek,
tasavvufun daima okunacak klasik eserleri arasına karışmıştır.
338 hazret! mevlânâ

Mesnevi gibi 0/08 da birçok şerhler yazılmış, birçok yorumlar yapılmıştır.

Gerek Türkiye'de ve gerekse bati memleketlerinde yazılan tasavvufa ve vahdet-i
vücûd inancına âid herhangi bir kitabi açarsak açalım, orada muhakkak Muhyiddîn-i
Arabi'den, Hazreti Mevlânâ'dan bahsedildiğini ve eserlerinden yararlanıldığım
göreceğiz. Denilebilir ki. ondöröüncü asırda kemâle ulaşan, islam Tasavvufu nun
temeli bu iki büyük velîye dayanmaktadır. Eğer Hazreti Muhyiddîn ile, Hazreti
Mevlânâ Dünyâyı şereflendirmeselerdi, islam Tasavvuf ilmi pek cüce kalırdı. Ancak
yaşadığı asırdan itibaren Muhyiddîn-i Arabi'nin lehinde ve aleyhinde iki büyük ve
kuvvetli ceryan meydana gelmiştir. Bir taraftan onu tasavvuf mertebelerinin en
yükseğine erişmiş sayan, hayran olan ve ona Şeyhü'1-Ekber (En büyük şeyh)
ünvanını veren vahdet-i vücûd İnancını benimseyenlere karşı diğer taraf da, küfür ve
imansızlıkla suçlayarak onu Şeyh-i Ekfer (En büyük kâfır şeyh) diye tanıyan, onu hiç
sevmeyen, aleyhinde söyleyenler ve yazanlar da olmuştur. Bereket versin ki, onu
anlayanlar ve sevenler daha çoktur. Sühreverdî (v.1234), Şarânî (٧.1390),
Abdurrahman Câmi (v.1489), Bursali tsmail Hakki (v.1729), gibi büyük velîler,
Muhyiddîn-i Arabi'nin hayranlan arasındadır. İsmail Hakki Hazretleri Kitâbü'l-
/10002 aynen şöyle yazmaktadır. "Şeyh-i Ekber'in üstünlüklerini kalemle izah
etmek mümkün değildir". Mesneviyi, Türkçe en güzel, en vâkıfâne bir şekilde şerh
eden îsmail Ankaravî Hazretleri (v.1631) Mevlânâ'nın görüşlerini, îbn-i Arabi'nin
görüşleri ile şerh ettiği gibi, /10451045 14 1- /1/6.67711 de Mevlânâ'dan örnekler alarak şerh
etmiştir. AnkaravI Hazretleri ayrıca 114504514 1-/11/(67711 özetleyerek 20400614 1 - /14525
adında bir kitap yazmıştır.
Hindistan mutasavvıflarından Abdul Alâ Bahru'1-Ulûm (v.1810) da Mesneviyi
Şeyh'i Ekberden yararlanarak şerh etmiştir. Bu şerhi R.A.Nicholsun çok
beğenmektedir. Son devirde yetişen şârihlerimizden Ahmed Avni merhûm da, aynen
Ankaravî Hazretleri gibi, Fusüsu'l-Hikemi, Mesnevi ve Dîvân-ı Kebîrden seçtiği
şiirlerle şerh etmiş, henüz basılmamış olan ve Konya'da Mevlânâ Müzesi
Kitaplığında 34 defter halinde bulunan Mesnevî-İ Şerifide Fusus' tan ve Fühât' tan
aldığı metinlerle açıklamıştır.
Bu şârihlerin eserleri de göstermektedir ki, bazılarının birbirinden uzak
sandıklan Hazreti Mevlânâ ile Hazreti Muhyiddîn birbirlerine çok yakındırlar.
Büyük velîler ilhâmı ayni kaynaktan aldıkları İçin, fikirleri birbirine ters
düşmez. Sadece meşreplerine göre ayni hakikati başka başka şekilde açıklarlar.
Velileri, birbiri ile mukâyese etmek, herhangi birisinde, aklımızın ermediği bir
hususu kusur sayarak onu aşağılamak, sevdiğimiz bir velîyi de göklere çıkarmak,
insafa sığmayacağı gibi, Mevlânâ'nın da yolu değildir. Çünkü Mevlânâ'nın yolu
sevgi yoludur, müsâmaha yoludur. Mevlânâ'yı seven bütün velîleri, hatta bütün
insanları sevecektir ve bilhassa velîlerde bir kusur aramayacaktır.
Elbette meşrep ve ifade tarzı bakımından velîler arasında fark bulunabilir.
Fakat velîler birbirinden fikir alış verişinde bulunurlar. Şems-i Tebrîzî Hazretleri,
Muhyiddîn-i Arabî Hazretlerinden bahsederken Hazreti Mevlânâ'ya diyor ki: "Ondan
iyice faydalar elde ettim. Amma sizden elde ettiğim faydalara hiç benzemez, inci
nerede? Çakıl taşı nerede? (.Mevlânâ Celaleddin, Golpınarh, s. 52)
Sayın Prof. Annemarie Schimmel de bir bildirisinde: İbn-i Arabi'nin üvey
oğlu Sadreddin Konevî, Mevlânâ'nın dostu idi. Boylece İbn-i Arabi'nin bazı ana
fikirleri, Mevlânâ'nın eserlerine sirâyet etmiş olabilir. Halbuki Mevlânâ'nın eserleri
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

bin bir renk İfâde eden büyük bir halıya benziyor. Ondöi’düncü asrin ortasına kadar,
Islam Tasavvufunda ne gibi ceryanlar zuhûr etmişse de onların aksini Mesnevi de
görmek kâbildir. (Mevlânâ ve Yaşamak Sevinci, s. 74, Konya Turizm Derneği,
1978)
Muhyiddîn-i Arabî Hazretleri Fusûsui-Hikemin son fassi olan Kelime-i
Muhammediye'de İlâhî aşkı anlatırken Mevlânâ’nın Dîvân-ı 6 0/017- 1111 beşinci
cildinde bulunan 2127 numaralı Arapça bir gazelden şu manadaki bir beyti almıştır:
"Halk yanında âşıklığım gerçekleşti, herkes âşık olduğumu anladı. Anladı,
amma kime âşık olduğum bilinemedi."
Bu kadar çok şâir varken Muhyiddîn-i Arabi'nin Mevlânâ'dan şiir alması çok
manalıdır.
Demek ki Tasavvuf ilminde, en ileri olan bu iki velî, birbirlerinden
haberdardır. Bunları nasıl birbirlerinden ayn sayabiliriz ki. Fikirlerinden ötürü
Muhyiddîn-i Arabi'ye saldıranlar, ayni fikri taşıdığı İçin Mevlânâ'ya da saldırmışlardır.
(İsmail Fenni, Vahdet-i Vücûd ve Muhyiddîn-i Arabî, 1928, s. 114)
Birbirinin manevi dostu olan, birbirlerinden fikir alış verişinde bulunan büyük
velileri neden birbirinden ayn görelim? ikisi de vahdet-i vücûd görüşünde olan, ikisi
de ayni fikirleri, İnançları benimseyen, fakat meşrepleri ve ifade tarzları başka başka
olan, bu üstün velileri, bizi kendi şahsî sezişlerimizin, duygularımızın tesiri altında
kalarak birbirlerine karşı İmiş gibi göstermeye hakkimiz yoktur. Bu hal biz
zavallıların, gelmiş geçmiş büyüklerimizi gereği gibi anlayamamamızdan, onların
büyüklüklerini hakkıyla İdrâk edemeyişimizdendir. Ne yazık ki bizler, fennin bu kadar
ilerlediği fakat mana âleminin gerilediği, gönüllerin aşkla, müsâmaha ile değil, kinle,
nefretle dolduğu bir devrin insanları olduk. Bugün insanlar, milyarlarca ışık yılı
uzakta yıldızlar keşfediyorlar da, kendilerini anlamıyorlar, keşf edemiyorlar. Yedi asil"
önce Hazreti Mevlânâ bu hakikati sezmiş de ne güzel söylemiş:

‫اسب همت سوى اختر تاختى‬

‫آدم مسجود را نشنا ختى‬
(Mesnevi, c. I, 5. 540)

"Hırs atını yıldızlara doğru sürmüşsün, onlara dâir bilgiler elde ediyor,
mesâfeler ölçüyor, yeni yeni yıldızlar keşfediyorsun da, kendini keşfedemiyorsun.
Meleklerin secde ettikleri adamı tanımıyorsun."
izzet Molla da:

Bir mevsim baharına geldik ki âlemin

Bülbül hamûş, havuz 1101, güüstân harap.

(Dünya'nın öyle bir bahar mevsimine geldik ki gül bahçesi harap olmuş,
bülbüller susmuş, havuz da bomboş kalmış) diyerek devrimizin manevi
yoksulluğunu ifade etmiştir. Saym Süleyman Uludağ da hakli olarak;
Bugün tasavvuf yolunda yürüyen kişiler (Eskiyi eksik olarak tekrarlamaktan
ileri gidememektedirler. Muhammed ikbafi bu konuda istisna kabul edersek, bugün
ne Mevlânâ ölçüsünde bir mutasavvıf, ne de Mesnevi ve Dîvân-ı Kebîr seviyesinde
340-HAZRET! MEVLÂNA

tasavvufi yeni bil- eser yoktur. Hatta bugiin tarikat mensublan 622211, İbn-i Arabi,
Siihreverdi ve Mevlânâ gibi eski mutasavvıfları bile gerçek mâhiyetleri ile anlama ve
değerlendirme kudretini gösterememektedirler) demektedir. (Islam Düşüncesinin
Yapısı, s. 127, Süleyman Uludağ, Dergah Yayınevi, 1979)
Bugün tasavvuftan, mutasavvıflardan bahsedenler, kendi kendilerine fikirler
yürütenler çok, çok amma, aslında merhûm Yahya Kemal Bey gibi:
"Niçin nûr inmiyor artık semâdan?" diye sızlanmamız lazım.

Aba var, post var, meydanda er yok

Horasan erenlerinden bir haber yok,
Uzun yollarda durdum hiç eser yok,
Diyâr-ı Rum'a gelmiş evliyâdan.

Evet, diyâr-ı Rum'a gelmiş, ne îbn-i Arabi’den, ne Mevlânâ'dan, ne de

başkalarından haber yok. Yok amma biz şimdi onların eserlerini dikkatle okuyarak,
manevi varlıklarından himmet niyaz edelim.
Şimdi îbn-i Arabi ile Mevlânâ'nın görüşleri arasındaki birliği, birbirlerine
benzeyen ve benzemeyen taraflarım kısaca gözden geçirelim: "İbn-i Arabi'nin yolu
bilgiye, yorumlamaya dayanıyordu. Halbuki Mevlânâ'nın yolu aşk ve cezbe yolu idi)
diye düşünenler ve yazanlar var. Sanıldığı gibi îbn-i Arabi eğer bilgi yolunu tutsaydı,
çok büyük bir bilgin, bir allâme olurdu amma, Şeyh-i Ekber olamazdı. Nasıl ki
Mevlânâ zamanının ilimlerini babası kadar bildiği halde, Sultânü'l-ulemâ olmadı da,
Sultânü'l-âşikîn olduysa, İbn-i Arabi de, yalnız akil yolunda yürüse, aklina güvense
idi bir îbn-i Rüşd olurdu, amma İbn-i Arabi olamazdı.
Aslında Muhyiddin-i Arabi de, Mevlânâ Hazretleri gibi aklin mahsûlü olan
bilgiyi çok gerilere atmıştır. 0 da Mevlânâ gibi iman yolunda, akil kurban etmiştir
de gönül yolunda, keşf ve İlhâm yolunda yürüyerek Şeyh-i Ekber olmuştur.
Muhyiddin-i Arabi Hazretleri'nin, kendi kaleminin yazdığı şu cümleleri
dikkatle okuyacak olursak, onun bir âlim, bir filozof gibi değil de Hazreti Mevlânâ
gibi düşündüğünü vicdânen hissederiz:
"Şerîat'ın derin konularım ve Tevhid ilminin müşkil meselelerini anlamak
isteyenler, aklin ve reyin verdiği bütün hükümleri terk etmelidir. Tevhid ve Tasavvuf
îlmi, aklin tavanının üstündedir, dâhilinde değildir. Aklin bir hudûdu vardı, bu hudûd-
un ötesine gidemez. Şerîat'ın biri aşağı, diğeri yukan iki dâiresi vardır. Aşağı dâiresi
ehl-i fikir; yukan dâiresi ehl-i keşf içindir. Keşf ehlinin söyledikleri sözlerin, kendi
dâirelerinde bulunmadığım gören fikir ehli "Bu sözler Şeriat haricindedir" derler. Fikir
ehli keşf ehlinin sözlerini red ve inkar eder amma, keşf ehli, fikir ehlinin sözlerini red
ve inkar etmez. Hem fikir, hem keşf sahibi olanlar, zamanın hakîmleridir."
Açıkça bellidir ki, İbn-i Arabi'nin fikir ehli diye ayırdığı kişiler, bilginler ve
filozoflardır. Keşf ehli dedikleri de gönül ehli, Hak âşığı olan kişilerdir. Şu halde îbn-
i Arabi sadece bilgiye dayanmamaktadır. Sonra sanıldığı gibi, îbn-i Arabi te'vile,
yorumlamaya dayanmıyordu. Şu düşünceleri bu hakikati ortaya koymaktadır:
"Akil konularında, insanin yolunu kesen şüphe, Şeriat konularında ise
teviller, yorumlamalardır. Hakk'a vâsıl olmak İçin sefere çıkan bir kimse, şüphe ve
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 341

te'vîün bulunmadığı noktaya erişti mi, yolun nihayetine varmış olur. Akil ve nazari
bilgiler, ilhâmla mukayese edilince, evhâm oldukları görülür.
Kelam alimleri (Islam filozofları), bildikleri hususları yeterli ve kesin görerek
buna aykırı söz söyleyenleri kâfir sayarlar. Çok dar olan görüş ufukları biraz
genişlese, tevhîd ehli olan herkesi tasvîp ederlerdi.
Dînî ve İlâhî konularda akil bir delil kabul ettiğini, ayni mahiyetteki diğer aklî
bir delili redd eder. 0 halde bu sahada akla nasıl güveneceksiniz?
Aklî deliller, mü'minler İçin değil, münkirler içindir, imam olanın aklî delile
ihtiyacı yoktur. (Islam Düşüncesi'mn Yapısı, s. 153-154, Süleyman Uludağ, Dergah
Yayını 1979)
Bu düşünceleri hulasa edecek olursak İbn-i Arabî ilme, yorumlamaya değil,
İlhâma dayanıyordu. Mevlânâ ise 29112, coşkunlukla ve hayranlıkla herşeyi geride
bırakıyordu.

‫ سرمست جام عشقم‬،‫من اين وان ندانم‬

"Ben onu bunu bilmiyorum, ben İlâhî aşkın kadehiyle kendimden geçtim"
diyordu.
Yunan felsefesini İslâmî şekle uydurduğu ve felsefeye çok düşkün olduğu İçin
Mevlânâ gibi, Muhyiddîn-i Arabî de, Fahreddin Râzî'ye karşıdırlar. Hazreti Mevlânâ
Mesnevinin birkaç yerinde Fahreddin Râzî'nin çok bilgili bir insan olduğu halde akil
yolunda, ilim yolunda yürüdüğü İçin hakîkate varamadığını anlatır:

‫اندرين بحث ار خرد ره بين بدي‬

‫فخر رازى راز دان دين بدي‬
(Mesnevi, c. V, 5. 4144)

"Hakîkate varmak konusunda eğer akil yol gosterebilseydi, Fahri 102221 din
sırlarına vâkıf bir kişi olurdu."der.
İbn-i Arabî Hazretleri de, Fahreddin-‫ ؛‬Râzî'ye yazdığı şu mektubda, onun,
hakîkat‫ ؛‬bulması İçin, ilim yolundan çıkmasını, tasavvuf yoluna girmesini tavsiye
etmektedir:
(Ey dost, ilimde kemal derecesine ulaşmak İçin nakil ve hoca aracılığı
olmadan, bilgileri vasıtasız olarak Allah'tan almak gerekmektedir. Bilgisi nakle ve
hocaya dayananlar, ömürlerini hades ve mahlûk varlıklarla uğraşarak tüketirler.
Rablerinden haz ve 251 alamazlar. Bir ömür harcarlar yine de ilmin hakikatini
anlayamazlar. Bir şeyhe intisâb ederek tasavvuf yoluna girsen, hiç yorulmadan ve
zahmet çekmeden, Hızır gibi İlhâm yoluyla sıhhatli bilgiler ahrsm. Nazara, fikire,
tahmine ve zanna dayanan bilgiler, ilim değil, sadece keşfe ve şuhûda dayanan bilgiler
ilimdir, (islam Düşüncesi'nîn Yapısı, s.154, Süleyman Uludağ, Dergah Yayınevi.
1979)
Evvelce gördüğümüz gibi, felsefe ve filozoflara değer vermeyen Mevlânâ'dan
bu hususta İbn-i Arabî ayrılmaktadır. Çünkü filozoflar hakkmdaki görüşlerinde İbn-i
Arabî çok müsamahalıdır. Peygamber efendimiz (s.a.v.) in
342 HAZRET! MEVLANA

‫أطلبو الحكمة ولو من آفواه المشركين‬

"AHah'1 inkar eden müşrikler 0٥, söyleseler hikmeti kabul ediniz". (Vahdet-i
Vücûd١ s. 64, Ferid Bey) hadîsini benimseyen İbn-i Arabî aynen şunları yazmaktadır:
"Sakin bir filozofun veya Mutezile aliminin ileri sürdüğü fikri inkara kalkışıp
da bu filozofun, bu Mutezile'nin görüşüdür demeyiniz. Bu tahsili ve bilgisi
olmayanların hareket tarzıdır. 214 filozofun her sözü bâtıl değildir. Mümkündür ki,
filozofun savunduğu mesele ondaki Hak fikrindendir.
Filozofların yazdıkları eserler, yani hikmet, insani şehvetten koruma, nefsin
tuzağından kurtarma ve içindeki gizli olan şeylerden uzaklaştırma gibi meselelerle
doludur. Bütün bunlar sahîhdir ve Şerîat'a uygundur. Ey kardeş, filozofun ve Mutezile
âliminin sözünü al, üzerinde düşün, kendini azıcık hidâyet yoluna sevk et. Bu sayede
belki de söylenen 562, senin İçin açıkça anlaşılır hale gelecektir.
Filozoflar sırf bu ismi aldıkları İçin 1 ٤ 1 ٥ 10015 1011. ilahiyatla ilgili
konularda hata ettiklerinden zemmedilmişlerdir. Filozof Yunanca hikmeti seven
demektir. Şüphe yok ki, akil başında olan her insan hikmeti sever.
Filozofun dini yoktur, demeğe gelince, filozofun dininin olmaması, söylediği
her sözün bâtıl olduğuna delâlet etmez. (Süleyman Uludağ, Islam DüşiiHcesi'ııin
10/0151, s. 239)
Vahdet-i vücûd İnancının kendine has bir tarzda açıklanması ve filozoflar
hakkmdaki bu müsamahalı görüşleri, dar fikirli, mukallid ve mutaassib Şerîatçılar
tarafından hiç de iyi karşılanmamıştı!•. Bu yüzden Muhyiddrn-i Arabî kâfirlik ve
zındıklıkla suçlanmıştır. Fakat 0 kendisine küfredenleri bile hoşgöıen, affeden büyük
bir velî idi.
Celaleddin Suyûtî'nin yazdığına göre (Vahdet-i Vücûd ve Muhyiddîn-i Arabi
s. 289, İsmail Fennî, 1928) îbn-i Arabî bir gün sokakta giderken kendisini
sevmeyenlerden birisi ile karşılaştı. Adam şeyhe küfretmeye başladı. Şeyh ona cevap
vermedi. Şeyhin yanında bulunan hizmetçisi: "Efendim baksanıza bu adam size neler
söylüyor" demesi üzerine İbn-i Arabî "0 adamın İçine birtakım kötü huylar sinmiş,
onlan bende görüyor, onlara küfrediyor. Onun gördüğü kötülükler, kötü sıfatlar bende
yok” diye cevap verdi.
Mtıh١iddin-İ Arabî Hazretleri'nin bu sözü, "Mü’min mü'minin aynasıdır"
hadîsini hatırlatmaktadır. Gerçekten de biz, sevmediğimiz, hoşlanmadığımız kişilerde,
kendi kusurlarımızı, kendi kötü huylarımızı; sevdiğimiz kişilerde de kendi
güzelliğimizi gördüğümüzün farkında değiliz. Mevlânâ bu hakikati şu beyitte ne
güzel ifade buyurmuş:

‫مانندهء ستوران در وقت آب خوردن‬

‫جون عكس خويش ديديم از خويشتن رميديم‬

"Katırlar derede su içerken, suda kendi akislerini görür de nasıl ürkerlerse, biz
de karşımızdaki insanda, kendi çirkinliğimizi gördükte, kendimizden ürktük,
kendimizden kaçıp kurtulmak istedik."
Hazreti Muhyiddln-i Arabi Şam'da bulunduğu senelerde birçok aydın kişilerin
hürmet ve sevgisini kazanmıştı. Zenginlerden, hükümdarlardan kendisine maddi
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

yardımda bulunanlar oluyordu. Bilhassa Sultan 01 Bekir Eyyûb ona, pek çok
iltifatta, ikramda bulunmuştu. Şeyh, kendisine verilenlerden pek azını, geçinebileceği
kadarım alıkoyuyor, üst tarafım aynen Konya'da Hazreti Mevlânâ'nın yaptığı gibi
yoksullara dağıtıyordu.
Konya'da bulunduğu sıralarda, Selçuk Hükümdarı, çok sevdiği ve hürmet ettiği
Şeyh'i Ekber’e 0 zamanın parası ile yüzbin dirheme yaptırdığı pek güzel bir ev hediye
etmişti. Şeyh bu evde yaşarken, birgün bir dilenci "Allah rızası İçin bana bir ihsanda,
bir iyilikte bulun" diye yalvardı.Muhyiddîn-i Arabî Hazretleri "Benim bu evden başka
bir şeyim yok, al bu evi sana veriyorum" dedi ve evi 0 dilenciye bıraktı.

Muhyiddîn-i Arabî Hazretlerine gönül veren bir iki şâirimizden birkaç beyit
alarak bu bahsi sona erdirelim:

Sürmedir hâk-i den Hazreti Muhyiddin'in

Kimyadır nazari Hazreti Muhyiddin'in
52 envâr-ı hakâyıkür olan âsân
Zerre yoktur kederi hazreti Muhyiddin'in
Nâbî merhûm

Sakin 651262, sakin 1211 etme

Mutaassib revişinde gitme
Hiç yakışmaz hele ehl-i dine
İftirâ Hazreti Muhyiddîn'e.
Sünbülzâde Vehbî

Sadreddin Konevi

îshak oğlu Konyah Sadreddin Muhammed hazretleri (6.673/1274) Hazreti

Mevlânâ'nın zamanında Konya'da yaşayan en büyük şeyhlerden, mürşidlerden olup,
büyük şeyh manasına gelen "Şeyh-i kebîr" diye anılmakta idi. Bu mübâıet zat,
Mulıyiddîn-İ Arabî Hazretleri'nin üvey oğlu olmak dolayısıyla, onun en yakını ve ona
nisbetle kurulan "Ekberiyye Tarîkatı"nın en tanınmış mümessili idi.
îbn-i Arabî gibi büyük bir velînin üvey oğlu olmak, onun terbiye ve irşadı ile
yetişmek, her şeyhe nasib olacak bir mazhariyyet değildi. Sanki Endülüs'te doğan
Ibn-İ Arabî, Mekke, Medine, Konya’ya gelmiş ve ona yakm olmak takdiriyle, onun
dul kalan annesi ile evlenmişti. Konyah Sadreddin de üvey babasının ve şeyhinin en
hayırlı bir halefi oldu. Onun eserlerini şerh etti. Vahdet-i vücûd inanışının
yayılmasına gayret sarfetti.
Sadreddin Konevî, tasavvufta olduğu kadar, şer٠î ilimlerde, zahirî fenlerde de
çok ileri gitmişti. Bilhassa hadis ilminde en yüksek dereceye ulaşmıştı. Hadisten
İcâzet (yani diploma, hadis okutma yetkisi) verirdi. Dergâhına zamanın emirleri,
beyleri, bilginleri, ٧ 211111‫ع‬, sultanları devam eder, feyz alırlardı. Eflâkî. Mu'înuddin
Pervâne'nin, Sadreddin hazretlerinden ibn Esîl-'in (6.1210) hadise ait en güzel eseri
344 hazreti mevlânâ

olan (8777: 4/-6/04/ kitabini okuduğunu yazmaktadır. 0 devrin en meşhur kişilerinden

Sa،deddin Hamevî, Mii’eyyediiddin Cündî, Fahreddin Irakî gibi niceleri Sadreddin'den
ders almışlardır.
Sadreddin Hazretleri'nin tasavvufa ve bilhassa vahdet-i vücûd inancına ait
٧2201٤1 69 011010٥11 0 2 1 211 1١1 201٢: Mütûlm'1-Gayb, Nusus, Fukuk, Nefehât-1
ilâhiyye
Padişahlar gibi yaşayan, dergâhı bir sarayı andıran, kapıcıları, perdedârlan
bulunan Sadreddin Konevlnin yaşayışıyla, mutevâziâne, dervişâne bir hayat süren,
tam bir halk adamı ve fakirlerin, yoksulların dostu olan Mevlânâ'nın yaşayışı arasında
dağlar kadar fark olduğu halde bu iki mana sultani, birbirlerini pek sayıyor ve
seviyorlardı. Ne Mevlânâ, Sadreddin'in İhtişamlı hayatini kıskanıyor, ne de Sadreddin,
Mevlânâ'nın dervişâne hayatına yukardan bakıyordu. Aralarında meşreb ve yukarda
arzedildiği gibi bazı konularda fikir ve görüş ayrılıkları vardı. Bu ayrılık, onlan
benlikle, kinle, nefretle birbirinden ayırmıyor, sevgi, musâmaha, hoşgörürlükle
birbirine bağlıyordu. Bu iki sultan, ikisi de ayn ayn usûl ile ayn ayn yaşayış tarzı
ile, fakat ayni gaye ile Allah yolunda yürüyerek insanları 11920 ediyorlar, yol
gösteriyorlardı.
Bir gün Hazreti Mevlânâ, Sadreddin Konevî hazretlerini ziyarete gitmişti.
Şeyh-i kebîr, hadis dersi okutmakla meşguldü. Mevlânâ'nın geldiğini görünce edeben.
onun yanında hocalık yapmaktan utandı. Hadis dersinin okutulmasını Mevlânâ'dan
rica etti. Hadis dersini 0 gün Mevlânâ okuttu ve dinleyenleri hayretler İçinde bıraktı.
Hadislerin ışığında ne hakikatler söylendi, ne manevî zevklere varildi, Hazreti
Muhammed’in mübârek sözleri, Hak âşıkı Mevlânâ'nın gönlünde tesirini artırdı.
Başka manevî bir hal aidi. Sanki 0 gün yüce peygamberimiz 0 dergâha geldi de
sevdiği Mevlânâ'nın dili ile konuşmuş oldu.
Bir gün de Sadreddin Konevî hazretleri Mevlânâ hazretlerini ziyarete gelmişti.
İlmî sohbetler yaptılar. Bazı konular üzerinde fikir alışverişinde bulundular. Sohbet
bitip de Sadreddin toplantıdan çıkarken yanındakilere Mevlânâ İçin şunları söyledi:
"Bu er, Tann tarafından kuvvetlendirilmiştir, izzet kubbeleri arasında gizlenmiş
olanlardan biridir."
Yine bir gün Sadreddin Konevî hazretlerine Mevlânâ'nın sîreti, manevî ahlâkı
hakkında sorulduğunda, şeyh heyecana kapılarak: "Eğer Bayezid'le Cüneyd bu devirde
olsalardı, Tann erinin gâşiyesini (sırmalı at örtüsünü) omuzlarında taşır, bu hizmeti,
canlarına minnet sayarlardı. Muhammed dininin fakirlik sofracısı odur.Biz, onun
sofracısından manevî gıdalar almaktayız, bütün zevkimiz, şevkimiz onun kutlu
ayağının bereketindendir. (bkz. Firuzanfer, Mevlânâ Celâleddin Tercümesi, 5. 160)
Abdurrahman Câmî hazretlerinin Nııfehâtul-üns adil meşhur kitabinin 633.
sahifesinde bulunan bir bölümü aynen almadan geçemeyeceğim: "Bir gün Sadreddin
dergâhında büyük bir toplantı vardı. Konya'nın en tanınmış şeyhleri, emirleri,
beyleri, bilginleri hep orada idiler. Şeyh Sadreddin, toplantı odasında baş köşede bir
seccade üzerinde oturmuş, konuşma yapıyordu. Ansızın Mevlânâ İçeri girdi. Şeyh
Sadreddin ve orada hazır bulunan bütün büyükler ayağa kalktılar, onu karşıladılar.
Şeyh, oturduğu seccadeye Mevlânâ'nın oturmasını niyaz etti. Mevlânâ, "Bu büyük
şeyhin seccadesine oturursam kıyâmette ne cevap veririm" diye özür diledi, seccadeye
oturmadı. Bunun üzerine Sadreddin, seccadenin yarışına sen otur, yarışına da ben
oturayım diye teklifte bulundu. Mevlânâ, yine oturmadı. Bunun üzerine Şeyh-i kebîr.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 345

Mevlânâ'nın oturmak istemediği bir seccade bizim ne işimize yarar, biz de artık buna
oturmayız dedi.

Fahreddin-i Irâkî Hazretleri

Şehriyâr oğlu Fahreddin İbrahim Irâkî (1204-1289) Hemedan'da dünyaya

gelmiştir. Suhreverdiyye Tarikati'nin kurucusu Şehâbeddin Suhreverdî (ö. 632/1234)
hazretlerinin mürîdi idi. Hikaye ederler ki, Şeyh Irâkî hazretleri, temiz bir nazarla
güzellere bakmaktan kendini alamazdı. Bu yüzdendir ki, onun ruhunda bir aşk şimşeği
parladı da, onu yurdundan aidi, Hindistan'da Moltana kadar sürükledi. Bir güzel
uğruna yollara düşüp Hindistan'a giden Irâkî, orada pek büyük bir şeyhle, Şeyh
Bahaaddin Zekeriyyâ hazretleri ile tanışmak saadetine erdi ve ona intisab etti. Tam
yirmi beş yıl bu ulu şeyhin hizmetinde bulundu. Hintli şeyh, Irakînin hassasiyetini,
hulûsunu, manevî zevkini, İrfanını çok beğendi ve onu kendi kızı ile evlendirdi. Irâkî,
lirik ve âşıkâne şiirler söylüyordu. Şeyh Zekeriyya hazretleri, bu şiirlerden çok
hoşlanıyordu. Devlet Şah Semerkandî'nin yazdığına göre, bir gece Şeyh Bahaaddin
Zekeriyya hazretleri, Irâkî hazretlerinin halvete çekildiği odasının kapısının önünden
geçerken onun vecd İçinde okuduğu şu gazeli duymuş ve gözyaşları İçinde onu
dinlemişti:

‫نبخستين باده كاندر جام كردند‬

‫زجشم مست ساقى وام كردند‬
‫جوبيخود خواستند اهل طرب را‬
‫شراب بيخودى در كام كردند‬
‫برأى صيد مرغ جان عاشق‬
‫ز زلف فتنه جويان دام كردند‬
‫بعالم هر كجا رنج وبالبود‬
‫بهم بردند وعشقش نام كردند‬
‫جو خود كردند راز خويشتن فاش‬
(Tezkire-i Devletşah, s. 239) ٠ ‫ت‬

”ilk defa aşk şarabını kadehe döktükleri zaman, 0 şarabin tesirini sâkînin
sarhoş gözlerinden ödünç olarak aldılar. Meyhanede eğlenenleri, hayatin izdıraplannı
unutmak isteyenleri, kendilerinden geçirmek İçin onlara benliksizlik şarabı sundular.
Hak âşıkının can kuşunu avlamak İçin, kendilerini naza çeken fitneler koparan
dilberlerin saçlarından tuzaklar kurdular. Dünyada ne kadar bela ve musibet varsa,
hepsini topladılar, bir araya getirdiler, adını "aşk" koydular. Dedikoducular, madem
ki, kendi sırlarını kendileri açığa vurdular, 0 halde neden Irakînin adını kötüye
çıkardılar."
 HAZRETi mevlânâ

1286 senesinde Bahaaddin Zekeriya hazretleri vefat edince, şeyhin tavsiyesi

üzerine, onu sevenler Irakiyi şeyhlik postuna oturtmak istediler. Fakat Hintli bazı
müridlerin ve Iraki'yi çekemeyenlerin şiddetli itirazları üzerine Iraki hazretleri
Hindistan'dan ayrıldı, Anadolu'ya geldi. Konya'da Şeyh Sadreddin hazretlerinin
dergahına baş vurdu. Onun derslerine devama, ondan feyz almaya koyuldu. Dergâhta
Muhyiddln-‫ ؛‬Arabi hazretlerinin "//(١))٢" ve "Fûrtlâ^'1 okunuyor, okunan konular
üzerinde sohbetler oluyor, açıklamalar yapılıyordu.
Irak! bu derslerden çok faydalandı, manevi zevkler duydu. Bu derslerin
ilhamıyla arifane yazılmış kitapların en önemlilerinden sayılan "/07716 6/" (Parıltılar)
adli kitabini yazdı. Şeyh Sadreddin okudu, bu kitabi çok beğendi.
Fahreddin Irak! yazdığı tesirli şiirlerle, aşkı ile İmanı ile ilmi ve İrfanı ile
Konya'da tanınmıştı. Muiniddin Pervâne ona intisab etti. Şeyhi İçin Tokat şehrinde
bir dergâil yaptırdı, fakat Moğol İstilâsı herşeyi alt üst etti. Pervâne, Abakahan
tarafından öldürülünce, çaresiz kalan Iraki, Mısır'a, sonra Şam'a sığındı ve Şam’da
vefat ederek Salihiye'ye defn edildi.
Konya'da uzun müddet kalan Iraki, elbette Mevlânâ hazretleri ile tanışacaklardı.
Büyük bir âşık, büyük bir şâir olan Iraki, elbette Mevlânâ ile ayni duygulan
paylaştığı İçin buluşup görüşeceklerdi. Zaten Iraki'nin yeni şeyhi Sadreddin ile
Mevlânâ arasında dostluk, yakınlık vardı. Konya'nın en ileri gelenlerinin, beylerinin,
emirlerinin tertib ettikleri semâ' meclislerinde büyük veliler buluşuyorlardı. Iraki'nin
bu meclislerde hazır bulunduğu, Mevlânâ'nın fikirlerinden, görüşlerinden manevi
hallerinden faydalar elde ettiği bir gerçektir. Eflâkî bu hususta şunları yazmaktadır:
"Bir gün mübarek medresede sema' vardı. Zamanın ariflerinden Şeyh Fahreddin
Irâkî, o anda cezbelenip hırkası ve sarığı düşmüş bir halde dolaşıyordu ve bağırıyordu.
Mevlânâ hazretleri de diğer bir köşede sema' ediyordu. Semâ'dan sonra Ekmeleddin
Tabîb:
- Hüdâvendigâr, Şeyh Fahreddin Iraki hakikaten bundan sonra hoş rüyalar
görecek dedi.
Mevlânâ:
- Eğer başını bu tarafa çevirip uyarsa ... buyurdu.
Nihayet Şeyh Fahreddin, Mevlânâ'nın İnâyet nazarına mazhar oldu.
Mevlânâ’nın müsaadesi ile Muinüddin Pervâne, Şeyh Fahreddin'‫ ؛‬Tokat tarafına
çağırdı ve onun İçin yüksek bir hângâh yapılmasını emretti. Fahreddin, 0 hangahm
şeyhi oldu. Şeyh Fahreddin, daima medresenin semâ'ında hazır bulunur ve
Mevlânâ'nın büyüklüğünden bahs ile âhlaredip:
- Hiç kimse Mevlânâ'yı gerektiği gibi anlayamadı, o, bu dünyaya garip olarak
geldi, garip olarak gitti, dedi.".(Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri, c. I, s. 43!. Tahsin
Yazıcı çevirisi, 1953)
Hazreti Mevlânâ'nın himmetine mazhar olmuş bu büyük âşık velîden şu şiiri
aidim:
‫ زمغت شب جداىي‬،‫زدو ديده خون فشامن‬
‫جه كنم؟ كه هست اينها كل باغ اشنايى‬
‫ بر آستانت‬،‫ جوسكان‬،‫همه شب نهاده ام سر‬
‫كه رقيب در نيايد يبهانهء كدايى‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫ جشمم زجه رو هميشه بازست؟‬،‫در كلستان‬

‫باميد آنكه شايد تو بجشم من در آيى‬
‫ بجه رو روم يكلشن؟‬،‫سر برك كل ندارم‬
‫كه شنيده ام زكلها همه بوى بى وفايى‬
‫بكدام مذهبست اين؟ بكدام ملتست اين؟‬
‫ كه توعاشقم جرابى؟‬، ‫كه كشند عاشقى را‬
‫نيم اهل زهد وتوبه بن آر سا غرمى‬
‫كه بصدق توبه كردم زعبادت ريايى‬
‫ يارى‬،‫ مشكن تو عهد‬،‫جو شكست توبهء من‬
‫ جكونه اى؟ كجايى؟‬:‫ كه‬،‫بن شكسته دل كو‬
‫ بحرم رهم ندادند‬،‫بطواف كعبه رفتم‬
‫ كه درون خانه آيى‬،‫كه برون درجه كردى‬
‫ همه باكباز ديدم‬،‫بقمار خانه رفتم‬
‫جو بصومعه رسيدم همه زاهد ريايى‬
‫ زدرون صدا برآمد‬،‫در دير مى زدم من‬
‫ كه تو خود حريف مايى‬، )‫ درآ (عراقى‬،‫كه درآ‬
(Dîvân-ı Irâkî, S.299)

"Ayrılık gecesinde, senin gamından kanlı gözyaşları döküyorum ne yapayım?

Burada bir tanıdığın bağının gülü var. Belki rakib, bir dilenci kılığına girer de gelir
diye bütün gece başımı bir kopek gibi senin kapının eşiğine koydum, bekledim.
Belki de, gözüme girersin ümidi ile gül bahçesinin kapışında gözümü daima açık
tutuyorum. Ben, gülleri düşünmüyorum, gül bahçesine de gitmiyorum. Çünkü
güllerden hep vefasızlık kokusu almaktayım. Bu hangi mezhep, hangi dine yakışır ki,
sana âşık oldu diye âşıkı öldüreler? Ben, ham sofulardan, tövbe ehlinden değilim.
Sen, bana şarap kadehini getir, çünkü ben gösteriş ibâdeti yapmaya candan tövbe
etmişimdir. Sen, benim tövbemi kırdın, bozdun, hiç olmazsa ahdini bozma, verdiğin
sözde dur. Gönlü kırılmış olan ben kuluna gel de nerelerdesin, nasılsın? diye sor.
Tavaf yapmak arzusu ile Ka'be'ye gittim. Harem-i Şerîf'e girmeme müsaade
etmediler. Dışaıda ne İşler işledin, ne yüzle onun İçine girmek istiyorsun dediler.
Kumar oynanan yere gittim, orada temiz insanlar, günahsız kişileri gördüm. Mabette
gösteriş ibâdeti yapanlarla karşılaştım. Kilisenin kapısını çaldım, kapının ardından:
"Irâkî İçeri gel, sen bizdensin, bizim dostumuzsun" diye seslendiler.”

Şeyh Necmeddin-i Râzî

Hazreti Mevlânâ'nın zamanında yetişen büyük velîlerden birisi de Muhammed

oğlu Ebû Bekir Abdullah Necmeddin Râzî hazretleridir (6. 654/1356). Bu büyük zat,
"Necmeddin Dâye" diye de anılır. Kendisi Reyli idi ve Mevlânâ'nın babasının şeyhi
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

ve mürşîdi olan Necmeddin Kübrâ hazretlerinin halifelerindendi. Moğolların hücumu

üzerine Horasan'dan kalktı, Hemedana geldi. Moğolların 0 bölgeye de yaklaştıklarım
haber ahuca, talebelerinden bazdan ile Erdebil'e, oradan da Anadolu'ya sıkındı.
Bilginlere hürmet eden, onlan bağrına basan Selçuklu Hükümdârı Alaaddin
Keykubad, Necmeddin ٤٧٥٧ çok iyi karşıladı. Necmeddin Dâye hazretleri Konya'da
Hazreti Mevlânâ ve Sadreddin Konevî hazretleri ile tanıştı, onlarla dost oldu.
Onun Mevlânâ ile dostluğu hakkında AMTe^٥‫؛‬w'/-U/i.‫'؟‬te şöyle bir hikaye var:
"Bir gün Hazreti Mevlânâ, Hazreti Sadreddin ve Hazreti Necmeddin'in
bulundukları bir toplantıda iken, akşam namazı vakti gelmişti. Necmeddin Dâye'den
imamlık etmesini rica ettiler. Akşam namazinin farzının her iki rekatında da Şeyh
Necmeddin Dâye Fâtiha'dan sonra Kul 4/171271)/-11 2/16 ‫ مر‬٥ ١‫ ر‬suresini okudu. Namaz
bitince Mevlânâ, Şeyh Sadreddin'e dönerek:
- Birinci rekattakini benim İçin, ikinci rekattakini de sizin İçin okudu, diye
latifede bulunmuştu.
Necmeddin hazretleri, ârif ve bilgin bir zât idi. Farsça yazılmış tasavvuf
kitaplarının en değerlilerinden sayılan 620 senesinde Sivas'ta tamamladığı
''MİTsâduT-İbâd" Ae''Ba U'1-Hakâyık" 2011 ٢ 51 ٧٥ /1140/6-، 4/ ١٥ Akil” 2011
eserleri vardır. Necmeddin 1221 hazretleri, Mirsadu'l-ibâd adil eserinde anlatmak
istediği mevzuları açıklamak İçin birçok güzel şiirler söylemiştir. Bu şiirler
kendisinin midir yoksa başkasının mıdır, bilinmemektedir. Hüseyin Hüseyni
Nimetullâh'ın 1336 senesinde Tahran'da bastırdığı "Mirsadu7-/i”ın 42. sahifesinde
Hazreti Mevlânâ'nın olduğu sanılan şu rubâî görülmektedir:

‫ازشبمن عشق خاك آدم لك شد‬

‫صد فتنه وشور در جهان حاصل شد‬
‫رس نشرت عشق بر رك روح رسيد‬
‫يكفطره فرو جكيد نامش دل شد‬

"Adamın toprağı aşk şebnemi ile yoğrulup, balçık haline geldiği zaman,
cihanda türlü türlü fitneler, türlü türlü karışıklıklar, kötülükler meydana geldi. Ruhun
damarına aşkın neşterini vurdular, ondan bir damla aktı. Ona "Gönül" adını verdiler."
Nefehatu'l-üns'de Şeyh Necmeddin Razî hazretlerinin şu rubâîsini almış:

‫شمع كرجه جو من داغ جدايى دارد‬

‫باكر يه وسوز آشنائى دارد‬
‫رسر شتهء مشع به كه رسر شتهء من‬
‫اكن رشته رسى يرونشنائى دارد‬
(s. 491)

Bu rubâîyî, Nefehat mütercimi Lâmi،î Celebi merhum manzum olarak

Türkçe'ye şöyle çevirmiştir:
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Bağrım gibi gerçi 9 00011 dahi var dağı

Kan yaş akıtıp her dem yanar yüreği yağı
Serriştesi amma kim benden çok anin rûşen
Kim sohbet ve cem‘iyyet olmuş ayağı bağı.

Kutbuddîn Mahmud 51221

Mesud oğlu Kutbuddîn Mahmud 91221 (1310-237 ‫)ا‬, Hazreti Mevlânâ devrinin
en büyük bilginlerinden idi. Horasan'da tip tahsil etmişti. Babası ve amcası da tıpta
çok ileri gitmiş kişilerdi. Kutbuddîn, İbn-i Sina'nın "Kânun" adil eserini şerhetmiştir.
Bu şerhin önsözünde diyor ki:
"Ben, tip ilmi ile uğraşmış, ün kazanmış bir ailedenim. Bu ilme çocuk
denecek bir yaşta başladım. Gençliğimi, bu ilmi öğrenmek İçin harcadım. Birçok
geceler uykusuz kaldım, bilgimi arttırdım. Kullanılmakta olan İlaçların tesirlerini ve
onların niteliklerini inceledim. Tıbbın bütün şubelerinde, bilhassa göz hekimliğinde
tecrübe sahibi oldum. Göze gelen perdeyi kaldırmayı, damar açmayı da öğrendim,
isabetli görüşler ve tefevvüz-i nazarla İlaçların tadilinde, mizaçların değiştirilmesi
hususundaki tecrübelerimle ün salınca, pek genç yaşta Şiraz hastanesine tabip ve göz
mütehassisi olarak tayin edildim. Burada on sene hizmet ettim."
Kutbuddîn 911221, Horasan'da tip tahsil ederken, büyük bilgin Ebuî-Hasan Ali
Necmeddin'in derslerine devam etti. Bu sırada Hoca Nasiruddin 151 ile tanıştı. Sonra
da bu meşhur bilginin asistanı olarak Meraga şehrindeki rasathânede vazife aidi.
911221 120110011 ‫" اك‬Hikmeth'l-Eş ak Şerhi", Kanun Külliyat Şerhi, Dürrü’t-Tâc
gibi değerli eserler de yazmıştır. 0 devirde birçok bilginler gibi bu da, Anadolu'ya
gelmiştir. Muînuddîn Pervâne, bu değerli âlimi takdir ediyor ve gereken himâyesini
esirgemiyordu. Kutbuddîn Şirâzî, Konya'ya gelince Hazreti Mevlânâ ile de tanıştı.
Kutbuddîn 911221, Mevlânâ'nın ziyaretine gelmişti. Mevlânâ, babasının "Maarif' adil
eserinden bahsediyordu. Birdenbire medresenin kapısından bir araba geçti. Bir gurup
kimse bu sese kulak verdir. Mevlânâ, "Bu ya bir araba sesi, ya da dünya İşidir" dedi.
Bunun üzerine bütün cemaat baş koydu. Kutbuddîn, Mevlânâ'ya "Sizin yolunuz
nedir?" diye sordu.
Mevlânâ, bizim yolumuz ölmek ve varlığımızı göklere götürmektir. Olmeden
eremezsin. Nitekim Peygamber efendimiz, "Olmeden götüremezsiniz." diye
buyurmuştur. Kutbuddîn, "Ah, ben ne yapayım" dedi. Mevlânâ da "benim yaptığımı
yap" dedi. Bundan sonra 500022 kalktı ve şu rubâ'îyi buyurdular:

‫كفمت جه كمن كفت مهين كه جه كمن‬

‫كفمت به ازين جاره ببني كه جه كمن‬
‫روكرده بن بكفت اى طالب دين‬
‫ييوسته برين باش برين كه جه كمن‬
(Menâkibuj-Arifn, 6.1, s 176)

"Ne yapayım? dedim. 0 da benim gibi, ne yapayım? dedi. Bana bundan daha
iyi bir çare, bul ne yapayım? dedim. Bu sözüm üzerine, yüzünü bana döndürdü dedi
 hazreti mevlâna

ki: 1٦٧ hakikati arayan kişi! Her hususta bu soru üzerinde dur; ben ne yapayım? diye
sor da gönlünden gelen cevaba uy."

Hacı Bektaş-ı Velî

Horasan'dan gelen Kırşehir'in şimdiki adi "Hacı Bektaş" olan Suluca Karaoyük
köyüne yerleşen Hacı Bektaş-1 Velî, Hazreti Mevlânâ'nın çağdaşı idi. Hacı Bektaş-1
٧ 1111111 ne zaman doğduğu kati olarak bilinmiyorsa 02, Celâleddin Ulusoy, "//12/71/(604/-/
//(7(٠1 Bektaş-ı Velî, Alevî ve Bektâşî Yolu" adil eserinde Hacı Bektaş-1 Velî'nin
Horasan'ın Nişabur şehrinde 1210 yılında dünyaya geldiğini yazmaktadır. Hazretin,
Hazreti Mevlânâ'nın vefatından üç sene evvel vefat ettiği bilinmektedir.
"Bektaşîliğin /( Yüzü" adil eseri yazan Emekli öğretmen Tevfik Oytam,
eserinin II. cildinin 20. sahifesinde Mevlânâ ile Hacı Bektaş-ı Velînin hayatlarım
mukayese ederken aynen şunları yazmaktadır:
"Mevlânâ’nın Mesnevisinin elde mevcut olması ve onu müteakib Sipehsâlar
gibi eserlerde, kendi mensuplan tarafından tercüme-‫ ؛‬hâl yazıldığı İçin onun şahsiyet
ve hüviyetini, en ince noktasına kadar bildiğimiz halde, aslen Türk olan ve bir Türk
tarikat‫ ؛‬kuran, tarikatine muazzam bir câmia toplayan Hacı Bektaş-ı Velîye âit tarihî
malumatımız pek noksandır. Evli mi idi yoksa bekâr mi? Ahmed Yesevîye mi?
Yoksa Lokman Perende Kâşânî'ye mi intisab ettiği, hangi yılda doğduğu, Anadolu'ya
ne vakit, nasıl geldiği, silsile-‫ ؛‬tarikat‫ ؛‬kimlere ulaştığı, halîfeleri olup olmadığı,
makamına kimi geçirdiği, şimdiye kadar iyice aydınlanmamıştır ve Hacı Bektaş-ı
Velînin hüviyeti bir silsile-i mechûlât İçinde gizlenip kalmıştır."
Gerçekten de eskiden Hacı Bektaş-ı Velî hakkında çeşitli görüşler ve yorumlar
vardı. Bir kısım yazarlar Hacı Bektaş-ı Velînin kendisinin tam Muhammedî yolda,
keramet sahibi bir Türk velîsi iken, ona tabi olanların çeşitli tesirler altında kalarak
Heterodoxe olduklarım, yani sünnet ehli olmayanların İnançlarını taşıdıklarını, dinin
menettiği bazı şeyleri mübah saydıklarım yazmışlardı. (/6/2/10 Tercümesi, Lâmi،î
Çelebi, s. 691)
Besim Atalay ise "Bektâşîük, bir tarikat değil, birçok tarikat ve mezheplerin
tortularından hâsıl olmuş bir mezheptir, Bektâşîük'te az çok tasavvuf, çok miktarda
Huıûfîlik, Babâîük, Şi’îlik, İmâmîlik, Şamanîük, Budizm (Lamahk), hatta teslis
yani Hıristiyanlık gibi eski yeni birçok unsurlar karışmış, içinden çıkılmaz bir hal
almıştır" diye yazmaktadır. (Bektâşîük, Besim Atalay. s. 6, Istanbul 1340)
Âbdülbâki Golpınarh da "Hacı Bektâş, bütün manasıyla bâtınî İnanışların
mürevvici (propogandasini yapan), bir batınî dâ،îsi (müminleri Batınî inançlara
çağıran, davet eden) idi. Bu halini 0.10/00/4 adil eseri açıkça gösterdiği gibi, en eski
kaynakların Bektâşîük hakkında verdikleri malumat da bu görüşü teyit eder,
sağlamlaştırır" diye yazmıştır. (Mevlânâ Celâleddin, A. Golpınarh, s. 237, inkilab
Kitabevi, 1959)
Jhon Kingsley de "Bektâşîük'te, Hıristiyanlığın, İslâmlığın, eski Yunan ve
putperestliğin tortulan vardır" demektedir. (The Bektashi Order of Dervishes, by John
Kingsley-1937, s. 22, )
Halbuki Prof. Köprülüzâde Fuad Bey merhumun, yeni birtakım vesikalara
dayanarak yaptığı araştırmalarla, Hacı Bektaş-ı Velînin tarihi' şahsiyeti anlaşıldığı
gibi, Anadolu'daki dinî, tarihî ve İslâm'a aykırı düşen çeşidi dinî tarikatlar hakkındakı
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ ' 351

buluşları da bu hususu aydınlığa çıkarmış ve yanlış görüşleri düzeltmiştir. (Bu

konuda geniş bilgi almak isteyenler, Prof. Dr. Fuad Köprülü'nün "Turk Edebiyatında
A& Mutasavvıflar" adil eseri ile ayn âlimin İslâm Ansiklopedisi'nin "64"
maddesine bakabilirler.
Fuad Köprülü merhumun yazdığına gore, Hacı Bektaş-1 Velî, XIII. asırda,
Anadolu Türkmenleri ve bilhassa göçebe kabileler arasında büyük taraftar bulan
(Heterodoxe, siinnet ehli itikatlarına uymayan) derviş zümrelerinden Babâîlerin
meşhur şeyhi Baba İshak'ın halîfelerinden biri idi.
Hacı Bektaş-ı Velî'nin şeyhi ve mürşidi olan Baba ishak ise, Moğol istilası ve
İç karışıklıklarla, İktisadî zaruretlerle zayıf düşmüş olan Selçuklu imparatorluğu'nu
sarsan ve tarihe "60004116/" İsyanı" diye geçen ve binlerce insanin ölümüne sebep olan
büyük fâcianm kahramanı idi. Şah İsmail'in XVI. asırda yapmak istediğini, Baba
ishak XIII. asırda yapmağa kalkıştı. Şöyle ki, kendisini Riyâzat'a vererek bir velî
hayati yaşamağa başlamış ve başına bilgisiz, saf köylüleri, göçebe Türkmenleri
toplamıştı. Yaşadıkları göçebe hayat gereği İslâmiyet'i lâyıkıyla tatbik edemeyen
Türkmenlere, dinî kuralları kolaylaştırarak, 91،1 ve Bâtınî İnançları aşılıyor, onlan
Selçuklu Devleti'nden kopararak kendine bağlıyordu. Boylece başına hayli insan
toplayan Baba İshak'ın Türkmenler arasında 0 kadar itibari artmıştı ki, onu artık bir
velî değil, bir peygamber olarak görüyorlardı. Devletin çok zayıf düştüğü, sarsıldığı
bir devrede hadiselerden faydalanmasını bilen Baba ishak, madden ve manen kendini
güçlü hissettiği İçin peygamberlik iddiasına kalkıştı. İslâmiyet'i henüz sathî bir
şekilde kabul etmiş bulunan göçebe Türkmenlerin dinî anlayışlarına uygun olan onun
telkinleri, İslâm zemini üzerinde Şamanî, Şİ‘Î, Bâtınî ve bazı yerli akidelerin
karışmasından husûle gelen birtakım inanışlara dayanan karma bir din mahiyetinde
idi. Ona inananlara, onun etrafında toplananlara "Babâller" denmeğe başlandı. Ona
gönül verenler artık "12 İlâhe illallah Muhammedun Resulullah" demiyorlar, "Lâ
İlâhe illallah Baba resûlullah" diye Baba İshak‘ı peygamber tanıyorlar, İçki gibi
İslâm'ın yasakladığı bazı şeyleri helal sayıyorlar, tenasuha inanıyorlardı. Bazı
kaynaklara dayanarak* peygamberlik iddia edenin Baba ishak değil, Baba İshak'ın
şeyhidir diyenler varsa da, İsyanı idare eden babanın, Baba ishak olduğu bir gerçektir.
Baba İshak'ın 638/1240 senesinin sonbaharında başlattığı isyan, aylarca sürdü,
çok kan döküldü ve isyancılar Kefersud'u ele geçirdiler. Adıyaman1! ve Kahta’yı
aldılar, yollarının üstüne çıkan her yeri yağmalayarak Baba'yı resul tanımayanları
kılıçtan geçirerek Malatya'ya doğru ilerlediler. Malatya Valisi Muzafferuddin Ali Şir,
büyük bir ordu ile Babâlleri karşıladı, iki taraf arasında geçen korkunç bir savaştan
sonra Selçuklu ordusu mağlub oldu ve techizâtmı muharebe meydanında bırakarak
dağıldı.
Babâller, toplanan ve hayli kalabalık olan ikinci orduyu da Elbistan'da mağlub
ederek Sivas’a yürüdüler. Şehrin sakinleri, surların yakınında şehri müdafaa etmek
üzere hazırlandılar, fakat bütün gayretlerine rağmen yenilmekten ve ağır kayıplar
vermekten kurtulamadılar. Sivas iğdiş 029151 Hurrem Şah ve bazı ileri gelen asil
kişiler, savaş meydanında hayatlarım kaybettiler. Selçuklulara karşı kazamlar bu yeni
zafer, Baba ishak ve taraftarlarım büsbütün canlandırdı. Çünkü âsilerin eline hayli
silah ve ganimet geçmişti. Âsîler, Sivas'ı gerilerde bıraktılar, Tokat! geçtikten sonra

" Ahmet Yaşar Ocak, Babâller İsyanı, Dergâh Yay. 1980.

 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Amasya bölgesine girdiler. Onların peş peşe kazandıkları zaferlerden ürken ve tahtım
kaybedeceğinden korkan Selçuklu Hükümdarı Gıyâseddin II. Keyhusrev, Konya'yı
terkederek Kubadâbada sığındı. Bir taraftan da Hacı Armağan Şah'ı büyük bir
Selçuklu ordusunun başında Amasya'ya gönderdi. Hacı Armağan Şah, Baba îshak'ı
tutturup, Amasya Kalesinin bir burcuna aştırdı. Babâîler, Baba İshak'ın ölmediğine
ve ölmeyeceğine inanıyorlardı. Yeni bir savaşa atıldılar. Kumandan Hacı Armağan
Şah, savaşta öldürüldü. Selçuklu Hükümdârı, Erzurum'daki sınır askerlerine haber
yolladı. Emir Necmeddin kumandasındaki Selçuklu ordusunda Türklerden başka
Kürtler, Gürcüler ve ücretli Frenk askerleri de bulunuyordu. Altmış bin kişilik
Selçuklu ordusu, Erzurum'dan Sivas'a, oradan da Kayseri'ye geldi. Babâîler Kırşehir
civarında Malya Ovasi'nda toplanmışlardı. Âsîler, "Lâ İlâhe illallah Baba resulullah"
diyerek büyük bir cesaretle savaşa giriştiler fakat zafer kazanamadılar. Tarih kitapları,
Babâîlerin bu savaşta tamamıyla yok edildiğini yazarlarsa da Baba İlyas'ın yolunda
olan ve Baba îshak'ın arkadaşlarından bulunan Geyikli Baba Abdal Mûsâ birer tarafa
gittiler. "Abdallar serveri", "Kalenderler pîri" diye tanınan ve "Baba Resulullah"
denilen ve öldürülerek Amasya Kalesi'ne asılan Baba îshak'ın, en ileri halifesi olan
Baba Bektaş (Hacı Bektâş-1 Velî) de geldi. Kırşehir'in Sulucakaraoyük köyüne
yerleşti. Babâîler isyanından canını kurtaranlar, arta kalanlar geldiler, onun etrafında
toplandılar. Baba îshak'ın bu kudretli halîfesini kendilerine pîr seçtiler. Hacı Bektâş-1
Velinin kurduğu tarikat, yani Bektâşîük, İşte boylece meydana geldi. Bugün Hacı
Bektâş dergâhındaki levhalarda yalnız "Lâ İlâhe illallah" bulunuşu düşündürücüdür.
Hacı Bektâş-I Velinin kurduğu bu tarikat, hür düşünceye geniş yer veren, fakat
91 ،1, Bâtınî inanışlara meyli, Alevî tarikatlarım andıran bir kuruluştu. Bununla
beraber Bektâşîük kuruluşunda Mevlevîlik'in ve dolayısıyla Sünnîük'in zıddı değildi.
Bunun mühim bir delili, medreseye ve şeriata bağlı bir kısım aydınların da
Bektâşîliğe saygı ve yakınlık duymaları, hatta intisab etmeleridir. (Resimli Türk
Edebiyatı Tarihi, Nihat Sami Banarh, . I, s. 294)
Abdülbaki Golpınarh ise, "Meşreb bakımından Mevlânâ'ya tamamıyla zıt olan
Hacı Bektâş, Baba Ishak adil bir dervişini Mevlânâ'ya yollamıştı" diye yazmaktadır.
(A. Golpınarh, Mevlâna Celâleddin, 5.238)
Hazreti Mevlânâ'nın zamanına ait vak‘alan kaydeden eski eserlerden sayılan
"Ariflerin Menkıbeleri" kitabında bulunan bu konu ile ilgili.bölümü aynen alıyorum:
"Baba îshak'ın haslarından olan Hacı Bektâş Horasanî, Rum ülkesinde
belirmişti. Bir camaat ona "Baba resulullah, Tanrı'nın elçisi Baba" diyordu. Hacı
Bektaş'ın, marifetle dolu bir kalbi vardı, fakat şeriata uymuyordu. Kıdemli dervişi
Şeyh îshak'ı, Mevlânâ'nın yanma gönderdi ve Mevlânâ'dan "Ne iştesin, ne istiyorsun?
Dünyada kıyamet kopardın" diye sordurdu. Buna sebep de dünyânın bütün büyük ve
küçüklerinin Mevlânâ hazretlerine teveccüh etmeleri idi.
Derler ki, Şeyh Ishak, medresenin kapışına ulaştığı vakit, Mevlânâ hazretleri
semâda idi. Şeyh Ishak, medresenin eşiğini tam bir edeble öptü ve dervişlerin
huzuruna girdi. Hemen 0 esnada Mevlânâ hazretleri, şu gazele başladı:

‫اكرتويارندارى جرا طلب نكنى؟‬

‫وكر بياررسيدى جرا طرب نكنى؟‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫وكر حجاب شود مرترا ابو جهلى‬

‫و بو لهب نكنى؟‬ ‫جرا غزاى ابو جهل‬
‫بكاهلى بنشينى كه اين عجب كاريست‬
‫عجب توى كه هواى جنان عجب نكنى‬
‫شب وجود ترا در كمين جنان ما هيست‬
‫جرا دعا و مناجات نيم شب نكنى‬
‫شرابم آتش عشقست وخاصه از كف حق‬
‫حرام باد حياتت كه جان حطب نكنى‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. VI, s. 3061)

"Eğer sevgilin yok ise, niçin aramıyorsun? Eğer sevgiline kavuştu isen, niçin
sevinmiyor, neşelenmiyorsun? Nefse uymak, Ebu Cehiriik seni Hakk'tan gizliyorsa,
sana perde oluyorsa, Ebû Cehil ile Ebû Leheb ile ne diye savaşmıyorsun? Bu nefisle
savaşmak, ne zor, ne şaşılacak İştir, diye tenbel tenbel oturuyorsun. Nefisle savaşarak
aşk hevesine uymadığın İçin asil şaşılacak kişi, sen olmuşsun. Senin varlığının
gecesinde gizlenmiş, pusuya girmiş öyle parlak bir ay var iken, gece yarısı kalkıp ne
diye dtiaya koyulmaz, yalvarıp yakarmazsm? Benim şarabim, aşk ateşidir. Hem de bu
şarabı Hak lutfetmekte, sunmaktadır. Canını böyle bir ateşe odun etmediğin İçin
yaşayışın sana haram olsun."
Şeyh ishak, bu beyitleri duyunca kendinden geçti. Bu gazeli ve bu olayın
tarihini yazıp gitti. (Ariflerin Menkıbeleri, Tahsin Yazıcı tercümesi, c. I, s. 41 3)
Herhalde bu gazeli cevap telakki eden Şeyh ishak, Hacı Bektaş'ın sorusunu sormadan
geri dönmüştü. Bir ihtimale göre Mevlânâ, Şeyh İshak'ın sualini önçe duymuş,
kendisini görünce de bu gazeli söylemişti. Diğer bir ihtimale göre de Şeyh ishak,
Hacı Bektaş'ın sorusunu sormuş, onun üzerine bu gazeli söylemişti. Her halde ortada
bir hakikat varsa, 0 da Hacı Bektaş’ın Mevlânâ ile ayn bir meşrebde bulunuşudur.
2211 0 5014 ٧4211 "80041 1/0/0417202/725٤ 6 ‫"ر‬, "Hacı 00/1615 016710101"0 ٥ ‫ ملا‬0‫ملاا‬
belirtmektedir. (Abdülbâkî Golpınarh, Mevlânâ Celâleddin, s. 238)
Kırşehir vilayetinin emiri ve Mevlânâ'nın hâlis mürîdi olan Emir Nûreddin,
bir gün Mevlânâ hazretlerinin hizmetinde Hacı Bektaş 1101205 2021010 kerametlerinden
bahsediyordu: Bir gün Hacı Bektaş'ın hizmetine gittim. 0, dış görünüşte hiç saygı
göstermiyor, şeriata uymuyor ve namaz kılmıyordu. Ona mutlaka namaz kılmak
lazım geldiğine dair ısrarda bulundum, o, "Git, su getir de abdest alayım ve taharet
edeyim" diye buyurdu. Testiyi kendi elimle çeşmeden doldurup, önüne getirdim.
Maşrabayı ahp bana verdi ve "Dok" dedi. Onun eline su döktüğüm vakit, berrak
suyun kan olduğunu gördüm ve bu durum karşısında şaşakaldım" dedi. Bunun üzerine
Mevlânâ hazretleri: "Keşke kani su yapsaydı, çünkü temiz suyu kirletmek 0 kadar
büyük bir hüner değildir, pisi temizlemek güç. Mürşid ona derler ki, senin şarabını
bal yapsın, müşkiüni halletsin. Bakir haline gelmiş gönlünü hâlis altm haline
getirsin, kâfir nefsini Müslüman yapsın." (Âliflerin Menkıbeleri, Tahsin Yazıcı
tercümesi, . I, s. 540) Bu menkıbeden, Hazreti Mevlânâ'nın kerâmet hakkmdaki
görüşünü anlıyoruz.
354- HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNA

Bazıları, bu iki Türk büyüğünü, yani Mevlânâ ile Hacı Bektaş’ı mukayese
ederken Mevlânâ’nın eserlerinin Farsça olması yüzünden halktan ayn düştüğünü,
halbuki Hacı Bektaş'ın halka hitâb ettiğini ve halk tarafından sevildiğini iddia
ederlerse de, bu görüş doğru değildir. Çünkü Mevlânâ'nın eserleri Farsça olduğu gibi.
Hacı Bektaş'a isnad edilen Makâlat da Arapça'dır. Şu var ki. Hacı Bektaş'ın kendisi
değil, kendisinin etrafında toplanan ve kendisinden sonra gelen, ona gönül veren,
onun yolunda olan Bektâşî halk şâirleri, nefesleri ile halka hitab ettiler. Mevlânâ gibi
pek çok eserleri olmadığı halde Hacı Bektaş’ı çoğu okumamış olan halka sevdirdiler.
Halbuki Mevlânâ'nın eserlerini, ancak medresede okumuş, tahsilli kisiler
anlayabiliyor. Bununla beraber, büyük insanlar, yalnız eserlerinde dil ile değil, temiz
yaşayışları, İmânları, meşrebleri ve ahlâkları ile halk tarafından tutulur ve sevilirler.
Mevlânâ da Hacı Bektâş da meşrebleri ne olursa olsun, Türk milletinin yetiştirdiği
büyüklerdendir. Hacı Bektâş-1 Velîye gönül verenler bulunduğu gibi, Mevlânâ'ya da
çok çok gönül verenler bulunmaktadır. Mevlânâ'nın eserleri Farsça olmakla beraber,
onun fikirleri, duygulan, batınî inançlardan uzak, tam manasıyla Muhammedî yolda
oluşu sebebiyle Mevlânâ sevgisi. Hacı Bektâş sevgisi gibi sadece Türklerin
bulunduğu yerde kalmamış, Türk hudutlarım da aşmış, bütün dinlere müsamahalı bir
görüşle baktığı İçin onun sevgisi, îslâm memleketlerinin de ötelerine geçmiş, eserleri
çeşitli dillere çevirilmiş, boylece 0 bütün dünyaya ün salmıştır. Halbuki merhum
Gölpınarlı'nın yazdığı gibi, "Hacı Bektâş, bir halk İsyanının arda kalanları tarafından
ulu tanınmıştı. Bilgisi, meşreb ve mezhebi bakımından, yalnız medrese mensuplan
tarafından değil, tarikatçılar tarafından da kınanan bu zümre, ilk zamanlardan itibaren,
gizlenmeğe lüzum görmüş ve tekkelerini şehirlerde bile dağ başlarında, ıssız yerlerde
kurmuştur." (٨. Golpınarh, Mevlâna Celâleddin, s. 239)
Şu da bir gerçektir ki, bu tarikat mensuplarının Mevlânâ'nın yolunda olanlar
gibi hoşgörülü, müsamahalı olmaları, aşırı zühd ve takvâya uymamaları, insanların
günahlarım, hatalarım, kusurlarım araştırarak onlan suçlamaktan ziyade, onlan
sevmek İçin bahane aramaları, bu tarikatin yavaş yavaş gelişmesine sebep oldu.
Köprülü merhumun dediği gibi: "XIV. asırda Anadolu'da Haydariler, Kalendenler ve
Abdallar gibi muhtelif heteredox (sünnet ehli inançlarına uymayan) tarikatlar ile
birlikte Bektâşîük XV. ve XVI. asırlarda, bilhassa Yeniçeri Ocağı'nda adeta resmî bir
kült mahiyeti aldıktan sonra, büyük bir nüfûz kazanarak devletin resmî himayesine
mazhar olmuş ve boylece başka başka isimler taşımakla beraber, esas akîdeleri
kendisininkinden farkh olmayan muhtelif bâtınî derviş zümrelerini de İçine almıştır."
(/5/0771 Ansiklopedisi, c. 2, 5. 461, Bektâşî mad.)
Ayni asırlar, Anadolu'da dinî, İktisadî, hatta askeri ve sosyal bir teşekkül olan
Ahîlik teşkilâtı ile anlaşması, uyuşması Bektâşîliğin gelişmesini sağlamıştır. Bu
yüzdendir ki, Bektâşîük ilk OsmanlI sultanlarının da büyük kıymet verdikleri bir
tarikat olmuştur.
Anadolu'nun dinî, sosyal ve psikolojik atmosferini çok iyi kavrayan ve böyle
faktörleri, kurdukları devletin harcında ve temelinde büyük bir anlayışla kullanan ilk
Osmanh hükümdarları, vücuda getirdikleri yeniçeri ordusunun manevî hayatini ve
manevî disiplinini Bektaşîliğe bağladılar. Hacı Bektâş, ölümünden yıllarca sonra,
Yeniçeri Ocağı'nın 111, 250201 ve manevî hâmîsi bilindi.
Yeniçeri ordusunun, bir tasavvuf inanışı ile terbiyesi, bu ordunun manevî
hayatında müsbet izler bıraktı. Ayni ordunun fethedilen ülkelere bir kan ve ateş seli
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

halinde değil de, medenî bir İstilâ ordusu halinde girişinde, Müslüman, Hıristiyan, her
insani Allahîn bir tecellîsi kabul eden inanışının büyük tesiri vardır. Ayni inanış ilk
yeniçerilerin, harbeden dervişler gibi 8224 ruhu ile dolu, İmanlı ve bu yüzden de
görülmemiş derecede kahraman ve fedakâr oluşlarında büyük vazife gördü. Onlan
manevî bir disiplinle kuvvetlendirdi. Yeniçerilerin savaşa atılırken söyledikleri (Allah
Allah eyvallah, baş uryân, sîne püryân, Allah Allah, nûr-1 Muhammed nebî pîrimiz,
hünkârımız Hacı Bektâş-1 Veli...) gülbânk, tamamıyla bir Bektâşî gülbânkı idi.
Boylece devletin himayesi ile kuvvetlenen, Anadolu'da, Balkanlar’da geniş
teşkilat kuran Bektaşilik, kadrosuna müslüman olmayanları da almakta tereddüd
etmiyordu. Sofiliğin değil, 001101200211111 14 1 5 1 ‫ ا‬da yayılıp sevilmesinde fiilî vazife gördü.
Bektaşilik Türk halkının iman anlayışında taassuba meydan bırakmayan hür bir
vicdan dünyâsı uyandırdı. Kadınların da bulunduğu meclis ve âyinlerinde ileri ve
olgun bir topluluk seviyesi gösterdi. Aşırı dindarların çıkışmalarına nükteli sözlerle
cevap verdiler. Boylece, halkın büyük ve devamlı hayat tecrübeleri ve bu
tecrübelerden doğan bir halk felsefesi ile meydana gelen bu nüktelerin mühim bir
kısmı, Türk halk zekâsının incileri halinde ve Bektaşi nükteleri adi ile meşhur oldu.
(1071020 5 2101 2012111, Resimli. Türk Edebiyatı Tarihi , 6. 1, 5. 294).
Peygamberlik iddiasıyla ortaya çıkarak, halkı kanh bir isyana sürükleyen ve
binlerce insanin ölümüne sebep olan bir Baba'mn en gözde halifesi olarak Şİİ ve
bâtınî İnançları talim eden Hacı Bektaş'ın kurduğu tarikatin, hayırlı hizmetleri tarihin
garip cilvelerindendir. Bektaşilerin İçine 15. asrin ilk yarışında hurûfî akidelerinin de
karışdığı; bu suretle tarikatin büsbütün bâtınî bir mahiyet aldığı bilinmektedir, (bk.
islam Ansiklopedisi, Hurufiye Maddesi).
Balım Sultan (ö. 1516) bazı yeniliklerle bu tarikati kuvvetlendirdi ise de
Bektaşilik zamanla bozulmakdan, güçsüz düşmekten kendini kurtaramadı. Sultan
ikinci Mahmud zamanında yeniçeri ocağının kaldırılması üzerine Bektaşi Tekkeleri de
kapatıldı. Sultan Abdülaziz zamanında tekrar açıldı ise de, yeni bir düzeüş ve uyanış
görülmedi.

Yunus Emre Hazretleri

Çok sevdiğimiz büyük şâirimiz, ilahileri yüz yıllardan beri toplantılarda

okunup duran, milyonlarca mümine manevi zevkler, heyecanlar veren Yunus Emre
hazretleri de Hazreti Mevlânâ'nın çağdaşıdır. Bu iki büyük insanin en bilinen vasıf-
lan, ilahi aşkta birleşmiş olmalarıdır, ikisi de Türk milletinin nadir yetiştirdiği,
gönül, aşk ve iman erleridir, ikisi de ayni yolun âşıklarıdır. Her ikisi de tertemiz
gönüllerine akseden ayni ilahi hakikatleri, biri Farsça, öteki Türkçe ifade buyurmuş-
İardır. Bu mübarek kişilerin dilleri ayndir. Amma, kanlan, canlan, gönülleri birdir.
ilahi aşkın tesiri ile birisi deryalar gibi coşmuş, köpürmüş, kabına sığamamış,
öteki, derin ırmaklar gibi çağlamış akmış, bir yerde duramamış, ikisi de gerçek
sevgiliden ayn düşmenin acısını, 120120101 terennüm etmişlerdir.
Birisi: Şu neyin neler söylediğini can kulağıyla dinle, o, ayrılıklardan şikayet
etmededir. Ney, hal diliyle diyor ki: "Beni kamışhkdan kesdiklerinden beri
feryadımdan, duygulu olan erkekde, kadm da inlemekde, ağlamaktadır", diye neyin
356 hazreti MEVLÂNA

feryadında, ayrılığın şikayetini ifade buyururken, öteki, dertli dolabın iniltisinde, bu

ayn düşmenin acısını anlatmağa çalışır:
Dolap, niçin inilersin?
Derdim vardır. înilerim.
Beni bir dağda buldular
Kolum, kadim yoldular
Dolaba lâyık gördüler
Onun İçin inilerim..

Mevlânâ da, Yunus da ayni asırda yaşamışlar, ayni duygulan duymuşlar, ayni
acı ile sızlanmışlar, ayni neşe ile, ayni aşkla, imanla coşmuşlar, şiirler
söylemişlerdir, insandaki Sirra varmak, bu suretle, kendilerindeki gerçek varlıklarım
bulmak İçin gayret sarf etmişlerdir.
Her ikisi de, siyasi ve İçtimâi yönden Anadolu'nun perişan ve karışık bir
devrinde yaşadıkları halde, yaşadıkları zamanın kötülüklerinden, idaresizliklerinden hiç
bahs etmemişlerdir. Çünki onların gözleri İç âlemin derinliklerine dalmışdı. Bu
sebeple, bu ermiş kişiler, bütün hayatları müddetince, gölge varlıklarının yaşadığı
yurtlan değil de, asil vatanlarım, geldikleri yeri düşünmüşler, beden zindanından
kurtulmanın çaresini aramışlar, gerçek sevgilinin özlemi ile şiirler söylemişlerdir.
Gönülleri, duygulan bir, aşkları, imanları bir olan bu iki büyük Hakk âşıkının
dilleri de bir olsaydı, ne hoş olurdu? Diye düşünenler var. Yani, Mevlânâ da şiirlerini
Yunus gibi Türkçe söyleseydi, ne iyi olurdu? Diye temennide bulunanlarda var. Hatta
bu hususda bilgisizliklerinden ötürü, Mevlânâ'ya dil uzatanlar da görülmektedir.
Herkes görüşünde serbesttir. Hiç kimseyi fikrinden ötürü, kınamağa hakkimiz yoktur.
Ancak, hemen şunu arzedeyim ki; eğer Mevlânâ, Yunus gibi şiirlerini Türkçe
söyleseydi, Mevlânâ olamazdı, ٨9 100292 gibi bir şâir olarak tanınır, şiirleri, oğlu
Sultan Veled hazretlerinin Türkçe şiirleri gibi sönük kalırdı. Hatta denilebilir ki;
Mevlânâ ömrünü medreselerde Arapça ve Farsça yazılmış kitaplar arasında geçirdiği
ve kendisi Belh'de konuşulan şark Türkçesi ile konuşduğu İçin, dili de halk arasından
gelen ve bir Türkmen şâiri olan Yunus gibi bize munis gelmezdi. Dolayısıyla
Mevlânâ Türkçe şiirleri ile Yunus derecesinde bile bir şâir olamazdı.
Aynca, 13. asır Türkçesi 16. asırda Bâkilerin Fuzûlilerin kullandıkları dil
kadar, Arapça ve Farsça kelimelerle zenginleşmiş, İşlek bir dil değildi. Bir mânâ
deıyâsı olan Mevlânâ, derin fikirlerini, coşkun duygularım 13. asır Türkçesi ile ifade
edemezdi. Bu konuyu daha iyi anlayabilmemiz İçin şöyle bir misal akla gelir. Hind
şâiri Rabindranath Tagore (1861-1941) şiirlerini İngilizce yazmasaydi, yahud
İngilizceye çevirmeseydi, yalnız kendi memleketinde bir Hind şâiri olarak tanınırdı da,
cihanın tanıdığı ve sevdiği Tagor olamazdı. Bu hususda bir fikr edinmek İçin Hz.
Mevlânâ'nın 0 zamanın Türkçesi ile yazılmış bir şiirini alalım:

Geçginen oğlan sen bize gel gel

Dağdanen dağdan hey geze gel gel
Ay beyi sensin gün beyi sensin
1 meze gelme, ba meze gel gel
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 357

(Ey ağlayan, vazgeç ağlama, sen bize gel, bize gel, dağlardan geze geze, eğlene
eğlene, gel, gel...Ay beyi de sensin, gün beyi de; zevksiz, neşesiz değil, sen bize
meze ile gel...)
Nitekim Sultan Veled Rübâbnâme 'sinde samimi olarak kendi Türkçesini yeter
bulmadığını yazmakdadir.

Türkçe bilseydim ben ideydim siza

5111211 kim Tann'dan geldi biza
Bildiraydim 56212 bilduğumu
Bildirsaydim ben size bilduğumu.

Bu konu bahsimizin dışında olduğu İçin, üzerinde fazla durmak istemiyorum.

Yukarıdaki iki ornekden de anlaşılacağı gibi Hz. Mevlânâ şiirlerini Yunus Emre
hazretleri gibi Türkçe söyleseydi Yunus şiirleri gibi bize hitap etmeyecekdi. Çünki
Mevlânâ’nın Türkçesi yukarıda yazıldığı gibi "şark Türkçesi" idi. Halbuki Yunus'un
Türkçesi Anadolu'da yerleşen, Türklerin dili, Oğuz lehçesi denilen garb Türkçesi idi.
Türkçe adi da verilen bu lehçe Anadolu'ya yerleşmiş, yerli lisan olmuşdu. Zaten 0
devirlerde İslâm bilginleri, şâirleri eserlerini Arapça ve Farsça yazıyorlardı.
Bazılarının sandıklan gibi, Yûnus, ümmî yani okuma ve yazma bilmeyen bir
kişi değildi. 9 61291 an'anesine göre onun, bilgisiz bir köylü olduğu rivâyeti de
yanlıştır.
Bu hususda en selâhiyetli bilgin merhum Prof. Fuad Köprülü, Türk
Edebiyatl'nda ilk Mutasavvıflarda aynen şunları yazmışdır:
"Yunus Emre, eski tarihlerin bütün hikaye ve rivâyetlerini, ananelerini
zamanının İlmî ve felsefî telakkilerini, sistemlerini tamamıyla bilir. Saltanat-I
Süleymanî'ye, Hazinei Feridun, Gene Nûşirevân vesâir İslâmî ve irânî ananelere,
dünya tarihinin tekmil safhalarına Hallâc, Zünnûn vesâir gibi büyük mutasavvıfların
menkıbelerine, o devrin İlmî ve felsefî sistemlerine dâir Yunus Dîvânînda yer yer
beliğ İşâretler vardır. Onlan gordükden sonra, Yunus'un ümmîliği hakkmdaki
ananenin hiç bir zaman tarihî bir hakikat sayılamayacağı büsbütün anlaşılır, (ilk
Mutasavvıflar, s. 252-253).
Bektaşî ananelerindeki gerçeğe uymayan rivâyetler ve Yunus'un şiirleri
arasında göze çarpan bazı mısralar, Yunusun ümmî olduğu görüşünü yaymıştır. Lâf
ebesi olup mutasavvıf geçinen, "gönül kitabından okumak gerek" diyerek, kitab
okumakdan kaçman ve kendilerini Yunus'a benzeterek, kitap okuyanları hor gören
bazı kişiler tarafından bu ümmî oluş rivâyeti benimsenmiştir. Onlar, Yunus'un
Divânîndan ezberledikleri şu mısra ve beyti belge olarak ileri sürerler.

Ne elif okudum, ne cim, varhğındadır kelecim

(Allahîm, ben, ne elif okudum, ne de cim... benim düşüncem senin varlığın-

dır).

Yunus Emre'm oldu fakir, ecel öksesini dokur

Gönül kitabından okur, eline kalem almadan
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Bu kişiler, Yunus'un kişiliğini, anlayamadıkları İçin kelime üstünde takılıp

kalmıştır da, Yunus'u ümmî sanmışlardır. Yunus ilmi nasıl anlıyor?

ilim, ilim bilmekdir, ilim kendin bilmektir

Sen, kendini bilmezsen, yâ nice okumaktır

Kendini bilmek, hakki bilmek demektir. Hakki bilen kendi yokluğunu İdrâk
eden kişidir. Böyle bir kişi, ilmi, kitabi ne yapsın? Yunus'un okuma-yazma
bilmediğini İfâde eden beytlerini bu yönden düşünerek anlamağa çalışmalıdır. Yoksa,
tefsir, hadis, tasavvuf, tarih, kozmoğrafya bilgilerine vâkıf, şiir tekniğini bilen, hece
vezni kadar aruz veznini de muvaffakiyetle kullanan bir kişiyi ümmî saymak
gülünçdür. Onun Farsça da bildiği hakkında bir fikir edinmek üzere 520101 nazmen
tercüme ettiği bir şiirinden beytler alahm.
9112211 meşhur Şeyh 5201 (ö. 1292)’nin külliyâtının "Tayyibât” bölümünde
(s. 15) bulunan ve on beyitten İbâret gazelinden Yunus Emre hazretlerinin manzum
olarak tercüme ettiği bir iki beyti aynen alahm:

‫از جان برون نيامده جانانت ارزوست‬

‫نا بريده وايمانت آرزوست‬ ‫زنار‬
"Sen, cânını vermeden cânanı arzu ediyorsun, hiristiyan rahiplerinin bellerine
bağladıkları "zünnâr" kuşağını kesip atmadan iman arzu edersin."
Yunus

Sen câmndan geçmeden cânân arzu kılarsın

Belden zünnâr kesmeden İmân arzu kılarsın
Sa'di

‫جون كودكان كه دامن خوداسب كرده اند‬

‫دامن سوار كشته و ميدانت ارزوست‬

"Kendi eteklerini at edinen çocuklar gibi sen de at yerine eteğine binmişsin

meydan arzu ediyorsun."
Yunus
0111-1 nâreste gibi eteğin at edinip
Ele cevgân almadan meydan arzu kılarsın

Ümmî bir kişi nasıl olur da Sa،dî'nin bu beyitlerini tercüme eder? Sa،dî'yi
okuyan, elbette Farsça şiir söyleyen meşhur şairleri okumuşdur. Eğer Yunus ümmî
olsaydı da Mevlânâ, Sa‘dî, Attâr, Senâî gibi büyük İslâm mürşidlerinin eserlerini
okumasaydi. Yunus Emre olamazdı. Bu bir gerçektir ki Yunus, ayni duygulan
paylaşdıklan İçin Mevlânâ'yı çok sevmiş onun şiirlerinden iktibaslarda bulunmusdur.
Nitekim Prof. Fuad Köprülü merhum da: "Yunus'un sûfiyâne telakkileri,
bütün 0 devr Anadolu şâir mutasavvıflarının telakkileri gibi, hemen doğrudan doğruya
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Celaleddin Rûmî'den alınmıştır", demektedir, (ilk Mutasavvıflar, s. 261). Yunusun

kendisi de bu hakikati itiraf etmektir.

Mevlânâ hudâvendigâr bize nazar kılalı

Anin görklü nazari gönlümüz aynasıdır

Demekde ve Mevlânâ ile buluşmasından büyük bir zevk-i mânevî İçine

girdiğini ve mânâ gözünün açıldığını haber vermekdedir.
Mevlânâ ile Yunusun buluşmaları, her halde Yunusun gençlik zamanına
rastlamış olması gerekir. Çünkü, Yunus Emre hazretleri, Hazreti Mevlânâ'dan 47 yıl
sonra vefât etmişdi. Yunus Emre hakkında Eflâkî de hiç bir şey yazmamıştır.
Yunus kendisi divânının bir kaç yerinde Mevlânâ'dan bahs etmekdedir. Meselâ:
16 beytten ibaret olan ve aruzun (Müstefilün feûlün müstefilün feûlün) ölçüsüne göre
yazdan bir şiirinde, cihânm 1211 olduğunu ve bütün tanınmış peygamberlerin,
velîlerin, pâdişâhların dünyadan goçdüklerini anlatırken bir beytinde:

Fakih Ahmed Kutbuddîn, Sultan Seyyid Necmeddin

Mevlânâ Celâleddin, ol kutb-1 61021 kani

diyerek Hz. Mevlânâ'yı velîlerin kutbu olarak tavsif ediyordu. Bu beytin birinci
mısraında adi geçen "fakih Ahmed Kutbuddîn" Sultanü'1-ulemâ'nm dervişleriydi.
"Seyyid Sultan Necmeddin" ise Mevlânâ'nın babasının şeyhi ve "Kübreviyye
Tarikati"nin kurucusu Necmeddin Kubrevî hazretleridir. Elbette îslâm mutasavvıf
şâirlerinin birbirlerine benzeyen fikirleri, görüşleri vardır. Çünki hepsi de İlhâmlarını
Hakk'dan hakikatten, Kur'an’dan ve hadislerden almaktadırlar. Fakat Mevlânâ ile
Yunusun birbirlerine olan yakınlıkları daha başkadır. Bunların cânlan gibi kanlan da
birdir. Bunların ikisi de Türk, ikisi de ayni devrin büyükleri, ikisi de Anadolu'da
yaşamışlar, ayni duyguyu bilhassa İlâhi aşk duygusunu terennüm etmişlerdir. Yalnız,
ayni duyguyu birisi Türkçe, öteki Farsça söylemişlerdir. Nasıl Marifetname sahibi
İbrahim Hakki hazretlerinin Divân'mda, Mevlânâ varsa, (bk. Marifetnâme'de Bulunan
Mevlânâ'ya Ait Şiirler, 5. 205-214) Yunus Emre hazretlerinin Divan inda 04 Mevlânâ
vardır.
Meselâ, Yunus'un ayni şiirinde bulunan şu iki beyte bakahm:

Bir sakîden İçdik şarap arşdan yüce meyhânesi

Ol sâkînin mestleriyiz cânlar onun peymânesi
Bizim meclis mestlerinin demleri "ene'l-Hakk" olur
Bin Hallâc-ı Mansur gibi anin kimin divânesi

Mevlânâ'nın da şu iki beytini okuyalım.

‫ييش ازان كندر جهان باغ ومى وانكور بود‬

‫از شراب اليزالى جان ما مخمور بود‬
360 HAZRET! MEVLÂNÂ

‫ما ببغداد جهان حان انا الحق مى زديم‬

‫ييش ازان كنين دار وكير ونكتهء منصور بود‬
(Dîvân-ı /66 001/", 6.2, 10111.731).

"Dünyada daha bağ, üzüm yok iken, canimiz zevalsiz bir şarapla, kendinden
geçmiş, mahmur olmuştu. Şu didinme, uğraşma dünyâsı yaratılmamışken, Hallac-]
Mansur 0 gizli sözü, 0 nükteyi söylememişken, biz can dünyâsının Bağdat'ında Ben
Hakk'ım, (ene'l-Hakk) deyip duruyorduk."
Mevlânâ'nın bu iki beyti ile, Yunusun şu beytlerini karşılaştırdığımız zaman
onun nasıl Mevlânâ'nın tesiri altında kaldığı anlaşılır:

Ezelden benim fikrim, ene'l-Hakk idi zikrim

Henüz dahi doğmadan, ol Mansûr-1 Bağdadî

Dem urmaz idi Mansûr, tevhîd-i ene'l-Hakk'dan

Aşk 021112 dost zülfü asmışdı beni uryan

Görüldüğü gibi Hz. Mevlânâ birinci beytte, daha dünyada bağ, şarap üzüm yok
iken ruhumuzun ilahi şarapla nasıl mest olduğunu anlatıyordu. Bu beyt bize, İbn-i
Fâriz (.1235) hazretlerinin,

‫شربنا على ذكر الجيب مدامة‬

‫سكرنا بها من قبل أن يخلق الكرم‬

"Daha üzüm çubuğu yaratılmadan evvel, biz, gerçek sevgilinin yadi ile bir
kadeh İçdik ve kendimizden geçdik", beytini hatirlatmakdir. Yunus, Hakk âşıklarının
meyhanesi arşdan bile yüce olan bir âlemde, ruh âleminde bir sâki elinden şarap
içdiklerini ve 0 sâkinin mestleri olduklarından bahs ediyor.
Dikkat edildi ise görülmüşdür ki, Mevlânâ ikinci beytinde hatırladığı Hallac-I
Mansur'u ve onun meşhur nüktesini. Yunus da kendi şiirinde: "Bizim meclisimizin
mestleri hep (ene’l-Hakk) ben Hakk'ım demekteler. Bir tane de değil bin tane Hallac-I
Mansur gerçek sevgilinin aşkından deli divane olmuşlardır", diyor. Bu şiirlerde geçen
benzetmeler, bu hatırlamalar bir tesâdüf olamaz.
Bu beytler açıkça gösteriyor ki Yunus Emre hazretleri, Hz. Mevlânâ'nın
şiirlerini okumakta ve ondan mazmunlar almaktadır. Bir iki örnek daha alarak bu
gerçeği sayın okuyucularıma arz etmek isterim:

‫آمد خيال خوش كه من از لكشن آمدم‬

‫در جمش مست من نكر كز كوى مخار آمدم‬
‫ مه دايهء هسىت ممن‬،‫رس مايهء مسىت ممن‬
‫ جون جرخ دوار امدم‬،‫ يسىت ممن‬،‫باال ممن‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫ با ووح دمساز امدم‬،‫انم كز اغاز امدم‬

‫ بر نقطه ير كار آمدم‬،‫بركشتم وباز آمدم‬

'Ben, sevgilinin gül bagçesinden ve ezel meyhanesinin mahallesinden

geldiğim İçin gözlerime hoş bir hayal geldi, bak da gör...
Mest oluşun sermayesi benim. Varlığın, var olmanın gayesi de benim. Manen
yükselen melekleşen de benim, nefse uyup aşağılara düşen de benim. Ben dönüp
duran gökyüzü gibi geldim.
Tâ ezelde, başlangıçda, yaratıldığım yerden geldim. Ben, ilahi emânet olan
ruhla anlaşdim, dost oldum. Dönüp gittim. Tekrar geldim pergel gibi bir noktanın
etrafında dönüp durdum."
Bir de Yunusun şu üç beytini okuyalım. Ayni hakikati ifade etmiyor 1111019

Dost bakalı yüzüme, ben şehri görüp geldim

Ol yüce yücesine bi-gümân erüp geldim.
Ersüklüğüme bakma, adim deliye takma
Ersüklüğüm ezelden sohbeti sevüp geldim.
Ezelde bile idim. Elest'de belî dedim
Ol kadîmî denizden sel olup girip geldim.

Görülüyor ki iki büyük Türk velisi, ayni fikri, birisi Farsça, öteki Türkçe
söylemişlerdir.
Şu mesnevî beytine dikkat buyurunuz:

‫ملت عشق ازهمه دينها جداست‬

‫عاشقانرا ملت ومذهب خداست‬
(Mesnevi, II, 1770)

"Âşık milleti her milletten, her dinden ayndir. Âşıkların millet ve mezhebi ise
Allah'dir."
Yunus sanki bu mesnevi beytini aynen tercüme etmiş gibi şu beyti söylemiş:

Gayridir, her milletten bu bizim milletimiz

Hiç dinde bulunmadı din ‫ لما‬diyânetimiz.

Başka bir yerde de Yunus Emre hazretleri şöyle diyordu:

Din ve millet sorarsan âşıklara din ne hâcet

Âşık kişi harâb olur, harâb bilmez din diyânet.

Bu beytler, Yunusun Mevlânâ'nın ne kadar çok tesiri altında kaldığını

göstermektedir.
362 hazreti MEVLA

Yunus Emre, yalnız şiirlerinde Mevlânâ'dan ilham almadı. Yaşayışında,

İnanışında, her şeyinde Mevlânâ'nın yolunda idi. Yunus un tasavvuf ahlaki tam Hz.
Mevlânâ'nın ahlaki idi.
Yunus da Mevlânâ gibi, önce Kur'an ve hadise, şeri'atin esaslarına ve en ince
kurallarına uyar. Ve herkesi şeri'ate uymaya çağırır, çlinki, Hakk yolunun, tarikatin
esasinin ٢٥٢1 2‫ ا‬olduğuna İmanı vardır. Bu sebeble 0 bir çok manzumelerinde Sünnet-İ
Muhammediyye'ye bağlı kalma lüzumundan uzun uzadıya bahs eder. Sabr, kanaat.
cömertlik, iyilik vesâire gibi huylan tavsiye eder. Bütün bu huylar. İslâm ahlakinin
esaslarım teşkil eden bir takım umumi şeylerdir. Asil tasavvuf ahlaki bundan sonra
başlar ki, o, şeri'aün esaslarından daha çok ağır şartlan İçine almakla beraber, daha
çok ince ve İnsanîdir. Yunus'a göre tasavvuf yolu çok zahmetli bir yoldur. Çekilecek
çileler, kolay da değildir, üünya'ya bir takım bağlarla bağlı olan nefs İçin, şehvet,
hiddet, şöhret bağlarını kopanp atmak, dayanılacak gibi değildir.
Nasıl Mevlânâ şeyhlikden kaçındı, bir tarikat kurmadı, gösterişten çekindi ise,
Yunus'a göre de, dervişliğin, gerçek İnsanlığın hırka ile taç ile ilgisi yoktur. Gerçek
yol, bunların hepsini birakmakda, melâmet oklarına hedef olmayı göze almakdadir.
Gerçek derviş, desinler korkusundan kurtulacak, 4" ve nâmusu kaldmp atacakdir ki,
hakikî aşkı bulabilsin.

‫اكر تو عاشق عشقى وعشق را جويا‬

‫بكير خنجر تيز و يبر كلوي حيا‬
‫بدانك سد عظيم است در روش ناموس‬
‫حديث بى غرض است اين قبول كن بصفا‬
(Dîvân-ı Kebîr, 6.1, nu., 213)

"Eğer, sen aşka âşık isen, aşkı istiyorsan, keskin hançeri eline al, utanmanın,
arlanmanın boğazını kes.
Şunu iyi bil ki, Allah'a giden yolda utanıp, arlanmak pek büyük bir sed, pek
büyük bir engeldir. Bu söz garazsız bir sözdür. Bu kötü niyetle söylenmemiştir. Sen,
bu sözü, tertemiz bir inançla kabul et."
Diyen Mevlânâ gibi Yunus da:

5221 gibi din ulusu, haç ‫ألم‬, çaldı nâkusu

Sen dahi bırak nâmusu, gel beri putun oda yak

demekdedir. Bilindiği gibi Şeyh Sanan aşkı uğruna, her şeyi terk etti. Domuz
çobanlığı yapdi. Kilise'de çan çaldı. Benlik putunu ateşe atti yakdi. Yunusa göre
ancak bu suretle aşkın feyzleri ile ikilikten geçilebilir. Vahdet sırrı ancak 0 zaman
çözülür. Bu hal, ilim ile okumakla olmaz. Bu ancak tam tevekkül ve teslimiyet ile
olur. Dünyevî işlerden ferağati icab ettirir. 0 zaman. Derviş her şeyi iyi ve hoş görür.
Bu makama erişenler, artık insanlar arasında iyi, fenâ, müslim. mecûsi gibi ayrılıklar
görmezler. Hatta, kendilerine fenâhk edenlere karşı bile iyilikle mukabele ederler. İşte
bu hususda Yunus şunları söylüyor:
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Kim bize taş atar ise, güller nisâr olsun ana

Urmakhğa kasd idenin düşem, opem ayağını
Her kim bana söver ise her dem dua kilam ana
Çırağıma kasd idenin Hakk yandırsın çırağını

Yunus Emre hazretleri başka bir şiirinde de:

Döğene elsiz gerek, söğene dilsiz gerek

Derviş, gönülsüz gerek, sen derviş olamazsın
demekdedir.
Yunus'un bazı şiirlerinde Bektaşi şâirlerinin nefeslerinde görülen Hakk'a karşı
korkusuzca çıkışları vardır. Meselâ;

Yâ İlâhî ger suâl itsen bana

Bu durur anda cevâbum üş sana
Ben bana zulmeyledüm İtdüm günâh
Neyledüm nitdüm sana iy pâdişâh
Gelmedin dîdun hakuma kem diyü
Togmadm dîdün "252" Adem diyü
Sen ezelde beni 251 ٧ 222511
Toldurasm âleme âvâzesin
Ben mi düzdüm beni sen düzdün beni
Pûr ayip nîşe getürdün iy ganî
Gözüm açıp gördügüm zindan İÇİ
Nefs ü hevâ pür tolu şeytan İÇİ
Habs İçinde olmeyeyin diyü aç
Mısmıl u murdar yidüm bir iki kaç
Nesne eksüldi mi mülkünden senün
Geçdi mi hükmüm (ye) hükmünden senin
Rızkımı yiyüp seni aç mi kodum
Ye yiyüp öynüni muhtac 101 kodum
Kil gibi kopri gerersin geç diyü
Gel seni sen tuzagumdan seç diyü
Kil gibi köpnden âdem mi geçer
Ye düşer yâ tayanur yahud uçar
Kullarun köprî yaparlar hayr içün
Hayn bûdur kim geçerler seyr içün
Tâ gerek bünyâdı muhkem ola ol
Ol geçenler aydalar üş togn yol
Terezi kurarsın günâhın dartmaga
Kasdidersin beni oda atmaga
Terezi âna gerek bakkal ola
Yâ bezirgân tâcir ü attar ola
Çün günah murdarlarun murdândur
Hazretünden yâramazlar kândur
364 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Sen gerek lütfile ânı örtesin

Pes ne hâcet murdâr açup 0212911
Sen temâşâ kılasın ben hoş yanam
Hâşeüllah senden iy Rabbü'1-enam
Sen basirsin hod 0115111 hâlimi
Pes ne hâcet dartasm a'mâlimi
0011603 mî intikamun öldürüp
Çüridüp gözüme toprak toldurup
Hiç Yunus'dan değdi mi sâna ziyân
Sen bilürsin âşikârâ vü nihân
Bir avuç 1001282 bunca kıy! ü 1621
Neye gerek iy Kerîm-İ Zül-celâl

Hakk'a karşı bu çıkışlar, meşreb itibari ile şeyhi Tapduk'tan gelmekdedir.

Fakat iman dolu, aşk dolu ilahilerini söylerken Yunus Mevlânâ'dan feyz almakdadir.
Boylece şeyhi vasıtasıyla, Yunus Emre'nin bir eli Hacı Bektaş ٧٥٤٢٧٥ uzanmakda
öteki eli de Mev!ânâ'da bulunmakdadir. Yunus ayni zamanda Mevlânâya gönlünü de
vermişdir. "Mevlânâ, bize bakınca onun güzel tesirli nazari gönlümüzün aynası
oldu", demekdedir.
Yunus eğer Mevlânâ'yı tanimasaydi, Sa‘dî!eri, Attarlan, Senâîleri okumasaydi,
şeyhinin yolunda kalacakdi. Çünkü Yunusun şeyhi Taptuk, Hacı Bektaş'ın halifesi
idi. Yunus bir şiirinde:

Yunus'a Taptuk'dan oldu hem Barak Saltuğa

Gûş kıldı çünki bu sir ben nice pinhân olam.

Diyerek, kendi şeyhi olan Taptuk Baba'nm şeyhinin Barak Baba, onun
şeyhinin de Saltuk Baba olduğunu haber vermekde, boylece.kendi tarikat şeceresini
bildirmekdedir.
1/4/4017207710 ‫ر‬, yalmz Taptuk Babayı değil. Barak Baba'yi da Hacı Bektaş'ın
halifeleri arasında sayar. Gerek Hacı Bektaş ve gerekse diğer babalar, yani Saltuk
Baba, Barak Baba ve Taptuk Baba bunların hepsi de Şİİ ve bâtınî inancında oldukları
halde. Yunus'un ehli sünnet yolunda oluşunun (ilk Mutasavvıflar s. 257-258) sebebi,
onun Mevlânâya gönül vermesi, ve Mevlânâ'nın eserlerini okumasıdır.
Hacı Bektaş'ın halifesi olan Taptuk Emreye bağlı olduğu İçin Yunusu
Bektaşî, Şİİ, alevî sayanlar aldanmaktadırlar. Eğer Yunus Şİİ olsaydı:

Ebubekirle Ömer, yüzlerinden nur damlar

Sînesi oldu Kur'an Osman-I Affân kani
Sultan Baba'yi âlim Ebubekir pîr-i Hudâ
Gayet doğrudur Omer hem vezir Hudâ
Nurdurur Osman eksir-i Huda
Şahdır Ali şah rehber-i intisabda
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

diyerek şiirler yazmazdı. Bilindiği gibi, Bektaşîler, şiiler, alevîler Hz. Ebubekir'in,
Hz. Omer'in ve Hz. Osman'ın adlarım anmazlar. Ve çocuklarına da bu isimleri
koymazlar.

Şeyh 5201 Hazretleri

Yalnız İran'ın en büyük şâir ve edibi değil, bütün dünyânın en tanınmış, en

sevilen büyük insanlarından biri olan Şirâzlı Şeyh Sa،di de Mevlânâ Efendimizin
çağdaşı idi. Onun Gülistan ve Bostan adil eserleri, Mesnevî-İ Şerîf gibi bütün dünya
dillerine tercüme edilmiş olduğundan Mevlânâ gibi Sa'di'yi de bütün dünya milletleri
tammakda ve eserlerini zevkle okumakdadirlar. Sa،di, bir çok memleketler gezmiş, bu
arada Anadolu'ya da gelmiş, Mevlânâ ile görüşmüşdür. Bazdan, bu görüşmeyi kabul
etmiyorlarsa da Tahran Üniversitesi Profesörlerinden merhum Firuzanfer, Hz.
Mevlânâ'nın hayat ve eserleri hakkında yazdığı kitapta, .gerek Eflakinin ve gerekse
4 604/90 1- 6110/471 müellifinin rivâyetlerine dayanarak, bu görüşmenin yapılmış
olduğunu kabul etmekdedir. (Mevlâna Celâleddin; Firuzanfer; Feridun Nâfiz
Tercümesi s. 172)
Eflâkinin rivâyetine göre Şirâz ülkesi'nin Pâdişâhı olan Şemseddin Hindi,
Şeyh Sadi'ye bir mektup yazarak, ister kendisinin, ister başkasının, kimin olursa
olsun, hoşuna gidecek, ruhunu okşayacak bir şiir göndermesini 1162 etti. Şeyh 5201,
Mevlânâ Hazretlerinin olup, 0 günlerde, Konya’dan kendisine getirilmiş olan şu
gazeli yazıp gönderdi:

‫هر نفس آواز عشق مى رسد از جب وراست‬

‫ما بفلك مى رويم عزم تماشا كراست؟‬
‫مابفلك بوده ايم يار ملك بوده ايم‬
‫باز همانجا رويم جمله كه آن شهرماست‬
‫خود زفلك بر تريم وزملك افزون تريم‬
‫زين دو جرا نكذ ريم؟ منزل ما كبر ياست‬
!‫كوهر باك از كجا!عالم خاك از كجا‬
‫بر جه فرود آمديت؟ بار كنيد اين جه جاست‬
‫ دادن حان كارما‬،‫بخت جوان يارما‬
‫قافله ساالر ما فخرجهان مصظفاست‬
‫از مه او مه شكافت ديدن او برنتافت‬
‫ماه جنان بحت يافت اوكه كمينه كداست‬
‫ى خوش اين نسيم از شكن زلف اوست‬
»‫شعشعهء اين خيال زان رح جون « والضحاست‬
‫ىخ‬
-‫رر‬ hazreti mevlana

‫دردل ما در نكرهردم شق قمر‬

‫كز نظرآن نظر جشم تو آن سوجراست؟‬
‫ جو مرغآبيان زاده زدرياى جان‬،‫خلق‬
‫كى كندايخا مقام؟! مرغ كزان بحرخاست‬
‫بلك بدريا دريم حمله در وحاضريم‬
‫ورنه زدرياى دل موج بيايى جراست؟‬
‫آمد موج الست كشتئى قالب يبست‬
‫باز جوكشتى شكست نوبت وصل ولقاست‬
‫نوبت وصل ولقاست نوبت حشر و بقاست‬
‫نوبت لطف وعطاست بحرصفا در صفاست‬
‫صورت وتصوير كيست؟ اين شه واين مير كيست؟‬
‫اين خرد بيركيست؟ اين همه رو يوشهاست‬
‫جارهء رو يوشها هست جنين جوشها‬
‫ در سر وجشم شماست‬،‫جشمهء اين نوشها‬
‫در سر خود هيج ليك هست شمارا دوسر‬
‫ وان سرياك ازسماست‬،‫اين سرخاك اززمين‬
‫اى بس سرهاى ياك ريخته در ياى خاك‬
‫تا تو بدانى كه سر زان سر ديكر بياست‬
‫آن سرا صلى نهان وان سر فرعى عيان‬
‫دانك بس اين جهان عالم بى منتها ست‬
(1911/471-1 Kebîr, 6.1, 463).

"Her an, sağdan, soldan İlâhi aşkın sesi geliyor. Biz, göklere yükseliyoruz.
Bizi kim seyretmek ister?
Vaktiyle biz, göklerde idik, meleklerle dosttuk. Biz tezce yine oraya gidiyoruz.
Zaten orası bizim şehrimizdir. Aslında biz, gokden de yüceyiz. Melekden de üstünüz.
Bizim konak yerimiz, kibriyâ ululuk yeri iken, ne diye biz göklerden de meleklerden
de ileri geçmeyelim?
Tertemiz, ilahi inci nerede, toprak âlemi nerede? Ne maksadla 0 yüce
menzilden aşağı indiniz? Denginizi bağlayın. Yükünüzü yükleyin, burası nasıl bir
yer?
Genç tâli, bizim yarimiz, sevgiliye can virmek de İşimiz, gücümüz. Bizim
kafilemizin başı Hz. Muhammed Mustafa'dır. O'nun mübarek yüzünü görmeğe, ay
dayanamadı da, ikiye bölündü. Ay, Ondan nur dilenen O'nun niyazkar, adi bir kölesi
iken, 0 tâli'e kavuşdu.
Sabah rüzgârının bu güzel kokusu, O'nun mübarek saçlarının büklümünden
geliyor. Bu hayalin parıltısı, kuşluk güneşine benzeyen cemâlindendir.
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

Sen, bizim gönlümüze bak da, her an, ayin ikiye bölünmesini seyret. Gözünü,
onun bakışından aymyor da ne diye öte yana bakmıyorsun?
Halk, su kuşlan gibi, can denizinden doğmuşlardır. 0 denizden doğup gelen
kuş, burada nasıl yerleşir? Nasıl konak tutar?
Aslında, biz hepimiz, can denizinin içindeyiz ve Hakk'm huzurundayiz. Böyle
olmasa, gönül denizinden, birbiri ardınca dalgalar gelir mi idi? Biz, bu manevi
zevkleri duyar mi idik?
Elest dalgası, "ben sizin Rabbiniz değil miyim?" nidası geldi, şu beden gemisi
ruh İçin hazırlandı. Derken, zamanı gelip de gemi, kırılıp parçalanınca artık buluşma,
sevgiliye kavuşma çağı gelir.
Buluşma, kavuşma çağı nedir? Haşr olma, ölümsüzlüğe erme çağıdır. Hakk'm
lütf ve ihsan 6221, safa İçinde safa çağıdır.
Bu gördüğünüz insan, bu resim, bu şekil kimdir? Bu padişah, bu bey kimdir?
Bu ihtiyar akil nedir? Bütün bunlar, birinin (gizli sevgilinin) yüz örtüleridir.
Örtüleri açmanın, sevgiliyi bulmanın çaresi, bu çeşit coşuşlar, köpürüşler,
heyecanlardır. Bu tatil duyguların, bu mana suyunun çeşmesi, sizin başınızın ve
gönül gözünüzün içindedir. Sizce, başınızda hiç böyle bir şey yok. Fakat aslında sizin
iki başınız vardır. Birisi, yerden gelen, görünen, şu toprak baş birisi de, gökten gelen
ve görünmeyen tertemiz manevi baş. Senin, şu görünen başın, öbür gizli başından
meydana gelmiş. Bunu bilesin, anlayasm diye, nice tertemiz başlar, toprağın ayağına
dökülüp saçılmış, toprağa karışmışdır.
Asil olan baş, gizli, görünmüyor da, ona uyan baş, ortada.. Bil ki şu dünyânın
ötesinde sonsuz, sonu gelmeyen bir âlem vardır."
Şeyh Sa‘dî hazretleri, Şiraz padişahına bu şiirle beraber gönderdiği
mektubunun sonunda şunları yazmışdı:
"Rum ülkesi'nde, bir mübarek mânâ pâdişâhı zuhur etmişdir.
Bu şiir, onun sırrının 005 kokulanndandır. Bundan daha iyi bir söz, şimdiye
kadar söylenmemiştir. Bundan sonra da soylenemeyecekdir. Ben, 0 sultani ziyaret
etmek üzere Rum diyarına gitmek ve yüzümü onun mübarek ayağının toprağına
sürmek istiyorum. Bu düşüncem, padişahımıza malum olsun". (Âr^eröı
Menkıbeleri, Tahsin Yazıcı tercümesi, c. I, 292). Padişah Şemseddin bu gazeli
okuyunca, duygulandı, çok çok ağladı. Sonra büyük bir toplantı tertip etti. Bu gazeli
okuyarak semâ yaptılar. Padişah, minnettarlığım ifade İçin de Şeyh Sa'dî'ye bir çok
hediyeler gönderdi.
Bu şiiri söyleyen büyük veliye karşı duyduğu hayranlık sebebiyle, Şeyh Sa'di
Konya'ya gelip, Mevlânâ'nın elini öpmek şerefine nail oldu. Acaibü'1-BUldân
müellifinin de rivâyeti şöyle:
"Anlattıklarına göre tarikat ehlinin şeyhi Şirâzlı Muslihuddin 54 ‫أل‬, seyahati
sırasında Mevlânâ'nın bulunduğu şehre geldi. Hz. Mevlânâ'nın dergâhı ile, 52 0111111
misâfir olduğu yer arasında iyice mesâfe vardı. Sa،di١ bir gün Mevlânâ'yı görmeğe
giderken yolda, Mevlânâ'nın üslubunda bir gazel söylemeği tasarlıyordu. Aklina şöyle
bir mısra geldi:
‫سرمست اكر در آئى عالم بهم بر آيد‬

"Sen sermest olarak İçeri girersen, âlem birbirine karışır."

368 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

Bunu söyledi, ikinci mısraı düşündü bulamadı. Dergaha geldi. Semâ

meclisinde Mevlânâ'nın huzuruna vardı. Mevlânâ, Sa،dî'yi görür görmez, yolda
akimdan geçirdiği misrayla başlayan Sa'dî'nin tasarladığı şu gazeli sonuna kadar
okudu‫ ؛‬Uyanık gönüllerinden birbirlerine seslenen bu iki büyük Hakk âşıkının
müşterek eseri sayılan bu mübarek gazeli aynen aidim:

‫سرمست اكر در آئى عالم بهم برآيد‬

‫خاك وجود مارا كرد از عدم بر آيد‬
‫كر برتوى ز رويت در كنج خاطر افتد‬
‫خلوت نشين دلرا آه از حرم بر آيد‬
‫كلدستهء اميدى بر دست عاشقان نه‬
‫تا رهروان غم را حار از قدم بر آيد‬
‫كفتى بكام روزى با تو دمى برآرم‬
‫آن كام برنيايد ترسم كه دم بر آيد‬
‫عاشق نكشتم از جه دانسته بودم اول‬
‫كز تخم عشقبازى شاخ ندم بر آيد‬
‫كو يند دوستانم سودا وناله تاكى‬
‫سودا زعشق خيزد ناله زغم بر آيد‬
‫دل رفت و صبر ودانش ما مانده ايم وجانى‬
‫ غم تو باشد اين نيزهم بر آيد‬،‫كر غم‬
‫سعدى ز سوز سينه هردم جنان بنالد‬
‫كز سوز نالهء او دود از قلم بر آيد‬
(K!،y،-، Sa'di, Bedâyi, 5.147)

"Eğer sen sermest olarak İçeri girersen, âlem birbirine girer, karışır. Bizim
vücudumuzun toprağı, yokluk tozundan meydana gelir. Senin yüzünün nurundan,
hatırımızın köşesine bir parıltı düşse, yalnız başına oturan gönüle, haremdan "ah"
sesi gelir. Sen, üm'ıd gül destesini, âşıkların eline ver de, gama yoldaş olup gidenlerin
ayaklarına dikenler batmasın..
Sen, diyorsun ki, bir gün gelir, bir an İçin olsun seninle beraber olurum.
Korkarım ki ecel gelmeden bu isteğim yerine gelmez.
Ben âşık değildim, âşıklık tahtının, pişmanlık dalından meydana geleceğini
nereden bilecekdim?
Dostlarım bana diyorlar ki: Ne zamana kadar sevdâlanacak, ne vakte kadar
feryâd edeceksin? Sevdâyı aşk meydana getirir. Feryâd da gamdan, kederden hâsıl olur.
Gönül, sabır, bilgi, bunların hepsi bizi bırakıp gittiler. Yanımızda bir cân kaldı.
Eğer, gam, senin gamin olursa 0 da gelir bizimle beraber olur.
5201 gönül ateşinden ötürü, her ân inlemektedir. Onun iniltisinin ateşi
elindeki kalemi tutuşdurmuşdur da, oradan dumanlar yükselmektedir."
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ 369

Bu hadiseden sonra Mevlânâ'nın gerçekden bir gönül eri olduğunu anlayan

520 11 bu büyük veliye karşı duyduğu saygı ve sevgi arttı. (Mevlânâ Celâleddin,
Profesör Firuzanfer, Feridun Nâfiz tercümesi, s. 173).
Şeyhi Sa،di merhumun, nazire (benzerini) yazmayı düşündüğü Mevlânâ
hazretlerinin gazelini teberrüken alalım:

‫اى آنك ييش حسنت حورى قدم در آيد‬

‫درخانهء خيالت شايد كه غم در آيد ؟‬
‫اي آنك هر وجودى زآغاز از تو خيزد‬
‫شايد كه با وجودت در ماعدم درآيد؟‬
‫ توجمع مى شو كاينك سباه شادى‬،‫اى غم‬
‫تاكيقباد شادان باصد علم درآيد‬
‫ كاينك زشاه شيرين‬،‫ مباش غمكين‬،‫اى دل‬
‫آن جنك ير نواى خالى شكم در آيد‬
‫آن ساقئى الهى آيد ز بزم شاهى‬
‫وآن مطرب معانى اكنون بدم در آيد‬
:‫ جه خيره رويى! آخرمرا نكويى‬،‫اى غم‬
‫«اندردرم در افتى جون از درم در آيد‬
‫آخر شوم مسلم از آتش تو اى غم‬
،‫زانكس كه جانغزايى او را سلم در آيد‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. 2, 851)

"Ey güzelliği karşısında, ancak huri gibi güzelin gelebildiği eşsiz ve güzel
varhk, senin hayal evine gamm girmesi doğru mudur? Gam oraya yakışır mi?
Kâinatta görülen her varhk senden, her şeyi sen yarattın, sen her varlığın
başlangıcısın, bize, senin varlığına, kudretine karşı yok olmak yaraşır.
Ey gam, derlen toplan, İşte neşe ordusu şuracıkta, neşelerin pâdişâhı, yüzlerce
zafer bayrakları ile gelip ülkeye giriyor.
Ey gönül, gamlara dalma, şimdi, 0 tatil hoş padişahdan İÇİ 005, fakat güzel
nağmeler çıkaran çenk geliyor.
0 ilahi sâki, padişahlık meclisinden çıktı, geliyor. 0 mânâlar çalgıcısı, şimdi
nağmelere başhyacak.
Ey gam, ne kadar da aptallaşmışsın! Neden bana, kapıma düştüğünü söyle-
mezsin de, kapımdan İçeri girmeye çalışırsın... Ey gam sonunda senin ateşinden
kurtulacağım da, cana, canlar katan, sevgiliye teslim olacağım."
Mevlânâ'nın bu 851 numaralı gazeline nazire olarak "Şeyh Sa'dî"nin bir gazel
yazmak istemesini ve (‫ )سرمست اكردر أي عالم بهم بر أيند‬misraindan sonrasını hatırlayama-
dığı yukarda arz edilmişti. Sa'dî, Mevlânâ ile buluşunca, Mevlânâ'nın gönül yoluyla
bilip tamamladığı gazel Mevlânâ'nın divanında olması gerekirken neden Sa'dî'nin
şiirleri arasında bulunuyor? Bu hususda Tahir el-Mevlevi merhum şunları yazmıştır:
370 HAZRETİ MEVLÂNÂ

"92،01 mülakatına geldiği ve kendi nazm ettiği mısra ile bakiyyesini

lisanından İşittiği ve ale'1-hu.sus büyüklüğünü herkesden iyi bildiği Mevlânâ ile
sohbet esnasında vak'ayi hikaye eder. Ve Mevlânâ öyle ise bu gazel sizin olsun diye
ona hediye etmiş. Olaylar böyle olunca, 0 gazel Mevlânâ'nın Dîvân'ma değil
Sa'di’nin Beââyi'ine yazihr. Bundan sonra Mevlânâ bu yukarıdaki gazeli söylemiş ve
Dîvân ma yazdırmış olur. Zaten gazellerin birincisinde redif, "berâyed". İkincisinde
"derâyed" olduğu İçin aralarında az çok fark vardır." (Mirza Abdulazim Gei'kânî'nin
İran'da Meclis matbaasında basılan Gülistan kitabına yazdığı ön söz tercümesi, Tahir
el-Mevlevî, bendenizde bulunan özel bir mecmuadan).

Profesör Firuzanfer merhum'un latif ve gönül açıcı olarak tavsif ettiği

Mevlânâ'nın şu gazeline Sa‘di bir nazire yazmışdı. Bu iki büyük dahînin birbirlerine
sesleniş gibi söyledikleri bu gazellerden 0221 beytler alahm ve bu bahsi Allah'ın
inâyeti ile bitirelim:

‫بنماى رخ كه باغ وكلستانم آرزوست‬

‫يكشاى لب كه قند فرا وانم آرزوست‬
‫ دمى زابر‬،‫اي آفتاب حسن بورن آ‬
‫كان جهرهء مشعشع تابانم آرزوست‬
» ‫ « بيش مرانجان مرا برو‬:‫كفتى زناز‬
» ‫ « بيش مرنجانم » آرزوست‬: ‫آن كفتنت كه‬
‫ « برو شه بخانه نيست‬:‫وآن دفع كفتنت كه‬
‫وآن ناز وباز وتندى دريانم آرزوست‬
‫در دست هر كى هست زخوبى قراخهاست‬
‫آن معدن مالحت وآن كانم آرزوست‬
‫يعقوب وار وا اسفاها همى زنم‬
‫ديدار خوب يوسف كنعانم آرزوست‬
‫والله كه شهر بى تومراحبس مى شود‬
‫آواره كى وكوه وبيابانم آرزوست‬
‫جانم ملول كشت ز فرعون وظلم او‬
‫آن نور روى موسى عمرانم آرزوست‬
‫دى شيخ يا جراغ همى كشت كردشهر‬
‫كز ديوودد ملولم انسانم آرزوست‬
» ‫ « يافت مى نشود جسته ايم ما‬:‫كفتند‬
‫ « آنكه يافت مى نشود آنم آرزوست‬:‫كفت‬
ŞAHSİYETİ VE FİKİRLERİ

‫انرست‬ :‫ليا‬
‫ًارزوست‬ ‫إنهاف كابدحبه‬
‫آشكارتعتبهانم‬ ‫أد‬

‫خود كار من كذشت زهر آرزوو آز‬

‫از كان واز مكان بي اركانم ارزوست‬
‫ ايمان ومست شد‬،‫كوشم شنيد قصه‬
‫كوقسم جشم؟ صورت ايمانم آرزوست‬
‫ « مردم ز انتظار‬:‫مى كويد آن رباب كه‬
‫دست وكنار وزحمهء عثمانم آرزوست‬
‫من هم رباب عشقم وعشقم ربابيست‬
» ‫ رحمانم آرزوست‬،‫وان لطفهاي زخمه‬
(Dîvân-ı Kebir, C. 1, 441)

"Sevgili bana yüzünü göster ki, ben bağ görmek, gül 028051 seyretmek
istiyorum. Dudaklarım aç konuş, sözler söyle ben bol bol şekerler, ballar istiyorum.
Ey güzellik güneşi, bir an İçin olsun, bulut altından çık, görün. 0 panl parıl
parlayan, nurlar saçan yüzü görmek istiyorum.
Sen, nazlandın da: "Beni bundan fazla üzme incitme, bırak git dedin", o,
■"bundan fazla üzme, incitme" demen yok mu? İşte, 0 sözü istiyorum.
"Git, padişah evde değil" dedin, beni kovdun ya, ben kapicinm, 0 nazını, 0 sert
davranışını istiyorum. Herkesde, onun güzelliğinden kırıntılar var. Fakat ben, o
güzellik madenini, 0 güzellik hâzinesini istiyorum.
Hz. Yakup misali, vah, yazıklar olsun, deyip duruyorum. Boylece ben Yusuf
Kenan'ımın güzel yüzünü istiyorum. Allah'a yemin ederim ki, şehir sensiz bana bir
hapishane oluyor. Başı boş dağlara çıkmak, ovalara düşmek istiyorum. Canim,
Firavn’dan da usandı, onun zülmünden de, artık, ben imran oğlu Musâ’nın yüzündeki
nuru istiyorum.
Dün, şeyh, eline bir fener almış, şehrin etrafında dönüp duruyor, şeytandan,
devden usandjm, bıkdım, ben, insan istiyorum, insan diyordu.
Etrafında bulunanlar: "Biz de çok aradık bulunmuyor" dediler. Şeyh dedi ki: 0
bulunmuyor dediğiniz var ya, İşte ben, onu istiyorum.
Gözlerden gizli, fakat, bütün gözler ve görüşler hep onun, hep 0 yaratmış, hep
ondan meydana gelmiş. İşte ben, 0 aşikar olan gizli sanati müşahede etmek
istiyorum.
Zaten, İş İşden geçti. Her istekden, her tamadan kurtuldum. Ben artık,
varlıktan, mekan âleminden, dört unsurun ayak izlerini istiyorum.
Kulağım, iman kıssasını duydu da, mest oldu. Kendinden geçti. îmanın güzel gözü
nerede? Ben, onu görmek istiyorum. Rebab, diyor ki: "Beklemeden öldüm. Güzel
rebab çalan Osman'ın, elini, kucağını, yayını istiyorum. Ben de, bir aşk rebabiyim.

Bu giizel şiirin tamamı 24 beyttir.

372 HAZRETİ MEVLÂNÂ

aşkım da, rebabm, rebabciya duyduğu aşka benziyor. Ben de Rabbimin lütuf yayını,
ihsan mızrabını istiyorum."
1268 senesinde Bombay'da basılan Külliyât-1 50 ،0 1111 Tayyibât bölümünün
15. sahifesinde bulunan: Sa،dî'nin Mevlânâ'nın yukarıya aldığım şiirine nazire olarak
söylediği şiirden de bir kaç beyt alarak konuya son verelim:

‫از جان بورن نيامده جانانت آرزوست‬

‫زنار نايريده و ايمانت آرزوست‬
‫بردر كهى كه نوبت آرنى همى زنند‬
‫مورى نهء ملك سلميانت آرزوست‬
‫مردى نه ء وخدمت مردى نكردهء‬
‫مأون زىن‬ ‫الكرة ول ىباف االن‬

‫واناكه قرب موىس ء معرانت آرزوست‬

‫جون كود اكن كه دامن خود اسب كرده اند‬
‫دامن سوار كشته و ميدانت آرزوست‬
(Külliyât-1 Sa'di: Tayyibât s. 15).

"Sen, canını vermeden cânânı arzu ediyorsun, hiristiyan rahiblerinin bellerine

bağladıkları "zünnâr"ı kesip atmadan, imam arzu ediyorsun. Her an "bana görün"
nöbetini çaldıkları bir dergâhda bulunduğun halde, tutuyor Süleyman mülkünü
istiyorsun. Sen, bir ermiş olmadığın gibi, bir ermişin de hizmetinde bulunmadığın
halde, tutuyor ermişlerin safında bir yer almak, ermişlerden sayılmak istiyorsun.
Firavn gibi "ben Hakk'im" lafını edip duruyorsun, sonra tutuyor Hz. Musâ'ya
yakmhk arzuluyorsun.
Kendi eteklerini at edinen çocuklar gibi, sen de, at yerine eteğine binmişsin,
öyle olduğu halde kendini yiğit sanıyor, savaş meydanı istiyorsun).
Kendilerinin hak yolunda yürüdüklerini sanan, hâm kişilere, sahte şeyhlere
hitaben yazılmış olan bu şiirden, kötü niyetli olan, ve Mevlânâ'ya tarizde bulunduğu,
ona dil uzattığı mânâsını çıkarıyorlarsa da Sa‘dî gibi büyük bir insanin, hayran
olduğu bir veliye dil uzatmış olmasına kargalar bile güler. Her devirde, her zaman
kötü niyetli insanlar gelmişdir ve gelmektedir. Bunlar, insanları kötülemek İçin
bahane ararlar."
Bu şiirin, sadece Mevlânâ’nın yukarıya yazdan ayni vezni ve ayni redifi
taşıyan şiirlerine bir nazire olmakdan başka Mevlânâ ile ilgisi yokdur.
İşin garip tarafı şu ki Yunus Emre hazretleri de noksan kişilere hitap eden bu
şiiri çok beğenmiş. Bazı beytlerini tercüme ederek Dîvân'ma koymuşdur, bunu Yunus
Emre bahsinde arzetmişdim. (bk. s. 357). Eğer 5401 bu şiiri, Mevlânâ’ya dil uzatmak
İçin yazmış olsaydı, Yunus Emre: Gönül gözünü açan, büyük bir velinin aleyhine
söylenmiş olan bir şiiri beğenir de Dîvân'ma tercüme ederek ahr mi idi?
 MEVLÂNÂ'NIN ESERLERİ

Mevlânâ'nın eserleri; Mesnevi, Dîvân-ı Kebir, 17 1/1: Mâfih, Mecâlis-İ 504 ve

101421 ibarettir.
7117101 712772٥, 4206/20/726‫ ر‬Resâü Âfâk ve 08/2/2, Risâlea 42:6 2012٣0101 12٢1٧2
bazı küçük risâleleri, Hz. Mevlânâ'ya isnad ederlerse de, gerek yazılış tarzları ve
gerekse işledikleri konular bakımından, bunların hiç birisinin Mevlânâ ile ilgisi
yokdur.

1- Mesnevî-İ Şerîf

Mevlânâ'nın 6 cildlik ٧٥ 25 618 beytlik bu şaheseri, İslâmî edebiyatta her

beyti ayn kafiyeli bir nazım şekli olan Mesnevi tarzında söylendiği İçin bu ad ile
amlmakdadır.
Adını, şeklinden alan bu mübârek kitabin, tasavvuf edebiyatında değeri çok
büyüktür. Nitekim Abdurrahman Câmi hazretleri (ö.h. 895 / m. 1489) Mevlânâ ve
Mesnevi hakkında:

‫ان فريدون جهان معنوى‬

‫يس بود برهان ذاتش مثنوى‬
‫من جه كويم وصف آن عالى جناب‬
‫نيست ييغمبر ولى دارد كتاب‬
 HAZRET، MEVLÂNA

"() mana cihetinin essiz pâdişâhının zatinin değerini isbatlamak İçin Mesnevi
kafidir. 0) büyük varlığın vasfı ve üstünlüğü hakkında ben ne söyleyeyim. 0.
peygamber değildir. Fakat kitabi vardır", demekdedir.
İkbal-İ Lâhurî de aşağı yukan Câmi gibi söylemiş:

‫مثنوى مولوى معنوى‬

‫هست قرآن در زبان بهلوى‬

"Mana aleminin büyüğü Mevlânâ'nın Mesnevi 'si Farsça Kur،an sayılır."

‫روى خود بنود يير حق سرشت‬

‫كوبحرف يهلوى قران نوشت‬
(Esrâr-1 1014771122, 5.8)

"Yaradılışı Hakk ile yoğrulan pir Mevlâııâ bana göründü, o Mevlânâ ki Fars
diliyle Kur'an yazmışdı."
Bütün bu sözler, Mevlânâ'ya karşı duyulan sevgi ve hayranlık sebebiyle
söylenmiştir. Yoksa, "Ben Kur'an'ın kuluyum, kolesiyim, ben Hz. Muhammed
(S.A.V.)'in ayağının 0250181 yerin toprağıyım" diyen Hz. Mevlânâ'nın ruhu,
muhakkak ki, bu aşırı övgülerden, bilhassa, Mesnevinin 1 1(707112 mukayese edilme-
sinden hoşlanmamakta, bilakis bizâr olmaktadır. Yavuz Sultan Selim merhumun
Şeyhü'l-islâmı İbn-i Kemâl hazretlerinin şu kıtası da dikkat çekicidir:

‫اننى آبصرت فى نومى الرسول‬

‫فى يديه المثنوى وهو يقول‬
‫صنفت كتب كثير معنوى‬
‫ليس فيها كالكتاب المثنوى‬
"Ben rüyamda Resul-i Ekrenii gtirdüm. Elinde Mesneviyi tutarak buyuruyordu
ki: "Birçok manevi kitablar tasnif edildi, fakat bunların İçinde Mesnevi gibi hiç bir
kitab yazılmadı."
Gerçekden de. göklerin aşıkı olan ruhlara şu kirli dünyadan uzaklaşmak, ötelere
yükselmek İçin merdivenler hazırlayan, şu ten hapishanesinden halâs olmanın yol-
larını gösteren, gönüllere, ruhlara gıda olarak tasnif edilmiş bir çok kitab var. Fakat
Mesnevi'de, başka kitaplarda bulunmayan özellikler güzellikler ١11. Mesnevi 'de
bizim manevi hastalıklarımızın, kötü huylarımızın, sapık İnançlarımızın İlaçları var.
Bu acı ilaçlar, hikayeler, fıkralar İçinde gizlenerek tatlılaştırılmış boylece mana hasta-
121112 sunulmaktadır.
Hz. Mevlânâ, Mesnevî-İ :90271/111 ilk on sekiz beytini kendisi mübarek eli ile
yazmış, diğer kısımlarını, eline kalem almadan söylemiş, Celebi Htisameddin
hazretlerine yazdırmışdır. Her cild bitince. Celebi tarafından Mevlanâ'ya okunur,
lazım gelen yerler düzeltilir ondan sonra, kitap yine Çelebi tarafından temize çekilirdi.
 Mesneviye, Mevlânâ tarafından verilen Saykalü'1-Ervâh (Ruhların Cilâsı),
Hiisamnâme, (Hüsâmeddin Çelebi'ye mensub 1:120) gibi vasıflar, kitabin adi
olmayıp, Mesnevinin vasıflandır.
Mesnevi bazılarının yazdıkları gibi sadece didaktik (öğretici) bir eser değildir,
îçinde Dîvân-ı Kebîr deki coşkun şiirleri hatırlatan, insani heyecanlandıran, hatta
ağlatan boiümleri de vardır. Mübârek velinin eline kalem almadan vezni ve kafiyesi
hususunda uğraşmadan, kendini sıkmadan, rahatca, aklina geldiği, gönlüne doğduğu
gibi söylediği beyitlerde bazen öyle derin manalar, öyle duygulu ifadeler vardır ki
insan şaşırır kalır. Bir kağıda yazılmadan, üzerinde uzun uzun düşünülmeden
söylenmiş olan beyitlerde, vezin bozukluğuna, kafiye uygunsuzluğuna pek az rast-
lanmakdadır. Bu her şâire nasib olacak bir meziyet değildir. Bu kabiliyet, bu insani
şaşırtan hal Mevlânâ'ya Allah'ın bir lütfudur, İhsanıdır.
Hz. Mev!ânâ'da tedâî (çağrışım) kabiliyeti çok fazladır. Ve hafızası çok
kuvvetlidir. Zamanının bütün bilgilerine vâkıfdır. Anadilinden başka Farsça, Arapça
hatta Rumca da bilmekte ve bu dillerde yazılmış kitapları okumaktadır. Bu yüzdendir
ki Mesnevi çok zengin bilgi ve duygu sergisi gibidir.
Orada çeşidü konulara, görüşlere, buluşlara rastlarız, Mevlânâ buluşları,
sezişleri, benzetişleri, neşesi, coşkunluğu ile insani büyüler. Ondaki sonsuz bir zekâ,
çok ince bir ruh, coşkunluk aşk ve iman insani başka bir âleme götürür.
Yalnız şuna dikkat etmeli biz ki, Mesnevi hikayeleri bugünün hikaye tek-
niğine uymamaktadır. Hz. Mevlânâ her hangi bir konuyu açıklarken, 0 konunun iyice
anlaşılması İçin 0 konuya uygun bir hikaye hatırlar. Onu anlatmaya başlar. Sonra
hikayeyi yanda bırakır bir takım hikmetler, hakikatler söylemeğe başlar, öyle şaheser
beytler irad eder ki, 0 beyitler insani büyüler. Coşkunluk halinde söylediği hakikatler
ona başka bir fıkrayı hatırlatır. Bu defa yeni bir hikaye başlar. Sonra döner ilk baş-
120181 hikayeyi tamamlar. Boylece, hikaye İçinde hikayeler birbirini takip eder durur.
Bugünün sabırsız, aceleci insanları, başladıkları hikayenin sonunavarmak İçin
yorulmakta ve uzayıp giden hikayelerin ifade etmek istedikleri manayı anlamakta
zorluk çekmektedirler. Halbuki sabırlı olsak, bunları dikkatle okusak, göreceğiz ki.
bu hikayelerin her biri, derin manaları olan konulan, İnsanî düşünceleri, ilahi aşkı,
tevhidi, gerçek imam anlatmakta, okuyanı sapık inançlardan. İslâmî olmayan
görüşlerden uzaklaştırmaktadır. Bu hikayeler, İhtivâ ettikleri derin manaları anlama
kabiliyeti olanları, şu bizim maddî dünyamızdan ahp, ruhanî bir âleme götürmektedir.
Bu hikayeler, insani ahlaken, hissen ve fikren yükseltmekte daha doğru bir ifade ile
insani gerçek bir insan yapmaktadır. Bu bir hakikattir ki, bugünün hayat şartlan
insani aşırı bir mücâdeleye, insafsızca kendini harcamağa sevk etmektedir, insani
âdetâ robotlaştırmaktadır. Onun merhamet duygusunu korleşdirmekte, mânevî yönünü
öldürmektedir. Bu günün insani geçim derdine, maddeye o kadar dalmıştır ki, nereden
geldiğini, nereye gittiğini düşünemez olmuştur.
Bu günün insani, peygamberlerin, velilerin, büyük mütefekkirlerin, âlimlerin,
gerçek şâirlerin haber verdikleri hakikatleri dinlemeyerek nefsine uymuş, insanlığını
kaybetmiştir.
İşte Mevlânâ'nın Mesnevi hikayeleri şu maddî âlemin muzdarip ve bedbin
insanim, mânâ âleminin yüceliğinden, güzelliğinden haberdar ederek onu rahatlatacak.
Allah'ın inayeti ile gâib ettiği cenneti, daha dünyada iken ona İâde edecekdir.
376 hazreti MEVLÂNÂ

Mesnevi 'yi okuyanlar veya dinleyenlerden her biri kendi kabiliyet ve nasibine
gore. Mesnevi 'deki derin mânâlı hakikatlerden, nüktelerden ruhani zevkler, ledünni
işaretler alacaklardır. Bu mübarek kitabi okurken onun İfâde ettiği duygulardan,
duygulanacaklar, onun nurundan nur alacaklar. Mânevî hastalıklardan, kötü huylardan
sapık inançlardan kurtulacaklardır.
Şu vardır ki, MesnevTh gereği gibi faydalanılması İçin Mevlânâ'nın
himmeti ile kalp gözümüzün açılması, gönül kulağımızın sağırlığının giderilmesi
lâzımdır. Nitekim Sultan Veled hazretleri bu hususda şunlan yazmış:

Mevlânâ'dır evliyâ kutbu bilinüz

Tâ kim ne buyursa onu kıhnuz
Tanrfdan rahmettir 211 sözleri
Korler okursa açılur gözleri

(Biliniz ki Mevlânâ velilerin kutbudur. 0 ne buyursa onu yapın, onun sözleri

Tann'dan rahmettir. Mânevî korler onun yazılmış sözlerini okurlarsa gözleri açılır.
Hakikati görürler.) Allahîn inayeti ile inşallah Mesnevi'yi okuyunca, bizim de
gözlerimiz açılır, Mesnevide, bulunan hakikatleri anlar mânâ zevkine ereriz.
Hz. Mevlânâ'nın Mesnevi "51, halka da okumuş olanlara da hitap eder. Mesnevi
Hakk yoluna daha yeni düşene de, bu yolda ilerlemiş olana da, hatta bu yolun en
ilerisine varana da seslenir yol gösterir. Mevlânâ, Hakk yolcusunu ahr Mesnevi 'nin
yardımı ile, onu Hakk'a ulaştınr. Mevlânâ buyuruyor ki:

‫بعد از ما مثنوى شيخى كند و مرشد طالبان كردد وسايق ايشان باشد‬

"Bizden sonra Mesnevi, şeyhlik eder. Hakikati isteyenlere mürşid olur. Onlan
yüksek makamlara sevk eder. Asil maksada çekip ulaştırır". (51/0/1902147 Tercümesi:
Mithat Bahari, s. 98)
Bazdan merak ediyorlar, diyorlar ki: Mevlânâ Mesnevî-İ Şerif de hikayeleri
kimden duymuş ve nerelerden almıştır? Muhakkak ki Mevlânâ bu hikayelerin çoğunu
babasından, Seyyid Burhaneddin'den Şems'den duymuş, bir kısmını da vaktiyle
okuduğu kitablardan, mübarek aklinda, hatırasında kalanlardan almıştır. Ancak,
yukarıda arz edildiği gibi bunları birer hikaye olarak değil de, anlatmak istediği ilahi
ve !edünnî hakikatlere birer misâl olarak seçmiştir. Ve seçdîği hikayelerin her
safhasından, bir nükte, bir hakikat çıkarmıştır. Bazen bir hikaye, sırası gelince Hz.
Mevlânâ'ya, çeşitli hakikatleri, nükteleri hatırlatmış, bazen de hakikatleri İfâde
buyurur gibi konunun daha iyi anlaşılması İçin misal olarak hikayeler söylemiştir.
Bu hikayelerin İçinde bazı güldürücü, bazı açık saçık olanları da vardır.
Mesneviye aldığı hikayelerin kaynaklan bir tarafdan Hind bir tarafdan Yunan ve
Roma edebiyatlarına uzanmaktadır.
Bu hikayelerden Kehle ١٥ Dimne 'den hayvanlara âit efsâneler aldığı gibi Latin
şâiri Apolla'dan da, bir eşeğe gönlünü kaptıran bir kadınm hikayesini almaktadır.
Çünki Mevlânâ çok sevdiği büyük peygamberinin yolundadır. Çünki büyük
ESERLERİ

peygamberimiz (5.٨.٧) efendimizin: Hikmet müminin kayb ettiği bir şeydir, onu
Hind'de de, Yunan'da da, Roma'da da nerede bulursa bulsun alması gerekmektedir. Bu
sebepledir ki Mevlânâ müminleri, hakikatten haberdar etmek İçin uygun bulduğu
yerlerden hikayeler almıştır. Bu hikayeleri güldürmek, eğlendirmek İçin değil, bir
hikmet, bir nasihat İçin almıştır. Nitekim Hz. Mevlânâ: Mesnevi 'de bulunan bir iki
açık saçık hikayeyi kasdederek:

‫بيت من بيت نيست اقليمست‬

‫هزل من هزل نيست تعليمست‬

"Benim beytim beyt değildir, iklimdir. Benim hezelim (şaka ve latifeli söz-
lerim) hezel değil, ibret İçin, birşeyler öğretmek İçin söylenmiştir."
Mesnevî-İ 5077/0011 gereği gibi yararlanmamız İçin; Mesnevi 'yi derin mânâlı
bir eseri okur gibi yavaş yavaş çok dikkatle okumalıyız. Hikayelerde, bazı şahıslara
söyletilen ve bizim hoşumuza gidecek olan güzel mânâlı sözleri bir deftere
kaydederek, bunlan zaman zaman okumak, üzerinde düşünmek ve hâtırımıza iyice
yerleşmesini sağlamak fâideli olur.
Hikayelerde anlatılan "Vahdet-i Vücûd" görüşünü açıklayan, sembolik mânâ-
lan iyice anlamamız İçin tasavvuf ve Vahdet-i Vücûd konularım sözlüklerden, ansik-
lopedilerden ve Mesnevi şerhlerinden veya başka kitaplardan ve ehlinden sorarak
öğrenmemiz, Mesnevi 'yi anlamağa kendimizi hazırlamamız yararlı olur.
Mesnevi hikayelerini, sadece bir hikaye olarak değil, bu hikayelerin arkasında
gizlenen hakikatin sesini duymak, ilahi aşkın Sirnna varmak İçin okumalıyız.
Ashnda mânevî gıdalara susamış. Mağz-i Kur'ân (Kur’ân'ın hakikati) adını da
vermişlerdir. Hz. Mevlânâ:

‫مثنوئ ما داكن وحدت است‬

‫غري واحد هر جه بيىن آن بت است‬

"Bizim Mesnevimiz, vahdet dükkânıdır, orada Allah'dan başka ne görürsen o,

puttur." Bu beytin mânâsının derinliklerine dalınca, Mevlânâ'yı Muhyiddîn-i
Arabi'den ayıranların hataya düşdüklen anlaşılır. Her iki veli de, eserlerinde Vahdet-‫؛‬
Vücûd İnancını, kendilerine has bir şekilde anlatmağa çalışmaktadırlar. Bu sebepledir
ki son devrin Mesnevi şârihlerinden Ahmed Avnî Konuk merhum, Mesnevi'yi
Fususu THikem ile ve /040404 1 - /11/(07711 de Mesnevi ile şerh etmiştir.
Mevlânâ Mesnevisinde söylerken, Hakim Senâî ve Feridüddin Attar'm çok
tesiri altında kalmıştır. Attar hazretlerinin bilhassa ilahiname eseri Mevlânâ'ya örnek
olmuştur. Ancak Hz. Mevlânâ’nın Manevisindeki nükteli ifâdeler, geniş ve ince
mânâlar, okuyanları ruhanî bir zevk ve neşeye götürdüğü gibi, konuların çok veciz ve
çok güzel anlatılması sebebiyledir ki her tasavvuf kitabında, daha doğrusu tasavvuf
bahislerini İhtivâ eden kitablarda İzâh edilen konulara misâl olarak Kur'an ayetleri ve
hadis-i şeriflerden sonra Mesnevî-İ Şerîf den beyitler alınması âdet haline gelmiştir.
Mesnevinin nasıl bir eser olduğunu daha hoş, daha vecîz bir şekilde anlatmak İçin
bizzat Hz. Mevlânâ'nın Mesnevi sinin birinci cildinin ön sözünden bazı cümleleri
aynen alahm:
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

"Mesnevi, hakikate ulaşmak ve Allahîn .sırlarına âgâh olmak isteyenler İçin

bir yoldur. Mesnevi, din asıllannın asıllarınm asıllaııdır. Allah'ın en büyük şaşmaz
şerî'ati, hakikate giden nurlu yoludur. Şüphe yok ki Mesnevi, temiz kişiler İçin
gönüllere şifâdır. Hüzünleri giderir. Kuran 1 açıkça anlamağa yardim eder. Huylan
güzelleştirir. Temiz insanlardan, gerçeği sevenlerden başkalarının ٨٢ ٥ ١/١٥١٢٧٥
dokunmasına müsâade yoktur."
"Gerçeği sevenlerden başkalarının Mesneviye dokunmasına müsaade yoktur".
Sözü yanlış anlaşılmamalıdır. Bilindiği gibi mümin kardeşlerimiz, çeşitli meşrep-
!erdedir. Mesnevideki bazı bahislerden hoşlanmayanla!■, konuların dışında kalarak
İçine giremeyenler, hikayelerin ötesine geçemiyenler, bu sebeple hakikati göreme-
yenler bu mübarek kitabin zevkine varamazlar. Hatta, anlayış kabiliyetlerinin,
seviyelerinin müsâadesizüğ‫ ؛‬yüzünden Mevlânâ'nın realist oluşunu, hakikat severliği-
ni, anlatmak istediği konulara, misal olarak aldığı bazı hikayelerini, bazı sözlerini
büyük veliye yakıştıramazlar. İşte Mevlânâ'mız, bu gibi kişilerin Mesnevi yi ellerine
almalarım istememekdedir.
(0020-1 Hakk, Kur'ân-I Kerimde, Peygamberimiz efendimize (5.٨.٧) insan-
larm hakikatleri görüp anlamaları, körü körüne inanmamaları, düşünerek yaradanm
kudreti ve yaratılış sırrını sezmeleri İçin bazı misaller, örnekler vahy etmiştir. Bakara
Sûresinin şu meâlde olan 26. ayetini dikkatle okuyalım:
"Muhakkak ki Allah, bir sivrisineği, belki ondan daha büyüğünü, hakikati
açıklamak İçin misâl getirmekden çekinmez, iman edenler, bu misalin Rabîerinden
gelen bir hakikat olduğunu bilirler. Amma kâfirler: "Allah, bu misâl ile ne demek
istedi", derler. Cenâb-ı Hakk, 0 misalle bir çoğunu şaşırtıp, yoldan çıkarır. Dalalette
bırakır ve yine onunla bir çoğunu doğru yola, hidayete sevkeder. Ve onunla ancak
fâsıklar yoldan çıkarlar."
Hz. Mevlânâ da bu âyete işaretle şöyle buyuiTTiakdadir:

‫همجوقران مثنوئ ما زدل‬

‫هادئ بعضى و بعضى را مضل‬

"/10 14/" 4/1 gibi, bizim Mesnevimiz de bazılarım hidâyete, doğru yola, bazılarım
da dalalete, sapıklığa sevkeder."
Gerek ayet-‫ ؛‬kerimede ve gerekse Mesnevi beytinde geçen hidayet . doğru yolu
bulmak, ve dalalet, sapıklık kelimeleri de bizi, yanlış düşüncelere götrirmemelidir.
Şunu iyi bilmeliyiz ki: Hidâyetin yaratıcısı Allah Teâlâ olduğu gibi, dalaletin hâlıkı
da Allahdir. Allah yaratmasa idi ve herkesi hidâyet yoluna mecbûri olarak sevk etse
idi, dalâlet denilen sapıklık insanların istemesi ile mevcûd olmazdı. Halbuki dalâlet
sapıklık bir istihkakdir. Allahîn dalâleti yaratması, ona talib olan mahlûklarının,
sorumluluk kendilerinin olmak üzere isteklerinin yerine getirilmesi, Cenâb-ı Hakk'm
büyüklüğünün, kerim oluşunun şânındandır. Yoksa, onca hidayet fıtratıyla yarattığı
kullarından hiç birini, Allah, cebri olarak, dalalete sapıklığa düşürmezdi.
Asil konuya gelelim: Gerçekden de Mesnevi temiz ve hakikate susamış
insanlara nurlu bir yoldur. Gönüllere şifâdır. Bilhassa bu devirlerde gerçek velilerin.
eserler! - 379

büyük 101101111 pek 22 bulunduğu zamanımızda Mesnevi ،sâdece bir kitap da değil
bir mürşiddir. Mesnevî-İ Şerîf hakkında şöyle söylemişlerdir:

‫اين كتاب شريف را بى شك مرشد بى زبان توان كفتن در حقيقت اكر سؤال كنى مرشد صد‬
‫زبان توان كفتن‬

"Şüphesiz, bu mübârek kitaba, dilsiz bir mürşid denilebilir. Ama hakikati

soracak olursan yüz dili olan bir mürşid diyebilirsiniz."
"Mesnevinin nurlarla dolu sırlarını, inceliklerini anlamak, ayetlerin, hadislerin
ve hikayelerin tertiplerinde, aralarındaki münâsebeti kavramak İçin büyük bir İnanç,
devamlı bir aşk, tam bir doğruluk, selim bir gönül, son derece zekâlı olmak, türlü
türlü bilimleri bilmek gerekmekdedir ki, onun sırrının sırıma hakkıyla erişebilsin.
Eğer gerçek bir âşık isen, bu vasıtalar olmadan da Me^ievyi anlamak hususunda
aşkın sana kılavuz olabilir, maksadına erişebilirsin. Allah başarı sağlayıcıdır. Doğru
yolu göstericidir. Yardim edicidir." (Eflâkî Menâkihi)

Derler ki bir Mesnevi nüshasının dış kabına şunlar yazılmışdı:

"Ben, Mesneviyi ezberlemek İçin söylemedim. Belki bir mânâ merdiveni
olarak, hak âşıklarını göklerin tepesine çıkarmak İçin söyledim. Mesnevi, hakikat
mirâcının merdivenidir. Yoksa bir merdiven gibi omuzlara yüklenip şehirden şehre
dolaşmak İçin değildir. Çünki, bildiğimiz merdivenle göklere çıkılamaz. Gönül
na erişilemez."
Mesnevtnin 6. cildinin sonuna Sultan Veled hazretlerinin yazdığı son sözde
deniliyor ki: "Mesnevi gönüllerin merdivenidir".

Kim buradan çıkacak olursa dama erişir

Bu dam mavi renkli gök yüzünün damı değildir.
Belki feleklerden de daha üstün
Daha yüksek olan bir damdır.
(Mevlânâ Celâleddin, Firuzanfer:
Tercüme, Feridun Nâfiz, s. 218: ).

Mesnevî'nin 51 ve Tercümeleri

Mesnevî-İ Şerîf çok sevilen ve manen kendisinden faydalanılan mübarek bir

eser olduğu İçin bir çok dillere tercüme edilmiş ve bir çok şerhler yazılmışdıı Daha
evvel bunlardan (Mevlânâ'nın Tesiri, Mevlânâ'nın Doğuda ve Batida Tesiri,
bölümlerinde, bahsedildiği gibi Mevlânâ'yı bütün dünya tanımakta ve onun şaheseri
olan Mesnevî-İ griden yararlanmaktadır. Biz burada bahsi uzatmamak İçin sadece
Mesnevinin Türkçe yazılmış şerh ve tercümelerinden bahs edeceğiz:
380 hazreti mevlâna

Mesnevî'nin Şerhleri

1- Surûrî Şerhi: 1561 senesinde İstanbul'da vefat.eden, 1012012 Divânı ile

Sa'di'nin Gülistanım da şerh eden ve Kasımpaşa'da kendi yaptırdığı mescidin
avlusunda medfûn bulunan Mustafa Sururi Efendi'nin Mesnevi Şerhi basılmamıstır.

2- 5140/ Şerhi: 1595 0٥ vefat eden Bosnah Sudî Efendi, Hafiz 10912/1101 şerh
ettiği gibi Mesneviyi de şerh etmiştir. Bu şerh de basılmamıştır.

3- Şem'i Şerhi: 111. Sultan Murad zamanında başlanan bu Mesnevi Şerhi

hayli zaman almıştır. Şârih akıncı Mesnevi cildine (1600/1009) senesinde başlamış,
ne zaman bitirdiği belli değildir. Esrar Dede merhûmun pek beğendiği bu Türkçe şerh
de basılmamıştır.

4- Ankaravî 000412/1 İsmail Dede Şerhi: Evvelce Bayramî Tarikat‫ ؛‬şeyhi iken
Hz. Mevlânâ'ya hayran olarak Mevlevi Tarikati'ne girmiş sonra İstanbul'da
Kulekapisi Mevlevîhânesine şeyh tayin edilmiştir. 1631'de vefât etmiş ve şeyhlik
yaptığı Mevlevîhânenin bağçesine defn edilmiştir. Bu güne kadar yazılan Türkçe
Mesnevi şerhlerinin en güzeli sayılan ve bu yüzden Hz. Şârih diye yâdedilen bu
büyük zâtın şerhinden meşhûr İngiliz müsteşriki Nicholson da İngilizce Mesnevi
şerhi yazarken çok faydalanmıştır. Hem derin bir bilgin, hem inandıklarım yaşayan
büyük bir şeyh olduğu İçin onun şerhi yüz yıllardan beri Mesneviyi sevenlere ve
onun anlaşılması zor beytlerini anlamak isteyenlere rehber olmuştur. Ne yazık ki dili
Arabca ve Farsça kelimelerle çok yüklü olduğundan bu gün herkes bu şerhden gereği
gibi yararlanamaz. Hz. Şârih, Muhyiddin-i Arabî ve ibn Fârız hazretlerinin çok
etkisinde kalmıştır. İsmail Ankaravî hazretleri Mesnevî'nin alti cildini de tam olarak
şerh etmiştir. Bu alti cild, hem Mısır'da Bulak Matbaasi'nda, hem de İstanbul'da
basılmıştır (1872). Ankaravî hazretleri, bilmediğimiz bir etki ile Mevlânâ'ya ait
olmayan, uydurma bir yedinci cildi de şerh etme zahmetine katlanmışsa da, bu sahte
cildin şerhi, basılmamıştır. Tahran üniversitesi profesörlerinden Bedîü'z-Zaman
Firûzanfer merhum (.Mevlânâ 6/4460/0/1/1, s. 214), bu eserin Mevlânâ ile ilgisi
olmadığını ilmi olarak ispat etmektedir.
Hz. Şârih gibi, Ferruh Efendi (0.1840), Tokat mevlevî şeyhi Hafiz Mehmed
Emin Efendi, Enderun'da yetişmiş ve 183602 İstanbul'da vefât eden Şâkir Mehmet
Efendi ve 005211 bilginlerin bu sahte yedinci cildi Mevlânâ'nın sanarak tercüme
etmeleri, onların Mevlânâ'ya gönülden bağlı olduklarının işaretidir. Aklilarım,
muhâkemelerini kullansalardi, bu esere rağbet etmezlerdi. Onlar Mevlânâ adını
duyunca, hayranlıklarından ötürü, onu benimsemişler, 0 eserdeki kusurları göremez
olmuşlardır. Onlar Hz. Şârih gibi Mevlânâ adını taşıyan bir bağçenin dikenlerini gül
diye koklamışlardır.

5- 4/2016/7724646 5/1051 Şerhi: XVII. aşırın meşhur Halvetiyye sûfilerinden olan

ve 1639 tarihinde vefât eden Sivash Abdülmecid'de Mesnevî-İ Şerifin ilk cildinin bir
kısmı şerh edilmiştir. Bu tamam olmayan şerh de basılmamışdir.
ESERLERİ

6- San Abdullah Efendi Şerhi: 1 660 tarihinde vef'ât eden ve Bayramı

melâmîlerinden olan Sari Abdullah Efendi de Mesnevî-İ 967 1 111 yalnız birinci cildini
şerh etmiştir. Bu şerhin adi Cevâhir-İ Bevâhir-İ Mesnevi, bu şerh beş cild olarak
İstanbul'da basılmıştır (1871). Çok değerli bilgili, gerçekten Hakk âşıkı olan Sari
Abdullah Efendi merhum bütün cildleri şerh etseydi. Milli Kütüphanemiz, bir
tasavvuf şaheseri kazanmış olurdu.

7- Bursah İsmail Hakki Şerhi: I725'de Bursa'da vef’ât eden, meşhur on cildlik
Ruhu'l-Beyân'ını Mesnevî-İ Şerîfle tefsir eden, bu büyük veli, çok sevdiği
Mesneviyi de şerh etmek istemişse de ancak birinci cildden 738 beyt şerh
edebilmiştir. Bu şerh de iki cild hâlinde İstanbul'da basılmıştır.

8- Şeyh Murad 004/1071 Şerhi: 18480 ٥ vefat eden Şeyh Murad Buharî'de
Mesneviyi tam olarak muhtasar bir şekilde şerh etmiştir. Istanbul üniversitesi
Türkçe yazmaları arasında bulunan bu şerh de basılmamıştır.

9- Abidin 2490 Şerhi: 19O7'de vefât eden Abidin Paşa; Mesnevi nin sadece
birinci cildini şerh etmiştir. Bu bir cildin şerhi, alti cild olarak İstanbul'da basılmıştır.

10- Ahmed Avni Konuk Şerhi: I938'de vefât eden Ahmed Avni Konuk, son
devrin Mesnevi şârihlerindendir. /14504414 1/1-/6/1.0/711 şerh ettiği gibi Mesneviyi de çok
mufassal ve çok güzel bir şekilde şerh etmiştir. Şimdiye kadar basilamayan bu değerli
şerhin bir yazma nüshası Konya Mevlânâ Müzesi Kitaphğı'nda, bir nüshası da, Koca
Ragib Paşa Kütüphânesî'nde bulunmaktadır.

11- Kenan /114/48 Şerhi: 195O'de vefât eden, son devrin tanınmış 1211121
şeyhlerinden Kenan Rufâî hazretlerinin Mesnevinin birinci cildi İçin kaleme aldığı
şerhi, şeyhin seçkin talebelerinden bir topluluk tarafından gözden geçirilerek Şerhli
Mesnevî-İ Şerîf nâmı altında 1973 senesinde İstanbul'da neşr edilmiştir. Bu şerh,
şimdiye kadar yapılan Mesnevi şerhlerinin en çok rağbet görenidir.
Beytlere mânâ verilirken kelimeleri İlâve edilerek anlaşılır hale sokulmuştur.
Uslub çok güzeldir. Ne yazık ki şerhde, San Abdullah Efendi'nin, Abidin Paşa'nın ve
diğer şârihlerin şerhleri gibi sadece birinci cildin şerhidir.

12- Tahîrü'1-Mevlevî Şerhi: 1951 0٥ vefât eden, son devrin tanınmış Mevlevî
büyüklerinden Tahirüî-Mev!evî Tahir Olgun hazretlerinin şerhi olup bu da yarim
kalmıştır. Şerhe birinci cildden başlanmış, dördüncü cildin sonuna varılmış, beşinci
cildden de bin kadar beyt şerh edilmiştir.*

13- Abdülbâkî Golpınarh Şerhi: 196004 vefat eden, Milli Küîüphâne'mize

sayılamayacak kadar çok eser kazandıran, son devrin tanınmış bilginlerinden
Abdülbâkî Golpınarh da Mesneviyi tam olarak tercüme ve şerh etmiştir. Bu şerh, alti
cild olarak, Kültür Bakanlığı kitapları arasında neşr edilmiştir. Yakından tanıdığım

scrh tarafımızdan tamamlanmış olup yakında yayınlanacaktır.

362 ‫غلككككك‬

Abdülbâkî Golpınarh merhum Şİİ ve Caferi mezhebinde olduğu İçin, bir çok
kitaplarında yazdığı gibi Mesnevi şerhinin de bazı yerlerinde mensup olduğu
mezhebin propagandasını yapmaktadır.
Yukarıda Mesnevinin Türkçe yapılmış şerhlerinden bilinen on üç
şârihinkinden bahs ettim. Kim bilir bilinmeyen, eserleri raflarda unutulmuş, yahud
yanmış yok olmuş ne bilinmez şarihler vardır! Şerhler ve şârihler hakkında Profesör
Firuzanfer merhumun şu düşüncelerini almadan bu bahsi kapamayacağım.
"Mesnevi sırlarının anlaşılması güç, müşkil olmasından dolayı, âlimler,
mutasavvıflar, onun çetin noktalarım açıklamak, karışık yerlerini çözmek İçin çok
çalışmışlar, himmet etmişler, gerek manzum, gerek mensur, Arapça, Farsça, Türkçe
olarak bütün Mesnevi cildierine, yahud onların muhtelif kısımlarına bir çok şerhler
yazmışlar, telifler meydana getirmişlerdir.
Bu şerhlerin hepsi üstüne yazılacak tenkit şudur:
Şarihler, kendi bilgilerinin, kendi fikirlerinin derecesi ile. Mevlânâ'nın
İnançlamı tahlil edip izah eyliyorlar. Bazdan dahi Mesnevi'nin müphem yerlerini
çözmek İçin hikmet ile felsefe kitaplarının yardımına müracaat edip, hakimlerin
yollan ile Mesneviyi şerh ediyorlar. Bu zahmetler yerine, eğer Mesnevi nin kendisini
dikkatle mutalaa etseler, incelemede bulunsalardı onu daha iyi şerh edebilirlerdi.
(Mevlâna Celâleddin. s. 222, Feridun Nâfiz Uzluk tercümesi: Milli Eğitim Matbaası,

Mesnevi'nin Türkçe Tercümeleri

1-Mesnevi'nin Türkçeye manzum olarak yapılmış ilk tercümesi Muinl'nin

Mesnevi-i Muradi adil tercümesidir. Muini Çelebi merhum, Mesnevi hikayelerinden
bir çoğunu manzum olarak Türkçeye çevirmiş ve ikinci Sultan Murad'a ithaf ettiği
İçin (1438) adını Mesnevi-i Muradi koymuştur. Eserin asil Bursa Orhan Gazi
kitaphğındadır.
2- Aydınlı Dede Omer Ruşenî (ö. 1478)111 de Neyname adil basılmamış bir
Mesnevi Türkçesi olduğundan bahs ederler.
3- Mesnevî-İ Şerîfi XVIII. asır şâirlerinden Mevlevi Nahifi Süleyman Efendi,
(6. 1738) Türkçeye nazmen tercüme etmiştir. Bu Türkçe 1851 senesinde talik yazı ile
Mısır'da Bulak Matbaasında basılmıştır. Bu kıymetli eseri Doktor Amil Çelebioğlu
bu günün diline çevirmiş olup asil ile beraber Sönmez Yayınevi tarafından 1967
senesinde yayınlanmıştır. Nahif! merhum da uydurma yedinci cilt MesnevI'yi de
manzum olarak Türkçeye tercüme etmiş olup, Bolak baskısında bu cilt de basılmıştır.
4- 1782 İstanbul'da vefat eden, Uşşâkî tarikati mensublanndan Abdullah Salah!
Efendi’nin Mesneviyi tercüme ettiğini Bursali Tahir Bey yazmaktadır. (Osmanh
Müellifleri, 6. 1, 5. 105).
5- 1891 0‫ ع‬vef’ât eden Kütükçü Süleyman Hayri Bey, Mesneviyi nazmen
tercümeye çalışmış ve ancak birinci cildin bir kısmını tercüme edebilmiştir. Bu
noksan ve başarısız tercüme 1890 senesinde İstanbul'da basılmıştır.
6- I892'de vef’ât eden Yenişehirli Avni Bey MesnevI'yi 4. cildin sonuna kadar
manzum olarak tercüme etmiştir, diye merhum Suudu'l-Mevlevl haber vermiştir.
eserleri 383

7- Feyzullah 526:0 ülkü Bey manzum olarak, hece vezni ile Mesnevinin
birinci cildini tercüme etmiştir. Bu tercüme 1945 0٥ İstanbul'da yayınlanmıştır.
8- Hz. Mevlânâ'nın torunlarından merhum Veled Çelebi izbudak da bir hayli
uğraşarak Mesnevî-İ 90 7.1/11 bütününü 6 cild halinde nesren Türkçeye tercüme
etmiştir. Bu tercüme bakanlığın Şark-İslâm klasiklerinin ilk kitabi olarak 1942
senesinde yayınlanmıştır.
9- Doktor Abdullah öztemiz Hacıtahiroğlu da Mesnevi yi kendi vezni ile
manzum olarak tercüme etmiştir. 1972 senesinde ötüken Yayınevi tarafından
yayınlanan birinci cildinde 2108 Mesnevi beyti bulunmaktadır.
10- Günümüz şâirlerinden Feyzi Halıcı Bey de, Mesneviyi kendi vezniyle
Türkçeye tercüme etmeğe başlamış, iki ufak cild halinde 1001 beyti neşr etmiştir.

II- Dîvân-ı Kebîr

Hz. Mevlânâ'nın şiirlerini İhtivâ eden, büyük dîvânın adıdır. Dîvân-ı Kebîrde,
Mevlânâ'nın kasideleri, gazelleri, tercileri, mülemmaları, rubâîleri bulunur.
Şiirlerinden Arapça olanları da vardır. Dîvân-ı Kebîr'in bir adi da Külliyât-1 Şems'i
yahud Dîvân-ı Şems'dir. Çünki Hz. Mevlânâ, gazellerinin sonunda, başka şâirlerin
yapdıklan gibi, kendi adını yahud kendi mahlasım söylemez. Şems-i Tebrizlnin
adını söyler. Hiç bir şiirine Mevlânâ yahud Celâleddin Rûmî adlarım koymamıştır.
Bazı gazellerinde Salahaddin 2 11001, Hüsameddin Çelebi, adlarım söylemiştir.
Bunların toplamı 100 gazeli geçmemektedir. Mevlânâ bazı gazellerinde ’,hamûş",
"hamûşkon" buna benzer mahlasları da pek nadir olarak söylemiştir. Mevlânâ, Şemsi
bir gönül dostu olarak sevdiği İçin şiirlerini onun nâmına söylediğinden haberi
olmayanlar, Mevlânâ'nın şiirlerini, Şenıs'in şiirleri sanırlar. Halbuki Şemsîn hiç şiiri
yoktur. Kimse Şems'i şâir olarak tanımamıştır.
(1885-1302) senesinde Hindistan'da basılmış olan 1036 büyük sahifelik
Külhyât-ı Şems-i Tebrizî Dîvân'inda Mevlânâ'ya âid olmayan hayli şiir var. Bu
şiirlerin Şems-i 120251 ve Şems-i Maşriklnin olduğunu söyleyenler var. Kezâ İran'da
basılan bazı dîvânlarda 02 Mevlânâ'nın olmayan şiirler bulunmaktadır.
Ez-cüm!e Mecmaü 'l-Füsehâ sahibi Rıza Kulihân Hidâyet merhumun
Mevlânâ'nın şiirlerinden meydana getirdiği ve Dîvân-ı Şemsü'l-Hakâyik adını dîvânda
da, Mevlânâ'ya âit olmayan bir çok şiirler görülmektedir. Meşrep, İnanç ve duygu
itibariyle Mevlânâ'ya yakışmayan, meselâ Hz. Aliyi hâşâ tanrılaştıran şiirleri,
okuyanlar ve Mevlânâ’yı gereği gibi tanimiyanlar onu Şİİ ve alevî sanmaktadırlar.
İçinde Mevlânâ’ya ait en güzel şiirleri de İhtivâ eden bu Dîvân-ı 50771.62 1-100/(0/1:
merhum üstadımız, efendimiz Midhat Baharî Beytur hazretleri, olduğu gibi yani
İçinde Mevlânâ'ya ait olmayan şiirleri ayıklamadan Türkçeye tercüme etti. Bu tercüme
üç cild halinde Dîvân-ı Kebirden seçmeler nâmı altında bakanlıkça basılmış ve 1691
edilmiştir.
Hz. Mevlânâ'nın Dîvân-ı Kebîr ini metin halinde en güzel bir şekilde basdiran
Tahran üniversitesi Profesörlerinden Bediuz-zaman Fürûzanfer merhumdur. Bu
değerli Dîvân, en eski on yazma dîvândan yararlanarak hazırlanmıştır. Bu Dîvân'da
Mevlânâ'ya ait olmayan şiir hemen hemen yok gibidir. Fakat Mevlânâ'nın olup da bu
 HAZRETt MEVLÂNÂ

Dîvân'a girmemiş bulunan bir kaç şiir de bulunabilir. Bununla beraber bu Dîvân,
gerek Hindistân’da gerekse İran'da basılan dîvânların en güzeli, en mükemmelidir.
Hicri 1136 (I917)'de basdınlan bu Dîvân'da nüsha faiklan gösterilmiş, gereken
kısa açıklamalar yapılmıştır, ismine uygun düşecek bir şekil de, büyük ebatta en
güzel kağıda itinalı olarak basdırılmışdır. -Basdiranin ruhu 320 olsun-
Konya, Mevlânâ Müzesi’nde bulunan, Dîvân-ı / 0/) 1/1 1 01111 en eski ve muteber
nüshasından Abdülbâkî Golpınarh merhum da Mevlânâ’nın bütün şiirlerini dilimize
çevirmiştir. Bu Dîvân-ı Kebîr tercümesinin 5 cildi Remzi Kitabevi, bir cildi inkılap
Kitabevi, bir cildi de Milliyet Gazetesi yayınlan arasında çıkmıştır.
Gerek yazma, gerekse basma dîvânlarda bulunan gazellerin sayısı ile 0
gazellerde bulunan beytlerin sayısı arasında ihtilâf vardır. Basma dîvânlardaki
beytlerin sayısı, elli bin beyte varmaktadır. Halbuki Konya Mevlânâ Müzesi
Kitaphğı'nda bulunan en eski bir Dîvân 'da 2073 gazel ve bu gazellerdeki beytlerde 21
366 2060 olarak tesbit edilmiştir. Her halde gazel ve beytlerin adedi bütün nüshaların
karşılaştırması ile kesinleşecektir.
Sayılan kati olarak bilinmemekle beraber Mevlânâ'nın binlerce 1102131 de
vardır. Bendeniz 1964 senesinden beri Konya'da bulunan kütüphânelerden başhyarak,
Istanbul kütüphânelerini dolaşdim, yazma mecmua ve dîvânlarda Mevlânâ'ya ait olan
iki binden fazla rubâî topladım. Türkiye'de, İran'da, Hindistan'da ve Afganistan'da
basılmış Mevlânâ dîvânlarını da taradım. Topladıklarımla karşılaştırdım. 2217 rubâîyi
İhtivâ eden bir ü،?٢ Dîvânı meydana geldi. Bunların asıllan, tercüme ve
bazılarının izahları ile hazırlanan bu rubâî'ıer Kültür Bakanlığınca 2 cilt halinde
basılmıştır.
Dîvân-ı / 0/91/0٥ bulunan şiirler lirik şiirlerdir. Aşk ve heyecan mahsulüdür.
Hz. Mevlânâ'nın bazen vecd halinde, kendinden geçerek gönülden geldiği gibi
söylediği bu mübârek, bu !edünnî şiirleri, müridleri, dostlan yazıyorlardı. Bu şiirleri
de Mesnevî gibi eline kalem alarak yazmıyordu, İçine doğduğu gibi, gönlüne vârid
olduğu gibi söylüyordu. Bazen semâ ederken, bazen Meram bağçelerinde dolaşırken
söylüyordu. Düşünülmeden, kafiye vezin endişesine kapılmadan gelişigüzel,
duyularak söylenen bu şiirlerde yakıcılık, heyecan, aşk vardır, ötelerden gelen
ilhamlar, mutlu haberler vardır.
Bazı dîvânlarında, bilhassa basma dîvânlarda bulunan şiirlerin bir kısmı
Mevlânâ'nın feyzli tabiatının, aşk ve heyecanının mahsulü değildir. Onlan,
Mevlânâ'nın üslubuna ve duygularına âşinâ olanlar, hemen sezerler, Mevlânâ'nın
olmadığını anlarlar. Çünki Mevlânâ'nın şiirleri, mübarek bir velinin gönlünden
geldiği İçin çok tesirlidir, insani büyüler kendinden geçirir. Okuyana, dinleyene tarif
edilmez zevkler verir coşdurur. 0 şiirler İçinde, Mevlânâ vardır. Mevlânâ'nın aşkı
vardır. Büyük velinin şiirlerinin çoğunda, ayrılıklardan şikâyetler, göz yaşlan, kana
bulanan gönüller, sevgiliye karşı duyulan özlem, sızlanışlar, yalvarışlar, arasında
neşeli, ümidli, şükürle dolu niyazlar his edilir. Bazı vezinleri şiirin konusuna göre
seçer. Bir son bahar tasvirinde yaprakların döküldüğünü, rüzgârların ağaçları sarsdığını
hüzünlü bir havada mevsimin can çekişdigini his edersiniz. Hiç Farsça bilmeyen
birisi eğer hisli bir insansa, 0 şiirin âhenginden manevî havâsmdan Mevlânâ'nın ne
dediğini anlar. Bu şiirler insana bazen güzyaşı döktürür. Bazen insani neşe ile oynatır,
bazen insani, ahr, başka bir âleme götürür.
eserler!

Füruzanfer merhumun basdırdığı Dîvân-ı Kebîrin önsözünde Mevlânâ'nın

kendisi, kendi şiirlerini şu cümlelerle Hakk âşıklarına sunuyor:
”Ruhânî sırlardır. Hakk'a gönül verenler İçin Nuh'un gemisidir. Kutsal
nefeslerdir. Ruha hoş gelen esintilerdir. 1220021 ilhamlardır. Seher vaktindeki
feyzlerin gönül gözünü açan kesiflerdir. Noksanlardan münezzeh olan Allah’dan gelen
ilhamlardır. Eşi bulunmayan işâretlerdir. Şâşılacak ibârelerdir. Sözlerdir. Ehadiyet
denizinin nurlarıdır. Gayb denizinin iri incileridir. Bu Dîvân âşıklar dîvânıdır. Manevî
zevklerin kaynaklandır. Gönüllerin Işığıdır.
Âşıklara, âriflere makbul olan gerçek sözlerdir. Huzur ehlinin anahtarıdır.
Gayb âlemindeki hür kişilerin makamlarıdır. Kalp sahiplerinin kalplerinin kalbidir.
Gönül bağçelerinin çiçeğidir. Bu dîvândaki sözler, hass kulların meclislerine, feyzler
ve manevî zevkler getiren akarsulardır. Velîleri anan ve andıran haberlerdir.
Olgunlaşmış kişilere saâdet kimyasıdır. Yakîne erişmiş kişilere hutbesidir. AHah'ı
seven, kötülüklerden sakınan, erlerin boyunlarına gerdanhkdır. Bu sözler, münâfıklara
Hakk'm zülfikaandır.
Büyük ve hayırlı kişilerin ruhlarına iksirdir. Hakk yolunda sefere çıkanlara bir
yolculuk armağanıdır. Ceberut kuşlarının dilidir. Melekut âleminde meleklerin
teşbihleridir".

Mevlânâ'nın Nesir Halindeki Eserleri

111- 11 Mâ 1

Hz. Mevlânâ'nın muhtelif konular üzerinde yaptığı konuşmaların bir araya

getirilmesinden meydana gelmiş bir kitaptır. Bu sohbetleri Mevlânâ'nın kendisi
hazırlamamış ve yazmamıştır. Ya oğlu Sultan Veled, yahud miiridlerinden biri
olanları yazmış, bir defter halinde toplamıştır. Bazı yerlerinde, Muinüddin Pervâneyc
hitaplar vardır. Bazı yerlerinde Mesnevi hikayelerinde görülen bir edâ, bir İfâde göze
çarpar. Bazı yerlerinde Mesnevi şerhi var gibidir, insan okurken 0 duyguya kapılır.
Şems-i Tebrizî'nin, Burhaneddin Tirmizî'nin ve Salahaddin Zei’kûbî'nin ahvalinden ve
sözlerinden de münâsebet düşdükçe bahs edilir. Fiili Mâ /1/1 ilk önce Ahmed Avni
Konuk (. 1938) tarafından Türkçeye tercüme edildi ise de bu tercüme basılmadı. Bir
nüshası Konya Mevlânâ Müzesi Kitaphğı’ndadır. Sonra da, Meliha Ülker Hanim
tarafından Türkçeye çevrilmiş ve bakanlığın İslâm Klasikleri arasında I954'de
yayınlanmıştır.

IV- Mecal s-i Seb‘a

Adından da anlaşılacağı üzere Hz. Mevlânâ'nın yedi meclisin yani yedi va'zının
yazılmasından meydana gelen bir eseridir. Ef’lâkî'nin yazdığına gore Şems-i
Tebrizî’den sonra Mevlânâ'nın büyüklerin ricaları ve bilhassa kuyumcu Selahaddin (().
1258)11) ısrarı üzerine vaz vermiştir. İşte o vazlardan yedisi bu kitapta toplanmış
bulunmaktadır. Bu eser I937'de Feridun Nafiz Uzluk tarafından, İstanbul'da Bozkurt
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Basimevi'nde tercümesi ile beraber bastırılmıştır. Tercümesini rahmetli kitapçı

Hulusi Efendi yapmıştır. Ayni eserin 1965 senesinde Abdülbâkî Golpınarh tarafından
yapılan yeni bir tercümesi Konya'da basılmıştır.

V- Mektûbâî

Hz. Mevlânâ'nın, muhtelif vesilelerle bazı büyüklere, -her hangi birinin

derdine derman olmak İçin yazdığı- mektupların bir araya gelmesinden meydana çıkan
eserdir. Ashnda bütün eserlerinde olduğu gibi bu mektublan da, Mevlânâ'nın kendisi
eline kalem alıp da yazmamıştır. Başkalarına yazdırmıştır. 147 mektuptan meydana
gelen bu eseri, Dr. Feridun Nâfiz Uzluk, 1937'de İstanbul'da basdırmıştır. /0161/(112/9(4
Abdülbâki Golpınarh merhum tarafından Türkçeye tercüme edilmiştir.
 SON soz

Hz. Mevlânâ'nın hayati ve kişiliği hakkında, çelişkili kitaplardan yararlanarak

"Allah'ın inayeti ile" hazırladığım bu eser, burada bitti. Kitapta bulunan konuların
herbirini küçük bir kitap yazar gibi çok uğraşarak kaleme aldığım İçin seneler sürdü.
Bunu, bir böbürlenme kasdi ile söylemiyorum. Hiç bir iddiam da yoktur. Ben, nâçiz
bir edebiyat öğretmeniyim. Her insan gibi, benim de yanıldığım, hataya düşdüğüm,
yerler olabilir. Fakat, bütün velileri sevdiğim gibi Hz. Mevlânâ'ya olan sevgim de
onun eserleri ile meşgul oldukça arttı. Bu kitap sadece Hz. Mevlânâ'nın hayatini ve
kişiliğini anlatan bir kitap olmadı. Mevlânâ'nın görüşleri, fikirleri münasebetiyle bir
çok tasavvufi konulara temas eden bir tasavvuf kitabi da sayılır. Bu sebeple kitabin
sonuna, kitapda geçen tasavvufi konulara ait küçük bir sözlük ilave edilmiştir. Sayın
okuyucularım, başka kitaplara 025 vurmadan rahatça Hz. Mevlânâ'nın değindiği
konular hakkında kısa bilgi edinsinler. Keza, kitapda geçen önemli vakaların ve
büyük velilerin vefât tarihleri de cedvel halinde okuyucuların gözleri önüne
konmuştur. Kitabin bu son sözünü bitirmeden önce şunu da itiraf etmek isterim ki
senelerden beri Hz. Mevlânâ'nın eserleri ile meşgul olduğum halde bu büyük veliyi
gereği gibi anlayamadım. Bu yüzdendir ki, onu gereği gibi anlatmakta da aciz kaldım.
Evet, Mevlânâ'yı anlamak ve anlatmak 0 kadar zor ki... Bununla beraber ümidsizliğe
düşmeyelim. Sevdiğimiz bu üstün varlığı, görüşlerine, düşüncelerine akil
erdiremediğimiz bu büyük veliyi, bu âşıklar sultanini kendinden dinleyelim. Madem
ki biz, onu gereği gibi anlatamıyoruz ve onu anlatmakta, 2612 kalıyoruz. Kendini,
kendinden dinleyelim, biz artık bu büyük veli hakkında hiç bir şey söylemeyelim.
Dîvân-ı Kebîr' den aldığımız şiirlerle, 0, bize, kendini kendi görüşlerini, duygularım,
anlatmak lütfunda bulunsun. Biz bu şiirler üzerine dikkatle eğilelim 0 şiirlerde Hz.
Mevlânâ'yı bulmaya, anlamaya çalışalım. 0 büyük velinin gönlünden akseden ilahi
nağmeleri, ruhânî sırlan dikkatle okuyalım, kendileri, İfâde buyurdukları gibi onlar,
"bahr-i ahadiyyetin nurlarıdır. Manevî zevklerin kaynaklandır. Gönüllerin Işığıdır.
Gönül bağçelerinin çiçeğidir".
Yukarlarda geçen, Mevlânâ'nın eserleri bölümündeki Dîvân-ı Kebîr maddesini
lütfen tekrar okuyunuz. Mevlânâ'nın kendisinin âşıklar dîvânı olarak adlandırdığı
Dîvân-ı Kebîrde bulunan 43561 beyt içinden seçilen bu beytler "âşıklara, ariflere,
makbul olan gerçek sözlerdir." Bu sözlere aklımızı değil, gönlümüzü verelim. Çünki
bu şiirler gönül şiirleridir. Mevlânâ bu şiirleri başka şâirler gibi eline kalem olarak
yazmamıştır. Gönlüne doğan ilahi nağmeleri terennüm etmiştir. Orada hazır
388 HAZRETİ MEVLÂNÂ

bulunanlar da bunları kaydetmişlerdir. Bu gönülden gelen seslere, biz de gönlümüzde

bir yankı bulmaya çalışalım. Boylece anlamakta aciz kaldığımız Mevlânâ'yı, bu
ledunnî seslerle gönlümüzde bulmağa gayret sarf edelim. Mevlânâ'yı, Mevlânâ'nın
aşk duygulan ile bulalım. Onunla gönlümüzde buluşalım, onu anlayabilmemiz İçin
kendisinden yardim niyaz edelim.
Sayın okuyucularım, Dîvân-ı 60 0 01/ 0011 şiirler seçerken, sadece kendi
beğendiklerimle kalmadım, Nicholson'un seçtiklerine, sayın Schimmel'in seçip
Almancaya tercüme ettiklerine, Âbdülbâki Golpınarh merhumun ve Mithat Bahari
hazretlerinin güldestelerine de baktım. En çok beğenilen şiirleri işaretledim.
Füruzanfer merhumun yedi cild halinde pek itinalı bir şekilde basdırdığı Dîvân-ı
Kebîr'i esas olarak aidim. Her gazelin, her rubâînin altına Firûzanfer Dîvân'ındaki
numarayı koydum. Bu dîvânda bulunmayan ve Mevlânâ'ya âit olduğu şüpheli
bulunan şiirlere itibar etmedim. Bu bir müstakil Mevlânâ Şiirleri Antolojisi değildir.
Mevlânâ'nın hayati ve kişiliği hakkmdaki bir esere eklenmiş bir bölümdür. Kırık
dökük yazılmış nâçiz bir eseri süsleyen pırlantalardır. Fakat bu pırlantalardan her biri
binlerce kitaba değer. Bu şiirleri hissetmek, duymak saâdetine ererseniz, bu kitabi
yazan ve bu şiirleri seçerek tercüme eden Şefik Çan'ı, bu âciz kulu, hayırla
yadetmenizi, hatalarım hoş görmenizi ve ruhuna Fâtiha okumak lütfunda
bulunmanızı niyaz ederim.
Ey tanıdığım ve tanımadığım sevgili okuyucularım! Ey hikmet ve hakikati
seven dostlar! Ey hak âşıkları! Sizi büyük veli Hz. Mevlânâ'nın şiirleri ile 0290292
bırakıyor, ben artık aradan çekiliyorum. Cümlenizi hürmetle, sevgiyle selamlar, size
sağlıklar, esenlikler manevî ve rûhânî zevkler, neşeler temenni ederim.

6 Şubat 1991 Hazreti Mevlânâ'ya Gönül Verenlerin

Şaşkmbakkal İstanbul kulu kölesi
Emekli öğretmen Albay 931-8
Şefik CAN
 hazreti MEVLÂNÂ’NIN MEŞREBİNİ, YOLUNU VE 251111 KONULAR
HARKINDAKİ GÖRÜŞLERİNİ, DÜŞÜNCELERİNİ, DUYGULARINI
BELİRTEN DÎVÂN-I KEBÎR'DEN seçilen ve TERCÜME EDİLEN BAZI
ŞİİRLERİ

Bizsiz Sefer

‫ماييم هميشه مست بى مى‬ ‫مارا سفري فتاد بى ما‬

‫ماييم هميشه شاد بى ما‬ ‫آجنا دل ما كشاد بى ما‬
‫مارا مكنيذ ياد هر كز‬ ‫آن مه كه ز ما نهان همى شد‬
‫ما خود هستيم باد بى ما‬ ‫رخ بر رخ ما نهاد بى ما‬
‫ كوييم‬،‫بى ما شده ايم شاد‬ ‫جون در مغ دوست جان بدادمي‬
‫آى ماكه هميشه باد بى ما‬ ‫مارا غم او بزاد بى ما‬
‫در ها ه بسته بود برما‬
‫بكشود جو را ادبى ما‬
(Dîvân-ı Kebîr, 6.1, 5. 128)

"Bize Hak yolunda bizsiz olarak bir yolculuk nasîb oldu. 0 yolculukta bizsiz
olduğumuz İçin gönlümüze bir ferahlık geldi. Dâimâ bizden gizlenen, 0 gerçek sevgili, 0
ay yüzlü, güzeller güzeli, orada, bizsiz olarak yanağını yanağımıza koydu. Biz 0 dostun
gamı ile can verdik de, onun gamı, bizi bizden kurtardı. Bizsiz olarak doğurdu. Biz her
zaman aralıksız, 92120512, şarab içmeden mest olanlardanız. Biz dâimâ biz siz olarak
neşeleniriz. Manevî zevkler duyarız. Siz sakin bizi yâd etmeyin, buna lüzum yok. Çünkü
biz bizsiz olduğumuzdan, kendimiz rüzgar kesilmişiz de her yerde eser dururuz. Biz bizsiz
kalıyoruz da her zaman sevinç içindeyiz, mutluyuz. Bu scbeble dâima bizsiz olalım, bizsiz
kalalım diyoruz. Kapıların hepsi de yüzümüze kapanmıştı. Biz bizden kurtulunca, kapıların
hepsi de açıldı."
390 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Gizli Sevgili

‫ مبارك آن صاف صاف بى شك‬،‫در آينه‬ ‫آز دلبر نهانى كر بوى جان بيابى‬
‫نقش بهشت يك يك هم در جهان بيايى‬ ‫ كريك نشان بيابى‬،‫درصد جهان نكنجى‬
‫ سهلت شود بحاصل‬،‫قفل طلسم مشكل‬ ‫جون مهر جان نذيرى‘ بى لتكرى أميرى‬

‫كر آز وساوس دل يكدم أمان ييايى‬ ‫ هم عيب دان بيابى‬،‫هم ملك غيب كيرى‬
‫ آز بهر شاه جانرا‬.‫درهم شكن بتان را‬ ‫ سوداى آن كزيدى‬،‫كنجى كه تو شنيدى‬
‫تانقش بند آنرا آندر عيان بيايى‬ ‫كر در زمين نديدى در آسمان بيابى‬
(Dîvân-ı Kebîr, ٥.٧1, 5. 183)

"Gözlere görünmeyen, gizlenip duran, 0 sevgiliden eğer can kokusu ahrsan, ondan
bir iz, bir eser bulursan, coşar, taşar, yüzlerce cihana Sigamaz olursun. Can güneşi
görebilirsen, ordusuz bir padişah kesilirsin de hem ğayb mülkünü elde edersin, hem de
gizli 5111211 bilene kavuşursun. Duyup istediğin ve sevdasına kapıldığın hâzineyi
yeryüzünde goremediyscn, onu gök yüzünde bulursun. 0 mübarek gönül aynasında
şüpheden temizlenmiş 0 berrak aynada, daha bu Dünya'da iken Cennetteki güzelleri,
güzellikleri bir bir bulursun, görürsün. Eğer gönül vesveselerinin elinden bir an İçin
kurtulursan,- çözülmesi pek zor olan tılsımın anahtarım elde eder, 0 tılsımı bozarsın. Can
pâdişâhının aşkı ile, putları kir, dök de onlan yapanı, onlan nakşedeni apaçık gör."

Rûhun Köşkü

‫ بل دل خويش آفكىن‬،‫ىن دل خصم آفكىن‬ ،‫ ىن تل و وبريانه‬،‫قرص بود روح ما‬

‫ عاشق جانا نهء‬،‫نى دل تن برورى‬ ،‫ نى دم بيكانه‬،‫همدم ما يارما‬
‫جونكه فروشد تنش در تك خاك لحد‬ ‫ وكى رسد‬،‫ راه دل‬،‫باديهء هايلست‬
،‫ آز تن جون دانه‬،‫رست درخت قبول‬ ،‫ رستم مردانه‬،‫جزكه دل بردلى‬
‫عاشق آن نوركيست جزدل نورانئ ؛‬
‫ ؟‬،‫ آن مشع جيست جرتن بر وانه‬،‫فتنه‬
(Dîvân-ı Kebîr, ٥.٧1, s. 3024)

"Şu tenimiz ruhumuzun bir köşküdür. Orası bir tepe, bir yıkık yer değildir. Rûhumuz
bizim biricik dostumuz, yarimizdir. o, bize hiçbir zaman yabancı olmaz. Gönül yolu,
korkunç bir çölden geçer. Yürekli bir er, Rüstcm gibi yiğit olmayan bir kişi oraya nasıl
varabilir? Oraya varacak kişi, bir pehlivan gibi hasmini' yere vuran, çeşidi gıdalarla
bedenini besleyen, kuvvetli, güçlü kişi değildir. Oraya varacak kişi, nefsini yenen, kendi
benliğini yıkıp alt eden. Dünya âşığı değil, Allah âşığı olan kişidir. Böyle bir kişinin
bedeni mezara girince, mezarın toprağı ile örtülünce, 0 bedenden tohum nasıl 025 verir
yücelirse, tıpkı onun gibi Hak tarafından kabul ediliş ağacı yükselir, boy atar. Nurlu bir
gönül ehlinden başka, 0 nura âşık olan kimdir? Aşk mumu, pervanenin gönlünden başka
ŞİİRLERİ

Bu Fani 1017/272 ‫ لما‬Bağlanıp Kalma

‫تو مرغ عالم قدسى نديم مجلس أنسى‬ ‫ اين خاكدان بر كذرانى‬،‫دال جه بسته‬
‫دريغ باشد اكر تو در اين مقام بمانى‬ ‫أزين خظبرة يرن بركه منغ عالم جانى‬
‫مجو سعادت ودولت درين جهان كه نيابى‬ ‫تويارخلوب نازى مقيم يردهءرازى‬
‫ز بند كيش طلب كن سعادب دو جهانى‬ ‫قرا كاء جه سازى درين نشيمن فانى‬
‫حديث عشق رهاكن كه آن ره كزرانست‬ ‫بحال خود نظرى كن يرون يرو سفرى كن‬
‫تو بند كى حذا كن بهر قدر كه توانى‬ ‫زحبس عالم صورت بمرغرار معانى‬
‫زشمس مفخر تبريز جو سعادت عقبى‬
‫كه اوست شمس معارف به ييشكاء معانى‬
(Bu 911« eski bir yazma mecmuadan alındı)
"Ey gönül, bu 2111 Dünya'ya, bu toprak yurda neden bağlanıp kalmışsın? Bu
ağıldan dışarıya çık. Çünkü, sen can aleminin kuşusun. Sen naz aleminin sevgilisisin. Sen
sır perdesi altında oturanlardansın. Bu fânî yerde neden oturuyorsun? Kendi haline bir bak,
suret âlemine hapis olmaktan kurtul. Manalar çimenliğine sefer et. Sen, kutsal âlemin
kuşusun. Uns^yyct dostluk meclisinin nedimisin. Scnbu değersiz yerde kalırsan yazıklar
olur. Bu cihanda hakiki mutluluk, devlet arama, bulamazsın, iki cihanın selametini ona kul
olmaklığından iste. Aşk sözünü bırak. Zira 0, bir geçit yoludur, bir köprüdür. Sen elinden
geldiği kadar Allah’a kulluk et, iyi bir insan ol. Tebriz'in iftihar ettiği Şems’den ukbâ
saadetini iste. Çünkü o, manaların ön safında, marifetler güneşidir."

Ben garib bir kişiyim. 2911102 senin sevdan var

‫ بنكر روز قيامت‬،‫مكن آى دوست مالمت‬ ‫ سر سوداي تو دارم‬،‫ غريبم‬،‫مكن آى دوست‬
‫ در درياى تو دارم‬،‫ همه جوشم‬،‫همه موجم‬ ‫ كه تمناي تو دارم‬،‫يمن خسته نظر كن‬
‫ ندهد راه وبرانذ‬،‫بر در بان تو آيم‬ ‫ خبرآز خويش ندارم‬،‫زتوسرمست وحمارم‬
!‫خبرش نيست كه ينهان جه تماشاى تو دارم‬ ‫سرخود نيز نخارم كه تقاضاى تو دارم‬
‫ نجو شم‬،‫ نكنم فتنه‬،‫ زين يس نخروشم‬،‫هله‬ ‫دل من روشن ومقبل ز جه شذ؟ باتو بكويم‬
‫بدلم حكم كى دارد؛ دل كو ياى تو دارم‬ ‫ دل رخ زيباى تو دارم‬،‫كه درين آيينه‬
(Dîvân-ı Kebîr, cin, 5. 1611)
"Yapma ey dost, ben garib bir kişiyim. Başımda senin sevdan var. Ben dertliye,
yurdundan ayn düşmüş ben garibe. 10‫ ؟‬bir şekilde bak. Ben seni istemekteyim. Başka
isteğim yok. Senin aşkınla mestim, kendimden geçmişim, benim kendimden bile haberim
yok. Hep seni durmadan istemekten ötürü, başımı bile kaşıyamıyorum. Gönlüm, neden
nurlandi? Aydınlandı? Neden İkbâle erdi? Sana söyleyeyim: Bu garib gönlümün aynasında,
senin güzelliğini, eşsizliğini hissediyorum, buluyorum da ondan. Ey dost. Kıyamet
Günü'nü düşün de, beni azarlama, ayıplama. Ben senin aşkmla coşmuşum, dalgalanıyorum,
bütün dalga olmuşum, bütün coşkunluk olmuşum. Çünkü bende senin vahdet denizinin
mübarek incisi bulunmaktadır. Gönül sarayına girip seni görmek istiyorum. Gafletimin
kapıcısı beni İçeri bırakmıyor, beni başından savmak arzusunda amma, 0 bilmiyor ki. ben
 392 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

gizlice gönül penceresinden seni seyretmedeyim, temaşadayım. Bundan sonra artık

coşmayayım, kıyametler koparmayayım. Bende, senin aşkından söz eden gönlün varken,
artık kim benim gönlüme karışır? Hükmeder?"
Güller, Susamlar, Bütün Çiçekler Şenindir
‫ همه عالم بدست تو‬،‫همه سودا يرست تو‬ ‫بقرارتو أو رسدكه بود بى قرارتو‬
‫نفسى بست ومست تو نفسى در خمارتو‬ ‫كه بكلزار تو رسد دل خسته بخار تو‬
‫همه زير و زبر زتوهمكان بى خبر زتو‬ ‫ همه كلشن آزان تو‬،‫كل وسوسن آزان تو‬
‫ جه خوشست انتظار تو‬،‫جه غريبست نظر بتو‬ ‫ طربش آز بهار تو‬،‫تلفش آز خزان تو‬
‫ تن وجان فسرده را‬،‫جه كنم عمر مرده را‬ ‫ز زمين تا بآسمان همه كويان و خامو مشان‬
‫ جومنم در شمارتو‬،‫دوسه روز شمرده را‬ ‫جودل وجان عاشقان بدرون بى قرارتو‬
(Dîvân-ı Kebîr, ٥.٧, s. 2256)
"Senin aşkınla kararsız olan 1191, sana kavuşunca karar bulur, huzura erer. Böylece
ayrılık dikeninle gönlü yaralanan kimse, senin gül bahçene ulaşır da mutlu olur. Şu
Dünya'âa görülen güller, susamlar, bütün çiçekler, bütün gül bahçeleri şenindir, senin
yarattıklarındır. 0 güllerin, çiçeklerin solmaları, ölmeleri senin sonbaharının
haberciliğindendir. Onların topraktan baş kaldırmaları, tekrar hayata kavuşmaları, neşeli
. neşeli oynaşmaları da senin ilkbaharının eseridir. Gerek yeryüzünde, gerekse gökyüzünde
‫ نم‬bulunan canh cansız her varhk, herşey, her zerre âşıkların canlan ve gönülleri gibi, senin
aşkına düşmüşler de kararsız olmuşlardır, içlerinden yanıyorlar, koşuyorlar.
Yarattıklarının hepsi de senin 291112 yaşarlar, sevdâna taparlar. Bütün âlem, senin
kudretli elindedir. Onlar bazan senin düşkünlerin, mestlerin olurlar. Bazan da senin
01012 1000201121. Varlıkların hepsi de, senin sevdana kapılmış, alt üst olmuşlardır. Neşeyi
de, kederi de senden almışlardır. Ne yazık ki, herşeyi sen yarattığın halde, yarattıkların
senden habersizdirler. Yarattığın eserlerde senin sanatım sezmek, hadiselerde takdirini
müşâhede etmek ne tuhaftır? Mukadderata boyun eğerek, şikayet etmeden senin
tecellîlerini beklemek ne hoştur. Seninle beraber olunca, senin sevgine ulaşınca, ölü
ömrü, pörsümüş teni ve donuk cani ne yapayım? Sayılı iki üç günlük ömür ne işe yarar?"
Göklere Çıkan Gizli Merdivenden Cimriler, Kötü Kişiler
Yararlanamaz
‫همه خلقان جو موركان بسوى خرمنت دوار‬ ‫قلم آز عشق بشكند جو نو يسد نشان تو‬
‫همه عالم نوالهء ز عطاهاى خوان تو‬ ‫خر دم راه كم كنذ زفراق كران تو‬
!‫جه دواها كه مى كند بى هر رنج كنج تو‬ ‫ زفراق كران تو‬،‫جوخليل آندرآتشم‬
!‫جه نواها كه مى دهد بمكان ال مكان تو‬ ‫ زعم بى آمان تو‬،‫نه آزانم كه سر كشم‬
‫ طمع دل جمال تو‬،‫طمع تن نوال تو‬ ‫ تو دلم ده كه بى دلم‬،‫بكشا كار مشكلم‬
‫ هوش لل بجان تو‬،‫نظر تن بنان تو‬ ‫مكن آى دوست منزلم بجز آز كلستان تو‬
‫جهت مصلحت بود نه بخيلى و مدخلى‬ ‫ملك و مردم وبرى ملك وشاه ولشكرى‬
‫بسوى بام آسمان بنهان نردبان تو‬ ‫فلك ومهر مشترى خجل آز آستان تو‬
ŞİİRLERİ

‫ دكر آرسار او جمو‬،‫مخش آى دل دكر مكو‬ ‫بآمينان و نيكوان بنمودى تو نردبان‬

‫كه نداىن هنان آنك بداند هنان تو‬ ‫كه روانست كار وأن بسوى آسمان تو‬
(Dîvân-ı Kebîr, ٥.٧, 5.2257)

"Allahîm ben senin büyüklüğünü, üstünlüğünü, güzel sıfatlarım yazınca, kalem

aşkından, hayranlığından yarılır. Senin gibi eşsiz bir varlıktan ayn düştüğüm İçin, aklim
şaşırır, yolunu kaybeder. Ben, Halil Ibrahim gibi aşk ateşine düştüm ve yanıyorum، Fakat
senin ateşinin alevlerinden şikâyetçi değilim. Amansız gammmdan, verdiğin sayısız
dertlerden de baş çekenlerden değilim. Çünkü, seni seviyorum. Allah'ım müşkil işlerimi
kolaylaştır. Sen, bana gönül ver, gönül ihsan et. Çünkü beni gönülsüz yaptın bende gönül
bırakmadın. Ey dost, bana gül bahçesinden başka bir menzil verme. Melek, insan, peri,
padişah, ordular, gökler, Güneş, Müşteri yıldızı hepsi senin sultanlık sarayının eşiğinin
ihtişamından utançtadırlar. Bütün insanlar, yaradığın bütün varlıklar, karıncalar gibi
senin harmanına koşuyorlar, senin nimetlerinden riziklaniyorlar. Sen öyle cömert, öyle
büyük ihsan sahibisin ki, bütün cihan, lütuflanmn sofrasının bir nevâlesi, bir lokmasıdır.
Her derde senin merhamet hazinen ne devalar veriyor. Senin mekansızhk âlemin her
mekana, her yere ne ihsanlarda ne iyiliklerde bulunuyor. Sayılamaz ki...Beden, ten senin
nevalelerinin, rüzgârının peşinde, onlan ummakta, gönül ise senin cemalinin güzelliğinin
sevdasındadır. Ten, gözünü ekmeğine dikmiş, ona bakıyor. Gönül senin mana zevkini, can
zevkini anyor. Göklere çıkmak İçin kullarının önüne koyduğun gizli merdivenden
cimriler, kötü kişiler faydalanamaz. Ancak emin kişilere, iyi kişilere merdivenini
gösterirsin ki, rûhlar kervanı oradan çıkarak senin göklerine doğru yükselsinler. Ey
gönül, sus artık söyleme, artık onun gizli sırlarını araştırma, çünkü sen onun gizli
şeylerini bilemezsin. Amma 0 senin gizli şeylerini bilir."

Hak Âşığı'ntn Kani 662 Yaşı Oldu

‫خيز بيرون آببستان كز ره دور آمدند‬
‫ مركب يران‬،‫خيز كالقادم يزار و رنجه شو‬
‫آز عدم بستند رخت و جانب يحر آمدند‬
‫آنكه آز بحر آمدند آندر هوا تا آسمان‬
‫برج برج آسمان را كشته و بذ رفته آند‬
‫آز هر استاره بضاعت و آمده تا خاكدان‬
‫آب وآتش زآسما نش مى رسد هردم مدد‬
‫جنذ روزى كندرين خاكنذ ايشان ميهمان‬
‫خوانها بر سر نسيم وكاسها بركف صبا‬
‫با طبق يوشى كه يوشيده ست جز آزآهل خوان‬
‫آى ز تو مه ياى كو بان وز تو زهره دف زنان‬
‫ زنان‬،‫ عشق ما بردف‬،‫مى زننداى جان مردان‬
‫صد هزاران زحنم بر سينه ز زخم تير عشق‬
‫ نى كمان‬،‫صدشكار خسته ونى تبر بيدا‬
‫خون عاشق اشك شد وز اشك اوسبتره برست‬
‫سبزها آز عكس روى جون كل توكلستان‬
‫هجرسرد جون ز مستان رآهها را بسته بود‬
‫در زمين محبوس بود أشكو فهاى بوستان‬
‫ آمدند‬، ‫جونك راه آيمن شدآز داديها ران‬
‫ غنجه را دركف سنان‬،‫سبزه را تبغ بر هنه‬
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫مى رسندو هركسى يرسان كه جبست آندر طبق؟ هر كسى كر محرمستى بس طبق بو شيده جبست؟‬
‫قوت جان جون جان نهان و قوت تن بيدا جو نان‬ ‫بازبان جال مى كو يند با بر سند كان‬
(Dîvân,I Kebîr, C.IV, s. 1940)

"Ey Hak ،Işıklarının cani, ey senin aşkınla oynamaya, zühre, def çalmaya
koyulmuş. Sanki sana karşı duyduğumuz sevgiyi oynayarak, çalarak alem yapıyorlar. Aşk
okunun açtığı yaradan nice bağrı yaralı. nice a١ lanmış hasla var. Eakat ortada ne ok
görünüyor, ne de yay. Aşık'm kam göz yaşı olmuş da. göz yaşlarından yeşillikler bitmiş,
yeşilliklere gtil yüzünün aksi vurmuş, her taraf güllük gülistanlık olmuş. Kış gibi soğuk,
ayrılık yollan kesmiş, bağlamıştı. Bu yüzden bağın, bahçenin çiçekleri, yer zindanında
hapsolup kalmışlardı. Baharın adaleti ile yol emin olunca, soğuklar gidip yol açılınca,
yeşillikler, ellerinde yalın kılıçlarla göründü. Gonca da eline mızrağını alıp çıkageldi.
Kalk, dışarı çık, bağa bahçeye gel. Onlar uzak yoldan geldiler. Kalk, binek atin var, ona
bin. Atını kırlara sür, gülistanlara sür. Uzak yoldan gelenler karşılanır. Yeşillikler,
çiçekler yüklerini bağladılar, yokluk aleminden geldiler. Denizlere ulaştılar, denizlerden
göklere yiikseldilei, burc burc bütün gökleri dolaştılar, her yıldızdan bir fayda, bir hüner
ekle ettiler ve nihayet yağmur halinde toprak alemine düştüler. Su ١ »cakhk her an onlara
gökyüzünden yardim etmekledir. Onlar birkaç gün şu yeryüzünde misalir olarak kalacaklar,
sonra geldikleri yere dönüp gideceklerdir. Bu hep böyle gider, böyle sürer. Bu misafirlere
rüzgarlar başlan üstünde sofralar taşırlar, seher yılı da elinde kaselerle gelir, ikramda
bulunurlar. Sofraya oturacaklardan başkalarının görmemesi İçin, bu yemek kaplarının
üstlerinde kapaklar vardır. Can ehlinden, gönül ehlinden başkalarına kapalı olan bu
bakırların içindeki yemekleri herkes merak eder. Bu tabaklarda ne var diye sorarlar.
Soranlara hal dili ile derler ki: Eğer herkes bu sulara mahrem olsaydı, tabağın örtülmesine
ne lüzum varil'.’ Herkes bilirdi ki. can gıdası, can gibi gizildir. Ten gıdası, beden gıdası da

Yücelerden Gelen Yücelere Gitmek ister

‫آى شكو فه تو بطغلى جون شدى بير تمام؟‬ ‫ تامن ترا بشنا ختم‬،‫آي جهان أب وكل‬
» ‫ « رستم ا ز صبا تا من صبا بشنا ختم ؟‬:‫كفت‬ ‫صد هزاران محنت و رنج وبال بشنا ختم‬
‫شاخ باال زان زود زيرا زباال آمدست‬ ‫تو جرا كاءحزأنى نى مقام عيسيسى‬
‫سوى آصل خويش تازم كاحل رابشنا ختم‬ ‫اين جرا كاه حزان را من جرا بشنا ختم؟‬
‫زيرو باال جند كويم ؟ ال مكان آصل منست‬ ‫جون درحنت أز زير خاكى دستها باال كنم‬
‫من نه آز جايم كجارا از كجارا أز كجا بشنا ختم‬ ‫در هواي آنكسى كز وى هوا بشناختم‬
‫ در عدم نا جيزشو‬،‫ در عدم رو‬،‫نى خمش كن‬
‫ز نا جيز ها بشنا ختم‬1 ‫جبزها را بين كه‬
(Dîvân- Kebîr, CillL s. 1585)

"Ev balçıktan yaratılmış Dünya, seni tamdım tanıyalı yiizbinlerce mihnetle,

yiizbinlcrce dertle, bela ile tanıştım. Sen eşeklerin yayıldığı bir otlaksın. Hazreti İsa'nın
konak yeri değilsin. Ben eşeklerin otlağını nasıl oldu da lamdım. Bilmiyorum ki...Bu
ŞİİRLERİ

balçık yurdundan kurtuluş düşüncesini, kurtuluş yolunu gönlüme düşürenin hevasma

uyayayim da, ağaç gibi yer altından baş kaldırarak ellerimi göklere uzatarak kurtulmak İçin
uğraşayım. Çiçeğe dedim ki; Ey çiçek, bu çocukluk yaşında, nasıl oldu da tam olgunlaştın?
Kemâle geldin? Çiçek dedi ki; Seher rüzgarını tamdım, 0 beni uyandırdı da çocukluktan
kurtuldum. Ağacın dah yücelerden gelmiştir de onun İçin hep yükselir, yücelere gitmek
ister. Ben de aslıma doğru yükseleyim. Çünkü ben de aslımı bildim, tamdım. Ben ne diye
bu balçık yurdunda, aşağı yukan deyip duracağım? Benim aslim, benim yerim mekansızdık
âlemidir. Ben herhangi bir yerin ehli değilim, nerden neyi tanımışım, bilmiyorum ki!
Hayır, sus artık, yok ol, yokluğa var da, hiç bir şey olma. Bir bak da gör, ben herşeyi
yoklukda gördüm, tamdım."

Ruh ve Beden

‫دروحشتى بماندكه تن را كمان نبود‬
‫جان رفت جانبى كه بد آنجا كمان نرفت‬
‫يايان فراق بين كه جهان آمد اين جهان‬
‫اندر جهان كى ديذ كسى كزجهان نرفت‬
‫مركت كلو بكير د وتوخيره سر شوى‬
‫كويى رسول نامد وين را بيان نرفت‬
(Dîvân-ı Kebîr, 6.1, s. 454)
‫جان سوى جسم آمدوتن سوى جان نرفت‬
‫ حقيقت كمان نرفت‬،‫وانسوكه تير رفت‬
‫جان جست شدكه تا بيرد زين تن كران‬
‫هم درزمين شد وبر آشمان نرفت‬
‫ كلين‬،‫جان ميزبان تن شد در خانه‬
‫تن خانه دوست بود كه با ميز بان نرفت‬

"Ruh geldi, bedene girdi. Beden ruh tarafına gitmedi. Gerçekten de okun uçup
gittiği yere yay gitmez. Ruh, bedenden uçup gitmek İçin çevikleşti, sıçradı, gitti. Şu
hantal bedense toprağa, yere uzandı, gökyüzüne yükselmedi. Ruh balçıktan yapılmış evde,
bedenin ev sahipliğini yaptı. Fakat beden evi sevdi, eve öyle bir bağlandı kaldı ki, ev
sahibi ile beraber çıkıp gidemedi. Beden, yeryüzünde, öyle yapayalnız kaldı ki, bu hiç
umulmazdı. Halbuki ruh, şüphenin bile gidemediği yere gitti, ulaştı. Dünya, Dünya olalı
herşeyin sonunun ayrılık olduğunu gördü. Şu Dünya'da Diinya'ya gelip dc gitmelcn kişiyi
kim gördü? Bir gün ölüm gelir çatar, boğazını Sikar da şaşırır kailisin. Sanki haberci
gelmedi, sanki ölümün geleceğini sana söylemedi dersin."

Kalkm Ey Âşıklar Göklere Yükselelim

‫زين كوى تعزيت بعروسى سفركنيم‬ ‫ كه سوى آسمان رويم‬،‫خيزيد عاشقان‬

‫زين روى زعفران برخ أر غوان رويم‬
‫آزبيم أوفتادن لرزان جو برك وشاخ‬
‫ بداراال مان رويم‬،‫دلها همى طبند‬
‫آزدرد جاره نيست جو أندرغريبييم‬
‫وزكرد جاره نيست جو در خاكدان رويم‬
‫ديديم اين جهانزا تا آن جهان رويم‬
‫نى نى كه اين دوباع اكرجه خوشست وخوب‬
‫زين هر دو بكذريم و بدان باغبان رويم‬
‫سجده كنان رويم سوى بحر همجو سيل‬
‫بر روى بخر زان بس ما كف زنان رويم‬
396 hazret! MEV ana

‫ر بالست ولى عشق بيشواست‬1‫راهى ير‬ ‫ نقاش بى نشان‬،‫اين نقشها نشانه‬

‫تعلبم مان دهدكه درو برجه سان رويم‬ ‫ينهان زجشم يذهله تا بى نشان رويم‬
‫جان آيينه كنيم بسوداي يو سفى‬
‫بيش جمال يوسف با آر مغان رويم‬
(Dîvân-ı Kebîr, ٥.٦٧, s. 1713)
"Kalkın ey âşıklar, göklere doğru yükselelim. Şu yaşadığımız Dünya'yı, gördük,
anladık bir de gideceğimiz o Düııya'ya varalım. Hayır, hayır şu iki Dünya bahçesi de güzel,
ikisi de hoş, biz bu ikisinden de, hem Dünya bahçesinden, hem de âhiret bahçesinden
vazgeçelim de, bahçıvanı arayalım, bulalım, ona doğru gidelim. Dağlardan koşup gelen sel
gibi secdeler ederek, başımızı taştan 1292 vurarak, denize kadar gidelim. Denize
kavuştuktan sonra da, üstündeki köpükler gibi, el çırpa çırpa koşalım, yürüyelim. Şu
kederlerle dolu âlemden, bu ye's âleminden, düğün dernek âlemine, neşe âlemine sefer
edelim. Yüzleri sarartan bu ıstırâb Dünya'smdan uzaklaşalım da, yüzümüze kan gelsin, can
gelsin. Alçalma, insanlığımızı kaybetme korkusundan yaprak gibi dal gibi titreyerek,
yüreğimiz çarparak âmân yurduna, kurtuluş yurduna varalım. Zaten gurbette biz. dertlerden,
kederlerden kurtulmamıza bir çare yoktur. Toprak yurdunda yola düşmüşüz. Günah
tozlarından silkinip kalkmamız mümkün değil. Şıı Dünya'da gördüğümüz güzellikler,
şekiller, sûretler kendisini gizleyen büyük bir sanatkarın, bir ressamın varlığını isbat
etmektedir. Biz kem gözden gizli, izi belirmeyen ressama varalım, insanlık yolu, hakîkat
yolu belalarla dolu bir yoldur. Fakat yol gösterenimiz aşk olduğu İçin, bizim korkumuz
yok. Çünkü aşk. bu yolda nasıl gideceğimizi bize öğretiyor. Yusuf'un sevdası ile canımızı
Dünya sevgisinden, nefsin isteklerinden temizleyelim. Bir ayna haline getirelim de
Yusufun eşsiz güzelliğine bir armağanla gidelim."

Herşey Sana "Benim Gibi ol" Demektedii

‫دامان ير زكو هر كرد ونشست برسر‬
‫وزرشك تلخ كشته درياكه همجنين كن‬
‫ دراعه جاك كرده‬،‫رخساره يالغًا كرده‬
‫با خار صبركرده كلها كه همجنين كن‬
‫جل سال جشم آدم در عذر داشت ماتم‬
» ‫كغته بكود كانش باباكه « همجنين كن‬
‫خاموش باش وصابر عبرت بكير آخر‬
‫خامش شدست وكربان خارا كه « همجنين كن‬
(Dîvân-ı Kebîr, ٥.٢٧, s. 2041)
‫ « مهجنني كن‬: ‫بروانه شد در آتش كفتا كه‬
‫ىم سوخت وبرمهى زد برجاكه مهجنني كن‬
‫مشع و فتيله بسته با كردن شكسته‬
‫ « مهجنني كن‬: ‫ىم كفت نرم و نرمك باماكه‬
‫موىم كه ىم كدذازد با سوز ىم بسازد‬
‫در تف وتاب داده حود را كه مهجنني كن‬
‫كر سمي و زر قشاىن درسود اين جهاىن‬
‫سودت ندارد آهنا االكه مهجنني كن‬

"Aşk uğrunda pervane ateşe atıldı. Alevler İçinde kanat çırpıyor, yanıp yakılıyordu
da sen de böyle ol diyordu. Yağı konmuş, fitili tutuşturulmuş kandil, kırık boynu ile hem
yanıyor, hem de yavaş yavaş, yumuşak yumuşak, sen de böyle ol diyordu. Mum hem
ŞİİRLERİ 397

yanıyor, hem de ağlıyordu. Kendini ateşe, ıstıraba vermişti. Fakat 862 yaşlarını dökerken
etrafa ışık saçıyordu. Bana da. benim gibi ol, sen de böyle yan yakıl, boyle eri demekte
idi. Bu Dünya'da kazanç elde etmek, yararlanmak İçin, altınlar, gümüşler saçsan, bunlar
sana ne fayda sağlar? Manevî kâr elde etmek istiyorsan benim gibi yanmaya, erimeye bak,
diye mum söyleniyordu. Derya, eteğini incilerle doldurmuş, baş köşeye çekilmiş,
kurulmuş, içindeki incileri belli etmemek İçin kendisini, acı göstermeye kalkışıyor. Bana
gösterişten kaçın, sen de benim gibi ol demek istiyordu. Bahçede bulunan gül, yanağını,
yüzünü tozlardan, kirlerden arındırmış, gömleğini yırtmış, gülüyor. Dikenlerin verdiği
acılara, kederlere sabrediyor. Adetâ ey insan oğlu, sen dc benim gibi ol diyordu. Hazreti
Adem tam kirk yıl, özürler getirdi günahının bağışlanması İçin yas tutup ağladı. Evde
çocuklarına "Siz de babanız gibi olun" diyordu. Sus, sabret, şu dağdaki kayaya bak da ibret
al. 0 bile hiçbir şey söylemiyor, öylece susmakta, fakat ağlamakta. Adetâ 0 da ey insan
oğlu sus, 2812 demek istemekte."

Sen Büyük Bir Âlemsin

‫ همه قال ش و مقامر‬،‫همه خاموش بظاهر‬ ‫توزهر ذره و جودت بشنوناله وزارى‬
‫ همه صياد و شكارى‬،‫ همه حاضر‬،‫همه غايب‬ ‫ بلكه هزارى‬،‫ نه يكى‬،‫تو يكى شهر بزركى‬
‫ « جه بودت؟‬:‫ بتو كو يند‬،‫ ز تو آسرار نبو شند همه آجزاى وجودت‬،‫همه آجزات خمو شند‬
» ‫ كه بيا تا تو جه دارى كه همه كفت و شنودت نه زمهرست و زيارى‬،‫همه روزى بخروشند‬
‫ كه درو باع نهانست‬،‫مثل نفس خزانست‬ ‫ كه دروما هى بى حد‬،‫توى درياى مخلد‬
‫ جو رسد جان بهارى‬،‫ز دون باغ بخندد‬ ‫ سر انكار جه خارى؟‬،‫زسر جهل مكن رد‬
. ‫تو برين شمع جه كردى؟ جو آزان شهد بخوردى‬
‫ نه ز نارى‬.‫تو جو يروانه جه ;زى؟ كه ز وئرى‬
(Dîvân-ı 10017 ٥.٧1, 5. 2821)

"Sen bedenini her zerresinden bir feryad duy, bir inilti İşit. Çünkü sen, büyük bir
şehirsin, hem de bir şehir değil, belki binlerce şehirsin. Senin bedeninde cüzlerin,
hücrelerin hepsi susarlar amma, senin gizli şeylerini görüyorlar ve çalışmalarını senden
gizlemiyorlar. Onlar bütün gün, gel bakalım senin neyin ٧٨٣ diye coşup, köpürüyorlar.
Sen, ölümsüz, uçsuz, bucaksız bir deryasın. 0 deryada sayısız bahk var. Bilgisizlik
yüzünden sende bulunan değerleri, meziyetleri reddetme. Nc diye inkar başını kaşıyor
duruyorsun? Evet görünüşte senin bedeninde bulunan hücreler susmada amma, onların
hepsi de gizli gizli İşler yapıyorlar. Kalleşçesine varlığınla kumar oynuyorlar, hepsi ‫ن ل‬
hem görünüyor, hem gizli hapisde birbirini yemekle meşgûl. Birbirlerinin hem avı hem
avcısı. Bedeninin bütün zerreleri, sana sesleniyorlar, diyorlar ki: "Sana ne oldu? Bütün
İşittiğin, söylediğin sözler, boş sözler. 0 sözlerde sevgiden, dostluktan hiç
bahsedilmiyor. Varlığın sonbahar gibidir. Fakat 0 sonbaharın İçinde bir ilkbahar gizlidir,
içindeki ilkbahar canlamncâ, gönül bahçesi İçden içe güler, durur. Sense ezelde mana
balından yediğin halde ne diye şu fânî Dünya mumunun etrafında pervane gibi dönüp
durursun? Nc diye kanatlarım yakarsın? Bilmiyor musun9 Sen kendin nurdansın. Hak
nurundansm, sen nârdan, Şeytan'ın yaratıldığı ateşten değilsin".
398 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Hem Bedene Can Verirsin Hem de Bedenden Gizlenirsin

‫ ازه سمن بنهان شدى‬،‫آى تو جان صد كلستأن‬

‫ جون زمن ينهان شدى؟‬،‫اى تو جان جان جانم‬
‫ يس برآ محجوب جيست؟‬،‫آز تست روشن‬.‫جون فلك‬
‫جونك تن از تست زنده جون زتن بنهان شدى؟‬
‫ وزجمال حسن خويش‬،‫آزكمال غيرت حق‬
‫ جنين آز مردو زن بنهان شدى؟‬،‫آى شه مردان‬
‫ جه عجب؟‬،‫كر زما ينهان شوى و ازهر دو عالم‬
‫آى مه بيخويشتن كز خويشتن بنهان شدى‬
‫ آى آشكار جانها‬،‫آنجنان ينهان شدى‬
‫تاز بس ينهانى آزبنهان شدن ينهان شدى‬
‫شمس تبريزى! بجاهى رفته ء جون يوسفى‬
‫آى تو آب زندكى جون آز رسن ينهان شدى‬
(Dîvân-ı Kebîr, ٥.٧1, 5. 2795)

"Ey yüzlerce gül bahçesinin cani, yâscmine kendini göstermedin, ondan gizlendin
fakat ey benim canimin caninin cam olan sevgili, sen nasıl oldu da benden gizlendin?
Gökler seninle aydınlandığı, seninle nurlandığı halde, sen niçin kendini gizlersin,
göstermezsin? Şu bedeni canlandıran, yaşatan sensin. Peki ne diye can verdiğin bedenden
de gizlenirsin? Hakk'm izzetinin kemâlinden ve kendi güzelliğinin üstünlüğünden ötürü
mü? Kendi güzelliğini, kendinden mi kıskanıyorsun da ey padişahlar pâdişâhı, boylece
erkeklerden de, kadınlardan da gizleniyorsun. Ey kendinden geçen, kendinden bile
gizlenen eşsiz, benzeri olmayan, ey bizden de gizlenen, iki Dünya'dan da gizlenen.
Şaşılmaz, ey canlara gönüllere apaçık görünen 2212 varlık, öyle bir gizlendin, şu fânî
gözlerimize öyle bir görünmez oldun ki. bu aşırı gizlenişle, sen gizlilikten bile gizli
kaldın. Ey Tebrîzli Şems; sen, Hazreti Yusuf gibi bir kuyuya düşmüş, kendini gizlemişsin.
Ey 20-1 hayat, ey bizi ölümsüzlüğe kavuşturacak bengi su, seni elde etmek İçin kuyuya
sarkıtacağımız ipden bile gizlendin. Seni nasıl bulabileceğiz?"

Bizim Sevdamız Bir Başka Sevdadır

‫ نيست بى سودا سرى جمله سوداها يرين فن عاقبت حسرت خورند‬،‫درجهان كر باز جويى‬
‫زانك صد بر دارد اين ونيست آنهارا يرى‬ ‫ نادرى‬،‫ليك اين سودا غريب آمد بعالم‬
‫بيش باغش باغ عالم نقش كرما به ست وبس‬
‫ نى درو شاخ ترى‬،‫ بقايى‬،‫نى ذرو ميوه‬
(Dîvân- Kebîr, CiVI. 5. 2784)
ŞİİRLERİ 399

"Bütün Dünya'yı arayıp tarasan sevdasiz bir baş bulamazsın. Fakat bu bizim
sevdamız başka türlü bir sevdadır. Bu sevda 22 ‫ ت‬١٧ görülmemiştir, bunun eşi benzeri
yoktur. Bu öyle bir sevda ki, bütün sevdalar, bu sevdanın hasretini çekerler. Çünkü bunun
insani yüceltecek, mana alemine götürecek yüzlerce kolu kanadı vardır. Halbuki öteki
sevdaların bir tek kanadı bile yoktur, öteki âlemin bağına, bagçesinc karşı, şu Dünya
bahçesinin güzelliği, hamamlardaki nakışlara benzer. Şu fânî Dünyânın meyvelerinin de
ebediliği yok. Dallar da her zaman taze, her zaman yaş değil".

Allah'ım, Sen Hem Mekandan Münezzehsin

Hem de Her Yerde Hâzır ve Nazırsın

‫ هم همه جاى حاظرى‬،‫هم تو منز هى زجا‬
‫آيت بى جكونهكى در تو و در معاينه‬
‫آزسوى تو موحدى از سوى من مشبهى‬
‫جانب تو مواصله جانب من مباينه‬
(Dîvân-ı Kebir, . ٧ ., 5. 2289)
‫ هر آيينه‬،‫دايم بيش خود نهى آينه را‬
‫ذتها نجزا قتجه تبي دي‬
‫در دل جان و در نظره هست وجاى نه‬

"Allah'ım yaradığın her varhk, herşey, her zerre senin sanatım, yaratma gücünü,
kuvvetini, kudretini gösteren bir ayna. Sanki daima önüne bir ayna koymadasın. Bu bir
gerçek ki, eşsizsin, benzerin yok, aynada kendinden başka sana bir 6‫ ؟‬de yoktur. Allah'ım
aynalara, yaradığın eserlere, aksettirdiğin güzelliğine, nasıl erişebilirim'? Gönülde, canda,
gözde görecek güç var amma, mekandan münezzeh olduğun İçin görülecek yer yok. Ne
şaşılacak şeydir ki, sen hem mekandan münezzehsin, hem de her yerde hâzır ve nâzırsın.
Kcmiyyetsiz, keyfiyetsiz oluşunun delîli, hem yalnız sende, hem de her yerde apaçık
görülmektedir. Allah’ım sana karşı muvahhidim, vahdet ehlindenim, seni bir bilmedeyim,
kendime göre ise, mübarek isim ve sıfatlarının tecellîsi ile, kesrete düşmüşüm, çokluğa
kapılmışım. Bana senin tarafından gelen lütuflar, ihsanlar var. Sana kavuşma, buluşma
var. Benim yönümden ayrılık var. Senden ayn düşme var".

Sararmış, Solmuş Yüzümü Gör de Bana Hiçbir Şey Söyleme

‫جهرهء زرد مرا بين ومرا هيج مكو‬

‫ بهر خدا هيج مكو‬،‫درد بى حد بنكر‬
‫ جشم جو جيحون بنكر‬،‫دل بر خون بنكر‬
‫ جون وجرا هيج مكو‬،‫هر جه وبينى بكذر‬
‫دى خيال توبيامد يدر خانهء دل‬
» ‫ هبج مكو‬.‫ دربكشا‬،‫«بيا‬: ‫در بزد كفت‬
‫دست حود را يكزيدم كه فغان آز غم تو‬
‫ هيج مكو‬،‫ دست مخا‬،‫ « من آن توم‬:‫كفت‬
400 HAZRET MEVLANA

» ‫ كرد جهان جند كشى؟‬،‫ « اين جان مرا‬:‫كفتم‬

‫ « آز هيج نكويم تو روا مى دارى؟‬:‫كفتم‬
» ‫ هيج مكو؟‬،‫آتشى كردى وكويى كه در آ‬
‫ « در آ تابينى‬: ‫همجو كل خنده زد و كفت‬
»‫ هيج مكو‬،‫همه آتش سمن و برك و كيا‬
:‫همه آتش كل كويا شد وبا ما مى كفت‬
» ‫« جز زلطف وكرم دلبرما هيج مكو‬
(Dîvân-ı Kebîr, c .V, s. 2217)

"Sararmış, sormuş yüzümü gör de bana hiçbir şey söyleme. Sayışız dertlerimi
seyret de, Allah aşkına olsun hiçbir şey söyleme. Kanlarla dolmuş gönlüme bak. İrmağa
dönmüş göz yaşlarımı seyret. Ne görsen geç hepsinden, neymiş, nasılmış diye birşey
sorma. Dün gece hayalin gönül evinin kapışına geldi de, kapıyı çaldı, gel dedi, kapıyı aç,
fakat hiçbirşey söyleme. Senin verdiğin istirabdan. gamından feryad. diye elimi ısırdım.
"Ben artik seninim, elini ısırma, hiçbir şey söyleme" dedi. "Sana bağlanan şu cani, ne
zamana kadar, Dünya'nın etrafında döndürüp duracaksın?" diye sordum. "Hiç ses çıkarma,
nereye çekersem tez gel" dedi. "Sussam hiçbirşey söylemesem, gönlün buna razi'olur mu?"
dedim. Bir 2165 yaktın, yandırdın, alevlendirdin sonra da gir İçine birşey söyleme
diyorsun. Benim bu sözlerime karşı, sevgili gül gibi güldü de, gir ateşe dedi. Gir de 0 ateş
İçinde yâseminler, yapraklar, çayır, çimenler gör ve hiçbir şey söyleme. Aşk ateşi baştan
başa söz söyleyen gül oldu. ‫ انان‬yapraklan ateşten dil kesildi de: "Bizi yaratan sevgilinin
lütfundan, ihsanından, güzellikten başka bir söz söyleme" dedi".

Ben Benzeri Olmayan Bir Mana Ay'ının Kuluyum

‫ غير قمر هيج مكو‬،‫من غالم قمرم‬

‫ببش من جز سخن شمع و شكر هبج مكو‬
‫ جزسخن كنج مكو‬،‫سخن رنج مكو‬
‫ هيج مكو‬،‫ورآزين بى حبرى رنج مبر‬
:‫ عشق مرا ديد و بكفت‬،‫دوش ديوانه شدم‬
» ‫ هيج مكو‬،‫ جامه مدر‬،‫ نعره مزن‬،‫« آمدم‬
» ‫ من آز جيز ديكر مى تر سم‬،‫ « آى عشق‬: ‫كفتم‬
» ‫ ديكر هيج مكو‬،‫ « آن جيز دكر نيست‬:‫كفت‬
‫من بكوش تو سخنهاى نهان خواهم كفت‬
» ‫ جز كه بسر هيج مكو‬،‫سربجنبان كه بلى‬
ŞİİRLERİ__________________________ ‫ع‬

‫ جان صفتى درره دل بيدا شذ‬،‫قمرى‬

‫ هيج مكو‬،‫در ره دل جه لطيفست سفر‬
» ‫كه نه آندازهء تست اين بكذر هيج مكو‬
‫ جه مهست اين دل اشارت مى كرد‬،‫ « آى دل‬:‫كفتم‬
‫كفتم اين روى فرشته ست عجب يا بشرست‬
» ‫ هيج مكو‬،‫ « اين غيرفرشته ست وبشر‬:‫كفت‬
» ‫ « اين جيست بكو؟ زير و ز بر خواهم شد‬:‫كفتم‬
‫ زروزبر هيج مكو‬،‫ مى باش جنين‬:‫كفت‬
‫ بر نقش و خيال‬،‫آى نشسته تو درين خانه‬
» ‫ هيج مكو‬،‫ رخت ببر‬،‫خبز آزين خانه برو‬
» ‫ « آى دل بدرى كن نه كه اين وصف خداست؟‬:‫كفتم‬
» ‫ ولى جان يدر هيج مكو‬،‫ « اين هست‬:‫كفت‬
(Dîvân-ı Kebîr, c .V, No: 2219)

"Ben benzeri olmayan bir mana ay'mın kuluyum, kolesiyim. Bana yalnız Ay'dan
bahset, onun nûrundan söz aç, onun tatlılıklarım anlat, ondan başka birşeyden söz etme.
Dünya zahmetlerinden, sıkıntılarından bahsetme, gizli defineden başka hiçbir şeyden söz
açma. Eğer gizli defineden haberin yoksa, kendini yorma, zahmet etme, bize başka birşey
söyleme. Dün perişan bir halde idim. Âdetâ deli dîvâne oldum. Aşk beni gördü ‫ل‬dedi ki:
"Feryad etme, elbiseni yırtma, hiçbir şeye aldırma, İşte ben geldim". Ona ey aşk dedim,
ben başka birşeyden korkuyorum. 0 başka şey yok dedi. Ondan hiç söz açma. Ben senin
kulağına gizli şeyler söyleyeceğim, aşkımdan bahsedeceğim'.’ Sen yalmz peki, evet diye
başını salla, başka hiçbir şey söyleme. Aşk yolunda, gönül yolunda, can huylu İlâhî nurlar
saçan biri Ay beliriverdi. Gönül yolunda sefere çıkmak, yol almak nc dc güzel, nc dc hoş.
sakin bundan hiç söz. etme. "Ey gönül dedim, bu aşk yolunda beliriveren Ay ne biçim bir
Ay? Gönül bu senin anlayacağın değil. Bunu geç, bundan hiç bahsetme diye bana İşaret
etti". Bu gönül yolunda beliren Ay yüzlü güzeller güzeli, melek midir9 Yoksa insan mıdır'.’
diye sordum. Bu dedi, melekten de başka birşey, insandan da başka, sen bundan hiç söz
etme, birşey sorma. Bu nedir dedim, söyle. Bunu görünce kendimden gcçdim. alt üst oldum.
Sen alt üst ol. Kendinden 06. fakat ondan hiç söz açma, nc olduğunu sorma dedi. Ey şu
hayallerle, insani oyalayan güzel nakışlar, şekillerle dopdolu olan Dünya evinde oturup
kalan kişi, kalk, şu evden çık. Pilini pırtını topla al götür, bu hususta hiçbir söz söyleme.
Ey gönül dedim, gel bana babalık et ‫ ن ل‬söyle, sevmek Allah'ın huyu değil mi? Evet ‫النال‬.
Böyle amma, ey babasının cani bu hususta da sen birşey söyleme".

Ey Gönül, Çeşit Çeşit Perdelerden Çık, Sıyrıl

‫حيات خويش دران لقمه كرجه يندارى‬ ‫ كه بشد ديده ءترا يرده‬،‫زلقمه‬
‫ضمير را سبلست آن و ديده را يرده‬ ‫برده‬ ‫ كه ضايع كنى سرا‬،‫مخور توبيش‬
4Q2 ٠ HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

‫جولقمه را ببريدى حيال بيش آيد‬ ‫ « جرا نكنم‬:‫ مكو‬،‫جرا مكن تو در ينجا‬
‫خيالهاست شده بردرصفا برده‬ ‫كه جشم جان را كشتست اين جرا برده‬
‫خيال طبغ بروى خيال روح آيد‬ ‫طلسم تن كه زهر زهر شهد بنمبودست‬
! ‫زعقل نعره بر آيذ كه جان فزا برده‬ ‫ برده‬،‫عروس برده نمودست مر ترا‬
‫ جدا شوآزين بردهاي كوناكون‬،‫دال‬
‫ كه تا نكند مر ترا جدا برده‬،‫هال‬
(Dîvân-ı Kebîr, ٥.٧, 5. 2414)
"Gözüne perde kesilen lokmadan çok yeme, yoksa gideceğin yere gidemezsin, onu
kaybedersin. Yaşamam 0 lokmaya bağlı sanırsın amma, aslında çok yediğin lokma, can
gözüne kil. baş gözüne perde kesilir. Şu Dünya çayırlığında pek fazla yayılıp, gezme,
neden gezmiyecekmişim de deme. Bu fazla dolaşmalar da can gözüne perdedir. Beden
tılsımı her zehiri bal gibi, şeker gibi gösteriyor. 0 kendini perde arkasında gizleyen bir
gelindir, aslında senin gerçeği görmene bir perde olmuştur. Fazla lokmadan elini çekersen,
daha fazla hayaller belirir, gelir daha fazla hayallere dalarsın. Fakat hayallerden bazıları
safa kapışına perde olur. Aslında tabiattan gelen hayal, rûh hayalinin yüzünü örter. 0
zaman akil bu "Cana canlar katan bir perdedir" diye haykırır. Ey gönül, sen çeşit çeşit,
renk renk olan perdelerden çık, sıyrıl, aklını başına al da perdeler seni gerçek dosttan
ayırmasın".

Aşkı İnkâr Edene tnkisâr

‫جنذروزى جهت تجربه بيمارش كن‬ ‫ يكى يارجفا كارش ده‬،‫آى خدا ونذ‬
‫باطيبى دغلى بيشه سروكارش ده‬ ‫دلبرى عشوه ده سركش خون خوارش ده‬
‫ببرش سوى بيابان وكن و را تشنه‬ ‫تابداندكه شب ما بجه سان مى كذرد‬
‫غم عشقش ده و عشقش ده و بسيارش ده يك سقايى حجرى سينه سبكبارش ده‬
‫كمرهش كن كه ره راست ندا ندسوى شهر‬
‫يس قال وزكو بيهده رفتارش ده‬
(Dîvân-ı Kebîr, .٧, 3. 2377)

"Allah'ım, ona, cefaci bir sevgili ver, onu İşveli, serkeş, merhametsiz bir güzele
düşür. Düşür de biz âşıkların gecelerinin nasıl geçtiğini bilsin, anlasın, ona aşk gamı ver.
aşk ver, hem de çok çok aşk ver. Birkaç gün İçin onu hasta et de. hastalık ne İmiş, denesin,
sonra onu düzenci bir hekime düşür. Onu çöllere sür, susuzluktan dudakları, dili kurusun.
Sonra onu taş yürekli bir sâkiye sataştır. Yolunu kaybettir, şehre varan yollardan uzaklarda
kalsın. Sonra onu boşuna yürüyen, eğri bir kılavuza rastlat".
ŞİİRLERİ

Biz Dönüp Efendimize Gidenlerdeniz

‫يفسد ان جاغ الى مأكل‬ ‫نحن الى سيدنا را جعون‬

‫نحن الى نظرته جايعون‬ ‫طيبة النفس به طايعون‬
‫سوف تالقيه بميعاده‬ ‫سيدنا يصبح يتباعنا‬
‫تحسب انا ابدأ ضايعون؟‬ ‫آنفسنا نحن له بايعون‬
(Dîvân-ı Kebîr, c■V, s. 2129)

"Biz dönüp yine efendimize, yaratanımıza gidenlerdeniz, hem de tertemiz bir özle.
Çünkü biz ona isyan edenlerden değiliz, emirlerine boyun eğenlerdeniz. Efendimiz ne diye
bizi 5201 almaya kalkışır? Zâten biz kendimizi ona satmışız. Acıkan kişi, fazla yerse mide
fesadına uğrar. Fakat biz onun bakışlarına acıkmışız. Sen ölüp gidince, toprak altına
itilince, ebediyyen zâyi olur gideriz sanırsın. Halbuki bizler, vade verildiği yerde onunla
tekrar buluşacağız".

Ne Yüzle Senden Başkasından Söz Açayım

‫جو استاره وجهان شد محو خورشيد‬
!‫ اين جهان كويم؟ زهى رو‬،‫فسانه‬
‫آزآن جان كه روان شدسوى جانان‬
!‫بر هربى روان كويم زهى رو‬
‫حديثى را كه جان هم نيست محرم‬
!‫من آز راه دهان كويم؟ زهى رو‬
‫جو شاهنشاه صذ جان و جهانى‬
!‫من آز جان و جهان كويم؟ زهى رو‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. V, s. 2183)
!‫ببيشت نام جان كويم؛ زهى رو‬
!‫حديث كلستان كويم؟ زهى رو‬
‫تو اينجا حاضروشرمم بناشد‬
! ‫كه آز حسن بتان كويم؟ زهى رو‬
‫جوشاه بى نشان عالم بيا راست‬
!‫من آز شكل و نشان كويم؟ زهى رو‬
‫ببيش اين جنين داناى آسرار‬
!‫كثرى در دل نهان كويم؟ زهى رو‬

"Senin huzuru da tutayım da canin adını anayım; doğru olur mu? Senin karşında
tutayım da gül bahçesinin sözünü edeyim; ne yüzle? Sen burada hâzır ve nâzır iken,
güzellerin güzelliklerinden söz açayım; doğru olur mu? Sözlerimden utanmaz mıyım9
Nişanı, izi belirmeyen padişah, Dünya'yı güzel eserlerle süsledi. Ben 0 güzellikler İçinde
şekilden, izden bahsedeyim; doğru mu? Mekânsızhk nuru bütün kâinâtı kapladı. Ben
tutayım da yerden yurttan bahsedeyim, yakışır 110117 Sonsuz sırlara âşinâ eşsiz bir pâdişâhın
huzurunda, gönlümden eğri büğrü sözler söyleyeyim, fikirler yürüteyim, ne
yüzle...Güneş’in nuru İçinde, Dünya yıldızlar gibi görünmez oldu. Ben tutayım da bir hiç
olan, görünmez olan şu Dünya maşalını söyleyip durayım. Bu sözler yersiz olmaz 110117
Sevgiliye doğru uçup giden cani, her cansıza yaşıyor gibi görünen ölmüş kişilere
anlatayım; doğru olur mu? Canin bile mahrem olmadığı bir sözü dille, ağızla söylemeye
kalkışayım. Ne yüzle. Bu olur mu? Allah'ım sen yüzlerce canin, yüzlerce cihanın
 HAZRET, MEVLÂNA

padişahlar pâdişâhısın. Ben tutayım candan laf edeyim, cihandan 362 açayım; yersiz
sözlerimden ötürü beni affet".

Bu Tecellilere, Bu 12201 Cilvelere Karşı Ne Yapılır?

‫جه حريصى كه مرابى خوروبى خواب كنى ؟‬

‫رقشى روى ومرا ووى برا جكنى؟‬
‫آب را در دهنم تلختر آز زهر كنى؟‬
:‫ در غم خود آب كنى‬،‫زهره ام زا ببرى‬
‫م قطع كنى‬1 ‫سوي حج رانى و در باديه‬
‫أشترو رخت مرا قسمت آعراب كنى؟‬
‫كه ببخشى ثمرو زرع مرا خشك كنى‬
‫كه ببا رانش همى سحرهءسيالب كنى‬
،‫ مست نه‬،‫با آدب با شم كويى كه يرو‬
‫ تو قصهءآداب كنى‬،‫بى آدب كردنم‬
»‫« جو رهبان كشتى‬: ‫كه عزلت تو بكويى كه‬
‫كه صحبت تو مرا دشمن أصحاب كنى‬
» ‫ «سبب سنت ما ست‬:‫در توكل تو بكويى كه‬
‫در تسبب تو نكوهيدن آسباب كنى‬
‫باز دهى صد جندان‬،‫همه را نفى كنى‬
‫دى دهى وببهارش همه ايجاب كنى‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. VI, s. 2883)

"Ne de hırsın var; beni yemeksiz, uykusuz bırakırsın, istediklerimizi vermezsin,

benden yüz çevirirsin ki mihraba yöneleyim de, el açıp sana yalvarayım. Bazan suyu
ağzımda zehirden acı bir hale getirirsin, korkunç hadiseler karşıma çıkarır, ödümü
koparırsın. Bazan da derdinle beni eritir, su edersin. Benim Hacca gitmemi istersen, 0
takdirle beni çöllere sürersin. Sonra önüme eşkıyaları düşürür, yolumu keser, devemi de,
varımı, yoğumu da Arablara pay edersin. Bazan kuraklık verir, meyvalarımı, ekinlerimi
kurutursun, bazan da yağmur yağdırır hepsini de sellere verir, siler süpürürsün. Edebli,
terbiyeli bir hal takınsam, "Yürü sen rind değilsin, mest değilsin, edebli olmak sana
benlik vermiş" dersin. Nefse uyup edebsizlik etsem, bu defa da tutarsın bana edebe,
terbiyeye âid hikayeler anlatmaya koyulursun. Uzlet düşünsem, inzivaya cekilsem,
"Rahibe benzedin, müslümanhkta rahiplik yoktur" dersin, insanlarla ülfet etsem, sohbet
etmeye koyulsam, dilimin sürçmesi ile beni dostlara düşman edersin. Tevekkül ■yoluna
düşsem, yalmz sana güvensem, sebeblere Sirt çevirsem, "Sebcblerc tutunmak, yolumuzdur"
dersin. Sebeblere yapışsam, sebebleri elimden kaçırmaya başlar, "Onlarda İş yok" demeğe
ŞİİRLERİ

kalkarsın. Hikmetinden sual olunmaz, herşeyi yok edersin, sonra tutar, yok ettiklerinin
yüzlerce fazlasını verirsin. Kış mevsimlerini yollar, ardından ilkbaharları getirirsin,
yeryüzünü yeşertirsin, kurumuş topraklara can verirsin".

Ey Ruh Âleminden Gelen Garib Bu Diyarda Ne Haldesin?

‫ تو درين ديار جونى؟‬،‫هله آى غريب نادر‬

‫ تو درين خمار جونى؟‬،‫هله آي نديم دولت‬
‫ تو جكونه مى كذارى؟‬،‫ شهريارى‬،‫ز فراق‬
‫ بميان خار جونى؟‬،‫هله آى كل سعادت‬
» ‫ « درآتشيم بى تو‬:‫بتوآفتاب كو يذكه‬

‫ « توآى بهار جونى‬: ‫بتو باغ و راغ كو يذ كه‬

‫ ز جه بند صورتستى؛‬،‫جوتوى حيات جانها‬
‫ بى قرارجونى؟‬،‫ هله‬،‫جو توى قراودلها‬
‫ توى سور هر دو عالم‬،‫توى جان هر عروسى‬
‫ كه تو سوكوار جونى؟‬،‫خردم بماند خيره‬
‫نه تو يوسفى بعالم؟ بشنويكى سوالم‬
‫ تو باختيار جونى ؟‬،‫كه ميان جاه و زندان‬
‫ تو جرا كبود بوشى؟‬،‫هله آسمان عزت‬
‫ تو درين دوار جونى؟‬،‫هله آفتاب رفعت‬

‫ زبالي كند مى دو‬،‫بدرت ز جنتست آمد‬

‫ تو هريسه خوار جونى؟‬،‫جو هواي جنتستت‬
(Dîvân-ı Kebîr, Terciler, No: 40)

"Ey rûh âleminden gelen nâdir garib, bu diyarda nasılsın? Ne haldesin'? Ey değerli
varhk, ey Hak devletinin nedimi; ezeli mahmurlukla nicesin? Padişahlar padişahından ayn
düştüğün İçin çok kederlisin, Bu aynhk açılarına nasıl katlanıyorsun? Zamanım nasıl
geçiriyorsun? Ey mutluluk, ey manevi saadet gülü, seni hırpalayan, yaralayan Dünya
dikenleri arasında ne yapıyorsun? Sen öyle üstün bir varlıksın ki, Dünya’ya hayat veren
Güneş bile sana: "Sensiz İçime ateş düşmüştür, yanıyorum" diye seslenmede. Bağlar,
bahçeler, çiçeklerle dolu çayırlarda, herşeyi sende bulmakta ve ey bahar nasılsın
demedeler. Bütün canların hayati sensin, böyle olduğu halde, neden şekle, maddeye
bağlanıp kalmışsın? Gönüllerin karan, huzuru seninle olduğu halde, sen neden böyle
kararsızsın? Her düğünün, derneğin cani sensin. iki Dünya'nın da düğünü, derneği sensin.
böyle olduğu halde, kendin neden yaslisin, matemler içindesin? Aklim şaşıp kalıyor. Sen
Dünya'nın Yusufu değil misin? Sana bir sorum var: Sen kendi isteğinle niye kendini
kuyuya atıyorsun? Neden kendini zindana sokuyorsun? Ey yücelik göğü, neden maviler
406 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

giyinmişsin‘? Ey mana Güneşi nûrlar saçan bu dönüşünle nicesin? Baban iki buğday
dânesinin belasından ötürü Cennet'den çıktı, geldi. Sen Cennet havasım taşıdığın halde
neden herîse hille yersin?"

Ev Dumanlarla Dolmuştu, Bir Pencere Açtılar da Duman Çıktı

Gitti

‫بهريكى خيال كرفته عروسيى‬ ‫زين دودناك خانه كشادند روزنى‬

‫بهريكى خيال بيوشيده جوشنى‬ ‫ آندر آمد خورشيد روشنى‬،‫شد دود و‬

‫آن سور و تعزيت همه بادست اين نفس‬
‫نى رقص ماند آزان ونه زين نيز شيونى‬
‫ رخ خود همى درند‬،‫ناخن همى زنند و‬
‫شذ خواب ونيست بر رخشان زخم ناخنى‬
‫كو آنك بود باما جون شير و أنكين؟‬
‫ففد يض‬ ‫إفت قنن مدد‬
‫ خالص شو آز فكر و آز خيال‬،‫بيدار شو‬
‫ مارا دهل زنى‬،‫ فرست خفته‬،‫يارب‬
‫خفته هزار غم خو رد آز بهر هيج جيز‬

‫كو آنك بود باما جون آب و رو غنى ؟‬ ‫ يا حوف ره زنى‬،‫ كرك بيند‬،‫در خواب‬
‫اكنون حعايق آمد و حواب وخيال رفت‬ ‫در خواب جان بيند صدتيغ و صد سنان‬
‫ نه ما ماند ونى منى‬،‫آرام و مأمنيست‬ ‫ نبينذ زان جمله سو زنى‬،‫بيدار شذ‬

‫ نه آسيرست ونى عوان‬،‫نى بيرونى جوان‬ ‫ «جه غمهاى بيهده‬: ‫كويند مر دكان كه‬

‫ نه موم ونه آهنى‬،‫نى نرم و سخت ماند‬ ‫خورديم و عمررفت بوسواس هرفنى‬

‫يك رنكيست ويك صغتى ويكانكى‬

(Dîvân-ı Kebîr, Terciler, No: 43)‫أ‬

"Şu dumanlarla dolmuş evde, bir penecere açtılar da, duman çıktı, gitti. Eve
Güneş'in nuru doldu. 0 ev nedir? Neyin sembolüdür? Ev gönül evidir, İçeri dolan duman da,
üzüntülerimizi, kederlerimizi göstermektedir. Aslında boş düşüncelerimiz, endişelerimiz;
bizim manevî zevkimizin, rûhânî neşemizin boynunu kırmaktadır. Ey Hak yoluna düşen
kişi, aklını başına al, gaflet uykusundan uyan da, düşünceden de kurtul, hayalden de. Ya
Rabbi, şu bizim uykuya dalanlarımıza bir davulcu gönder. Uykuya dalan kişi, bir hiç İçin
binlerce gam yer, kederlere kapılır. Rüyasında ya kurt görür, ya da yolunu kesen eşkıya,
insan rüyasında yüzbinlerce kılıç, yüzbinlerce mızrak görür, fakat uyanınca kılıçlar,
mızraklar şöyle dursun, bakar ki, bir İğne bile yok. ölüp gidenler Dtinya'ya gözleri
kapanıp da, manen öteki âlemi görmeye başlayınca derler ki: Boş yere, ne olmayacak
gamlar yemişiz, üzülüp durmuşuz, ömrümüz çeşidi vesveselerle geçti. Bir hayal İçin
düğünler yapmışız, evler kurmuşuz. Yine hayal İçinde zırhlar giyinmişiz savaşa girmişiz.
0 düğün de, 0 savaşda, 0 yas da hep boş şeylermiş. Bütün bunlar bu nefsin İşleri İmiş.
Bugün ne ondan bir oyun kaldı, ne bundan bir ağıt, bir feryad. Dünya aleminde başlarına
gelenlerden ötürü, yüzlerine vururlar, yüzlerini yırtarlar, dövünür dururlar. Fakat gaflet
uykusu sona erince, görürler ki yüzlerinde bir tırmık beresi bile yok. Nerede o. bizimle
ŞİİRLERİ

sütle bal gibi kaynaşan, nerede o, bizimle su ile yağ gibi bir türlü uzlaşamayan? Simdi
gerçekler belirdi, uyku da geçti, hayal de. Şimdi huzur var, rahat var. Emniyyet, istirahat
var. Ne bizlik kaldı, ne benlik. Şimdi ne ihtiyar var, ne genç, ne esir var, ne de eşkıya
(haydudlar) ne yumuşak var, ne sert kaldı. Artık ne mum var, ne demir. Bir renklilik, bir
sıfata bürünmüş birlik, vahdet var. Bedenden uçup gitmiş, bedenden kurtulmuş bir can var".

Dünya'da Herkes, Bir Leyla'ya Mecnun Olmuştur

‫عارفان را شمع وشاهذ نيست آز بيرون خويش‬

‫ باده شان هم خون خويش‬،‫خون أنكورى نخورده‬
‫هركسى آندر جهان مجنون ليلئى شدنذ‬

‫كرتو فرعون منى آز مصرتن بيرون كنى‬

‫در درون حالى ببينى موسى و ها زون خويش‬
‫باده غمكينان خورنذ ومازمى خوش دل تريم‬

‫ آفيون خوش‬، ‫رو بمحبو سان غم ده ساقيا‬

‫خون ما برغم حرام وخون غم برما حالل‬
‫هر غمى كوكردما كرديذ شد در خون خويش‬

‫من نيم موقوف نفخ صور همجون مردكان‬

‫هرزمانم عشق جانى مى دهذ زافسون خويش‬
(Dîvân-ı Kebîr, ٥.٤٧, s. 1247)

"Âriflerin sevgilileri de, manevî aydınlıkları da gönüllerinin dışında değildir.

Onlar üzüm suyundan yapılmış şarabı içmezler. Onlar mana şarabını kendi damarlarında
dolaşan kanda bulurlar. Dünyada herkes, bir Leyla'ya Mecnun olmuştur. Ariflerin her an,
Leyla'ları da kendileri. Mecnunlan da. Sen eğer benlik Firavn'mı be’den mısnndan, beden
şehrinden dışarı atabilirsen, gönül evinde, Musa'm da görürsün, Harunuunu da. Şarabı,
gamlılar kederliler İçer. Bizim gönlümüz ise, insana neşe veren şarapdan da daha neşeli,
daha hoş. Ey sâkî, sen git de 0 sarhoşluk veren nesneyi, gam mahbuslarma sun. Bizim
kanimiz, gama haramdır. Yani gam bize diş geçiremez, kanımızı dökemez. Fakat gamın
kanint dökmek, bize helaldir. Biz, aşkımızla gamı yok ederiz. Bu sebebledir ki,
çevremizde dönüp dolaşan gam, bize birşey yapamaz da, kendi kanma girer. Ben ölüler
gibi dirilip kalkmak İçin, sûrun üfürülmesini beklemiyorum. Aşk bana her an üfürüp yeni
bir can bağtşlamakdadır".

Kendini Başkası Sanma, Kendini Bırakıp da Gitme

‫آنكه جون سايه زخشص توجدانيست ممن‬ ‫ مروازبرخويش‬،‫من توم تومىن آى دوست‬
‫ خود خنجر خويش‬،‫مكش آى دوست تو برسايه‬ ‫خويش را غري ميناكر و مران آز در خويش‬
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫ملك دل آز دو دلئى تو مخبط كشتست‬ ‫سايهارا همه ينهان كن وفانى در نور‬

‫ با مكش از منبر خويش‬،‫برسر تخت ير آ‬ ‫بركشا طلعت خور شيد رخ آنور خويش‬
)‫ جنين كفت بتمثيل (على‬،‫عقل تا جست‬ ‫أى در ختى كه بهرسوت هزاران سايه ست‬
‫تاج را كو هر نوبخش تو أزكو هر خويش‬ ‫زكوهر خويش‬1 ‫سايهارا بنواز و مبر‬
(Dîvân-ı Kebîr, Clin, s. 1254)

"Ey dost ben senim, sen de, bensin. Kendini bırakıp da kendinden gitme. Kendini
başkası sanarak, kapma geleni, kapıdan kovma. Gölge gibi senden hiç ayrılmayan birisi
varsa o da benim. Dostum, kendi hançerini, kendi gönlüne çekme. Ey mana ağacı, her
tarafa binlerce gölgen serilmiş. Gölgelerini okşa, aslından onlan ayırma. İlâhî nurunda
gölgelerin hepsini gizle, onlan yok et. Parlak Güneş'e benzeyen yüzünü aç, göster. Gönül
(ilkesi, senin iki gönüllülüğün yüzünden perişan olmuş. 1 tahtına, kendi minberinden
ayak çekme. "Akil tacdir" Hazreti Ali temsîl yolu ile böyle buyurmuştur. Sen de kendi
incin ile, kendi özünle, taca bir başka güzellik ver, yeni bir parlaklık bağışla”.

Gönül'ün Hali Padişaha Gizli Değildir

‫بلبل آنرا بستايذكه زبانش آموخت‬
‫كل أزو جامه دراند كه بر آفروخت خدش‬
‫آفتاب آز بى آن سجده كه هرشام كند‬
‫جه زيان كرد آز آن شاه كه جان شد جسدش‬
‫همه شب سجده كنان مى رود و وقت سحر‬
‫روش بخشدكه بميرد مه جرخ آز حسدش‬
‫هركه امروز كند شهوت خود را در كور‬
‫هر يكى حور شود مونس كورو لحدش‬
(Dîvân-ı /001/ C.1II, s. 1 253)
‫برملك نيست نهان حال دل ونيك وبدش‬
‫نفس اكر سربكشد كوش كشان مى كشدش‬
! ‫دل ز دردش جه خوشيها و طربها دارد‬
‫تو مكبر آن كرم و آن دهش بى عددش‬
‫برد سود دوجهان وانج نيايد بزبان‬
‫كاروانى كه غم عشق خداراءزدش‬
‫سوسن استايش او كرد كزو يافت زبان‬
‫سرو آزادى أو كرد كه بخشيد قدش‬

"Gönül'ün hali, iyiliği, kötülüğü padişaha gizli değildir. Nefs, baş kaldırır, isyan
ederse, kulağını tutar da onu sürüye sürüye çeker. Gönül onun derdinden ne zevklere
dalmıştır, ne hoşluklar elde etmiştir. Onun keremini, onun sayısız lütuflarını, bağışlarını
hiç sayıp, dökmeye kalkma. Allah aşkının gamı, hangi kervanın yolunu vurursa. 0 kervan
iki Dünya'nın da kârını öylesine elde etmiştir ki, dile gelmez, sözle anlatılmaz. Susam
Çiçeği onun lütfundan dillendi, dile geldi dc onu övmeğe, onun ihsanlarım anlatmaya
başladı. Selvi azatlığı, boy göstermeyi ondan elde etti. Çünkü, ona boyu bosu 0 bağışladı.
Bülbül, durmadan hep onu över durur. Çünkü, bülbüle dili 0 öğretti. Gül de o yaratıcının
yüzünden, onun âşıkı olduğu İçin elbisesini yutar, zaten gülün yanağını da. 0 parlattı. Ona
0 giizel rengi 0 verdi. Güneş, her akşam ona secde eder. Bu secde yüzünden. () padişahtan ne
ziyan görür'.’ Ziyan görmek şöyle dursun, onun maddi varlığı, bu secde, bu batış yüzünden
can bulur. Ertesi gün yine Dünya'ya nurlar saçmaya başlar. Güneş her akşam secdeler ederek
gider, fakat seher vaktinde Allah ona öyle güzel, öyle latîf bir yüz bağışlar ki. gökyüzü
ŞİİRLERİ

hasedinden ölür. Kim, azgınlık etmez de bugün nefsanî duygusunu, şehvet arzusunu mezara
gömerse, 0 duygu, mezarında ona bir hûri olur. 0 karanlık muhitte ona 65, dost kesilir".

Akil Geldi Ey Âşık Gizlen

‫ خود را ببوش‬،‫ عاشقا‬،‫عقل آمد‬

‫ آز عقل و هوش‬،‫ أى واي ما‬،‫واي ما‬
‫ آى جشم و عقل‬،‫يابرو آزجمع ما‬
‫ياشوم آز ننك تو بى جشم و كوش‬
‫ ز اتش ما دور شو‬،‫توجو آبى‬
‫كر نمى خواهى كه خردت بشكند‬
‫مرده شو باموج و با دريا مكوش‬
‫كر بكويى عاشقم هست امتحان‬
‫سرمييج و رطل مردان را بنوش‬
‫مى خروشم ليكن آز مستئ عشق‬
‫همجو جنكم بى خبر من آز خروش‬
‫شمس تبريزى ! مرا كردى خراب‬
‫ هم مى فروش‬،‫ هم تومى‬،‫هم تو ساقى‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. Ill, s. 1259)

"Akil geldi, ey âşık gizlen, aklidan fikirden vay bize, eyvah bize. Ey kusur gören
göz, ey düşünen 11. bizim topluluğumuzdan çık, git yahut da utancımdan yaptıklarım
görmemem 1 111 gözsüz, söylediklerini işitmemek İçin sağır olayım. Ey akil, sen suya
benziyorsun, ateşimizden uzak dur. Yahut da bizim aramıza karış, kazanımıza gir. bizimle
beraber kayna, bizimle beraber köpür, coş. Aklinin seni kırıp dökmesini, perişan
etmesini istemiyorsan, akil deryasında ölü gibi ol. Onun dalgalan ile uğraşma. Eğer sen,
"ben âşığım" dersen, bil ki, senin İçin birçok imtihanlar vardır. Başını eğme, âşıkların
kadehinden İç. Benim coşkunluğum, aşk mesti oldugumdandır. Çcnk gibi coşup
köpürüyorsam da, benim bu halden haberim bile yok. Ey Tebrizli Şems, beni harap ettin,
sen hem sâkîsin, hem şarapsın, hem de 9212 satan".

Sen Aşkı Kimseye Sorma, Aşka Sor

‫ اى بسر‬،‫عقل بند ره روانست‬

‫ آى يسر‬،‫ ره عيانست‬،‫بند بشكن‬
 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNA

‫عقل بند ودل فريب وجان حجاب‬

‫ آى يسر‬،‫راه آزين هر سه نهانست‬
‫جون ز عقل وجان و دل بر خاستى‬
‫ آى يسر‬،‫اين يقين هم دركما نست‬
‫مرد كوآز خود نرفت أو مرد نيست‬
‫ آى بسر‬،‫عشق بى دردى فسانست‬
‫ آى بسر‬،‫عشق كار بهلوانست‬
‫ آز عشق يرس‬،‫عشق را آز كس ميرس‬
‫ آى بسر‬،‫عشق أبر در فشانست‬
‫ترجمانئى منش محتاج نيست‬
‫ آي بسر‬،‫عشق خودرا ترجمانست‬
‫كر روى بر آسمان هفتمين‬
‫ آى يسر‬،‫ نيكو نرد بانست‬،‫عشق‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. Ill, s. 1097)

"Akil, aşk yoluna düşenlerin yolunu keser. Ey oğul, yol apaçık görünüyor. Akil
bağını çöz. kopar. Aslında akil bağdır. Duygu insani yanıltan bir his. hayvani rûh da.
gerçeği bizden gizleyen bir perdedir. Hakikatin, gerçek aşkın yolu, bu üçünden de gizlidir
ey oğul. Aklidan, duygudan, hayvâni rûhun etkisinden kurtulunca, gerçek inanca erersin,
bu da senden umulur, ey oğul. Kendinden, kendi benliğinden geçmeyen bir âşık, âşık
değildir. Ey oğul, şunu iyi bil ki: Derdsiz aşk, bir masaldır. Aşk istirabdan, derdden korkan
nazil, nazenin kişilerin harcı değildir. Ey oğul, aşk, nefsine hâkim olan yiğitlerin,
pehlivanların İşidir. Sen, aşkı kimseye sorma, ancak aşka sor. Ey oğul, aşk inciler
yağdıran bir buluttur. Aslında aşkın benim tercümanlığıma, anlatmama ihtiyacı yoktur. Ey
oğul, aşk kendi kendinin tercümanıdır. Yedinci kat göğün üstüne çıkmak istiyorsan, aşk,
senin İçin çok güzel bir merdivendir, ey oğul..."

Mana Zevki ve 52251 Meclisine Varalım

‫ببرس عيش جه باشد؟ برون شدن زين عيش‬
‫كه عيش صورت جون خلقه ايست بر درعيش‬
‫عيش صورتهاست‬ ‫درون يرده زآرواح‬
‫ز عكس ايشان اين يرده شد مصور عيش‬
‫ نه بغم‬،‫و جود جون زر خود را بعيش ده‬
‫كه خاك بر سر آن زركه نيست در خورعيش‬
‫سرى برآركه تامارويم بر سرعيش‬
‫دمى جو جان مجرد رويم در بر عيش‬
‫زمرك خويش شنيدم بيام عيش أبد‬
‫زهى خدا كه كند مرك را ييمبر عيش‬
‫بنام عيش بريدند ناف هستى ما‬
‫بروز عيد بزاديم ما زمادر عيش‬
ŞİİRLERİ-41

‫بكويمت كه جرا خاك حور و ولدان زاد‬
‫كه داد بوى بهشتش ؛ نسيم عنبر عيش‬
‫بكويمت كه جرا باد حرف حرف شدست‬
‫كه تا ورق ورق آيى سبك زدفتر عيش‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. Ill, 5. 1284)
‫بكويمت كه جرا جرخ مى زند كردون‬
‫كيش بجرخ در آورد ؟ تاب آختر عيش‬
‫بكويمت جرا بحر موج در موجست‬
‫كيش برقص در آورد ؟ نور كو هر عيش‬

"Kalk, mana zevki ve safasi meclisine varalım. Bir an İçin olsun, bedensiz can gibi
zevk ve safanm kucağına kavuşalım. Ben, kendi ölümümden, ebedî zevke, 00001 omre
ulaşacağımı haber aidim. 0 ne kudretli, 0 ne büyük yaratıcıdır ki, ölümü, ebedî ömür
peygamberi yapmış da, onunla bizlere sonsuz hayati müjdeliyor. Biz fânî varlıklar değiliz,
bizim varlığımızın göbeğini, sonsuz yaşayış adıyla kesdiler. Biz manevî zevk vc safa
anasından bayram günü doğduk. Mana zevk ve safasi nedir'? Diye sen bize sor. insanların
peşinde koştukları, onu tutmak İçin herşeyi göze aldıkları maddî ve cismânî zevkler, bu
şekle bürünmüş zevk ve safa, gerçek safanm ve zevkin kapısının dış halkasıdır. Mana
zevkini terketmenin ne büyük bir kayıp olduğunu hesap et. Şu Dünya zevkleri dediğimiz
şeyler, gerçek zevklerin, manevî safalann canlarının perdeye vurmuş gölgeleri gibidir.
Birer hayal olan zevk ve safa perdesindeki şekiller 0 yüzden görünmededirler. Altm gibi
çok değerli olan varlığını, şu manevî zevk ve safaya ver. Gama, kedere verme. Zevke ve
safaya lâyık olmayan altının, toprak başına. Gökyüzü, neden dönüp duruyor? Nedenini
sana söyleyeyim: "Onu, zevk ve safa yıldızının parıltısı döndürmektedir". Deniz neden
dalgalanıyor? Neden köpürüp duruyor? Neden hırçınlaşıyor? Sebebini sana söyleyeyim:
"Onu, zevk ve safa incisinin parıltısı oynatıyor, coşturuyor"? Toprak şu yeryüzü, neden
huriler, gilmanlar doğurdu? Sana söyleyeyim: Ona zevk ve safa anberinden, kopup gelen
rüzgar, Cennet kokulan verdi de ondan. Rüzgar neden, ese ese gelip geçer. Sana
söyleyeyim: Zevk vc safa defterine yaprak yaprak, çabucak gelmeni ister de ondan".

Ey Gönül, Sende Hakk'm Güzelliği Var

‫نهايتيست كه خوبى آز آن كذر نكنذ‬ ‫ آى دل‬،‫زخود شدم زجمال برأز صفا‬

‫ آى دل‬،‫كذشت حسن تو آز حد و منتها‬ ‫ آى دل‬،‫كه زهى خوبئى خدا‬ ‫بكفتمش‬
‫ آى دل‬،‫برى و ديو بيش تو آز حد ومنتها‬ ‫غالم تست هزار آفتاب وجشم و جراع‬
‫ آي دل‬،‫ملك سجود كنذ و آختر و سما‬ ‫ آى دل‬،‫زير تو تو ظاللست جانها‬
‫بحكم تست همه كنجهاى لم يزلى‬
‫ آى دل؟‬،‫جه كنجها كه ندارى تودر فنا‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. Ill, 5. 1359)

"O tertemiz yüzünüzün güzelliğinden ötürü kendimden geçtim. Ey gönül, dedim ki:
ne de güzelsin Allah İçin. Ey gönül, sende Hakk'm güzelliği var. Binlerce Güneş, binlerce
göz, binlerce çerağ sana kul olmuştur. Ey gönül, canlar senin ışığından meydana gelen
gölgelerdir. Güzelliğin de bir sonu vardır. 0 sonun ötesine geçilemez, bu kadar. Fakat
senin güzelliğin, sonu da aştı, haddi de yoktur. Ey gönül, sen ne üstün varlıksın ki. cinler,
periler bile sana hizmet etmek şerefine ermek istiyorlar. Melek de, yıldızlar da, gökyüzü de
412 _‫————^ب‬
HAZRETİ MEVLÂNÂ
٠٠،١‫س‬١٠‫د‬٠٠ ٠٠٠٢■
‫نتتت‬

sana secde ediyorlar. Allah'ın sonsuz hâzineleri, sende, senin emrinde, yokluk âleminde.
Hangi hazine var ki, senin olmasın?"

Herkes Kendi Cinsiyle Uzlaşmış, Kendi Cinsiyle Kaynaşmıştır

‫ آى نكار‬،‫هركس بجنس خويش در آميخت‬

‫هركس باليق كهر خود كرفت يار‬
‫مارا جولطف روى توبى خويشتن مدار‬
‫جون جنسس همدكر بكرفتند جنس جنس‬
‫هر جنس جنس كوهر خود كرد اختيار‬
‫باغيرجنس اكر بنشينذ بود نفاق‬
‫مانندآب وروغن ومانندقيرو قار‬
‫تاجون بجنس خويش رواد آز اختالف جنس‬
‫زين سوى تشنه تر شده باشد بدان كنار‬
‫هرك ازتو مى كريزد باديكرى خوشست‬
‫وانك از تو مى رمد بكسى دارد أو قرار‬
‫وانكو ترش نشست ببيش تو همجو ابر‬
‫خندان دلست بيش دكر كس جونوبهار‬
‫باجنس همجو سوسن و با غبر جنس كنك‬
‫باجنس خويش جون كل و باغير جنس خار‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. 111, 5.1116)

"Ey 2212 dost, ey 69512 sevgili, herkes kendi cinsiyle uzlaşmış, kendi cinsiyle
kaynaşmıştır. Herkes kendi tabiatına lâyık, kendi rûhuna uygun birisini dost edinmiştir.
Madem lütfün, sevgin bizi, bizden aidi, kendimizden geçirdi. Lütfunu bizden esirgeme,
sensiz bırakma bizi. Cins cins herkes, herşey kendi cinsiyle kaynaşır, herkes, herşey
kendi cinsinden birisini, bir şeyi seçer. Bu yüzdendir ki, birisi cinsinden olmayanla, düşüp
kalkarsa, 0 münafık sayılır. Bu hal su ile yağın, katranla karin beraber bulunuşuna benzer.
En bahtsız kişi, cinsinden olmayandan ayrılıp, kendi cinsine kavuşuncaya kadar,
bulunduğu yerde susadıkça susar, susuzluğu arttıkça artar. Kim senden kaçar da,
başkasından hoşlanırsa, kim senden ürker, seni bırakır başkasıyla karar kılarsa. 0
aslından, kendi cinsinden ayn düşdüğü İçin, sevdiğini sandığının yanında suratım
ekşiterek, bulut gibi somurtkan oturur. Kendi cinsinden olanın yanında ise, ilkbahar gibi
gönlü açılır, neşelenir, o. kendi cinsiyle beraber olunca Susam Çiçeği gibi dil kesilir,
cinsinden başkasının yanında dilsiz kalır. Kendi cinsiyle bir arada bulununca ‫ اناى‬gibi
açılır, güzel kokular saçar, cinsinden başkasına ise diken olur?"
ŞİİRLERİ

Bu Gidişle Menzile Nasıl Varırsın?

‫بى عنايتهاى آن در ياى لطف‬ ‫باجنين رففتن بمنزل كى سى؟‬

‫آز جنين موجى بساحل كى رسى ؟‬
‫بي براق عشق وسعى جبرئيل‬
‫جون محمد در منازل كى رسى؟‬
‫بى يناهان رابناه خوذ كنى‬
‫در يناه شاه مقبل كى رسى؟‬
(0911/4/2-1 Kebir, 6. ٧1, 5. 2894)
‫باجنين خصلت بحاصل كى سى‬
‫ كشادى نيستت‬،‫جونك آندر سر‬
‫در كشاد سر مشكل كى رسى؟‬
‫همجو آبى آندرين كل ماندهء‬
‫بس بياك آز آب و آز كل كى رسى؟‬

gidişle menzile, varacağın ye 11‫ ؛‬varacaksın? Bu tenbellikle, bu huyla

dilediğine ulaşabileceksin? Bu sırrı çözmek, bu sırra mahrem olmak
olmamış, müşkil sırrı açmayı nasıl başaracaksın? Su gibi şu çamur İçinde hapsolup kaldın,
bedeninin asil olan bu balçıktan ne vakit tertemiz, arınmış olarak çıkıp kurtulacaksın'.’ 0
lütuf ve ihsan denizinin yardımı olmadıkça, bu kirlilik, bu günah dalgasından nasıl
kurtulup mutluluk sahiline varacaksın? Aşk Bıırakı, Cebr il(a.s)in gayreti, kılavuzluğu
olmadıkça Hazreti Muhammed (s.a.v) Efendimiz gibi, nasıl olur da 0 en yüksek makama
yükselebilirsin? Sen tutuyor, 1211 varlıklara güveniyorsun, sığınacağı olmayanlara
sığınıyorsun. Devlet ve ikbal sahibi padişahlar padişahına nasıl sığınacaksın?"

Devesini Kaybeden Kurd

‫شنيدم كاشترى كم شد زكردى در بيابانى‬

‫بسى أشتر بجست آز هر سوى كرد ء بيابانى‬
‫ آز غم بخفت آندركنارره‬،‫جوأشتر را نديذ‬
‫دلش آز حسرت أشتر ميان صذبريشانى‬
‫در آخر جون در آمد شب بجست آز خواب ودل بر غم‬
‫بر آمد كوى مه تابان زروى جرخ جوكانى‬
‫بنور مه بديد أشتر ميان راه استاده‬
‫زشادى آمدش كريه بسان ايرنيسانى‬
‫ « جون دهم شرحت؟‬:‫رخ آندر ماء روشن كرد وكفتا‬
» ‫كه هم خوبى و نيكويى و هم زيبا وتايانى‬
‫منزل بر افروزازكرم نورى‬ ‫ درين‬،‫خدا وندا‬
‫كه تا كم كردهء خودرا بيابد عقل انسانى‬
'Dîvân-ı Kebîr, ٥. V, 5. 2544)
 HAZRETİ MEVLÂNÂ
414 ٠^^——— ٠ ■٠ ‫=====؛‬ ‫ضنتن‬

"Bir ovada, Kürd'ün birisinin devesini kaybettiğini duydum. Kürd, ovanın her
yerinde devesini aradı. Deveyi bulamayınca gönlü, devenin hasreti ile dolu, düşüncesi
darmadağın, perişan ve gamlı bir halde yolun kenarında yatt! uyudu. Sonunda gece geldi,
ortalığı kapladı, her tarafı karanlıklara bogdu. Kurd gece yarısı, gönlü gamla dolu bir halde
uykudan uyandı, bir de ne görsün? Yusyuvarlak parlak bir Ay gökyüzünde panl parıl
parlamakta, etrafa nûrlar saçmakta. Ay ışığı ile etrafına bakınca Kürd devesinin biraz
otede, yolda durduğunu gördü. Sevincinden nisan yağmuru gibi gözyaşları dökmeye
başladı. Yüzünü nurlar saçan Ay'a doğru çevirdi de: Ben seni nasıl anlatayım? Senin
vâsıflarını nasıl dile getireyim? dedi. Sen hem güzelsin, hem iyisin, hem hoşsun,
alımlısın, hem de nurlar saçmadasın. Allah'ım, şuracıkta, şu Dünya'da kerem et de, ndrunu
artır. Artır da insanin akil başına gelsin, nefsine uyup kaybettiği insanlığını tekrar
bulsun".

Gönülün Ne Olduğunu Ancak Gönül Sahipleri Bilir

‫زعقل خود سفر كردم سوى دل‬
‫نديدم هيج خالى زو مكانى‬
‫ميان عارف و معروف اين دل‬
‫همى كردد يسان ترجمانى‬
‫خدا وندان دل داننذ دل جيست‬
‫جه داند قدردل هر بى روانى‬
‫زدركاء خدا يايى دل و بس‬
‫نيابى آز فالنى وفالنى‬
‫جز آزجبار‬
‫شهيد هرنشان وبى نشانى‬
(Dîvân-ı Kebîr, 6. ٧1, 5.2722)
‫بكوى دل فرو رفتم ز مانى‬
‫همى جستم زحال دل نشانى‬
‫كه تاجو نست آخوال دل من‬
‫كه آز وى در فغان ديدم جهانى‬
‫زكفتار حكيمان باز جستم‬
‫بهر وادى و شهري داستانى‬
‫همه آز دست دل فرياد كردند‬
‫فتادم زين حديث آندر كمانى‬
‫نيابى دل‬

"Gönlü gereği gibi anlamak İçin bir zaman, gönül mahallesine girdim, orada
kaldım. Boylece gönlün halinden bir iz, bir nişan aramaya koyuldum. Bakayım
"Gönlümün halleri nedir? Nasıldır?" diye düşündüm. Gördüm ki, yalnız ben değil, bütün
Dünya ondan şikâyetçi, onun yüzünden feryada düşmüş. Her ovada, her şehirde rastladığım
bilginlerden, akıllı kişilerden gönüle dâir ne düşündüklerini, ne destanlar söylediklerini
sordum. Hepsi de gönlün elinden yakındı, yaka silkti, hepsi de feryada geldi. Bu hal bana
dokundu. Gönül konusu üzerinde bir şüpheye, bir zanna düştüm. Sonunda, bu konu
üzerinde, aklin bir işe yaramadığını anladım da aklimi bıraktım. Gönüle doğru sefere
çıktım, yola düştüm, fakat onun bulunmadığı, hiçbir yer de görmedim. Aslında şu gönül,
ârif ile marûfun yani, bilen ile bilinen arasında tercümanlık edip durmada. Gönülün ne
olduğunu ancak gönül sahipleri bilir. Ruhsuz kişi, gönlün değerini ne bilsin? Sen gönülü
ancak Allah kapışında, İlâhî dergahta bulabilirsin. Gönül filan da, fişmanda bulunmaz.
Âlemde kırık gönülleri onaran, eksiklikleri tamamlayan, dilediğini zorla yaptırmaya gücü
yeten, her izi olanı, her izi bulunmayanı gereği gibi gören Allah'tan başkasında gönlü
bulamazsın. Çünkü Allah, gönlü ev edinmiştir".
ŞİİRLERİ

Nerdesiniz, Ey Gök Kapısını

Açmasını Bilenler

‫كجاييد آى در مخزن كشاده؛‬ ‫جكابيد آى هشيدان خداىي؟‬

‫كحاسئ‘ اى تواى بى توايى؟‬ ‫بال جويان دشت كربالىي‬
‫دران بحريد كين عالم كف أوست‬ ‫جكاييدى سبك روحان عاشق؟‬
‫زمانى بيش داريد آشنايى‬ ‫برنده تر زمرغان هواىي‬
‫كف درياست صورتهاى عالم‬ ‫ى هشان آمساىن؟‬1 ‫جكاييد‬
‫ أكر آهل صفايى‬،‫زكف بكذر‬ ‫بدانسته فلك را در كشاىي‬
‫دلم كف كرد كين نقش سخن شد‬ ‫جكا يبذ آى در زندا ن شكسته؛‬
‫بهل نقش و بدل رو كز زمايى‬
‫بداده وامدا ران را رهاىي‬
‫برآ آي شمس تيريزي زمشرق‬
‫كه آصل آصل آصل هر ضيايى‬
(0921/271-1 Kebîr, 6.٧1, 5. 2707)

"Ey aşk Kerbelasi çölünün belâsını candan arayanlar, ey Allah yolunda şehid olan
2212 varlıklar, neredesiniz? Ey tez canh âşıklar, ey havadaki kuşlardan da daha hızlı
uçanlar, neredesiniz? Ey gökyüzünün padişahları, ey gök kapılarım açmasını bilenler,
neredesiniz? Geliniz de bize gök yüzünün kapılarım açınız, bizi ötelere gönderiniz. Ey
benlik zindanının kapısını kıranlar, ey nefsin esaretine düşmüş, rahmânî duygulan
uyandıranlar, hapisden kurtaranlar, neredesiniz? Ey gizli hâzinenin, gönül hâzinesinin
kapusunu açanlar! Ey mânâ yoksullarının van yoğu olanlar neredesiniz? "Ey neredesiniz,
neredesiniz?" diye sorduklarım, aradıklarım. Siz öyle bir denizdesiniz ki, şu âlem 0 denizin
köpükleridir. Zâten sizin çok önceden adınızla aşinalığınız vardı. Siz 0 denizde yüzmeyi
çok önceden bilirdiniz. Şu İçinde yaşadığımız Dünya'da görülen şekiller, suretler 0 vahdet
denizinin köpükleridir. Eğer senin aklin ve aşkın varsa, eğer sen temiz kişilerdensen, şu
köpüklerle uğraşma, onlarla 100580 olma, onlan geç. Eğer sen bizden isen, eğer sen de
Hakk'ı arıyorsan, şekli, sureti bırak, gönüle doğru yürü, gönüle gel. Ey Tebrîzli Şems,
doğudan doğ, çık görün, çünkü her ışığın, aslinin aslinin, asil sensin".

Mirac Edenler, Bahar Mevsiminde Bahçelerde

Gönüllere Merdivenler Kurmuşlardır

‫تاغنجه بركشايذ باسرو سر سوسن‬ ‫بادبهار بيان آيذ ترانه كويان‬

‫الله بشارد آرد مربيدو أرغوان را‬
‫تاسر هرنهالى أز قعر برسر آيذ‬
‫معراجيان نهاده در باغ نر دبان را‬
‫مرغان و عندليبان بر شاخها نشسته‬
‫جون برخزينه باشد ادرار باسبان را‬
‫خندان كند جهان را خيزان كند خزان‬
‫هردم زباغ بويى آيد جوبيك سويى‬
‫يعنى كه الصال زن امروز دوستان را‬
‫در سر خود روان شد بستان وبا تو كويد‬
» ‫« درسر خود روان شو تاجان رسذ روان را‬
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫اين برك جون زبانها وين ميوها جودلها‬

‫دلها جو رو نمايد قيمت دهد زبان را‬
(Dîvân-ı 660027 c. I, S. 196)

"403 koşa şarkılar söyleyerek gelen bahar rüzgârı, Dünya'yı güldürür, körpe otlan
ayağa kaldırır, ötelerden gelen bir haberci gibi, her an bağdan latif bir koku duyulur. Haydi
dostlar uyanın diye sesler gelir. Bahçe İçten içe kendi sırrını, kendinde bulunan gizli
kuvveti sürükler, yürür, gider. Yol alır da sana der ki: "Ey insan, sen de, İçden içe yol al,
sen de sende gizli bulunanı bul, ona doğru yol al da canina can gelsin. Bahar rüzgârının
okşaması ile, gonca uyanır, açılır ve selviye Musa'nın sırrını söyler. Lale de boş durmaz,
söğüt ağacı ile erguvana güzel günlerin müjdesini verir. Hem fidanın sırrı, toprağın
içinden başkaldınr, yücelir, boy atar. Mirac edenler, manen Hakk'ı bulanlar: Duygulu ve
İmanlı kişiler yerlerde sürüklenmesinler, göklere çıksınlar diye bahçelere merdivenler
kurmuşlardır. Kuşlar ve bülbüller dallara konmuşlar, bekçilik ederler. Bahçeye kimlerin
gelip gittiğini gözetlerler. Çünkü bu bekçilerin maaşları Allahîn hâzinesinden
verilmektedir. Şu ağaçların yapraklan dillere, dallarda sallanıp duran meyveleri de,
gönüllere benzerler. Gönüller yüz gösterince diller çözülür, sözler değerlenir".

Onun Aşk Nağmelerinden

Yeryüzü Coşmuş Köpürmüştü

‫من جوموسى در زمان آتش شوق و لقا‬

‫ حبذالى حبذا‬،‫سوى كوه طور رفتم‬
‫ جان يرورى‬،‫ديدم آنجا يادشاهى خسروى‬
‫ بس لطيف وخوش لقا‬،‫ جان فزايى‬،‫دلربايى‬
‫كوءطورو دشت وصحرا آزفروغ نورأو‬
‫جون بهشت جاودانى كشته آز فر و ضيا‬
‫آز نواي عشق أو آنجا زمين درجوش بود‬
‫وز هواي وصل أو در جرخ دايم شد سما‬
‫در فنا جون بنكريد آن شاه شاهان يك نظر‬
‫ياى همت را فنا بنهاد بر فرق بقا‬
‫ الطان با خور شيد فضل‬،‫جمع كشته سايه‬
‫جمع آضداد آز كمال عشق أو كشته روا‬
‫ هستبشان يكى صذكشته بود‬،‫ليلذ اندن مخو‬
‫ز وراى آنجها جاتفشة‬1 :‫تابدبي‬
‫ذرها آندر هوايش آز وفا و آز صفا‬
(Dîvân- Kebîr, c. I, s. 131)
ŞİİRLERİ

"Onunla manen buluşmanın özlemi ateşi ile yandığım zaman, ben de Hazreti Musa
gibi- Tur Dağına gittim. Ne mutlu bana, ne mutlu! Orada eşi benzeri olmayan bir padişah,
bir sultanlar sultani, ruhları besleyen pek latîl, cana canlar katan bir güzeller guzeli
gördüm. Tur Dağı da, çöl de, sahra da onun yüzünün nuru ile panl, panl parlamada idi. Onun
güzelliği her tarafı ebedî Cennet'e çevirmişti. Onun aşk nağmesinden, yer yüzü coşmuş,
köpürmüştü. Gök de ona kavuşma sevdasına kapılmış dönüp duruyordu. Akil almaz
yaratma gücüne sahip olan 0 padişahlar pâdişâhı, yokluğa şöyle bir baktı da "kün" ol
emrini verdi de, yokluk canlandı, varlığa kavuştu. Lütuf ve ihsan gölgeleri, üstünlük
Güneşi ile birleşince, bütün birbirine zıt olan unsurlar, bir araya geldiler, birbirleri ile
barıştılar. Boylece aşkının olgunluğu, merhameti birbirine düşman olan Zitlann dost
olarak birbirleriyle birleşmelerini sağladı. Fakat o, yarattıklarının varlıkları yok olunca
da, bir danesi yüz dane oldu. Orada var olan bana yok göründü, yok olan da var. Cana
benzeyen Dünya'nın ötesinde, onun sevdasına kapılmış, vefâlı varlıkları gördüm, hepsi de
tertemizdi, hepsi de safa İçinde idiler".

Nerede olursan ol, 0, Her Yerde Hâzır ve Nâzırdır

‫ آز دل سالمت مى كنم‬،‫آى بامن و ينها جودل‬

‫ هرجاروم قصد مقامت مى كنم‬،‫توكعبهء‬

‫ آز دور درما ناظرى‬،‫هرجاكه هستى حاضرى‬

‫شب خانه روشن مى شود جون ياد نامت مى كنم‬
!‫كر غايبى هر دم جرا آسيب بردل مى زنى؟‬
‫ورحاضرى بس من جرا درسينه دامت مى كنم‬
‫ ليك آز دلم آندر دل تو رو زنيست‬،‫دورى بتن‬
‫زان روزن دزديده من جون مه ييامت مى كنم‬
‫ آز دورتوبرما فرستى نورتو‬،‫آى آفتاب‬
‫ جانرا غالمت مى كنم‬،‫آى جان هر مهجو ر تو‬
‫ وندر دل ير جوش تو‬،‫ در هوش تو‬،‫در كوش تو‬
‫اينها جه باشد؟ تو منى وين وصف عامت مى كنم‬
Dîvân-ı Kebir, 6. 111, 5. 1377)

"Ey gönül gibi, hem benimle beraber olan, hem de benden gizlenen sevgili, sana
gönülden selam veriyorum. Sen Kabe'sin, nereye gidersem gideyim, sana yönelirim. Sana
varmak isterim. Nerede olursan ol, sen her yerde hâzır ve nâzırsın. Uzaktan bize bakarsın.
Adını anınca gece bile olsa, ev aydınlanır. Göze görünmeyen bir sevgili isen, her an niçin
gönlümü incitip durursun'? Eğer sen göz önünde isen ne diye olmayacak düşüncelere
kapılıyorum? Beden bakımından uzaksın amma, gönlümden gönlüne açılmış bir pencere
var. 0 pencereden Ay gibi hirsizlamacasina sana haber gönderir dururum. Ey Güneş, sen
uzaklardan bize nurlar gönderiyorsun. Ey senden ayn düşmüşlerin cani! canımı sana kul,
köle etmedeyim. Kulakda da sen varsın, aklida da, coşkun gönülde de. Fakat bunlar da ne
oluyor ki? Sen, benimsin, sen, bensin! seni boylece övmedeyim, anlatmadayım".
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Gizli Defineyi Yeryüzünde Arama, Gönüllerde Ara

‫ آي بس بتان جينى‬،‫درعشق اكر آمينى‬
‫هم رايكان ببينى هم رايكان بيابى‬
‫ مبارك آن صان صاف بى شك‬،‫در آينه‬
‫ هم درجهان بيابى‬، ‫نقش بهشت يك يك‬
‫جون تير عشق خستت معشوق كرد مستت‬
‫كرجان بشد ز دستت صدهمجنان بيابى‬
(Dîvân-ı Kebîr, 6.٧1, 5. 2931)
‫آز دلبر نهانى كر بوى جان بيابى‬
‫ كريك نشان بياىي‬،‫در صد جهان نكىجن‬
‫ ىب لشكرى أمريي‬،‫جون مهر جان يذيري‬
‫ مه غيب دأن بياىي‬،‫مه ملك غيب كريى‬
‫ سوداى آن كزيدى‬،‫كىجن كه تو شنيدى‬
‫كردر زمني نديدى در آمسان بياىب‬

"Gözlere görünmeyen, her zaman gizlenip duran 0 sevgiliden eğer bir can kokusu
alırsan, ondan bir iz, bir eser bulur, onun varlığını hissedersen, yüzlerce cihana sığmaz
olursun. Can Güneşini manen görebilirsen, orduları olmayan bir padişah gibi olursun.
Hem gayb âlemini elde edersin, hem gizli sırlan bilene kavuşursun, istediğin, duyduğun ve
sevdasına kapıldığın 0 gizli hâzineyi yeryüzünde bulamadinsa, onu artık yeryüzünde arama
da, göklerde ara. Eğer aşkta emniyyet kazandmsa, Çin Ulkesi'nin nice güzellerini hem
kolayca görür, hem kolayca elde edersin. 0 mübarek gönül aynanda 0 şeksiz, şüphesiz,
saf, tertemiz aynada. Daha bu Dünyada iken Cennet'teki güzelleri ve güzellikleri bir bir
bulursun, görürsün. Aşk oku seni yaraladı ise, sevgili senin aklını başından aidi ise ve can
elden gitti ise üzülme, onun gibi yüzlerce can elde edersin".

Gök Kapılan Geceleyin Açılır

‫ مشتاق آجنهاىن‬،‫كر مرد آمساىن‬ ‫جه باشد آى برادر يكشب اكر نخسيى؟‬
‫زير نلك نمانى جز بر زبر نخسبى‬ ‫ مهجون رشر خنسىب‬. ‫جون مشع زنده باىش‬
‫شب روكه راههارا درشب توان بريدن‬ ‫درهاي آسمان را شب سخت مى كشايد‬
‫كرهشريار خواىه آندرسفرخنسىي‬ ‫نيك آختريت باشد كرجون قمرنخسيى‬
‫سايهء خدايى خسي دنيكبختان‬ ‫در‬
‫ جاى دكر نخسيى‬،‫زنهار آي برادر‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. VI, s./ 2932)

"Ey kardeşim, bir gececik de uyumasan ne olur? Mum gibi diri olsan, kıvılcım gibi
uyumasan. Gök kapılan geceleyin açılır, talihler, bahtlar uyamr. Sen de Ay gibi uyuma da,
talih yıldızın parlasın, güzelleşsin. Sen gökyüzüne 110150 bir kişi isen, elbette ٥ âleme,
gökyüzüne özlemin vardır. Bu kirli Dünya'da, gökyüzünden aşağılarda kalamazsın.
Yücelerden başka bir yerde yatıp uyuyamazsın. Geceleyin yürü ki; yollar geceleyin alınır,
menzillere geceleyin varılır. Eğer sen, eşsiz pâdişâhı istiyorsan, onun yoluna düşmüş,
sefere çıkmışsan, seferde uyumamak gerekir, iyi insanlar; bahtlı kişiler, Allah'ın
merhameti ve sevgisi gölgesinde uyurlar. Kardeş, sakin sen de başka bir yerde uyuma".
ŞİİRLERİ 419

O Liituflar 02, ihsanlar da Bulunur

Biz ise Suç İşler Dururuz

‫آي دل جه آنديشهءدرغذرآن تقصيرها؟‬

‫زان سوى أوجندان وفا زين سوى توجندين جفا‬
‫زان سوى آوجندان كرم زين سوخالن وبيش وكم‬
‫زان سوى او جندان نعم زين سوى تو جندين خطا‬
‫ جندين خيال وظن بد‬،‫زين سوى تو جندين حسد‬
‫زان سوى أو جندان كشش جندان جشش جندان عطا‬
‫جندين جشش آز بهرجه؟ تأجان تلخت خوش شود‬
‫جندين كشش آزبهر جه؟ تادر رسي در أوليا‬
‫ «الله» كويان مى شوى‬،‫أز بد يشيمان مى شوى‬
‫آن دم ترا أومى كشد تاوارها ند مر ترا‬
‫ وزجاره يرسان مى شوى‬،‫آز جرم ترسان مي شوى‬
‫آن لخظه ترساننده را باخود نمى بينى جرا؟‬
‫كاهى نهد در طبع تو سو داي سيم وزرو زن‬
‫كاهى نهد در جان تو نور خيال مصطفى‬
‫اين سوكشان سوى خوشان وان سوكشان باناخوشان‬
‫اندر جهان هر آدمى باشد فداى يار خود‬
‫يار يكى آنبان خون ياريكى شمس ضيا‬
(Dîvân-ı 1602/» c. I, No: 3)

"Ey gönül, Hakk'm verdiği nimetlere karşı vazifeni hakkıyla yapamamakta

kusurlarına karşı özür dilemek İçin neler düşünüyorsun? Ondan bunca vefalar gelmede,
senin tarafından ise bunca cefalar. Ondan bunca keremler, cömertlikler senden ise eğri
büğrü İşler. Verilenleri az bulmak düşüncesi, ondan bunca nimetler, senden ise bunca hata.
Senden bunca hased, bunca kötü düşünce, onun bunun hakkında kötü zanlar. Ondan ise,
bunca ihsan, bunca lutf, bunca iyilikler. Bunca ihsan, bunca iyilik niçin? Dünya hayatinin
zorlukları, acılıkları tatlılaşsın, güzelleşsin diye. Bunca kendine çekiş neden? Allah
dostlarına ulaşsın, onlara katilsin diye kötülükten, İşlediğin günahtan pişman olup da
Allah diye yalvarınca, seni 0 çeker, belalardan kurtarır. Yaptığın suç yüzünden
korkuyorsun, candan perişan oluyorsun, kurtulma çareleri arıyorsun da 0 anda seninle
beraber olanı, seni korkutanı ne diye kendinde göremiyor, bulamıyorsun? Allah, seni
bazan yaratılışına, tabiatına bırakır. Mal, mülk sevgisine, gümüş, altın, kadm sevdasına
düşürür. Bazan da camna Cenâb-ı Mustafa'nın, hayali nuru bağışlar, seni aydınlatır. Kâh
seni o tarafa, iyi adamlara, hoş adamlara doğru çeker, götürür. Kâh seni kötülere ulaştırır.
Hayat gemini şu girdablardan ya geçirir, selamete ulaştırır, yahut da girdaba atar, kırar,
dağıtır. Dünya'da herkes, sevgilisine can verir. Fakat birinin sevgilisi, kan tulumundan
ibarettir, öbürününki Güneş'in nurudur".
 hazreti mevlâna

Aşk Bahan Geldi.

Can Bahçesine Gel de Seyret

‫همجون بهار سوى درختان خشك ما‬
‫آن نوبهار حسن باثيارآمده‬
‫ينهان بود بهار ولى در آثر نكر‬
‫زو باغ زنده كشته ودركار آمده‬
‫ ببستان جان در آ‬،‫آمد بهار عشق‬
‫بنكر بشاخ و برك باقرار آمده‬
‫اقرار مى كنندكه حشر قيامتست‬
‫أن مردكان باغ دكر بار آمده‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. V, s. 2400)
‫نكر زلطف سوى خارآمده‬ ‫كل را‬
‫دل ناز و باز كرده ود لدا ر آمده‬
‫مه را نكر بر آمده مهمان شب شده‬
‫دامن كشان زعالم أنوار أمده‬
‫خورشيدرا نكر كه شهنشاه آخترست‬
‫آزبهر عذر كازر غمخوار آمده‬
‫اين عشق همحو روح درين خاكدان غريب‬
‫مانند مصطفاست بكفار آمده‬

"Bahçeye gel de, güle bak, liitf etti, kerem buyurdu. Alçak gönüllülük gösterdi,
dikenin yanma geldi. Sevgili geldiği İçin de gönül naza, edaya başladı, açılıp, saçıldı.
Ay'ı seyret, eteğini çekerek, nazil nazil ötelerden, nurlar âleminden çıkageldi, karanlık
geceye konuk oldu. Bir de Güneş'e bak, yıldızların pâdişâhı olduğu halde, çamaşırları ıslak
kalan üzgün çamaşırcılardan özür dilemek İçin bulutların arkasından çıkageldi. Bu aşk, ruh
gibi, yeryüzüne ötelerden gelmiş bir garibdir. 0 da Hazreti Mustafa gibi, kâfirleri imana
getirmek İçin, gurbete düştü. Şu toprak yurda geldi, kondu. 0 güzellik ilkbaharı, bizim
kurumuş, perişan olmuş ağaçlarımızı yeşertmek, onlan diriltmek İçin lütuflarda
bulunmaya, bağışlar saçmağa geldi. Bahar gizlidir, görünmez, amma yaptığı İşlere bak.
Bağ, bahçe onun yüzünden dirildi, onun yüzünden gelişti, yeşerdi, güzelleşti. Can
bahçesine, aşk bahan geldi, yerleşti. Sen de can bahçesine gel de yaptıklarım seyret.
Dallara, yapraklara dikkatle bak. Hepsi birşeyler söylüyorlar, baharın geldiğini
bildiriyorlar. Onlar neler söylüyorlar, neler bildiriyorlar? Kıyâmet koptu diyorlar.
"Bahçenin ölüleri tekrar dirildi" diyorlar".

Ölüm Kaşla Göz Arasında,

Onu Hatırlamaktan Bile Bize Daha Yakin

‫مرك در ره ايستاده منتظر‬ ‫عمر بر أوميد فردامى رود‬

‫خواجه بر عزم تماشامى رود‬
‫مرك آزخاطر بمانزديكتر‬
‫خاطر غافل كجاها مى رود‬
‫ زانك قربانيست تن‬،‫تن مبرور‬
‫ دل بباالمى رود‬،‫دل بيرور‬
‫جرب وشيرين كم ده اين مردار‬
‫زانك تن برورد رسوامى رود‬
‫غافالنه سوى غوغامى ردودي‬
‫روز كار خويش را امروز دان‬
‫بنكرش تا در جه سودا مى رود‬
‫ كه بكاسه عمر رفت‬،‫كه بكيسه‬
‫هر نفس آزكيسهء مامى رود‬
‫مرك يك يك مى برد وزهيبتش‬
‫عاقالن را رنك وسيمامى رود‬
ŞİİRLERİ 421

‫جرب وشيرين ده زحكمت روح را‬

‫تاقوى كردد كه آنجا مى رود‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. 11, s. 823)

"Ömür, yarınlara bağlanan ümitlerle geçip gitmekte, gafilcesine kavgalarla,

gürültülerle, didinmelerle tükenip durmadadır. Sen aklını başına al da, ömrünü, şu İçinde
bulunduğun bugün say. Bak bakalım, bugünü de hangi sevdalarla harcıyorsun? Kâh
cüzdanını para ile doldurmak kaygısı ile, kâh iyi yemek, İçmek endişesi ile, bu 8212 ömür
geçip gitmede, her nefesde eksilmede, ölüm bizi, birer birer çekip ahyor, onun
heybetinden, korkusundan akilli insanların bile beti benzi sararıp durmadadır, ölüm, yolda
durmuş, bekliyor. Efendi ise gezip, tozma sevdasındadır, ölüm kaşla güz arasında: onu
hatırlamaktan bile bize daha yakın. Fakat gaflete dalanın akil nerelere gitmekte, bilmem
ki? Teni besleyip, şişmanlamaya bakma, çünkü 0, sonunda toprağa verilecek, mezar
kurtlarına yem olacak bir kurbandır. Sen gönlünü manevî gıdalarla beslemeye bak.
Yücelere gidecek, şereflenecek odur. Bu leşe yağlı, ballı şeyleri az ver. Çünkü, tenini
besleyen şehvetine, nefsanî arzulara kapılıyor, sonunda rezil olup gidiyor. Sen 101212,
manevî yiyecekler ver, yağlı ballı düşünüş, anlayış, buluş gidalari ver de, gideceği yere
güçlü, kuvvetli gitsin".

Biz Dünya'yı Bırakıp Gittik

Kalanlar Sağ olsun

‫وفتيم بقيه را بقا باد‬

‫كانست لباب روح اوتاد‬ ‫البذ برود هر آنك أو زاد‬
‫آن جوهرعشق كان خالصه ست‬ ‫ كه اندرين خاك‬،‫جندين مدويد‬
‫آن باقى ماند تا بآباد‬ ‫شاكرد همان شدست كأستاد‬
‫اين ريك روان جوبى قرارست‬ ‫آخر جه وفاكند بنايى‬
‫شكل دكر آنكننذ بنياد‬ ‫ باد‬٥ ‫كأستون ويست يارء‬
‫جون كشتيئ نوحم آندرين خشك‬ ‫كر آو حد دهر خويش باشى‬
‫كان طوفانست ختم ميعاد‬ ‫امرزروان شوى جو آحاد‬
‫ نوح كشتئ بود‬،‫زان خانه‬ ‫تنها ماندن اكر نخواهى‬
‫كز غيب يديد موج مرصاد‬ ‫آز طاعت وخير ساز آوالد‬
‫خغتيم ميانهء خمو شان‬
‫كز حد برديم بانك وفرياذ‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. II, s. 692)

"Biz gittik, kalanlar 528 olsun, hoşça kalsınlar. Doğan mutlaka ölür. 0 kadar
koşmayın, 0 kadar yorulmayın, şu yerin altında çırak ne olmuşsa, usta da 0 olmuştur.
Direği rüzgardan olan bu bina, ne kadar dayanabilir ki? Yaşadığın devrin eşsiz, parmakla
gösterilen tek kişisi bile olsan, tek tek gidenler gibi sen de birgün Dünya'yı bırakıp
gideceksin. Gideceğin yerde yalnız kalmayı istemiyorsan, hayırdan, iyilikten, ibadetten
422 HAZRETt MEVLÂNÂ

evlâdın olsun, o geriye kalan iyilikler, ibadetler, gayb âleminin nûrdan ipi ve Dünya'ya
direk olanların ruhudur. o süzülmüş, seçilmiş, aşk cevheri var ya, İşte ölümsüz olarak
kalacak ancak odur. Su İçinde yaşadığımız hayatin, şu akıp giden kum selinin ne durması
vardır, ne dinlenmesi, bir şekil bozulunca, 2912 bir şeklin temelini atarlar. Ben, bu
kupkuru yerde Nûh'un gemisine benziyorum. Tûfan benim ölümüm, vademin gelip
çatmasıdır. Nûh'un gemisi de, gayb aleminde, pusudaki dalgalan bekliyordu. Biz de susmuş
^-1"",— mezarlıkta uyuyanların arasına girdik, yattık uyuduk. Çünkü, sesimiz.
feryadımız haddi aşmıştı".

Allah'ın Nuru Gelince,

Kabir Bir Gül Bahçesi olur

‫آز جرم وجفا جويى جون دست نمى شويى‬ ‫ هنكام دعا آمد‬،‫آى خفته شب تيره‬
‫ ميقات صال آمذ‬،‫بر روى بزن آبى‬ ‫وى نفس جفابيشه هنكام وفا آمد‬
‫ جون رو بلحد آرى‬،‫زين قبله بياد آرى‬ ‫بنكر بسوى روزن يكشاي در توبه‬
‫سودت نكندحسرت آنكه كه قضا آمد‬ ‫ هين نوبت ما آمد‬،‫ير داخته كن خانه‬
‫ تاشمع لحد باشد‬،‫زين قبله بجونورى‬
‫آن نور شود لكشن جون نور خدا آمد‬
(Dîvân-ı Kebir, c. II, 5. 611)

(Ey karanlık geceyi uykuda geçiren mü'min, dua etmek zamanı geldi. Haydi kalk.
Ey kötülük etmeyi âdet edinmiş nefs, ibadet etme, iyilik etme zamanı geldi. Pencereden
bak, tevbe kapısını aç, evi tertibe koy, düzelt. Haydi durma bizim nöbetimiz geldi. Suçtan,
kötülüklerden neden temizlenemiyorsun? Günahlardan ellerini yıka, yüzüne su vur, abdest
al, namaza durma zamanı geldi. Seni mezara koydukları, lahitte yüzünü Kible'ye
döndürdükleri zaman, hayatta şu karşında duran Kible'yi hatırlarsın, amma, namazım
kılamadığın, kazaya bıraktığın İçin İçinin yanmasından eline ne geçer? Sen şimdi hayatta
iken, bu Kible'den bir nûr, bir ışık ara. Bir ışık elde et de, 0 nûr, 0 ışık, senin kabrini
ışıtsın. Allah'ın nuru gelince, kabir bir gül bahçesi olur).

Oruç Yüzünden Bizim Canimiz Dirilik Elde Edecektir

‫نفس جو حمتاج شد روح مبعراج شد‬
‫ بر جانان رسيد‬،‫جون در زندان شكست جان‬
‫ دل بفلك بر يريد‬،‫يردهء ظملت دريد‬
‫جون زملك بود دل بازبديشان رسيد‬
‫زود آزين جاه تن دست بزن در رسن‬
» ‫ « يوسف كنعان رسيد‬: ‫بر رس جاه آب كو‬
‫عيىس جو آز خر برست كشت دعا يش قبول‬
‫دست بشو كز فلك مايدهء و خوان رسيد‬
‫ سنجق سلطان رسيد‬،‫آمد هشر صيام‬
‫ ما يده ء جان سيد‬،‫دست بدار آز طعام‬
‫جان زقطيعت برست دست طبيعت ببست‬
‫تلب ضاللت شكست لشكر ايان رسيذ‬
‫روزه جو قربان ماست زندىك جان ما ست‬
‫ جو مبهان رسيد‬،‫تن مهه قربان كنمي جان‬
‫صرب جو آبريست خوش حمكت بارد آزو‬
‫زائك جنني ماه صرب بود كه قرآن رسيد‬
ŞİİRLERİ

‫ نه بخورو نى بكو‬،‫دست و دهان را بشو‬

‫آن سخن ولقمه جو كان بخموشان رسيد‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. 11- No: 892)

"Ramazan geldi. Aşk ve iman pâdişâhının sancağı erişti. Artık maddî

yiyeceklerden elini çek, çünkü göklerden manevî nzıklar geldi, can sofrası kuruldu. Can
bedenin hantallığından kurtuldu. Tabiatımızın istediklerinin eli bağlandı. Aşk ve iman
ordusu geldi. Sapıklık, imansızlık ordusunu kırıp geçti. Bir bakıma oruç, bizim
kurtuluşumuzun kurbanları sayılır. Bizim canimiz onun yüzünden dirilik kazanacaktır.
Madem ki, gönül evine, misafir olarak can geldi, onun uğruna bedenimizi tamamıyla
kurban edelim. Sabir, hoş bir bulutttur. Ondan hikmet, manevî lütuflar yağar. Bu
sebebdendir ki, Kur’an-1 Kerîm'de bu sabr ayında nâzil olmuştur. Bizi kötü İşler, günahlar
işlemeye teşvîk eden kirli nefsimiz, arınmaya, temizlenmeye muhtaçtı. Ramazan gelince
günah zindanının kapısı kırıldı, can, nefsin esaretinden kurtuldu, Mirac'a çıktı, sevgiliye
kavuştu. Bu mübarek ay da gönül de boş durmadı, ümitsizliğin karanlık perdesini yırttı
göklere uçtu. Can, zaten bu kirli Dünya'ya mensub değildi. Meleklerdendi onlara ulaştı.
Ramazan günlerinde sarkıtılan merhamet ipine sani da, şu beden kuyusundaki hapsden
kendini kurtar. Yusuf (a.s) kuyunun ağzına geldi, seni çağırıyor, çabuk ol vakit geçirme.
Isa (a.s) isteklerden, beden eşeğinin arzularından kurtulunca, duası kabul edildi. Sen de
110521 isteklerden temizlen, elini yıka, çünkü gökyüzünden manevî yemeklerle dolu sofra
geldi. Haydi elini, ağzını yıka. Ne yemek ye, ne İç, ne de söyle. Hakîkate erdikleri, Hakk'ı
buldukları İçin, susup duran ermişlere, gelen mana sözlerini, mana lokmalarım ara".

Senin Aşkın Bir Deniz, Gönlümse Bir Bahk

‫آى دل من درهوايت همجوآب وماهيان‬

‫ما هى جانم بميرد كر يكرذى يك زمان‬

‫ما هيان را صبرنبود يك زمان بيرون آب‬

‫عاشقان را صبر نبود در فراق دلستان‬
‫ صبربى جان جون بود ؟‬،‫جان ماهى آب باشد‬
‫ جون بود بى جان جان؛‬،‫جونكه بى جان صبر نبود‬
‫هردو عالم بى جمالت مر مرا زندان بود‬
‫آب حيوان در فراقت كر خورم دارد زيان‬
‫اين نكارستان عالم بر نشان و نقش تست‬
‫ليك جاى تو نكيرد كو نشان كوبى نشان‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. IV, s. 1968)

"Ey gönül verdiğim eşsiz ve yüce varlık, aşkına düşmüşüm, sevdana kapılmışım.
Senin aşkın bir deniz, gönlümse bir bahk, bu sebeble bir an senden ayn düşsem
yaşayamam. Balıklar suyun dışında bir an bile yaşayamazlar. Âşıklar da gönüllerini
kaptırdıklar! sevgilinin ayrılığına sabredemczler. Balığın cani sudur. Bahk. canından ayn
düşmeye sabredebilir mi'.’ Cana sabredilcmezsc, canin canına nasıl sabredilcbilir'.’ iki
Dünya da sensiz bana zindan kesilir. Senden ayn olunca. 20-1 hayat bile İçsem bana
 HAZRET! MEVLÂNÂ

dokunur, zarar verir. Çeşitli güzelliklerle süslenmiş şu Dünya evinde görülen bütüı
güzellerde, senin güzelliğinin kırıntıları var. Fakat hiçbiri senin yerini tutmuyor. Şekil, i:
nerede? Şekilsiz olan, şekilden münezzeh olan, güzeller güzeli nerede?"

Aşk, Göklere Uçmaktır

‫زان سوى نظر نظاره كردن‬ ‫عشقست بر آسمان يريدن‬

‫دركو جهء سينه ها دويدن‬ ‫صد يرده بهر نفس دريدن‬
‫ زكجا رسيدت اين دم؟‬،‫آن دل‬ ‫آول نفس آزنفس كسستن‬
‫ زكجاست اين طييدن؟‬،‫آي دل‬ ‫آول قدم آز قدم بريدن‬
‫ بكو زبان مرغان‬،‫آن مرغ‬ ‫ناديده كر فتن اين جهان را‬
‫من دانم رمز تو شنيدن‬ ‫مرديدهء خويش را بديدن‬
‫ « بكار خانه بودم‬:‫دل كفت‬ ‫ مباركت باد‬،‫ « دال‬: ‫كفتم كه‬
‫ آب وكل يريدن‬،‫تاخانه‬ ‫در خلقهء عاشقان رسيدن‬
‫ صنع مى يريدم‬،‫ازخانه‬
‫تاخانهء صنع آفريدن‬
٤١
(19 271-1 Kebîr, 6. IV, s. 1919)

"Aşk, göklere uçmaktır. Her an yüzlerce perdeyi yırtmaktır. Aşk, önce kendini
nefsin isteklerinden kurtarmak, nefsanî yollarda yürümekten ayak çekmektir. Dünya'yı
yok saymak, görmemezlikten gelmektir. Geldiği ve tekrar gideceği alemi düşünmek,
kendini anlamaya, bilmeye çalışmaktır. Gönül'e dedim ki: Ey gönül, âşıklar arasına
karışma herkesin bakmadığı yönden cihana bakman, gönüllerin sokaklarında koşman
kutlu olsun. Ey gönül, bu duygu sana nereden geldi? Bu çırpınman nedendir9 Ey gönül
kuşu, kuşların dillerini söyle, ben, senin kapalı sözlerinin anlamım bilirim. Gönül dedi
ki: ‫ الو‬balçıktan yaratılmış eve uçup gelmeden önce, İş yurdunda, ezel aleminde idim. Sonra
0 İş yurdundan, 0 sanat evinden, uça uça, sanati yaratanın evine geldim".

isteyen Hep odur, Biz Gölgeler Gibiyiz

‫كه جون حوجي ديك جبوشمي و أويفكر‬ ‫بر عاشقان فريضه بود جست و جوى دوست‬
‫كفكري ىم زند كه جنينست خوى دوست‬ ‫ير روى ورسجو سيل دوان تاجبوى دوست‬
‫بكدازدت زناز و جو مويت كند ضعيف‬ ‫خود أوست مجله طالب وما مهجو ساهيا‬
‫ندىه هبر دو عامل يكتاي موى دوست‬ ‫آى كفت وكوى ما مهىك كفت وكوى دوست‬
.‫بادوست مانشسته كه اى دوست دوست كو‬ ‫اكىه جبوى دوست جو آب روان خوشمي‬
‫كوكو همى زنبم زمستى بكوى دوست‬ ‫اكىه جو آب حبس شدم در سبوى دوست‬
‫آنديشهء ركيك‬ ‫تصوير هاي ناخوش‬
‫آز طبع سست باشد واين نيست سوى دوست‬
(Dîvân-ı Kebîr, .1, 5. 442)
ŞİİRLERİ

"Âşıklara, dostu araştırmak farzdır. Âşıkların coşkun akan bir sel gibi, yüzlerini,
başlarını yerlere sürerek, taşlara vurarak, dostun deresine varıncaya kadar koşması
gerektir. Zâten dileyen, isteyen hep odur. Bizler gölgeler gibiyiz. Bizlerin konuşup
görüşmemiz, dedikodularımız hep dosta âiddir. Fakat hakikatte kendi kendinden bahseden,
konuşan hep odur. Bazan akarsu gibi, dostun deresine doğru çağlar, gideriz. Bazan da
durgun su gibi, dostun testisinde hapsolur kahnz. Bazan ateşin üstündeki güveç toprak
tencere gibi kaynar coşarız, o, ise birşeyler düşünerek, fazla taşmayalım diye kepçe ile
başımıza vurur. Dostun huyu boyledir. Ne şaşılacak şeydir ki: nazla, İşve ile seni eritir,
zayıflatır, 114 döndürür dc yine sen, dostun bir klima iki ‫أ‬١١٧٤٧١ bile'vermezsin. Dostla
oturmuşuz, onunla bir aradayız da, dosta; ey dost, dost nerede? diye soruyoruz. Dostun
mahallesindcyiz de, gafletimizden dost nerede? Dost nerede? deyip duruyoruz. Kötü. 10‫؟‬
olmayan kuruntular, uygunsuz düşünceler, bizim gevşek tabiatımızdan meydana
gelmektedir".

Ey Âlemlere Rahmet olarak Gönderilen

Aziz Peygamberimiz Efendimiz

‫يادرانافتحنا بركشا تا بنكرم‬ ‫آى جراغ آسمان ورحمت حق بر زمين‬

‫صدهزاران كلستان وصد هزاران يا سمين‬ ‫نالهء من كوش دارودرد حال من ببين‬
‫ياز الم نشرح روان كن جار جو درسينه آم‬ ‫آزميان صدبال من سوى تو بكريختم‬
‫جوى آب وجوى حمر و جوى شيرو آنكبين‬ ‫ يابر آنشان آستين‬،‫دست رحمت بر سرم نه‬
‫ رو مدد خواه أز روان مصطفى‬،‫آى سنايى‬ ‫يامراد من بده يافار غم كن آز مراد‬
‫ يا جنان كن يا جنين مصطفى ما جاء األ رحمة للعا لمين‬،‫وعدهء فردا رهاكن‬
(Dîvân-ı Kebir, ٥.٢٧ , 5. 1974)

"Ey gökleri aydınlatan İlâhî 6128, ey yeryüzünü nurlandiran Allah'ın rahmeti,

benim dcrdli halimi gör, feryadımı, iniltilerimi dinle. İşit. Yüzlerce beladan kaçtım, senin
rahmetine, inâyetine sığındım. Merhamet elini başıma koy, beni okşa, yahut iyilik ve
ihsan eteğini aç, iyilikler saç. Ya benim muradımı ver, isteklerimi kabul buyur, yahut bu
murad ve istek duygusundan beni kurtar. Bu Dünya duygularım, isteklerini benden al.
Verdiğin lütuf sözlerini yarma bırakmadan vazgeç geciktirme. Bugün vaadini yerine getir,
ya öyle yap, ya böyle yap. Ey nebîler sultani, ya "Şüphe yok ki, biz sana apaçık bir fetih
vermişizdir". (48/1) kapısını aç da yüzlerce safa ve zevk gülistanları, yüzlerce neşe
yaseminleri seyredeyim. Yahut "Senin göğsünü açıp genişletmedik mi? (94/1) âyetinin
ilhamlar taşan menbamdan, su, şarap, süt ve bal, bu dört çeşit lütuf, iyilik, ihsan, aşk
manevî ırmaklarım gönlüme akit. Feyzlerle coşayım. Ey Senâî, ey büyük velî yürü
Muhammed Mustafa (s.a.v) Efendimizin mübarek ruhundan meded, yardim iste. Mustafa
âlemlere rahmet olarak gönderilmiştir".

Seçme Rubâîler

‫ بيكانه شدست‬،‫جانى كه حريف بود‬

‫ ديوانه شدست‬،‫عقلى كه طبيب بود‬
426 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

‫ همه كنجها بويرانه شدست‬،‫شاهان‬

‫ ما زكنج ويرانه شدست‬.‫ويرانه‬
(Firuzanfer Dîvânı, No: 194)

"Bize dost olan, arkadaş olan bir can vardı. 0 can, şimdi bize yabancı oldu. Hekîm
olup hastalarımızı iyi eden, akil da deli, dîvâne oldu. Padişahlar bütün hâzineleri, yıkık
yerlere, vîrânclere gömerler. Bizim vîrancmiz, yıkık gönlümüzse, dostun hâzinesinden
ötürü vîrâne olmuştur. Dostun İlâhî emânetine dayanamamış, yıkılmış, bu hale gelmiştir".

‫ كه شب راهرب آرسارست‬،‫شب رو‬

‫زيراكه نهان ز ديدهء آغيارست‬
‫دل عشق آلود و ديدها خواب آلود‬

‫تأصبح جمال يار مارا كارست‬

"Geceleyin yürü, 213 gece sırlar rehberidir. Herkes uyurken İlâhî aşk sırlan, mana
zevkleri gönüle gelir. Çünkü geceleyin gönülün kapılan açılır, yapılan İşler, yabancıların
gözlerinden gizlenir. Geceleyin, gönlümüz aşk ile, gözlerimiz ise uyku ile karışmış olduğu
halde, bizim dostun güzel yüzü ile İşimiz vardır. Buluşmamız vardır".

‫رشنت‬٤ ‫ كه بى ماشة‬:‫من بنته آن كس‬

‫جفت غم آنكسم كه تنهاش خوشست‬
» ! ‫جه لذت دارد‬ ‫ « وفاهاش‬:‫كويند‬
‫ جغاهاش خوشست‬،‫زائم خبرى نبست‬

"Bensiz, bizsiz olduğu halde hoş olanın, benlikten kurtulduğu İçin mutlu olanın
kulu, kolesiyim. Şikayet etmeden, kimseye yük olmadan, kendi açıları ile 0290292
kalarak, yalnızlıktan hoşlanan kişinin gamı ile arkadaşım. "Sevgilinin vefakârlığı ne
kadar hoştur? Onun vefâlannda ne zevkler vardır?" diye sordular. Onlara dedim ki: "Onun
vefâlanndan haberim yok. Bence onun cefâları, nazlan hoştur".

‫تاظن نربى كه اين زمني بهيوشست‬

‫ جون خر كوشست‬،‫بيدارو دوجشمي بسته‬
‫ هزار كف برس ىم آرد‬،‫جون ديك‬
‫تاخلق بدا نندكه أو در جو شست‬

"Şu yeryüzü, cansız, akil, fikri yok saymayasın diye tavşan uykusuna yatmış,
sessizce uyur gibi görünüyor. Halbuki, 0 uyanıktır, canlıdır. 0 da senin gibi kendi
ŞİİRLERİ

hayatini yaşamakta, Hakk'm kendisine verdiği görevi yapmaktadır. Görmez misin'?

Ocakta ateş üstünde kaynayan tencerenin ağzına binlerce köpük yükselir, durur. 0
köpükleri gören insanlar, tencerenin kapandığını anlar. Şu yeryüzünün kalbinden fışkırıp
çıkan çeşidi renkli çiçekler, sayısız bitkiler, ağaçlar, neyi anlatır?"

‫هرذره كه درهوا ودر ها مونست‬

‫نيكو نكرش كه همجوما محزونست‬
‫ آكر محزونست‬،‫هر ذره اكر خوش است‬
‫سر كشتهء خور شيد خوش بيجونست‬

"Yerde ve gokde olan her zerreye iyi bak ki, onlar da bizim gibi bir kudretin
meftûnu ve mecnûnudur. Neşeli, neşesiz, iyi, kötü, her zerre, eşsiz bir Güneş'e gönlünü
kaptırmış, dönüp durmadadır".

‫آندردل من درون و بيرون همه أوست‬

‫آندر تن من جان و رك و خون همه أوست‬
‫اينجائ جكونه كفرو ايان كنجد؟‬
‫ جون همه أوست‬،‫بى جون باشد وجود من‬
"Gönlümün İÇİ de, dışı da O'dur. Bedenim de, can da, damar da, kan da bütün O'dur.
Artık böyle bir yere imansızlık ve iman nasıl sığar? Bu halde, nasıl olur da, benim
varlığım kalır? Ben artık yokum. Bütün varlığım 0 olmuştur".

‫ اذ منن شذ غم بيونتة‬.‫اى بى خ‬
‫هش دار كه در ميان جان دارى دوست‬
:‫جمذ (رخنيان تخما فذة اضن‬
"Ey özden, İçten haberi olmayan, dış görünüşe aldanan, madde ile gurura kapılan
kişi, aklını başına al. Senin rûhunda, gönlünün İçinde bir devlet var. Duygu senin teninin
özüdür, duygunun özü ise, senin çanındır. Fakat tenden, duygudan ve candan öteye geçer
isen, herşeyin yalnız 0 olduğunu, yani herşeyin O'nun tarafından yaratıldığını anlarsın,
herşeyde O'nun sanatım, kudretini, yaratma gücünü görürsün".

‫ كه آن ناله شنوهمسابه ست‬،‫مى نال‬

‫ مهر دايه ست‬،‫ كه بانك طفل‬،‫مى نال‬
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫ خود رايه ست‬،‫هر جندكه آن دايهء جان‬

‫ كه ناله عشق را سرمايه ست‬،‫مى نال‬

"inle, inle ki, bu iniltiyi İşiten bir komşun vardır. Bu komşu, sana, şah damarından
daha yakindir. inle, inle ki. çocuğun inlemesi, ağlaması süt annesinin sevgisini uyandırır.
Her nc kadar, rûh çocuğunu terbiye eden büyük terbiyeci kendi re'yindedir, seni dinlemez
gibi davranırsa da, seni sevdiği İçin, sana zararlı olacak istekleri yerine getirmese de, sen
yine inle, ağla çünkü ağlamak aşkı besler, ona sermaye olur".

‫تادر دل من صورت آن رشك يريست‬

‫دلشاد جومن دراين عالم كيست؟‬
‫والله بجز شاد نميتوا نم زيست‬
‫غم ميشنوم ولى نميدانم جيست‬

"Gönlümde, perileri bile kıskandıran bir güzeller güzeli varken, bu Dünya'da,

benim gibi neşeli ve mutlu kim vardır? Allah'a andolsun ki, ben gam denen birşey varmış
diye işitiyorum. Fakat onun ne olduğunu bilmiyorum".

‫ سر ديوانكست‬،‫ عقل‬،‫سرمايه‬
‫ مرد فرزانكست‬،‫ديوانهء عشق‬
‫آنكس كه شد آشناي دل در ره درد‬
‫باخويشتن هزار بيكانكيست‬

"Aklin sermayesi, dîvâneliğîn sırrıdır. Aşkın dîvânesi ise, Dünya'nın en akıllı, en

derin düşünceli adamıdır. Bir kimse istirab ve derd yolundan giderek, gönül sırlarına âşinâ
91011134. ٥ n kendinden haberi olmaz, hatta onun, kendine karşı bile binlerce yabancılığı

‫آب حيوان در آب وكل ييدانيست‬

‫در مهر دلت مهر كسل يندانيست‬
‫ بندانيست‬،‫جندين خجل آز كيست خجل‬
‫ كه راه دل بندانبست‬،‫اين راء بزن‬

"٨0-1 hayat, bizdeki İlâhî emanet, su ve topraktan yaratılmış olan şu balçık ten
İçinde gizlenmiştir Bu yüzden görünmemektedir. Nefis de, gönlün kapışına mühür
vurmuştur, sevgiyi hapsetmiştir. Sen 0 mührü kopar ve sevgiyi kurtar. Kimden
ŞİİRLERİ

korkuyorsun‘.? Kimden utanıyorsun? Sen, böylece gönlünü kurtar, onun görünmeyen

yoluna düş, gerçek sevgiliyi bul".

‫ بررك را كوجك نست‬،‫كوجك بودن‬

‫ شك نيست‬،‫هم كودكى از كمال خيزد‬
‫كر زانك بدر حديث كودك كويد‬
‫ كه آن يدر كودك نيست‬،‫عاقل داند‬

"Büyük kişinin küçülmesi, alçak gönüllü olması, küçüklük değildir. Şüphe yok ki,
küçülmek, çocukluk etmek, çocuk gibi olmak kemalden gelir. Olgunluk alâmetidir. Bir
baba çocuk gibi konuşursa, akıllı kişi bilir ki, 0 baba çocuk gibi konuşuyor amma, çocuk
değildir".

‫آى هر بيدار با خبرهاي تو جفت‬

‫هركه بخفت در بر لطف تو خفت‬ ‫آى‬
‫آى آنك بجز نيست ييدا و نهفت‬
‫ بيش آزين نمى يارم كفت‬،‫آزبيم تو‬
"Ey sevgili, her gönlü uyanık kişi, senin haberlerine âşinâdır, senin varlığından
haberdardır. Her uyuyan kişi de, senin varlığını düşünmediği, senden habersiz olduğu
halde, senin iyiliğine, ihsanına nail olmuş lutf kapışında yatmış uyumuştur. Aslında şu
kâinâtta görünen, görünmeyen, senden başka hiçbir varhk, hiçbir şey yoktur. Fakat ben
korkuyorum da, bu hususta fazlasını söyleyemiyorum".

‫باجان دوروزه توجنان كشتى جفت‬

‫باتو سخن مرك نمى شايد كفت‬
‫ طالب منزلست و منزل مركست‬،‫جان‬
‫ راه بخفت‬،‫آما خر تو ميانه‬

"Geçici bir zaman, bir iki gün, bedende konuk olan can ile, öyle anlaşmış, öyle
kaynaşmış, öyle dost olmuşsun ki, sana ölümden söz etmem yersiz ve anlamsız geliyor.
Fakat senin çok sevdiğin, bir türlü ayrılmak istemediğin can ise, sonunda gideceği konak
yerini istemektedir. Konak yeri ise, ölümdür".

‫بانو سخاذ بى زاذ خاقن مفتة‬

‫آزجمله كو شها نهان خواهم كفت‬
430 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫ كس‬،‫جزكوش تو نشنود حديث من‬

‫هر جنذ ميان مردمان خواهم كفت‬
"Sana, dilsiz, dudaksiz sözler söyleyeceğim. Bütün kulaklardan gizli olan
şeylerden söz edeceğim. Sana anlatacağım bütün bu sözleri, herkesin İçinde söyleyeceğim,
fakat senin kulağından başka hiçbir kulak, bu sözleri duymayacak, anlamayacak".

‫كيست؟‬ ‫اين من نه منم آنكه منم كونى‬

‫كو يانه منم در دهنم كوئى كيست؟‬
‫من بير هنى بيش نيم سر تاياي‬
‫آنكس كه منش بير هنم كوئى كيست؟‬
"Bu görünen, ben, ben değilim. Şu halde "ben, ben" dediğim kimdir? Söyle.
Söyleyen de ben değilim, peki "benim dilim ile söyleyen kimdir? söyle. Aslında benim
görünen şu maddi varlığım, baştan ayağa kadar, bir gömlekten fazla birşey değildir. Benim
gömleği olduğum varhk kimdir? söyle".

‫جانن زقراهاى ثر دادى دارة‬

‫ مرادى دارد‬،‫بيرون ز مرادها‬
‫ درين بادهء عشق‬،‫بر باد دهم خويش‬
‫كين باده زسوداى توبادى دارد‬
"Canımda, senin aşk havalarından bir feryad, bir şikâyet bulunmaktadır. Rûhumun.
muradlardan da öte bir muradi, isteklerden de başka bir İsteği vardır. Bu aşk şarabı ile
kendimi bir kuru yaprak gibi senin sevgi rüzgârının önüne atmışım. Çünkü, bu aşk
şarabında senin sevginden esip gelen bir hava, bir sevgi kokusu var ".

‫دنينه كى كه درزبنهانش نبست‬

‫جون زنده نمايذ أو دل و جانش نيست‬
‫ درد طلب كه علت بى دردى‬،‫رو‬
‫در ديست كه هيجكونه درمانش نيست‬
Herhangi bir kimsede, gizli bir aşk derdi yoksa, 0 yaşıyormuş gibi görünse de,
onun gönlü ye cani yoktur. 0 âdetâ, gezen, dolaşan bir ölüdür. Eğer aklin varsa, git de,
Hak'an derd iste, çünkü derdsiz olmaz, aşk derdine düşmemek, tedâvisi imkansız bir
ŞİİRLERİ

‫يارى كه غمش دواى هربيمارست‬

‫أو را ياراست هركه با أو ياراست‬
‫كويند مرا كه باش دركار مدام‬
‫من بيكارم وليك آو در كاراست‬

"O, öyle bir sevgilidir ki, onun aşkının getirdiği derd, her hastanın devâsıdır. Her
kim O'nu sevmiş, O'na yâr olmuşsa, 0 da onu sevmiş, 012 yâr olmuştur. Bana diyorlar ki:
"Boş durma, bir İşle uğraş" ben işsizim, bir İşle meşgûl değilim, şu Dünya işlerinden uzak
durmadayım. Fakat o, her an iştedir, yaratmakla meşgûldür".

‫آى آنك ز تو مشكلم آسان كردد‬

‫ مست احسان كردد‬،‫رسو ولك و باع‬
‫ و خار يد مست وخمار‬،‫كل سرمستت‬
‫ كه جمله يكسان كردد‬،‫جامى در ده‬
"Ey müşkülümü çözen, zorluklarımı kolaylaştıran yüce varhk! Serviler, güller,
bağlar, bahçeler senin lütfunla, ihsanınla mest olmuşlardır. Gül, senden hoş bir koku
almış, senin güzelliğini görmüş hayran olmuş, kendinden geçmiştir. Gülün yanındaki
diken de sarhoş ve baygın bir haldedir. Bana da bir sevgi kadehi lutf et de, ben de
kendimden geçeyim, boylece hepimiz senin mestin olup çıkalım".

‫دى باع زدى شكر سالمت مى كرد‬

‫بى روى شكوفها غالمت مى كرد‬
‫آن سرو جمن دعوى قامت مى كرد‬
‫ برو قيامت مى كرد‬،‫كل خنده زنان‬
"Dün, bağlar, bahçeler kıştan kurtuldukları İçin sana şükür selamlan
gönderiyorlardı. Çiçeklerin yüzlerinde, senin lütfunun, İhsanının belirtileri görülüyordu.
Yemyeşil ç’ayırdaki selvi boy atmış, güya öteki ağaçlara yukardan bakıyor, üstünlük
taslıyordu. Gül ise, gülerek güzel rengi ile hoş kokusu ile neşeleniyor, kıyametler
koparıyordu".

‫آن دل كه بشاهد نهان درنكرد‬

‫كى جانب ملكت جهان در نكرد؟‬
432 hazret! mevlânâ

‫ در روز آجل‬،‫بيزار شوم زجشم‬

‫ بجان در نكرد‬،‫كان روى رها كند‬
"Yarattığı eserleri kendine perde yaparak, kendini gizlemiş olan, eşsiz güzeli,
mana gözü ile gören gönül, nasıl olur da, gelip geçici olan Dünya mülküne bakar? Ben,
ecel gunünde bile, gizli sevgilinin yüzünü bırakıp 02, canını düşünen ve canını gören
gözden memnun değilim, şikayetçiyim".

‫جون صبح والى حق دميدن كيرد‬

‫جان در تن زندكان يريدن كيرد‬
‫ مردكه در هرنفسى‬،‫جايى يرسد‬
‫ دوست ديدن كيرد‬،‫بى زحمت جشم‬
"Hak sevgisinin sabahı aydınlanmaya başlayınca, dirilerin bedenlerindeki can,
nurlu bir hava İçinde uçmaya başlar. Hak âşığı, öyle bir yere vanr ki, her nefesde gözü,
zahmet çekmeden dostu görmeye başlar".

‫اين تنهايى هزار جان بيش آرزد‬

‫اين آزادى ملك جهان بيش آرزد‬
‫ يكزمان باحق بودن‬،‫در خلوت‬
‫آزجان وجهان واين وآن بيش آرزد‬

"Şu yalnızlık, binlerce candan, binlerce kişi ile beraber olmaktan daha hayırlıdır.
Bu hürlük, Dünya mülküne sahip olmaktan daha iyidir. Hak ile az bir zaman halvette yalnız
kalmak, candan da değerlidir, cihandan da, şundan da, bundan da daha değerlidir".

‫ دمى بجانى آرزد‬،‫آز آدمى‬

"‫ بكانى آر زد‬،‫يكموى كزو فتد‬
‫ كه آز صحبت أو‬،‫هم آدمئى بوذ‬
‫نا ديدن أو ملك جهانى آرزد‬
"Hak dostu olan bir insan ile, bir an beraber bulunmak, bir cana değer, ondan düşen
bir 111, kıymetli bir madene değer. Fakat öyle insan da vardır ki, onunla buluşmak, onunla
konuşmak şöyle dursun, onu görmemek cihan mülküne değer".
ŞİİRLERİ 433

‫آن وكدروزآبروباران باسن‬

‫شرطيست كه جمعيت ياران باشد‬
‫ يار را تازه كند‬،‫زان روى كه يار‬

‫ كه در بهاران باشد‬،‫جون مجمع كل‬

"Havaların bulutlu, yağışlı olduğu günlerde, dostların bir arada toplanıp oturmaları
gerekir. Nasıl ki, güller bir bahçede öteye beriye serpilmiş olarak değil de, bir arada toplu
alarak bulundukları zaman bahçeye güzellik ve ihtişam verirler. Birbirlerini âdetâ
tazeleştirirlerse dostlar da bahar mevsiminde bir araya gelince gençleşirler".

‫خواهم كه دلم باغم أو خو باشد‬

‫ جه نيكو باشد‬،‫كردست دهد غمش‬
‫ غم أو در بركير‬،‫هان آى دل بى دل‬
‫ أو ياشد‬،‫ خودغم أو‬،‫تاجند زنى‬

"istiyorum ki, gönlüm onun derdi ile anlaşsın, arkadaş olsun. Gönlüm, onun
derdini elde ederse ne iyi olur. Ey âşık gönül, aklını başına al da. onun verdiği derdin
değerini bil, onun gamını yakala, bağrına bas. Onun derdinin derd değil, bizzat kendisi

‫دل در غم عشق مبتال خواهم كرذ‬

‫جان زاسير تيربال خواهم كرد‬
‫عمرى كه نه در عشق تو بكذاشته م‬
1

‫امروز بخون دل قضا خواهم كرد‬

"Gönlümü, aşk gamma düşüreceğim. Canımı senden gelen bela okuna hedef
yapacağım. Allah'ım, senin aşkınla harcanmayan ömrümü, bugün gönül kani ile kaza
edeceğim".

‫غم كيست كه كرد دل مردان كردد؟‬

‫غم كرد فسردكان و سردان كردد‬
‫آندر دل مردان خدا درياييست‬
‫كنرموج خوشش كنبدكردان كردد‬
 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNA
434

"Gam kim oluyor ki Hak âşıklarının gönülleri etrafında dolaşsın? Gam gönülleri
donmuş, buz kesilmiş, kalpleri nasırlaşmış kişilerin başlarına bela olur. Allah
adamlarının gönüllerinde öyle bir deniz vardır ki, onun hoş bir dalgasından, aşka gelir de,
şu gökyüzü dönmeye başlar".

‫اين طرفه مجاعىت كه جانشان بكشذ‬

‫وين نادرهء كآب حيوانشان بكشد‬
‫ مردمانشان بكشد‬،‫كر فاش كنند‬
‫ آنشان بكشد‬،‫ورعشق هنان كنند‬

"Bu âşıklar, tuhaf insanlardır. Herkes gibi onlar, bedenlerinde ruhlarım taşımazlar
da, ruhlan onlan taşır, çekip götürür. Daha tuhafı şu ki: Başkaları ölümsüzlük elde etmek
İçin, 2-1 hayata doğru koşar dururlar. Halbuki âşıklara 20-1 hayat koşar gelir, onlan ahr
götürür".

‫متتنله زان سرع خرذ خراقم شد‬

‫فارع زوجود نيك وبد خواهم شذ‬
‫آزبس خوبى كه دربس برده منم‬
‫ عاشق خود خواهم شد‬،‫آى بى خبران‬

"Aklin bulunduğu yerden, yüzlerce merhale uzaklaşmak, iyi ve kötünün varlığından

kurtulmak istiyorum. Bu perdenin arkasında ne kadar güzellikler var. Benim gerçek
varlığım da oradadır. Ey akıllan ermez kişiler! Ben, kendi kendime âşık olmak istiyorum".

٠‫ كنو مجثون ض‬٠‫تنقتدن اة ةذ‬

‫ كزو برخون شد‬،‫صدجان آرزد دلى‬
‫والله كه همى رشك يرد آب حيات‬
‫زاشكى كه زجشم عاشقان بيرون شد‬

"Ben sevgilinin yüzünden deli dîvâne olan aklin kuluyum, kolesiyim. Onun
yüzünden acılar çeken, kanlarla dolan gönül, yüzlerce cana değer. Vallahi âşıkların
gözlerinden akan yaşı 20-1 hayat krskanir".

‫روزه محك محتشم ودون آمد‬

‫ « جون »كه ز بيجون آمد‬:‫زنهار مكو‬
ŞİİRLERİ

‫ز وراي كردون آمد‬1 ‫روزيست كه‬

‫ كه روز ائرون آمد‬،‫زان رو ز بهى‬
"Oruç, iyi adamla, kötü adamı aytrdeden bir mihenk taşıdır. Sakin bu nasıl olur
deme. Çünkü o, hikmetinden sorulamayan Hak'tan gelmiştir. Aslında oruç göklerin
ötesinden gelen manevî bir besindir. Bir gök sofrasıdır. Sen oruç tutarak 0 sofraya
konduğun İçin günahlardan temizlendin, hafifledin, çok iyi bir hale geldin".

‫مارا زخرابات آلست آوردند‬

‫شوريده وزوليده ومست آوردند‬
‫هم سوى خرابات بخواهند كشيد‬
‫زانروكه زنيستى بهست آوردند‬
"Bizi elest meyhanesinden getirdiler. Hem de coşkun, perişan, kendini Uaybetmiş
bir halde getirdiler. Ezelde, yokluktan varlığa doğru bizi, çekip getirmişlerdi. Bu Dünya
hayatında ise, yokluğa düştük. Şimdi gerçek varlığımızı bularak, yokluktan kurtulmak İçin
bizi, tekrar 0 meyhaneye, 0 rûh âlemine doğru ahp götürecekler".

‫سرهاي درختان كل رعنا جيدند‬

‫خودرا ديدنذ‬ ‫ يوسف‬،‫آن يعقوبان‬
‫ جوسيه بوشيدنذ‬،‫ايام زمستان‬
‫آخر زبس نوحه كرى خنديدنذ‬
"Ağaçların başlan, alil sarılı güller devşirdi. 0 Yakuplar, artık kendi Yûsuf’larını
gördüler. Onlar kış günlerinde meyvelerinden, yapraklardan yoksun kalmışlar, siyahlara
bürünmüşler, matem elbiseleri giyinmişlerdi. Çok ağladılar, titrediler, feryad ettiler de
sonunda aradıklarım buldular. Güldüler, açıldılar".

‫من بندهء آن قوم كه خودرا دانند‬

‫هردم دل خودرا زغلط برهانند‬
‫آز ذات وصفات خويش سازند كتاب‬
‫فهرست كتاب را آنالحق خواننذ‬

"Ben, kendini bilen ve gönlünü her zaman yanlıştan kurtaran kimsenin kuluyum,
kolesiyim. Onlar, kendi zâtlarından, kendi sıfatlarından bir kitap meydana getirirler de, 0
kitabin fihristinin adını "Ene'1-Hak" korlar".
 HAZRETİ MEVLÂNA
436

‫آنهاكه محققان و ره بينانند‬

‫آسرار ترايكان يكان مى دانند‬
‫ كس ندراننذ‬٠ ‫ليكن زكرم يرده‬
‫زان سان كه زمانه مى رودمي رانند‬
"Ermişler, hakikat yolunu görenler, senin sırlarını bir bir bilirler, fakat kerem
sahibi oldukları İçin; bildiklerini açığa vurmazlar, kimsenin perdesini yırtmazlar da,
zaman nasıl geçer giderse, onlar da sürer giderler, herşeyi hoş görürler, susarlar".

‫مجن كه زسوداى تو نريت بتنذ‬

‫آن شب همه جان شوند هر جاكه تنند‬
‫درجادر شب جه دختران دارد عشق‬
‫كر غم آيد سبلت وريشش بكنند‬
"Her gece senin sevda nöbetini vururlar. Boylece seni sevmenin zamanı geldiğini
haber verirler. Çünkü, gündüzün gürültüsü, didişmesi bitip de gece gelince, seni bulmak,
seni gönülde hissederek manen sana kavuşmak İçin, nerede bir ten, bir beden varsa,
onların hepsi maddi varlıklarım kaybederler de birer rûh olurlar. Gecenin karanlık çadırı
İçinde gizlenmiş aşkın ne kadar güzel kızlan vardır. Geceleyin Hak âşıklarına gam
yaklaşmak isterse, aşk kızlan onun sakalım, bıyığını yolarlar".

‫كه خلقان همه در خواب روند‬ ،‫شب كشت‬

‫ هم درآب روند‬،‫ ماهى‬،‫ماننده‬
‫جون روز شود جانب آسباب روند‬
‫ كه سوى وهاب رونذ‬،‫وآنها دكرنذ‬
"insanların uykuya dalacakları zaman geldi, gece oldu. Bahk gibi hepsi de gecenin
karanlık suyuna daldılar, uyudu kaldılar. Halk gündüz olunca, sebebler yüzüne giderler,
fakat sebebleri yaratan, dilekleri verene gidenler, bambaşka kişilerdir".

‫هرحيوانى بهار ثاثى خايند‬

‫آسرار بهار را شهان بربايند‬
‫كوته جشمان درين بهارند طفيل‬
‫بستان ز براى دو ستان آرانيد‬
ŞİİRLERt

"Bahar gelince her hayvan ot yer, birşeyler kemirir, karnini doyurur. Fakat baharın
sırlarını ancak mana padişahları anlar, duyar. Hakk'm sanatım, yaratma gücünü, ölmüş
bitkilerin, bahar mevsiminde tekrar dirildiklerini, topraktan baş kaldırdıklarım
göremeyen dar görüşlü kişiler yaşlı bile olsalar, bu baharda onlar, birşeye akil ermeyen
çok küçük çocuklardır. Gül bahçelerini, Hak âşıkları İçin, çiçeklerle süslerler, bunu çocuk
anlar mi?"

‫ راه برت بكشايند‬،‫كر راه روى‬

‫ بهستيت بكرايند‬،‫ور نيست شوى‬
‫ نكنجى آندر عالم‬،‫وربست شوى‬
‫ بتوبنمايند‬،‫ بى تو‬،‫وانكاه ترا‬
"Eğer sen, Hak yolunda yürürsen, senin yolunu açarlar, kolaylaştırırlar. Eğer
Hakk'm varlığında yok olursan, seni gerçek varhğa döndürürler. Benlikten kurtulur, alçak
gönüllü olursan, 0 kadar büyürsün ki, âleme sığmazsın. İşte 0 zaman, seni, sensiz, sen
olmaksızın sana, gösterirler".

‫آنكس كه ترا بجشم طاهر بينذ‬

‫ كه كافربيند‬، ‫جون مؤمن باك را‬
‫منكر تو بجشم خفته در بيداران‬
‫كين جشم نه آنست كه أو سر بيند‬
"Seni şu 2111 güzele, baş gözü ile gören kişinin görüşü, îmanı olmayan bir kişinin,
tertemiz İmanlı bir kişiyi görmesine benzer. Uyanık kişilere, Hak âşıklarına, bu baş gözü
ile bakma, gönül gözü ile bak. Çünkü bu baş gözü, gerçeğin sırlarını görecek göz
değildir".

‫ « ره روان نيز نيند‬: ‫زنهار مكوكه‬

» ‫عيسى صفتان وبى نشان نيز نيند‬
،‫زين كونه كه تو محرم آسرار نه‬
‫ينداشته كه ديكران نيز نينذ‬
"Sakin Hak yolunda gidenler artık yoktur, deme. Kendilerini gizleyen,
göstermeyen İsa huylular, günümüzde bulunmaz diye düşünme. Sen Hak sırlarına mahrem
değilsin de bu yüzden velîleri yok sanıyorsun".
438
‫كككككفة‬
hazreti mevlana

‫عامل مهه خسره ء صفات أو ينذ‬

‫ مجله مات أو يند‬،‫در هسىت خويش‬
‫ حيات أو يند‬،‫واهنا كه ز يرده‬
‫ ذات أو يند‬،‫موقوف صفت نيند‬
"Dünya baştan 0293, onun sıfatlan ile büyülenmiştir. Her madde, herşey kendi
varlıklarında görünüyorlar amma, aslında hepsi onda yok olup gitmişlerdir. Ancak onun
hayat perdesinin ötesine geçenler, onun sıfatlarına bağlanmamışlar, zâtına ermişlerdir".

‫دلهاى عزيزان صف بيشان جويند‬

‫ كار بريشان جو ينذ‬،‫دلهاى دكر‬
‫دلهاي خاليق همه شادي جو يند‬
‫ دل ايشان جويند‬،‫شادى بدو صد دل‬
"Ermişlerin, 2212 kişilerin gönülleri, kendileri gibi ermiş, ileri gitmiş kişilerin
sıfatını arar. Başkalarının gönülleri ise, dağınık Dünya işlerinin peşine düşer. Halkın
gönülleri, dâima neşe arar. Neşe ise yüzlerce gönülle onların gönüllerini arar".

‫ حاكيىت ىم كو ينذ‬،‫قوىم زان كو‬

‫ عنابىت ىم جو ينذ‬،‫قوىم زان كو‬
‫ هنان ىم يويند‬،‫جاهنا زوراي تن‬
‫ طالب آن كويند‬،‫آزكوى بكوى‬
"Bir kısım halk, ötelerden, 0 bilinmez âlemden bahsederler, oraların hikayesini
anlatır, dururlar. Bir kısım halk da ötelerden yardim isterler, öyle canlar da vardır ki, bu
bedenin ötesinde, gizli bir halde koşar dururlar, öteleri ararlar, 0 diyan isterler".

‫هر عمركه بى ديدن آصحأب بود‬

‫يامرك بود بطبعع يا خواب بود‬
‫آبى كه ترا صاف كند آب بود‬
‫زهرى كه ترا صاف كند آب بود‬
"Dostlan görmeden, onlarla beraber bulunmadan geçen ömür, ya ölümdür, yahut da
rüyadit. Seni rahatsız eden, seni bulandıran su, bir zehirdir. Aksine, sana rahatlık veren,
senin hoşuna giden zehir ise, su gibidir".
ŞİİRLERİ 439 ‫م‬

‫عشق آز آزلست تا بآبد خواهد بود‬

‫جو ينده ء عشق بى عدد خوا هد بود‬
‫فرداكه قيامت آشكار كردد‬
‫نه عاشق است رد خواهد بود‬ ‫اى هركه‬
"Aşk ezelden beri vardır. Sonsuza kadar da siirecekdir. Aşkı arayanlar, âşık olmak
isteyenler sayısız olacaktır. Yarin Kıyâmet kopup da herşey açığa çıkınca, âşık
olmayanların, Hakk'ı candan sevmeyenlerin, ibâdeti gösteriş İçin yapanların İlâhî
dergahından sürüleceği görülecektir".

‫فزدلة ك درر مهه ثر ينهان بوده‬

‫كافر بود آن دل و مسلمان نبود‬
‫شهرى كه درو هيبت سلطان نبود‬
‫ اكرجه ويران نبود‬،‫ويران شده كير‬
"Allah'ım hangi gönülde senin sevgin gizli değilse, 0 gönül imansızdır, 0 gönül
müslüman olmaz. Gönül şehrinde sultanin heybeti 11000152‫ع‬, orası yıkık bile olmasa,
sen orayı yıkılmış, vîrân olmuş bil".

‫درباغ هزار شاهد مه رو بود‬

‫كلها و بنفشهاي مشكين بوبود‬
‫آب ذره ذره كه آندر جو بود‬ ‫وآن‬
‫ أو خود أو بود‬،‫آن جمله بهانه بود‬
"Bağda binlerce Ay yüzlü güzeller var, güller var, misk kokulu menekşeler var.
Dereler İçinde neşeli neşeli akıp giden sular var. Bütün bunların hepsi birer bahanedir.
Aslında yalnız o, yalnız 0 var".

‫ نشود‬:‫ زخرد فانة مطلن‬,‫تابند‬

‫توحيد بنزد أو محقق نشود‬
‫ نابودن تست‬،‫توحيد حلول نيست‬
‫ورنى بكزاف باطلى حق نشود‬
"Kul kendi benliğinden, kendi varlığından kesinlikle yok olmadıkça, onun İçin
tevhîd (birlik) Hakk’a manen ulaşmak İmkânsızdır. Tevhîd. hulûl değildir. Tevhid,
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

benlikten kurtulmak, varlığından sıyrılmak, yok olmak demektir. Yoksa 00‫ ؟‬ve manasız
sözlerle, olmayacak işlerle, bâtıl Hak olamaz, insan da hâşâ Allah olamaz .

:‫دامان جالد ثو زد تتم تفترة‬

‫ميهاى تو آز دماغ مستم نشود‬
» ‫ « جنانكه هستى بنما‬: ‫كويى تو مرا‬
‫ نشود‬،‫كربنمايم جنانكه هستم‬
"Senin celalinin, büyüklüğünün eteğini elimden bırakmam. Bana ezelde sunduğun
aşk şarabının zevki, mest olmuş beynimden çıkmaz. Bana "Olduğun gibi görün" diyorsun.
٤٤٥٤ ben olduğum gibi görünsem olmam, görünen varlığım ortada kalmaz. Aslında ben bir
yoktan ibaretim. Var olan sensin ancak Allah'ım".

‫بنى كه زمبغ آذجهاذوع نسي‬

‫ كرا دارد سود ؟‬،‫جون سوختهء نست‬
‫آز هر دو جهان سوختهء مى بايد‬
‫كان برق كه مى جهد درو كيرد زود‬
"Ötelerden, o tecellî cihaninin bulutundan bir şimşek parlasa, eğer İlâhî aşk ile İÇİ
yanan bir kimse yoksa, 0 parıltının ne faydası olur? iki Dünyada da yanmış, yakılmış biri
olmalı ki, 0 şimşek parlayınca hemen yansın, yakılsın".

‫فن جوز ز جفاتك زئر جاذ آيذ‬

‫خوشتر ز وفاهاكه زخوبان آيد‬
‫هر كفركه درعشق تو ييدا كردد‬
‫ بهتر آزايان آيذ‬،‫درعاقبت آن‬
"Allah'ım senden cana gelen her cevr, her cefa fânî güzellerden gelen vefâlardan
daha hoştur. Senin aşkının meydana getirdiği küfür yani Hak âşıklarından başkalarına
gizli kalan, örtülü kalan hakîkatler, sonunda taklîde dayanan imandan daha ivi bir hale
gelir".

‫ مى آيده‬:‫ ازو خم‬:‫وفوتعك‬

‫ شرر مى ايد‬،‫در سينه آزين خبر‬
ŞİİRLERİ

‫ كه خويش نشنا ختهء‬،‫زآنى ناخوشي‬

‫جون بشناسى دكر جه در مى آيذ؟‬

"Nerede olursanol ‫ ه‬seninle beraberdir (57/4): mujdeH haberi Allahtan geliyor

Bu haberle, insanin gönlü yanıyor, tutuşuyor, ümitle, manevî neşe ile doluyor. Sen,
kendini tanımadığından neşelenemedin, huzura kavuşamadın. Eğer kendini tamsaydın, ne
olduğunu bilseydin, bu üzüntü, bu rahatsızlık, bu bunalım bir daha sana gelmezdi. Sen
bunlardan kurtulmak İçin, başka kapı çalmazdın".

‫ زدهان من سخن مى آيد‬،‫بى من‬

‫ آن كه مى فرمايد‬،‫من بى خبرم كه‬
‫زهر و شكر آرزوي من مى آمد‬
‫زاينده جه داند كه كرامى شايد‬
"Benim ağzımdan, bensiz olarak sözler çıkmaktadır. 0, ne buyurursa ben onlan
söylüyorum. Aslında ben söylediklerimden de habersizim, o, ne söylerse, ben onlan
söylüyorum. Zehir de, şeker de benim arzuma göre mi geliyor? Ben arzularımı da
bilmiyorum. Gönülden doğup gelen bu sözler, ne işe yarar? Kime yakışır? Bunları kim
söylüyor, kim söylüyor?"

‫ رسيدهء مى بايذ‬،‫درراه طلب‬

‫دامن زجهان كشيدهء مى بايد‬
‫ ورنى‬،‫بينائى خويش را دوا كن‬
‫ ديدهء مى بايد‬،‫عالم همه أوست‬
"Hakîkat yolunda, istek yolunda ilerlerken, isteğine erişmek, yolda kalmamak
gerekir. Dünya isteklerinden kurtulmak, nefsin arzu ettiği zevklerden uzaklaşmak gerek.
Ey Hakk'ı, hakikati isleyen! Sen kendi görüşünü iyileştir. Dikkatle bak da gör ki: Bütün
Dünya, herşey onun kudretini, güzelliğini, sanatım göstermektedir. Herşcyde onun varlığı
sezilmektedir. Fakat onu görecek göz gerek".

‫ كه بر تر ز مه و مهتابيد‬،‫آى قوم‬
‫آزهستئى آب وكل جرامى تابيد؟‬
‫ كه در غرقابيد‬،‫آى آهل خرابات‬
‫ كه روز وشب جرا در خوابيذ؟‬،‫خيزيذ‬
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

"Ey Ay'dan da Ay ışığından da üstün olan, manen daha parlak olan insanlar! Ey su
ve topraktan yaratılmış oldukları halde, çok değerli varlıklar! Neden balçık beden İçinde
kıvranıp duruyorsunuz? Neden asil varlığınızı gösterip parlamıyorsunuz? Ey harâbât ehli
neden maddî varlığınız İçinde hapsolup kalıyorsunuz? Neden gaflet suyuna 0211, gark
olmuşsunuz? Artık kalkınız. Gece gündüz neden uykudasınız, uyanmıyorsunuz?"

‫آي آهل مناجات كه در حمرابيد‬

‫ يك زمان بشتابيد‬،‫مزنل دوست‬
‫وى آهل خرابات كه در غرقابيد‬
‫صد قافله بكذشت ومشادر خوابيد‬

"Ey mihrabda, ibâdetle meşgûl munâcaat ehli! Varacağınız konak yeri, çok
uzaklardadır. Vakit geçiyor, bir süre İçin olsun, acele ediniz, koşunuz. Ey hakîkati arayan
harâbât ehli! Siz de gaflet suyuna dalmış kalmışsınız. Bu yolda yüzlerce kervan, yüzlerce
kafile geldi, geçti. Siz hâlâ uykudasınız".

‫در معنى هست ودر عيان نيست كه ديد؟‬

‫در دل بيدا ودرزبان نيست كه ديد؟‬
‫هستئى جهان و درجهان نيست كه ديد؟‬
‫درهستى و نيستى جنان نيست كه ديد؟‬

"Mana da var, fakat görünürde yok olanı kim gördü? Gönülde manen görülen,
duyulan fakat dille anlatılmayan! kim gördü? Cihanın varlığı, yani cihan onunla var
olduğu halde, cihanda bulunmayanı, görünmeyeni kim gördü? Varhkda da, yoklukta da
böyle yokluğu kim gördü?"

‫ جهان كندانيذ‬:‫ امل صفاك د‬:‫اف‬

‫آزبهربتى جرا جنين حيرانيد؟‬
‫أوراكه شما درين جهان جويانيد‬
‫ شما خود آييذ‬،‫در خود جو بجوييد‬
Ey Dünya'da dönüp dolaşan ermiş kişiler! Her güzele neden böyle hayransınız? Su
Dünya'da arayıp durduğunuzu, bir de kendinizde arasanız ne olur? Onu, kendinizde arayınız,
kendinizde bulursunuz".
ŞİİRLERİ 443

‫تيرى زكمانجهء ربابى بجيد‬

‫الجي ثج رتجنخه فنطان بعفد‬
‫ كه بردهارا بدريذ‬،‫اين برده نكر‬
"Rebâb’ın yayından bir ok fırladı. Ten çenberinden geçerek ve beden engelini
aşarak geldi, gönüle ulaştı. Şu deriye bak ki, gözlere perde olmakta ve özü dalamaktadır.
Bir de rebâbm şu perdesine ve çıkardığı makama bak ki, bizim gaflet perdelerimizi
yırtmada, bizi uyarmadadır".

‫آز ياد خداي مرد مطلق خيزد‬

‫بنكر كه نور حق جه رؤ نق خيزد‬
‫اين باطن مردان عجايب بحريست‬
‫جون موج زنذ ار آن آنالحق خيذد‬
"Gerçek bir mü'min, gerçek bir insan, AHah'ı canla, başla anar, onu dâimâ zikr
ederse, 0 mü'mine dikkatle bak da gör, onda Hakk'm nûrundan gelen güzellik ne parlak
olur! Bu İlâhî erlerin İçleri, gönülleri ne 26 21, ne şaşılacak bir denizdir. 0 deniz,
dalgalanıp coştukça, 0 dalgaların her yerinden "Ben Hakk'ım" sesi yükselir".

‫مردان رهش زنده بجان دكرند‬

‫مرغان هواش ز آشيان دكرند‬
‫منكر تو بدين ديده بديشان كايشان‬
‫بيرون زدو كون در جهان دكرند‬
"Hak yolunun erleri, bu candan başka bir canla diridirler, o, canin havasında, kanat
açıp uçan kuşların başka bir yuvası vardır. Sen, bu gözle onlara bakma, göremezsin. Onlar
iki Dünya'dan da, öte bir Dünya'dadırlar".

‫نور فلكست اين تن خاكئى ما‬

‫رشك ملك آمدست جاالكئى ما‬
‫كه رشك برد فرشته آز ياكئى ما‬
‫كه بكريزد ديو زبى باكئى مأ‬
444 HAZRETi MEVLÂNÂ

"Bizim, topraktan yaratılmış olan bedenimiz, göklerin nurudur. Bazan bizim

hakikate varmak, Hakk’ı aramak hususundaki canlılığımızı, çevikliğimizi melekler
kıskanır, manen üstünlüğümüze, rûhî temizliğimize hased ederler. Bazan da,
hayâsızlığımızdan, kötülüğümüzden Şeytan kaçar".

‫آي دوست بدوستى قرينيم ترا‬

‫هرجاكه قدم نهى زمينيم ترا‬
‫در مذهب عاشقى روا كى باشد‬
‫عالم بتو ببنيم أو نبينيم ترا؟‬
"Ey dost, dostlukta sana çok yakınız. 0 kadar ki, nereye ayağını bassan, 0 yerin
toprağı oluruz. Âşıklık mezhebinde, revâ mıdır ki, âlemi seninle, senin verdiğin nûr ile
görelim de, seni görmiyelim?"

‫ كه عشق نيكو كارست‬،‫انصاف بده‬

‫ كه طبع بدكردارست‬،‫زانست خلل‬
‫تو شهوت خويش را لقب عشق نهى‬
‫آز شهوت تا عشق ره بسيارست‬
"insaf et, aşk güzel bir İştir. Onun bozulması, güzelliğini kaybetmesi, tabiatın
kötü niyetli oluşundandır. Sen kendi şehvetini aşk diye adlandırmışsın, ona aşk adını
koymuşsun. Halbuki, şehvetten kurtulup, aşka ulaşabilmek İçin uzun yollardan geçmen
gerekir".

‫عشق آمدو شذ بو خونة انتن رك وبونت‬

‫تى كرد مرا زخويش وبر كرد زدوست‬
‫آجزاي وجود من همه دوست كرفت‬
‫ناميست ز من برمن و باقى همه أوست‬
"Aşk geldi, derimin, damarlarımın İçinde akan kan gibi oldu. Beni, benden
boşaltarak dost ile doldurdu. Vücûdumun bütün zerrelerini dost kapladı. Benden bana ancak
bir ad kaldı ve geri kalan hep 0 oldu".

‫عشقى دارم باكتر آز آب زالل‬

‫ مراهست حالل‬،‫اين باختن عشق‬
ŞİİRLERİ

‫ز حال بحال‬1 ‫عشق دكران بكردد‬

‫عشق من و معشوق مرانيست زوال‬

"Berrâk, duru sudan daha temiz bir aşkım var. Bu aşk oyunu, şehvet ile ilgili
olmadığı İçin bana haram değildir. Aşk. başkalarım, şekilden şekile sokar, halden hale
kor. Halbuki, bu benim aşkım gelip geçici olmadığı gibi, sevgilime de zeval yoktur. 0
ölümsüzdür".

‫عشق آن خوشتر كزو بالها خيزد‬

‫عاشق نبود كه أز بالبرهيزد‬
‫مردانه كسى بود كه در شيوه ء عشق‬
‫ زجان بر خيزد‬،‫جون عشق بجان رسد‬
"Belalar yağdıran aşk daha güzeldir. Aşkın getirdiği belalardan sakınan, korkan
kişi, âşık değildir. Aşk İşinde merd kişi odur ki, aşk ateşi canına düşünce, uğrunda canını
verir, canından geçer".

‫ كه كيمياى شرقست درو‬،‫عشقست‬

‫ كه صد هزار يرقست درو‬،‫آبريست‬
‫ ددو‬:‫فنا ليننة فضا فتتب‬

"Aşkta bütün derdlerin devâsı vardır, o, öyle bir buluttur ki, İçinde yüzbinlerce
şimşekler çakar. Benim gönlümde, onun nurundan öyle bir deniz meydana geldi ki, bütün
kâinât orada battı, kayboldu, gitti".

‫درعشق هزار جان ودل بس نكند‬

‫جان خود جه بود؛ حديث جان كس نكند‬
‫اين راه كسى رود كه درهر قدمى‬
‫صذ جان بدهذ كه روى وابس نكند‬

"Aşka binlerce can, binlerce gönül verilse yine azdir. can da 060117 Canin yeri mi
var? Sözü bile edilemez. Bu yola, öyle bir kişi gidebilir ki, her adımda yüzlerce can verir
de, yüzünü çevirip de geriye bile bakmaz".
6‫هه‬ HAZRETt MEVLÂNÂ

‫ جه جيزى؟ كه همه آن توآند‬،‫آي عشق‬

‫ جمعها يريشان تو أند‬،‫جمعى تو و‬
‫تو خانه نشين وجمله دربان تو آند‬
‫تو مادر واين طائفه طفالن تو اند‬
"٧ aşk, sen ne biçim şeysin ki, evrende var olan herşey senin ve herşey sensin.
Neşelerimiz, kederlerimiz senden olduğu gibi, toplum hayatımızdaki dağınıklıklar,
perişanlıklar da senden. Sanki sen evde oturuyorsun ve herkes senin kapıcın. Sanki sen
annesin ve bütün insanlar senin çocukların".

‫ جه خوشى؟ كه آز خوش خوشتر‬،‫ خوشى‬،‫آى عشق‬

‫آتش بمن آندر زن و آتش خوشتر‬
‫ خوش آباد شدست‬،‫هرشش جهت آز عشق‬
‫ خوشتر‬،‫بالين همه بيرون شدن آز شش‬
"Ey aşk, sen ne kadar hoşsun, hoşluk da nedir? Sen hoştan da daha hoşsun. Beni
ateşinle yak. Senin ateşinle yanmak da pek hoştur. Alt! cihetin hepsi de, aşk yüzünden
âbâd oldu, mutlu oldu, hoş oldu. Bununla beraber bu alti cihetten de, dışarı çıkmak,
hududsuz aşkı bulmak daha hoş".

‫عشق ان باشدكه خلق را داردشاد‬

‫عشق آن باشدكه داد شاديها داد‬
‫ آن عشق بزاد‬،‫مارا مادر نزاد‬
‫صد رحمت و آفرين بر آن مادر باد‬

"Aşk odur ki, halkı neşelendirir. Sevinç İçinde bırakır. Aşk odur ki, neşelere neşe
katar. Bizi annemiz doğurmadı, bizi 0 aşk doğurdu. Yüzlerce esirgeme, yüzlerce aferin,
takdir, bizi doğuran 0 anaya olsun".

‫حاشاكه دل عشق جهان را نكرد‬

‫خود جيست بجز عشق كه آنرا نكرد؟‬
‫بيزار شوم زجشم در روز اجل‬
‫كر عشق رها كند كه جانرا نكرد‬
ŞİİRLERİ 447

"Aşkın gönlünün, Dünya'ya bakmasına, Dünya'ya kapılmasına imkan yoktur. Hâşâ

bu olamaz. Zâten aşktan başka bakılacak, görülecek ne vardır? Ecel günü, aşkı bırakıp da,
korkudan can derdine düşen, cana bakan gözden bıkmışım, usanmışım".

‫اين عشق شهست و رايتش ييدا نيست‬

‫قرآن حقست و آيتش بيدا نيست‬
‫هر عاشق ازاين صياد تيري خور دست‬
‫خون مي خورد جراحتش بيدا نيست‬
"Bu aşk, bir padişahdır. Fakat sancağı görünmez. Bu Hakk'm bir Kur'an'ıdır,
âyetleri, esrârı gizlidir. Her âşık, aşk avcısından bir ok yemiştir. Kan ağlar amma, yarası
görülmez".

‫ماييم ز عشق يافته مرهم خود‬

‫بر عشق نثار كرده هر دم دم خود‬
‫تا هر دم ماجو جانب عشق رود‬
‫درهر دم ماعشق بيابد دم خود‬
"Biz ilacımızı 2902 bulmuşuz, her dem kanımızı aşk uğruna saçmışız. Bizim her
ncfc.shniz aşka doğru gider. Her nefesimizde, aşk kendi nefesini bulur, aşk bizimle nefes

‫ وبحريست عظيم‬،‫عشق از بنهء بي بنست‬

‫ واسرار قديم‬،‫درياي معلق است‬
‫ مقيم‬،‫جاها همه غوقه اند دربحر‬
‫ وباقي همه بيم‬،‫يك قطره ازو اميد‬
"Aşk sonsuzdur. Aşk dibi, kıyısı olmayan pek büyük bir denizdir. Hem de bir yere
dayanmayan, bu şekilde asılı duran bir denizdir. Aşk kadîm olan önüne ön olmayan
Hakk'm sırlandır. Bütün canlar, 0 denize dalmışlar, 0 denizde oturmaktadırlar. 0 denizin
bir damlası ümit olup, geriye kalan hep korkudur".
 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

‫من بحر تمامم ويكي قطره نيم‬

‫احول نيم وجو احواالن غره نيم‬
‫كويد بزبان حال هريك ذره‬
‫فرياد همي كندكه من ذره نيم‬

"Ben bir damla değilim lam bir denizim. Şaşı değilim, şaşılar gibi eşyayı yanlış
görerek gurura kapılmış değilim. Her zerre hal dili ile "Beni bir zerre olarak görmeyiniz.
Ben zerre gibi görünüyorsam da zerre değilim" diye dâimâ feryad edip durmaktadır".

‫ ارسار اهلي مابمي‬،‫كنجبنه‬

‫حبر درر نامتنايه مايمي‬
‫بكرفته زماه تامبايه مايمي‬
‫بنشسته بتحت بادشايه مايمي‬

"Biz Allah'ın 5 1112111 hazinesiyiz. Sonu olmayan, kıyısı bulunmayan inciler

denizi biziz. Ay'dan balığa kadar herşeyin İçinde olan biziz. Manevî padişahlık tahtına
oturan da yine biziz. Varlıkların en üstün olam biziz".

‫ همه‬،‫ تدرت حدايبم‬،‫بازيجه‬

‫ كداييم همه‬،‫او رآست توانكري‬
‫بربكدكر اين زيادى جستن جيست؟‬
‫آخر زدريكي سراييم همه‬

"Hepimiz Allah'ın kudretinin, büyüklüğünün birer oyuncağıyız. Varhk. zenginlik

hep onundur. Bizlerse hep yoksul kişileriz, üstünlük iddia etmek, kendini beğenip
başkalarım hor görmek ne manasızlıktır. Ne boş şeydir? Bütün insanlar, hepimiz ayni
sarayın kap! kullarıyız".

‫ بي جان‬،‫جندان بدويده ام بس دل‬

‫ وني كون ومكان‬،‫آنجاكه نه من بودم‬
‫تاخويشتن وزمانه را كم كردم‬
‫ نه اينست ونه آن‬،‫كوي كه بنزد من‬
ŞİİRLERİ

"Şu görünen gölge varlığımın, kâinâtın ve mekanın bulunmadığı bir yer vardı ya.
İşte ezel denilen 0 yere, gönülün peşine düştüm, canlan bulmak İçin 0 kadar çok koştum
ki, 0 arada kendimi dc kaybettim, zamanı da. Sanki benim yanımda ne bu vardı, ne de O".

‫ نه از بهرسه نان‬،‫مامرد سنانيم‬

‫ نه از دست زنان‬،‫مادست زنانيم‬
‫ نه در صيد بدان‬،‫درصيد برانيم‬
‫ نه دربند جهان‬،‫از بند جهانيم‬

"Biz kılıç erleriyiz, üç lokma ekmek İçin yaşıyanlardan değiliz. Biz bazan manevî
neşeye kapılır, el çırparız. Yoksa biz 0 kadınların yüzünden, şehvet yüzünden el
çırpmayız. Biz yolunu sapıtmış kişilere av olmayız. Onların etkisi altında kalmayız.
Aksine biz onlan avlar, doğru yola getiririz. Biz ihtiraslarımızın, kötü huylarımızın
bağından kurtulmuşuz da, Dünya'ya bağlanıp kalmamışız".

‫جون شاء مهان نيست كسي دردو مهان‬

‫ني زيروني باالو نه بيدا ونهان‬
‫ حست از آن سخت كمان‬،‫هر تيركه جست‬
‫ هست ازآن شهره بيان‬،‫هر نكته كه هست‬

"iki Dünya'da da, 0 Dünya'nın pâdişâhı gibi hiçbir varhk yoktur. Ne aşağıda ne
yukarda, ne açık, ne gizli ona benzer biri yoktur. Hangi ok atılırsa onun çok kuvvetli olan
yayından atılmıştır. Hangi bir güzel, nükteli söz söylemişse, 0 sözü ashnda, dilinin
güzelliği ile tanınmış 0 eşsiz güzel söylemiştir".

‫ اي خان و جهان‬،‫تاروي توم تبله شد‬

‫ نشان‬،‫ ونه از قبله‬،‫نه ازكعبه خبر دارم‬
‫ رو بقبله كردن نتوان‬،‫بي روي تو‬
‫ وآن قبلهء جان‬،‫كين قبلهء قالبست‬

"Ey benim canim, ey benim cihanım! Senin yüzün bana kıble olalı, ne Kâbe'den
haberim var, ne de kıbleyi gösterenden. Zâten senin yüzün olmadıkça, kıbleye dönmenin
İmkanı yoktur. 211. bu kıble, bedenlerin, kalplerin kıblesidir. Senin yüzün ise can
450 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

‫كس نيست بغير ازو دين جمله جهان‬

‫ني زشت ونه نيكوونه ييدا ونهان‬
‫هر تيركه جست جست ازان سخته كمان‬
‫ هست ازان شعله دهان‬،‫هر نكته كه هست‬

"Bütün Dünya'da, ondan başka hiç kimse yoktur. Ne çirkin var, ne güzel var, ne
görünenler vardır, ne de görünmeyenler. Atılan her ok, onun kudretli yayından atılmıştır.
Her nükteli güzel sözü de, 0 söyletmektedir."

‫ ودرختان بنهان‬.‫دل باغ نهانست‬

‫ و اوخود يكسان‬،‫صدسان بمنايد او‬
‫ يب حدو يب بايان‬،‫حبريست حميط‬
‫ موج درون هرجان‬،‫صد موج زند‬

"Gönül, gizli bir bahçedir. İçinde nice ağaçlar gizlenmiştir. 0 bahçe, yüzlerce 0910
görünür, amma kendisi bir çeşittir, ne ise odur. 0 herşeyi kaplayan, ucu, bucağı olmayan,
sonsuz bir denizdir. 0 denizin bir dalgası, yüzlerce dalga halinde, her canin İçinde
dalgalanır, coşar, köpürür".

‫ زدلتو بردل من راهست‬،‫جان‬ ‫اي‬

‫وزجسنت آن در دملن آاك هست‬
‫زيرا دل من جو آب صافئ خوشست‬
‫ آيينه دار ماهست‬،‫آب صافي‬

"Ey can, senin gönlünden benim gönlüme bir yol vardır. Benim gönlüm 0 yolu
araştırmak hususunda uyanıktır. Çünkü, gönlüm berrak saf su gibi hoştur. Berrak, duru, saf
su ise Ay'a ayna tutar, onu kendi İçine aksettirir".

‫بيدا بودي‬ ‫كر درد دلم بنقش‬

‫هر ذره زغم سياه سيما بودي‬
‫ور راه بسوي كوهر مابودي‬
‫ زجوش همجو دريا بودي‬،‫هر قطره‬
ŞÜRLERÎ

"Gönlümdeki derd, İçimde kapalı kalmasaydi da, dışarda gorülebilseydi. Her

zerrenin yüzü gamdan kararırdı. Bizde bulunan 69512 inciye bir yol bulabilseydi, her damla
heyecandan coşar derya olurdu".

‫ عني ايان خوردن‬،‫اي عادت عشق‬

‫ين غصهء نان وغصهء جان خوردن‬
‫آن مايده جون روز وشب بريونست‬
‫روزه جه بود ؟ صالي يهنان خوردن‬

"Aşkın âdeti, tıpkı bir yemek gibi îmân yemek, îmanla beslenmektir. Aşk ne
ekmek peşinde koşar, ne de can derdine düşer. Onun yemek sofrası, gecenin de, gündüzün
de dışında, ötesindedir. Oyleyse oruç nedir? Oruç göklerden gelen gizli, görünmez bir
yemeğe çağrıdır".

‫ فرد بايد بودن‬،‫درراه نياز‬

‫ييوسته حريف درد بايد بودن‬
‫ كر خيتن سوي وصال‬،‫مردي نبود‬

‫ مرد بايد بودن‬،‫در روز فراق‬

"Niyaz yolunda tek olmak, kimseye benzememek gerekir. Dâima aşk derdine
düşmek, göz yaşı dökmek, yanmak, yakılmak gerekir. Visâle doğru koşmak, sevinmek,
neşelenmek, yiğitlik, erlik değildir. Asil erlik, ayrılık zamanında metin olmak,
sızlanmamak, cesaretini kaybetmemektir".

‫ بايى مي زن‬،‫كو دست بشد زكار‬

‫ هم نواي مي زن‬،‫ور ياي نماند‬
‫ بعقل راي مي زن‬،‫كر نيست ترا‬
‫ دم وفاي مي زن‬،‫ هر دم‬،‫حاصل‬

"Dostun yolunda hizmette elinde takat, güç kalmazsa, ayağınla koş. Ayağında güç
kalmazsa, sevgisi ile terennüm et, olmazsa seslen, bağır. Eğer sesin de çıkmazsa, aklinla,
hayalinle işe giriş. Hâsılı her hal ve kârda, her an vefâlı ol".
 hazret! mevlâna

‫ ارجه هستي بامن‬،‫تا باخودي دوري‬

‫ كه از توباشد تامن‬،‫اي بس دوري‬
‫ نشوي يكتامن‬،‫درمن نرسي تا‬
‫ يامن‬،‫اندر ره عشق ياتو باشي‬

"Her ne 120 ٦٣ benimle beraber isen de, sen kendinde oldukça, kendinde bulundukça
benden uzaklardasın. Benlikten kurtulmadıkça, ben senin yanında bile olsam, senden çok
uzağım. Bil ki, senden bana kadar çok uzaklık vardır. Sen kendinden çıkmadıkça, benim
gönlümle bir olmadıkça, bana ulaşamazsın. Aşk yolunda sen, ya sen olarak kalırsın, yahut
da ben olursun".

‫ وبدل بايارم‬،‫ "بتن دور‬:‫كوي كه‬

‫ كه من دلدارم‬،‫ ميندار‬،‫زنهار‬
‫كر نقش خيال خود بيني روزى‬
‫ كه من زدل بيزارم‬،‫فرياد كني‬

"Diyorsun ki: "Şu maddî varlığımla, bedenimle senden uzaktayım amma, gönlüm
senin yanındadır". Bu halde sakin beni sevgilin sanma. Sonra bir gün, benim yerimde,
kendi hayalinin şeklini, nakşını görürsün de, gönülden bıkmışım, usanmışım diye feryad
edersin".

‫ سينهء تو‬،‫جون ياك شد از خودئ تو‬

‫ زيار درينهء تو‬،‫خودبين كردي‬

‫بي ايينه روي خويش نتواني ديد‬
‫ كه اوست آيينهء تو‬،‫دريار نكر‬

"Gönlün varlığından, benliğinden temizlenince, sen kendini ezeldeki sevgilinde

görebilirsin. Aynasız kendi yüzünü görmenin İmkanı yoktur. Mü'min müminin aynası
olduğu İçin, kendi yüzünü görmek istiyorsan, sevgilinin. Hak dostunun yüzüne bak".

‫ سخن از خال مكو‬،‫ اي تن خاكي‬،‫هان‬

‫جز قصهء آن آيينهء باك مكو‬

‫از خالق افالك درونت صفتيست‬

‫جز از صفت خالق افالك مكو‬
ŞİİRLERİ

"Ey topraktan yaratılmış olan ten, aklını başına al da topraktan söz açma. 0
tertemiz İlâhî aynanın hikayesinden başka birşeyden bahsetme. Senin gönlünde gökleri
yaratandan bir sıfat var. Bu yüzden sen. gökleri yaratanın sıfatından başka birşey
söyleme".

‫ برمن‬،‫يادلبر من بايدو يادل‬

‫ني دلبر من باشدونى دلبرمن‬
‫ مباش بي دلبر من‬،‫اي دلبر من‬
‫ بر من به كه دو صد دلبر من‬،‫يك دل‬

"Ben yalnız kalmak istemiyorum, ya sevgilim, yahut da gönlüm benim yanımda

bulunmalı. Fakat ne gönlüm, benim yanımda bulunuyor, ne de sevgilim. Ey sevgilim,
sakin yanında gönlün bulunmadan, yani gönülsüz bana gelme. Gönülsüz sevgiliyi ben ne
yapayım? Benim İçin, bir tek gönül, yüzlerce güzelden daha iyidir, daha da değerlidir".

‫از بس كه فساد وابلهي زاد ازمن‬

‫در عمر دمي نكشت دل شاد ازمن‬
‫من طالب داد وجمله بيداد ازمن‬
‫فرياد من ازجمله و فرياد ازمن‬

"Birçok kötülük, abdallik, hep benden, benlikten doğdu, ömrümde bir an bile
gönlüm sevinmedi. Benden memnun kalmadı. Ben adâlet istiyorum, haksızlıklardan
şikayet ediyorum. Halbuki bütün adaletsizlikler, haksızlıktan, benden, benlikten çıkıyor.
Bu yüzdendir ki, benim bütün feryadım, şikâyetim hep bendendir, benden".

‫اي زخم زننده بر رباب دل من‬

‫ جواب دل من‬،‫بشنو تو ازين ناله‬
‫ دفينهء كنج دكرست‬،‫درهر ويران‬
‫عشقست دفينه در خراب دل من‬

"Ey gönlümün 0201103 mızrabı vuran! 10 020111 çıkardığı bu iniltiden gönlümün

cevabini dinle: "Her yıkık yerde başka bir define sakildir. Benim gönlümün harabesinde
ise, yalnız aşk definesi saklanmıştır".
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫ درد كزين‬،‫ درد كزين‬،‫ درد كزين‬،‫رو‬

‫زيراكه ره جاره ندارم جز ازين‬
‫ كه نيستت رخت قرين‬،‫دلتنك مشو‬
‫ بدان باش حزين‬،‫جون درد نباشدت‬

"Haydi, yürü aşk derdini kendinden seç, aşk derdini seç. Zîrâ dosta kavuşmak İçin
ben, bundan başka bir çare bilmiyorum. Malim, mülküm yok diye gönlünü daraltma,
üzülme, eğer dertsiz bir kimse isen, ona üzül. Çünkü Hak yolunda derdsiz olmak büyük bir
âfettir".

‫ بييش مشتاق نشين‬،‫كر مشتاقي‬

‫ در حلقهء عشاق نشين‬،‫روز و شب‬
‫جو اين حلقه رباي كردي‬ ‫آنكاه‬
‫ بر خالق نشين‬،‫از خلق كزركن‬

"Eğer görmediğin bir dost İçin özlem çekiyorsan, özlem çekeni bul, onunla otur,
kalk. Gece gündüz Hak âşıkları ile beraber bulun. Âşıklarla beraber bulunmanın zevkine
erdikten sonra, burada da fazla kalma. Halktan da vazgeç. Yaradana sığın, onu gönlünde

‫اي آنكه نو بر فلك وطن داشنهء‬

‫خودرا زجهان ياك بنداشنهء‬
‫بر خاك تونقش خويش بنكاشتهء‬
،‫فران جيزكه آصل توست بكزاشنه‬

"Sen ötelerde, gökyüzünde kendine bir vatan tutmuş, bir yurd edinmiştin. Kendini
lekesiz, temiz bir cihana mensûb bir varhk sanmakta idin. Sonra tuttun toprağa kendi
resmini yapdin. Bu kirli toprağa bağlandın kaldın ve aslin olan şeyi unuttun gittin".

‫از عشق خدا نه بر زيان خواهي شد‬

‫ كه جان خواهي شد‬،‫بي جان زكجاشوي‬
‫اول بزمين ز آسمان آمدهء‬
‫واخره ز زمين بر آسمان خواهي شد‬
ŞİİRLERİ

"Allah aşkından bir ziyana girmezsin. Cansız nasıl kalabilirsin. Onun aşkıyla, can
olacaksın. Sen önce yer yüzüne gökten gelmiştin. Sonunda yeryüzünden yine göğe
yükseleceksin".

105 :‫تو آب‬

‫ درسفري‬،‫ببرون زجهان آب وكل‬
‫ جان درو آب حيات‬،‫قالب جويست‬

‫ ازين دوهم بي خبري‬،‫آنجاكه توي‬

"Sen su değilsin, sen toprak değilsin. Sen bambaşka bir varlıksın. Balçıktan
yaratıldın amma, balçık değilsin. Sen toprak Dünya'smdan dışardasm ve aslına doğru
yolculuktasın. Kalb, şu fânî beden bir arktır. Can 0 arkda akan 20-1 hayatdir. Sen
bulunduğun yerde, senliğinde kaldıkça, bu ikisinden de habersizsin".

‫درآصل يكى بددست جان من و تو‬

‫ ونهان من و تو‬،‫ييداى من و تو‬
"‫خود ازبى فهم كفتم؛ "آن من و تو‬
‫ درميان من و تو‬،‫جون نيست من و تو‬

"Ezelde senin rûhunla, benim rûhum birdi. Ben ve sen bu birlikte beraber
görünürdük. Ben ve sen bu birlikte gizli kalırdık. Kendim bu gerçeği anlatabilmek İçin:
"Benim rûhum, senin rûhundur" dedim. Daha doğrusu: "0 benim midir, senin midir?" diye
düşündüm. Çünkü aslında, benimle senin aramızda ben ve sen yoktur".

‫ نى تو منى‬،‫ و نى تو توى‬،‫نى من منم‬

،‫ هم تو منى‬،‫هم من منم و هم توتوئ‬
‫ اي نكار خنتنى‬،‫من باتو جنانم‬
‫ كه من توام ياتومنى‬،‫كه اندر غلطم‬

"Ne ben benim, ne sen sensin. Ne de sen bensin. Hem ben benim, hem sen sensin.
Hem sen bensin. Ey Hutenli güzel, seninle öyle bir haldeyim ki, yanılıyorum da acaba
diyorum. Sen ben misin, yoksa ben sen miyim?"
 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

‫بيرون نكرى صورت انسان بيني‬

‫خلقى عجب از روم و ان بينى‬
‫فرموده كه "ارجعى" جوع اين باشد‬
‫بنكر بدرون كه بجز انسان بيني‬

"Dış yiize bakarsan, insanin sûretini, maddî şeklini görürsün. Bu Dünya'da çeşidi
renklerde, çeşidi diller konuşan insanlar görürsün. Allah Kur'an-1 Kcrîm'dc "Rabbma dön
89/28" diye buyurmuştur. Rabbine dönmek, insanin kendi İçine, gönlüne dönmesi, orada
insandan başka olan birini, yani Hakk'ı manen bulması, görmesi demektir".

‫از آب وكلى نيست بناي جوتوى‬

‫ كه جهان كرد براى جو توى‬،‫ياوب‬
‫كر نعره زناني تو براى جو وي‬
‫لبيك كنانست براى جو توى‬

"Senin şu görünen bedenin balçıktan yaratıldı amma, senin aslinin balçıkla ilgisi
yok. Allah seni yaratmak İçin nc şaşılacak, ne büyük, ne akil almaz İşler yaptı. Senin İçin
ne sayısız bağışlarda, lutuflarda bulundu. Sen, sana bu bağışlarda bulunanı zikretmek,
anmak İçin zaman zaman haykırıyorsun. 0 02 senin bu hay huyuna: "lebbeyk" buyur kulum
deyip duruyor. Amma sen onu duyamıyorsun".

‫ كر ازين حديث آكاهى تو‬،‫اي دل‬

‫ جه مي خواهى تو‬،‫اين تفرقهء خويش‬
‫يك لحظه كه از حضور غائب كردى‬
‫ كه مشرك كردى‬،‫آن لحظهء بدان‬

"Ey gönül, eğer bu sözden, yani kiminle beraber olduğundan haberin varsa,
gönlünde bu dağımklıkdan ne bekliyorsunuz? Ey gönül, bir an bile olsun Hakk'm sende
olduğunu, onun huzurunda bulunduğunu unutacak olursan, bil ki. 0 an müşriklerin yoluna,
yani Hakk'a ortak koşanlann yoluna sapmış olursun".

‫ خود جه مى بوي تو؟‬،‫در كوي خيال‬

‫وين ديده بخون دل جه مى شوي تو؟‬
‫ حق دارد‬،‫آز فرق سرت تا بقدم‬
‫ جه مي جوي تو؟‬،‫آى بي خبر ار خويش‬
ŞİİRLERİ

"Kendi hayalinin köyünde ne diye koşup duruyorsun'.? Neden gözlerini gönül kani
ile yıkamaktasın? Tepeden tırnağa kadar, bütün varlığın Haktan ibarettir. Hakk'm
tecellîsine mazhar olmuştur. Ey kendisinin ne olduğundan haberi olmayan gafil, sen
kendinden başka neyi arıyorsun?"

‫انذنتن انهدد يهن أنن‬

‫ باكى نيست‬،‫كر شش جهتت بسته شود‬
‫كز قعر نهادت سوى جانان راهيست‬
"Ey şaşırmış gönül! Dosta candan giden bir yol vardır. Ey yolunu kaybetmiş 1191,
dosta hem açık, hem gizli yol vardır. Eğer alt! yönden de senin yolunu keserler,
kapatırlarsa da korkma. Çünkü senin gönlünün derinliklerinden sevgiliye giden gizli bir
yol vardır".

‫آنكن كه زآب وكلن نكاري وارة‬

‫روزي بوصال أو قراري دارد‬
‫آى نادره آنك زآب وكل بيرون شد‬
‫ غريب شهرياري دارد‬،‫كو جون تو‬
"Balçıktan yaratılmış bir sevgilisi olan, bir gün ona kavuşur, sükûn bulur, rahatlar.
Bir başka kimse de, ne 26210, ne şaşılacak nadir bir kimsedir ki, şu balçık bedeninden
dışarı çıkar, kendi kirli maddî varlığından kurtulur, senin gibi eşsiz bir sevgilinin
muhabbetine düşer de, boylece nâdir bir sultanin sevgisini kazanır".

‫أز خويش بجستن آرزو مي كندم‬

‫آزاذ نشستن آرزو مي كندم‬
‫در بند مقامات همي بودم من‬
‫وان بند شكستن آرزو مي كندم‬
"Kendi kendimden kaçmak, kurtulmak islerim. Maddî isteklerden uzaklaşarak, hür
olarak yaşamak arzu ederim. Ben durakların, merhalelerin bağlan ile bağlanmışım, bütün
bu bağlan koparmak, kırmak isteğindeyim".
458 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫ز آول كه حديث عاشقي بشنودم‬

‫جان و دل وديده دررهش فرسودم‬
»‫ «مكرعاشق و معشوق دو آند‬:‫كوفتم كه‬
‫ من آحول بودم‬،‫خود هر دويكي بود‬
"Âşıklık sözünü ilk önce duyar duymaz cani da, gönlü de, gözü de onun yoluna
serdim. Ayaklan altına attım. Sonra kendi kendime dedim ki: "Acaba sevenle sevilen iki
ayn varhk mıdır?" Aslında ikisi dc birmiş amma, ben şaşılığımdan onlan ayn görmüşüm".

‫از عاصل كار بن جهاني توقذ‬

‫ميكن ز بهي آنجه تواني كردن‬

‫زيرا همه عمرت بدمي موقوفست‬
‫بيداست بيكدم جه تواني كردن‬
"Bu Dünya'da yaptığımız İşin esasi, özü, iyilik yapmaktır, öyle ise yapabileceğin
iyiliği yap. Zira bütün ömrün bir ana, bir nefese bağlıdır. Bu açıkça görünmektedir ki, sen
bir an da olsun, ne iyilik yapabilirsen yap".

‫آي دل تو در اين واقعه دمسازي كن‬

‫ نموافقت سر آندازي كن‬،‫وي جان‬
‫ تو باي غم نداري بكريز‬،‫أي صبر‬
‫ تو كو دكي برو بازي كن‬،‫آي عقل‬
"Ey gönül, Sen bu defa da bu olayda bizim sırdaşımız ol. Ey can, sen de gönlün
görüşlerini uygun bul. kabul et. Ey sabr, sende gam çekecek, derde katlanacak güç yok
defol git. Ey akil, sen ise bir çocuksun, git çocuklarla oyun oyna".

‫ضزن تنجبذ بن و بخن نقاذ‬ :3

‫آز خويش مدان خاىل و آز خويش مدان‬
‫تو كج نظري هرجه در آري بنظر‬
‫هيج آست همه ز آتشي بيش مدان‬
ŞİİRLERİ

"Tevhîâ'in huzurunda ön ve arka vardır sanma. Kendinden ve kendi huzurundan

ayrıdır, boştur, sanma. Sen şaşısın, eğri bakışlısın da gerçeği göremiyorsun. Yoksa nc
görürsen hepsi hayaldir, Allah'tan başka hepsi hiçtir. Gördüklerin bir ateş gibi yanar,
parlar ve söner".

‫ ماست‬،‫نه جرخ غالم طبع خود رايه‬

‫هستي ز براي نيستي مايدء ماست‬
‫ ماست‬،‫اندر بس بردها يكى دايه‬
‫ اين سايهء ماست‬،‫ما آمده نيستيم‬
"Felek, bizim kendi reyini, görüşünü beğenmiş olan egoist tabiatımızın kölesi
değildir. Bu sebeblc gönlümüzün dileğini dinlememckde, isteklerimizi yerine
getirmemektedir. Şu var ki görünen aleme gelişimiz, bize yokluk sermayesi olmuştur.
Onun sayesinde yokluğa ulaşacağız. Perdelerin arkasında gizlenmiş, bizi terbiye eden
büyük terbiyecimiz var. Ashnda biz Dünya'ya gelmiş değiliz. Bu Dünya'da yaşar gibi
görünen, gezen, yiyip İçen, bizim gölgemiz, bizim gölge varlığımızdır".

‫صذ رور دراز اكر بهم بيوندي‬

‫جان رأ نشود آزاين فغان خرسندي‬
‫آي آنك بدين حديث مامي خندي‬
‫ هنوز دانشمندي‬،‫مجنون نشدي‬
"Yüzlerce uzun gün, bir araya gelse 06, birbirine eklenseydi, can da bu upuzun
günde, aşk yüzünden feryad edip dursaydi, bu feryad yine bitmezdi. Çünkü bu uzun gün, bu
bitip tükenmeyen aşk feryadına yetmezdi. Ey bizim bu sözümüze gülen kişi, sen bilginsin,
senin henüz aklin başında. Sen aşk delisi olmadığın İçin bu sözleri anlayamazsın".

.‫كر درد دلم بنقش بيدا بودي‬

‫هر ذره زغم سياء سيما بودي‬
‫وررأء بسوي كوهر ما بودي‬
‫هر قطره زجوش همجو دريا بدي‬
"Kalbime düşen aynlik ateşi, gönlümdeki derd, İçimde kapah kal masaydı da dışarda
görülseydi, her zerrenin gamdan yüzü kararırdı. Halbuki, biz ‫ عاالة‬üstün bir varlığız ki.
bizde bulunan eşsiz inciye bir yol bulsaydi, her damla heyecandan coşar, derya kesilirdi".
460 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

‫كر سوزش سينه را بكس مي داري‬

‫ور مهر ضمير بر هوس مي دأري‬
‫با يدكه جو نالهء تو آرامي دلست‬
‫آن ناله قرين هر نفس مي داري‬
"Gönlünü yakıp yandıran birisi varsa, eğer İÇİ gizli bir sevginin hevesleri ile dolu
ise, bu tatil yanışın mutluluk olduğunu bilmek gerekir. Feryadın, eğer gönlüne bir ferahlık
veriyorsa, onu İlâhî bir lütuf bil, 0 feryadı, her nefesine arkadaş etmeye bak".

‫ غم نان تاكي؟‬،‫يك دم غم جان دأر‬

‫وربرورش اين تن نادان تاكي؟‬
‫آندر ره طبل اشكم و ناي و كلو‬
‫اين رنج زنخ بضرب دندان تاكي؟‬
"Bir an İçin olsun, rûhunun açlığını düşün, onun gamını çek, ne vakte kadar ekmek
peşinde koşacaksın? Ne zamana kadar mezar kurtlarına yem olacak, bu bedeni besleyip
duracaksın? Mide davulunu çalmak, boğaz neyini üflemek yolunda dişlerini ve çeneni ne
vakte kadar yoracaksın?"

‫ جاني‬،‫كر در طلب منزل جاني‬

‫ نانى‬،‫كر در طلب لقمهء نانى‬
‫ داني‬،‫ رمز اكر بداني‬.‫اين نكته‬
‫ آني‬،‫هر جيركه در جستن آني‬
"Eğer sen, can konağını arıyorsan, bil ki, sen, cansın. Eğer bir lokma ekmek
peşinde koşuyorsan, sen bir ekmeksin. Bu gizli, bu nükteli sözün manasına akil
erdirirsen, anlarsın ki, aradığın ancak sensin, sen".

‫صوفي نشوي بغوطه و يشمينه‬

‫نه يير شوي ز صحبت دير ينه‬
‫صوفي با يدكه صاف دارد سينه‬
‫انصاف بده صوفي و آنكه كينه‬
ŞİİRLERİ- 461

"Kaba saba sûfî elbisesi giymekle 5011 olamazsın. Şeyhlerin, büyüklerin

sohbetlerini dinlemekle dc mürşid olamazsın. Dinlediklerini tatbik etmen, bizzat yaşaman
gerekir. 50 11:11 sinesi saf olacak, gönlü, kötülüklerden, hiddetten temizlenmiş
^ulu acaktu. Hem sut olmak, hem de ona buna kin beslemek, insaf et ikisi bir arada olur

‫ كه خوثى نهاء باشذ صوفي‬،‫خش باش‬

‫آز باطن خويش شاد باشد صوني‬
‫ برو تنشيند‬،‫صوفي صافست‬
‫كيخسرووكيقباد باشدصوفي‬
"Hoş ol, neşeli ol. Çünkü 5111, hoş tabiatlı olur. Sûfî içinden neşelidir, sevinçlidir.
Sûfî an duru bir kişidir. Gam onun yanma gelmez. Sûlî mana aleminin Keyhiisrcvidir.
Keykubadi'dir".

‫دريشتاذ وا عازيوة مغتشي‬

‫ بار بود محتشمي‬،‫در خاطر شان‬
‫اندر ره دوست فقر مطلق خوشتر‬
‫كندر ره أو خار بود محتشمي‬
"Gösterişli, İhtişamlı bir hayat, dervişler İçin ayıptır, utanılacak şeydir. İhtişamlı
bir hayat, onların gönüllerine bir yüktür. Dostun yolunda yokluk, yoksulluk pek hoştur.
Çünkü dostun yolunda saltanat, ihtişam diken gibidir. Hak yolcusunun ayağını incitir".

‫ توصوني صفتي بنتاري‬،‫اي شنغ‬

‫كين ش صفت آز آهل صفا مي داري‬
‫شب خيزي و نور جهره وزردي روي‬
‫سوز دل و آشك ديده و بيداري‬
"Ey mum, sende sûfî huylan var. Sanınm ki, şu alti huyu, ermişlerden almışsın:
Geceyi uyanık olarak geçiriyorsun, yüzün nurlu, benzin sapsan, gönlün tutuşmuş yanıyor,
göz yaşlan döküyorsun, kalbin de uykuda değil, uyanık".
462 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫تاهشيادي بطعم مستي نرسي‬

‫تا تن ندهى بجان برستي نرسي‬
‫تا در ره عشق دوست جون آتش و آب‬
‫آزخود نشوي نيست بهستي نرسي‬
"Sen ayık oldukça, mest olmanm, kendinden geçmenin manevî zevkini
tadamazsm. Bedenin isteklerinden kurtulmadıkça, ruhun ne olduğunu anhyamaz, varlığını
İdrâk ederek, onu sevemezsin. Dostun aşkı yolunda ateş gibi, su gibi yok olmadıkça,
benliğinden geçmedikçe, gerçek varhğa erişemezsin".

‫تا جنذ زجان مستمنذ أنديشي؟‬

‫تا كي ز جهان ير كزند أنديشي؟‬
‫ همين كالبدست‬،‫آنج آز تو توان ستذ‬
‫ جند أنديشي‬،‫يك مزبلة كو مباسش‬

"Daha ne vakte kadar ‫ لماو‬ihtiyaçlar içindeki cani düşüneceksin? Daha ne zamana

kadar şu sıkıntılarla, kavgalarla dolu Dünya İçin tasalanıp duracaksın? Dünya'nın senden
alabileceği ancak bu beden, ancak bu et yığınıdır. Sen bu bedene bir çöplük de de, 0 kadar
düşünceye dalma".

‫ خالبي‬.‫ قفص ز معاذ‬،‫منغاذ زقفصة‬

‫ ز كجاي؟ كه جنين خوشحالي‬،‫مرغا‬
‫آز ناله تو بوي بقا مي آيذ‬
‫ كه خوش مي نالي‬،‫مي نال برين برده‬
"Kuşlar kafesten uçmuş, kafes de kuşlardan 005 kalmış. Ey kuş. sen hangi diyarın
kuşusun ki, bu kadar hoş bir halin var? Senin feryadından bahar kokusu, sonsuzluk kokusu
geliyor. Aman hep bu perdeden, hep bu şekilde feryad et. Pek hoş feryadın var".

‫ نوائ شنوم‬،‫آز بلبل سرمست‬

‫وز باد سماع دل ربائ شنوم‬
‫در آب همه خيال ياري بينم‬
‫ همه بوى آشنائ شنوم‬،‫وز كل‬
ŞİİRLERİ

"Kendini kaybetmiş, mest olmuş bülbülden tatil bir ses işitiyordum. Semâın
rüzgarında gönül alıcı bir hal buluyorum. Suda hep sevgilinin hayalini görüyorum. Gülden
her zaman bana yabancı olmayan bir koku, bir tamdık kokusu geliyor".

‫عالم سبزست و هر طرف بستاني‬

‫آزعكس جمال كل رخى خندانى‬
‫ز كاني‬1 ‫هم سو ثهريست مشتعل‬
‫هرسو جانيست متصل با جاني‬

"Âlem yeşilliklerle dolu, her taraf bağ ve bahçelerle süslenmiş. Herşey ezelî
güzelliğin aksi ile gülümsüyor. Her yön, her zerre İlâhî mâdenden çıkarılmış cevherler gibi
ışık saçmakta, her tarafta ayni rûhu taşıyan birleşmiş canlar var".

‫آي شاخ كلي؛ كه آز صبامي رنجي‬

‫ تو بس جرامي رنجي؟‬،‫ور زانك كلي‬
‫آخر نه صبا مشاطهء كل باشد؟‬
‫ كه آز لطف خدا مي رنجي؟‬،‫اين طرفه‬
"Ey seher rüzgarından incinen gül dah! Mâdem ki sen bir gülsün, çok hafif VC lath
bir halde esen seher rüzgarından ne diye inciniyorsun? Ashnda bu hoş rüzgar, güllere çeki
düzen verir, onların yapraklarım okşar, onlan süsler, şaşılacak şey şu ki, sen Allah'ın
lütfundan, ihsanından inciniyorsun".

‫ ني‬،‫بو برد زتوكل معطر؟ ني‬

‫ نى‬،‫يا ديدت آفتاب و آختر؟ نى‬
»‫ سوي روزن بنكر‬،‫ «شبست‬: ‫كوي كه‬
‫ ني‬،‫ ني‬،‫ شبست كرني‬،‫كرتو بروبي‬
"Hayır, hayır ashnda gülün kokusu yoktu da, gül bu güzel kokuyu senden aidi.
Hayır, hayır Güneş'te de, yıldızlarda da parlahk yoktu. Onlar da seni görünce parlamaya
başladılar. Bana "Gece oldu pencereye bak" diyorsun. Bence ancak sen gidince gccc olur,
başka gece yoktur".
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫با يار بكلزار شدم ره كذري‬

‫بركل نظري فكندم آز بيخيري‬
‫ «شرمت بآدا‬: ‫دلدار بمن كوفت كه‬
»‫رخسار من اينجاو تو در كل نكري؟‬

"Sevgili ile gül bahçesine gitmiştik. Ben yol üzerindeki bir güle, farkında
otamayarak bakmıştım. Sevgili bana dedi ki: "Yazıklar olsun sana burada benim yüzüm
varken, sen güle nasıl bakarsın?"

‫جون بلبل دأريم براى بازي‬

‫جون كل كه ببو ئيم برون اندازي‬
‫شمعم كه جو بر فروزيم بكدازي‬
‫جنكم كه ز بهر زدنم بنوازي‬
"Sevgilim, sen tatil konuşmalarınla bizi oyalayan, neşelendiren bir
bülbülümüzsün. Hadsiz, hesapsız çok çok koklamamız İçin nâdir bir gülümüzsün. Ben
senin bulunduğun meclise ışık salmak İçin bir mum misali yanıp erimekteyim. Bununla
yetinmedim de okşanmak İçin bir çenk oldum da senin kullarının arasına düştüm".

‫من رنك حزان ذارم و تو رنك بهار‬

‫ نيامدكل و خار‬،‫تا اين دو يكي نشد‬
‫اين خار وكل آرجه شد مخالف ديوار‬
‫بر جشم خالن ببن بخند آي كلزاز‬
"Bende hazan rengi, sende ilkbahar rengi var. Zâten bu ikisinden biri olmayınca
gül açmaz, diken dc bitmez. Bu diken dc. gül de her ne kadar birbirine aykırı gibi iseler dc.
bu ayrılık aykırı gören gözlere âiddir. Aslında aykırılık yoktur, hepsi onun bahçesinin
bitirdiği bitkilerdir. Aykırı gören gözü gör de, ey gül bahçesi! Gül".

‫بوي دم مفبالذ بو كل خش بافذ‬

‫ تيز و سركش باشد‬،‫ جوخار‬،‫بدبخت‬
‫ ز آتش برهد‬،‫در صحبت كل خار‬
‫ در آتش باشد‬.‫وزصعبت خاركل‬
ŞİİRLERİ 465

"İkbâl sahiplerinin, ermişlerin nefesleri gül gibi hoştur. Bahtsız kişi ise, diken
gibi keskin ve dik başlı olur. Gülle görüştüğü, gülle beraber bulunduğu İçin, diken ateşten
kurtulur. Fakat dikenle görüşüp konuştuğu İçin gül, ateşler İçinde kalmıştır".

140
‫ غنجهء تنك‬،‫ آز سراجه‬،‫سلطان كل‬
‫بيرون آمذ يصذ هزاران نيرثكة‬
‫أريك بأ تع‬ ‫جرذمن يرخ ثركنت‬

"Gül sultani küçücük gonca sarayından yüzbinlerce naz ve füsunla salma salma
dışarı çıktı. Geldi çimen mülkünde, zümrütle İşlenmiş sultanlık tahtına oturdu. Sonra senin
çok güzel olan yüzünü görünce, utandı, renkten renge girdi".

‫ توزلطف كلستان مي خندي؟‬،‫آي كل‬

‫يا از دم عشق بلبالن مي خندي؟‬
‫يا در زخ معشوق نهان مي خندي؟‬
‫ آز آن مي خندي‬،‫جيزيست بدماند‬
"Ey gül, sen gül bahçesinin güzelliğine hayran oldun da, onun İçin mi gülüyorsun?
Veya aşk bülbüllerinin hoş ötüşleri mi seni güldürüyor? Yahut gizli sevgilinin
yanağındaki gül gibi mi açılıyor ve gülüyorsun? Galiba sende ona benzer bir şey var, var
da bu yüzden neşeleniyor, bu yüzden gülüyorsun!"

‫آي نركس بى جشم و دهن حيراني‬

‫در روى عروسان جمن حيراني‬
‫ توبا عروسان جمن‬،‫ني من غلطم‬
‫ا ندر شه بوشيده ء من حيراني‬
"Ey gözsüz ve ağızsız nergis, sende bir dalgınlık, bir hayranlık var. Sanıyorum ki
sen, yeşillik gelinlerinin yüzlerini hayranlıkla seyrediyorsun. Hayır ben yanıldım. Sen
yeşillik gelinleri ile beraber benim örtünmüş, gizlenmiş sultanıma hayran olmuş
kalmışsın".
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫جوني؟ اي انك از جمال فردي‬

‫صد بار ز جوينيم برون آوردي‬
‫ و جونت ديدم‬،‫جون دانستم ترا‬
‫جون دانش و بينشم بكلي بردي‬

"Ey güzellikte tek olan. 09512 olan sevgili, nasılsın? Beni yüzlerce kez kendi
benliğimin ılışma çıkardın. 5111 tanıdığım ١‫ ع‬bildiğim günden beri, bütün bildiklerimi ve
gördüklerimi bana unutturdun".

‫ اكر مرد دلي‬،‫جان در ره ما بباز‬

‫كزما بنخلي‬،‫ورني سر خويش كير‬
‫ر نيم دلي‬1 ‫آن ملك كسي نيافت‬
‫ مانده در آب و كلي‬،‫حق مي طلبي‬
"Eğer gönül eri isen, bizim yolumuzda, İlâhî aşk yolunda can feda
gide cimıı isen, başının çaresine bak. () hakikat mülkünü da
edemedi. Hem Hakk'ı bulmak istiyorsun, hem de balçığa saplanıp kalmışsın".

‫ صوابم تو بسي‬،‫من جمله خطا كنم‬

‫مقصود آز اين عمر خرابم تو بسي‬
‫من ميدانم كه جون بخواهم رفتن‬
‫بر سند جه كرده اي جوابم تو بسي‬

"Ben hatalar yapsam, doğru olarak sen bana yetersin, şu harap olmuş ömrümden
maksat ancak sensin. Ben bu Dünya'daıı göçüp gittiğim zaman, bana "Dünya'da ne yaptın,
ne ettin?" diye sorarlarsa, ben ne cevap vereceğimi biliyorum. Cevabim: "Sen bana
yetersin, ben ancak seni sevdim" olacaktır".
ŞİİRLERİ 467

‫آندر سرم آر عقل و تميزأست توى‬

‫وانج آز من بيجاره عزيز آست توى‬
‫جندان كه بخود مينكرم هيج نيم‬
‫بالجمله زمن هرآنجه جيزاست توى‬
"Eğer başımda akil varsa, eğer iyiyi, kötüyü ayirdetmc gücü bulunuyorsa, bunları
veren sensin. Ben zavallı da 21212 olan, değerli olan hangi huylar, hangi sıfatlar varsa
onlan da veren sensin. Kendime dikkatle bakıyorum, hiç bile olmadığımı görüyorum.
Hâsılı, bende ne varsa hepsi senin verdiklerindir".

‫ ثو يكي مزدودي‬.‫اي طالب ونيا‬

‫ از اين حقيقت دوري‬،‫عاشق خلد‬ ‫وي‬
‫وي شاد بهر دو عالم آز بيخيري‬
‫شادئ غمش نديدء معذوري‬

"Ey Dünya isteklisi, sen bu Dünya'da bir gündelikçi gibisin. Ey Cennet âşığı, sen
de hakîkatlcrden çok uzaklardasın. Ey habersizliğinden ötürü iki alemle de sevinen,
neşelenen sen dostun gamındaki zevki görememişsin, mazûrsun".

‫ وي‬.‫ هر‬.‫ كه أبته‬.‫جبا رءدال‬

‫ با درد سري‬،‫كر سركشي أز صفات‬
‫آي آينهء كه قابل خيرو شري‬
‫زان عكس ترا جه غم؟ لك تو ببخيري‬

"Zavallı gönül, sen her eserin aynasisin. Hakk'm sana lütfettiği sıfatlan,
meziyetleri görmemezliğe gelirsen, başın derttedir. Ey iyiyi dc, kötüyü dc kabul eden
ayna, sana akseden şeylerden mademki habersizsin, üzülme dc sana aksedenleri anlamaya
çalış".
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

‫ تا دلت ديده شود‬،‫رو ديده بدوز‬

‫ جهان دكرت ديده شود‬،‫زان ديده‬
‫كر تو ز بسندخويش بيرون آي‬
‫كارت همه سر بسر بسنديده شود‬
"Git gözlerini kapa ki, bütün gönlün göz olsun. 0 zaman gönül gözü ile sana başka
bir cihan, başka bir Dünya görünecektir. Eğer sen, kendini görmek, kendini beğenmekten
kurtulursan, bütün yaptığın şeyler beğenilecektir".

»‫ «شش جهت همه نور خداست‬:‫كفتندكه‬

‫فرياد زخلق خاست كان نوركجا آست ؟‬
‫بيكانه نظر كرد بهر سو جب و راست‬
»‫كفتنذ «دمي نظر بكن بي جب و راست‬

"Dediler ki: "Her tarafta, alti yönde de Hakk'm nûru parlamaktadır". Halk: "Hani 0
nerede" diye feryada başladı. Gerçeği göremeyen kişi, 5282 sola, her yöne baktı, bir nûr
göremedi. Bunun üzerine ona dediler ki: "Bir an İçin olsun, sağsız, solsuz olarak bak, 0
zaman 0 nûru görürsün".

‫هر ذره كه جون كرسنه بر خوان خداست‬

‫ اين خوان بر باست‬،‫كر تا بابذ حورند‬
‫بر خوان آزل كرجه ز خلقان غوغاست‬
‫خوردندو خورندو كم نشد خوان بر جاست‬

"Dünya'da görülen her zerre, aç bir insan gibi Hakk'm sofrasına oturmuş, yiyip
içmededir. Bütün varlıklar hiç durmadan 0 sofrada yeseler, içseler yine de o sofra
eksilmeden yerinde durur. Bu ezel sofrası başında halk aç gözlülüklerinden her ne kadar
birbirleri ile çekişirlerse de, yaratıldıkları günden, bu güne kadar yedikleri gibi, Hâlâ da
yemekteler, yine de yiyecekler. Sofra kaldırılmamıştır. Olduğu gibi yerinde durmaktadır".
ŞİİRLERİ 469

‫كاء آز غم أو دست زجان مي شوي‬

‫ بدرد دل مى كوي‬،‫كه قصهء أو‬
‫سركشته جرا كرد جهان مى بوي‬
‫كوآزتوبيرون نيست كرا مى جوي؟‬

"Bazan onun gammindan ötürü canından geçersin. Bazan da onun hikayesini gönül
derdiyle anlatır durursun. Başı dönmüş bir halde ne diye cihanın çevresinde koşup
duruyorsun? Aradığın senden dışarda değildir. Sen kimi arıyorsun?"

‫آنى كه وجود و عدمت أوست همه‬

‫ شادى و غمت أوست همه‬،‫سرمايه‬
‫تو ديده ندارى كه بدو در نكرى‬
‫ورنى زسرت تا قدمت أوست همه‬

"Ey insan, sen öyle bir mahlûksun ki, senin varlığın da, yokluğun da hep odur.
Sevincin de, gamin da sermayesi hep odur. Sende görecek göz yok ki, bakıp da onu, onun
yaratma gücünü, eserlerini göresin. Bütün varlığında onun sanati, onun kudreti
görülmektedir".

‫ و ماجنله كب هبم هته‬.‫نو آبى‬

‫ و ما جمله كدا ييم همه‬،‫تو شاهى‬
‫ و ما صدا يبم همه‬،‫كوينده توى‬
‫ جرا نياييم همه؟‬،‫جوينده توى‬

"Biz bütün insanlar, otlara benzeriz. Sen ise bizi yaşatan, bize hayat veren su
gibisin. Sen şâhsın, bizse hep yoksul kişileriz. Konuşan, söyleyen asil sensin. Bizler
birer sesten başka birşey değiliz. Arayan da sensin. Neden hep birden sana gelmeyelim?"
470 HAZRETİ MEVLÂNA

‫يك لحظه اكر نفس تو محكوم شود‬

‫علم همه آنبيات معلوم شود‬
‫آن صورت غيىب كه جهان طالب أوست‬
‫ فهم تو معلوم شود‬،‫در آينيه‬
"Eğer bir an hakkıyla nefsine hâkim olabilirsen, bütün peygamberlerin ilmi sana
malûm olur. 0 zaman bütün Dünya'nın aramakta olduğu güzeller güzeli, 0 gayb aleminin
güzeli, senin anlayışının, idrâkinin aynasında belirir, kendini gösterir".

‫خواهى كه هميشه شادو خرم باشى‬

‫هر جاكه روى عزيز و محترم باشى‬
‫باكيزه شو و راست بزى علم آموز‬
‫تاتاج بنيركان آدم باشى‬

"Her zaman neşeli, mutlu her gittiğin yerde 2212 ve muhterem olmak istiyorsan, her
bakımdan temiz ol, doğrulukla yaşa, boş durma, bilgi öğren. Eğer bu şekilde ömür
sürersen, insanların yol gösterenlerinin başında taç olursun".

‫ ز غم رسته شوى‬،‫كن صيدخال شوى‬

‫ بسته شوى‬،‫كر در صفت خويش روى‬
‫مى دان كه وجود تو حجاب ره توست‬
‫ كه هر زمان خسته شوى‬،‫با خود منشين‬

"Allah sevgisine av olursan, Allah sevgisine tutulursan, gamdan, kederden

kurtulmuş olursun. Fakat kendi arzularının peşinde koşarsan, bağlanırsın, isteklerinin
esiri olursun. Şunu iyi bil 11: Senin şu maddi varlığın, Hakk'ı senden gizleyen bir perdedir.
Kendinden kaç, kendinle oturma, yoksa her zaman yara alırsın".
ŞİİRLERİ

‫اين همدم اندرون كه دم مى دهدت‬

‫أوميد رسيدن بحرم مى دهدت‬
‫توتا دم آخرين دم أو مى خور‬
‫ ز كرم مى دهدت‬،‫كان عشوه نباشد‬

"Senin İçinde bulunan, 0 çok yakin dostun sana hayat veriyor, seni yaşatıyor. Sana
konuşma, hissetme, düşünce gücü ihsan ediyor. Hatta hareme, 0 güzel, 0 rûhânî yerlere
ulaşmak ümidini de veriyor. Sen son nefesine kadar, onun sunduğu şarabı İç. Çünkü 0
işveden değil, kereminden ötürü bunu sunmaktadır".

‫قومى غمكين و خود مدا ن غم ز كجاست‬

‫قومى شادان و بى خبر كان زجه جاست‬
‫جندين جب و راست وبى خبر أز جب و راست‬
‫جندين من وماست وبى خبر آز من وماست‬
"Bazı insanlar gamlıdır. Gamlarının nereden geldiğini bilmezler. Bazı insanlar da
vardır ki neşelidir. Onlar da bu neşenin Hakk'tan geldiğini bilmezler. Ne kadar solda sağda
bulunanlar, eğri doğru yolda yürüyenler vardır ki, sağdan soldan, eğriden doğrudan
haberleri yoktur".

:‫ تو ار كيه زيون مى ئشوى‬.‫افي دبده‬

‫ تو آز اين واقعه خون مى نشوى؟‬،‫آى دل‬
‫ جو بلب رسيدى آز قالب من‬،‫آي جان‬
‫آخر بجه خوش دلى برون مى نشوى ؟‬

"Ey 862, sen çok ağlamaktan harap olmuyor musun? Ey güzel, bu aşk vakası
sebebiyle üzgün değil misin? Kan ağlamıyor musun? Ey can, sen de son nefesimde
bedenimden çıkmak İçin dudağıma geldiğin zaman, ten zindanından kurtulacağın İçin
mutlu olmuyor musun?"
 HAZRET! MEVLÂNÂ

‫در روزه جوآز طبع دمى باك شوى‬

‫ تو براوآلك* سوى‬،‫آندر بى ياكان‬
‫آز سوزش روزه نور كردى تو جو شمع‬
‫ خاك شوى‬:‫ لقمه‬،‫وز ظلمت لقمه‬

"Ou‫ ؟‬tutarak, bir an kötü huylardan gereği gibi temizlenirsen ermiş kişilerin
peşine düşer, göklere yükselirsin. Orucun mana ateşi ile mum gibi yanar, nûr olursun,
sararır, solarsın, 862 yaşı dökersin. Lokman'm esiri olursan, Lokman'm karanlığında
semirirsin de toprağa lokma olursun".

‫روز معلد مغتشم و ذوة آمذ‬

‫ «جون» كه زيجون آمد‬:‫زنهار مكو‬
‫روزيست كه آز ورأى كردون آمد‬
‫ كه روز أثرون' آمد‬،‫زان روز بهى‬

"Oruç iyi adam ile kötü adami ayirdeden bir mihenk taşıdır. Sakin bu nasıl olur
deme. Çünkü o, hikmetinden sorulamayan Hakk'tan gelmiştir. Aslında oruç göklerin
ötesinden gelen manevî bir azıktır. Bir gök sofrasıdır. Sen oruç tutarak 0 sofraya
konduğun İçin, günahlardan temizlendin, hafifledin, çok iyi bir hale geldin".

‫ بس مبارك عيدي‬،‫عيد آمد و عيد‬

‫ خنديدى‬،‫كركردون را دهان بدى‬
‫ وليك اكر ز من بشنيدى‬،‫اين هست‬
‫ عيد مارا نديدى‬،‫آفسوس كه عيذ‬

"Bayram geldi, bayram bu ne mübarek bir bayram. Gökyüzünün ağzı olsaydı,

sevinçten gülerdi. Bu boyledir, fakat şunu da benden duy: Ne yazık ki bayram, bizim
gerçek bayramımızı görmedi. Ah! bir görseydi".
ŞİİRLERİ

‫عيد آمد و هركس قدر مقدارى‬

‫ ديدارى‬،‫آراسته خودرا زبى‬

‫ بكن تيمارى‬،‫مارا جو توى عيد‬

‫آى خلعت كل فكنده بر هر خارى‬
"Bayram geldi. Herkes gücü yettiği kadar güzel görünmek İçin, kendini süsledi.
Bize bayram sensin, ey dikene gül elbisesi giydiren yüce varlık, bizi de sen süsle".

‫عيد آمد و عيدانه جمال سلطان‬

‫عيدا نه كه د يدست جنين در دو جهان ؟‬
‫ آى دل وجان‬،‫ وهزارعيذ‬،‫عيذاين بود‬
‫كان كنج جهان بر آيذ آز كنج جهان‬
"Bayram geldi. Sultanin cemali, bayram İçin süslendi, iki cihanda da böyle
bayramlığı, böyle görünüşü, böyle güzelliği kim görmüştür? Ey benim gönlüm, ey benim
canim, İşte asil bayram gerçek bayram budur 0 cihan hâzinesi gizlendiği yerden çıktı,
göründü, bu bir bayram değil, binlerce bayramdır".

‫توبه كردم ز شورو بى خويشتنى‬

‫ ا ين ممتحنى‬،‫عشقت بشنيذ آز من‬
‫ من آتش بفروخت‬،‫آز هيزم توبه‬
‫ دكر توبه كنى؟‬،‫ كه هان‬،‫مى سخت مرا‬

"Coşkunluk anımda, kendimde bulunmadığım bir sırada tevbe ettim. Sevgilim

senin aşkın, benim bu tevbemi, bu sıkıntılı halimi, bu çekingenliğimi benden duyunca,
yanmakta olan tevbe odunumdan üstüme bir ateş attı da, bir daha tevbe etmeyeyim diye
beni yaktı".

‫توبه كردم كه تاكه جانم بر جاست‬

‫ نكر دم آز سيرت راست‬،‫من جب نروم‬
‫جندانك نظر همي كنم أز جب و راست‬
‫جمله جب و زاست و راست و جب دلبر ماست‬
474 HAZRETİ MEVLÂNÂ

"Havana olduğum müddetçe, yanlış yoldan gitmeyeyim, doğruluktan ayrılmayayım

diye tevbe ettim. Fakat eğriye, doğruya bakıyorum ve her baktıkça görüyorum ki, bütün
eğri de, doğru da sevgilimizin doğru ve eğrisidir".

‫موالى آتاالثاني مائ ستلفا‬

‫هل يقبل عذر عاشق قد تلفا‬
‫ان كان ندامتى صدورا و جفا‬
‫للذ عفا‬1‫موالي! عفالله ءائ‬
"Elindim, Mevlâm, ben eskiden İşlenmiş günahlara, geçmişteki yaptıklarıma
tevbe edenim. Telef olmuş, yok olmuş gitmiş bir âşığın özrünü kabul etmez misin? Benim
pişmanlığım her nc kadar senin bol kereminden, merhametinden kendi varlığıma
yönelmek ve cömertliğini incitmek ise de, efendim, Allah'ım beni affet, beni affet, beni
affet".

‫ ثو م بتفي طتاز مدة‬.‫يارب‬

‫ مرا ساز مده‬،‫با هرجه جز آز تست‬
‫من در تو همى كريزم آز فتنهء خويش‬
‫ مرا بمن باز مده‬،‫من آن توم‬
"Yâ 12001, sen beni uyanık, yaramaz nefsin elinde bırakma. Beni senden
başkasıyla uzlaştırma. Ben kendi nefsimin hilesinden, fitnesinden dâimâ sana
sığınmadayım. Ben seninim, beni tekrar bana verme Allah'ım".

‫ زوو كوذ بى نيازم كواذ‬،‫يارب‬

‫وزآفسر فقر سر فرأزم كردان‬
‫آندر حرمت محرم رازم كردان‬
‫آن ره كه نه سوى تست بازم كردان‬
"Yâ Rabbî, sen beni Dünya'yı istemekten dc, âhiret zevkini düşünmekten de kurtar,
Yokluk tacını başıma giydir de, beni manen yücelt. Vuslat hareminde, aşk Sirnna
erdirmekle, beni kendinden mahrem et, has kullarının arasına karıştır. Sana doğru
gitmeyen yollardan beni çevir. Nefsin istekleriniien beni kurtar".

Dîvân-ı Kebir'den seçmeler burada sona eırdi.

 TASAVVUF TERİMLERİ

Okuyuculara bir kolaylık olsun diye kitapta geçen tasavvuf terimlerinin sözlüğünü
hazırlarken ‫ لماو‬kitaplardan faydalandım:

5 ١٥٧110120 17211114 ,111028 ‫ ل‬Terimleri Sözlüğü

- Köprülü Fuad merhumun Saz Şairleri Antolojisi kitabinin sonundaki sözlük
- Cahit Baltaci'nin Tasavvuf Lügati
- Orhan Hançerlioğlu'nun İslâm İnançları Sözlüğü
-Gümüşhâneli Ziyâeddin'in Câmiü'l-Usûiu
-Abdülkerim Kuşeyrî'nin Kuşeyrî Risâlesi
-Şârih İsmâil Ankaravî'nin Minhâcü'l-Fukarâ'n
-Ali bin Osman bin Ebî Ali'nin /0 0 5/14 11- 00/16 2201
-Kelâbâzî'nin Ta'arrufu
-٨.٨٧1‫مك أ‬001‫مكحا‬: FusOsuTHikem Şerhi
-San Abdullâh Efendi'nin Semerâtü'1-Fuad
-AbdülhakTm Arvâsî'nin, Tasavvuf Bahçesi
-Abdülbâkî Gölpınarlı'nın /19/62971-‫ غ‬Aşk Sözlüğü
—Türkiye 8220005111 Dini Terimler Sözlüğü
-٧.202201111 1‫ إه‬OsmanlI Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü
-Tercüman 822 0051011 Mezhepler ve Tarikatlar Ansiklopedisi

Âb: Su, mecaz olarak güzellik, letâfet, aydınlık; Âb-I 10: Yüz suyu, haysiyet, şeref, onur.
Abdal: sofilere göre dünyâyı manen idare eden ilahi bir teşkilat vardır ki, bunun başında
Kutb, Kutub bulunur. (Kutb maddesine bkz.) Bunların dört bin kişilik bir veliler
topluluğu olduğu söylenir. Bunlar gizlidir, hiç kimse bunları tanımaz, hallerindeki
güzelliği bilmezler. Bunlar, hem kendilerinden, hem de halktan saklıdırlar (Veli
olduklarım kendileri de halk da bilmez).
Hakkin dergâhında bulunan "ehl-i hâl" komutan velilerin sayısı ise üç yüzdür.
Bunlara "ahyâr" (hayırlılar) adi verilir. Bunların kirk tanesine "Ebdâİ" denir. Sayılan
yedi olan veliler grubuna "ebrâr" (iyiler) denilmiştir. Sayılan dört olan seçkin velilere
"cvtan" (direkler) ismi verilmiştir. Diğer üç tanesine "nukebâ" (murâkipler) denilir.
Bunların bir tanesine de -başlarında bulunana da- "kutb", "ğavs" adi verilmiştir. Bu üç
476 HAZRETi MEVLÂNÂ

yüz veli birbirini tanırlar. Yapılacak İşler hususunda bazdan, diğer bazılarının iznine
muhtaç olurlar. Bunlara "ricâl-i ğayb" yahud "ricâlu'llah" denir.
Âb-I Hayat: "Âb-I hayvan" da denir. Türkçesi "bengisu"dur. "Hayat suyu", "âb-1
zindeganî" de derler. İskender, bir memlekete varınca oralılar, ilerde bir deniz olduğunu,
deniz geçilince karanlıklar ülkesine varılacağını, 0 ülkede 20-1 hayâtın bulunduğunu
haber vermişler. Hızır peygamberle ilyas peygamber de İskender'le berabermiş. Hep
birlikte karnhklar ülkesine gelmişler, İskender yanında bulunan ve karanlıklan
aydınlatan iki mücevherden birini Hızır'a, birini de ilyas'a vererek ayn yollardan
gitmelerini, aradıkları 2-1 hayata kim rastlarsa öbürlerine haber vermeyi
kararlaştırmışlar. Yenişehirli Avni Bey de:

Ben senin 2-1 hayat-i lebinin teşnesiyim

Tâlib-İ çeşm-i hayvân isem insan değilim

"Ben senin dudağının âb-1 hayatına susamışım, insanlara ölümsüzlük bağışlayan

2-1 hayat çeşmesini istesem, insan değilim." diye yazar. Bu hususta en güzel
temennide merhum hocam, üstadım Tâhirü'1-Mevlevî hazretleri bulunmuştur:

Zikr-İ hayr ile anılmak demedir

Var ise feyz-i bakâ insana
Onu tahsile çalış ömründe
Ab-ı hayvâm bırak hayvana

(insana sonsuz feyz nasib ise, 0 da hayır ile anılmak, bu kubbede hoş bir 5602
bırakmaktır. Ey Hak tâlibi, 20-1 hayvâm, mânâdan nasibi olmayan hayvana bırak da,
sen ledün ilmini, İlahî aşkı elde etmeğe çalış.)
Ab-ı Revân: Dervişlerin kalplerinde duydukları devamlı sevinç ve İç rahatlığı.
Abid: ibadet eden, kurtuluşu ibadette goren, samimi bir şekilde âbide benzemeye çalışan,
fakat henüz iyi ve mükemmel bir 218 olma mertebesine gelmemiş olan kişiye
"âbidlerin müteşebbih-i muhikkî" yani gerçek abid olmaya benzemek İçin çalışan kişi
derler. Buna "muabbid" de denir. Bir de âbid olmadığı halde şahsî çıkarı İçin, gösteriş
İçin âbid gibi görünen de vardır ki, ona "âbidlerin müteşebbih-i mubtili" (sahte âbid)
denir. Bunlar, etraftakiler görmeseler ne oruç tutarlar, ne de namaz kılarlar.
Ad: Kur’ân'da sik sik zikredilen kavimlerden birisinin adi. Bu kavmin nasıl bir kavim
olduğu kesin olarak bilinmiyor. Rivayete göre bu kavme mensub olanlar, iri cüsseli,
uzun boylu, geniş bedenli, çabuk hiddete kapılır insanlarmış. Kuvvetleri ve mallan ile
0 ‫ ناع ة‬bu kavme 1100 aleyhisselam peygamber olarak gönderilmiş. Onu tanımadıkları
İçin, Allah'ın gazabına uğrayarak şiddetli bir rüzgârla yok edilmişlerdir.
Adem: Cenâb-ı Hakk'm yarattığı ilk insan ve ilk peygamber. Hazret-i Adem'in adi ve
hikayesi Kur’ân'ın birçok sûrelerinde geçer.
Allah, meleklere: "Ben, yeryüzünde kendime bir halife yaratacağım" diye
buyurmuş, melekler de: "Yeryüzünde fesad çıkacak, kan dökecek birisini mi
yaratacaksın? Biz seni takdîs eder, sana hamd ederiz" demişler. Cenâb-ı Hak da, "benim
bildiğimi siz bilmezsiniz" diye buyurmuş ve Adem'i topraktan yaratmıştır. Bu toprağın
balçık halinde ve pis kokulu olduğu bildirilmiştir. (Hicr, 15/26) Rivayete gore
melekler, bu toprağı kirk gün yoğurmuş, sonra bu çamur mayalanmış, şekillendirilmiş
TASAVVUF TERİMLER،

ve kurumaya terkedilmiş, kirk yıl olduğu yerde balçık halinde kalmış, sonra Cenâb-ı
Hak ona ruhundan ruh üfürmüş ve Adem canlanmıştır. Bunun üzerine Allah meleklerine,
kendi ruhundan ruh verip canlandırdığı Adem'e secde etmelerini emretmiştir. Meleklerin
hepsi secde etmişler, yalnız iblis secde etmemiştir. Hazret-i Adem ile ondan yaratılan
eşi Havva'ya Cenâb-ı Hak "Cennetde oturun, dilediğiniz ağaçtan meyveler yiyin, yalnız
şu buğday ağacından yemeyin diye buyurmuştur. Fakat Hazret-i Adem'e, secde etmediği
İçin cennetten kovulan şeytan, yani iblis, bir kolayım bulup rivayete göre cennetin
kapıcısı olan Tâvûs'u kandırıp, yılanın ağzında cennete girmiştir, önce Havva'yı, sonra
Havva vasıtasıyla Adem'i kandırarak, 0 memnû‘ ağacın meyvesinden yedirmiş, Cenâb-ı
Hak da Adem ile Havva'yı ve bir rivayete göre de onlarla birlikte Tâvûs ve yılanı
cennetten sürmüştür (Bakara, 2/30-36).
Hazret i Adem yeryüzünde Serendip Adasi'na, Havva da Mekke'ye sürgün edilmiştir.
Rivayete göre Hazret-i Adem ile Hazret-i Havva, yeryüzünde üç yüz yıl ayn yaşamışlar,
nihayet Cenâb-ı Hak Adem aleyhisselâma bazı dualar telkin etmiş, Hazret-i Adem
bunları okuyunca tövbesi kabul edilmiş, bir arefe günü, Kurban Bayrami'ndan bir gün
önce Arafat Dağı'nda buluşmuşlar, bütün insanlar onların soyundan türemiştir. Cenâb-ı
Hak, maddî bir varhk, hâşâ bir hükümdar, padişah değildir ki yeryüzünde kendisine
halife olarak Adem aleyhisselami yaratmış olsun. Adem'in yani insanin Hakk'a halife
011101251, onun yeryüzünde İlahî adaleti icra edeceğine işarettir. İlahî sıfatlan, vasıflan
kendisinde toplayan "ahsen-i takvîm üzere" (en güzel biçimde) yaratılan insan (1110,
95/4) kendisinde bulunan İlahî emanete uygun, düzenli, yararlı bir hayat sürecek ve
boylece bir hadîs-i kudsîde haber verilen "insan, benim sırlarımdan bir sırdır." hakikati
gerçekleşecektir. Adem'e "Allah'ın ruhundan üfürmesî" (Hicr, 15/29) de yanlış
yorumlanmamalıdır. Bu da manevî bir işarettir. Cenâb-ı Hakk'm insana, kendi ruhundan
ruh vermesi, ona kendi mübarek sıfatlarından birşeyler bağışlaması anlamına gelir.
Gerçekten de Allah, diğer yaratıklara vermediğini insana lütfetmiş, vermiştir. Bu
yüzden insan, bütün yaratıkların en üstünüdür. Zekasıyla, çalışma ve yapma gücü ile
bütün varlıkları geride bırakmıştır, insanin görmesi, duyması, hissetmesi, bilgisi birer
İlahî vâsıftır, insanda anlatılamayacak daha nice vasıflar vardır. Bu sebepledir ki
Hazreti Mevlânâ bir mesnevî beyitinde şöyle buyurmuştur:

"Nihayet şunu anladık ki, biz şu görünen bedenden ibaret değiliz,

Biz, şu bedenin ötesinde Allah ile beraber yaşıyoruz."
(Mesnevî, c. V, beyit: 3340)

Ademiyet: (Ademiyet ve insaniyet) Tasavvufun en büyük, en üstün gayesidir. 50 011111

esas istekleri bu makama ulaşmaktır.
Adem-İ mânâ: Mânâ âdemi, hakîkî insan, her şeyin aslını ve hakikatini bilen, mânâ
âlemine vâkıf, merd-i mânâ, mânâ eri.
Adem: Yokluk, felsefe ve tasavvuf terimi olarak "vucudzvarlik" karşılığı olarak
kullanılır. Buna göre "adem", hakîkî ve mutlak bir varhk değildir, İzafî bir yokluktur.
Benlikten kurtulmak, nefsanî arzulardan arınmaktır. Hint felsefesindeki
"Nirvanazyokluk" ile İslâm tasavvufundaki yokluğu birbirinden ayırmak gerekir.
Hintlilerin inandıkları yokluk. Nihilizm, tamamiyle yok olup gitmektir. Muslümanm
inandığı yokluk, gölge varlıktan kurtulmak, Hak'ta 211 olmaktır. Çünkü Müslüman,
ruhun ölümsüz olduğuna İnanır. Ashnda tasavvufta Hak'tan gayri birşey yoktur.
Allah'tan başka varlıklar gerçekte birer yokluktan ibarettir.
٨٤٥٤: c. âfât. Felaket, bela, işlenen günahlar. Dilin âfeti: Yalan söylemek; gözün âfeti:
harama bakmak; kulağın âfeti: gıybet dinlemek. "Bir kimsenin kendisine yönelen
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

٣٦٧8‫ ن‬ile meşgul olması da kendisinden yüz çeviren dünyânın hasretini çekmesi de
âfettir." (Ebû Ali 90211)
Âgâh: c. âgahân. Uyanık, dikkatli, gaflet halinde olmayan, şuurlu bir şekilde AHah'ı
zikreden. 0112820: Gönlü uyanık.

ümîd ettim ki bir pîr-i dil-âgâh

Desün "destûr" mihrâb-1 1121202
(Yahya Kemal)

Âgâh etmek: Mevlevî tarikatinde mutfakta vazifeli İç meydancısının sabah namazından

önce hücreleri dolaşarak her birinin kapusuna vararak "âgâh ol, dedem" diye içerdekileri
uyandırması.
Ağzı kara: Alevî terimlerindendir, Alevî olmayanlara verilen ad.
Ahad : Tek Allah'ın zâtının ismi.
Ahadiyyet: Cenâb-1 Hakk, "Gayb-İ Mutlak"m meydana çıkmayan, belirmeyen, zuhur
etmeyen "13 ta'ayyun", "13 zuhûr" mertebesine ahadiyyet, ilk zuhûr adi verilir.
Ahââiyyetü'1-Cem،: Çokluğa zıt olmayan teklik.
Ahâdiyyetii'l-kesret: İçinde nisbî çokluk düşünülen teklik, birlik.
Ahâdîyyetü'1-ayn: özdeki teklik, cem'u'1-cem'
Ahd: Söz verme, Allah'ın emir ve yasaklarına uyacağına dair kulun rabbine söz vermesi;
mîsâk, müridin şeyhine bağlı kalacağına söz vermesine "ahd-i mu'âhede" veya "bî٠at",
el verme• denir.
Ahi: Kardeşim, kardeş, yiğit, cömert anlamlarına gelen bu kelimenin "akî" diye Türkçe
bir sözcük olduğunu sananlar da var. "Ahî Evran (ö. 660/1262) tarafından kurulan
"Ahîlik" teşkilâtının mensuplarına da "ahî" denir. Ahîlik, bütün esnaf teşkilâtını İçine
alan iktisadi bir teşekkül idi. Her esnaf zümresinin büyüğüne "şeyh" denirdi ve bir
şehirdeki esnaf şeyhlerinin en büyüğüne, yani 0 şehirdeki teşkilatın temsilcisine "Ahî
baba" adi verilirdi.
Esnaflığa giren bir müddet çıraklıkta bulunduktan sonra 0 sanatın yahut esnaflığın
ustalığına yükselirdi. Bunun İçin helva yapılır, yenilir ve dinî bir törenle ustalığı
tasdik edilirdi. Dualar okunur, usta olacak kişi, doğru, dürüst hareket edeceğine, kimseyi
kandırmayacağına yemin ederdi. Bunların yollarına "Fütüvvet; erlik, yiğitlik" derlerdi.
Bunlar, kazançlarım birleştirirler, ihtiyaca göre yoksullara yardımda bulunurlardı.
Kazanamayanlar, sıkıntıya •düşmezler, darlık çekmezler, diğer kazananların
kazançlarından yararlanırlardı. Bunları, garip, kimsesiz yolcuları misafir ederlerdi.
Abbasîler bile son zamanlarında bu kuvvetli Türk teşkilatından yararlanmak İhtiyâcını
duydular.
Halife Nâsıruddinullah (1180/1228) ahîlerin en büyüğü sayılmış, ■hatta Anadolu
Selçuklularının hükümdarlarına "fütüvvet 00211" göndermişti. "Fütüwet-nâme" denen
kitaplardan açıkça anlaşılıyor ki ahîlerin erkânları "tercüman" dedikleri manzum duaları
ve "Güibank" denilen duaları, Bektaşîler tarafından olduğu gibi kabul edilmiştir.
Mevlevîler de ilk zamanlarından itibaren Bektaşîler gibi ahîlerin gülbânklannı
almışlardı. Sonradan XVII. yüzyılda Bayramî Melâmîleri (Hamzevîler) de hemen hemen
ayni gülbanklan 1908 İnkılâbına kadar yürütmüşlerdi.
Ahyar: iyiler veya seçkin kişiler. Dünya düzenini koruyan ve "ricâH'1-gayb" veya
"ricalullah" denilen seçkin insanlar, (bkz. "abdal")
AkiLAkil: 15‫ل‬٠ uslu, hoş, hoş-yâr. insani günahtan uzaklaştıran vc ibadete yönelten
İdrâke "akil", bu İdrâke sahip olana da "akil" denir. Hakla bâtılın kendisi ile bilindiği
akil, İlahî bir nûrdur, yahud zatında madde-i mücerred ve ،'idinden maddeye bitişik bir
cevherdir ki herkesin "ben" ile İşaret ettiği "nefs-i nâtıka"dır. Bazı ârifler, Cebrâife
TASAVVUF TERİMLERİ

"1012-1 a'zam", "arş-1 mecîd" ve "akl-1 evvel" adını verdiler. Cenâb-ı Hakk'm akil
herşeyden evvel yarattığı söylenir. Bazı sufilere göre Cenâb-ı Hak, "akl-1 evvel"‫؛‬
yaratıp, kendisine üç türlü marifet verdi:

1-Hakk-ı marifet: Akl-1 5201 bundan yaratılmıştır.

2 - Nefs-İ marifet: Nefs-İ küllî bundan yaratılmıştır.
3 - //112)46-٤ marifet: Cism-İ küllî ve felek-i azam denilen cisim de bundan
yaratılmıştır. Tasavvuf dilinde insan aklina "akl-1 cüz’i, akl-1 1100642, akl-1 maaş da
denir. Dünya işlerinde işimize yarar, fakat Hakk'ı bilmekte ve tanımakta bir işe
yaramaz. "Allah, akılla bilinir" dedikleri zaman ârifler, akl-1 evveli, akl-1 me‘âdı
kastetmişlerdir.

Akl-ı evvel: Ulûhiyyet mertebesi. Varhk, bu mertebede kendisindeki sıfat ve esmâyı

mücmel olarak bilir. Bu mertebeye vahdet-i hakîkî, ta'ayyün-i evvel, İlm-i mutlak,
tecellî-i evvel, kabiliyyet-i evvel, âlem-i vahdet, hakîkat-i Muhammediyye gibi
isimler de verilir.
Akl-ı kiill: Allah'ın kudretinden akl-1 evvelden sonra ortaya çıkan akil mertebesi, arş-1
azîm, Cebrâil, Hazret-i Muhammed'in nûru, akl-ı küll, akl-ı evvelden sonra gelen bir
mertebe olduğunu bilmek gerekir. Çünkü "Allah'ın ilk yarattığı şey, akildir" hadîsi ile
akl-ı evvel'e İşaret vardır.
Alem: (. avâlim, âlemîn) Allah'tan başka bütün varlıklar, herşey, bütün yaratıklar,
mahlukât bu adla yâd edilir. Allah'ın varlığının delili, belgesi olduğu İçin de kâinâta
"alem" denilmiştir. Çünkü Allah, "Sâni،", büyük, eşsiz sanatkâr, yaratıcı", "Alem", ise
O'nun yarattığı, eseri ise "Masnû‘"dur. Eser, 0 eseri yapanın, sanat sanatkârın delîli,
belgesi ve şahitidir. Şair Şinasî,

"Varlığım, Hâlıkımın varlığına şahittir"

demiştir. Gerçekten de yarattığı esere bakıp yaratanı bilmek ve 002 iman etmek vicdan
borcudur. Âlem anlamı hakkında mutasavvıfların Ku'ân'dan ilham alarak ileri
sürdükleri görüşler şu şekilde özetlenebilir: Âlem önce ikiye aynhr: 1- Emr âlemi, 2-
Halk âlemi
Emr âlemi, göze görünmeyen manevî, ruhanî ve gerçek âlemdir. Bu âleme "Gayb
âlemi" de denir. Halk âlem ise gayb âleminin zuhuru, meydana çıkışı, göze görünür hale
gelişi olan şu âlemdir. Bu âleme "Şehâdet âlemi", "Nâsût âlemi", "Ayn âlemi" adlan da
verilir. Bu iki âlem anlamım mutasavvıflar şu âyetlerden almışlardır:

"Allah gaybi, görünmeyeni de bilir, şehadeti, görüneni de ..." (0129" sûresi-22,

Tevbe sûresi-105)

"Halk, yaratılış da O'nundur, emir de." (A‘raf-54) Buradaki halk kelimesini sûfîler
"Şehâdet âlemi" olarak kabul etmişlerdir. Emr âlemi, maddesiz, müddetsiz birdenbire
Hakk'm "Ol!" emri ile yaratılmıştır. Halk âlemi, şehâdet âlemi ise zaman İçinde
zamanla kayıtlı olarak Hakk'm koyduğu şaşmaz kanunlar gereğince tedricî olarak
yaratılmıştır. Akl, ruh, nefs, emr âleminden şu gördüğümüz kâinât, felekler, unsurlar,
maddî şeyler halk âlemindendir.
Yaratılışın birer merhalesi, birer mertebesi olan Hadarât-1 Hamse ve Tenezzülât-1
Hamse'de de adlan geçen bu âlemleri ârifler, çeşidi adlarla yâd etmişlerdir. Tasavvuf
kitapları okurken, karşımıza çıkacak bu deyimleri birbirine karıştırmamak İçin bu
adlan kendi mensub oldukları yerlerde ayn ayn göstermek faydalı olacaktır:
480 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

٨) Âlem-i gayb: Gayb alemi, görünmeyen şeyler âlemi. Bu âlem, şu adlarla da yâd
edilir: Emr âlemi, melekflt âlemi, lâhût âlemi, ma'nâ âlemi, ruhlar âlemi, nûrânî alem,
akılla değil gönülle, duygu ile sezilen âlem, bâtın âlemi, sîret âlemi, letâfet âlemi. Bu
âleme kebîr âlem (büyük âlem), İnsan-ı kebîr (büyük insan) adi da verilir. Büyüklük,
insanin görünmeyen, bilinmeyen yönlerinden gelmektedir. Bir ağaç, dallan ile
yapraklan ve meyveleri ile bir çekirdekte gizlendiği gibi, kâinât, âlemler de insanda
gizlenmiştir, insan, zâhiren yani görünüşte küçük, hakikatta ise büyük bir âlemdir.
Hazret-i Ali efendimiz "Sen kendini küçük bir varhk sanıyorsun, halbuki sende en
büyük bir âlem gizlidir." diye buyurmuştur. Şeyh Galip hazretleri de "Hoşça bak zâtına
kim Zübde-İ âlemsin sen" diye yazmıştır.

B )Âlem-i 0/12٥1 Şehâdet âlemi, göze görünen şeylerin âlemi. Bu âlem şu adlarla
da anılır: Halk âlemi, mülk âlemi, nâsût âlemi, madde âlemi, cisimler âlemi, karanlıklar
âlemi, akledilen âlem, sûretler âlemi, kesâfet âlemi, zâhir âlemi. Bu âleme, görünen
yönü ile İnsan-ı sağîr (küçük insan), âlem-i sağîr (küçük âlem) de denir.
Bazı mutasavvıflar da âlemin yaratılışını şu beş merhalede mütalaa etmişlerdir:

1 -Âlem-i lâhût: Mutlak varlığın ilk mertebesi, ta‘ayyun, ortaya çıkma, gaybu'l-
gayb, Amây-i mutlak, kenz-i mahfi. Bunun üzerinde hiçbir mertebe yoktur. Bu âleme,
âlem-i ıtlâk, hazret-i gayb-i mutlak, zât-1 Hak, hakîkatü'l-hakâyık, ahadiyyet de denir.

2- Âlem-i ceberut: İlahî isimlerin ve İlahî vasıfların âlemi. Buna a،yân-ı sâbite,
akl-ı evvel, âlem-i vahdet, berzah-! kübrâ, hakîkat-i Muhammediyye, kâbiliyyet-i
evvel, makâm-1 evednâ , rûh-1 âzam, rûh-1 12211, rûh-1 küllî, îa'ayyün-i evvel, tecellî-1
evvel, vahdet-i hakîkî, 2111-1 evvel, mutlak âlem, hüviyyet de denir.

3- Âlem-i melekut: Ruhlar âlemi. Buna emr âlemi, gayb âlemi, hayal âlemi, 12011
âlemi, âlem-i berzah, ikinci tecellî, vâhidiyyet de denir, ikinci taayyün ve vâhidiyyet
mertebesinde Allah'ın bütün sıfatlan belirlidir. Sûfîlere göre Hakk'm zâtında her şey
vardır, ama belirsiz bir haldedir. Şeylerin ondan zuhur ve tecellî yolu ile belirlenmesi
bir ta'ayyfln, belirme şeklinde kendini gösterir. Ashnda tüm nesneler, ta'ayyunattan

4- Âlem-i anâsır: Su, ateş, toprak ve havadan meydana gelen âlem. Buna mülk
âlemi, halk âlemi, şehâdet âlemi de denir.

5- İnsan-ı kâmil âlemi: Bütün âlemlerin sırrını kendinde toplamış olan alem,
insan, görünüşte âlem-i suğrâ, hakikatte ise âlem-i kübrâdır. Bu âleme "âlem-i keşf" de

Dikkat edilirse anlaşılır ki, Allah'tan başka bütün varlıkların, yaratıkların var oluş
mertebelerini gösteren âlemlerin adlan ve bölümler halinde ifadesi, sadece
anlaşılmasını kolaylaştırmak içindir. Mülk âlemi, melekflt âlemi ve ceberflt âlemi üçü
de bir arada İç içe olup, birbirinden ayn değillerdir. Ceberflt âlemi, mfllk ve melekut
âleminin zâtı, mfllk ve melekflt âlemi ise ceberflt âleminin yüzüdür. Ceberflt âleminin
haricî vücûdu yoktur, mahiyetler âlemidir. Ceberflt âlemi özet bir kitap, mülk ve
melekflt âlemi ise mufassal bir kitap gibidir. Ceberflt âlemi bir çekirdek, mfllk ve
melekflt âlemi 0 çekirdekten hasıl olan ağaç, dal, yaprak, meyve gibidir. Maden,
hayvan, nebat bu ağacın meyveleri gibidir. Esasen âlem, "cevher" ve "a،râz"dan
TASAVVUF TERİMLER‫؛‬

ibarettir. Cevher, rahmanî nefesi ve kendisinden sûretlerin zuhûr ettiği varhk iken,
2122 kendi kendine değil başkası ile var olan geçici varlıktır. Ceberut alemi, mülk ve
melekflt âleminin başlangıcıdır. Mülk ve mclekut alemleri, ceberut aleminden meydana
gelerek var olmuşlardır. Ceberut aleminde özlü ve örtülü olarak bulunan her şey, mülk
ve melekflt âlemlerinde zâhir oldu. Mufassallaştı. Zât mertebesinden sıfatlar
mertebesine ulaştı. Şunu iyi bilmeli ki küçük âlem, büyük âlemin bir kopya ve
alâmetidir. Büyük âlemde olan her şey küçük âlemde vardır, insanin erlik suyu
(sperması) ceberut âleminin cism ve ruhu da mülk ve melekflt aleminin sembolüdür.
Âlem-i ervâh: Ta'ayyun-i 5201 ve vahdâniyet mertebesinden sonra vücûd. bu mertebede
suver-i ilmiyye hasebiyle, ruhlar mertebesine tenezzül eder. Bu mertebeye de (suver-i
âliye) basit cevher olarak zâhir olur. Bunların şekil ve rengi yoktur. Zaman ve mekanla
ilgili değillerdir. Çünkü cisim değillerdir. Ruh cismâniyetinden çıkarak kendini ve
kendi mebde’i olan Hakk'ı İdrâk eder. "Ben sizin Rabbiniz değil miyim?" âyeti, bu
mertebeye İşaret eder.
Alern-i kübrâ: Kâinat, âlem-i ekber. Mutasavvıflara göre, âlem ikiye aynhr:

1- Âlem-i kübrâ veya âlem-i ekber

2- Alem-İ asğar veya âlem-i suğrâ.

Zâhirde âicm-i ekber, kâinât; âlem-i asğar da insandır. Fakat hakikatta bütün kâinât
insanda gizlenmiştir. Ağaç, çekirdekte gizlendiği gibi, insan, bütün alemlerin asildir.
Bu âlem, kâmil insan İçin yaratılmıştır. Şu halde insan "son gaye" olduğu İçin
varlıkların asildir. Diğer varlıklar ise teferruattır, insan, görünüşte küçük, hakikatte ise
en büyük bir âlemdir.
Alem-İ 101521: Sflfîlerin anlayışlarına göre bu mertebede zâtın, bölünme olmadan,
cüzlere ayrılmadan manevî olarak sflretler ve şekiller halinde hariçte görünmesidir. Bu
mertebeye bu ismin verilmesinin sebebi, ruhlar âleminde bulunan her bir ferdin cisimler
âleminde bürüneceği bir sflretin mümessili bu âlemde zâhir olmasından ötürüdür. Alem-İ
misâfe, "âlem-i berzah" da derler. Bu mertebe, gayb ve şehadet âlemleri arasında bir
hadd-i fâsıldır.
Âlem-i suğrâ: Kâinât hakkında kullanılan bir terimdir.
Alem-İ şehâdet: Zât-1 mutlak olan Hakk in, isimlerin suretleri ile hariçte zuhur vc
tecellîsi. Bu sebeple bu âleme "Âlem-i kün ..." de derler. Çünkü cisimlerin suretleri bir
taraftar tekevvün eder, bir taraftan da bozulur. Yaratılışın dördüncü basamağı, buna
âlem-i anâsır, âlem-i eflâk ve encâm, âlem-i mevâlid de denir.
Alevî: Hazret-i Ali'ye gönül veren, Hazret i Ali'ye taraftar. Hazret-i Ali. peygamber
ailesinden ve peygamber efendimizin damadı olduğu İçin, daha İslâmiyet'in ilk asrında
ona birçok taraftar çıkmıştı. Şî،a-i Ali ve daha sonraları sadece "912: taraftar" denilen
ve Hazret-i Ali'ye yan çıkanlar, arasında sevgilerinde çok ileri giderek Hazret-i Ali'nin
Allah olduğunu iddia edenler bile vardı. Kerbela'da Hazret-i Ali'nin çocuklarının
uğradığı hazin, yürekler yakan âkıbetinden sonra, bu taraftarlık yani 5٠2. manen daha
çok kuvvetlendi. İslâm dünyasını yüzyıllar boyunca sarsan bu Şiilik akımının esasi,
imamlık meselesi, yani İslâm ümmetinin siyasî hakimiyetinin Hazret-i Ali'nin
çocuklarına ait olması gibi siyasî bir davadır.
Alevîlik nâmı altında mahiyetleri birbirinden tamamıyla farklı birçok zümreyi
toplamak kabildir:

1- İslâmiyet'teki büyük mevkii bakımından bütün Müslümanların Hazret-i Ali'ye

büyük hürmetleri ve sevgileri vardır. Mutasavvıflar arasında yani bütün İslâm
tarikatlarında bu temayül pek açıkça görülmektedir. Esasen bu tarikatlardan bir kısmı.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

kendilerinin tarikat silsilesini Hazret-i Ali vasıtasıyla, diğer bir kısmı da Hazret-i Ebû
Bekir vasıtasıyla Peygamber Efendimize (s.a.s.) kadar çıkarırlar. Hazret-i Ali'nin
kahraman kişiliği, çocuklarının uğradığı hazin ve acıklı âkıbet de bu sevgiyi
arttırmakta amil olmuştur. Alevilik, bu mânâda alınırsa yani ehemmiyetsiz zümreler
hariç, hemen hemen bütün Müslümanlarda müşterektir.

2- Peygamberimizden sonra gelen ilk üç halifeyi meşru saymayarak, onlan

tanımayarak, hilafetin Hazret-i Ali'nin ve çocuklarının hakki olduğunu iddia eden
"imâmiye mezhepleri" yani bütün Şİİ fırkaları Alevi'dir. Bunlar, yüzyıllarca İslâm
dünyasında büyük ve kuvvetli bir propaganda yaptıkları İçin, hatta Sünnî olan
Müslümanlar arasında bile Hazret-i Ali'ye ait birçok menkıbelerin, rivayetlerin
çıkmasına, yayılmasına yani Hazret-i Ali sevgisinin kuvvetlenmesine hizmet
etmişlerdir. Hilafeti, hile ile Hazret-i Ali'den aldığı İçin Mu'âviyeye "Hazret" demeğe
dili varmayanlar olduğu gibi, Hazret-i Hüseyin'in ve yakınlarının Kerbelâ'da insafsızca,
feci bir şekilde şehit edilmelerine sebep olduğu İçin oğlu Yezid'e Alevî olmadıkları
halde küfr edenler görülmüştür.

3- Hazret-i Ali'yi -hâşâ- Allah'hk mertebesine yükseltecek kadar ifrata giden ve bu

suretle ismi Müslüman olmakla beraber Müslümanlık dairesinden çıkan Şİ'Î, Bâtınî
zümrelere de müfrit Alevîlerdir. Mesela; kendilerine "Ehl-İ Hak" adını veren "Alî-
Allâhî" zümresi bunlardandır.

Bunlar arasında Hazret-i Ali'ye, onun Allah'lığına, peygamberin bile Hazret-i Ali
vasıtasıyla İlahî hakikate ulaştığına ait birçok masallar uydurulmuştur. Mesela;
Peygamber Efendimiz (5.2.5.) in Mi'raç'ta Cenâb-1 Hak yerinde -hâşâ- Hazret-i Aliyi
bulduğunu söylemişlerdir. Türklcr arasında Alevîliğin bu üç şekli de yüzyıllardan beri
yayılmıştır. Çoğu Bektaşî olan Türk âşıklarını, saz şâirlerini, Bektaşî olmayan ve
Sünnî mezhebinde bulunan âşıkları bile Alevî saymak mümkündür. Türk halkı arasında
asırlardan beri 911 propagandasının tesiri ile Hazret-i Ali'ye ait birçok kahramanlık
hikayeleri yayılmış ve kuvvetli bir Alevîlik ananesi kurulmuştur. Asırlarca önce Şah
Ismail, bir imparatorluk kurmak İçin Şi'îliği nasıl siyasete alet etmişse, bugün de
Türkiye’de bazı siyasî partilerin, oy kazanmak sevdasına kapılarak, ayni kam taşıyan,
ayni dili konuşan milletin fertlerini mezhep yönünden birbirine düşürmek
istemektedirler.
Â1-İ Abâ: Hazret-i Muhammed (s.a.s.), Hazret-i Ali, Hazret-i Fâtıma, Hazret-i Hasan,
Hazret-i Hüseyin (r.a.). Bu beş büyük varlığa "Â1-İ abâ" denir. Pence-i âl-i abâ, penc-
ten-i âl-i 202, ehl-i beyt, ehl-i kısa da denir.
Allah: 12122-1 celâl, İsm-i a'zam, yani yüce yaratıcının en büyük, en muazzam ismi.
Arapça yazılışı itibarıyla "Allah" kelimesinde dört harf vardır. Bir elif, iki lâm, bir de
he. Bu güzel kelimeden elifi kaldıracak olursak "Lillah" kalır. Mânâsı "Hak İçin"
demektir. Birinci 21111 ‫ ا‬da kaldiriracak olursak "Lahu", "O'nun İçin mânâsına gelir,
ikinci lâmı da kaldırırsak yalmz "huve", "o" kalır. Şu halde Allah kelimesinde her
harfin bir anlamı var. Elif, Hakk'm zâtına, birinci lâm aklin sûretine, ikinci lâm rûhun
suretine, he de nefsin sûretine delalet eder. Allah kelimesindeki harflerin ebced hesabi
ile sayı değeri 66'dır. "Altmış altıya bağlamak" İŞİ Allah'a havale etmek mânâsına

Ta’rife gelir mi hiç Mevlâ

Ta’rifine gitmemektir evlâ.
TASAVVUF terimleri 483

Allah sevgisi: Muhabbetullah, hubb-i İlahî. Allah sevgisinin iki anlamı vardır: 1-
Kulun Allah'] sevmesi, 2- Allah'ın kulu sevmesi. "Onlar O'nu sever, 0 da onlan sever"
AHah'ı seven, 0112 itaat eder. Yüce huzurunda 0112 boyun eğer. O na boyun eğen, 0112
itaat ve ibadet edeni, 0 da sever. Böyle kul Allahîn sevgilisi, yani velîsi olur. Bu
durumda Allah, kulun, kul da Allah'ın sevgilisi olur. AHah'ı seven, Allah'ın sevdiklerini
de sever
An: Zamanın en küçük bir parçası. An, Hak ile huzur hali. An, "aşk" mânâsına da gelir.
"An-ı dâim", sürekli an. Ezel ile ebedi İçine alan İlahî mertebenin uzaması, zamanın
batını ve asil. Allah'ın katinda akşam ve sabah yoktur. Daima an, zaman üstü zaman,
daha doğrusu zamansızlık gelir ve üzerinden zamanın geçmediği hakikate ve zata İşaret
eder.
Anka: Sımurğ, humâ, zümrüd-i anka, devlet kuşu gibi adlar verilen bir kuş. Çin civarında
bulunurmuş, 112112 hazretlerinin dîvanını şerh eden Sûdî merhum, Anka kuşunu Şam
civarında bir Iranhda gördüğünü yazıyor. Serçeden büyük, boz saksağana benzer bir
kuşmuş. Eski devirlerde bir meydanda bu kuşu uçururlarmış, kimin başına konarsa,’ onu
padişah yaparlarmış. Bu rivayet, masallarımıza bile girmiştir. Turkçemizdeki "devlet
kuşu" deyimi bu söylentiden doğmuştur. Arapların anka dedikleri efsanevî kuşla
Iranlılann "sîmurğ" diye adlandırdıkları ve hakkında birçok masallar uydurdukları
kuşlan birbirine karıştırmışlardır. Bizde ise sîmurğ kelimesi, "zümrüd" haline
sokulmuş, Arapların "Anka"si ile birleştirilerek "Zümrüd ü Anka" şeklinde
kullanılmıştır. Anka, Arapçada boynu uzun, demektir. Bu kuşun renk renk kanatlan
varmış, insan yüzlü, iri cüsseli bir yaratıkmış. Çaylağın fare yutması gibi 0 da fil
yutarmış. Gayet yükseklerde uçarmış. Anka, eskiden insanlar arasında yaşarmış, fakat
bir gün bir gelini kapıp götürmüş, bunun üzerine halk 0 devirde peygamber bulunan
Hanzeleye şikayette bulunmuşlar, 0 da Anka'ya beddua etmiş. Bu peygamberin bedduası
kabul olunmuş, bu kuş da çok uzaklarda bir adaya sürgün edilmiş. Anka, dağ
büyüklüğünde, yumurta yumurtlarmış. Iran kahramanı Rüstcm'c dadılık ettiği de
söylenirmiş. Her şeyden ârifâne mânâlar çıkartan mutasavvıflar, hakkında birçok
masallar uydurulan Anka'dan 02 derin mânâlar, ledunnî işaretler sezmişlerdir. Maddenin
her sûreti alma, her sflrette görünme, heyûlâ ve 008 kabiliyetini Anka'ya
benzetmişlerdir. Gerçekten de mutasavvıfların anlayışlarına göre heyûlâ da Anka gibi
sûret olmadan ne görünür, ne de mevcut olur, sadece adi vardır. Muhyiddin-i Arabî
hazretleri, bu âlemin maddî varlığına 002, heyûlâ vc Anka adını verir. Çünkü ona göre,
bu âlemin tıpkı Anka kuşu gibi adi var, cismi yoktur, var gibi görünen bir yoktan
1 0201111 veya âlem Anka gibi bir bakıma var, bir bakıma yok, hem var hem yok veya
ne var ne de yok. İnsan-ı kâmile, kutba da Anka derler.

Kâf-ı dil Ankasiyim, sırrın âşinasıyım

Endîşeler hâssıyım, ad oldu "insan" bana
Mısrî Niyazî
٨،12: Hakk'ı her şeyde bütün sıfatlan ile tecellî eder bir halde temaşâ etmek, daha
doğrusu Cenâb-ı Hakk'ı tecellî ettiği mazharlarda müşâhede etme makamı. Hakk'm
müşâhede edildiği makam.
A،râz: Allah'tan başka görünen herşey, bütün mezâhir a‘razdtr.
Ârif : Bilen, tanıyan, anlayışlı mânâlarına gelen 2:61, mutasavvıflar başka türlü
anlatırlar. Onlara göre ârif, zâhir ilmini değil, bâtın ilmini bilen kişidir. Yalnız ilmi
bilene "âlim" derler, fakat her âlim, ârif olamaz. Bâtın ilmi, hakikat ilmidir. Bu ilim,
okumakla, yüksek tahsil ile elde edilemez, irfan sahibi bir kişinin, bir mürşidin irşadı
ile manevî zevk ve :51 :،02012 Allah'ın lutfu ile dervişlik yolu ile, aşk yolu ile elde edilir.
Bir adam câhil, hatta hiç okuyup yazma bilmeyecek kadar cahil olabilir, fakat bu onun
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

٠-٠- , ٠٠:‫اا‬:‫ ف‬٠٠٠٠ ،٠ ٠. .‫'؛ ااا'م‬11 .:.:.:!١1 -٠,٠١٠٠٠ ٠٠,٠٠ :١‫ب‬,١,,٠٠٠١,!‫ ؛‬oLi. !1.111 1 or imar US
٢٠ ٤٠ .٠ ٠٠، ٤٠ ، ..: ,i I‫ اد اآ‬.٤٤٠٠٠٠ JİİHI ،١١.١:٠٨ .٤1‫ اا‬olmak ,çın ٦11 ١١١٤١١١
^٠-, ١oktur. Hatta bil«! sahibinin arif olabilmesi İçin bilgiden vazgeçmesi gerekir.
)٨١١١٤ ٨‫ نناا‬ı٠ ٠٠٠٠٠٦٤ )٤.:٨٤‫بج‬4 ::١.٤٤٤٤٠: ١٠:: ١:‫ ا‬١٠،٠٠‫يل‬٠ .٢!1!!‫ ن‬٤١:‫ ب‬١akı bir:
.٠١٠ ١٠‫ خ‬. ٤٠٠٠٠: ’٠٦ ‫ •ر‬١٠:٠٠٤ 1١١٨٠٠:٠. .::. <‫س‬. ٦٠٤٦:: gurur ١1!٢ ()1111 benliğe
kaptrnr ١ ‫ ع‬irfan yolunu keser. Herkes Sokrat gibi "Bir şeyi biliyorsam 0 da bir şey
bilmediğımdir." divemez ki. Arif, Hakkin zarını, sıfatlarım, isimlerini, fiillerini
.‫أا‬١٠‫؛‬- ‫ اخ ن‬٠ ٤٠٢٢ ١٠ ٠:٤٠٠٠٠٠ ١٠٠: ■٠،٠ ,.»11 ١‫ا‬٠:‫ ا‬::٠.٠٠٨11 ٢.::٠٠:٢٠1!:: /١.
٠ ١٥٠٠٠٠٠٤١١٠ )٠٠, ٠ ٠٤٠٠٤٤٤٠٠٠ ٠٠ı.am ١٤٠،٠٠ ،٠٨٤١١ .: ٤١١١‫ال‬: ١:‫ اا‬٨ ٥٠٤:٠::٠: ١u١ıuğu halde
!١.:٤٠ . k٠٠٠٠.‫ج‬.‫ ا)غ‬٨٤٠٠٠٠٠٠::: ١٠,١ıı .ı ٠::٦::٠:. ٤٠::٠،: ٤٦)١٤٤١٤،:::٠: ٠٠١ !:! rengim ١٠
٠٠٠‫ا‬١١‫ ا‬.١1‫ اا‬VI ‫اااأ ا‬٠‫ ج‬٠٠٠١ ،«. .*>1, ,., .٠،٠,,e . ٠*٠ ٠٠١ ٠٠٠ ::‫ أ ا‬٤٤٤٢٤:٠: ::. ٠١/٠٠‫أاج‬
Anf. kendi varlığından fani. Hak ile bâkidir.

Bil kendini sen. Allah'ı bilmekse muradın

Kim nefsine anfse odur ârif-i billah

Ârif-i bi'1-Mesnevî: 3 Selim hazretleri tarafından üstün tevcihi ifade eden bir
kimseye verilmişse, ölümünden sonra da en liyâkatli olana geçmek üzere Galata
Mevlevihanesi Şeyhi Şeyh Gâlib hazretlerine verilen ünvan، Buna "Âlim-i bi’1-
Mesnevidedenir.
Ar‫؛‬: Eski astronomiye gore, bizim üzerinde yaşadığımız şu dünya. 20 111 merkezini
teşkil eder. Yedi seyyarenin (,gezegenini bulunduğu gökler, dünyânın etrafında adeta bir
soğan zan gibi birbirini kaplamaktadır. Sekizinci kat göğe ''Felekü'1-Burûc". hepsini
kaplayana “Felekul-Ar‫ "؛‬adını ١ermişlerdir. Arş ve kürsî denince yer. gök ve kainat
akla gelir. Arş u ‫ نمع‬de gök ve yer ve bir de kainat anlamına gelir. Kur’ân-ı Kerimde
birçok yerde arş ■ kelimesi çeşitli anlamlarda geçer: Feleklerin feleği, en büyük felek.
.. *. ٠. ٤٠٠ ٠ ٠. '..'.'-:. :1: ‫نخ‬٠٦٠ :٠::41٨: :٢٠٠::‫ أن‬Hakk * ray .Altığı111 .‫؛‬
yeri zâtın hususiyeti cism-i küllî. nurani. ulvi 111. İnsan-ı kâmilin kalbi. Allah'ın
kudret ve azametinin tecellisi. Arş-ı kerim. Ievh-İ kadr. Ievh-İ mahftız. kitâb-1 miibin.
Mutasavvıflar, kâindim en yüksek kısmına "arş", en alt kısmına da "ferş" demişlerdir.
4711 çıkılır, ferşe inilir. Devriyelerin iki turundan biri "arşiyye". diğeri ise

Kalb-İ mü'min ki arş-ı Rahmandır

Ani yıkmak ziyadır, tuğyandır.

٦٠ 1411 ٦٠ ٠٠٠ : ٤٠.٣٠ ‫اخ‬. .‫ أ‬٤.١‫اا‬٨ :‫نا‬ ‫؟‬cywnwi ٤١: ٤٦0٤1٤:1 ١١.: !١١٨٠)‫أ‬::!: bulundoğu
yer. Asitânenin küçüğüne “dergah", dergahın küçüğüne de "zaviye" derler. Ribat.
Savmaa. hânkâh. müseycid. Mevlevilikte, tarikata yeni giren dervişlerin terbiye
-٢٢٥:١:٤." !٦..:٠٠٠ 1:51 ‫*ن‬-‘ ٠٠٤٨. .٠ ٠.٠٠‫ ن‬٠:.: n١k٠.ıjı ٠—-: yapmak -٠٠-٠٠٠; ٠ ٠
terbiye edilirdi. Mevlanadan sonra ilk kurulan "huzûr". "huzûr-1 pir” adlarım alan
asitane. Konya'daki Mevlâna tekkesi idi. Osmanh 102100‫ لما اليت لما‬hükümet
merkezine de '.Asitâne'" derlerdi. '
.231 . ‫أخ خ‬. Âşıkin): Allah'ın cemâl ve celâl Sifatlanna tutkun olan insan. AHah’ı
son derece ve azami mertebede seven kişi. Hak âşıkı.
٤:11١4: ٠٨٠ .1"‫ اااا‬،)١١٠ MLihl ٠:.: 1İ0 : ١٤١١١: ١.1‫اأ‬.:‫ ن‬:٦::1::١:١١٠:٤ ığinde.’Be٠٦>٠
■ ٠ ‫جد‬-٦ ‫وداماف‬ 4‫ هنلدا‬١)١٦٥ "‫ آدثا‬٠٥" ٥٠٠" )(""""‫أ""») ا‬

١:٨: ٤‫تا‬٠ ١.im.l.m ٠ ٤٠٠٠:١١٤٤٠٠ .::٤ '...' .‫ بخ‬٦ ٢.٠٠٠: ٤ ٤٤١ )‫أ‬:: Şöyle 1٤:. \‫؛‬1.1‫؛‬. \ucüd-ı
٠٠٠٠٠ ٠٠٠ ٠ ٠٨ ٠:٤٠٠٦::٢ ٤٠٠٠٠٠١ :١٤٤::١٠٠ ::11: :11/1١!. '٠٠٠
TASAVVUF TERİMLERİ

da O'dur. Daha zaman ve mekan yok iken, bu varlık, kendi kendine mevcut idi. Yani
Cenâb-ı Hak, aşk ve ceberut aleminde yalnızca gizli idi. 018 kapılacak bir göz, vecde
gelecek bir gönül yoktu. Halbuki güzelliğin başlıca sıfatı, kendini göstermektir. İşte
sûfîlerin "Ben gizli bir hazine idim, bilinmek istedim." hakikatini bu şekilde
yorumlamaları bu inançtan gelmektedir. Bu inançladır ki Cenâb-ı Hak, kendi
güzelliğini göstermek diledi. Bu gösteriş, bu tecellî, ş:.ı suretle olmuştur: Bilindiği gibi
her şey ancak zıddı ile anlaşılabilir. Vücudun yani varlığın zıddı, adem, yokluk; hüsnün,
güzelliğin zıddı çirkinlik; haynn zıddı da şer, yani kötülüktür. Bunlar, gerçek birer
varhk değillerdir. Bunlar, tasavvur edilen birer vehm, birer hayalden ibarettirler.
Bunlar, görünmek, tecellî etmek İçin belirli bir zaman İçinde meydana çıkmışlardır.
Tecellî şekli şu tarzda olmuştur: Adem-yokluk, vücûd-varlık ile karşılaşınca, varhk, bir
aynada aks eder gibi diğerinde, bir aks, bir hayal olarak göründü. Hem vücuddan, hem
ademden hissesi olan bu hayale "vücûd-1 mümkin" derler ki: "Hâbiseler âlemi"
dediğimiz ve gözümüzle gördüğümüz "gölge varhk" budur. Bâzı sofiler, bu hali, durgun
bir gole aks eden güneşe benzetirler. Onlara göre aynaya baktığımız zaman
karşımızdaki hayalin göz bebeğinde nasıl kendimizi görürsek, tıpkı bunun gibi 01120-
1 Hakk'm manevî olan sureti de göz makamında da olan "insan" da öyle görünür, öylece
Cenâb-ı Hakk, hem kendine, hem de insana böyle tecellî eder. Bu suretle insan, Hakk'm
manevî sürelini, daha doğrusu İlahî sıfatlan kendinde toplamış oluyor. Bu hali tekrar
özetleyecek olursak bu konu daha iyi anlaşılır. Mutlak varlığın, zatî iktizası zuhura,
yani görünmesine olan meylidir ki, buna ilin, bilgi, bilinmek ve aşk, sevgi, hayranlık
da denir. Sûfîlerin inanma göre Hakîkat-İ Muhammediyye'de Allah'ın bu ilk tecellîsi, bu
ilk tenezzülüdür. Bütün var olan şeyler, bu âlemde bilgi sûretleri şeklinde sabit
olmuştur. Bu var oluş, bu tecellî, kainatın zuhuruna sebep olmuştur. Şu halde 12:12111
zuhuruna, meydana çıkmasına sebep olan şey, "Hubb-İ 2211" denilen aşktır. Bu
yüzdendir ki aşk, zâtî iktiza olduğundan insani doğrudan doğruya zâta ulaştırır, insan
nedir? İlahî tecellîye mazhar olmuş mutlak bir varhk. Aslında insan, bütün kâinâtın
merkezidir, insan, Zübde-İ alemdir. Allah'ın bütün sıfatlan onda tecellî etmiştir.
insan İçinde yaşadığı ve bir zübdesini gösterdiği hadiseler âlemi gibi, ayni
zamanda varhk ve yokluktan,
yokluk unsurlarından mey lanı^güzellik
c iniştir. insanda İlahîiyibirveemanet
ve çirkinlikten kötülükten yani
olarak ٧٥
varhk bu
bulunan
varhk unsuru, daima asil kaynağına kavuşmak ister. Halbuki yokluk unsuru buna mani
olur, insanin-vazifesi, bu yokluk, fenalık, çirkinlik unsurunu mahvedip, Allah'a
erişmektir ki bu hale " 12114-1111211" (Allah'ta yok olma) v،‫د‬ya "Hak ile Hak olmak" hali
denilmiştir. Bu hal, her ne kadar tenimizin ölümünden, yani topraktan gelen
bedenimizin toprağa geri verilmesinden sonra kabil olabilirse de ölmeden evvel de
imkansız değildir. "Olmeden evvel ölünüz" Sirnna mazhar olanlar, bunu başarmışlaı،
Bunun başlıca çaresi, nefse hakim olmaktır. Çünkü bize 0 kadar gerçek gibi görünen
nefis, bütün felaketlerimizin sebebi, kayııağı olmakla beraber aslında bir hayalden
ibaret olan bizim şeytanimizdir. Aslında bizde hakiki varhk namına ne var ise hepsi
Allah'ındır. Allah'tan başka her şey boşlur, hayaldir, yokluktur, çirkinliktir. 0 halde
nefsi yenmek İçin bir tek yol vardır ki 0 da "aşk"Ur. Bizi asil İlahî kaynağımıza,
aslımıza, Allah'ımıza götürecek yol budur. Bu aşk yolu, çok uzun, çok tehlikelidir.
Lakin insan bir defa ٥ tehlikelerden kurtulup da hakikî aşka eriştiği zaman, yokluktan,
fenalıktan, çirkinlikten yakasım sıyırır. Her şeyde mutlak hüsnü, mutlak güzelliği
görür. Kendi gönlüne nazar edince, kendi gönlünü kapanınca orada mutlak vücudu,
gerçek varlığı, Hakk'ı hisseder. 01111 gönül gözü ile görür. Çünkü kendisinde bulunan
yokluk unsuru (cne, ego, ben, benlik) mahvolmuş, varhk unsuru artık asil kaynağına
geldiği yere kavuşmuştur. İşte mutlak viicudda fânî olmak anlamına gelen "104 fi'llah"
budur. Mansur'un "Ene'1-Hak" (Ben 1-Iakk'ım) demesi, Bayezid-i Bestamî ve başka Hak
486 HAZRETİ MEVLÂNÂ

dostlarının buna benzer sözler söylemeleri bu mertebenin idrakinden 02914 bir şey
değildir.

Aşkın çeşitleri vardır:

1- Hakîkî aşk: Îlahî aşk budur. Bunun da iki çeşidi vardır: 2) Allah'ın kulunu
sevmesi, b) Kulun da AHah'ı sevmesi.

2- Mecazî aşk: insanin insani sevmesi veya diğer yaratıkları sevmesi. Bu aşk
fanidir. Sufiler, "Mecazi aşk, hakiki aşkın köprüsüdür" diyerek, bu aşkı da hoş görürler.
Çünkü sevmek, büyük bir meziyettir. Her insanda bu sevgi yoktur. Aşık, ne derece aşka
dalarsa, ne kadar çok severse, 0 derece başka şeylerden kurtulur. Nihayet sevdiği kişiden
de vazgeçerse hakiki aşka ulaşır, sofilerce mecazi aşkın da iki şekli vardır: a) 1014/20721 ve
aklî aşk: ilahi güzellikten varlıklara akseden güzelliklere karşı duyulan aşk. Ruhun en
yüce hissi ile yaratıklardaki güzellikleri sevmek, bedi'î aşk, bu anlayışla erkeğin
kadını, kadının da erkeği sevmesi; bu aşkta afif kalmak, kirlenmemek şarttır. Bu çeşit
nezih aşk, ilahi 2912 yükselmeyi ve geçmeyi sağlar, b) Tabiî aşk: Bir insanin insani
sevmesi tabii aşktır. Bu mecazi aşkı, ileri gotüremeyen, maddede kalan, mânâya
yükselemeyen aşk, halkın ve avamın aşkı, tabii aşktır. Meşru' sınırlar İçinde kalması
şartıyla tabii aşk mübah ve caizdir.

Aşkı şu şekilde bölümlere ayıranlar da vardır;

1-İlahî aşk: Müşâhede ve tevhid ehlinin aşkıdır.

2- Ruhanî aşk ve aklî aşk: Arifler ve aydınların aşkıdır.

3- Tabiî aşk: Halk ve avam içindir.

Tasavvufta aşk, yakıcı özelliği ile "ateş-i aşk", sarhoş edici özelliği ile "bâde-i
aşk", çıldırtıcı özelliği ile "cinnet-i aşk" gibi adlar alır.
Ayân-ı Sâbite: Varlıkların, Allahîn ilminde sabit olan ezeli hakikatleri. Var olmadan
evvel varlıklar hakkında Allah'ın ilmi, ilahi tecellînin zuhur mahalli. Bu âlemde çeşidi
sOretleri ile tanıdığımız varlıkların, Allah ilminde gerçek halleri. Allah, eşyayı,
varlıkları ve kâinatı yaratmadan önce olmuş olan ve olacak olan her şeyi, her olayı, her
varlığı biliyordu. Her varlığın, O'nun ezeli değişmez ilminde bir sureti vardır. Eşya ve
olaylar, bu sOretlere göre meydana gelirler. Var sanılan diğer şeylerin müstakil ve
01220101 vücûtları yoktur. Varhk, bir ve tek olup, bu da Allah'ın varlığından ibarettir.
Allah'ın varlığı, yokluk aynasında tecelli edince farklı şeyler ortaya çıkar. Fakat bu
farklılık şekilde ve görünüştedir. Esasta tecellîler de tecelli eden de Hakk'm varlığından
ibarettir. Eşya ve bütün yaratıklar. Hakkin varlığının zuhur ve tecellî mahalleri
(mezahir, mecali) dir. Şu halde zahir olan Hâk'tır. MevcOdât ise mazhardır. Zâhir ile
mazhar arasında fark yoktur. Mazhar, daimi sûrette yok ve hiçtir. Mazharlardaki çokluk,
aynlanndan ileri gelir. Eşyanın Allah’ın katindaki örnekleri ve modelleri olan "a‘yân-1
sâbite" (sâbit aynlar) ölçüler mesabesindedir. Bunu bir misalle daha anlaşılır bir halde
ifade edelim; Bir top kumaş alalım. Bu kumaşı, belli ölçülerde keserek farklı elbiseler
dikelim, farklılık kumaşta (esas varlıkta) değil, ölçülerde ve şekillerde (a‘yân-1 sabite,
mazharlardit. Bunun gibi Hak'tan başka hiç bir şeyin hakikî vücudu yoktur. Farklı
şeyler ve varlıklar, bu vücudun çeşidi ayn-1 sâbitlere göre çeşidi mazharlarda, farklı
şekillerde zâhir olmasından ve görünmesinden ileri gelmektedir.
TASAVVUF TERİMLERİ

Ayin: Usul ve ibadet tarzı. Mevlevîlerde sema، esnasında okunan bestelenmiş şiir.
Ayn: Bir şeyin Allah ilmindeki sûreti. Ayn-1 sabite, zât, mahiyet, ayniyyet, iki şeyin
aynîleşmeleri. Kendisinden diğer bir şeyin çıktığı ve peyda olduğu diğer bir şey.
Ayna: İnsan-ı kâmilin kalbi; Allah'ın zât, sıfat, isim ve fiillerine mazhar ve tecellîgah
olması itibari ile umumî mânâda insana, özel mânâda kâmil insana ayna (mir’ât, ayine)
ve "mir’ât-ı Hak, Âyine-İ Hak" yani Hakk'm aynası, (Âyine-İ Rahmân) denir. Çünkü
Allah, diğer varlıklardan çok insanda tecellî eder, insan, Allah'ın en parlak, en cilâlı
aynasıdır. En mükemmel olarak da kâmil insanda tecellî eder. Hakk'a göre bütün kâinât
ayna mesâbesindedir. Ancak bu aynantn cilası insan sayılabilir. Şayet kâinât, insan
cilası ile cilalanmamış olsaydı, orada Hak bu kadar mükemmel tecellî etmezdi. Allah,
üstünlük derecelerine göre velîlerde, nebilerde, resûllerde daha açık ve daha mükemmel
bir şekilde tecellî eder. Fakat en mükemmeli, en göz kamaştırıcı ve şaşaalı bir biçimde
Hazret-i Muhammed (s.a.s.) efendimizde tecellî ve zuhur eder.

Bir âyinedir âlem, her şey Hak ile kâim

Mir’ât-ı Muhammed'den Hâk'tır, görünen dâim.

Büyük peygamberimiz efendimiz, "Mü’min, mü’minin aynasıdır" diye buyurduğu

zaman, mü’minlerin karşılıklı olarak hata ve eksikliklerini görerek birbirlerini
arıttırmalarını istedi. Mü'min, karşısındaki mu’minde iyi şeyleri görerek bunları örnek
olarak ahr. Bu anlamda şeyh, müridin, mürîd de şeyhin aynasıdır, ilahi kemal, 60
Hak'tan pire, sonra pirden müridine yansır. Mü’minin kalbi, ayna gibi olduğundan bu
ayna ne kadar iyi cilalamrsa, yani kalp günah tozlarından ne kadar temizlenirse oraya
ilahi feyz ve inayet 0 nisbetle fazla akar. Bu kelime ile yapılmış deyimler: Ayine-‫؛‬
celâl, âyine-i hüsn: Güzellik aynası ve sıfatların zuhur ye tecelli mertebesi, "âyine-i
dil" gönül aynası, Hakk'm tecelli ve nazar ettiği yer. "Ayine-i vücûd" varhk aynası,
gönül bütün âlem, kâinât. "Ayn" bizâtihi var olan, kendi kendine mevcut olan, 2122
olmayan cevher mânâsına da gelir.
Ayne'1-yakîn: Bir şeyin var olduğuna gözü ile görüp inanmak. "Ilmüî-yakîn, aync'1-
yakin, Hakke'l-yakin" adi verilen üç yakin mertebesinden İkincisi "Istanbul vardır"
diyebilmek İlmüî-yakîndir. İstanbul'u uzaktan görmek, ayne'l-yakindir. İstanbul'un
İçinde yaşamak da Hakke'l-yakindir.
Aynü'1-Cem،: Kâinatta sadece Allah'ın iradesini vc etkisini, sanatım, güzelliğini,
kudretini müşâhede etmek. Tam olarak Hak ile beraber olma hali, cem‘ halinin ta
kendisi. Bu halde bulunan 5011, her şeyi yok ve fanî, sadece AHah'ı var ve bakî olarak
görür. Bütün varlıklarda, her şeyde Allah'ın kudretini, sanatım, büyüklüğünü,
güzelliğini, görür. Hak âşıkı, bu hal İçinde tam olarak kendi hiçliğini, 1'anîliğini
hisseder dc ayne'1-bakî, yani tam fenâ haline, fena İçinde fena haline girer VC her şeyi
Allah'a nisbet eder. Allah'tan başka yapan, yaratan yoktur, der. "Lâ Faile İllâlkıh", "Lâ
mcşhûde 1112112" hakikatine erer. Bayezid-i Bestâmî hazretleri, bu halde iken:
"Kendimi tcnzîh ederim, şânım nc büyük" dedi. Hallac-I Mansur hazretleri ise "Ene!-
Hak" diye söylendi. Onlar, tam mânâsıyla Hak'ta fanî olduklarından bu sözleri onların
dili ile söyleyen Allah'tır."Ayne'l-Cem'" tevhide verilen çeşitli isimlerden biridir.
Ayyâr: Fütüvvet ehlinden olan, cömert, cesur ve fedakâr kişi.

Babâ’îlik: XIII. yüzyılda Horasan'dan göçüp gelen, Amasya'ya yerleşen ve "Babâ’î

İsyanını çıkartarak Selçukluları çok yoran vc hayli kan dökülmesine sebep olan Baba
488 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

llyas'in yahut onun halîfesi olan Baba İshak’ın peygamberliğine inanan Türkmenlerin
bağlı oldukları bir mezheptir. Babâ’îlik, siyasî gaye de güderek İslâm'ı İçten yıkarak
manevî ve maddî saltanat kurmak isteyen Türkmenlerin batınî bir mezhebidir. Yavuz
Sultan Selim devrinde. Sah İsmail'in yapmak istediği gibi Baba iiyas yahut Baba ishak
da XIII. yüzyılda Selçukluları yıkarak onun yerine batınî bir devlet kurmak arzusuna
kapılmıştır. İslâmî kurallara uymayan bu mezhepte Baba ishak peygamberdir ٧‫" ع‬Baba
Resulu llah" diye anılmaktadır. Yani yazarlara göre Babâ’îlik. aslında Müslümanlığa
ahşamayan ve Şamanîük özlemi İçinde bulunan Türkmenlerin Sünnî olmayan batınî bir
mezhebidir. Bugün Babâ’îlik adını taşıyan bir mezhep ve tarikat yoksa da Babâ’îlik'in
İnançları, gelenekleri kendilerine miras kalan Kızılbaş zümreleri ve Baba İshak'ın baş
halîfesi Bektaş Baba’ntn kurduğu Bektâşîük tarikat! vardır. Bektâşîük, Babâ’îük'tcn
türediği gibi, Anadolu Türkmcnlerincc çok tutulan Haydaniik. Kalenderîlik. Abdallık,
Câmîük de Babâ’îük'tcn kaynağını almıştır. Bu mezhep sonunda Alevîlik, Kızılbaşlık.
Çepnîük, Tahtacilik gibi birçok akimlan etkileyerek Bektâşîük İçinde erimiş
gitmiştir.
Babîlik: Bkz. Bahâ’îlik
Bade: Şarap, İçki; İlâhî aşk. İlâhî İnâyet; pîr, mürşîd
132(1-1 521)2: Seher vakti doğudan esen ve güllerin açılmasını sağlayan latîf rüzgar.
Mecazî ve tasavvufî anlamı da ruhâniyet, rahmanî koku. "Ben Rahmân'ın nefsinin
Yemen'den geldiğini hissediyorum." hadisi ile bu kokuya İşaret edilmiştir.
Bahâ’îlik: İran’da Mirza Hüseyin Ali Nuri (6. 1892) tarafından kurulan, esasi İslâm
kültürüne dayanmakla beraber, İslâm dairesinden çıkmış olan bir mezhep. Bu mezhebin
kurucusu olan Mirza Hüseyin Ali Nuri, daha önce gelen ve Babîlik'in kurucusu olan
Mirza Ali Muhammed Bâb (1819-1850) peygamberlik iddia ettiği İçin 9 Temmuz 1850
de Tebriz'de kurşuna dizilince onun kurduğu dini benimsemiş ve Bahaullah adi ile şöhret
aldığı İçin bunun yoluna "Bahâilik" denmiştir. Bu sebepledir ki, Babîlik ve Bahâîük
ayni dindir. Daha doğrusu Bahâîük dini, Bâbîük dini ile başlar. Bunları kısaca bilmek
gerekir. 911 ve Bâtınî bir mezhep olan "On iki İmam"a uyanların ve "Şcyhiyye" diye
adlandırılan tasavvuf‫ ؟‬hareketlerin mahsulü sayılan Bâbîük'in kurucusu Mirza Ali
Muhammed Bâb, küçük yaşından beri merak duyduğu Hurufilik'in etkisi altında
kalmıştı. Anormal hareketlerde bulunuyordu. Mesela; Temmuz güneşi altında kendini
saatlerce güneşte yakarak, bu hareketi ile AHah'1 zikrettiğini söylüyordu. Bu yüzden
şifa bulması İçin dayısı tarafından Kcrbela'ya gönderildi. 60141 Seyyid Kâzım Rcşlî
ile tanıştı. Bu zât, on iki İmamın 82:0 olmasından sonra imamların nûıunu ve Hazret-i
Muhammed'in hakikatini aksettirecek bir kâmil 9111111 geleceğine inananların
mezhebi olan "Şeyhîük"in en ileri gelenlerinden biri idi. Bunlar, Kur’ân ve hadîslere
kendi çıkarlarına göre mânâ verdikleri gibi Allah'ın dünyâyı on iki imam İçin
yarattığını, on iki imam yaratilmasaydi, dünyânın da yaratılmayacağım, on iki İmamın
Allah’ın cevheri olduğunu ve mahdûd olan insan aklinin AHah'1 ancak bu cevherlerin
aracılığı ile kavrayabileceklerini ileri sürüyorlardı (Bkz. Şeyhîük md.) Seyyid Kâz.ım'm
çok etkisi altında kalan Mirza Ali Muhammed önce kendisinin, beklenen kamil Şi'îyc
yani Mehdîye açılan bir 020 olduğunu ilan etti. Sonra da kendisinin Mchdî olduğunu
iddia etti. Bâb lakabım aldığı İçin bunun mezhebine "Bâbîük" denildi. Mirza Ali
Muhammed, din adamlarının fetvaları üzerine Nâsırııddîn Şâh'ın emri ile kurşuna dizildi
(1850). Onun İnançlarını benimseyen Mirza Hüseyin Ali Nuri, yani Bahâullah olduğu
İçin Bâbiüği Bahâîük adi altında devam ettirdi.
Bâr-ı emânet: Emanet yükü, ezelde elest bezminde Allah'a verilen ahd ve bunun
getirdiği sorumluluk. Allah'ın teklif ettiği, insanin kabullendiği yükümlülük.
Basiret: Gaflete düşmeden ve duygulara kapılmadan ileriyi ٧ gerçekleri isabetli olarak
görme yeteneği. Kutsiyet nuru ile aydınlanmış kalbin bir gücü olup, o sayede
nesnelerin hakikati ve İç yüzü görülür. Nefse göre, nesnelerin şekillerini ve dış yüzünü
TASAVVUF terimleri 489

gören göz ne ise, kalbe göre basiret dc odur. "Basiret, gönül gözüdür" dersek daha iyi
anlaşılır.
Bazgeşt: Kalben Allah'i zikreden dervişin zikirden ayrıldığı zaman elde edilen
uyanıklığı muhafaza edebilmesi İçin dili ile dc "İlâhî ente makstıdi vc rızâke matlubi"
diyerek kalbini meşgûl etmesidir.
Bast-kabz: Neşeli vc neşesiz açılma ve sıkılma halleri, insan, bazan sebebini bilmediği
bir şey İçinde bulunur. Aksine bazan bilmediği bir sıkıntı, bir bunalma İçine düşer.
Sufîler, bu iki halin dc Hak'tan olduğuna inanırlar. Kabz halindeki kul, tutuk vc zihnen
kısır bir haldedir. Aklina ve gönlüne bir şey gelmez, bildiklerini dc unutur. Bast halinde
ise gönlü şen ve zihni açıktır. Arifler, çoğu zaman zihnen bast halindeymiş gibi
görünürlerse de, bâtmen kabz halinde olurlar.
Bâtın: Zahirin zıddı, Allah'ın isimlerinden biridir. Her şeyin İç yüzü, hakikati. Kur'ân'ın
220111 yani açık mânâlarını kabul etmeyip onlan başka şekilde yorumlayarak başka
anlama çekip götürenlere "Batınî", derler. Şeriat âlimlerine göre bunlar, hakîkî
Müslüman sayılmazlar.
Bâtınî, Bâtınîlik, Batmiyye: Kur’ân'ın bir dış yüzü, bir dc İç yüzü vardır. Hatta
yediye, yetmişe kadar İç yüzünün İç yüzü var anlamında hadîs-i şerifler rivayet
edilmiştir. Müslümanlık etrafa yayılıp Müslüman olmayan memleketler,
Müslümanların eline geçince orada yaşayan çeşidi dinlerin, bilhassa eski Yunan
felsefesinin, Hint ve Iran inanışının etkisi ile Müslümanlar İslâmî esasları aklî
yollardan yorumlamaya başladılar. Boylece İslâmî olmayan bazı inançlar İslâmiyet'e
girdi, Müslümanlık nâmı altında İslâmî olmayan mezhepler doğdu. Müslümanlığı
kuvvetle yok edemeyenler, Müslümanlık İnancını zedeleyerek İslâm'ı İçten çökertmek
istediler. İnançlarını siyasî emellerine alet ederek Müslümanları birbirlerine düşürdüler.
İşte Bâtınîlik diye kendini gösteren bu cereyan mensuplan bilhassa İsmâılîlerin (Bkz.
ismâilik) tesiri ile Kur’ân âyetlerini ve peygamber (s.a.s.) efendimizin hadislerini
kendi sakat inançlarına göre yorumlamaya başladılar. Bâtınîüği benimseyen bilginler,
hükümler yürüttüler, saf Müslümanları kandırdılar, islamm asil emirlerini kolaylaştırıp
halkı şaşırttılar. Kur’ân ve hadîse bâtınî mânâlar verdiler. Mesela; Bâtınî yorumuna
göre namaz kılanın gayesi Hakk'a yaklaşmaktır. Bir Müslüman Cenâb-ı Hakk'ı
gönlünde hissettikten sonra, artık onun namaz klimasına lüzum yoktur. Keza onların
yorumuna göre sarhoş olmamak şartıyla İçki İçmek mübahtır. Kur’ân vc hadislere kendi
çıkarlarına göre mânâ veren ve yorumlayan Bâtınîler, gittikçe yayıldılar, ilk
Mclametîler ve Melâmetîlik'ten doğan Camîlik, Kalenderîlik, Haydarilik, Babâîük,
Edhemîlik, Şemsîük gibi Şi‘î-Bâtınî tarikatlar da bu Bâtınîlik inanışının büsbütün
yayılmasına sebep olmuştur. Bu suretle Bâtınîlik, yalnız ismailîlere münhasır
kalmıştır. Onların tesiri altında kalan on iki imam, imâmiyye inancına, hatta Şiîliğe
mütemayil olan fakat Şİ،Î dcncmiyccck Sünnî tarikatlara da geçmiştir. Vahdcı-İ vücûd
inanışının zevk ve neşesini birazcık olsun hissedenlerde, bu zevke varamayanlara
"Zahir ehli" diyerek onlara yukardan bakmağa ve kendileri gibi Kur’ân'ın ve hadîslerin
bâtınî mânâsına giremeyen din kardeşlerini "Avam-halk" saymağa başlamışlardır. Her
zahirin bir bâtını var ama âyetlerin, hadislerin ancak Arifler ve velîler tarafından
bilinen gizli mânâlarını herkes anlayamaz ki. Hazret-i Mevlâna "Kur’ân yorumlamak
İçin insan Kur’ân olmalıdır" diye buyurur. Yani Kur'ân'dan bâtınî mânâ çıkarmak İçin
Kur’ân ahlâkını yaşamak gerekir. Çünkü bâtınî mânâlar keşf ve manevî zevk ile
Allah'ın liitfu ve İhsânıyla bilinir, sezilir. Yoksa Bâtınîler gibi nefsâniyetine, şehvânî
٠ ٠ kapılarak şeytânı sevindirecek duygular ortaya atılmaz. İslâmî esaslara
uymayan bâtınî yorumlar, elbete İslâmî değildir, 0 yorumlar aklîdir, nefsanîdir,
şeytânîdir. Gerçek velînin yorumu ise rahmanidir, İslâmîdir. Şeriat hükümlerine sıkı
sıkıya bağlı olan zahir ulemâsı da tasavvuf ehlinin İslâmî ve ruhânî olan bazı
490 HAZRETİ MEVLÂNÂ

yorumlarına itiraz etmişlerdir. Onlar da bu Hak dostlarım Bâtmiyye'den saymışlardır.

Her şeyin doğrusunu Allah bilir.
Bekâ-Fenâ: Kotu huyların, davranışların yok olması "f'enâ”dır, yerlerini güzel huyların
٧٥ iyi davranışların alması "bekâ"dır. Allah'ın ahlakıyla ahlâklanmak, kulun kendi
nefsânî Sifat ve vasıflarından sıyrılıp çıkması "fenâ”', Allah'ın Sifat ve sıfatlan ile
süslenmesi "bekâ"dır. Allah'ın sıfatlan ile sıfatlanmak, insanin kendisini etrafındaki
halkı ve eşyayı görmemesi "bekâ"dır. insan, kötü olandan "fânî", iyi olanda "bâkî"
kalmak suretiyle Hak yoluna girer. Nefsinden fânî olan, Hak ile bâkî olduğu gibi,
Allah'ta fânî olan da Allah ile bâkî olur. Allah'da fânî olma haline "Fenâ 11112",
Allah'ta bâkî olma haline de "Bakâ bi'llah" denir.
Bektâşîük (Bektâşiyye): XIII. yüzyılda Anadolu'daki kuvvetli dinî kaynaşmalar
sırasında Hacı Bektâş-1 Velî isminde Horasanlı bir Türk tarafından kurulan bir tarikatın
adıdır. Hacı Bektâş-1 Velî bu sıralarda Anadolu'yu kaplayan ve şeyhleri Baba Ishaka
nisbetle 12021 adını alan Bâtmîlerin en ileri gelen büyüklerindendi. Bâtınîler,
Kalenderi, Haydar! gibi adlarla 220111 bir tasavvuf kisvesi altında Türkmen aşiretleri
arasında müfrit 91 ،1 ve İsmail! İnançlarını neşrederek siyasi bir gaye de güdüyorlardı.
637 (1239) senesinde başlattıkları Babâîler isyânı Selçuklu Hükümdârı Gıyâseddin i ve
devletini çok sarsmıştı. Türkmenler arasında Baba Resûlullah, Allah'ın resûlü diye
peygamber sayılan Baba ishak, Amasya'da yakalanıp asıldıktan sonra onun ileri gelen
halifesi olan Hacı Bektâş-1 Velî'nin etrafında 2021 dervişleri toplandilan ve Bektâşî
adını aldılar. Bu suretle yeni bir tarikat kurulmuş oldu. Bektâşîliğe bir tarikat gözü ile
değil, bir mezhep gözüyle bakmak daha uygundur. Bu hususta en fazla tedkîklerde
bulunan merhum Profesör Fuad Köprülü'nün 1923 senesinin Ekim ayında Paris'te
toplanan Uluslararası Dinler Tarihi Kongresi'nde sunduğu "Bektaşîliğin Menşe’lcri"
adli bildirisinden aldığım şu satırlar bu fikri teyid etmektedir: "Babaîlik, Türkmenler
arasında bir mezhep şeklinde kurulmak İçin nasıl eski sünnet ehline aykırı olan gayri
İslâmî tesirlerden kaynaklanmışsa Bektâşîük de her nokta-i nazardan Babâî ananelerine
istinaden vücûda gelmiş ve sadece bir tarikat değil, mezhep halinde tecellî eylemiştir.
Akîdc itibarıyla Hacı Bektâş ile şeyhi Baba ishak, hatta 0 asırdaki şâir Kalenderi,
Haydan, Babâî dervişleri arasında hemen hemen hiç bir fark mevcut olmadığı kuvvetle
iddia olunabilir. Oyle geliyor ki Babâî kıyâmının muvaffakiyetsizliğinden sonra bir
müddet saklanmaya ve başka tarikat kisveleri altında hakikî sîmalarını gizlemeğe
çalışan Babâî dervişleri, Moğol İstilâsını müteakiben artık gizlenmeğe lüzum
görmeyerek ortaya çıkmışlar ve mesleklerini serbestçe neşr ve tamîme başlamışlardır.
Hacı Bektâş-1 Vdî'yi bunların en mühimmi ve Baba İshak'ı doğrudan doğruya muakkibi
addedebiliriz. (Türk Yurdu, 1341, 6.11, nr. 8 sf.138)
Hacı Bcktâş-ı Velî'nin tasavvufa ait Arapça bir eserinin tercümesi ile Hatipoğlu'nun
1409 senesinde yeni yaptığı manzum Makalât tercümesi ve Farsça yazılmış küçük bir
risalesi sayesinde, onun kişiliği hakkında oldukça açık bir fikir edinmek kabildir. Bu
eserde onun on iki imam itikadı ve 911 temayülleri pek sarihtir. 0 esnada Anadolu'da
yayılmış olan Abdallar, Kalenderiler. Haydariler gibi Alevî tarikatlardan farksız bir
0 211011-91 yolu olan Bektâşîük, Osmanh Devleti kurulduktan sonra XIV. yüzyılda
büyük bir ehemmiyet aidi. Yeniçeri Ocağı, daha Osmanh Devleti'nin kuruluşundan
evvel ölmüş bulunan Hacı Bektâş-1 Velî'yi kendisine bir pîr, manevî bir hâmî saydı.
Osmanh Devleti'nin himayesi sayesinde XV. ve XVI. yüzyıllarda Bektâşîük, Anadolu
ve Rumeli'de çok yayıldı. Her tarafta Bektâşî tekkeleri kuruldu. Anadolu'da ve bilhassa
Balkanlar’da İslâm dininin ve kültürünün yerli halk arasında yayılıp kuvvetlenmesine
Bektâşîük çok büyük hizmet etti. Bektâşî dervişleri, asker ve zaptedilen yerlere
yerleşme ve halkı devlete ısındırma hususunda büyük ve değerli yardımlarda bulundular.
XV. yüzyılın sonunda Bahm Sultan adil büyük bir Bektâşî şeyhi, bazı yeni ıslahat ve
teşkilat yaparak bu tarikat! güçlendirdi. Bu yüzyıldan başlayarak II. Sultan Mahmud
TASAVVUF terimleri

devrine kadar bütün imparatorluk memleketlerinde bir çok Bcktâşî tekkeleri açılmış,
yalnız yeniçeriler değil. Kuzey Afrika'daki Garp Ocaklan'na kadar bütün askeri zümreler
arasında Hacı Bektâş-1 Velî bir pîr, bir koruyucu sayılmıştı. Yeniçeri Ocağı kaldırıldığı
vakit, Bektâşîük aleyhinde de şiddetli takipler yapıldı. Tekkeleri kapatıldı, fakat
Abdülaziz zamanında tekrar açıldı. Cumhuriyet devrinde diğer tekkelerle beraber Bcktâşî
tekkeleri de kat،î olarak ortadan kaldırıldı.
Bu،d: Irak, uzak olma, kulun Allah'ın emir ve yasaklarına uymaması hali. Tevfîk ve
tahkikten uzak düşmesi, nefsin sıfatlan ve bedenin zevklerine bağlı kalması hali,
tnsan, Hak'tan uzak kaldığı ölçüde halka, halktan uzak kaldığı ölçüde de Hakk'a yakın

Vâsıl olmaz kimse Hakk'a cümleden dür olmadan

Kenz açılmaz 901 gönülden tâ ki pür-nûr olmadan
Şems-i Sivasî

Burak: Peygamber efendimizi Miraç gecesi Hakk'a götüren binek, aşk. Burak-! cân, ruhu
Hakk'a götüren binek, yani aşk.
Büdelâ: Yediler, bunların her biri. Bunlar, gözden kaybolur, bir anda çok uzak mesafelere
giderler. Gözden kayboldukları zaman yerlerine, kendilerinin ayni olan canlı bir beden
bırakırlar. Hal, hareket ve şekil bakımından aslından ayırt edileyen bu bedene "bedel"
veya "bedii" denir. Bedel bırakma gücüne sahip olan velilere "Büdelâ" denir.
Büt: Sanem, 1065-1 emmâre, herkesin putu kendi hevâ ve hevesi ve kendi nefsidir.
Hakikati idrak edebilmek İçin Hazret-i İbrahim'in putu kırması gibi, nefs putunu kırmak
gerek. Büt, vahdete de İşaret olur. Putperest, gerçek âşık, hakikî tevhid ehli anlamına da

Cafer-i Tayyar: Ebû 1211:1 oğlu, Hazret-i Alinin kardeşidir. Mute savaşında elleri
kesilmiş ve şehit düşmüştü. Resûl ü ekrem efendimiz: "Cafer'i gördüm, iki kanatla
cennete uçuyordu." diye buyurduğu İçin Hazret-i Cafer'e "uçan" mânâsına gelen "Tayyar"
lakabı verilmiştir.
Câh: Yüksek mevki, itibar, şan, şöhret, insanların kalplerine malik ve hakim olmak,
onların saygısını kazanmak, şöhret sahibi olmak. Parmakla gösterilmek, Hak âşıkları
nezdinde makbul bir şey değildir. Sûfîler, "hubb-i câh" denilen makam ve itibar
arzusunu gönüllerinden söküp atmak İçin nefisleriyle çetin ve amansız bir savaşa
girerler. Melâmîler ise "Hakk'm makbulü olmak İçin halkın menfûru olmak gerek"
derler, ibn Kemal merhum ise:

Ne câh iledir, ne mal iledir

Beğim, ululuk kemâl iledir.

diye yazmıştır. Yüksek mevki hırsı, Hak yolunda yürüyenler İçin büyük dort fitneden en
son çıkan fena huy "hubb-i riyâseftir. Bir şeyhin makamından aldığı zevk, üstünlük,
başka şahıslara yukarıdan bakması, makamım şöhret İçin sevmesi de hubb-i
riyasettendir. Makamım Allah İçin severse, halka yol göstermek İçin severse bunda bir
mahzur yoktur.
Cam: Kadeh, kâse, şarap. Bu şarap, insani İlahî aşka sevkeden, İlahî hakikate. Allah'a
götüren bir vasıtadır.
 HAZRET, MEVLÂNA

Câm-ı İlahî: 11201 kadeh. İlahî tecellî, kamil insanin kalbi anlamlarına da gelir.
Cam-ı Cem: ilan mitolojisine göre yedi yüz yıl padişahlık eden Cem yahut Ccmşid adil
hükümdarın kadehi. Rivayete göre şarabı bu hükümdar bulmuştur.
Camilik: XIII. yüzyılda kurulmuş bir Turk tarikatı. Bcktâşîliği andıran yönleri ile bir
9:٠1. Bâtınî tarikatıdır. Kurucusu belli değildir ama kendileri XII. yüzyılda yaşamış olan
Şeyhülislam Ahmed Namık-ı Câmî (6. 1 1 42) 1110 yolunda olduklarım ileri sürmüşler ve
kendilerini "Câmîler" diye tanıtmışlarsa da bu ünvan kendilerini perdelemek içindir.
Çünkü Namık-ı Câmî hazretleri tam Sünnî ve İslâmî yolda olduğu halde, bunlar 911 ve
Bâtınî idiler. Şaraba, saza, raksa çok düşkün idiler.
Cân: Ruh. insan ruhu, İlahî, rahmanî nefes, Hakk'm tecellîsi. Hiçbir zaman fani olmayan
ve ebediyyen bakî olan sıfat, ikrara yeni gelen Mevlevî derviş.
Cânân-Cânâne: Yâr, sevgili, Mevlâ, Rab, Allah. Allah'ın kayyûmiyet sıfatı. Tüm
varlıklar bu Sifat sayesinde varlıklarım kurar ve sürdürür. Kayyumiyetle İlişiği kesilen
varlıklar bir daha var olmazlar, derhal yok olup giderler.
Ceberflt: İlahî kudret alemi, azimet âlemi, varhk mertebelerinden İkincisi. Bu alem mfllk
vc melekflt, diğer bir deyimle şehâdet ve gayb yani maddî ve manevî âlemlerin arasında
bulunan orta alem. Ceberflt âlemi, cismanî âlemin de ruhanî alemin de bazı özelliklerine
sahiptir. Bu bir Berzah ve bir Misâl alemidir (Bkz. "âlem" md.)
Cebir: (Ccbr, Cebriyyc) Müslümanlar arasında çıkan mezheplerden birine verilen ad.
Kadcriyye'ye karşı olan bu mezhap sahiplerine göre kul her şeyi, iyiliği, kötülüğü,
hayn, şerri Allah’ın takdiri ile yapar. Kulun elinde hiç bir şey yoktur. Yapan, yaptıran,
eden ancak Allah'tır. Cebriyye mezhebinde olanlara göre kul, ibadette de günah
işlemekte de mecburiyet içindedir. Kaderiyyecilere göre ise kul, dilerse kendini
hidayete götürür, dilemeyen kendisini sapıklığa sürükler. Mu'tezile dc kulun yaptığı
İşleri kendi İrâde ve ihtiyari ile yaptığına İnanır. Sünnet ehli, ne Cebriyye'yi kabul
eder, ne de Kaderiyye'yi. Sünnet ehlinin yolu, bu iki inanem araindadir. Onlara göre,
kulda cüz’î bir İrâde vardır. Kul, bu iradesini hayra yahut şerre sarfeder. Allah da ona
göre İŞİ yaratır. Buna "Cebr-İ Mahmfld" (Tatil cebr), hoş mecburiyet derler. Hak
âşıkının gönüllü olarak, sevdiğinin arzusunun dışına çıkmaması "Ayaz", efendisi
Sultan Mahmud'un her isteğine uymayı seve seve kendisini mecbur etmesi "Cebr-İ
Mahmfld" dur.
Cebrail: Cebrail aleyhisselam. Dört büyük melekten birisi ve meleklerin en büyüğü.
Kur’ân-ı Kcrim'de birkaç yerde (Bakara sûresinin 97-98. âyetlerinde) ismi "Cibril"
olarak geçer. Baz.ı ayetlerde de "Rûhu'l-Emîn". "Rûhu'1-Kuds". "Rflh" diye geçmektedir.
Cebrail'e, "Nâmus-1 ekber" de denilmektedir. Cebrail, lügatte "Allah'ın kulu" anlamına
gelmektedir. Akl-1 kflll diye dc anılan Cebrail'in makamının Sidretü'1-Müntehâ olduğu

Celal: Cenâb-ı Hakk'm Azimet, izzet ve Kibriyâ sıfatı. Allah'ın batınî sıfatı, Cenâb-ı
Hakkin kahr u gasb ile tecellîsi. Aşıkın aşkından müstağnî olması, zât-1 vâhidiyyet
mertebesi. 001211 tecellî: İlâhî darbe, intikam, azab gibi gazaba sebep olan İlahî
tecellîler. Afet ve felaket getiren İlahî iradedir. Bu tecellî, halkm Hakk karşısında
eğilmesini, bencillikten ve benlik davasından vazgeçmesini sağlayan bir terbiye
vâsıtasıdır.
Celvet: Ortaya çıkma, açığa çıkma anlamına gelen bu kelime, tasavvufta İlahî nitelikler
kazanan Hak âşıkının halvetten çıkmasıdır. Bu durumdaki kulun, kendisi dc, organları
da benlikten arındığı İçin onun bütün eylemleri kendisinin değil, Hakk'indir. Hakk a
nisbet edilir. "Sana bî‘at eden, aslında Hakk'a bî‘at ediyor." (Feth, 10) mealindeki
ayette bu hal ifade edilmiştir.
Celvetiyye: Aziz Mahmud Hüdâyî-i üsküdarî (Öİ. 1038/1628) hazretlerinin kurduğu
tarikatln adi. "Yerini yurdunu terk etmek" anlamına gelen Arapça "celvet" kelimesi
tasavvuf terimi olarak kulun Hakkin sıfatlan ile tam mânâsıyla arınmış olarak
TASAVVUF TERİMLERİ

halvetten çıkışına vc Hakk'm varlığında 2111 ‫ ا‬oluşuna denir. Aziz Mahmud Hüdâyî
hazretleri Bursa'da Ferhadiyc Medresesinde müderris iken (948/1541 senesinde) üftâdc
hazretlerine intisâb etmiş, dört sene sonra 02 halîfesi olmuştur.
Cem،: Toplamak, biriktirmek, toplanılmak anlamlarına gelen cem‘ tasavvuf
terimlerinden olup, yaratılmışları yani şu dünyada görülen bütün varlıkları görmeyerek
yalnız Hakk'ı görmek demektir. Tek kelime ile vahdet, birlik görüşüdür. Kesret, çokluk
cemin zıddıdır. sofilere göre bu makama erişen kişi nazarında halk kalmaz. Hak âşıkı,
Hakk'ı halksız temaşâ eder, halkı değil sadece Hakk'ı seyretme. 118‫ ؟‬Hakk maddî bir
varhk değildir ki seyredilsin. Bu ifade yanlış anlaşılmamalıdır. Her şeyde Hakk'm
kudretini, güzelliğini, yaratma gücünü hissetmek, müşâhede etmek ve hayran olmaktır.
Nasıl güneş doğunca yıldızlar görünmez olursa, Hak âşığı da gönlünde doğan muhabbet
güneşi yüzünden bütün varlıkları görmez olur, yalnız gerçek sevgiliyi görür. Bütün eşya
ve varlıkların Allah sayesinde mevcut olduklarım anlar. Her şeyi Allah'tan bilir. Her
şeyi Hakk'm yarattığına İnanır.
Cem،ü'I-Cem: Cemin cemi. Bu mertebeye eren âşıkın, ne kendisini ne dc halkı
görmemesi, sadece hakikat sultanini görmesi farktan, tefrikadan kurtulması yani
mâsîvâyi görmemesidir.
Cemâl: Cenâb-1 Hakk'm güzellik, lütuf, ihsan vc merhamet sıfatı, Allah'ın bu sıfatlarla
tecellîsi. Rızâya, İhsâna, kereme, berekete vesîle olan İlahî tecellîler. Hak ٦٢ ٥٠٥٤ ٤١١١١١
her şeyi kollaması, koruması ve kayırması.

Cemâlini nice yüzden gorem diyen diller

Şikeste âyineler gibi pâre pâre gerek

Cem،iyet: Hâtırın, aklin ve kalbin derli toplu ve huzurlu olması. Kalbin huzursuz ve
perişan hali olan tefrikaya düşmemesi. Zihnini, kalbini Hakk'a vermesi.
Cenı،iyyet-İ hâtır: Gönlün kaygılı vc perişan olmaması bilakis huzurlu olması.
Allah'a yöneliş durumunda bulunması.
Cevher: Rahmânî nefis, kendi nefsiyle kaim olan şey. Asil, gaye-i asliyyc, küllî heyûlâ.
Cevher-i Evvel: ilk cevher, Allah’ın ilk yarattığı nesne. Bu cevher, Allah'ın kendi
nurundan olup diğer varlıklar ondan hâsıl olmuştur. Hakîkat-1 Muhammcdiyyc, Nûr-1
Muhammedi.
Cevlaki: Dazlak, kalender, halk tarafından ayıplansınlar diye çuhadan yapılan kaba
elbiseler giyen, saçlarını, sakallarım, bıyıklarını hatta bazan kaşlarını bile ustura ile
tıraş eden kalenderlere cevlâki derlermiş.
Cezbe: Kulun beşerî vasıflardan sıyrılarak İlahî sıfatlan kazanması ve İlahî vahdeti
seyretmesi. Allah'ın kulunu kendisine çekmesi. Bazılarının inancına göre aşk ve cezbe
olmadıkça hakikat yolcusu yol alamaz. İbâdet ruhânî bir zevk verir vc yolcu bu zevke ١ ‫ن‬
kcrâmetlcrc dalıp, yolundan kalır, fakat kâmil insanin bakışı, hakikat yolcusuna aşk ve
cezbe verir. Cezbe onun varlığını tamamıyla yok eder. Hak varlığını meydana çıkarır,
sofilere göre ‫؛‬cezbeye
1. 28/ ulaşan
meczub: Oncekişiler ayrı^r: hakikat yolun giren, sonra onun
kısma ulaşan,
kâmilüçinsana
manevi bakışı ve feyzi ile cezbeye ulaşan kişi.
2. ٨٥ 22-٤ 2/٤/٠ Önce cezbeye ulaşan, sonra bir kâmil insana intisab ederek
sülük gören kişi.
3. ٨6٥ 22-، 84))/"- salik: Cezbeye kendiliğinden, şeyhsiz nail olan, fakat kâmil
insana ulaşamaytp cezbe halinde kalan kişi. Bunlardan başka bir de "sâük-i gayr-i
mcczOb" vardır ki hakikat yoluna sülük etmiş, yani kâmil bir insana ulaşmış, hakikat
yoluna girmiş, fakat cezbeye nail olamamış kişidir. Bu kişi, ne bir feyiz görür, ne dc
başkasına feyiz verebilir. Hakikat yoluna girmeyen mcczOb da irşâd edemez, fakat
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

kendisi hakikata ulaşmıştır, irşâd, ancak ilk iki kışımdan olanların hakkidir, fakat bu
iki kışımdan birincisi yani once sülük edip sonra cezbeye ulaşanın yolu uzar. Buna
karşı önce cezbeye ulaşan, Hak verlığı ile tahakkuk etmiş olur, sonra bir kamile intisâb
ederek ulaştığı hakîkatm makam ve hallerini görür. Bu yüzden bu kısma dahil olan
erler, hakikat erenlerinin en üstünleridir.
Cihâdı Nefis ve şeytan ile savaşmak ki buna zor bir savaş olduğundan "Cihâd-1 ekber"
(En büyük savaş) denir. Nefsin kahr ve mahv edilmesi savaşı.
Cilve: Kırıtma, nazlanma, güzellerin gönül fetheden ve hoşa giden hal ve hareketleri.
Sülük ehlinin gönlünde parlayan İlahî nûrlar ki onu deli dîvâne eder, insan da. âlem de
Hakk'm nûrlannın cilve mahallidir. İlahî cilve, mü’minin başına gelen beklenmedik
haller, bunlar da İlahî cilvelerdir. Yani "Kaderin cilvesi"dir.

Çâr-darb (Çîhâr-darb): Dört vuruş anlamına gelen bu deyim, saç. sakal, kaş ve
bıyıkların ustura ile kökten tıraş edilmesidir. Kalenderîler, Abdal ve eski11٥٣0‫ اع‬2‫؟‬٥
bu âdet vardı. Bu acayip âdetin gayesi, halka kötü görünmek, ayıplanmak, şekilden ve
gösterişten kaçarak nefsini horlamaktı.
Çelebi: Nâzik, efendi, edepli anlamına gelen bu kelime Mevlevîlerde Hazret-i
Mevlânâ'nın soyundan, Bektâşîlerde de Pîr soyundan gelenler İçin kullanılır.
Çerâğ: 0112, ışık, nûr, marifet, marifet nûru ile aydınlanan gönül.
Çile (Çille): Dervişlerin tenha ve ıssız bir yere çekilip kirk gün, kırk gece çetin bir
perhiz ve nefis mücahedesi döneminden geçmeleri, bu süre İçinde gıda, uyku ve dünya
kelâmını asgarîye indirerek hem beden, hem de düşünce ile azami derece ibadet etmeleri
hali. Çile, sıkı bir perhiz, çetin bir nefis İdmanı, zor bir ruhî eğitim ve başarılması son
derece güç bir imtihandır. Dervişlerin çile çıkarmak İçin özel olarak İnşa edilen
çilehâneler ve halvethâneler gibi adlar alan yerleri vardı. Dar ve karanlık olan bu
yerlerde dervişler, olmeden evvel ölürlerdi, yani nefislerini öldürürlerdi. Aslında
dervişin çile çekmesi, çilehâneye mahsus değildir. Hayatta çalıştığı yerlerde, hatta
kendi evinde, arkadaşları arasında çile dolduran dervişler çoktur.

Dergâh: Farsça "kapı" demek olan bu kelime, mecaz yolu ile deyim olarak çeşitli
mânâlara gelir:
1-Hakka nisbet olunur, yalmz olarak kullanıldığı gibi "İlâhî" kelimesi eklenerek
de kullanılır, "Dergâh-1 İlâhî" gibi.
2- Hükümdarlarla büyüklerin âsitânelerei hakkında da kullanılır, "Dergâh-1 âlî"
gibi.
3-Tarikat mensubu şeyhlerle dervişlerin oturdukları tekkelere de denir, "Dergâh-1
Mevlânâ" gibi. Aynca "Dergâh-1 şerîf" de denir. Dergâh kelimesi, "Dergeh" olarak da

920-1 Hak açıktır, merd-i âgâha

Candan geçenlerdir, eren Allah'a
Hakîkat yolundan ben bu dergâha
isteğiyle gelmiş kurbanlar gördüm
Tokâdîzââe Şekib
TASAVVUF TERİMLERİ

Derviş: Tarikat mensubu, kapu eşiği, mürîd. Derviş olan, kapu eşiği gibi ayaklar altında
çiğnense bile sabır ve tahammül etmek gerekmektedir.
Dervişlik: Bir tarikata mensubiyet. Dervişlik, şeriat hükümlerinin maksadı ve mânâsı
anlaşılarak tam ihlasla candan ve gönülden tatbik etmektir. Bu sebeple şeriata uymayan
haller dervişlikte yoktur. Dervişlik, tam insanlık yoludur. Yunus ne güzel söylemiş:

Söğene dilsiz gerek, döğene elsiz gerek

Derviş gönülsüz gerek, sen derviş olamazsın.

Rıza Tevfik merhum da:

Dervişlik özüne hakim olmaktır

516-1 nefs olan derviş değildir.
Aşkı rehber edip Hakk'ı bulmaktır
Keşkül, teber, 252, 118, ŞİŞ değildir.

diye yazmıştır.
Devrân-Deverân: Dönmek. Kaderiyye, Rifâiyye, Halvetiyye ve Mevleviyyc gibi 60011
zikri esas alan tarikat erbabının done done yaptıkları zikir, semâ, tarikat âyini. Devran,
toplu olarak da, tek olarak da yapılır. Toplu devranda dervişler, hem kendi eksenleri
etrafında, hem de 220110291 veya şeyhin etrafında dönerler. Devran esnasında âhenkli
şekilde zikir söylenir. Hû, hû, yâ 10 gibi kelimeler veya ilahiler söylenir. Kudüm, def
veya ney gibi musiki aletlerinin kullanıldığı da olur. Devran İçin vecde gelmek ve
coşmak esastır. Ama tevâcüd, yani kendini vecde zorlamak da caizdir. Meleklerin 215,
hacıların ka'be, gezginlerin güneş etrafında devr etmeleri, dönmeleri tasavvuf!
dönmenin lüzum ve cevâzma delil sayılmıştır.
Devriyye: İslâm tasavvufunda bir devr nazariyyesi vardır. Bu nazariyeyi, bu görüşü
açıklamak İçin yazılmış manzflmelere "Devriyye" adi verilir. Yalnız Aruz ile yazan
mutasavvıf şairler değil, hece vezni ile yazan veya söyleyen derviş şairler, hatta çoğu
zaman Bektâşî olan saz şairleri de devriyyeler yazmışlardır. Devriyye yazmayanlar bile
ara Sira bu konuya değinmişlerdir. Birçok mutasavvıf şairler gibi Hazret-i Mevlâna da
bazı şiirlerinde bu görüşe İşaret buyurmuşlardır. Bu bakımdan burada kısaca bu devir
görüşünü hatirlamiz yararlı olacaktır.
Mutasavvıfların inanışlarında sudûr (çıkış, yoktan meydana geliş) ve tecellî
(yarattıklarında kudreti, sanati, güzelliği gibi İlahî sıfatların görünüşü) nazariyesinden
"însan-ı kâmil" telakkisi doğduğu gibi, bir de "devir inanışı" doğmuştur. Bu inanış,
kısaca şöyle ifade edilebilir: Mevut âlemlerin en süflisi olan şu maddî aleme düşen bir
varhk, önce cemâd, sonra nebât, sonra hayvan, sonra insan şekillerinde tecellî ederek
manen tekâmül ede ede İnsan-ı kâmil şekline girer ve Hakk'a erer, yani nasıl vücûd-1
mutlakdan çıkıp maddî âleme indi ise, tekrar oradan çıkarak aslına vanr. Sûüler bu devr
hareketini tıpkı bir daireye benzeterek kavs-i nüzûl ve kavs-i urûc diye ikiye ayırırlar.
Vücûd-ı mutlaklan aynlan İlahî nûr, sırasıyla akl-1 kâmilden dokuz nüfûsa, dokuz
eflake, dört tabiata ve tâ toprağa kadar, dört unsura intikal eder ki, bu mebde’ (çıkış)
yahut kavs-i nüzûl (aşağıya İniş kavsi)'dür. Bundan sonra yine ayni sira ile aslma geri
dönmesine 10،80 (geri dönüş) veya kavs-i uruc ( yukarıya çıkış kavsi) derler. Bu inişten
bahseden devriyyelere "Devriyye-i Ferşiyye" (Dünyaya İniş devriyyesi), yukarıya
çıkıştan, 251112 dönüşten bahseden devriyyelere de "Devriyye-i Arşiyye" (Arşa çıkış
devriyyesi) adi verilir. Yunus, şu kıtalarında bu konuya temas eder:
 HAZRET‫ ؛‬MEVLANA

Ben ezelde varidim

Ma'şûk ile yâr idim
Hak beni bunda saldı
Âlemi göregcldim

Yerdeydim, göğe ağdım

Gökten de yere yağdım
Âdem donum donandım
Cevlâm süregeldim

Bütün bu görüşleri birer nazarî bilgi ve sembolik birer ifade olarak bilmeliyiz,
yanlış düşüncelere saparak imanımızı zedelememeliyiz. Bilhassa bu değişişler, bu kalıp
değiştirmeler bizi İslâmî olmayan batınî görüşlere, mesela tenasühe götürmemclidir.
Bütün bu yorumlar, yaratılışın sırrı karşısında şaşırıp kalan insanin, zavallı
yorumundan 02012 bir şey değildir. Her şeyin doğrusunu ancak âlimü'l-gayb olan Allah
bilir.
Dürzî: Dürzî kelimesi Mısır'da hüküm süren Fâtımiyyc'dcn Hakim Bi-Emrillahin tann
olduğuna inananlar hakkında kullanılır. Aslında 5:1 imâmiyyc kolundan olan Hakim
Bi-Emrillah sonradan Allahhk davasına kalkışmıştır. Ona ilk inanan Dürzî isminde
birisi olduğu İçin bu inançta olanlara "Dürzî" denmiştir. Zâhiren Müslüman oldukları
İçin Kur’ân okurlar, fakat Bâtınî te’villerde bulunurlar. Şeriat emirlerini hiç yapmazlar.
Tcııâsüh ve hulûle inanırlar. Sünnîlere Zâhir ehli, Şi'îlere de Bâtın ehli derler. Zâhir
ehlini kâfir. Bâtın ehlini de müşrik sayarlar. Halen Lübnan'da bunlardan üç yüz bin
kadar taraftar vardır.

Ebrâr: iyiler, Hakk'a ermek İçin riyâzeti ve ahlâkı düzeltmeyi esas alanların tuttukları
yola "Ebrâr yolu" derler. Bu yol, nefisle mücâhede ve mücâdele yoludur. Diğer iki
yoldan biri Ahrâr yolu, diğeri de Şuttâr yoludur. Allah'a yakın olanlara Ebrâr, daha
yakm olanlara da Mukarreb denir. Bunların sayısı yedi kişidir. Kutb'dan sonra gelen
velîler arasında üç yüz Ahyâr, kirk Abdal, yedi Ebrâr, dört de Rakîb vardır.
Edeb: Terbiye, incelik, nezaket, insani kötü hal ve hareketlerden vazgeçiren bir meleke.
Edeb yâ hû: Edebin önemini belirtmek ve karşımızdakini edcbli olmaya davet etmek
İçin söylenen bir sözdür. Tasavvuf, tamamıyla edebden ibarettir.
Edvâr-İ Vücûd: Varlığın geçirdiği devreler, varlığın kendisi İçin kemâl çizgisinde
yükselmesi ve sonuçta ilkelerin ilkesine geri dönmesi. Varhk, yukarıdan aşağıya iner.
Bu İniş, bir yarim daire şeklinde düşünülür. Sonra varhk, aşağıdan yukarıya doğru çıkar.
Bu çıkış da bir yarim daire olarak tasavvur edilir, iki yarim daire, bir daire meydana
getirir. Boylece bir varhk, daireyi dolaştıktan sonra çıkış noktasına döner. Herşey
291112 geri döner. O'ndan gelen, 0112 döner (Bkz. Devr, Devriyye).
Edhemiyye-Edhemîlik: Melâmîlik'ten türemiş bir tarikat. VIII. yüzyılda Ebû ishak
İbrahim bin Edhem tarafından kurulmuş Bâtınî bir tarikattır. Dört dilimli taçlan
meşhurdur. Bu dört dilim, dört şeyi terketmeye İşaret eder. Bunlardan birincisi dünya.
İkincisi ahiret, üçüncüsü varhk, dördüncüsü de terki de terktir. Anadolu'da XVII.
yüzyılda bu tarikat Bektâşîler tarafından benimsenmiştir.
Efrâd: Fertler, Kutb'un gözetimi dışında kalan gayb erenleri. Bunların belli sayılan
yoktur. Efrâd, Hazret-i Peygamber efendimize tam mânâsıyla bağlı, ferdiyyet tecellîsine
TASAVVUF TERİMLERİ 497

Ehad: Birlik, teklik mânâsına gelen bu kelime, deyim olarak Allah'ın İsm-i zâtıdır.
Ehadiyyet: Bir 5 ٥٧٥ nisbeti olmayan ve herhangi bir şeyin kendisine nisbeti
bulunmayan şeydir. Ehadiyyet makamı, sıfat-ı ilâhiyyeden bir makamdır.
Ehadiyyetii'l-ayn: Tamamen kendinden geçmek, Allah'tan başka bir şey görmemek.
Esmâdan müstağnî olmak. Cem‘ü'l-cem‘.
Ehâdîyyetü'1-cem،: Kendinde çokluğa münâfî, yani m.uğâyir şey olmayan, çokluğu
birlikte toplayan. Cenâb-ı Hakk'm tek olduğu halde doksan dokuz ismi kendinde cem'
etmesi. ‫؛‬
Ehâdiyyetii'l-kesret: Çokluğun birliği, kendisinde nisbî kesret. Çokluk düşünülen,
vâhid.
Ehl-İ Âhiret: Ahiret adamı, dünya işlerinden ziyade ahiret ile meşgul olan kişiler.
Dünyaya fazla bağlılık gösterenlere "Ehl-İ dünya" denir.
Ehl-İ Beyt: Hazret-i Peygamber efendimizin en yakın akrabaları. Bunlar da Hazret-i
Fâtıma, Hazret-i Ali, Hazret-i Hasan ve Hazret-i Hüseyin'dir.
Ehl-İ dünya: Ahiret işlerine karşı ilgisizlik gösteren kişiler.
Ehl-İ Hak: Allah adamı, Hürü filerce kullanılan bu terim, ayni zamanda Bati İran'da
yayılmış bir mezhebin de adıdır.
Ehl-İ hakikat: Hakikat ehli, doğru yol adamı.
Ehl-İ hâl: Hal ehli, yani ilahi tecellîlere mazhar olan, Sûl'îlcr, dervişler, her şeyin
bâtınına, hakikatine erişmiş olanlar. Hakikate erişmeyerek, yalnız zahirde kalmış
olanlara yani Şeriat’ın zâhir hükümleri ile iktifa ederek bir müışidden el tutmamış vc
onu kendisine rehber edinmemiş olanlara "Ehl-İ 121" (Söz ehli) "Kâl ehli" derler.
Bunlar, bir tarikata intisâb etmemiş, inandığını gönülden yaşamamış kimselerdir.
(Bkz. Hâl) Ehl-İ hal mânâsına gelen, onun 65 anlamlarım ihtiva eden terimler şunlardır:
Ehl-İ aşk, ehl-i Hak, ehl-i hakikat, ehl-i bâtın, ehl-i tarikat. Bunların zıddı olan
terimler de şunlardır: Ehl-İ takvâ, ehl-i mecâz, ehl-i zâhir, ehl-i Şeriat.

Sözüm dinle kelâmi ehl-i hâli gayra benzetme

Bilirsin vâizâ, çok fark vardır, 121061 1216.
507/112/151771‫ ر‬Yahya Efendi

Ehl-İ zevk: Zevk sahibi anlamına gelen bu terim, aklin tecellîlerinin hükmünün
ruhundan, kalpten nefse ve hâssalanna intikali ile bundan zevk alan kişi, manevî zevk
sahibi.
Elest: Allah'ın ruhları yarattığı, "Elestü bi Rabbikum" (Ben sizin Rabbiniz değil
miyim?) diye buyurduğu zaman
Emr âlemi: Zaman ve müddet 562 konusu olmadan emirle, birdenbire yaratılan âlem.
(Bkz. Âlem) Buna gayb ve melekût âlemi de denir. Ruhlar ve aklilar bu âleme dahildir.
Bu âlem, rahmanî bir nefesle yani Hakk'm tecellîsi ile çokluk halinde zuhur etmiştir.
Ene: Ben. Enâniyyet: Benlik, insanin "ben" diye konuşması, her şeyi kendisine
bağladığı, kendisine ait sandığı bir gerçek. Canim, ruhum, kalbim derken farkında
olmadan insan can-ım, el-im diye söylerken "-im"lerle her şeyi kendi benine
bağlamaktadır, ibn Arabî hazretleri, "Hakk'in benliği vardır, kulun benliği yoktur
çünkü kuldaki bulunan her şey mevlâsma. efendisine aittir." demektedir. Burada "ben,
siz, ben", "ben, siz, biz" bahis konusudur. Kulun kendi yaptığı işlerde, fiillerinde, yine
kendi fiillerinden arınması, fiilinde, fiilinden fanî olması, iyi İşler yapması, ama
yaptığı iyi İşleri kendinden değil, Hak'tan bilmesi gerekmektedir. Nefsine varhk
tanıması, "ben"i yok edememesi kul ile Mevlâ arasında en kaim perde ve en büyük
engeldir. Gerçekten de en büyük engel "ben" ve "benlik"dir.
Ben benliğimi, bende yitirdim, Sen'i buldum.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Ene ente-ente ene: Ben senim, sen de bensin. Bu terim, tasavvufta 23111 maşukta 1201
olması, kendisi de dahil olmak üzere ondan başkasını görmemesi, iki kişinin ben, sen
sözünü bırakıp da iki bedende bir can İmiş gibi kaynaşmaları, birbirinde fani olmaları,
iki dost, birbirlerine "sen bensin" demedikçe aralarındaki sevgi tam olmaz. "Sevgilim,
sen ve ben iki ayn çehre, iki ayn ten, fakat bir ruh, bir can olarak, evin önü açık
sofasında oturduğumuz zaman ne mutlu bir 22010101020 100011. "(/9٨١/272-1 Kebîr, 6.1/, /2. 2274)
Ene'1-Hak: Büyük İslâm Sûfîsi Hallâc-1 Mansûr'un söylediği meşhur bir 562. Anlamı
"Ben Hakk'im" demektir. Tasavvuf inancına göre "Allah'tan başka hiçbir hakîki varhk
olmadığından" ötürü Mansûr'un bu sözü onun AllahTik iddiasına kalkması demek
değildir, o, kendi gölge varlığının, gerçek varhk İçinde yok olduğunu hissederek, yani
Hak ile Hak olduğunu duyarak "Ben Hakk'im" demişti. Bu sebepledir ki bu söz, bir
varhk iddiası değil, bilakis yokluk iddiasıdır. Hakikatte Allah'tan başka bir varhk
yoktur anlamına gelmektedir. Hallâc, bu gerçeği duyduğu vc çekinmeden söylediği İçin
idam edilmiştir. Mansûr, "Ben Hakkim" demeseydi dc "Ben Hallac'ım” dese idi varlık
iddia etmiş olurdu, nitekim büyük mutasavvıf Mahmud Şebüsterî hazretleri. "Madem ki
Allah'tan başka bir varhk yoktur, 0 halde ister 0 Allah'tır de, ister ben Allah'ım de, iki
görüş dc birdir" demektedir. Vahdct-i vücûd ‫؛‬Varlığın tekliği) İnancının özü, Mansûr'un
bu sözünde toplanmıştır. Meşhur Yunan düşünürü Eflatun'un ve bilhassa Plotin'in ve
ona uyan talebelerinin eski Hıristiyan mistiklerinin görüşlerini ifade eden Panteizmi,
Müslüman İnancı olan Vahdet-i Vücûd görüşü ile bir sayanlar, büyük hataya
düşmektedirler. Müslüman "Hemeezost", "her şey O'nun yarattığıdır" der. Her şey de her
zerre de Hakk'm sanatım, yaratma gücünü görür. Bu görüş Vahdet-i vücûd görüşüdür.
Panteizm görüşü, "Her şey Allah'tır" görüşüdür ki, bu görüş Vahdet-i mevcûd görüşüne
uyar. Bu görüş İslâmî değildir "Heme ost", "her şey O'dur" görüşü Panteizmin
karşılığıdır, Vahdet-i vücûd İnancının karşılığı değildir. "Yaratılan fanî mahluk,
yaratan olamaz, güneşin ışını ile parlayan duvar, "Ben güneşim" diyemez. "Bana
güneşin ışığı vurmuştur" diyebilir.
Erbain: Kirk gün çile çekmek, nefsi ezmek, bencilliği kırmak İçin müridlcrin kirk gün
halvete çekilmeleri, (Çile maddesine bakiniz). Az uyumak, 27 konuşmak, devamlı
düşünmek, İbâdet vc 122012 bulunmak suretiyle kendilerini terbiye etmeleri. Riyâzet ve
perhizle nefslerini öldürmeğe çalışmak...
Eren: Eren, iren, ulaşan, varan, (ehl-i vusul) vuslatı gerçekleştiren kişi, velî, ermiş,
kâmil insan.
Esir: Nefsine kul olan kişi. Menfaatinin kölesi, şeytânın kölesi, tutsağı olan zavallı
insan. Kendini hür sanan, köle...
Esbâb: Sebebler, vesileler ve vasıtalar. Sofilere göre bu çeşit şeyleri dikkate almak
Hakk âşıkına yakışmaz. Scbebleri görmemek gerekir. Çünki, sebebler. Hakk âşıkmı
maddî âleme bağlayan bağlardır. Sebebleri görmek, onlara takılıp kalmak, sebebleri
var edeni hissetmeğe engel olur. Fakat, sebeblerden büsbütün yüzçcvirmek dc Hakk
yolcusunu şaşırtır. Her şeyi sebeblerden bilmek, sebebleri yaratanı dikkate almamak
insani şirke götürür. En doğru yol. sebebi de, sebebleri yaratanı da düşünmek, sebebin
etkisinin değersiz, sebebleri yaratanın tesirinin hakiki olduğunu bilmek gerekir. Hz.
Mevlâna bir beytinde: "Sebebleri yaratanı bulmak ümidi ile, sebebler kervanının önünü
keserim" diye buyurur. Sebebleri halk eden de, 0 değil midir?
Evliyâ: Velîler, Hakk dostlan, ermişler, erenler. Allah'ın özel ilgisine, sevgisine vc
yardımına nail olan bahtlı kişiler. (Bkz. Velî). Genel anlamda müminlerin hepsi, Hakk
dostlan yani evüyâdır. özel anlamda, sadece Cenâb-ı Hakkin kendilerine keramet ve
ilham ihsan ettiği kâmil müminler, evliyâdır. Evliyâ'nm çeşidü varlıklar üzerinde
etkili olan bir manevî gücü vardır. Duâlarını Allah kabul eder. Evliyâ, AHah’ı
kendilerine dost etmişlerdir. Allah da onlan dost etmiştir.
TASAVVUF terimler‫؛‬

Evrâd: Evrad, virdler. Dâimâ tekrarlanıp söylenen şey. Tarikat mcnsublarına, muayyen
vakitlerde okunması manevî bir vazîfe ile İtiyâd olunan mukaddes isimler, duâlar, yahud
ayetler.
Evtâd: Evtâd, biri doğuda, biri batida, üçüncüsü kuzeyde, dördüncüsü güneyde bulunan
dörd büyük velî. Allah bu bölgeleri bu dört velîleri aracığı ile korur.
Ezel: Ezel, ebedin zıddı. Başlangıcı bilinmeyen ve tasavvur olunamayan mukadder
zaman. Vücûd-1 Mutlak olan Cenâb-ı Hakk'm varlığının başlangıcı yoktur. Sonu da
yoktur. :
Ezkâr: Ezkâr, zikrin çoğuludur. Tarikat mensublannın Allah'ın isimlerini muhtelif şekil
ve surette anmaları. Zikr, hat, cehri, kalbî ve 115211 olmak üzere dörd türlüdür. Sofiler.
Peygamber Efendimiz'in Hz. Ali'ye açık ve sesli (cehri ve lisânı) zikri, Hz. 00 Bekir'e
de gizli ve kalbî (0211 ve kalbî) zikri telkin ettiğini söylerler.

Fakir: Arapça bir kelime olup, muhtaç, âciz, fakir, yoksul anlamına gelir. Çoğulu
fukaradır. Tasavvuf terimi olarak, kulun, nefsinden, malından ve kendisinin olan her
şeyden beri olması, bunların hepsini her şeyi yaratan, her şeyin sahibi olan Allah'ın
bilmesidir. Tanınmış bilgin Abdülbâkî Gölpınarlı'nın: Fakir maddesini açıklarken
yazdığı bir kaç satırı buraya almak zorunda kaldım. Boylece insanoğlunun, alim de
olsa, İnançları bile, nalıncı keseri gibi kendi mezhebine, meşrebine, kendi çıkarına
göre yorumladığım bilmemiz ve ibret almamız yararlı olacaktır. Çok bilgili insanların
yazdıklarım olduğu gibi kabul etmemiz bizi yanlış yollara düşürür. "Bu makama erişen.
İbâdet ederse, bu İbâdet münâfıklık, yahud suçdur. ibâdette bulunsa bile, ancak Edeb-İ
Muhammedi'yi korumak ve 901 21111 zâhirini bozmamak İçin İbâdet eder”. (Abdülbâkî
Golpinarli: Yunus Emre Dîvânı, s. 647, Ahmed Halid Kitabevi 1943). Peygamber
Efendimiz (5٨٧) İnsanlığın örneği ve her makamın en üstünde bulunduğu halde fazla
ibâdetten mübarek ayaklan şişerken, bizim gibi âciz, günahkârların fakirlik makamım
birazcık hissedince sözde 0 makama varınca İbâdet etmemiz münâfıklık, suç mu olacak'.’

Fakr: Fakr, kişinin mevhum olan varlıktan kurtulması, (04 fi'l-llah)'a mazhar olması.
Tasavvuf dilinde fakr, bildiğimiz fakirlik, yoksulluk değildir. Manevî yokluğu İfâde
eder. Mevhum ve nazarî olan varlığı gölge varlığı fânî kılan kimse fakr makamına
erişmiş olur. Hakk âşıkının hiç bir şeye malik VC sahib olmadığının şuuru İçinde
olması. Her şeyin gerçek malik ve sahibinin Allah olduğunu İdrâk etmesi. Salikin
kendisini dâimâ Allah'a muhaç olduğunu bilmesi ve Allah'ın da hiç bir şeye ihtiyacı
olmadığını kavraması. "Ey insanlar, sizler fakirsiniz, Allah'a muhtaçsınız" (Fâtır
15/35). Fakr iki türlüdür: 9011 Fakr, Maddî yoksulluk, kişinin mail mülkü olmaması
hali. Ma'nevî Fakr, kişinin kendisini mutlak surette Hakk'a muhtaç olduğunu
bilmesidir. Peygamber Efendimiz "Ben fakirlikle öğünürüm" diye buyurması ile manevi
fakra İşaret etmektedir.

Fark: Fark, kesrette vahdeti, vahdette kesreti perdesiz olarak müşahede etmek. Bu hali
bazdan şöyle anlatmaya çalışırlar: "Fark halkı görmek, cem'de Hakk’ı gormekdir.
Hakk'm kudretini, yüceliğini müşahede farkı olmayanın kulluğu, cem) bulunmayanın
marifeti olmayacağından ikisi de lüzumludur. "Yâ Rab sana İbâdet ederiz" niyazı farka
"senden yardim isteriz" de ccm'e işarettir, fark, şerî'at, cem' hakikattir" diyenler de var.
Farkın luğat mânâsı, ayirdetmek olduğuna göre, zıddı ayırdctmemck, bir görmek olur.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Yokluğunda var olan, varlıkta bilmez yokluğu

Sohbet-i yâr lezzetin bilmez beyim, ağyar olan,
isâ Mahvî

Fark-ı Evvel: ilk fark. Halkın, kesretin, Hakk'ı görmeğe engel ve perde olması .
Fark-ı 92، 0 "1- 00100: Fark-1 Ba‘de'!-Cem ise, halkın Hakk sâyesinde var olduklarım
ve varlıklarım muhâfaza ettiklerini İdrâk etmek, birlikde çokluğu, çoklukda birliği
görmektir. Bunlardan birinin görülmesi, diğerinin görülmesine engel olmaz.
Fark-ı Cem: Fark-ı cem tasavvufî mertebelerde zuhur ve tecelli itibariyle vahidin.
çokluk halinde görünüşü bu mertebelerdeki zuhura, zat-1 ehâdiyet'in şuûnu adi verilir.
Fark-ı Tam: Fark-ı tam dünya alâkalarım tamamiyle terk ederek Allah'a tam mânâsıyla
yönelmek, onun sevgisine gark olmak hali. 12 fi'llah mertebesine ulaşmak.
Fark-ı Vasf: Fark-ı vasf, Cenâb-1 Hakk'm vasflan ile zuhur etmek yerinde kullanılır bir
terimdir.
0102: 612, yok olmak yokluk mânâsına gelir. Bu kelimeyi sofiler başka türlü
açıklamışlardır. Onlara göre, 602, (yokluk) etrafımızda gördüğümüz bütün varlıkların,
eşyanın nazardan silinmesidir. Bu kelime, çoğu zaman, zıddı anlamına gelen bekâ
(sonsuzluk) ile birlikte kullanılır, (bkz. Bekâ). Sofilere göre, 602 mertebesine ulaşan
bahtlı kişiler, İçinde yaşadıkları dünyâyı, etraflarında bulunan varlıkları, eşyayı
görmez olurlar da, gönül gözleri ile yalnız Cenâb-1 Hakk'ı hissederler. Yalnız O'nun
kudretini, büyüklüğünü müşâhede ederler. Adetâ güneş doğunca gokde bulunan yıldızlar,
nasıl görünmez olurlarsa, İlâhî sevgi ile gözleri kamaşan Hakk âşıkları da etraflarında
bulanan eşyayı ve varlıkları öylece görmezler. 6114, kelimesinin ifade ettiği derin
mana, yani Hakk'da fânî olmanın ne olduğu anlatılamaz ki, velîlerin, kamil insanların
ulaşdikları 0 yüksek mertebeyi, bizim gibi dünya işlerine dalmış, gönül işlerini
düşünemez olmuş kişilerin açıklamasına imkan var mıdır? Biz bu akil ermez hali, sadece
bilgi edinmek İçin öğrenmeğe çalışıyoruz. Allah lütf eder de öğrendiklerimizi yaşarsak
0 zaman bu hususda söylenilen sözleri, yazılan yazılan daha iyi anlanz. Bazı büyükler,
fenânm, yok olmanın ne olduğunu anlamak İçin varhkdan, benlikden kurtulmak,
kendini görmemek, benliğini, benini yani nefsânî egoyu öldürmek ve yine kendisinde
bulunan gizli hâzineyi, rahmânî egoyu keşf ederek, onda yok olmak, daha doğrusu
tamamıyla onun emrine girerek, kendi arzularım, irâdesini, yapma gücünü, ona
01 1 2110121, 0 2120١٥1٧2 ٧ »1‫ر‬: "Ben, benliğimi, bende yirtirdim, seni buldum 0:٧٥
niyazda bulunmakdir". demişlerdir.
Bu mertebeye gelen kul, tamamıyla aradan çıkmışdır. Artık, her şeyi yapan, eden
Hakk'dir. İşte dervişlerin "lâ fâile İllâ Allah" (Allah'dan başka fail yoktur) diye ettikleri
zikrin sırrı da buradadır. Sofilerce bilinen şu kudsî hadîs bu mertebeyi açıklamakdadır:
"Kulun yerine, Allah duyar, Allah görür, Allah tutar".
Bu mertebeye gelmiş kulun, Allah'ın emrine aykırı hareket etmesine imkan yoktur.
Çünki kul, Hakk'da fânî olmuştur. Boylece bütün benliğini, nefsânî arzularım,
zevklerini terk eden müminin bir menfa'at elde etmek veya zarardan kurtulmak İçin
gayreti ve arzusu da kalmamıştır, o, cennet ümidi olan, recâdan veya cehennem korkusu
veren, havf duygusundan da sıyrılmıştır. 0, ölmeden önce ölmüş olduğu İçin âdetâ,
ezeldeki haline, yaradılışından önceki durumuna düşmüş, kendini Hakk'da 82: etmiştir.
Bu hale gelen kulun şuurunda 012 (yokluk) fikri ile birlikte başka değişmeler de
hasıl olur. Hakk âşıkının gönlü, tamamiyle Hakk ile meşgul olduğundan, hariçdeki
varlıkların, eşyanın farklarım, birbirinden ayn olan hususlarım artık ayıramaz.
Onların hepsi de ona bir renkte görünür. Ve nihâyet hiç İdrâk edilemez olur. Bu suretle,
kul, Allah'dan başka hiç bir şeyi görmeyecek hale gelir. Bu hal tevhidin en yüksek
TASAVVUFTERlMLERf ‫د‬ ‫ك‬0‫ل‬
derecesidir. Kul daha çok gayret sarf eder. Daha çok Allah ile meşgul olursa, nihayet
benlik şuurunu da gaib eder. 0 şuurun yerini yine Allah ahr.
Kul bu mertebeye AHah'ı çok zikr ederek ulaşırsa ona "fenâ fi'1-mezkûr” (zikr
edilende kendini yok etmiş) denilir. Eğer bu hale Allah'a karşı duyduğu muhabbet ile
erişirse "fenâ fi'1-mahbûb" (sevgilide kendini gâib etmiş) denilir.
Kul bu halde iken şuuruna mâlik değildir. Mahv halindedir. Dilinden bazen
şathiyyât (edebe aykırı sözler), denilen zahiren şerî'ate uymayan sözler çıkar. Hallac'm
meşhûr "ene'l-Hakk" sözü gibi ki hakikatte bu söz kendinden değildir. "Allah'ın ona
söylettirdiği sözlerdir" diyenler vardır.
Fena mertebesinin, en üstün derecesi "e!-fenâ ani'l-fenâ"dır ki yokluğun da
yokluğunu geçmek, yani fenâ olduğumuzu da İdrâk edememek ve "0٧"٤3 ulaşmakdır.
Fenâ halinde kul bazı beşerî vasıflardan sıyrılırsa da, beşeriyet halinden tamamıyla
kurtulamaz. Böyle bir iddiada bulunan kafirlikle suçlanır. Çünki Allah, Allah'lıgını
kimseye vermez, insan, Allah'ın bir tecellîgâhıdır. Aynasıdır. Hangi mertebeye, hangi
makama gelirse gelsin, insan, hâşa Allah olamaz.
Bu anlatılması zor hallerin gereği gibi değil de mümkün olduğu kadar açıklanması
İçin sofiler bazı misaller verirler:Kendisini birdenbire pek büyük bir sultanin huzurunda
bulan bir kimsenin, sultanin heybetinden, ihtişamından ötürü, sultanin etrafında
bulunan şeylerin idrâkini değil, belki ayni zamanda kendisini bile büsbütün unutup
mahv olması gibi.
Yahud çok güzel bir varlığın güzelliği, cemâli karşısında, kendisinden başka
şeyleri hatta kendisini bilemeyecek, ağrıyı hissedemeyecek derecede hayranlığa,
İstiğrâka düşmesi, meselâ, Mısırlı kadınların Hz. Yusuf'un güzelliği karşısında
kendilerinden geçip turunç yerine ellerini kesdiklerinin farkında olmamaları gibi,
insana kendini unutturan, insani kendinden ahp götüren haller vardır.
Fenâ (yokluk), "takarrubu Ha'1-Hakk" (Allah'a manen çok yakin olma halidir. Bu
hal, fenâ mertebesinin en yüksek derecesidir. Sofinin, bu gibi hallerde Hakk'ı tam
mânâsıyla hissetmesi, gönlünde bulması demektir. Kendinden geçmek, kendi
benliğinden kurtulmak sanki manen Allah'a varmak demektir. Bâyezid-İ Bestâmî,
hazretlerinin meşhûr bir sözü vardır. Cenâb-ı Hakk, 0 büyük zata şöyle ilhâmda
bulunmuştur: "Kendinden geçer geçmez bana ermiş olursun". Hz. Mevlânâ da bir
şiirinde:

‫او دمى بكذارىهواونس‬

‫ببيني آنج نبى ديد آنج ديد ولى‬

‫خدا ندانى خودرا وخاص بنده شوى‬
‫خداى را توببينى برغم معتزلى‬
(Dîvân-ı Kebîr, c. 6, no 3091)

"Eğer bir an İçin olsun hevânı, hevesini bırakır da gerçek insan olmayışdan
vazgeçersen, peygamberlerin, erenlerin gördüğünü görürsün, kendini Hakk bilmez de
has bir kul kesilirsen; mutezilenin göremezsin dedikleri Hakk'ı görürsün".

Cenâb-ı Hakk'm varlığında fenâ mertebesine eren kulun hali, hiç bir zaman hiçe
karışmak, tamamiyle yok olmak demek değildir. Hakk âşıkının bu halinin, Hindlilerin
nirvana İnancı ile hiç bir ilgisi yokdur. Çünki nirvana (nihilizm) İnancı, ruhun bir çok
merhalelerden geçdikten sonra tamamiyle yok olup gitmesidir. Halbuki İslâmî
inançtaki fenâ (yokluk), müminin, nef’sânî isteklerden, kötü huylardan kurtularak
 hazret! mevlânâ

olmeden evvel ölmesi, süflî istekleri tamamiyle terk ederek Hakk'm irâdesinde yok
olması ve Hakk'da sonsuzluğa kavuşmasıdır. Müslüman inancında, fenânm sonunda
bekâ (sonsuzluk) vardır. Nirvana (nihilizm) İnancının sonunda ise tamamiyle hiç olma,
yok olup gitme vardır.
Bir rivâyete göre Zunnfln hazretleri, müridlerinden birini Bâyezid-İ 9512121
hazretlerini görmek İçin Bestam'a gönderdi. Mürid Bâyezid'in kapısını çaldı. Bâyezid
içerden, "Kimi arıyorsun?" diye sordu. Mürid: "Bayezid'i arıyorum", dedi. Bunun üzerine
Bâyezid: "Bayezid kimdir, nerededir! Ben kendim de Bayezid'i arıyorum", dedi. Mürid.
Bayezid'i deli sanarak şeyhine dönüp durumu anlattı. 0 zaman Zunnfln müridine dedi ki:
"Kardaşım Bâyezid, Allah'a gidenlerin arasında Allah'a gitmiştir".
Daha sonraları fenâ (yokluk) sofilerce yeni açıklamalarla anlatılmaya çalışıldı.
Bütün kâinât, Allah'dan feyz aldığından, Allah'da yokluğa kavuşmak, bir cüzün, kiill
İçine karışması gibi tavsif olundu bir damla, denizde nasıl 92: olursa veya bir gölge
güneşde nasıl yok olursa. Hakk 29111 da Vücûd-1 Mutlak'ta ve küll İçinde öyle gâib olur
gider. Bunları maddî olarak düşünmek insanin ayağını kaydırır. Bu haller tamamiyle
manevî ve ruhânîdir. Elmalili Hamdi merhflm tefsirinde, Resfllullâh Efendimizin
Mirac'da, Allah'da müstağrak oluşunu anlatırken şu beyti ahr, onu şu şekilde açıklar:

‫قصهء بى رنك نعراج ازمن بى دل ميرس‬

‫قطره دريا كشت و بيغمبر نميدانم جه شد‬

"Renk âleminden mücerred olan miraç kıssasını, ben bî-düe, yani vecde müstağrak
olmuş, bayılmış olan bana sorma, katre derya oldu. Yani ben bir katre iken deryâ
oldum. Bilmem ki peygamber ne oldu?"
Ancak bu makamı tefekkür ederken, hulul ve ittihad şâibelerinden sakınmak
"subhânellezi" tenzihinden asla gaflet etmemek lâzımdır. Bazı sofilere göre Ccnâb-1
Hakk'ı tam manasıyla manen hissedebilmek İçin yokluğun İdrâki İçinde bulunmak
şarttır. Bu yüzdendir ki. Ferîdüddin Attar hazretleri fena kelimesi yerine istiğrak (dahp
gitme) kelimesini kullanır. Bu hali Attar hazretleri şöyle bir hikaye ile anlatır:
"Pervâneler, mumun çıkardığı alevin mahiyetini, ne biçim şey olduğunu anlamak
İçin öncüler gönderirler. Öncülerin verdikleri bilgi, pcrvânclcri pek memnun etmez.
Sonunda pervânelerden biri, kendini doğrudan doğruya mumun alevinin İçine atar,
yanar, yok olur. İşte pervanelerin İçinde, mumun alevinin ne olduğunu anlayan yalnız 0
olmuştur.
Fenâ-fi'1-llah: Kulun zât ve sıfatının, Hakk'm zât ve sıfâlında fânî olması anlamına
gelen bir tasavvuf terimi. Başka bir İfâde ile, kulun, dünya ile olan ilgisini tamamıyla
keserek ahdiyet dergâhına tam bir yönelme ile istiğrak haletidir.
Fark-ı Tam, terimi de ayni anlamda kullandır. Her şeyin mebdei ve mc'âdı yani ilk
çıkışı ve son dönüş yeri vücûd-1 mutlakdir. Sofi bu maksada erebilmek İçin her şeyi terk
eder. 092111 bir istiğrak içindedir. İşte fenâ maddesinde de açıklandığı gibi "ölmeden
evvel ölmek" Sirnna ermekdir. Bir ârif-i bi'1-lah bu terimi şu şekilde izah etmiştir:
"İslâm dini vücûd yani varlığı kabul, ademi, yani yokluğu red eder. Bu dine göre bütün
varhk vücûd-1 mutlak yani Allah’dan ibarettir, insanda dahil olduğu halde kainat onun
tecellîsi mesâbesindedir. Her şey ondan gelmiştir. Onun yarattığıdır. Sonunda yine ona
gidecek, onda, 0 ulu varlıkta fânî olacaktır, daha doğrusu, onda ebeden yaşayacaktır.
İşte buna tasavvuf ıstılahı ile fenâ 111-112 denilir.
Yukarıda arzettiğim gibi bu konular tarife gelmez. Büyükler kendi sezişleri ile bize
tarif etmeğe çalışmışlardır. Günümüzün insani dünya alakalarım tamamıyla keserek
Allah'a yönelmesine imkan bulabilecek midir? Bunları yarim yamalak bilgi olarak
TASAVVUF TERİMLERİ

biliriz. Bir marifetmiş gibi söyler dururuz. Fakat tam mânasiyle yaşamak kaç kişiye
nasib olur, Allah bilir.
Fenâ-fi'l-aşk: Aşk İçinde yok olmak anlamına gelen bir terimdir. Biraz açıklamak
gerekir. Sofilere göre Vücûd-1 Mutlak (Mutlak Varlrk) ayni zamanda Kcmâl-İ Mutlak
(Mutlak Kemal), Cemâl-İ Mutlak (Mutlak Güzellik) ve Hayr-1 Mutlakdr
Cemâl, güzellik aşkı doğurur ve onsuz olmaz. Her güzellikde Cemâl-İ Mutlak'tan
bir kırıntı vardır. Bu zerre ve kırıntı kelimelerini nur gibi manevî olarak düşünmek
gerekir. Bu yüzdendir ki güzelliği sevmek, Cemâl-İ Mutlak1! yani güzeller güzelini
sevmek demektir. İşte sofiler bu görüşe dayanarak bir fenâ-fi'l-aşk mertebesi tasavvur
etmişlerdir. Bu fenâ-fi'1-llah'ın ilham ettiği bir düşünce, bir inanış ve bir merhale, bir
menzil yani bir varış yeridir. Yine sofiler, her şeyin başlangıcı ve nihayet dönüp
varacağı, manen buluşacağı varlığın Vücûd-1 Mutlak olduğu gibi aşkda da son
merhalenin Vücûd-1 Mutlak'a manen yaklaşmaktan başka bir şey olmayacağım ileri
sürerler.
Fenâ fi'1-IIah'a, Vücûd-1 Mutlakla beşeriyet halini, kötü huylarım, nefsânî
isteklerini 92:0 etmek hali düşünüldüğü gibi fena fi'l-aşk da. tıpkı boylcdir. Âşık
hakîkatte fânî bir varlığa değil, 0 fânî varlığa aks eden Cemâl-İ Mutlak'a gönül
vermiştir. Çünki. güzellik. Cemâl-İ Mutlak'tan insan yüzüne, insan vücuduna, insanin
ahlakına, faziletine, insanin maddî ve manevî güzelliğine akseden İlâhî bir nurdur. Aşk
da 0 nurun doğurduğu bir nurdur. Sevdiğimiz varlığın, maşukun güzelliğinde Cemâl-İ
Mutlak sezildiği İçin âşık, ruhunu derece derece tasfiye ederek, kötü huylardan, nefsanî
isteklerden arınarak ve heyecandan heyecana, hayranlığa ve hayranlıktan vecde,
vecdden istiğraka, kendinden geçişe yükselir. Tıbkı 11021-1 mutlaka karşı beslenilen
hayranlık yüzünden fcnâ-fi'1-llah mertebesine erenler gibi, fena fi'l-aşk mertebesine
ulaşır. 0 mertebede aşk, âşık, mâşuk birleşir. Cemâl-İ mutlak'da yok olurlar. Fenâ 11-
aşk 5111112 erenler, bütün beşerî duygulardan tecerrüd ederek İlâhî, manevî bir hal alırlar.
Fena fi'1-kusüd: Kulun kendi şahsî İrâde vc arzusuna göre değil. Allah'ın İrâde vc
isteğine göre İrâde ve hareket etmesidir. Kulun kendi irâdesini Allah'ın irâdesinde fânî
kliması, yok etmesidir. Bu durumda kul, "Lâ maksude İllâ Allah" (Allah'dan başka
kasdim yok), "Lâ matlûbc İllâ Allah" (Allah'dan başka isteğim yoktur). "İlâhî enle
1112501 ve rızâke matlûbî" (Allah'ım ben ancak seni istiyorum ve senin rızânı taleb
ediyorum) der.
Fenâ fi'l-pîr: Salikin bütün varlığını pîrin, tarikat pirinin manevî şahsında yok etmesi
anlamına gelmektedir. Derviş İçin mensub olduğu tarikatin pirinin manevî şahsı,
kişiliği ona büyük bir örnektir. Ona bağlı olan pirdaşlannın rivayet ettikleri bütün
davranışlarım, ahlakini, benimsemek gerekir.
Fena fi'r-Resul: Bütün varlığını. Hz. Muhammed'in mübarek manevî şahsında yok
etmek mânâsına gelen bir terim. Bir derviş İçin örnek alınacak ilk ve en büyük şahsiyet
Hz. Muhammed (5٨٧) efendimizdir. 0 halde onun sünnetine aykırı harekette
bulunmamak gerekir. Bir derviş, pirini, şeyhini üstün bir varhk olarak görür. Onu
sever, ona manen bağlanır. Hatta çok sever, onda manen fânî olur. Hz. Muhammed
(SAV) bütün şeyhlerin şeyhi, bütün pirlerin piridir. En evvel onun nuru yaratıldı. Böyle
büyük bir peygambere, eşsiz bir varlığa nasıl gönül verilmez. Onu sevmede nasıl ileri
gidilmez. Hz. Muhammedi İşte boylece Allah Resûlü yani elçisi olarak tanıyoruz,
seviyoruz. "Fakat peygamberi sevmenin, AHah'ı sevmek ve onda fânî olmak" demek
olduğunu da bilmeliyiz.
Fena fi'ş-şeyh: Bütün manevîyetini şeyhin manevî şahsiyetinde yok etmek, müride
göre şeyh, kendisi İçin en büyük bir örnektir. Onun yalnız sözlerini değil, bütün
hareketlerini dc benimsemek ve en ufak bir muhalefet göstermemek lazımgelir. Bazen
müridin sevgisi şeyhi yükseltir. Yani şeyh tertemiz duygulu müridi vâsıtasıyla mertebe
504 HAZRETi mevlânâ

alır. Çünki gönüllere gelen sevgi Allah'ın lütfü İhsanıdır. Şeyh, müridin sevgisi ile
uyanır da, 0 sevgiye layık olmaya çalışır.
Fena fiş'şuhûd: Allahtan başka birşeyi görmemek, aşk ve vecdin etkisi ile herşeyi
Allah'ın tecellisi olarak görmek hali. Bu halde salikler: "Lâ meşhfldc İllâ Allah"
(Allah'tan başka birşey müşâhede edilemez, herşeyde onun tecellîsi müşâhede
edilmektedir) derler.
Feth: Açmak, açılmak, açılış anlamına gelir. Hakk âşıkında zuhur eden kemal halleri. Bu
haller onun çeşitli menzillere ulaşmasını ve üstün makamlara yükselmesini sağlar.
(Feth: kalb gözünün açılması, Hakk âşığı İçin büyük bir mertebedir. Allah fettahdir.
Temiz kalpli kullarının kalplerini hakîkate, 2912 açar.

Bir kapi bend eyler ise, bin kapı eyler küşad

(Hazreti Allah), efendi fâtihu'!-ebvâbdır.

Feth-İ karîb: Yakin feth, nefsin menzillerini kat' eden, aşan, kula açılan kalp makamı
ve bundan zuhura gelen sıfat ve kemaller. Kur'an-1 Kerîm'de Öl/I3'üncü âyette bu hususa
İşaret vardır.
Feth-İ mübîn: Apaçık feth. Kula açılan velilik makamı ve İlâhî isimlerin nurlarının
tecellîleri.(Feth: 48/1) âyeti bu hale İşaret eder.
Feth-İ mutlak: En yüce ve en mükemmel feth olup, zât-1 ehadiyyetin tecellîsinden
açılan manevî kapı. Kul mâsivâdan tamamıyla 211 olup istiğrak halinde bulunur. Nasr
sûresinin birinci âyetinde bu hale İşaret vardır (110/1).
Fetret: Başlangıçta Hakk âşıkında görülen harâretin, İştiyakın, nefsânî isteklerin
artması ile sönmesi, küllenmesi, mücâhededen sonra gelen fetret, başlangıçtaki
bozukluğun eseridir.
Feyz-Füyûzât: Taşmak, sâlikin çalışması ve çabası ve her an tecellî eden bir zevk-i
manevî ile kul, Hakk'm feyzine mazhar olmuştur.
Feyz-İ akdes: En kutsal feyz. Varlıkların ezelde Allah'ın ilmindeki hakikatlerinin ve
onlardaki istidâdlann İlâhî ilimdeki gibi ortaya çıkmasını gerektiren tecellî. Daha
doğrusu kulda, Hakk'm ezelî sevgisinin tecellîsi. Şâir Bclîğ bu hususu şu beyti ile pek
güzel ifade etmiştir:

Halkm istidadına vâbestedir, 2521-1 feyz

Ebr-İ nîsandan sedef dür-dâne, 611 sem kapar.

Gerçekten feyzin eserleri halkın ezelî 19 012 2 0 ‫ أ‬bağlıdır. Nisan yağmurundan,

sedef inci kapar, yılan da zehir kapar.
Feyz-İ mukaddes: Varlıkların, ayan-1 sâbitedeki gerçek hakikatlerinin, istidâdlanna
göre hâricde zuhuruna sebeb olan tecellî. Feyz-İ mukaddes, feyz-i akdese bağlıdır.
Feyz-İ akdes de ayân-1 sâbite ve bunların aslî İstıdâdları ilmi olarak husûle gelir.
Feyz-İ isnâdî: Şeyhlere ve müridlere silsile ve sülük senedi vasıtasıyla gelen feyz,
şeyhden şeyhe geçerek gelen feyz şeyhden feyz, heyecan ve tasavvufi bilgiler almak
feyizlenmek. Feyz-İ İsnâdîdir.
Feyz-İ İlâhî: Doğrudan doğruya vasıtasız olarak Allah'tan gönüle gelen feyz.
Firâk: Ayrılık, vahdet makamından ayn düşmek. Visâl halinde olmamak. Sâlikin asil
vatani olan gayb ve ruhlar âleminden aynhp bu âleme gelmesi.
Firâr: Halkdan Hakk'a kaçmak, Hakk'a sığınmaktır. Firârî üç kısma aynili'. 1 - Avamın
bilgisiz insanların firârı: Onlar tenbellikten çalışmaya, darlıktan bolluğa kaçarlar. 2-
Havassın firârı: Bunlar haberle bilme halinden, görerek bilme haline, resmî ve şeklî
yaşayışdan öze, imam taklidden tahkike götürmek. Nefsânî hazlardan nccâta, manevî
TASAVVUF terimler!

kurtuluşa firâr ederler. 3- Ehassin, seçkinlerin firârı: Mâsivâdan Allah'tan başka

herşeyden Allah'a firar ederler. (Allah a firar ediniz) ayetinin Sirnna ererler. (Zâriyât
51/50)
Futûh-FutUhât: Açılışlar, zuhurât, tecellîyât. Kapalı olan maddî ve manevî nimet
kapılarının sâlike açılması. Rızk, ibadet, ilim, marifet, keşf vesâire gibi hallerin
meydana gelmesi.
Fütüvvet: Kelime olarak kerem, cömertlik, gençlik, yiğitlik, kahramanlık ve cesaret
anlamlarına gelir. Terim olarak çok derin manâlar ifade etmektedir. Büyük velîler
fütüvveti çeşitli ifâdelerle anlatmaya çalışmışlardır. Onlara göre fütüvveti yaşayanlarda
şu vasıflar bulunmaktadır: iffet, emanet, şefkat, bilgi, tevâzu ve takva. Fütüvvet Allah
rızası İçin kendi nefsini en büyük düşman bilmektir. Fütüvvet erbâbının nazarında
mü’min, kâfir, dost, düşman ayird edilmez. Fütüvvet demek fedakârlık, ferâgat,
insanlık, cesâret ve adalettir. Bir kimsenin sırf insânî mülahazalarla başkalarının hak
ve menfaatlerini kendisininkinden önde tutması. Toplumun ve fertlerin kurtuluşu ve
mutluluğu İçin kendini feda etmesi. Herhangi bir karşılık beklemeden başkalarına
yardim ve iyilik etmesi. Başkalarım kendinden daha değerli görmesi, başkalarına
yaptığı iyiliği küçük görmesi, kendisine yapılan iyiliği büyük bilmesidir. Hazreti Ali
(r.a) fütüvveti, "kudreti varken af etmek, hiddetli iken yumuşaklık göstermek,
kızmamak, düşmana karşı iyi niyetli davranmak, ihtiyacı varken başkasını nefsine
tercih etmektir." diye tavsif etmektedir. Fütüvvet ayni zamanda Anadolu'da bir esnaf
teşkilâtı olarak görülmekte, buna mensub olanlara ahi denilmekte idi (Ahi maddesine
bakiniz). Aslında fütüvvet Abbasi halifesi Nâsır (566-575) zamanında kurulmuş ve
Selçuklular döneminde de faaliyyet göstermiş, sonra OsmanlIlar devrinde de varlığını
muhafaza etmiştir.

Gaflet: Nefsin arzularına uymak, zamanı boşa harcamak, önemli birşeyin önemini
bilmemek, kalbin Hakk'dan 82111 olması, Hakki zikirden mahrum kalması.
Garîb: Yurdundan uzak düşen kişi. Ruhlar âleminden bu dünyaya, geçici bir zaman İçin
geldiğimizden hepimiz garibiz. Burhâneddîn-i Tırmizî hazretleri bir şiirinde bu konuda
şöyle der: "Ruhun geliş yeri, İlâhî arş nurudur. Bedenin asil ise yeryüzü toprağıdır. Bu
durumda, bedenimiz bu dünyada kendi vatamndadır. Ruh ise gurbettedir. Allahım garib,
mahzun ve vatanından ayn düşmüş olan Ruha merhamet et".
Gark: Batmak, insanin kendisinden tamamen habersiz bir hale gelmesi. Sufiler bu hali
"fark : ayirdetme makamından cem' mertebesine geçmek" diye tarif ederler. Sâlikin
vahdet deryasında batması demektir.
Gavs: Manevî mertebelerin en yükseği, sıkışanlara, darda kalanlara el uzatan, İmdâd
eden. Allah'ın velî kullarına verilen ad. Velîlerin en büyüğüne kutb denildiği malumdur.
İşte kendisinden yardim taleb edilen, kendisine sığınılan kutba gavs derler. Gavs
sığınma, iltica etme anlamına gelir. Şuna bilhassa dikkat etmeli ki, mü’min ancak
Allah'a sığınır.
Her fatiha okurken (‫" ) اياك تستعين‬yalnız senden yardim isteriz", demiyor muyuz?
Gavsa sığınmamız "Allah'ım bu büyük gavsm himmetiyle senden şunu istiyoruz"
mânâsına gelmektedir. Kutba sığınıldığı İçin gavs denmektedir. Gavs ünvanı ancak
kendisinden manevî yardim istenilen kutba verilir. Bu sebebledir ki, kutub ve gavs
ünvanı bazen beraber kullanılır. Abdülkadir Geylânî Hazretlerine ٤٦٧ 5-1 âzam en büyük
gavs denilir.
 HAZRETf MEVLANA

Gayb: Görünmeyen, örtülü, gizli olan, hiss vc akl ile duyulmayan, bilinmeyen varlıklar
ve bunların bulundukları manevî ve rûhânî âlem. Allah'tan başka kimsenin bilmediği
şeyler. Hakk'ı bilmeye■ mani olan şeyler hakkında da kullanılır.
Gayb Erenler: Göze görünmeyen velîler, üçler, yediler, kırklar, abdallar gibi bazı
veliler vardır ki, onlar gâibdirler, maddeleri ile yaşadıkları halde göze görünmezler.
Onlara ncâlu'1-gayb da derler. Sayılarının on olduğunu yazanlar da var. Bunlar tam
mânâsıyla Hakk'm huzurunda tecellîye mağlub olduklarından ve seslerini
yükseltmediklerinden Hakk’dan başka kimse bunları göreme/, bunlar da Hakk'dan başka
kimseyi görmez vc bilmezler.
Gaybü'1-gayb: Görünmez âlem, imâm-ı Rabbanî hazretlerine göre şu görünen dış
âlemdeki herşey varlığın gölgesidir. Yani bizler birer gölge varlıklardan ibaretiz.
Varhk ve gölgeleri gaybu'l-gayble aynidir.
Gaybet: Kendini gayb etme hali, kendinden geçme. Hakk'dan gelen feyz ve tecellînin
çokluğu "‫ ج‬kuvveti sebebiyle sâlikin, çevresinin ve bizzat kendisinin ne yaptığını fark
edemeyecek bir halde, kendisini kaybetmesi. Halktan ve kendisinden 821 olan, Hakk
ile hâzır olur. Yani Hakk'm huzurunda bulunur. Hakk'dan 82:0 olan da halk ile ve kendi
nefsânî duygulan ile başbaşa bulunur.
Gayret: Kıskanma, bir kimsenin kendisine mahsûs olan birşeye başkasının ortak
olmasından veya ortak olmayı istemesinden hoşlanmaması ve rahatsız olması. Sevenin
sevgilisini kıskanması, sevgi belirtisidir. Allah çok gayretlidir. Evliyasını sever,
sevdiklerini kıskanır, onlara ve dinine yapılan haksiz, ve kötü muâmele İlâhî gayrete
dokunur. Aşık sevgilisini başkalarının da sevmelerini ister. Hakk'a âşık olanlar,
herkesin onu sevmesini de arzu eder. Bir mumun etrafında uçuşan kelebeklerin
birbirlerini kıskanmaları yersizdir. Kendini ateşe atan, yakan, sevgide en ileri gidendir.
Gönül: Ba/.ı mutasavvıfların "insanin manevî yönünü dünyaya ve kötülüğe meylederse
(nefs), Hakk'a ve iyiliğe meylederse (ruh) ve (gönül) diye tarif etmeye çalışırlar.
Aslında gönül insanin manevî kalbi mesâbesindedir. Bu kalb göğsümüzde bulunan ve
kanımızı pompalayan yumruk büyüklüğündeki et parçası değildir. Bu manevî kalbi yani
gönlü kırmak sûfilercc en büyük suçtur. Onlarca (Kâbe) insan yapısıdır. Halbuki gönül
Allah yapısıdır ve Allah evidir. Bu yiizden gönül Kâbe'den üstündür. Fakat vaktiyle
Kabe'de putlar bulunduğu zaman orası nasıl Kıble sayılmamışsa insanin gönlünde de
dünyaya aid hatta ahirete aid istekler bulunursa (gönül kabesi) puthane sayihr. Böyle
gönlü kirli arzularla dolu olan bir kişiye teveccüh edilemez. Böyle bir kişiden hayır
gelmez. Hakîki (arş) ve Allah evi gönüldür. Bu hususta birçok hadis rivâyet edildiği
gibi bir de: "Yerler gökler beni kaplayamadi, alamadı da mü'min kulumun gönlüne
sığdım." meâlinde bir kudsî hadis rivâyet edilir.
Güneş-Gölge: 25. Furkan sûresinin 45 ve 46. âyetlerinde "Rabbinin gölgeyi nasıl da
uzattığını görmedin mi'.’ Dilcseydi onu elbette sâkiıı kılardı. Sonra güneşi gölgeye delTl
ettik, sonra da onu yavaş yavaş kendimize çekip aldık." diye duyurulmaktadır. Sûfiler
mutlak varlık olan Hakk'dan başka bütün varlıkların (gölge varlık) ile var olduğunu
kabul ederler. Gölge nasıl güneş yüzünden görünürse, nasıl yine güneş yüzünden yok
olup giderse, bütün varlıklar da varlıklarına Hakk'm lütfü ve ihsanıyla bürünürler.
Hakk'a karşı da gölge gibi yok olur, giderler.
‫ أ‬uzak ve ay'a düşmek. Sııfilcre ‫ ام‬insanin asil vatani ruhlar alemidir, insan bu dünyaya

sürgün edilmiştir. Burada geçici olarak kalmaktadır. Daha doğrusu burası bir
misafirhanedir. Bu yiizden insan bu alemde garîbdir. Ruh dâimâ asil vatani olan
(Melekût) ve (rûhânî âlemi) ozlemekdedir. Gurbette bulunan, yad ellere düşen kişi
bulunan kişi dc garibdir.‫ فلواعا‬câhiHer arasına düşen âlim, aklar arasında’kain temiz
1191 de garîbdir. Çok yiiksek seviyede manevî ve ruhî haller İçinde bulunan ârifler, hem
TASAVVUF TERİMLERİ

bu dünyada, hem de öteki dünyada garîbdirler. Çünkü onlann hallerinden kimse

anlamaz. Onun halk arasında halinden anlayacak bir kimsesi yokdur. Onun İçin
Peygamberimiz Efendimiz: "Islam 8211 olarak 291201, yine garîblik halinde devam
edecektir. Ne mutlu ganbiere." diye buyurmuştur. (Bakiniz 82110)

Hac: Belli dinî kurallara uyarak bir müslumanın Kabcyi ziyaret etmesi. Tasavvuf terimi
olarak hac başka mânâ taşır. Kâbe tarihî değeri olan kutsal bir yapıdır. Orayı ömründe
bir defa olsun maddî durumu iyi ve sıhhati yerinde olan bir müslümanm ziyareti farzdır.
Hakk âşıkı dinî vazifesini yaparken tarihî bir yapı olan Kâbe'yi değil de 0 Kabe'nin
sahibini düşünür. Ona göre Hac Hakk'a ermek İçin yapılan manevî ve rûhî bir
yolculuktur. Allah'ın lütfuna, ihsanına güvenen Hakk âşıkı hacca gitmeyi tasarlar ve
sefere çıkar. Varhk memleketinden yokluk (fânilik) diyarına sefer eder. (Mîkât) yerinde
gösteriş elbisesini sırtından çıkarır, dostun hıFatı olan (İhramı) giyinir. Dünya ile
ilişkisini keser. 0 sanki kefene bürünmüştür. Marifet arafatmda ihtiraslarından, kötü
isteklerinden, suçlarından kurtulmuş arif olarak Hakk'm huzurunda durur. Nefis koçunu
kurban eder. (Safa Dağında) lekesiz saf bir mü'ınin haline gelir. Mcrve'de mürüvvet ehli
olur. Nefsindeki kötü huylan, nefis şeytanını taşlar. Kabe'de Hakkin en yakını olur,
onun harîmine erer. Sonra manevî neşe ve rûhî ferahlık ile vatanına doner.
Hakâyık-ı 151112: Hakkin isimlerinin hakikatleri, insanlar İlâhî isimlerin
tecelliyâtma en çok mazhar olmuş üstün varlıklardır. Tasavvuf terimi olarak, zatin
taayyünâtıyla 0 taayyünât arasındaki neseb yerinde kullanılır. 0 neseb denilen şeyler
birtakım sıfatlardır ki insanlar, 0 sıfatlarla birbirlerinden ayrılırlar. Bazıları
birbirlerine yakin olur, bazdan birbirlerinden uzak düşerler.
Hakikat: Gerçek, var olduğu kesin vc açık olarak bilinen şey. Hakkin zuhur sıfatından
vâsıflarını alarak yerine kendi vâsıflarını koyması. (Ittisâf bi evsafi'llah:Allah'in
vasıflan ile vasıflanmak) Ondan başka hakîki 12:‫ ا‬yoktur. Hakîkat tasavvuf anlamına da
gelir. Bazılarına göre: Hakikat tasavvuf ilmidir. Şerîat din ilmi, fıkıhdır. Hakikatsiz
Şerîat makbul değildir. Şcıîatsiz hakîkat ise bâtıldır, ikisi arasında tam bir uyum vardır.
Şerîat, hakikat, tarikat, marifet dört kapıdır. Şerîat bir ağaç, hakîkat onun meyvesidir.
Büyük 5 0 01 1 010 01 Kastamonulu Şaban Velî hazretleri bu ،lort kapıyı doğrusu bu dön yolu
şöyle ifade etmiştir. "Şerîat beden İçin, tarikat kalb İçin, hakîkat ruh İçin, marifet ise
Hakk içindir" (Tarîkat maddesine bakiniz).
Hakikat ehli: Hakikat ehli (baka billaha) mazhar olmuş velîler hakkında kullanılır bir
terim, sofilere göre bu mertebeye ermiş velilerden sâdır olan İşler kendilerinin değil,
Hakklndır. Kendilerinin hiçbir İşde iradeleri yoktur.
Hakikat-i Muhammediye: Taayyün-İ evvel ile beraber olan zattan ibarettir, sofiler
buna "İsm-i Âzam" da derler.
Hakikatu'l-Hakayik: Bütün hakikatleri cami olan ehaıliyyct mertebesi. "Hazerâlul-
cem', "Hazcrâtu'l-vücûd" da derler.
Hakk erenler: Ermişler, ebrâr, üstün velîler yerinde kullanılır.
Hakka’l-yakin: Sâlikin sadece ilim yönünden değil, ayni zamanda hal ve gönül
yönünden de Hakk'da fani ve Hakk ile bâkî olması. Bazılarına göre ilme'1-yakîn
Şeriatın zahiri, ayne'1-yakîn Şeriatta 1 02125, Hakka’l-yakin ise Şcriati müşâhede, yani
yaşamaktır.
Hal: İçinde bulunulan zaman demek olan hali sufilcr başka türlü anlatırlar. Onlara göre
insanin iradesi ve çabası olmaksızın sırf Allah'ın bir lütfü olmak üzere kalbe gelen
mânâlar, feyz, bereket, marifet, hiss, heyecan, neşe, zevk, keder, gönlü zengin, ruhu
temiz, ahlaki düzgün, manevî yaşayışı güzel kişilere, Hakkin rızasını vc sevgisini
508 hazreti mevlana

kazanan iyi kullara hal sahibi derler. Hal sahibi velî ve ermiş anlamına gelir. Hal sahibi
olmak hiç çalışmadan, uğraşmadan İlâhî bir ihsan olarak kula verildiği gibi kulun
kulluk yaparak dînî ve İnsanî vazifelerini gereği gibi yerine getirerek de bu lütfa
erebilir. Kulun çalışarak, ibadet ederek elde ettiği bu hale makam derler. Hal sahibi
halinde devamlı olamaz. Halbuki makam sahibi makamında kaim ve değişmez bir
durumdadır. Hal sahibi bazen durgun, bazen neşeli, bazen kederlidir. Boylece mânâ
yolcusunun eriştiği zevk ve neşe kendisine mal olmaz, geçicidir. Hal ehli çoktur.
Makam ehli pek azdır. Tasavvufa aid kitablarda hal İçin şu izahlar vardır:"Bütün fikri
bir hedef üzerine temerküz ettirmek İçin sâlikin sarf ettiği rûhî gayret. Onu riyalar
görmeye, meleklerin, peygamberlerin, velîlerin seslerini duymaya, onlardan irşâd
almaya sevk eder. Bu, bir zevk ve kendinden geçiş halidir. Salik bundan sonra terakki
eder, tedricen daha yüksek makamlara ulaşır.
Halk: Yaratmak, yaratılmak. Zaman ve mekan İçinde yaratılmış olan maddî âlem. Âlem-i
halk: bu âleme (şehâdet âlemi, nasut âlemi, ayn âlemi) adi da verilir. (Alem maddesine
bakiniz), insanlar, bütün varlıklar halkdir, yaratıcı da Hakk'dir.
Halk-ı 6010: Yeniden yaratma, Hakk'm rahnıânî nefsinin, yaratma gücünün mümkün
varlıklara her an ve kesintisiz ulaşması sebebiyle bu varlıkların aralıksız varlıklarım
sürdürmeleri. Mümkün varlıklar aslında zatları İcabı yok amma, Hakk sayesinde
vardırlar. Bu var olma Hakk'm onlan her an yeniden yaratması sûretiyle
gerçekleşmededir. Adetâ bütün varlıklar yalnız ezelde değil bugün de her an (elestü
birabbiküm: Ben sizin Rabbiniz değil miyim?) hitabına mazhar olmada dolayısıyla her
an yeniden yaratılmadadırlar.
Halvet: Arabca yalnızlık demektir. Tasavvuf yolunda dervişin yalnızca bir yere çekilip,
bir odaya kapanıp, az yemek, az İçmek, az uyumak üzere kendini ibadete vermesine
derler. Halvet süresi çok defa kirk gündür. Bu yüzden Arabca ve Farsça kırk anlamına
gelen erbaîn ve çile sözleri ile de anılır. Aslında halvet Hakk ile Sirran (manen)
konuşmak, sohbet etmekdir. Kalbden nefsânî arzulan, bâtıl İnançları sürüp çıkarmak,
mâsivâdan ilgiyi kesmek, tamamen Allah'a yönelmektir.
Halvet der Encümen: Halk İçinde yaşamak, fakat halkdan ayn olmak. Yani zâhirde
halk ile bâtında Hakk ile bulunmak. "Halvette yaşıyor, kendini ibadete vermiş" diye
şöhret sahibi olmak derviş İçin âfettir. Cemiyet İçinde halk arasında yaşayıp da Hakk'la
beraber bulunmak en büyük bir nimettir.
Hamd: Allah'ın lütfunu ve yüce vâsıflarını dile getirerek yapılan övgü. Saygı ile candan
yapılan güzel ve samimi medh. Sûfiler bunu kısımlara ayırmışlardır: 1. Hamd-İ kavlî
115201: Peygamberlerin dilleri ile Cenâb-ı 112111 kendi zatına senâdır. AHah'1 Kur'an
ve hadislerdeki dualarla övmek. 2. •Hamd-İ fiilî: Allah rızası İçin bedenî ibadetleri
yapmak. 3. Hamd-İ halî: Ruh ve kalble yapılan hamd, İlmî ve amelî kemaller
kazanmak, İlâhî vasıf, İlâhî ahlakla vasıflanmak, ablaklanmak, ezelî ve ebedî sevginin
kemallerini, ona hürmet ve onu yüceltmek maksadıyla cemal ve celal sıfatlan halinde
dile getirmek. Sûfilere göre hamd, dille övmek, kalble sevmek, beden ile yaşamak ve
hizmet etmek, iyilik etmektir.
Hamzaviyye: Bayramiyye tarikat! şubelerinden birinin adi. BosnalI Hamza Bali
hazretlerinin kurduğu bir tarikat olduğu İçin bu adla yad edilir. (Hicri 969 Miladi 1562)
de şehid edilen Hamza Bali'nin yolu, kurduğu tarikat tam mânâsıyla melâmet yolu idi.
Hamza Bali hazretleri nefsini küçük düşürmek İçin köpeklerin ve tavukların yemeleri
İçin sokaklardaki yalaklara dökülen artık yemekleri yer ve talebelerine "Ben riyazatdan
vaz geçtim, hergün tavuk çorbası içiyorum" diyerek övünür ve melâmet neşesi
gösterirdi. Bosna'da halkı İrşâdla meşgul olurken meyhanelere giderek kabiUyetli,
uyanık gönüllü kişilere "Ey oğul, şeytan sidiği olan şarabin ne neş'esi olacak? Tevbe
et, bana gel, sana Hakk'm sevgi şarabından sunayım. Onu İç de kıyâmet gününe kadar
mest ol" diye kendisine cezb eyler İmiş. Kendisi İlâhî aşk ile cezbeye girdiği ve bazı
TASAVVUF TERİMLER‫؛‬

dervişleri sözleri Şeriata aykırı düştüğü İçin öldürüldü. Hamza Bali hazretlerinin
öldürülmesinde hâzır bulunan müridlerinden birisi, şeyhinin başının kesildiğini
görünce orada kendi hançeri ile kendi boğazını keserek intihar etmiştir.
Harâbât: Harâb yer, viraneler anlamına gelen bu kelimeye sufiler başka türlü mânâ
verirler. Onlara göre harâbât manevi neşe ve feyz alman, hakikate erilen yerdir.
Meyhâne ve şarap İçilen yer değildir. Harâbât benliğini yitirmiş, manen yükselmiş
âşıkların yeridir. Harâbata gelen ârif, İlâhî aşk meyi ile, aklin faaliyeti ve tedbîrini
atarak tam mânâsıyla Hakk'a yönelir. Beşerî varlığı ve bedeni 122120 olmuş (fenâ),
nefsini, arzularım tahrib etmiş, süflî duygulardan kurtulmuştur.

Harâbâtî eğer 1 görmedik amma, görenlerden

işittik bin neşât efzA makam-! dil küşâ derler

Haricî: Hazreti Ali ile Muâviye arasındaki savaşlardan bıkan, usanan ve onlardan
ayrılan, ayn bir grup teşkil eden, her iki tarafa da düşman olan 0 devrin İnancı bozuk
anarşistleri.
Marut ve Harut: Babillilere sihir ve büyü öğreten iki melek.
Hatır (c. Havâtır): Kalbe vArid olan manevî hitâb veya kulun kendi istemeksizin
kalbine gelen duygular, düşünceler. Bu hitab Allah'dan, melekden, şeytandan ve
nefisten olabilir. Allah'dan gelene (hâtır-1 Hakk), melekden gelene (İlhâm), şeytandan
gelene (vesvese), nefisden gelene (hevâcîs) ve (1201511-1015) denir. Hakk'dan ve
melekden gelen, İç âlemde duyulan sesler, düşünceler, dünyânın zahirî hükümlerine
uygun olur. Şeytandan gelen ses günaha, nefisden gelen ses, süflî arzulara davet eder.
Bir insan önce sadaka vermeyi düşünse, sonra da bundan vaz geçse, ilki Hakk'dan gelen
bir düşünce, İkincisi onu iyilikten caydıran arzu şeytânîdir.
Havass: sofiler insanları önce ikiye ayırırlar. 1. Avâm yani halk, bilgisiz ve 56219512
kişiler. 2. Havâss yani nitelikli kişi. Umûmiyetle 5011 olmayanlar, tasavvufla
ilgilenmeyenler alim ٧٥ profesör bile olsalar avam sayihriar. Havas da kendi İçinde iki
gruba ayrıhr. 1. Havâs niteliği olan bilgili, uyanık kişiler. 2. HavAssu'l-havAss üstün
nitelikte, kabiliyetli kişiler, Arifler, seçkinler. Havass, avAmm yaşadığı dînî hayatla
yetinmez. Bunun üstünde bir dînî hayat yaşamak İçin gayret sarfeder.
Havf: Korku sûfilere göre kimi cehennemden ve oradaki azabdan, kimi Allah'ın
gazabından korkar. (Allah'dan korkmak hikmetin başıdır.) meâlinde bir hadis var.
Ariflerin korkusu, gerçek sevgili olan Allah'ın sevgisini kaybetmekten duydukları
korkudur. Halk cehennneme gireriz veya cennete giremeyiz diye, Aşık Hakk'm
sevgisini kaybederim diye korkar.
Havf ve 1062: Korku ve umma. Müslüman kulun bu dünyadaki durumu, korku ve ‫ ن‬1 ‫ل‬
arasında olmalıdır. Korkunun belirtisi, kulun aykırı davranışlardan kaçınması, recA
belirtisi ise kulun gücü yettiği kadar, ibadetle meşgul olmasıdır. Bundan dolayı
korkunun hakikati ümid eden kişide, recAnm hakikati ise, korku İçinde olanda kendini
gösterir. Süleyman Dârânî hazretleri de şöyle buyurmuştur: "Kulun korku ile ümid
arasında bulunması gerekirse de, kalbinin daimA korku ile çarpması daha hayırlıdır.
Çünkü korkunun bulunmadığı kalp, harab olur." Şu Hadis-i Şerif bu konuyu çok güzel
açıklamaktadır: (Mu'minin kalbinde korku ile ümid toplandığı müddetçe. Allah teAlA 0
kuluna umduğunu verir ve onu korkduğundan emin kılar.)
Hayal: safilere göre şu dünyada gördüğümüz herşey, bütün varlıklar bir hayalden
ibarettir. Aslında biz insanlar birer gölge varhkdan başka bir şey değiliz. Bilhassa
vahdet-i vücûd inancına bağlananlar bu 8 0150001.

Surette nazar eyler isen sen ile ben var

Amma ki hakikatte ne sen var, ne de ben var.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Hayal âlemi: Ruhlar âlemi ile cisimler âlemi arasında kalan misâl âlemine ‫ل‬٥ hayal
alemi denmektedir.
Haya: Ulanma anlamına gelen haya. Allah korkusu ile her türlü kötülükten çekinmektir.
Bu da ikiye ayrılır. Biri fıtrî, biri dc îmânîdir. Fıtrî haya insanda bulunan tabîî utanma,
insan yaratılışındaki utanmadır. Yüce Peygamber Efendimizin şu hadisi şerifi ne
anlamlıdır: (Haya güzel bir huydur, fakat kadınlarda olursa daha da güzel olur.) imam
Malik Hazretleri Hazreti Osman bin Âffân'dan bahsederken: "O, helaya giderken
meleklerden hayâ ederdi de başını örterdi." diye buyurmuştur. Zebur'da şöyle bir âyet
var: "Yâ Davucl, ne mutlu 0 kullanma ki benden haya ederler dc yalnız kaldıkları zaman
günah işlemezler."
Hayat: Hakk âşığının diinya bağlarından ve nefsânî arzulardan kurtulması, manevî
yaşayışa ulaşması. Hallâc-1 Mansur Hazretleri "Gerçekten yaşamam benim
öliimümdcdir." diye buyurdu. Yani hayat ölümdedir demek istedi. Kalbin vc ruhun hayati
nefsin olmesindedir. Cüncyd Hazretleri: "Hakkin seni senden öldürmesi ve kendisi ile
hayata kavuşturması sûfiliktir" diye buyurdu.
Haydariyye: Melamilik'in bir kolu. XIII. yüzyılda Iranda kurulmuş Melâmilik'in bütün
özelliklerini taşır. 12. imama bağlı olduklarının bir sembolü olarak delikli külah
giyerler, sakalların keserler, saçlarını ve bıyıklarını uzatırlar.
Hayret: Şaşmak, şaşırmak, kalbe gelen bir tecellî sebebiyle sâlikin düşünemez ve
muhâkeme edemez bir hale gelmesi. Hazreti Mevlânâ şu Mesnevi beyitlerinde hayretten
bahs buyurur:
"Hikmetinden sual sorulamayan Hakkin İşini kim anhyabilir? 0 İşin hakikatine
kim erişebilir? Bu söylediğim sözler ancak anlatmak İçin söylenmiş zaruri sözlerdir.
Bazen öyle, bazen de böyle görünür. Bu sebebledir ki din İŞİ, hayret etmek, şaşırıp
kalmaktan başka birşey değildir. Din İşinde bu hayranlık bu İşlere akil eremediği İçin
hakikat kıblesine sin çevirmek değildir. Belki dostunun mest ve müstağrakı olarak
hayrete düşmektir."(Abwv٢ . 1, 311-313 beytler) 9112211 Hafiz hazretleri de (Nereye
kulak verdim, nerede Hakk'm güzel eserini gördümse hayret sorusunun sesini duydum.)
Burada ince bir mesele var: Bizi hayret İçinde bırakan varlığa yönelmek, ona hayran
olmak insani küfre, İmansızlığa götürür. Onu yaradan! düşünmek ve ona hayran olmak
iman ve aşk alâmetidir. Hazreti Mevlânâ (Din İŞİ hayret etmek ve şaşırıp kalmaktır,
dostunun mest ve müstağrakı olmaktır.) diye bu hakikati ifade buyuruyor.
Hazarât٠ı Hamse: Allah'ın yarattığı yani yok iken meydana gelen varlıkların geçirdiği
beş safha, beş mertebe, beş âlem: 1. Hazret-i gayb-1 mutlak: Mutlak varlığın ilk
mertebesi. Sonsuz, ezelî ve ve ebedî olan zat-1 Hakk mertebesi. Bu mertebeye ehadiyyet
de denir. 2. Ceberut âlemi: İlâhî isimlerin, İlâhî sıfatların, vasıfların alemi. Bu âleme
ayân-ı saniye alemi denir. 3. Melekût âlemi: Buna ruhlar âlemi, emir âlemi, hayal âlemi
de denir. 4. Cism ٧‫ ع‬madde âlemi: Unsurlar âlemi, su, ateş, toprak vc havadan meydana
gelen âlem. Buna şehadet âlemi, mülk alemi (halk âlemi) misâl âlemi de denir. 5. Bu
dört âlemi kendinde toplayan âlem : (insan âlemi), insan mertebesi. (Dikkat: Zuhur ve
tecellînin bu beş şekline yukardan aşağıya doğru gelinirse tcnezzülât-1 hamse, aşağıdan
yukarıya doğru gidilirse hazcrât-1 hamse derler. Bu âlemlerden bahsedilen kitablardaki
tasnifler insani şaşırtır, anlatışların birbirine uymadığı göze çarpar. Dikkat edilirse
âlemlerin çeşitli adlan olduğu İçin her tasnifdc başka bir ad konmuş olur. Zaten bunlar
İndî tasavvurlardır. Anlatmak İçin bilginlerin ifade etmeye çalıştıkları hususlardır.
Şaşırmamalı, doğrusunu Allah bilir.)
Heva-Heves: Nefsin hoşuna giden her şey, nefsin süflî isteklere yönelmesi, ulvî
cihetten yüz çevirmesi. Nefsin dine aid emirleri dinlemeden zevke meyi etmesi.
Heyula: ilk madde. Kendisinde suretlerin zuhfir ettiği şey. Kendisinde herhangi bir suret
peydâ eden bâtın.
TASAVVUF terimleri

11:21): Âşığı sevgilisinden ayıran perde. Herhangi bir sebeple âşığı maşuktan ayn, uzak
tutan mânia. safiler maddî kirlerden ve nefsanî varlıklardan arman kalbin ğayb
âleminin bazı hususlarına vâkıf olacağına inanırlar. Bu pas ve kirlere hicâb ve perde
adını verirler. Bunu temizleme İşine de kalb tasfiyesi derler. Kalbinde perde olduğu İçin
hakikati göremeyenlere mahcûb yani perdeli derler. Mahcûb manevî ve İlâhî gerçekleri
doğru olarak göremez. Hicâbm çeşitleri vardır, safilere göre en büyük hicâb benliktir.

Ben bu yolu böyle buldum

Bana benlik hicâb elmiş
Okudum, anladım, bildim
Bana benlik hicâb etmiş

Yalnız benlik hicâb olmaz ki, benliği besleyen ilim, hatta ibadet bile bazen Hakk
âşığma hicâb olur. Kendisini her şeyi bildiğini sanan, ibadeti ile mağrûr olan da
perdelidir. Aynca şu dört hicâbdan da bahsedilir. Can, mal, makam aşkı, ncl'sânî
arzulara düşkünlük.
Hicrân (hecr): Âşığın sevgilisinden ayn düşmesi. Bu son derece acı ve dayanılması güç
bir haldir. Mevlânâ "Dünya'da hicrândan daha acı bir şey yoktur. Allah'ım ne yaparsan
yap, fakat beni sevgilimden uzak düşürme" der.‫ه‬Dîvân-ı Kebîr, No: 2020).
Hicret: Hakk âşığının beden memleketinden ayrılıp, manevî âleme ve rûhânîlcr vatanına
göç etmesi. Sâlikin kötü huy ve sıfatlardan ayrılıp iyi huy ve iyi sıfatların yurduna
gitmesi yani ahlakini güzelleştirmesi. 51011, nefisden kalb, kalbden Sirra, sırdan ruha,
rühdan Hakk'a hicret eder. Nefs: İslâm, kalb: îman, sır: marifet, ruh: tevhîd menzilidir.
Hilm: Öfke ve hiddet zamanında gösterilen sükünet. hiddet gerektiren yerde sâkin ve
soğuk kanlı olmak, haksizlik yapana karşılık vermeyi ertelemek. Halkın ezâ ve

Himmet: Ermiş kişilerin maksadı hâsıl eden, İş bitiren ve dileklerini yerine getiren

Hulul: Bir şeyin diğer bir şeye girmesi, onun şeklinde görünmesi. Bazı mezhepler de bu
esasi kabul ederler. Mesela hürü filere göre Allah, 221-1 hurüfîde tecellî etmiştir.
Bcktaşilcr'de Allah'ın Hazreti Muhammed, Hazreti Ali ve sonra Hacı Bektaşi Velî
şekillerinde göründüğünü kabul ederler. Pantcizm'in çok kaba bir şekli olan bu gibi
inançlarla mutasavvıfların Vahdet-i vücûd tclakkîicri arasında hiçbir münasebet yoktur.
Huiaiiyye: Hulûla inananların mezhebine huiaiiyye denildiği gibi, güzel kadınlara ve
oğlanlara bakmak helaldir. Hâşâ Allah'ın bazı sıfatlan bize hulûl eder, bu hal İçinde

Hurûfilik: XIV. asrin son yıllarında Esterâbâdh Fazlullah tarafından kurulan XV ve XVI.
asırlarda Anadolu ve Rumeli'ye de yayılan bir bâtınî mezheptir. Bu mezhep sonradan
Bektâşî ve Kızılbaş Alevî zümreleri arasına da girip yerleşmiştir. Ncsîmî ve Hatâyî gibi
birçok büyük şâirlerde bu inancın izlerine dâimâ tesadüf edilir. Hulûl ve lenâsühü yani
Cenâb-ı Hakk'm Fazlullâh şeklinde göründüğünü kabul eden bu mezhebin esasi,
isminden de anlaşılacağı gibi şudur: Kelam yani söz suretinde tecellî eden Hakk
harflerle taayyün buldu. Bu harflerin hepsi İnsan-ı kamilin yüzünde zuhûra geldi. Bu
sûretle varlığın esasi olan 28 harfi insanin yüzünde görmek kabildir. Nco-platonizm
felsefesi'nin Yahudi Kabali ve îslâm safilerinin harflerin esrârı hakkmdaki fikirleri ile,
müfrit 51 ،1 İnançları ile birleşmesinden hâsıl olan bu bâtınî mesleki hakîkatte
mütccânis bir mistisizm sistemi halinde değil, hiçbir felsefî ve ahlâkî kıymet ifade
etmeyen çocukça bir tc'viller, acâib yorumlar mccmııası mahiyetindedir. (Fazla bilgi
İçin islam 4/15 4010/70 6/:٤ ٥ ve Fuad Köprülü merhûmun ilk Mutasavvıflar kitabına
512 hazreti mevlâna

bakiniz).2 21 100101200 021 evvel Aliyü'ş-Şe!megami ismindeki bir zât, Abbâsiler devrinde
ayni itikadı yaydığı İçin öldürülmüştür.
Huruf: Harfler, akil ve nefis gibi dış âlemde varlığı görünmeyen gerçekler.
Hurûfu'l-âliyât: Yüksek harfler. Ağacın çekirdeğinde gizli olduğu gibi, gizliliklerin
gizliliğinde gizlenmiş bulunan İlâhî kudrettir. Muhyiddîn Arabî "Biz hâricî varlıkta
görünmemiş, nakledilmemiş yüksek harfler idik. 0 zaman yüksek harflerin en yüksek
yerinde bulunuyorduk" demektedir. Herşeyin aslinin mutlak ğaybda tam bir gizlilik ve
belirsizlik İçinde olması. Harf, Hakk'm insana ifade ettiği bir ifadedir.

Bir kitâbullâh-1 âzamdır serâser kâinât

Hangi harfi yoklasan mânâsı hep Allah çıkar.

Bu kâinât "evren", baştanbaşa Allah'ın sanatım, kudretni, yaratma gücünü anlatan

kocaman bir kitap gibidir. 0 kitabin hangi harfini okusanız anlamı hep Allah'dir.
Huş der dem: Dervişin aklinin nefesinde olması. Sâlikin aldığı ve verdiği nefesleri
denetim altında tutması, aldığı her nefesin bilinci altında olması. Nefesi muhâfaza
sâliki huzura götürür. Aldığı ve verdiği nefesleri kontrol edemeyen gaflete düşer,
nefesine hâkim olamaz. "Nefesine hâkim olamayan, nefsine de hâkim olamaz" diye
buyurmuşlardır. Bu hale hıfz-1 enfâs denir: nefesleri tutmak, İçinde saklamak
denilmektedir, safilere göre, insanin nefesi ha ile girip çıkmadadır. Bu ha ise ha-yı
hüviyyete Hakk varlığının ha'sma işarettir. Allah isminin ha'sıdır. Bu sebeple insan
her nefeste Hakk'ı zikretmektedir. Ancak mânâsından gâfil olduğundan zikr
sayılmamaktadır. Zikr eden derviş her nefeste gerçek lütufkâr, iyilik seven Allah'ın
zâtına İşaret sayılan nefes ahp vermekte, onu yad etmektedir. Nitekim Şeyh Sadi: "İçeri
çektiğimiz her bir nefes hayati sağlamakta, dışarı verdiğimiz zaman da bizi
rahatlatmaktadır. Şu halde her nefesde iki nimet vardır ve her nimet İçin de şükür
gerekmektedir" demektedir. Nefes bize sayı ile verilmiştir. Onu boş yere tüketmeyelim.
1011191: insanin nefsini hor görmesi, kendi zavallı halini, günahkâr bir varhk olduğunu
düşünerek benliğe kapilmamasi hali.
Hûri-Gılman: HOriler Cennette mü'minlerin alacakları kızlardır. Gilman ise müminlere,
Cennette hizmet edecek gençlerdir.
Hüzün: Gam, keder, 811952 yerinde kullanılır. Hüzün insanin kalbini, gaflet vadisinde
dolaşıp durmaktan kurtarır. Sülük ehlinin hüzünlü olması fâidelidir. Hüznü olmayan
sâlikin senelerce çalışarak elde edemediği makamı, bâtınî zevkleri, hüzün sâhibi kısa
bir zamanda elde eder. Hüznün üç derecesi vardır. 1. Avâmın hüznü: ibadetteki kusura,
gaflette geçen ömre üzülürler. 2. Havâssm hüznü: Kalplerinin dünyaya, muhabbete
kapılmasına, muhabbet-i Hakk'ı gereği gibi duyamadıklarına üzülürler. 3. Hâsların hâsı
olan kullar da, Peygamberin ümmeti olan olgun bilginlerin halkın ıslâhı hususundaki
başarısızlıklarına üzülürler. "Hakk Teâlâ hüzünlü her kalbi sever". (Hadîs-İ 90110.

ibadet: Kulluk anlamına gelmektedir. Bazı kitaplarda tapmak diye yazıhyorsa da, tapmak
kelimesi ibadetin tam karşılığı değildir. Çok eski devirlerde semâvî dinler yokken,
insanlar tapmaklarda kendi yaptıkları putlara taparlardı. Bu sebeple hakîkî mabüd olan
Allah'a karşı tapmak kelimesinin kullanılması saygısızlık olur. Esasen bunlar kelime
itibariyle dc ayn ayn anlamlardadır. Çünkü Arapça ibadet kelimesi kul anlamına gelen
abd kökünden alınmıştır. Mabüd, âbid, abdiyyet, ubüdiyyet, ubudet hep abd kökünden
türemektedir. ibadet üç maksatla yapılır.
TASAVVUF TERİMLERİ

1. Cehennem korkusu ve Cennet'e girme ümidi ile,

2. Allah'ın emri olduğu İçin,
3. Allah'a karşı duyulan aşk ve şevkle yapılır.
Es-Seyyid Abdülhakîm Arvâsî Hazretleri Er-Riyazu'ssufiyye adil meşhûr eserinin
29. sayfasında: "ibadet müminlerin avamına, ubudiyyet müminlerin havassma, ubûdct
ise müminlerin hâslarının hâssma mahsûstur. Ayni zamanda ibadet İlme'l-yakîn,
ubûdiyyet ayne'1-yakîn, ubûdet 112 20111 ‫ ) ا‬٥١-٧ sahihleri içindir " diye buyurarak
yukardaki tasnifi ârîfâne bir şekilde açıklamışlardır. Şunu da arz etmek isterim ki,
bazılarının sandığı gibi ibadet yalnız namaz kılmak, oruç tutmak ve hacca gitmek
değil, dinimizin bütün emirlerine uymak, Peygamber (s.a.v) Efendimizin sünnetini
eksiksiz yaşamaktır, ibadet insanlık yolunda hizmet, insanlara yararlı olmaktır.
Mesela şu yedi grubda bulunan insanlar, dinin emrettiği bütün hususları yerine
getirmekle beraber yaptıkları işlerle ibadette ileri gitmiş sayılmakta ve Allah'ın
rızasını kazanmış bulunmaktadırlar:
1. Allah'dan korkarak ve vicdanlarının emrine uyarak baskı altında da olsalar, en
yakınlarının aleyhinde de olsa adâletli kararlar veren yargıçlar.
2. Dînî vazifelerini ihtiyarlık zamanlarına bırakmadan, genç yaşlarında yerine
getiren delikanlılar.
3. Namazlarım kılıp camiden çıkarken gönülleri camide kalan ve tekrar namaz
vaktinin gelmesini candan dileyen, özleyen müminler.
4. Birbirlerini menfaat İçin değil Allah rızası İçin seven, birbirlerinden ayrılırken
tekrar kavuşmalarım isteyen müslümanlar.
5. Tenha bir yerde Allah aşkıyla göz yaşı döken Hakk âşıkları.
6. Çok güzel fakat ahlaki düşük bir kadının buluşma isteğini Allah korkusu ile
reddeden erkek. Yahut çok güzel bir delikanlının davetini kabul etmeyen bir kadın.
7. Sağ elinin verdiği sadakadan sol elinin haberi olmayan mümin.
Ibâhiye: Herşeyi mübâh sayan mezhep. Bu bâtıl mezhebi kuran Nuşircvan tarafından
idam edilen Mezdek adil bir İranlıdır. 1038-430 senesinde doğmuş olan Hasan Sabbah
da, islâmiyetten sonra bu mezhebi kurmuş. Irak, Iran, Suriye taraflarında buna inananlar
bulunmuştur. Bunlar "Biz günahlardan korunma gücüne sahip değiliz" diyerek
başkalarına zarar vermeden istedikleri günahları işlerlermiş, insanin yeryüzünde bir
şeye mâlik olmamasını 6212 görmek suretiyle 0 devirlerde bugiin artık modası geçmiş
olan bir çeşit-komünist İnancını yaşamak isterlermiş.
iblis, Şeytan: Allah'ın huzurundan kovulan, rahmetinden uzaklaştırılan bir varlık.
Kovulma sebebi Âdem'in hakikatini görüp ona secde etmemesi idi. Âsî, asiliğinde
15 ٣ 2111 ve iddialı varlık tipi. Buna karşı Hazreti Adem de 251 ama suçunu kabul edip
bağışlanmasını niyaz eden bir mahlûk tipi. Biri bencilliği vc kibri, öteki tevazuu ve
mahviyeti 611511 eder. Nefse dıştan gelen vesvesenin kaynağı ve sebebi iblis; İçden
gelen vesvesenin kaynağı ve sebebi nefs-i şeytânîdir.

Etsin diye halkı böyle 11520

Iblis'i de biz mi ettik 1688.

İbn-i vakt, ibnü'1-vakt: Zamanın uyarma giden, vaktin îcablanna gore hareket eden,
mîzac ve tabiata göre söz söyleyen. Sûfî İbn-i vakttir. İçinde bulunduğu zamanda
yapılması uygun olan şeyi yapar. Ne geçmişle, ne dc gelecekle ilgilenir, sadece hali
değerlendirir.
Harâbât ehline düzah azabım anma ey zâhid ki bunlar İbn-i vakt olmuş
 HAZRETİ MEVLANA

İbn-i vakt olan 1(191, halin hükmü elinde bulunur. Anin zuhûrâtma tâbi olur.

Geçti mazi, çekme istikbale gam

Gün bugün, saat bu saat, dem bu dem.

ibret: Peygamber Efendimiz buyurmuşlardır ki: "Müminin konuşması zikir, susması

fikir, bakışı ibrettir". Malik b. Dînar Hazretleri ise: "Kimin gözü ve gönlü şu fânî
hayattan öbür bâkî hayat hakkında iyi bir ibret dersi almamışsa, bilin ki 0 adamın kalbi
perdelidir ve ilmi de azdır. Büyük mütefekkirlerden birisi de: "iyi bir adam gördüğünüz
vakit ona benzemeye çalışın. Kötü bir adam görünce de onun kusurlarım da kendinizde
arayınız". Niyâzî Mısrî Hazretleri de şöyle buyurmuştur:

Bir göz ki onun olmaya ibret nazarında

Ol düşmanıdır sâhibinin baş üzerinde.

112125: Samîmiyyet, içdenlik. Davranışlarda sadece Allah'ın rızasını gözetmek, özün

söze, sözün öze uyması, riyâkar ve iki yüzlü olmama, ibadette riyayı terketmek, kalbi
gönlü bulundiran şeylerden uzak durmak. 1125 kul ile Allah arasında bir sırdır. Melek
dahi onu bilmez ki defterine kayd etsin. Şeytânın da bu sırdan haberi yoktur ki, onu
yoldan çıkarmaya uğraşsın. Sıdk ile İhlâs arasında fark vardır. Sidk sahibi sâdık kişi,
nefsinden, nefsinin kendini beğenmesinden kaçınır, thlâs sâhibi; halkın düşüncesinden
ürker. Bu sebepledir ki, Sidk sâhibi kendini beğenmez, İhlâs sâhibi de riyâsızdır.
Yaptığı amellere karşılık beklememek de ihlâsdandır.
Ihsân: Cenâb-ı Hakk'ı görüyormuş gibi ibadet etmek. Huzur-I Hakk'da olmanın şuuruna
sahip olarak kulluk görevini yerine getirmek. Hakk'ı kendi sıfatlan ile sıfatlanmış
olarak görmek. Bu hal Hakk'ı hakîkaten değil, yakînen görmektir.
Ihtiyâr: İrâde, seçme, tercîh etme. 521:1:1 Hakk'm kendisi hakkmdaki tercihini tercîh
etmesi. Onun İrâde etteğini İrâde etmesi, kendi irâdesini Hakk'm iradesine tâbi kliması.
ilham: Feyz yolu ile kalbe gelen bir duygu, bilgi. Düşünmekle kazanılan bir bilgi
değildir. Hhâmın kaynağı ya Allah'dir veya melektir. Velîler ilhâmı peygamberlere
vahyi getiren meleğin aldığı kaynaktan ahrlar.
ilim: Marifet, irfan, kendini bilmek, ilim kitaplardan değil, kişilerin ağzından, sözden
değil, halden, Hakk'da fânî-bâkî olanlardan öğrenilir. Sûfilere göre ilim, bilgi hakki
bilme ilmidir.
İIme'1-yakîn: Aklî deliller ve istidlal yolu ile sâbit olan bilgi. Zâhir âlimler, şerî
hükümler hakkmdaki kesin bilgi. Halbuki bunun üstünde bir bilgi derecesi vardır ki, 0
da ayne'1-yakîn olan bilgidir. Mutasavviflarca muteber olan bilgi budur. Lâkin bu görüş
onlara göre gönül gözü ile manevî gözle vecd ve hal ile olan 00520000: ٢.
Ilm-İ ledün: Hakk'dan gelen bilgi. (Kehf Suresi 65-82.) aletlerde Hazreti Mûsâ ile Yıısa
(a.s)'ın kendisine Hakk tarafından bilgi verilmiş birisi ile Hızır Aleyhisselâm ile
buluştukları Hazreti Mûsâ'nın bu bilgiyi öğrenmek istediği, Hızır'ın sabr edemezsin
dediği nihayet itiraz etmemek suretiyle Hazreti Mûsâ'yı kendisine yol arkadaşı ettiği,
yolda kendilerini parasız gemiye bindiren birisinin gemisini deldiği, karaya çıkınca bir
küçük çocuğu öldürdüğü, kendilerine yemek vermeyen bir köyde yıkılmak üzere olan bir
duvan düzelttiği hikaye edilir. Mûsâ (a.s) her hâdiseye itiraz etmiş nihâyet Hızır (a.s)
"Artık ayrılmamız gerek, yalmz sabredemediğin şeyleri sana anlatayım; Gideceğimiz
yerde bir padişah vardı. Kusursuz gemileri zabt ediyordu. Gemi elinden alınmasın divc
deldim. Çocuk kötü bir kişi olacaktı, onun İçin öldürdüm. Hem de 0 günahsız gitti, hem
de Cenâb-ı Hakk onun babasına anasına hayırlı bir evlad verecek. Duvann altında bir
hazîne gizli idi. Orası da yetimlerindi, yıkılmasın da ilerde yetimlerin eline geçsin diye
TASAVVUF TERİMLERİ

tamir ettim" demişti. 5 01 Hazreti Mûsâ gibi büyük bir peygamberin bile Hızır'ı aradığı
ve bilemediği şeylerin onun aracılığı ile öğrendiği gibi Hakk âşığının da bir mürşid
araması gerektiğini söylerler. Ledün bilgisi, Allah tarafından ilham edilen, mürşidin
feyzi ile bilinen hakîkat bilgisidir.
İmâm: Bir cemâatin başında olan, mcscidde müslümanlara namaz kıldıran. Istilahda yani
terim olarak; bütün islam cemâatinin başında bulunan siyâsî, dînî reis, yani devlet
reisi, halka hükümdâr demektir, islam âlimleri arasında kendilerine mahsûs bir meslek,
bir mezhep kuran büyük âlimlere de bu ad verilir. Bâtınî ve Şi'î'lere göre imam başka
anlamda da kullanılır. Onlar Peygamber Efendimizden sonra islam ümmetinin başına
geçmesi gereken Hazreti Ali (r.a) ile oğullarına imam derler. Şi'î'lerden bazdan yedi
imama, bazdan oniki imama inanırlar. Birincilerine Scbiyye (yedi imama inananlar),
İkincilerine de İsnâ aşeriyye (oniki imama inananlar) derler. Bektaşiler ve Kıziibaşlar
ikinci gruptandırlar. Bugünkü İran'ın resmî mezhebi de bu inançtadır. Bu oniki imama
inananlara göre bu imamlardan onbiri şimdiye kadar gelip geçmiştir. Onikinci imam
olan Mehdî ise hicri 329 yılından beri gizlenmiş olup, dünyânın sonunda, yani kıyamet
kopmasından az evvel meydana çıkacaktır. (Mehdî maddesine bakiniz). Hazreti
Peygamber Efendimiz ve Hazreti Fâtıma ile beraber bu oniki imam masûm sayılır. Yani
bu ondort büyük varhk her türlü kusurdan, hatadan, suçdan, büyük, küçük günahtan
kurtulmuşlardır. Bu sebeple bunlara ondort masûm ünvanı verilir.
îmân: inanmak, marifetullâh, yakîn, Hakk'a dâir olan bilgi. safiler velîlerin îmânını;
Hakk'ı Hakk’m büyüklüğünü, kudretini, eserlerinde temâşâ etmek, vuslat derecesine
ulaşmak, kesretten kurtulup vahdete varmak şeklinde tarif ederler. Âşıklar ise din,
mezhep ve iman mertebesinin üstünde bulunan İlâhî aşk mertebesinden bahs ederler.
Imtihân: Cenâb-ı Hakk'm, kullarım denemek İçin onlan bir takım belâ ve musibetlere
dûçar etmesi.
Inâbe: Lügat mânâsı; pişman olma, tevbe etme anlamına gelen bu kelime süfiyye
terimlerince bir mürşide mürîd olmaya denir. Tarîkate girmek İçin muhakkak bir
mürşide, bir şeyhe İnâbe etmek. El almak, teslîm olmak, onun huzurunda günahlarından
tevbe etmek, bir daha yalan söylemeyeceğine, kimsenin malını çalmayacağına, zina
etmeyeceğine, hulasa hiçbir fenalıkta bulunmayacağına, Allah ve Rasulu vc 0 tarîkatin
pîri namına 562 vermek lâzımdır. Buna bîat, muâhede dc denir. Bu inabenin Allah'ın,
Peygamberin ve tarîkatin pirinin manevi huzurundaki bu sözleşmenin gerçekleşmesi
İçin müridin ‫ لما؟‬on şartı yerine getireceğine dâir söz vermesi gerekmektedir:

1. Yalan söylememek,
2. Kimsenin arkasından söz söylememek,
3. Kimsenin aleyhinde hareket etmemek,
4. Namazı vaktinde kılmak,
5. Kılınmamış nama/, tutulmamış oruç varsa kaza etmek,
6. Ahbâbdan ve ülfetten vazgeçip erbain ve halvete devam etmek,
7. Zina etmemek,
8. Riyâzete devam etmek,
9. Dâima nefsin isteğinin hilâfını işlemek,
10. Kendini ölü gibi görmek.

înbisât-inkıbâz: insandaki ferahlık vc sıkıntı halleri. Kulun neşeli halde olması

inbisât, üzgün bir halde bulunması İnkıbâzdır. İnkıbâz kulun Hakk ile resmi, inbisât ise
samimi olması halidir. İnkıbâz halinde edep gözetilir, inbisât halinde manevi bir keyf
vc neşe İçinde bulunan kul, son derece rahattır. İnkıbâz halinde bulunan kul sert, haşin
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

ve çatık kaşlıdır. Biri cemâli, diğeri celâli tecellîye mazhar olmuşlardır, inbisât bir
çeşit vecd ve cezbe halidir.
İnsan-ı kamil: Yetkin insan, kâmil insan. Allah'ın zât, Sifat, isim ve fiillerinin en
mükemmel bir şekilde kendisinde tecellî ettiği insan. Kâinâtın var oluşunun, varlığını
sürdürmesinin sebebi. Hazreti Muhammed'in 1010111. Hakîkat-İ Muhammediye. Gavs,
kutub. hakîki mürşid. İnsan-ı kâmile birçok isimler verilmiştir, insanlık mânâsı, akl-1
evvel, akl-ı küll, kelime-i câmia, nokta-i 1(111, nokta-i vahdet, sırr-1 İlâhî. Bu isimler
Allah'ın çeşitli özelliklerinin ifadeleridir. İnsan-ı kâmil, fıtr-1 zât-1 Hakk ve âyine-i
vücûd-ı mutlaktır. İnsan-ı kâmil Hakk'm tam mazhandır. İnsan-ı kâmil âlem cesedinin
rûhudur. Beden cansız olamadığı gibi âlem de bir an o olmadan var olamaz. İnsan-ı
kâmil Hakk ile halkın kıblesidir. Bu yüzdendir ki, İnsan-ı kâmile vâsıl olan Hakk'a
vâsıl olmuştur. İnsan-ı kâmili müşâhede eden Hakk'ı müşâhede etmiştir. İnsan-ı kâmile
muhabbet eden, Hakk'a muhabbet eder. İnsan-ı kâmili inkar eden Hakk'ı inkar etmiş
olur. İnsan-ı kâmil şerîat, tarîkat ve hakîkatte tamam olandır. İnsan-ı kâmilde şu dört
şey tamam olmalıdır: iyi sözler, iyi İşler, iyi huylar, iyi bilgiler. Bütün sâlikler bu dört
şeyde kemâle ermek isterler. İnsan-ı kâmilden murâd Rasûlullâh (s.a.v) Efendimizdir.
Çünkü onun hakîkati Hakk'm hakikatidir. Hadîs-İ kutside "insan benim sırrımdır; ben
de Hakkin sırrıyım" diye buyurulmuştur. 0111 Hazretleri 77156472-1 kâmil kitabinin
altmışıncı 021102: "Varhk âleminde Hazreti Muhammed kadar kemâli ile taayyün eden
bir kimse zuhur etmemiştir. İnsan-ı kamil anlamının Hazreti Muhammed'den başkasına
nisbet edilmesine gönlüm razı olmamaktadır" diye buyurmuştur. Cenâb-1 Hakk
Rasûlullâh Efendimize: "Sen olmasaydın kâinâtı yaratmazdım" diye buyurdu. Gerçekten
de, insan olmasaydı kâinât olmazdı.
İrâde: istek, arzu, hakikatin çağrısına olumlu cevap vermeyi gerektiren kalpteki sevgi
ateşi. Nefsi, nefsin isteklerinden uzaklaştırıp, Hakkin rızasına götürmek. Yani nefsin
İsteği değil, Hakkin emrini yerine getirmek. Bu mânâda tasavvufta İrâde, irâdesizliktir.
Yani sâlik kendi irâdesini ortadan kaldırıp, yerine Hakkin irâdesini koymaktadır.
"Allah'ım sen ne istiyorsan ben de onu istiyorum, senin istediğinden başka isteğim
yoktur" demektedir. Aslında İrâde kulun Cenâb-1 Hakk'ı hissedebilmesi, onu gönlünde
bulabilmesi İçin kalbinin deprenip uyanması, iştiyakla çarpmasıdır. İrâde İçde duyulan
öyle bir manevî yanıştır ki, bütün zorlukları kolaylaştırır.
Irâde-İ cüz'îyye: Kulun ibadet ve çalışmaları ile ilgili sınırlı İhtiyârı, sınırlı yapma
gücü. Cenâb-ı Hakk küllî irâdenin bir belirli 1911 tercihinde sarf olunmasını kula
bırakmıştır. Küllî irâdenin yani muayyen ve mahsûs bir İşte sarf olunmasına azmü
musammem: yerine getirilme İsteği İrâde-i cüziyye: mahdûd yapma gücü denir. Ashnda
i٢âde-i cüziyye Hakkin da yarattığı değildir, kulun da yarattığı değildir. Kul onu
kullanmakta serbesttir, mecbûr değildir. Kulun bu yapma gücü vâsıtasıyla Cenâb-1
Hakkin İşleri yaratması, İlâhî âdetin ceryanma dayanır.
1010211: Tasavuf teriminde bâtınî, !edünnî, İlâhî ilim. Zâhir ilminden tamamıyla ayn olan
irfan, hakîkatte kendini bilmektir. Çünkü kendini bilen AHah'ı da bilir ve hakîkate
11911. irfan sözle, kitabla değil, zevkle, aşkla, istidâdla ve mürşidin rehberliği ile elde
edilir. Bunun İçin vecd ve hal lâzımdır. Halbuki zâhir ilmi söz ve kâl ilmidir.

Savm ‫ لما‬salât ve hacc ile 22010 İşin biter sanma

İnsan-ı kâmil olmaya, lazım olan irfan İmiş.
Niyazi Mısrî
Cesm-İ İnsâf gibi âkıle mîzân olamaz
Kisi noksanım bilmek gibi irfan olamaz.
TASAVVUF TERİMLERİ

Ismailiyye: Bu mezhebe bağlı olan Şi،île٢ Mûsâ Kâzım Hazretleri'nin imamlığını kabul
etmezler de onun büyük kardeşi İsmail'i imam tanırlar. 0 yüzden bunlara Ismailiyye
denmiştir. Bâtmiyye mezhebi diye de anılan ismâiliyye mezhebinde olan lar birçok
kollara ayrılmışlardır. İslâmî esasları kendi inançlarına gore te'vîl etmişlerdir ve gerçek
Islâmiyetten uzaklaşmışlardır.
19 111-1 âzam: En büyük ad anlamına gelen bu terim, sûfîlere göre, bütün isimleri kendinde
toplamış olan Allah lâfzıdır. Buna "Lafza-i Celâl" denir. Bazılarına göre de İsm-i âzam
"Hû" dur. Allah'ın her ismi büyüktür ve azizdir. İsm-i âzam., isimler arasında
gizlenmiştir. Herkes onu bilemez. Bilen kimse, onu, okuyarak akil almaz İşler başanr.
"Huvallâhüllezî 12 İlâhe İllâ hû" "İsm-i âzam" var demişlerdir.
Ism-İ celâl: Allah lafz-1 celâlî.
Îsrâilîyyât: isimleri Kur’ân'da geçmeyen Benî 151211 peygamberlerine âid vakalar,
uydurma rivâyetler, hikâyeler hakkında kullanılır.
Istidrâc: Bir kimsenin harikulade hallere sahip oluğunu göstermesi. Gerçek velîler ve
ârifler kerâmet sahibi olduklarım asla iddia etmezler ve bu türlü akil almaz halleri
göstermeye kalkışmazlar. Allah'ın makbul bir kulu olduğunu iddia eden bir kişiden,
iddiasına uygun acâib hallerin zuhûr etmesi, Şeytânın iddiacı kafiri daha derin bir
uçuruma yuvarlamak İçin onu basamak basamak yükseltmesi. Düşmeleri daha acıklı
olsun diye bazen azgın ve günahkar kimselere verilen imkan. Bir kimsenin harikulade
hallere sahip olduğunu iddia etmesi ve bu halleri teşhîr etmesi en büyük günâhtır.
Istîğfâr: Hata ve günahların Allah tarafından afv ve mağfiret edilmesini istemek. Kulun
"Allah'ım beni affet" diye yalvarması. Kulun İşlediği iyi İşleri az bulup bunları
artırmaya çalışması. Günahları çok bulup onlan azaltmaya ٤٩٢٣٥٤ etmesi.
İstiğrâk: Ğark olmak, batmak. İlâhî sevginin İstilâsı hakkında sâlikin maddî âlem ve
mâsivâ hakkında hiçbir his, İdrâk ve şuura sahip olmaması. Kendini kaybetmesi.
İstiğrâk halindeki bir salik suya atılan ve batan bir taş gibidir. İlâhî muhabbet
ummânında ve vahdet denizinde öyle batmış, öyle yok olup gitmiştir ki, geride bir eser
ve iz bırakmamıştır. Hakk âşığı velîlik mertebesine ulaştıktan sonra bu mutluluğa erer.
Kendini İlâhî sevgi kaplayınca, Hakk'm güzelliği, kudreti karşısında kendinden geçer.
Bazen İlâhî cezbe kulu kendinden fânî kılınca kul, vahdet denizine batar, herşeyden
kurtulur.
istikâmet: Doğruluk, İt'râttan sakınma. Doğru hareket anlamına gelen bu kelime,
Tasavvuf erbabınca Sidk üzere Allah'a kulluk etmeyi ifade eder. Ahde vefâ, ezeldeki
taahhüdlcre sadakat, dinin emirlerine uyma ve yasaklarından kaçınma husûsunda
devamlılık. Bir insanin 5282 sola sapmadan tam olarak Muhammedî yolda yürümesi.
Mümin her rekatta Fâtiha Suresini okurken istikâmet üzere olmayı 11251 etmesini
Allah'dan niyaz eder, istikâmet kerametten üstündür. Ebû Ali Hazretleri buyurmuştur ki:
"Sen Hakk yolunda istikâmet üzere yürü de kerâmete istekli olma. Çünkü nefs gösteriş
İçin seni kerâmet istemeye sürükler. Allah ise senin kerâmet göstermeni değil, doğru
yolda istikâmet üzere yürümeni ister".
istimdât: Yardim istemek, medet ummak mânâsına gelen bu kelime, tarikat ehlinin
şeyhlerinden veya ölü velîlerin ruhlarından yardim istemek maksadıyla yâ şeyh "Medet
yâ ğavs-ı âzam" demeleri. Allah'dan Hazreti Muhammed (s.a.v) Efendimizin
rûhâniyetlerinden de yardim istemeye istimdâd denir.
İşrâkiyye: Aydınlatmak, aydınlanmak mânâsına gelen işrâk kelimesinden Tasavvuf
dilinde sezmek yolu ile bilgi edinmek, aydınlanmak demektir. XII. yüzyılda yaşayan
9 0080001 Suhreverdî'nin yolu ve tarikatinin adi. Akla dayanan Mcşşâiyye yolunun
tam zıddıdır. Hakikate akil yolu ile varılamaz, ancak sezgi yolu ile varilli" inancına
dayanır. Bunun İçin de mükâşefe (İçine kapanarak hakikati keşfetmek) gerekmektedir.
Ruhun eğitilmesi ٧٥ olgunlaştırılması, gönlün arındırılması, temizlenmesi neticesinde
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

insanin İçinin aydınlanması sûretiyle manevî, ezelî ve ebedî hakikati sezmesi bu

tarikatın esasidir.
İtâb: Sitm etmek, azarlamak, kınamak anlamına gelen bu kelime, sofilerce, sâlikin
nefsini kınaması, kendini beğenmemesi, kendini hesaba çekmesi, kendi kendine
çıkışmasıdır. Bazı hallerde bir hikmetten ve sebepten ötürü, Hakk'm kulunu uyarması,
ona serzenişte bulunması. Bir gün Râbia Hatun'u rahatsız gördüler ve sebebini sordular:
"Seher vakti gönlüm azıcık Cennet'e meyi 010٥٥ dostum bana İtâb etti de 0 yüzden
rahatsız oldum" diye buyurdu.

Muhabbet âleminde kendi kendimden hicâb ettim

Açıldım cism ü can ‫ نا‬kalbime bir bir İtâb ettim.
Tarîk-İ aşkta bünyâd-1 hestîyi türâb ettim
Nigârâ mülk-i cismim kenz-i aşkın çin harab ettim

İtibâr: ibret ve ders alma. Dünya ve Dünya'da bulunan herşeyin fânî, geçici ve aldatıcı
olduğunu düşünmek.
İtikâf: Durmak, beklemek anlamına gelir. İbâdet maksadı ile belli bir camide veya
mescitte belli bir müddet kalmak. Bu süreyi ibadetle geçirmek. Hakk ile bulunmak.
Mâsivâdan uzak kalmak.
İ‘tisâm: Sarılmak, yapışmak, korunmak. Dînin emir ve hükümlerine dört elle sarılmak.
Yasaklarından ve günahlarından dikkatle kaçınmak.
Ittihâd: Hakk olan mutlak tek varlığı müşâhede. Cenâb-ı Hakkhn eserlerinde varlığını
görmek, müşâhede etmek. Var olan mutlak, tek ve gerçek varlığı eserlerinde temâşâ
etmek. Varlıkların Hakk ile birleşmesi bahs konusu değildir de, varlıklarda Hakk'm
kudretini, sanatım, yaratıcı gücünü müşâhede etmektir.
Ittihâdiyye: Yaradanm yaratılanlarla birleştiklerine inanan 122121 bir İnanç.
1111521: Bitişiklik, bitişme, muttasıl olmak. Bitişik olmak kulun kendi varlığını, tek
olan varlıkla bitişik görmesi, Hakk'a ermesi ve vuslat. Kulun kendi varlığını dikkate
almaması. Bu halde 0 Hakk'm manevî nefsinin, varlık feyzinin kesintisiz ve sürekli
olarak geldiğini görür, onunla var olur, ona erer. Halktan kopmayan, Hakk ile ittisal
edemez, vuslata eremez.
izin: Bir mürîd önemli bir işe teşebbüs etmeden ve bilhâssa seyahate çıkarken mutlak
şeyhinden izin alır. Şeyhler de mânâ âleminde Hazreti Peygamberden görüşerek önemli
hususlarda izin alır. Onun izniyle konuşur ve hareket eder.

Kâ،be: Vuslat makamı, Allah ile buluşma yeri. Gönlün Hakk a yönelmesi. Bu makamda
âşığın sevgilisine kavuşması İçin ihrama girmesi gerekir. Hacılar Kâbe'ye âşıklar
dostlarına giderken ihrama girer. Hacılar Kâbc'yi, Kâbe ise Hakk âşıklarını tavaf eder,
zahirdeki Kabe ibadet bâtındaki Kabe temâşâ içindir, iki Kabe (Beytu'llâh) var: Biri
Mekke’deki bina, ikinci Kabe ise gönüldür. sofilere göre gönül Kabesi daha önemlidir.
Kaabe kavseyn-! ev ednâ: iki yay aralığı kadar bir mesafe, hatta daha da yakin.
Hazreti Peygamber Efendimizin Mirac gecesi Allah'a çok yakin olduğunu anlatan bir
ifade. Tasavvuf terimi olarak, isimlerin birbirine yakınlığını ifade eder. Yani vucutta
bulunan sıfatların Hakk ile buluşmasıdır. Bunun üstünde ev-ednâ makamı vardır ki,
ehadiyyet ile yine ehadiyyetin birleşmesi, yani ittihâd-1 2211, kurb-1 zâtidir.
Kabz-Bast: Kelime olarak kapanıp açılma, daralıp genişleme mânâsını ifade eder.
Tasavvufta havf ve recadan sakınan sâlikde hâsıl olan iki hali anlatır ki, biri ârifin
TASAVVUF TERİMLERİ

emin olduğu şeyden korkması, diğeri de korktuğu şeyden ferahlanması, emin olmasıdıı.
Kabzın sebebi sâlikin kalbine sitem yollu bir tecellînin kelimesi ve
edeplcndirileceğine dair bir İşaret almaşıdır. Bunun arkasından gelen ve liitfa ve
dostluğa İşaret eden tecellî ise basta sebeb olur. Kabz halindeki 52111«, teslîmiyyet
gösterir, kabz halini zorla kendi üzerinden uzaklaştırmaya kalkışmaz.
Kaadiriyye: Abdülkâdir Geylanî Hazretleri (6. 561-1166) tarafından Cüneydiyye'nin bir
kolu olarak kurulmuş tarikat.
Kalb: Çevirme, döndürme, bir halden bir hale sokma, gönül, dil, İlâhî hitabın yeri ve
muhâtabı. Marifet ve irfan denilen tasavvuf! bilginin kaynağı. Keş'f ve İlhâm mahalli,
Allah'ın evi, yere vc göğe sığmayan Allah'ın İçine sığdığı yer. Tecellî aynası, İlâhî
isim ve sıfatların en mükemmel şekilde tecellî ettiği yer. Kalp gözü: Bu gözle insan,
ğayb ve İlâhî aleme 210 hususları görür. Kalb-İ vücûd: Varlığın kalbi, İnsan-ı kâmil.
Kalbin yedi tavn vardır.

1. Sadr: Göğüs, İslâm cevherinin ocağıdır.

2. Kalb, yürek: iman cevherinin ocağıdır.
3. Şegaf: Sevgi, halkı sevme ve onlara acıma cevherinin ocağı.
4. 00120: Gönül, temâşâ mahallidir.
5. 112000 2101-1 ‫ن‬: Hakk'a yönelen sevginin mahalli.
6. Suveydâ: sevdâ, ğaybı mükâşefe mahallidir.
7. Muhcetü'l-kalb: İlâhî nûrlann tecellî mahalli.

Aşk İçin saf eyle gel sûfî derûn-1 kalbi kim

Zeyn eder kâşânesin elbette mihmân isteyen
1/4711/
Âyine-İ idrâkini pak eyle sivâdan
Sultan 1111 gelir hâne-i nâ-pâke 1620 et.

Fukara kalbine her kim dokuna

Dokuna sinesi Allah okuna

Kalem: İlâhî ilmin tafsilatı, ayrıntıları, ilim mürekkep halinde bulunduğu müddetçe
komprime gibi özet bir haldedir. Mürekkep kaleme geçince ilim tafsilatlı olur.
Mürekkep halinde iken özet olan bilgiler, yazıya dökülünce ayrıntılı hale gelir.
Nitekim insan tohumu (meni) âdemin belinde bulunduğu müddetçe insanin bütün
özelliklerini özet olarak İhtivâ eder, fnsan kalemi ile rahm levhasına intikâl edince,
beşerî ve insânî sûretler ayrıntıları ile ortaya çıkar. Kalem-i 414 hakîkat-i
Muhammediyc, akl-1 kül! "Allah ilk olarak kalemi yarattı" hadîsi ile bu hale İşaret
edilmiştir.
Kalender: iki âlemden de ilgisini kesen. Dünya ve Ahiret umurunda olmayan kişi.
Kalender örfe, ananeye, âdetlere ve toplumun kurallarına karşı ilgisizdir. Hiçbir şeye
aldırmaz. Gönünüşc aldanmaz. Herşeyi hoş görür. Hatta gelenek vc göreneklere aykırı
davranmaktan zevk ahr. Zevk ve keyf ehlidir. Kalenderlerin çoğu ya hiç ibadet etmez
veya cani istediği zaman ibadet eder. Günahlardan kaçınma hususunda da böyle
davranırlar. Haram da olsa canlarının istediğini yapmaktan geri durmazlar. Serseri,
laubâli, rind ve derbeder kişilerdir. Batıkların hippilerini hatırlatırlar. Kalenderlerin
İçinde Allah yoluna kendisini vererek Dünya ile alâkasını kesenler de bulunurmuş.
Kalender: Kalcndcriyye tarikatına mcnsûb dervişlere denir. Bu tarikatın tarihde büyük
ehemmiyeti vardır. Bu tarikatın esasi Horasan'da yetişmiş Melâmiyye zümresine
mensub büyük mutasavvıflardan olan Şeyh Cemaleddtn Sâvî (6. 630-1233) tarafından
520 hazreti mevlanA

tcsbît edilmiştir. Bu tarikat Mısır, Suriye, Irak, Iran, Afganistan, Orta Asya ٧٥ Anadolu
sahalarına yayılmıştır. Bunlar yaşayış tarzları ve hayat görüşleri itibariyle biraz
Hindistan'daki Sadhu denilen dilenci fakirleri hatırlatırlar. Bıyık, sakal ve kaşlarını
tıraş ederler. Buna çihâr darb derler. Evlenmezler, Dünya mail ile ilgilenmezler.
Kalabalık zümreler halinde ellerinde kendilerine mahsûs bayraklar, defler ve
dümbelekler olduğu halde, şehirden şehire gezerler. Bu mesleğe mensûb büyük
mutasavvıflarda kalenderlik yüksek bir tasavvuf ve ahlak kuralları şeklinde
görülmüştür. Çünkü, esasi Dünya ile alakayı kesmek, maddî endişelerden uzak kalmak,
herşeyi Allah'a bırakmak ve ona teslîm olmaktır. Halbuki İşsiz, güçsüz serserilerden
oluşan ٧٥ sufilik telakkilerine tamamen yabancı olan kalender zümrelerindeki vahdet-i
vücûd görüşü ile mülevâfık olan yukardaki prensipler, her türlü ahlaksızlığı ve rezilliği
mübâh görmek neticesine varmıştır. Kalenderlerde alevllik temayülleri çok kuvvetlidir.
Bu bakımdan bu zümreyi, bâtınî 911 zümrelerinden saymak 162 eder. Bunların
aralarında abdallar, bektaşîler ve hurflfîler de vardır.
Kâlû-belâ: Cenâb-ı Hakk insanların bedenlerini yaratmadan çok evvel onların rûhlarını
yaratmış ve hepsine sormuş: "Ben sizin Rabbiniz değil miyim?" Onlar da "evet öyledir"
demişler. Boylece Allah ile kullan arasında bir sözleşme yapılmıştır. Kullar Allaha ahd
ve söz vermişlerdir. Buna bezm-i elest, bezm-i ezel (ezeldeki meclis ve ahid) denir. "Ne
zamandan beri müslümansm?" sorusunun cevâbı şudur: "Kâlû belâdan beri".
Kasvet: Kulun İşlediği amel ve ibadetleri kendi hüneri bilmesi. Kasvet, kendini tam
mânâsıyla ibadete vermiş kişiler hakkında merhametsizlik, ârifler hakkında ise
mükemmellikte karar klima anlamına gelir.
Kavis: Yay şeklindeki eğri. Ariflere göre herşey Allah'dan gelmiştir, yine herşey aslına
yani Allah'a dönecektir. Hakk'dan gelen nûr ve tecellînin maddede bitki ve hayvan
aşamalarından geçtikten sonra insan olma mertebesine gelmesine kavs-i nüzûl (İniş
kavsi) denir. 562 konusu nûrun 25112 dönmesine ve bu dönüşte izlediği yola kavs-1 urûc
(çıkış kavsi) denir. (Devir kelimesine bakiniz).
Kayyûm: Allah'ın isimlerindendir. Bizzât bâkî ve kâim olan, ebedî, ezelî.

Kereminden 0 kâdir-i kayyûm,

Eylemez hîç kimseyi mahrûm.
014214/

Kebîriyye: Şeyhü'l-kcbîr ünvânıyla tanınan Ebû Abdullâh Muhammed b. Hafif 91221

(٧.371-982)"٧٥ nisbet edilen ve Cüneydiyye'nin bir kolu olan tarikat.
Kemâl: Kusursuzluk, olgunluk, 110152111 vasıf ve sıfatlardan ve bunların meydana getirdiği
duygulardan beri olmak, kurtulmak. İlâhî kemâl, Allah'a mahsûs mutlak kemâl, insanlar
İlâhî kemâlden aldıkları pay nisbetindc kâmil sayılırlar. Bundan en çok pay alan şahsa
İnsan-ı kâmil denir. Kâmiller velîlerin en üst tabakası olup, şeriat, tarikat ve hakîkati
kendilerinde toplamışlardır.
Kemâliyye: Muhammed Kemâleddln b. Şemseddin Bekri (ö. 1199-1785) tarafından
kurulan ve Halvetiyye'den Bekriyye'nin bir kolu olan tarikat.
Kenz-İ mahfi: Gizli hazîne, ğaybdaki gizli olan ehadiyyet hüviyyeti. Bu hüviyyet en
gizli şeydir. "Ben gizli hazîne idim. Bilinmek istedim, bilineyim diye âlemi yarattım"
(Hadîs).
Kerâmet: Velîlerden sâdır olan harikulade bir halin meydana gelmesi. Eğer kendisinden
bu hal zuhur eden kimse, namazsız oruçsuz bir kişi ise, bu hale istidrâc denir.
Peygamberlerden vaktiyle zuhûr etmiş harikulade haller mu'cizedir. Kerâmet Ccnâb-1
Hakk'm velîsine bir ikrâmıdır. Kerâmet'i ikiye ayırmışlardır:
TASAVVUF terimleri

1■ Manevî ve hakîkî kerâmet: ilimde, irfanda, ahlakda, ibadette, edebde, insanlıkta

gösterilen üstün meziyetler, fazîletler. En büyük kerâmet günahkâr bir kişinin kötü
huyunu bırakıp, iyi huy edinmesidir. Doğruluk, doğru hareket kerâmetten üstündür.
2. Kevnî vc 011‫ ؟‬kerâmet; Uzun mesafeyi kısa zamanda almak, az gıdayı çoğaltmak,
su üzerinde yürümek, ateşle yanmamak vesaire gibi olan kcrâmctlcr. Sufilcr bu çeşit
kerametlere önem vermezler. Bunun Ccnâb-1 Hakk'm insani şaşırtmak İçin bir hîlesi
sayarlar. Kerâmet çocukları eğlendiren oyuncaklara benzer. Gerçek velî kerâmet
göstermekten kaçınır. Ahmed Rufâî Hazretleri gerçek velîler "Kadınlar ay başı hallerini
gizledikleri gibi kerâmeli gizlcrlci" diye buyurmuştur. Nitekim veli ilerledikçe, kemale
erdikçe, kerameti azalır demişlerdir. Kerâmet, açığa vurulmaz, anlatılmaz, görülür.
Kerâmet gösteren sahtekârdır. Velînin kerâmeti, kendisinin irâdesi dışında görülür. Bir
müminin velî olması İçin kerâmet göstermesi şart değildir. Kcrâmetin çok olması, ()
velînin çok ileri gitmiş velîlerden olduğunu göstermez.
Kerrûbî: Allah'a en yakin melekler.
Kesret ve Vahdet: Çokluk ve birlik, üstünde yaşadığımız şu Dünya'da gördüğümüz,
bütün varlıklar, yaratıklar herşey tek olan Hakk'm isim ve sıfatlarının tecellîsine
mazhar olmuşlardır. Sayılamayacak kadar çokluk halinde görülen bu kesret âlemi, gelip
geçicidir, ianîdir. Hakîki varlığı olmayan bu gölge varlıkların fânî olduklarım anlayıp
02, fânî olmayan, ezelî olan, tek ve benzeri bulunmayan Hakk'ı düşünmek, bu kesret
âleminde tek varlığı bulmak vahdeti İfâde eder. Bütün bu gördüğümüz vatlıkları yaratan
tek varhk bunların hepsinde sanatım, kudretini, yaratma gücünü sergilemektedir. Bu
çoklukta, bütün bu görünen zuhur âleminde zahir birdir. Zâhir bir, fakat onun yarattığı
mezâhir sayılamayacak kadar çoktur. Zâhir bir iken onun mezâhiri kesret alemini
meydana getirmiştir. Denizi düşünelim, onun mezâhiri yani meydana getirdiği şeyler
köpükler, dalgalar ve su kabarcıklarıdır. Bunları denizden ayrt düşünmek kesreti
meydana getirir. Bunların hepsinin hakîkati denizden ibarettir. Evrende görülen kesret
ayni bunun gibi vahdete donen bir kesrettir. Sflfîlere göre vahdetde kesret, "cemi،"
kesrette vahdetde "tefrik"dir. Kesret alemi, hakikatte vahdet aleminden başka bir şey
değildir.
Keşf: His vc akli ile İdrâki mümkün olmayan hakikatleri kalp gözü ile görmek. Perdenin
ötesindeki ğaybî hususlara ve hakîkî şeylere bunları yaşayarak ve temâşâ ederek vâkıf
olmak. Mükâşefe, beden ve his perdesinin kalkması ve rûh âleminin seyr edilmesi.
dinlemek،veya gayb âlemi'ni görmek suretiyle eldegedilir. Hayal aynası ne kadar çok sah
temiz ise, keşf de 0 kadar doğru ve güvenilir olur.
Kevn: Var olmak, bir şeyin varlığı, bütün mevcudat. "Kiin" ol emriyle var olan bütün
varlıklar.
Kevser: Yol, soy sop, ziirriyyct mânâsına gelir. Hazreti Peygamberin oğlu İbrahim
öldüğü zaman müşrikler kendisine cbtcr (suyu kesilmiş) demişler. Bunun üzerine 100.
sûre nâzil olmuştur. Bu sûrede Cenâb-ı Hakk peygamberimize "Biz sana kevser, yol ve
kesilmez ziirriyyct verdik. Sen dc Rabbine namaz kil vc deve kurban ct. Sami bıığz eden
ebterdir. Ve onun soyu kalmayacaktır" demiştir. Hadîslerde geçen kevser ise Cennette
Peygamberimize âid; kevser adil boyu, Mekke ile Yemen vc enliği Sana şehri ile Aden
arası kadar bir havz olduğu, etrafında çeşit çeşit mücevherlerden yapılmış yıldızlar
sayısınca bol kaseler bulunduğu, suyunun baldan tatil, kardan soğuk olup İçenin hiç
susamayacağı vc Hazreti Ali'nin de havztn sâkîsi olacağı bildirilmiştir. Tasavvufta
Hazreti Ali'den zuhur eden Muhammedî irfanın, aşkın ve İmanın sembolü olarak
düşünülür.
Kırklar meydanı: Bektâşî tabirlcrindendir. Hacı 90 1021 121 tekkede iki parmaklık
içindeki yere verilen addır. Sağdaki parmaklık boyunca hesapsız şamdan sıralanırdı. Bu
şamdanların arasında kirk budak adi verilen şamdan vardt.
 hazreti MEVLÂNÂ

Kırklar: Ğayb erenlerinden 40 velî. Kirk makam, Şerîat, tarikat, marifet, hakîkat dört
kaptdtr. Bu dört kapı da onlardan kirk 11126211 olur.
Kıyâmet: ölümden sonra dirilme. Dünya'da öldükten sonra geçici olarak ulvî veya süflî
bir hayat yasamak üzere dirilmek. Buna küçük kıyâmet denir. Bir de irâdî ölümden sonra
kudsi alemde kalbin ebedî olarak diri kalması tarzında yeni bir yaşama tarzına kavuşma.
"İrâde ile Öİ ki tabiatta diri kalasın". Buna orta kıyâmet diyorlar. En‘âm Sûresi'nin 122.
âyetinde buna İşaret edilmiştir, ölümden evvel ölmekle kavuşulan hayat budur. Bir de
fenâ 11112 mertebesine erdikten sonra bakâ billâh makamında hakîkî bir hayata
kavuşmak. Buna büyük kıyâmet denir. Kıyâmet Kur’ân'da birçok âyetde geçer, daha
başka adlarla da anılır. Alâmetleri de zikr edilir. Koyu bir duman her tarafı kaplayacak,
şiddetli korkunç bir ses duyulacak, yeryüzü sarsılacak. Dağlar pamuk İpliği gibi
atılacak, İsrâfîl sura üfürecek, bütün canlılar ölecek ve Kıyâmet kopacak, ikinci üfürüşte
canlılar dirilip Arasat meydanında toplanacak, âhiret âlemi başlayacak.
Kimyâ: Tasavvuf terimlerine göre mevcûd olana kanâat, olmayana, şevk ve arzuyu terk
etmek.
Kızılbaş: Şâh İsmail-İ Safeviyye tâbi olanlar. Kendilerine sadece sofu diyen bu zümreye
başlarına kırmızı bir külah giydikleri İçin bu isim verilmiştir. Bunlar 911 ve
Alevidirler. Hatta XVI. asırda içlerinde Bektaşîler ve Hurûfîler de vardı ve bizzât Şâh
İsmail de hurûfî idi. Anadolu'da da bu Şi‘î-bâtınî İnançlarını taşıyan ve Şâh İsmail'i pir
tanıyan zümrelere rastlanır.
Kurb: Bâkîük, Allah'a yakınlığın ilk rütbesi. Allah'a İtâate başlama, vakitlerini onun
ibadeti ile doldurma. Kul ile Hakk arasındaki yakınlık zaman ve mesâfe itibariyle
değildir. 0 kuluna sevgisi ile, inâyeti ile, rızası ile, lütfü ve İhsanı ile yakindir. Allah
kendisine yakın olan kulunun gören gözü, İşiten kulağı, duyan kalbi ve tutan eli olur.
Kutub-Kutb: Her devirde Dünya'nın manevî idâresine memur olan Allah erlerinin en
büyüğüne kutub veya 2012-110111 ‫ م‬derler ki, Allah'ın yeryüzünde halîfesidir. 911
inançlarına göre Hazreti Muhammed'den sonra oniki imam kutubdur. Görülüyor ki. bu
kutub İnancı, 911100٥ imam telakkisi ile karıştırılmıştır. Hazreti Mevlânâ gibi geniş
telakkiye mâlik olan büyük sufîler imam ve kutub telakkilerini hoş görmekle beraber
bunun Hazreti Ali'nin oğullarına tahsisini kabul etmezler.
Kübreviyye: Nccmcddîn-i Kübrâ (şehadeti: 618-1221) Hazretleri tarafından kurulan bir
tarikat. Bu tarikat Cüneydiyye'ye çok benzer.

Latife: Son derece ince bir mânâ ifade eden, anlaşılan amma sözle anlatılamayan işâret.
Manen duyularak öğrenilen bilgiler. Latlfe-i insaniyye, kalp ismi verilen nefsi nâtıka.
Aslında insan lâtife, rûhun nefse yakın bir mertebeye inmesidir. Bu mertebedeki ruh, bir
yönden nefse benzer. Buna sadr (göğüs) da denir. Diğer yönden ruha benzer, buna da fuâd
(gönül) denir. Latlfe-i Rabbâniyye: Maddi anlamdaki kalple ilgisi bulunmayan rûhânî
bir cevher, insani insan yapan şey, insanin mahiyeti, üfürülen rûh. Âlem emirde yani
zamanla, madde ile ölçülü olmayan âlemde bulunan beş latlfenin insanda birer sûreti,
benzeri vardır.
Letâif-İ Hamse: Beş latife, insan rûhunun alt! 1211051 vardır. Bunlardan biri halk
âlemine, beşi emir âlemine âittir. Emir âlemine âid olan latlfelere 1 ‫ ا م‬21 ‫ أ‬hamse (beş
latife) denir. Bunlar Sira ile kalb, rûh, sır, hafi ve ahfâdır. Halk âlemine âid olan latlfeye
nefs-i nâtıka denir. Emr âlemine âid latifeler, halk alemine âid olan latlfelerden daha
şerefli ve daha latiftir. Diğer beş latlfede kalbden başlayarak ahfâya doğru gidildikçe
şeref ve letâfeti artar. Bu latifeler İç içe sayihr. Tasfiye İşlemi de kalbde başlar ve
yukanki sıraya göre yapıhr.
TASAVVUF TERİMLERİ

Levh: Belli bir müddetle sınırlanmış alin yazısı ve takdir. Kitâb-1 mübîıı ve ncfs-i
külliyye. Dört çeşit levh vardır.
1. Akl-ı evvel levhi: Takdîr levhidir.
2. Levh-İ mahfûz: Birinci levhde küllî olan hususların ayrıntılı hale getirildiği ve
sebeblerine bağlandığı küllî nefs-i nâtıka levhi, buna kader levhi de denir.
3. Dünya semâsı levhi veya semâvî cüz'î nefs levhi: Bu âlemde olan herşey şeklî,
tarzî ve miktârî ile bu levha nakş edilir. Birinci levh âlemin rûhu, İkincisi kalbi,
üçüncüsü hayali yerindedir.
4. Levh-İ heyûlâ: Şehâdet âleminde sûretleri kabul eden levh.
Levh-İ mahfûz: Şaklanmış, korunmuş levha. Cenâb-ı Hakk'm takdîr ettiği, hcrşeyin
yazılı bulunduğu, nasıl olduğu bizce bilinmeyen ve her türlü tesirden korunmuş levha.
Kur'an-1 Kerim'de bu hususta şöyle buyuruluyor: "Dünya'da olacak herşey. Dünya yara-
tilmadan once ezelde Levh-İ mahfuzda yazılmıştır, takdîr edilmiştir. Bunu size bildiri-
yoruz ki, hayatta kaçırdığınız fırsatlar İçin üzülmeyesiniz ve kavuştuğunuz kazanç-
1 ardan, Allah'ın gönderdiği nimetlerden mağrûr olmayasınız". (Hadîd s firesi, ayet 29).
Ledün: Gayb âlemi, İlâhî 5111211 öğreten ilim. AHah'1 bilme ve tanıma ilmi. Allah'tan
٧ 25112512 gelen bilgi. Kchf Suresi'nin 65. ayetinde bu ilme temas edilir. Peygamberlerin
büyüklerinden sayılan Hazreti Mûsâ, Hızır (a.s)'ın bildiğini bilemedi. Sahîh-İ 190/204/1 0
rivâyet edildiğine göre Hızır Hazreti Mûsâya "Ya Mûsâ demiş, ben Allah'ın ilminden
bana öğretilen bir ilim üzereyim ki. sen onu bilemezsin. Sen de Allah'ın ilminden sana
öğretilen bir ilim üzeresin ki, ben onu bilmem". Boylece ledün ilmi umûma âid değil.
011151052, belirli kişilere, Allah'ın pek ilerde olan hâs kullarına mahsûstur. Buna hakîkat
ilmi, bâtın ilmi de denmiştir. Ledün ilmi uğraşmakla, çalışmakla elde edilemez. Ancak
Allah tarafından bir mevhîbe veya bağış, bir manevî armağan olarak kutsal kuvvetin
bazı has kullara tecellîsidir. Eserden müessire, vicdandan vücûda doğru giden bir ilim
değil, müessirden esere, vücûddan vicdâna gelen bir ilimdir. Bu ilim doğrudan doğruya
bir keşiftir. Bunun !edünnî tabîri, bunun bilhâssa Hakk'm sırlarına âid olanında
kullanılır. Hızır (2.5) Hazreti Mûsâ'nın bilemediğini bildi diye yanlış bir fikre
kapılmamalı. Peygamberlerin ilmi, ledün ilminden üstündür. Çünkü peygamberlerin
ilmi umûma şâmildir. Belirli kişilere mahsûs değildir. Vahy edilen şeyler umûma âiddir.

Muhabbet: Sevgi, Allah'ın kulunu, kulun da AHah'ı sevmesi. Allah'ın kulunu, kulun da
AHah'ı velî ve dost edinmesi. Allah'ın kulunu sevmesi, kulunun AHah'1 sevmesinden
öncedir. Eğer Allah kulunu sevmeseydi, kulun AHah'ı sevmesi mümkün olmazdı.
Âlemin yaratılış sebebi sevgidir. Allah herşeyi sever, herşey de onu sever, insan
Allah'ın nimetlerine, lütuflanna. ezelde kendisini sevmiş ve hidâyet 11251 etmiş
olmasına bakarak onu sever. Muhabbet ehli (muhib) üç kısımdır.
1. Halk, lütf ve 1 052112 bakarak AHah'ı sever.
2. Sidk ve tahkîk ehli, 0 yüce sıfatlarına, büyüklüğüne ve yaratma gücüne bakıp
Hakk'ı sever.
3. Sıddîk ve ârifler, Hakk'm ezelde ortada hiçbir sebeb yokken kendilerini sevmiş
olmasına bakıp onlar da onu zâtı İçin severler. Sırrı 521211 Hazretleri buyurmuşlardır ki:
"Biribirini seven iki kişiden herbiri öbürüne Ey ben! ey sen ki bensin demedikçe
aralarındaki muhabbet sağlıklı olamaz". Muhabbet sevenle sevgilisi arasındaki
uyumdur. Seven sevgilisine dâimâ uyar.
Mahbûb: Muhabbet edilen, sevilen, sevgili, cânân. Hazreti Muhammed mahbûb-1
Hudâdır. Allah'ın sevgilisidir.
 HAZRETİ MEVLÂNA

Mahv: Kulun varlığının Ccnâb-1 Hakk'm varlığında yok olması. Üstün derecedeki hâs
kullarım Cenâb-1 Hakk kendine çeker. Onlann nefislerini mahv eder. Onlan kendi
varlığında var kılar. Kulun fiilleri Hakk'm fiillerinde fânî olur. Mahv iki kısımdır:
1. Mahvu'l-cem ve mahv-1 hakîkî: Kesretin vahdette fenâ bulması.
2. Mahvu'l-ubûdiyye ve mahvu'l-abd: Kulun ve kulluğun mahv olması. Varlıklara
vücûd izafesinin ortadan kaldırılması. Varlığın Îmân-I sâbiteye izâfesinin kaldırılması.
Makam: Menzil, merhale, konak. Hakk âşığının ibadetle gösterdiği faâliyetle ulaştığı,
sıkıntılara katlanarak azimli bir şekilde gerçekleştirdiği merhale, ulaştığı yer. Haller
Allah'ın Hakk âşıkına bağışı, hibesidir. Makam ise İrâde gücü ile çalışmakla kazanılır.
Haller gelip geçici, makamlar ise kalıcı vc daimîdir. Başlıca haller murakabe, Hakk’a
yakınlık, muhabbet, korku, ümid (recâ), şevk, üns, İtmi'nân, müşâhede yaklndir.
Başlıca makamlar tevbe, vera, zühd, fakr, sabr, nza, tevekkül. Bir makamr tam olarak
uygulamadan, hakkini vermeden ve halletmeden onu takib eden makama geçmek
İmkânsızdır. Hal ve makam tefriki kesin değildir. 221 sûfîlerin hal saydıkları makamı,
diğer sut makam sayar. Rızada olduğu gibi; nza, IraklIlara göre hal, Horasanlılara göre
makamdır. Velî gibi peygamberlerin de makamları vardır. Hazreti İbrahim'in makamı
dostluk, Hazreti Mûsâ'nın makamı İlâhî hitâbı işitmesi, Hazreti Muhammed'in makamı
Mahabbet'dir.
Makâm-1 Mahmûd: Mahşer gününde Hazreti Muhammed'in diğer 101 ve velîlere
sığınak olan şefâat-i kübrâ makamı. ٨212 ve eşsiz Peygamber Efendimizin, mahşer
gününde günahı olan müminleri Cehennemden kurtarma makamı.
Mâl: Tasavvufta mal olunca başkasına vermek, olmayınca onu aramamaktır. Tasavvuf
elde olmayan şeyin gönülde de bulunmamasıdır. Mala kul, paraya köle olan
(Abdu'1-ma!). Bunlar Allah'a kul olamazlar.

Mal sahibi mülk sahibi

Hani bunun ilk sahibi
Mal da yalan, mülk de yalan
Sen de burada oyalan.

Mânâ: Hakikat, sır, marifet. Bir şeyin hakikatine ve rûhuna mânâ denir. îlm-i mânâ: Rüyâ
âlimi, bazen ğayb ve misâl âlemi.
Marifet: Bilgi, tccriibî bilgi, tanınmak, 2910011. sûfîlerin rûhânî halleri yaşayarak,
manevi ve İlâhî hakikatleri tadarak, İç tecrübe ile ve ٧ 2912512 olarak elde ettikleri
bilgiye marifetu'llâh denir (AHah'ı bilme bilgisi). Buna sahib olan kişiye de ârif, ârif
billâh derler. Kuşeyrl Hazretlerine göre "Hakk yolunun yolcusu, önce Allah’], onun
sıfat, isim ve fiillerini tanır, sonra ibadet ederek, çile çekerek nefsini arındırır. Ona
yaklaşır. 0 zaman Hakk kendini ona tarif eder. İşte marifet budur. Hakk'm kendi
hakkında salike verdiği bilgidir. Sâlik kendine vc çevresine yabancılaştığı ölçüde Hakk
ile tanışır, sofilere gore Allah hakkında tam anlamı ile marifet sahibi olmak
İmkânsızdır. Bir insan AHah'ı tanımak İçin olanca gücünü harcadıktan sonra onu
tanımasının imkansız olduğunu anladığı anda tam marifete ermiş olur. Marifetin sonu,
hayret ve dehşettir (Şeriat maddesine bakiniz).
Marifetullâh: Allah'ın varlık ve vahdaniyetinin bilinmesidir. Marifetullâh bilgisi
kcşfle. İlhâm ile hâsıl olur. Hocadan öğrenilmez. Kalbinde hardal tanesi kadar Dünya
muhabbeti bulunan kimse, marifetullâha kavuşamaz.
Mâsivâ: Allah'dan başka herşey, varlıklar, mahlûklar. Dervişlik yalnız bir yere çekilip
oturmak, gokde uçmak, dağda vc mağarada bulunmak değildir. Dervişlik gönlü
mâsivâdan çevirmektir. Kalb bir ayna gibidir, karşısına gelen herşeyi gösterir. Kalpden
mâsivâ silinip atıldığı zaman, kalbinde Allah sevgisinden başka birşey kalmaz.
TASAVVUF TERİMLERİ

Meâd: Ahiret alemi yerine kullanılır. Bunun zıddı Dünya'nın kurulusu yerine kullanılan
Mcbdedir. Mebde ve meâd Diinya vc Ahiret demek olur. Meada dönüş yeri dc denir.
Çünkü rûhlar geldikleri yere dönmektedirler.
eczûb: Cezbeli, cezbeye tutulan. Allah tarafından kendisine çekilmiş, yüksek
mertebeye erişmiş, Hakk'm 11229111 kazanmış kişi. Gerçekten de meczub Hakkin
rızâsını kazanmış, Hakk'm yakîni olmuş, her türlü nefsani arzulardan arınmış ve bu
sayede sülük makam vc mertebelerine çalışmadan ve yorulmadan erişmiş olgun kişidir.
Erişmiş Hakk âşıkları İçin Hakkin sırlarını açığa vurmak men edilmiştir. Fakat bazı
ermişler cezbe ve vecdin tesiri ile bazı sırlan açığa vurmuşlardır. Hallâc-1 Mansur'un,
"Ben Hakkim."ve Bâyezid hazretlerinin, "Cübbem altında Allah'tan başka kimse
yokdur." demeleri bazı velîlerce hoş görülmemiştir. Bu sözlere şathtyyat demişlerdir.
Bazı meczublarda bu hal çok görülür. Söyledikleri sözler abuk sabuk, deli saçması
gibidir. Fakat bazı hakîkatlann sırlarını verirler. Sözleri ölmüş kalpleri diriltmek İçin
bir devadrr, baktşlan şifâdır.
Mekân: Sufîlerce mutlak varlığın zuhûru olan "kevn" yani var olan şey mekânı meydana
getirmiştir. Var olan bir şey bulunmaz, yani varlıktan zuhûr etmezse onun mekânı da
yoktur. Şu halde mekan "kcvn"c tâbi müccrred vc zihnî bir mefhumdur. Bu bakımdan da
hakiki değildir. "Rabblnin yanında ne sabah vardır nc akşam." diye bir hadîs rivayet
edilmiştir ki bu da mekânın hakiki olmadığını bildirir. Sûfflerce bu anlayışın sonucu
olarak mekân âlemi, mekânsızhk âleminin zuhûrudur ve hakiki âlem "la-mekân âlemi"
mekânsızhk âlemidir.
Melamiyye: Nişabur'da Hamdûnü'1-kassâr (ö. 271) tarafından kurulan bir tarîkat. Ihlâs,
Sidk, sohbet esasına büyük ehemmiyet vermek, riyâdan şiddetle kaçınmak, iyi İşleri
halktan gizlemek, kötülükleri açığa vurmak, hayn gizlemek, şerri açığa vurmak,
günâhkâr bir kişinin günâhının ortaya çıkmasından korktuğu kadar sevablann da ortaya
çıkmasından ve duyulmasından korkmak. Bütün bunları ihlas İçin yapmak, iyiliğin
sadece Allah tarafından bilinmesi ile iktifa etmek. Hakkin makbûlu olmak İçin halkın
merdûdu olmaktan çekinmemek, Hakkin nezdinde "sıddîk" olduktan sonra halkın
nezdinde "zındık" olmaya aldırış etmemek, halkın levmine, çekiştirmesine,
kınamasına ve kötülemesine değer vermemek, örf ve âdete önem vermemek.

Terkedip nâm u nişanı giy melâmet hırkasın

Bu melâmet hırkasında nice sultân gizlidir.
/5771411 12926

Melekfit: Gayb âlemi, gözle görülmeyen âlem, rûh ve ma'nâ alemi. Bir hadîsde "Eğer
şeytanlar insanların kalplerinde dolaşmasalardı, onlar melekflt âlemine bakarlardı."
diye buyurulmuştur. Bir başka hadîsde dc "Midesini dolduran kimse melekflt âlemine
yflkselemez." Kadir gecesi, melekflt âleminin esrarından bazı Sirlann kcşfoldugu
gecedir.
Mest: Sarhoş, aşkın, âşıkın bütün varlığına hakim olması, iliklerine işlemesi. 3 01111111
mestliği, üzüm suyunun verdiği mestlik değildir.

Sanman bizi kim şîre-i engür ile mestiz

Biz ehl-i harâbâtdamz mest-i elestiz.
4804011 /122/1

(Bizi üzüm suyu ile yani şarapla sarhoş olmuş sanmayınız, biz Hakk âşıklarındanız. Biz
ezelde mestolmuş kişilerdeniz.)
 HAZRETÎ mevlanA

Mevt: Hayatin zıddıdır. Tasavvuf terimlerine göre nefsanî hazlan terketmcktir ki bu da iki
kısımdır. Biri tabiî ölüm,0110111 bedenden ayrılması; İkincisi irâdî ölüm, ölmeden evvel
ölmek Bu da, "ölmeden evvel ölünüz." hadîsinin Sirnna ermektir. Nefsi ve nefsânî
arzulan öldürmek. Ruhu, kalbi, akil diriltmek İçin nef'sânî arzulan öldürmek. Nefs süflî
aleme yönelince kalb ölür, ulvî aleme yükselince ruh hayat bulur, ölümün çeşitleri

1-Beyaz ölüm: Nefsi aç ve susuz bırakmak, açlık

2- Kara ölüm: Halkın eza ve cefasına katlanmak
3- Kızıl 61/71٠ Nefse muhalefet etmek, mücadele
4- Yeşil Ölüm: Elbiseye önem vermemek, yama üstüne yama dikmek.
Mey, Meyhane, Meygede: Bade, şarap, tasavvufda aşkın galebe çalması, heyecan vc
coşkusu. Bu halde de kemal ehli dîni vazifelerini aksatmaz. Meyhane şarap İçilen yer
değildir; tasavvufda meyhane, kulun aşk ve şevkle Rabb'ine yalvardığı yerdir.
Meygedeye gelince; harabat, Hak âşıklarının sohbet meclisi, tekke, kâmil mürşidin
kalbi. Meyhane, Hak aşığının İlâhî aşk, şevk ve marifetle dolu gönlü, lâhûtî 2111.

Mesciddc riyâ-pîşeler etsin ko riyâyı

Meyhâneye gel kim ne riya var, ne mürâyî.
Şeyhülislam Yahya Efendi

Mi،râc: Peygamber Efendimizin Cenâb-ı Hak'la görüşmesi olayı. îbn-i Arabî de Fütûhât-1
Mekkiyyesi'nde (c. II, s. 356) mi‘râc yaptığından bahseder. Mi‘râc genellikle, 1101
yükselişi ve ma'nevî yolculuk şeklinde tasvir edilir. Buna uruc, hubub, 5 08 denir.
Bütün müminler namaz kılarlarken bu rûhânî ve ma'nevî mi‘râcdan nasib alırlar. Zira,
kulun Allah'la en yakın olduğu an, secdede bulunduğu andır. "Namaz, müminin

Sen ki mi،râc eyleyüp etdin niyâz

Ummetin mirâcını kıldın namâz
Süleyman Çelebi

Mir،ât: Ayna, yokluk. Zira, Allah'ın varlığı yokluk aynasında yansıyarak çokluk
meydana gelir (mir‘ât-1 kevn: oluş aynası). Tek olan mutlak varhk. Çünki kevnler
(oluşumlar) ve bunların vasıflan ve hükümleri ancak mutlak varlıktan tecellî eder. Ayna
önde görünen şekiller, sûretler sebebi ile nasıl kendisi görünmezse mutlak varhk da
önde zuhûr eden sûretler, şekiller sebebi ile görünmez (mir‘ât-1 vücûd: varhk aynası).
Sûretlcrin oluşumları (ekvân) olan bâtını (şe'nlere: şu'ûn) nisbet edilen taayyünât. Şu‘ûn
(ma'nevî olaylar) bâtındır. Bunun belirtileri ile belirlenen varhk ise zâhirdir. Bu yüzden
şu'ûn onun sûretleri ile taayyün eden bir varlığın aynaları olmuştur. Buna mir‘ât-1 hazret
de denir. Mutasavvıflara göre etrafımızda gördüğümüz şeyler, cansız sandığımız
varlıklar, bitkiler, hayvanlar, insanlar Cenâb-ı Hakk'm isim ve sıfatlarım aksettiren
aynalardır. Hak en mükemmel şekilde zati, sıfatlan, fiilleri ve isimleri ile "insân-1
12116"‫ ا‬ve Hazret-i Peygamberde tecellî etmiştir. Hak 1418 sevgili Peygamberimize

Zâtıma mir'ât edindim zâtını

Bile yazdım adim ile adını.
Süleyman Çelebi
TASAVVUF TERİMLERİ
‫ك‬22
Ayinedir bu âlem her şey Hak ile kâ'im
Mir'ât-ı Muhammed'den Allah görünür dâ'im

Seni Hakk âyîne-i zât etdi

22-1 yektâsma mir'ât etdi.
/6/6/1
Bütün eşya, bütün varlıklar kabiliyet, İmkân ve mükemmeliyetleri ölçüsünde
Hakkin varlığını, kemâlini, celâlini, cemâlini aksettirir, yansıtır.
Misal Âlemi: Eşyanın suretlerinin ve örneklerinin (modellerinin) bulunduğu alem misâl
âlemidir. Bu sûretlere "suver-i misâliye" denir. Hissi ve maddi sûretler, bu sûretlerin
gölgeleridir. Hâlis rfihlar âlemi ile madde âlemi arasındaki ara âlemdir. Misal
âlemindeki sûretler kesif vc latif olmalarına göre farklılıklar gösterir. Sırf rûhânî vc
latîf olan âleme "mutlak misal" vc sırf maddî vc kesîf bulunan âleme "mufassal misal
alemi" denir. İnsanî hayâl âlemine (beşerî muhayyileye) ise "mukayyed vc muttasıl

Miskin: Halk arasında zavallı, bîçâre, hor ve hakîr görülen kimse. Tasavvull yönden
miskîn varlıktan sıyrılan, bütün anlamı ile yok olan, kendisinde hiç bir varlık
tanımayan, mahviyet sahibi derviş. Bir hadîs-i şerîfde, "Allahım, beni miskîn olarak
yaşat, miskîn olarak öldür ve miskinler zümresiyle haşrel!" diye buyurulmuştur.
Muhabbet: Cüneyd-İ Bağdadiye göre muhabbet, muhibbin sıfatının mahvolup
mukabilinde mahbûbun sıfatının gelmesidir. Muhabbetin iki rüknü vardır: 1. 2 20111
rükün: Mahbûbun rızâsına tâbi olmaktır. 2. Bâtınî rükün: MahbObdan başkasından 12111
olmaktır.
Muhib: Seven ma'nâsına gelir. Mevlevîlerde tarlkatc yeni giren kişiye derler. Tarikat ٧‫ن‬
tarikat ehlini seven kişiye de muhib derler.
Murâd: Maksat, dilek, sevgili. Tasavvufda murâd ârif. vâsıl, gâyenin sonuna ulaşmış,
seyr ü sülûkunu İkmâl etmiş, mürşid, rehber, delil, bütün makâmlan aşarak Hakk'a eren
kişi. (Her mürîd ayni zamânda murâddır.) demişlerdir. Çünki; Allah 0 kişinin mürîd
olmasını İrâde etmeseydi, 0 mürîd olamazdı. (Hakkin murâdı mürîd, ınürîdin murâdı da
Hakk'tir.) Sûfîlere göre mürîd; Hak yoluna daha yeni düşmüştür, murâd ٤٩٧٥٧٥, sona
ulaşmıştır. Mürîd çile çekmekte, istirablar İçinde kıvranmaktadır, murâd nispeten rahata
kavuşmuştur. Cüncyd hazretlerine göre mürîd. şeriat emirlerine göre hareket eder: murâd
ise Hakk'm emrindedir. Mürîd Hak yoluna yeni düşmüş, o yolda yürümektedir; murâd ise
çilesini tamamlamış, huzura ermiştir.
Murakabe: Denetleme, gözetleme, dikkati belli bir noktaya toplama, kulun "Hak bütün
hal ve hareketlerime vâkıftır." şeklinde bir şuûr ve İdrâk İçinde olması, kalbi, kalbe
zarar verecek şeylerden koruması, "Allah her an beni görüyor, gönlümden geçen şeyleri
biliyor." anlayışı İçinde olmak, feyz beklemek. Cüncyd; "Salik İçinde iare bulunan
deliği bekleyen kedinin dikkati ile feyz beklemelidir." diye buyurmuştur. Murakabede
kul kendine ait bir şeyi, bir kuvveti, bir kudreti olmadığı inancındadır. (Lâ-hav!c vcla-
kuvvete 1113 billâh: Allah'tan başka hiç bir şeyde ve hiç bir kimsede kuvvet ve kudret
yoktur.) demesi, tohum eken çiftçinin rahmet beklemesi gibi Allah'ın feyzini ve
rahmetini beklemek İçin bütün dikkatini kendi gönlüne toplayarak Hakk'a yönelmesi.
Bu makâmda olan salik itaat ve amel-i saliha ile O'nun lutfunu ister, İlâhî armağanlarım
bekler. 0'ndan başka bütün varlıklardan yüz çevirerek O'nun aşkının deryasına dalar,
0118 kavuşmanın iştiyâkını duyar. Nihayet O'nun huzurunda şevka gelip ağlar. Sadece
O'na güvenir, 0 1021 yardim ister.
Mutezile: Hicrî ikinci yüzyılda Vâsıl bin Atâ tarafından kurulan vc akil yani düşünceyi
nakilden yani dînî delillerden önde tutan vc bazı hususlarda ehl-i sünnet görüşlerine
aykırı düşen bir fırkaya verilen ad. Arapça "ayrıldı" anlamına gelen "Ltczelc" kökünden
türemiş bir deyimdir. Çünki Vâsıl bin Atâ Hasan-I Basri hazretlerinin talebesi idi.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Aklina, şahsî düşüncelerine kapılarak hocasının ders halkasından ayrıldı. İslâm'a aykırı
bazı görüşleri benimsedi. Bu sebeble buna uyanlara, onun fikirlerini kabul edenlere
"mu'tezile" denildi. Daha sonra çok genişleyen ve felsefi görüşleri ihtiva eden bu
mezhep şu hususlarda sünnet ehlinden ayrılır:
1. Bunlar İlâhî takdîre inanmazlar da insanin kaderini kendisinin hazrrladığrnr ileri
sürerler. Bu sebeple kaderiyeci de derler.
2. Mulezileye göre büyük günâh işleyen kimse ne kafir olur ne de mümin, iki
menzil arasında bir yerdedir. Belki de münâfıkdır.
3. Cenâb-ı Hakk'm sıfatlarım, yaratma gücünü tanımazlar.
4. MDrâca inanmazlar, "Bu bir rüyadır." derler.
5. Cin ve şeytana da inanmazlar, "Cinler, zeki ve akıllı insanlardır. Şeytanlar da
insanlar arasında gördüğümüz kötü kişilerdir." derler.
6. Mu'tezileye göre, kötülerin cezalandırılması ve iyi kişilerin mükâfâtlandırıl-
masında Cenâb-ı Hak 1292 mecburdur.
7. Cenâb-ı Hakk'm öteki dünyada yani Âhirefte gözle görülmeyeceği
inancındadırlar. Halbuki sunnîler Cenâb-ı Hakkin Ahiret'tc müminlere görüneceği
202 201101 beslerler, bunu en büyük lutuf ve ihsan sayarlar.
8. Kur’ân'ın yani Allah kelâmının mahlûk, yani yaratılmış olduğuna inanırlar. Bu
aykırı İnançları yüzünden Mu'tezilenin, peygamberimizin bir hadîslerinde haber
verdiği gibi müslümanlann yetmiş iki sapık mezheplerinden biri olduğunda şüphe
yoktur. Bugün de müslümanlar arasında bu sapık inançda olanlara rastlanmaktadir.
Mücâhede: Cihad, nefs ile savaşmak, nefsi yenmek, ezmek, direnişini kırmak, hükmü
altına almak, nefsin istediğini değil istediğinin zıddını yapmak, perhiz ve riyazat,
"Nefsin istediği Hakkin istemediği, Hakkin istediği nefsin istemediğidir." diye
inanmak ve ona göre hareket etmek, yemede, İçmede, uyumada, konuşmada azlık
esasına uymak, çok İbâdet ve tâ'âtta, çok iyilik ve yardımda bulunmak.
Mükâşefe: Kalbin Hakkin huzurunda oluşu, açık şekilde İlâhî tecellîleri temâşâ, keşfin
açılması "ayne'1-yakîn" mertebesi, muhâzara (kalb huzûru) derecesinden sonra gelen
mertebe.
Mürîd: Tarîkatc giren ve şeyhe bağlanan derviş, efendisi olan şeyhin kulu. Cenaze, onu
yıkayan kişinin önünde nasıl 1206512 ise mürîd de şeyhinin önünde 0 şekilde
iradesizdir. Mürîd kendi irâdesini şeyhinin irâdesi önünde yok etmiştir, şeyhte yok
olmuştur (6014 fi'ş-şeyh).
Mürşîd: Rehber, delîl, kılavuz, yol gösteren, şeyh, velî, eren, pîr. Mürşîd merdiven
gibidir, başkaları ona basa basa yükselir; mum gibidir, kendisi yanar ama
çevresindekileri aydınlatır.
Müşâhede: Hakkin kalpte hazır oluşu, sâlikin kendini kaybederek Hakk'ı seyr ‫ نا‬temâşâ
etmesi, "hakka'l-yakîn" hali.
Müşebbîh: Müşebbiheler, Cenâb-ı Hakk'ı bir şeye benzeten sapık inanışlı kişilerdir.
Bunlar iki türlüdür: Bir kısmı âyet ve hadîslerde Hakkin İdrâki İçin yapılan bazı
benzetmeleri yanlış anlayarak hâşâ Allah'ın eli, ayağı ٧٥ sair uzuvları varmış gibi
düşünürler. Boylece şirke düşerler. Hakk'ı mekân ile kayıtlı sanıp arşın üstüne
oturturlar. Bunlar kendilerini bilgin sanan "mucessime" denilen, hâşâ AHah'ı cisimle
düşünen sapıklardır. Diğer bir kısım "mu cbbihe"ler ise bilgisiz halktan ibarettir ki
onlar AHah'ı zamân ve mekândan ve herşeyden tenzîh etmekle beraber yine zihinlerinde
bir şeye benzetmekten kurtulamazlar da hiç olmazsa, "Hiç bir şeye benzemez." kaydı
altma almak isterler. Halbuki Cenâb-ı Hak, şu mevhum varhk âleminde hadd ü hesaba
gelmez renk ve surette tecellî etmiştir. Yaratma gücü, san'aü, akil almaz kudreti ile
herşeyde başka türlü bir nakış göstermiştir. Fakat bu kadar ÇCŞİHİ nakışlara karşı zât-1
ehadiyyeti tek olan varlığı eşsizdir, hiç bir şeye benzetilemez. Renksizdir, nakışsızdır.
Bu sebepledir ki Allah'ın zâtı hakkında bütün eşyayı Hakkin mazhan bilen ve "cemal-‫؛‬
TASAVVUF terimleri

tnutlak"i mir'ât-1 mukayyedde seyreden muvahhidler de müşebbihler gibi şaşırıp

kalmışlardır.
Akil biliyor ki var, bir Allah
Mahiyeti anlaşılmıyor, âh.

Nâsût: insanin maddî, beşerî yönü, "lâhût"un zıddı.

Nâz u niyâz: safîlere göre nâz, Allah'ın sevgilisi olanların vâsfıdır. Niyâz ise, Hak
âşıklarına ait bir vâsıftır. Velîlerden nâz ehli olanlar Cenâb-ı Hakk'a karşı olmayacak
hareketlerde bulunurlar, söylenemeyecek sözler söylerler. Cüneyd-İ Bağdâdî
hazretlerinin buyurduğu gibi; "Nâz sahipleri, Cenâb-ı Hakk'a çok yakın olan
dostlarıdır, münâcât esnâsmda öyle sözler söylerler ki halk bu sözleri küfr sayar."
Niyâz ehli hcrşeyinden vaz geçer, bilgisini bırakır. Nâz ehli ise Cenâb-ı Hakk'a öyle
yakindir ki onun nâz u 151181251 niyâz ehlinin ibâdeti gibidir. Kısacası; nâz Allah'ın
sevgililerinin, niyâz da Allah âşıklarının sıfatıdır.
Nazar: Şeyhlerin ve ermişlerin müridlerine ve sülük ehline bakışıdır. Bu bakış, ruhlarına
tesir ederek onlan uyandırır, gönüllerini feyzle doldurur, rühlarını olgunlaştırır.
Nazar Berkadem: Nakş-i Bendî tarikatinde sâlikin kalbinin huzuru ve içindeki sükün
hali bozulmasın diye lüzumsuz bakışlardan sakınarak önüne bakması tavsiye edilir.
Nazar-I Hakkânîı Mürşidin nazari ile sâlikin aşk ve cezbeye uğraması ve cezbe ile
fenâya ermesi.
Nefha: üfleme, Allah'ın Hz. Âdem'e kendi rühundan üflemesi, rahmanî nefes. Dön çeşit
üfleme var: Birinci üflemede beden hayat bulur. İkincisinde kötü huylar ölür,
üçüncüsündc iyi huylar dirilir. Dördüncüsünde rüh bedenden aynhr, kutsal aleme kanat
açar. Cenab-I Hak Kur’ân-1 Kerim'de: "Ncfahtü min rühî." (ROhumdan Hz. Adem'e
üfledim, yani rühumdan Adem'e verdim) diye buyurmuştur, sarilere göre bundan maksat
insanin bir takım İlâhî tecellîlere mazhar olduğu, daha doğrusu insanin ruhunun İlâhî bir
kaynaktan geldiğini anlatmak içindir, insanlarda rühun İlâhî bir kaynaktan geldiğini
anlatmak İçin bazı mutasavvıf şairler güzel bir ifade bulmuşlardır. Bedeni, yani insanin
maddî varlığını kafese, rühunu yani ma'nevî varlığını da kafes içindeki kuşa
benzetmişlerdir.
Nefs, Nefis: Kulun kötü ve günâh olan hal ve huylan, bchîmî ve süflî arzular, cnâniyet,
rüh, can, insânî rüh, nefsin ve rühun yedi tavn, yedi şekli ve hali vardır: 1. Nefs-İ
emmâre: Kötü ve günâh olan işlerin yapılmasını emreden nefs, hayvani nefs (Yûnus
Sûresi: 12/52). 2. Nefs-İ levvâme: Bizi ayıplayan, levmeden, kötülüklerimizi kınayan,
yeren, kötüleyen nefs; yapılan kötü İş, günâh sebebi ile fâ'iüni suçlayan nefs; vicdân
azabı, işlenen kötülük sebebi ile pişmanlık duyan, tevbe eden, özür dileyen nefs
(Kıyamet Sûresi: 75/2). 3. Ncfs-İ mtilhime: ilham ve keşfe mazhar olan nefs; neyin iyi
ve sevâb, neyin kötü ve günâh olduğunu ilhamla bilen ve ona göre hareket eden,
vicdâmn sesini duyan ve dinleyen nefs (Ve'ş-şems Sûresi: 91/7). 4. Nefs-İ mutme’inne:
Tatmîn olunmuş, kötü sıfatlardan kurtulmuş, iyiden iyiye İnanmış, şüphesi kalmamış,
huzura ve sükûna kavuşmuş, fazîletlerle donanmış, İlâhî fiillerin tecellîsine mazhar
olmuş nefs (Nahl Sûresi: 106, Fecr Sûresi: 27). 5. Nefs-İ râzıyye: Kendi ferdî
irâdesinden vc isteğinden vaz geçen, celâlî ve ccmâlî tecellîleri gönül hoşluğu ile
karşılayan, kazâ ve kaderin her nevi tecellîsi karşısında mutlak olarak rızâ durumunu
muhâfaza eden, sızlanmayan, şikâyetçi olmayan, "Lutfun da hoş, kahnn da hoş."
diyebilen ve boylece rızâ makamına eren nefs, kazâ ve kadere teslîm olmuş nels (Maidc
Sûresi: 197, Fecr Sûresi: 28). 6. Nefs-İ marzıyye: Allah'ın kendisinden 221 olduğu nefs;
Allah'ın rızâsını kazanmış, rızâ makamına ermiş nefs. Bu makâmda Allah râzî. kul
 hazreti MEVLANA

merzâdır (٥٥٣ Sûresi: 28, Beyyine Sûresi: 7. Nefs-İ kâmile veya nefs-i zekiyye veya
nefs-i safiye: Bütün kemâl sıfatlarım kazanarak 11920 mevki‘ine yükselen, temiz ve sâf
nefs (Ve'şems: 9). Yukarıda geçen nefsin yedi makâmı, şekli ve hali bir gelişme ve bir
kemâle doğru gidişi anlatmaktadır. Birinci nefsden yedinci nefse doğru gelindikçe
cismiyyet, zulmâniyyet, kesâfct azalırken derece derece rûhâniyyet, nûrâniyyet ve
letâfet artar. Her nefsin bir âlemi, bir seyri, bir hâli, bir makâmı, bir mahalli, bir
müşahedesi, bir nûru, rengi vardır. Bundan başka, ârifler nefsin yani rûhun, canin yedi
çeşidi, türü olduğundan da bahsederler ki onlar da şunlardır:
1. Nefs-İ ٥ 077120: Buna nefs-i tabî‘î, rûh-1 cemâdî de derler. Cansız maddeleri bir
arada tutan, onların dağılmasına mâni‘ olan nefs yani rûh. Dikkat edilirse bu görüş yani
cansız sandığımız bütün varlıkların da nefsi, cani, rûhu olduğunu haber veriyor. Bugün
ilim ve fende cansız sandığımız her maddenin, kayaların, dağların, toprakların
atomlarının bir merkez etrafında hızla döndüğü süper mikroskop altmda görülmektedir.
Bir şeyin hareket etmesi İçin canh olması gerekir. Azîz peygamberimiz de, eşyanın
bile AHah'ı zikrettiğini haber vermektedir. Muhiddîn Arabi hazretleri Fütûhâtı'nda
cansız sandığımız "Varlıkların tesbîhlerini duyuyorum." dediği gibi Kur’ân-1 Kerîm'de
de; "Göklerde ve yerlerde ne varsa hepsi AHah'ı tesbîh etmektedirler." buyurulmaktadir.
Şu halde âriflerin nefs-i cemâdî, rûh-1 cemâdî dediklerini nasıl İnkâr edebiliriz?
2. Nefs-İ nebâtî: Bitkilerin cani, onların üremelerini, büyümelerini,
beslenmelerini sağlayan rûh.
3. Nefs-İ hayvani: Hayvanlardaki his, İrâde, yaşama gücü, İş gücü. Allah; "Biz
ariya vahyettik, çeşitli renklerde bal yapıyor." diye buyurmuyor mu? Ona muntazam alt!
köşeli peteği kim yaptırıyor?
4. Nefs-İ insani: insan nefsi, insandaki akil yürütme gücü, insanda iki rûh vardır;
bir insânî rûh, bir de hayvânî rûh. 10521 rûh, Allah'ın emâneti, hayvânî rûh da
hayvanlarda olan canlılık gibi bedenimizde canlılık, yaşama gücü veren nefs-i
İnsânîdir.
5. Nefs-İ nâtık: Kendisi maddeden ayn fakat madde ile faâliyette bulunan cevher.
6. Nefs-İ kudsiyye: Tür ve çeşit İçin mümkin olan herşeyi elde etme melekesine
sahip nefs, ermişlerin nefsleri.
7. Nefs-İ küllî: Alemin cani, kâinâtın rûhu, âlem, evren, kâinât, bir insan gibi
düşünülürse onun da bir cani vardır ki buna "hakîkat-i Muhammediyye" denir.
Neo-Platonizm: Felsefe tarihinde Neo-Platonizm yani Yeni Eflatunculuk adi ile meşhur
olan bir İnanç, bir meslek. Miladî (193-529) tarihleri arasında büyük bir ehemmiyet
kazanmıştır. Eflatun'un fikirlerinden ilham alınarak ortaya çıkan bir meslek, önce
İskenderiye'de doğmuştur. Asil kurucusu olan Ammonius Saccas bir Hıristiyan idi. 0
zamanlar İskenderiye bir ilim ve kültür merkezi idi. Bir taraftan Eflatun ve Fisagor'un
talebeleri, diğer taraftan Tevrat'ı şerhederek 20211 hazırlayan yahud. Yunan felsefesini
Musevîlik'le uzlaştırmağa çalışan çeşidi musevî mezhepleri, bir taraftan Zerdüşt ile
ilgileri olduğunu söyleyen gnostikler, bunlardan başka Saint-Atanas ile orada güçlü bir
çalışma gösteren ve Yunan felsefesine karşı gelmek isteyen Hıristiyanlık hep
İskenderiye'de toplanmıştı. Bütün bu çeşidi inançların birbirine karışmasıyla yeni,
karışık bir İnanç doğdu. Bu inançda hem şüphe hem de hurâfelere inanmak saf İnancı
karmakarışık bir halde idi. Sonra sosyal ve rûhî bunalım insanlarda dîne dönüş ve
zâhidüği hazırlıyordu. Bu mesleğin, bu felsefi görüşün esasi şu üç prensibe
dayanıyordu; tcTTfcilik, çeşitli İnançları biraraya getirmek, mistiklik, tasavvuf,
kendini aşırı derecede Allah'a vermek. Muhitin bu etkisiyle bu inancın geliştiği bir
gerçektir. Bu inançta akil yolu ile Hakk'a ulaşma görüşü ile mistiklik, tasavvuf, sevgi
ve İnanç yolu ile yani gönül yolu ile Hakk'a ulaşma görüşünü birbirleri ile uzlaştırmağa
çalışan arifler bulunuyordu. Bu meslek akli, vecd ve müşâhede gibi vâsıtalar sayesinde
Allah'a ulaşılacağı görüşünü savunuyordu. Eski dünya görüşü ile Orta-çağ görüşü
TASAVVUF TERİMLERİ

arasında bir köprü vazifesi gören bu görüşün yani Nco-Platonizmin en büyük temsilcisi
Plotin'dir. Hazret-i Mevlânâ'nın bu görüşten, bu felsefî meslekten etkilendiğini
söyleyenler Mevlânâ'yı gereği gibi tanımayan kimselerdir. Çünki Mcvİânâ. Hakk'a
akil yolu ile değil gönül yolu ile, aşk yolu ile varılacağına İnanmış, akil Hak uğrunda
feda etmişti. Mevlânâ felsefenin insani Hakk'a götüremeyeceğine inandığı İçin
felsefeyi ve filozofları sevmiyordu. Onun ilham kaynağı Kur’ân ve Hz. Peygamberin
hadîsleri idi. Nitekim Câmî hazretleri İslâm mutasavvıflarının bu görüşünü ‫ الم‬beyitle
dile getirmişti:

Hikmet-i Yunâniyân nefes est peygâm u hevâ

Hikmet-i îmâniyân fermûde-i peygamber est.

"Yunan felsefesi ١٥٧٤ ve hevesin mahsûlüdür. Halbuki müminlerin İnancı

peygamberin emir buyurduğu şeylerdir."
Filozof Eflatun’un ve Plotin'in görüşleri ile Mevlânâ'nın ifadesinde birbirlerine
benzer yönler bulunabilir. Bu yüzden, "Mevlâna görüşünü onlardan aidi." demekle
hataya düşeriz. Bazı görüşler birbirlerine benzese de yollar ve kaynaklar ayrıdır.
Nigâh-dâşt: Kalbi havatirdan korumak. Salik sadece Alkıh'ı düşünür. Bunun dışındı bir
düşüncenin kalbe gelmesinden kalbi korur. Kendi İçini, gönlünü kontrol eder. Mümkün
olduğu kadar AHah'ı düşünmeye çalışır. Zaten nigâh-dâşt gözü korumak anlamına gelir.
NiyaEuyüklerden birinin huzurunda edeb ile bulunmak, ihtiyaç, istek, dervişlik
hediyesi, ihsan, yalvarma, yakarma mânâlarına da gelir. Tasavvuf terimlerine göre
niyaz, küçüğün büyüğe selamı, saygı ve duasıdır. Mevleviler sağ eli 501, sol eli de sağ
omuza koymak ve 528 ayağın baş parmağı ile, sol ayağın baş parmağı üzerine basarak
biraz eğilmek suretiyle niyazda bulunurlardı.
Nûr: Allah'ın isimlerinden biri. Allah'ın zahir ismiyle tecelli etmesi, yani bütün
varlıkların, eşyanın, herşeyin suretlerinde kendini göstermesi. "Allah göklerin ve
yeryüzünün nurudur" (Nûr sûresi 24/35). Maddenin kalbden uzaklaştırdığı İlâhî feyzi ve
dînî bilgileri açığa çıkarmada 212 olan ışık, İlâhî nûr, nûr-1 Muhammedî (Hakîkat-İ
Muhammediye). Hak 16212 herşeyden evvel nûr-1 İlâhîyi yarattı. Sonra bütün varlıkları,
onun nûrundan halk etti.
Nücebâ: Seçkinler, soylu varlıklar, kırklar. Bunlar halkla ilgili hususları düzeltir,
onların yüklerini taşır, sadece halkın hukuku konusunda yardımcı olurlar.
Nukebâ: Nakîblcr, denetleyenler, gözetleycnlcr. Bunlara [İçyüzler dc denir, insanları
gözetleyen velîlerdir. Müfettişler heyeti sırlan örter, perdeler, onlar İçin ortadan
kalkdığmdan onlar Allah'ın lütfü ile herşeyi görür ve bilirler.
Nusayrîlik: Nusayr cn-Ncmîri (). 27()- 883) tarafından kurulmuş aşırı bir Şİ'Î mezhebi.
Bâtınî fikirlerden kaynaklanan bir mezheb olduğundan diğer bâtınî mezhepler gibi
mahiyeti oldukça gizli kalmıştır. Hatay'da bu inançda bulunanlar vardır.

Ocak: Ateş yakılan yer. Din tarihinde ecdada ibadet mühim bir yer aldığı İçin, ocağın
önemi o devirden kalmıştır. Çünkü ocakta yanan 216. ailenin devam ettiğini vc ecdadın
ruhlarının 0 aileyi koruduğunu gösteren en önemli bir semboldür. Bu inancın etkisi
halk arasında hâlâ yaşamaktadır. Ocağı sönmek tabiri de bir ailenin yok olması
mânâsına gelir.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Onbeşler: Rical-i hannam adi verilen ve sayılan on beşi aşmayan bu ermişler, gayb
erenlerinden olup, miislüman, kâfir, mü'min, imansız ayrımı yapmadan herkese sefkat
ve merhametle muamele ederler.
Oniki imam: Hazreti Ali ile başlayıp Mehdi ile sona eren imamlar silsilesi (eimme-i
152 aşera)
Oniki Koyun: On iki imama verilen ad. Oniki imam şunlardır: Hazreti Ali. Hazreti
Hasan. Hazreti Hüseyin, Hazreti Zeyne'1-âbidîn, Hazreti Muhammed Bakir, Hazreti
Cafcr-i Sâdık, Hazreti Mûsâ Kâzım, Hazreti Ali Rıza, Hazreti Muhammed Nakî, Hazreti
Ali Takî, Hazreti Hüseyin Askeri, Hazreti Muhammed Mehdi.
Onlar: Gayb erenlerinden on ermiş. Bunlar huşû halinde olur, alçak sesle konuşur, biri
yüksek sesle konuşacak olursa, bunların vücûtları titrer, yeryüzünde sessizce yürürler,
kendini bilmezlerden birisi onlara laf atacak olursa "selâm size" derler.
Onsekizler: Ğayb erenlerinden olup. Hak kendilerine ne emretmişse, onu yerine
getirirler. Gerekirse kerâmet de gösterirler.

Panteizm: Vücûdiyyc mezhebi diye îürkçeyc tercüme edebileceğimiz bir mezhep. Bu

mezhebi kabul edenlere göre; "Herşey Allah'tan ibârettir. Yâni Allah ile alem bir şeydir.
Bu mezhep iki türlü anlaşılabilir. Birincisi, yalnız Allah hakîkidir, alem ancak ne dâimî
bir varlığı, ne de cevheri olmayan görüntülerden yahut tecellîlerden ibârettir. İkincisi,
yalnız âlem hakîkidir, Allah ise kâinâtta gördüğümüz şeylerin, yâni ancak mevcut olan
şeylerin toplamıdır. Bu görüşleri şu şekilde İfâde edenler de vardır. Birinci görüşteki;
Allah hakîkidir, gerçektir. Dünya dâimî olmayan, cevheri bulunmayan bir görüntüden
ibârettir, görüşünü benimseyenlere Panteist idealist diyorlar. Spinoza bu gruptandır,
ikinci görüşteki; Alem hakîkidir. Allah ise kâinâtta gördüğümüz şeylerin toplamıdır
görüşüne inananlara Panteist materyalist diyorlar. Hegel bu grubun başında gelir. Bu
görüşler islam bilginlerinin Hemeost (herşey 0'dur) diye târif ettikleri "vahdet-i
mevcût" görüşüdür ki, bu görüş İslâmî değildir. Bu görüş yani panteizm, birçoklarının
sandığı gibi (Vahdet-i vücûd) değil, vahdet-i mevcuttur. Şu halde Panteizm'‫ ؛‬Vahdet-i
vücut saymak büyük bir hatadır. Çünkü İslam'da Vahdet-i vücuı'a inananların mezhebi,
bir felsefi mezhep değildir. Yalmz akla değil, Şerîat'a ve kalbî keşflere, sezişlere
dayanır. Panteistlere ancak vücudiyye mezhebi denilir. Yâni Vahdet-i mevcuttur.
Felsefedeki Panteizm vahdet-i cevhere dayanır. Halbuki Vahdet-i vücûd, vahdet-i cevher
değildir. Vahdet-i vücûda inananlar Allah'a cevher demezler. Panteizm'i kısaca şoylece
açıklayabiliriz: "Yaratan ve yaratılan aynidir. Evrende var olanlar veya oluşanlar bir
bütünlüğün cesitli görünüşleri ve ayni zamanda kendisidir. En küçük bir varlık, bir
bütünü yansıtır". Bu görüşler İslâmî değildir. Vahdet-‫ ؛‬vücûtla ilişkisi yoktur.
Perde: Hicâb, örtü, Hak ile kulu arasındaki engel, âşığı maşûkundaıı ayıran hususlar. Hak
ile kul arasında bazan karanlıktan, bazan nûrdan binlerce perde vardır. Mâddî Düııya’ya
âit çıkarlar, menfaatler, mal, mülk, nefsânî arzular, şehvet, şöhret, yüksek mevki
ihtirası zülmânî yani karanlıktan perdeler olup. Hakk'ı hissetmeye, onu manen bulmaya
engel olurlar. Basiret gözü, gönül gözü bu perdeler ile kapalı olana mahcûp vc hic،٦p
ehli denir. Hakk'm tecellîleri ise nûrânî perdelerdir.
Pîr: Yaşlı kişi, ihtiyar, şeyh, mürşid, tarikatin ilk kurucusu. Bazı pîrler rehberdir, sâliki
Hakk'a götürür. Bazdan rehzendir, sâlikin Hakk'a ermesine engel olur.
Post: Tüyleri kesilmemiş koyun derisi. Tekkelerde belli bir makamı İfâde eder.
Mevlevîler'dc kırmızı post Sultan Veled makamım, beyaz post da ateşbâz velî
makamım gösterir.
TASAVVUF terimler!

Rabb: Yetiştiren, besleyen, kayıran, Allah, milrebbî, seyyid, malik, sahip. Bütün
varlıklar, herşey Allah'ın bir isminin tecellîsine mazhar olmuştur. Allah'ın bir ismi de
Rab, kayıran, ona bağlı olan 126100, aynlandır.
Râbıta: Müridin şeyhini severek yâd etmesi vc suretini zihninde canlandırmasıdır.
Müridin şeyhi ile gönülden beraber olmasıdır. Sâlik râbıta vasıtasıyla önce şeyhi ile
sonra Allah ile manevî ve bâtınî bir bağlılık kurar.
10120121: Terkeden, bırakan. Rafiziyye denilen 5٢ zümresine mensûb olan Zeyd ibn Aliye
mensûb oldukları halde, sonradan onu bırakıp ayrılan bir zümreye Râfiziyyc derler.
Umûmî olarak 121121 911 bâtınî, yâni Sünnet ehlinden ayrılmış, doğru yoldan çıkmış
mânâlarında kullanılır. Bir 2015-1 şerifte de şöyle buyurulmuştur: "ümmetim arasında
Râfizî denilen çok kimseler meydana gelecektir. Bunlar İslâm dininden ayrılacaklardır".
Recâ: Kulun hoşlandığı bir şeyi beklemekten İçinde rahatlık, ferahlık ve huzur duyması,
ümitli olması, insanin Allah'ın azabına veya gazabına ma'rûz kalabileceğini düşünmesi
korkudur. Lütfunu ve nimetini beklemesi 1662, ümittir. Sûfî, reca ile havf arasında yaşar.
Yani kul hem Allah'ın rahmetinden ümitlidir, hem de başına gelecek sıkıntılardan,
belalardan havf, korku içindedir.
11122: Kadere ve kaderin tecellîlerine razı olmak. Kâinatta cereyan eden hâdiseleri gönül
hoşluğu ile karşılamak, sızlanıp şikayet etmemek (bütün emelleri gönlünden eylemiş
İbâd, ne verseler ona şâkir, ne kılsalar ona ‫؟‬20‫)ل‬. Rıza irâdeyi ortadan kaldırmaktır. Rıza
kaderin acı cilveleri karşısında kalbin huzur ve sükûn halinde olmasıdır.
Riyazet: Nefsi arzu ettiği şeylerden mahrûm ederek terbiye etmek, ahlâkı güzelleştirmek.
Riyâzet üç kısımdır.
1. 410771171 riyazeti: ilimle ahlâkı, İhlâs ile ameli süsleyip Hak ile halk ile iyi
geçinmek. Hakka da halka da karşı vazifesini yapmak. 2. Havassin riyazeti: Bâtınî
tefrikayı kesmek, kendi içindeki boğuşmaları barışa çevirmek. Hakka ibâdete huzûr-1
kalple yönelmek, ulaştığı makamlara iltifat! bırakmak, daha yüksek makamlara
ulaşmak İçin ğayret sarfetmek. 3. Hasların hâslarının riyâzeti: Gören, görülen
ikiliğinden kurtulmak, yalnız onu görmek. Riyazet sâlikin caninin istediği şeyi
yapmaması, kısaca nefsi ile savaşa girmesidir.
Rûh: Can, insani insan yapan, Allah tarafından üfürülen rûh. Bedendeki rûh, odundaki
ateş, sütdeki yağ gibidir. Kendisi görülmez ama eser vc belirtileri görülür, insan
öldükten sonra da, rûh yaşamaya devam eder. Anlama vc düşünme rûhıın özelliğidir.
İlâhî hitaba muhatap olan, sorumluluk yüklenen ve mükellef olan da bu rûhdur. Bizde
aynca bir hayvani rûh olduğu gibi, cansız sandığımız maddelerin (cemâdî rûhu),
bitkilerin (nebâtî rûhu), hayvanlann da (hayvânî rûhu) vardır.

Sabr: Mücâhedc ve riyâzet ile nefsin haz arzusunu terketmek. Mürid olsun mürşid olsun
sabretmek esastır. Sabra katlanmayan mürid de olamaz mürşid de.
Sahv: Hislerini kaybeden ve kendinden geçen arifin hissine dönmesi, kendine gelmesi
mahv yahut sekr halinden yani kendinden geçmiş, kendini kaybetmiş bir arifin tekrar
kendine gelmesi hali. Sekr, sarhoş olma ve kendinden geçme hali, sahv ayılma vc
kendine gelme halidir. Sekr halinde Hak ile olanlar, sahv halinde iken de Hak ile
olurlar. Sahv-sckr, sarhoşluk vc ayıklık, huz.ûr vc ğaybet halinin kuvvetli şekli. Sekr:
Dînî his ve heyecanlarla kendinden geçmek, mest olmak, sarhoş olmak, sahv: kendine
gelmek, İfâkat bulmak, temkin hâli.
 HAZRET! MEVLÂNÂ

Sâlik: Allah'a ermek, ulaşmak, onu manen bulmak İçin yola çıkmak. Tasavvuf yolunda
yürüyen kişi. Dört çeşit sâlik vardır:
1. ٨/٥ 2٠ Bir anda uğraşmadan, çalışmadan, Allah'ın lütfü ile bütün hal ve
makamlan geçerek Hakk'a eren kişi (bak. 11166200). 2. /40 62120-1 sâlık: Once cezbelenen,
sonra kendine gelen, daha sonra Hakk'a vâsıl olmak İçin yine gayret eden. 3. 5212/-،
77142: Önce sülük eden, seyr ve sülûku ikmal ettikten sonra cezbelenen. 4. Sâlik:
Seyr-İ sülûkunu tamamladığı halde cezbelenemeyen.
Sami:: Susmak, tefekkür, teemmül ve ٤٩٧ âlemini temâşâ halinde olan bir velinin
susması, mânâlı susuş, hal dili ile konuşan ârifin 121 dili ile (ağzındaki dili) susması,
konuşmaması.
Sefer: Hakka yönelmeye başlayan kalbin zik irle seyr ٧٥ sefer etmesi, manevi yolculuk
etmesi, kötü huylan terkederek iyi huyl ar edinmesi İçin hareket etmesi. Hakk'a
yönelmek İçin arifler, dört seferden bahsederler:
1. Seyr-İ ilallâh: Allah'a doğru yolculuk. Nefs menzilinden başlar, kalp makamının
sonu olan ufk-1 mübînc kadar olan yolculuk. Eşya ve maddeye karşı (ağyâr vc mezahir)
duyulan ilgiyi, sevgiyi gidererek Hakka doğru yönelmek. Vahdetin yüzünden kesret
perdesini kaldırmak.
2. Seyr-İ 72114/1٠ Kesrettten vahdet perdesini kaldırmak. Allah'ın vasıflan ile
vasıflanmak ve ahlâkı ile ahlaklanmak sûretiyle vahdet makamının sonu olan ufk-1
a'lâya varıncaya kadar Hakk'da, Hak ile olan yolculuk.
3. Seyr-İ meallâh: Allah ile beraber seyr. Zâhir ve bâtın ikiliğinden ve kayıtlardan
kurtularak aynü'1-cem‘ ve uhudiyyet makamına yükselmek, ikilik hali bulundukça bu
makam kâb-1 kavseyn adını alır, ikilik hali ortadan kalkınca ev 0013 ismini alır.
Velâyet makamının sonu burasıdır.
4. Seyr-İ anillâh: Allah'dan Allah ile sefer Hakk'dan halka düşmek, insanları İrşad
İçin, halka geri dönmek. Vahdeti kesret şeklinde, kesreti vahdet şeklinde görmek. Bu
makama 262, 2061-12 (fenâya erdikten sonra bakâya gelmek) fark ba'de'1-cem
(kesretten vahdete), sehv ba'de's-sekı (sarhoşluktan tekrar uyanma) temkîn 2،0٥٤-
telvîn (çeşitli renklere bulandıktan, perişan olduktan sonra temkine, huzura gelmek)
adlan da verilir. Allah iki seyr ile (seyr ilallâh, seyr 011120) ile velilik makamına, (seyr
meallâh, seyr anillâh) ile de davet ve İrşad makamına erişilir.
Sekr: Zâhirî ve bâtınî kayıtlan bir tarafa bırakıp, Hakk'a ‫دد‬nelmek, kuvvvetli bir tecellî
ile kendinden geçip, rûhî bir haz ve zevke erme. Sekr vecd ehline mahsûstur. Kul cemâl
tecellisini temâşâ edince kendinden geçer sekr haline gelir. Ruhu haz ahr, kalp sermest
olur. Sekr halindeki sâlik, Şerîat hükümlerine aykırı sözler söyleyebilir.
Sema: işitmek, musiki dinlemek, güzel ses ve nağmelerle coşup vccdc gelmek ve 215
etmek, dönmek anlamlarına gelir. Sûfîler semâı daha doğrusu musikiyi, bir vecd
vâsıtası olarak hoş görmekle kalmazlar, onu Hakk'a yaklaşmak İçin bir hareket, bir
davranış saymışlardır. Mevlânâ Şemsle buluştuktan sonra, onun teşviki ile semâa
meyletmiş, Şems'dcn sonra da semâ meclisleri kurulup okuyucular ve bilhâssa rebâb
çalanlar, neşîdeler söylemeye 1020 çalmaya başlayınca Mevlânâ da vecde gelip raksa
başlar, bu arada şiirler söylerdi. Kendisinden sonra adına kurulan Mevlevî Tarikatında
bu yüzden musiki, şiir ve semâ üç aslî unsur olarak kabul edilmiştir.
Sıdk: Doğruluk, "göründüğün gibi ol, olduğun gibi görün" esasi, İçin dışa eşit olması,
özün söze uyması, halkı mülâhaza etmeyi terkederek herşeyde Hakk'ı müşâhede etmek,
Siddîkiyyet veliliğin üstünde, ncbîüğin altında bulunan mertebe. Sıddîk bu mertebeye
ulaşmış 1191.
Silsile: Sülük senedi. Tarîkat şeyhlerinin Hazreti Muhammcd'c varan pîr ve üstâd zinciri.
İsnâd, senet bir şeyhden diğer bir şeyhe aktanlagelcn dînî heyecan vc bilgiler. Marifet
bu silsile ile gelir ve feyz isnâdı adını ahr.
TASAVVUF TERİMLERİ

Sır: Rûh gibi insan bedenine tevdi edilen bir latife. Kalp, rûh ve sır sıralanmasında, sır
rûhdan sonra gelir ve ondan daha latiftir. Kalp marifet, rûh muhabbet, sır temâşâ
mahallidir. Bu anlamda sır, rûhun ruhudur.
5011: Tasavvuf ehli demektir. Tasavvuf sözünün yün anlamına gelen sofdan alındığını
söylerler. Sûfiler kaba kumaştan yapılan elbiseler giydikleri İçin kendilerine bu ad
verilmiştir. Tarihi kaynaklara göre ilk önce bu adi alan ve Suriye'de Şam'da ilk tekkeyi
kuran zât (H.157-M.767) de vefat etmiş olan Küfeli Ebû Hâşim'dir. Halk edebiyatında
50 01- sofu kelimesi kaba sofu, ibâdeti ile övünen mürâi, her türlü fenalığı yaptığı halde
halka şeyh, veli gibi görünen kişilere bu ad verilir. Aslında 51011, takva sâhibi, samimi
dindar, dînî konularda hassastır. Mutaassib, ham rûhlu, dîninin özünden habersiz, softa
kişiye de bu adin verildiği yukarda arz edildi.
Sülük: Tarikata girme. Allah tcâlânın tecellîsi İçin kalp evini kötülüklerden temizlemek,
bilgisizlikten bilgiye, fena huylardan iyi huylara, kendi varlığını terkederek Hakk'an
varlığına ulaşmaya çalışmak.
Sûret: "Allah insani kendi sûretinde yarattı" diye bir hadis vardır. Bu hadîse göre insan,
daha doğrusu kâmil insan, nasıl Hakk'm sûreti olabilir? Allah herşeyden münezzeh
olduğu gibi sûretten de münezzehdir. Bu hadîsi ârifler (Allah insanları kendi sıfatlan
üzere halk etti) diye anlamışlardır. Çünkü Allah bütün isim ve sıfatlar ile insanda tecellî
etmiştir. Bu yüzdendir ki insan, yeryüzünde Allah'ın halîfesi sayılmıştır. Allah maddî
bir sultan değildir ki onun halîfesi olsun? Yine insanin İlâhî isim ve sıfatlarla halk
edildiği mânâsı çıkarılmaktadır.
Sürür: Kulun, 'Allah'ın kendisine vermiş olduğu nimetlerden başkalarım faydalandırması,
çalış ğamginleri 928 etmeye, şâd olmak istersen, sevindir 210-1 11251, gamdan âzâd
olmak istersen, kulun İçine ve dışına yayılan bir sevinçtir ki, kendisinde 1211211 şâibesi
bulunmaz. Sürürün üç mertebesi vardır:
1. Zevk sürürü: İlâhî güzellikler karşısında duyulan manevî zevkin insana verdiği
neşe hali.
2. 522/224 şürûru: Bu hal manevî bilgi perdesinin açılması ile meydana gelir.
3. Güzel eserleri dinlemenin verdiği neşe. Beşerî sıfatlardan hâsıl olan ürküntüyü,
korkuyu mahv eder, insanin manevî gözünü açar, rûhu ğamdan halâs eder.

Şathiye: Hareket, kıpırdama, köpürme anlamına gelen bu kelime, üzerinde benlik,

varhk ve dava kokusunu taşıyan söz anlamına da gelir. Bu çeşit sözler, hakikate
ulaşanlar İçin suçtur. Herkes bu gibi sözleri söylemekten kaçınır. Kulak bu sözleri
dinlemekten hoşlanmaz. Bu sözler zahiri itibari ile şer'î hükümlere aykırı düşer. İlâhî
feyz ve kuvvetli tecellilerle kendilerinden geçen, coşan ١‫ ع‬taşan velîlerin gayri ihtiyari
söyledikleri sözlerdir ki, çoğu Şerîat’e aykırı gibi görünür. Bu yüzden velîler
kendilerine geldikleri zaman 0 sözleri söylediklerine pişman olurlar. Asil şathiye,
Şerîat'a aykırı ve Vahdet-i vücûtta ileri görüşü bildiren sözlerdir. Eski sûfîlerdcn
Bayezid Bc.stâmî'dcn "Hırkamın İçinde Allah'tan başka varhk yoktur. Kendimi tesbîh
eder, noksan sıfatlardan tenzih ederim. Zuhûrum ne de yücedir, ben padişahlar
pâdişâhıyım" gibi birçok sözler Hüseyin ibn Mansûr'uıı (Hallâc'111) birçok sözleri de
boyledir. Bu çeşit şathiyelerden başka, bir de Şerîat’e uygun olmamakla beraber
vardır ki ‫؛‬bunlara da şathiye denmiştir, iyi ve samîmi bir dînî hayat sürenlerin agzindan
çıkan şathiyeler kabul edilmeyebilir, fakat onu söyleyenlere saygı göstermek ve
kendilerini anlamaya çalışmak lâzımdır.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Şeb-i Arus: Düğün gecesi, gerdek gecesi anlamına gelen bu terkip özellikle, Hazreti
Mevlânâ'nın vefat gecesi İçin kullanılan bir tabirdir. Sûfîler ölümü bu fâni Dünya'dan
kurtulmak, sevgiliye kavuşmak olarak gördükleri İçin bu terim Mevlânâ'dan sonra da
yaygınlık kazanmıştır.
Şehvet: Nefsin hoşuna giden şey. Nefsin bir şeye meyletmesi. Bedenî ve süflî arzular.
Yeme, İçme ve cinsî isteklerle ilgili olup, ölçüyü 2921 istekler.
Şerîat: Şerîat yahut şer-i şerîf islam Dîninin hükümleri, kanunları, islam Dînî
müslümanlann yalnız dîne, yâni itikada değil, Dünya'ya âit bütün hareketlerini de
tanzîm etmek iddiasında olduğu İçin Şerîat yalnız dîne değil, hem dîne âit hem de
Dünya'ya âit müslüman kanunları anlamına gelir. Mutasavvıflara göre Şerîat,
müslümanlığın esasi olmakla beraber ilk derecesi, kabuğu, zâhiridir. Bunun üstünde
tarikat vardır ki, hakîkat-i Muhammediye'yi anlayabilmek ancak bununla olur. Şerîat
İlâhî emirlerin, inançların bütünüdür. Bunların İç yüzü hakikattir. İlâhî hükümlerin,
Allah emirlerinin dış yüzünden, İç yüzüne gidiş yoluna tarikat denir. Şerîat tam tenzîhe
dayanır. Yâni Cenâb-1 Hak ile yaratılmış olanları tamamıyla ayn bilmektir. Hakikatte
ise, bütün varhk 1221 ve nisbidir. Asil varhk onundur. Başka varlıklar onun
mazharlandır. Herşey onun ilmindeki sûretlerin, onun hikmet, kudret, sanat ve
sıfatlarının mazhandır. Her olayda onun bir hikmeti vardır. Hakikate erisen 20 12
kendisini kaybetmiştir, irâdesi elinde değildir. Hakikate varan cezbe âlcmindedir. Oraya
ulaşmıştır. Fakat kemâl, geriye dönmekle olur. Tekrar geriye dönünce her mazhardan, 0
mazhann istidâdrna gore hikmetini, kudretini gösterenin Allah olduğunu, fakat bu
âlemin, Hakk'm sıfatlarındaki Rahman, Kahhâr (acıyan, kahreden), Muhyi (dirilten),
Mümît (öldüren) gibi Zitlarm meydana getirdiği bir vahdet ve nizam âlemi olduğunu
anlar. Her mazhara karşı muâmelesi, 0 mazhann istidâdrna göre olur. Sınırı aşamaz,
coşup taşamaz, 90112112 ayrılmaz. Sorumluluğu yerinde bulur. 11212 Hak kudreti ve
hikmeti görür ki, bu da marifettir, sofiler bu dört durağa dört kapı da derler. Büyük
Mutasavvıf Nimetullah Kirmânî şu kıtasında Şerîat, tarikat vc hakîkati özetlemiştir:

‫دانستن علم دين (شريعت) باشد‬

‫جون در عمل آوردى (طريقت) باشد‬
‫كر علم وعمل جمع كنى با اخالص‬
‫از بهر رضاى حق (حقيقت) باشد‬

"Din ilmini bilmek Şerîat'tir. öğrendiğin Şerîat ilminin tatbikatı, yani

öğrendiğini yapmak tarikattir. Allah rızası İçin İhlâs ile Şerîat ile tarîkati bir araya
getirince hakîkat olur".
Hazreti Mevlânâ da Mesnevî'nin beşinci cildinin önsözünde bu konuya değinir de
buyurur ki: Şerîat muma benzer. Yol gösterir, gideceğin yeri aydınlatır. Fakat mumu ele'
almakla yol açılmış olmaz. Yola düşüp, yürümeye başlayınca tarikata girmiş olursun.
Maksadına ulaşınca, yani gideceğin yere vâsıl olunca hakîkate ermiş olursun.
Şevk: Nefsin bir şeye meyi ve hevesi. Gönlün sevgili ile buluşmak arzusu. Allah'a
kavuşma özlemi.
Şeyh: ihtiyar, pîr, nefisden fânî, Hak'da bâkî, velî, Hak dostu, tâliblere yol göstermek,
onlan irşâd etmek ehliyetine sâhib, İnsan-ı kâmil, rehber, mürşid, gerçek şeyh, AHah'ı
kullarına, kullarım da hem Allah'a hem de birbirlerine sevdiren kâmil insandır.
Şeytan: Kur'an'da Şeytan ve iblis diye adi geçer, ibranicc adi Azazildir. Şeytan rahmetten
uzaklaştırılmış, yamp kavrulmuş mânâlarına gelir. Kur'an'da birçok âyetdc iblisin
ateşten yaratıldığı (VII - 12) bildirilmektedir. VI. sûrenin 15. âyetinde dc bütün cinlerin
TASAVVUF TERİMLERİ

ateşin dumansız alevinden yaratıldığı beyan buyurulmuştur. Âdem'e secde etmediği İçin
Allah tarafından lanete uğratıldığı, onun da "Kıyâmcte kadar yaşat da özü dogru
kullarından başka, bütün kullarım azdırayım" diye temennîde bulunduğu, Cenâb-ı
Hakk'm da onu sûr üfürülünceye kadar sağ bıraktığı Kur'an-1 Kerîm'de bildirilir (XV. 36-
43). Hazreti Mevlânâ Mesnevinin (.1. 316) bir yerinde "Nice insan yüzlü, insan
sürelinde Şeytan vardır. Bu sebeple, her ele el vermek doğru değildir" diye buyurur. Şeyh
Sadide: "Her gözü, kulağı, ağzı olan insan değildir. Nice şeytanlar vardır ki, bize
ademoğlu kıyâfetinde görünürler" der. Hazreti Mevlânâ'nın insan yüzlü iblis dediği
kişiler, yani insan yüzlü şeytanlar, Kur'an'da da geçer (6/112) ayeti meâli şöyle:
"Boylece biz, her peygambere insan ve cin şeytânlarını düşman yaptık. Bunlar
aldatmak İçin birbirlerine yaldızlı, okşayıcı sözler fısıldarlar".
Şİ،Î: Bkz. Alevî
Şöhret: Meşhûr olmak, ün, şan, adi duyulup yayılma. Şöhret afettir. Bir kişinin İbâdet ve
takvası ile tanınması, etrafa nam salması ve parmakla gösterilen kişi olmasıyla
kibirlenmesine ve kendisini beğenmesine yol açar. Bu sebeple Hak yolcusu şöhretten
kaçınır.
Şuhûd: Görme, müşâhede etme, Hakk'ı Hak ile görme, İlâhî tecellîleri temâşâ, mânâ
alemini seyretme. Mufassalı özette müşâhede etme yani kesreti, vahdette görme, özette
mufassalı seyretme, ehadiyyeti kesrette müşâhede etmek.
Şükür: Teşekkür, nimeti dile getirme, beşerî güçleri, beşerî organları, mail, cani,
sağlığı, yaratılışı gayesi uğrunda kullanmak. Verilen nimetin kadr ‫ نا‬kıymetini bilip
Allah'a 56112 ve duâda bulunmak, nimetleri, verilenleri yerinde kullanmak, bilginlerin
şükrü, sözle, ilim öğretmekte, âbidlerin şükrü ibâdette, âriflerin şükrü ise halin
düzeltilmesi ile olur. Şükr dil, gönül ve hareket ile olur. Dil ile şükür, nimetin Allah'tan
olduğunu bilmek, onun insanlar eliyle gelen İlâhî bir armağan olduğuna inanmak.
Gönül ile şükür, sende olan nimetlerin hepsinin zahirde ve bâtında Allah'tan olduğuna
inanmak. Hareket ile âzalarla şükür, organları Allah'a itaatla kullanmak. Bir organın
meselâ bir elin şükrü onunla günah değil sevab işlemektir. Şükür nimetten evvel, onu
ikram edeni görmektir. Nimet İçinde nimet vereni düşünmektir. Şükür Sizlanmamaktır.
Şükür sevab, şikâyet günâhtır. Şükür nimetin artmasına vesile olur.

Taat: İtâat, boyun eğme, Hakk'm iradesine uyma. 1221111 yapılmasına sebep, ya
cehennem korkusu, ya cennet ümidi olur. Ya Hakk'm rızası ve sevgisi olur. İtâat bir
çeşit ibâdettir.
Taayyün:: Belirme, belli olma, ortaya çıkma müşahhas hale gelme, birbirinden seçilme,
ayird edilme, ilk taayyün vahdet mertebesi, ikinci taayyün vahdâniyyct mertebesidir,
sofilere göre, Hakk'm /.âtında herşey vardır, amma belirsiz olarak vardır. Şeylerin
ondan çıkışları, yaratılışları yani z.uhûr ve tecellî yolu ile kendini göstermeleri taayyün
belirme şeklinde olur. Ashnda herşey taayyiinâttan yani belirlemelerden ibarettir.
Tahakkuk-Tahkîk: Cenâb-ı Hakk'ı isimlerinin suretleri olan alemde temâşâ etmek.
tahakkuk ehli olan kişi, ne halk ile Hakk'dan ayn kalır, nc dc halk ile Hakk'dan. Sû fi
keşf vc ilhamla manevî vc İlâhî hakikati bulur. Allah'ın vâsıflarını bilir, bunları kendi
hakîkatleri ve vasıflan haline getirir. Yani Allah'ın vâsıflarını benimser.
Takdîs: Temizlenme, Hakk i şanına yakışmayan herşeyden, her vasıftan mutlak olarak
tenzîh etmek. Kutsal klima, kutsallaştırma, vefât etmiş velîler İçin kaddesallahu
Sirrahu, yahut küddisc Sirruhu: Allah onun sırrını, ruhunu mukaddes kılsın demek
anlamına gelir.
538 ‫خلككك‬

Takva: Allah'a boyun eğerek gazabından sakınmak, eczayı gerektiren davranışlardan

nefsi uzaklaştırmak, insani Allah'tan uzaklaştıran şeylerden kaçınmak.
Taleb-Tâlib: AHah'ı manen bulmak ve murada ermek İçin onu araştırma. Cüneyd
Hazretleri "isteyen, taleb eden bulur" diye buyurdu. Şiblî Hazretleri bu görüşün tam
tersine "bulan arar" dedi. Yani bulduğu ile yetinmez daha çok arar.
Tarikat: Cem'i turuk, tarâik. Yol, Allah'a giden yol. Seyr ü sülük esnasında tutulan yol.
Arifler "Allah'a giden tarikatlerin, yolların sayısı bütün insanların nefisleri sayısı
kadardır" demişlerdir. Tarikatler üç büyük gruba aynlir:
1. 7047.1- ahyâr: Hayırlı insanların yolu, zühd, İbâdet ve tâat yolu. Çok İbâdet
ederek, çok tesbih çekerek, insanlara çok hizmette, yardımda bulunanların yolu.
2. 701,-10-، ebrâr: Herşeyden arınmış iyi insanların yolu, tasfiye, mücâhede ve
riyazetle, çok çile çekerek Hakk'a vâsıl olanların yolu. Halk ve Hakk ile olan
muamelelerinde doğruluktan ayrılmayanların yolu.
3. 707.1/6-، 900114/٠٠ Neşelilerin yolu. Aşk, muhabbet, vecd ve cezbe yolu, âşıkların
yolu. Aşk ile Hakk'a vâsıl olmak isteyenlerin yolu.
Bu yolun on esasi olan usûl-i aşere, on kaide şunlardır:
1. Tevbe: Allah'a dönüş, irâdesiz olarak gelen tabî ölümden önce, 1120011 ölümle
Hakk'a dönmek, Allah'ın huzuruna çıkmak. (Zâhidler günahlarından tevbe ederler,
âbidler ise ibâdetlerinden istiğfar ederler) yani arifler, ibâdetlerini yeterli bulmazlar,
ibâdetleri ile övünmezler, ğurûra kapılmazlar, namaz kılmayanları hor görmezler.
2. Zühd: Dünya'yı ve Dünyevî zevkleri terk etmek. (Bak: zühd maddesi)
3. Tevekkül: Allah'a güvenerek sebebi terketmek, AHah'ı vekil kılmak. Sebebe
değil, sebebi yaratana güvenmek. Hazreti Mevlânâ (Sebepleri halk edeni bulmak İçin,
sebepler kervanının yolunu kesiyorum) diye buyurur. Rızk kaygısı çekmemek, tam
mânâsıyla Allah'a teslim olmak.
4. Kanâat: Kısmete razı olmak, yeme giyinme, mesken İhtiyâcını zarûret haddinde
tutmak, haris olmamak.
5. Uzlet: Halvet ve inzivaya çekilmek, yâr ile sohbet İçin ağyârın sohbetini
terketmek. (Bak: halvet).
6. Zikr: Dâimâ AHah’ı hatırında tutmak ve çok çok anmak, mâsivâyı unutmak.
7. Allah'a yönelmek: Allah'tan başka herşeyden yüz çevirmek, kulun bütün gücü
ve mevcûdiyeti ile Allah'a yönelmek "Allah'tan başka maksûdumuz, arzumuz yoktur"
demek ve bu İnancı yaşamak.
8. Sabr: Mücâhede ve riyâzet ile nefsin haz ve arzusunu terk etmek, mürîd olsun,
mürşîd olsun sabr etmek esastır. Bu sabra katlanmayan mürîd de olamaz, mürşid de
olamaz.
9. Murâkabe: Kulun kendine âit bir kuvveti olmadığı şuuruna varması "Ulviyyet ve
azamet sâhibi Allah'dan başka kimsede kuvvet ve kudret yoktur" demesi. Tohumu eken
çiftçinin rahmet beklemesi gibi Allah'ın rahmetini, feyzini beklemek İçin bütün
dikkatini kendi gönlüne toplayarak Hakka yönelmesi. Bu makamda olan sâlikin itaat
ve amel-i sâliha ile onun lütfunu ister, İlâhî armağanlarım bekler. Ondan başka bütün
varlıklardan yüz çevirerek onun aşkının deryasına dalar. Ona kavuşmanın iştiyâkını
duyar. Nihâyet onun huzurunda şevke gelip ağlar. Sadece ona güvenir, ondan yardim
ister.
10. Rızâ: Kazaya nza, kudretin tecellîlerine razı olmak, nefsin rızasını terkederek.
Hakk'm rızasını kazanmak (Kahnn da hoş, lütfunda 109) demek. Tarîk-1 esmâ: 151
zikrederek Hakk'a vâsıl olma yolu. Tarîk-İ zât: Fenâ ve marifet yolu. Şerîat'a, Ehl-İ
sünnet yoluna uyan veya uymayan tarikatlar birbirinden şöyle ayrılabilir:
٨: Makbûl tarikatler, Şerîat'a aykırı düşmeyen tarikatler (Hak ve bîşer) olan
tarikatler: Kâdiriyye, Rufâiyye, Mevleviyye, Nakşiyye, Kübreviyye, Şâzeüyye,
Bedeviyye, Dusûkiyye, Suhreverdiyye, Halvetiyye, Bayrâmiyye.
TASAVVUF TERİMLERİ 539

: Bâtıl, merdûd tarîkatler: Hurfifiyye, Noktaviyye, Hulûliyye, Hubbiyye,

tbâhiyye, llhâmiyye, Vâkifiyye, ilâ âhir.
Tasarruf: Yetkiyi kullanarak İş yapmak, kerâmct göstermek, olağan üstü yollardan :‫ب‬
yapmak ve tesir etmek, insanlara ve eşyaya hükmetmek. Allah'ın eşyayı ve bütün
varlıkları velîsine musahhar kliması. Hakîkatte tasarrufta bulunan Allah'tır. Fakat
velîler dc himmetleri ile, varlıklar üzerinde tasarrufta bulunurlar. Fakat Ebu'.s-suûd gibi
tasarruf yetkisini kullanmayan velîler, İbn-i Kaid gibi bu yetkisini kullanan velîlerden
üstündür.
Tasavvuf: Başlı başına cdcbtir. Kötü huylan terkedip güz.cl huylar edinmektir. Kimseden
incinmemek, kimseyi incitmemektir. Nefse karşı girişilen ve barışı olmayan bir
savaştır. Herkesin yükünü çekmek, kimseye yük olmamaktır. Hak ile manen birlikte ve
onun huzurunda olma halidir. Hakk'm seni senden aldırması ve kendisi ile yaşatmasıdır.
Keşf ve temâşâ halidir. Temiz bir kalp, pak bir gönül sahibi olmaktır. Nefsinden fâni,
Hakk'da bâkî olmaktır. Kâmil insan olmaktır ve Hakk'a ermek, ermiş olmaktır.
Tasfiye: Şerîat ve marifet esasları dahilinde kalbi temizlemektir. Âriflerc göre insan
rûhu, bu âleme melekût âleminden tertemiz olarak gelmiş, fakat Dünya sevgisi ile
kirlenmiştir. Eğer tasfiye-i nefs ve tezkiye-i kalp yapılırsa rûhu ve kalbi örten kirler
temizlenir ve perdeler kalkar. Manevî âlemdeki İlâhî ve 62011 hakikatler tecellî eder.
Teberra: 511 İnançlarının cn mühim esaslarından biridir. Hazreti Ali'nin vc peygamber
ailesinin haklarım gasb edenlere düşman olmak. Bcktaşilcrdc ve Kızılbaşlarda bu esas
vardır. Onlar kendilerinden olmayan bütün müslümanlardan da teberrâ ederler. Yani
hepsine düşmanlık gösterirler. Birçok Sünnî şâirler ve tarikat 10201 da bu esasa
sadıktırlar. Bu kelimenin Arapça asil teberri olup, yüz çevirmek, sevmemek, nefret
etmek mânâsına gelir.
Tecellî: Açığa çıkmak, görünmek, zuhûr etmek, ğaybdan gelen ve gönülde beliren
nûrlar. Görünmeyenin gönüllerde görünür hale gelmesi. Her İlâhî ismin tecellî ettiği
yere ve yöne göre türlü türlü şekilleri vardır. Hakk'a yönelen, kalplere teveccüh eden
Allah'ın nûrlannın parlaması demek olan tecellî, işrâk (zuhûr etmesi), İzâe
(ziyalandirmak, Işıklandırmak), İnâre (nurlandirmak) adlarım ahr. Çeşitleri:
1. Tecelli-i 6/4/٠ Allah'ın fiillerinden, hayırlı işlerinden bir fiilin gönülde tecellîsi.
2. 700011- esma: Allah'ın isimlerinden birinin gönülde tecellîsi.
3. 70 60 11-٤ 51/4٤٠ Allah'ın sıfatlarından bir Sifatm kulun gönlünde tecellî etmesi.
4. 70 6 0117- zât: Allah'ın zâtının gönülde tecellîsi.
Arifler tecellîleri böyle sıraladıktan sonra, bir iki tecellî dahî tasavvur etmişlerdir:
1. 66/14/ tecellî (70 0116- Celâl): Allah'ın azamet, kahr, kibr, gazab gibi isim ve
sıfatlarla tecellî etmesi.
2. Cemâlî tecellî (Tecelli-i Cemâl): Allah'ın lütf, merhamet, şefkat, güzellik, iffet
ve merhamet gibi isim ve sıfatlarla tecellî etmesidir.
Tecrîd: Sâlikin zâhirini mal ve mülkden, bâtınını, karşılık bekleme anlayışından
arındırması, her İŞİ, herşeyi yalnız Allah rızası İçin yapması. Makam ve hal sahibi
olma düşüncesini hâtır ve hayalinden bile geçirmemesi.
Tedbîr: Bir şeyi elde edecek veya önleyecek yol. çare. Bir İşin sonunu düşünerek ona
göre hareket etme. Bir hadîsde "Tedbîr gibi akil, güzel huy gibi asâlet olamaz"
buyurulmuştur. insan bu alemde geçerli sebeplere uymak, onlara yapışmakla vazifelidir.
Cenâb-ı Hakkin kendisi İçin takdîr buyurduğu şeylerin başına geleceğine inanmak
insan İçin bir vazifedir. Fakat başa gelecekten sakınmak, ona göre tedbir almak da yine
Cenâb-ı Hakk in ezelde bize yazdığı alin yazısıdır. Tedbirli olmak, takdire karşı olmak
demek değildir. Tedbirli olmak da, yine Hakkin takdirine uymaktır. Çünkü ariflerden
birisi "Takdir-i ezel, ٤٤٧٣٥٤٥ âşıktır" diye buyurmuştur. Meselâ bir mü'mine ezelde
altmış senelik bir ömür takdîr edilmişse, 0 mü'min çok iyilik yapar, ibâdetle,
540 HAZRETİ MEVLÂNÂ

insanlıkla zamanım değerlendirirse, Cenâb-ı Hakk'm 0 mii'minin ömrünü uzatacağım

Peygamber Efendimiz haber vermektedir. Bir şâir şöyle demiş:

Etme tedbirinde noksan, gerçi takdirindir İş

Hüsn-i tedbir eyle, emrinde 1101102 takdir eder.
Başka bir şâir de:
Varsa aklin ٢٥٧ ü tedbîrinde noksan eyleme
Çünkü noksan eyledin, takdire bühtan eyleme, demiştir.

Tefrîd: Dostlardan ayrılıp yalnız vc tek kalmak. Kimsenin sahib olmadığı hallere ve
makamlara 320: olmak. Halini görme halinden dc uzaklaşarak, herşeyi sırf Hak İçin
yapmak, dâimâ manen Hak ile beraber bulunmaktır. Hak ile tek kalmaktır.
Tefrika: Dağınıklık, perişanlık, ayrılık. Cem, Hakk'a; tefrika, halka işarettir. Cem
dağınık olam toplamaktır. Tefrika, toplu olanı dagıtmakdır. Cem hâlinde Allah var.
mâsıvâ yokdur. Tefrika halinde, dünya ve âhiret varlığı da dikkate alınır.
Tefviz: Kulun bütün işlerini Mevlasına havale etmesi ve onun takdir ettiği herşeyi gönül
hoşluğu ile karşılaması, hiçbir hususta ne dil, ne de kalp ile ona itiraz etmemesi,
sızlanmaması, İçinde bir rahatsızlık dahi hissetmemesidir.
Tekke: Tarîkat mcnsublarının oturup kalkmalarına, ayin icra etmelerine mahsus yer.
Temkin: Seyr ve sülük halinde bulunan sâlikin renkden renge, bir halden başka bir hale
girmesi, değişmesi (telvîn) halidir. Temkîn hali ise, istikrâr bulması, sükûna
kavuşması, sâbit bir hale gelmesidir. Telvîn hali, sâlikin halidir. Temkîn hali ise
Hakk'a vasıl olmuş kişinin halidir.
Temâşâ: Seyretme. Allah'ın isim, fiil ve sıfatlarının tecellîlerini seyretme, maddî ve
manevî âlemlerdeki İlâhî güzelliği müşâhede etmek. Gerçek âşık, güzele 520: olmayı
düşünmeksizin onun güzelliğini temâşâ eder.
Tenâsüh: ölümden sonra rûhun bir bedenden diğerine ve bazen bir insandan bir hayvana,
hatta nebata, yahut bir hayvandan bir insana geçmesi demektir. Felsefe terimi olarak
Mctcmpsychosc karşılığıdır. Bir takım ilkel kavimlerdc, Hindliler'de bu tenâsüh
inancına rastlanır. Tenâsüh daha geniş bir mânâda, İlâhî rûhun yeryuzundeki bir takını
varlıklara hulûl etmesi anlamına gelir ki, birçok dinde mesela Brahmanism'de,
Sâbiî!er'de ve Pythagor gibi bir takım filozoflarda, eski Mûsevî mistiklerinden
Kabalistler'de buna rastlanır. İslâmiyet'te müfrit Şi'îler'de bu tenâsüh İnancı eskiden
beri vardır. 151112:11 bâtınîleıin'dc, Nusayrilcr'de, Dürzîler'de. ٧ 210101 ٣ 0٥. Bektâşî ve
0 12119121 2٠ hatta halk ananelerinde bu tenasüh inancına rastlanır. Vahdet-i vucuta
inanan islam sûfilerindc bulunan devr telakkisi hiçbir zaman tenasüh telakkisi ile
karıştırılmamalıdır. (Bak: Devriye) Bu mesleğe yani Vahdet-i vücûda mensûb
mutasavvıflar Neo-platonisme'nin hiçbir zaman tesiri altında kalmamışlar, hiçbir
zaman bu tenâsüh esasim kabul etmemişlerdir. Mesela büyük mutasavvıf şâir İbn-i 12112
Hazretleri'nin meşhûr Kasıde-İ 704 653,654) 0 ‫ ر‬0 5 10 ‫ )ل‬numaralı şu iki beytini dikkatle
okuyalım:

‫ومن قائل بالنسخ والمسخ واقع‬

.‫به آبرا و كن عما يرأه بعزلة‬
"Allah'ım beni asla insan rûhunun insanin bedeninden çıkarak başka bir insanin
bedenine girmesinden veya insan rûhunun insanin bedeninden çıkaıak bir hayvanin
bedenine girdiğine, inanlardan etme, 0 inaneda olanlardan beni uzak tut".
TASAVVUF TERİMLERİ

‫ودعه ودعوى الفسخ والرسخ آلئق‬

‫به أبدا لوصح فى كل دورة‬
"Beni insan rûhlannın bedenlerden çıktıktan sonra, bitkilere, madenlere intikal
ettiğine inananlardan, böylece her intikalde ruhun layık olduğu ıstıraba düştüğünü iddia
edenlerin arasına karıştırma".
İslâm mütefekkirleri hiç bir zaman tenasüh esasini kabul etmemişlerdir. Bu İsnadı
dâimâ şiddetle red etmişlerdir. Esasen Nco-platonizm inancında görülen tcnâstih
telakkisi de bu sistemin yani Vahdet-i vücuda inanan İslâm mutasavvıflarının inancına
yabancı kalmıştır. Şöyle ki Pithagores'den tenâsüh esasini alan Suriyeli Porphyre onu
Neo-platonizm ile uzlaştırmıştı. Ona göre ruhlarımızın maddi bir kalıp İçine girmesi,
bu yaradılıştan önceki hayatımızda işlediğimiz hatalarımızın, suçlarımızın bir
cezasıdır. Onlar bu maddî taraf İçinde tevekkülle vazifelerini yaparak yavaş yavaş
Allah'a yaklaşmaktadırlar. Porphyre hayvanlarda ruh, his ve aklin varlığına inanmakla
beraber, görüşlerini sistemini onlara kadar ilerletmektedir. Bununla beraber insandan
Allah'a giden yükselme silsilesine karşılık bir de insandan cehenneme giden alçalma
silsilesini kabul etmektir. Mûsevî mistiklerinde Kabalistlcr'de bu fikir daha yüksek bir
mahiyettedir. Onlara göre rûhlar yeryüzündeki herşey gibi mutlak İlâhî cevhere
döneceklerdir. Ruhlarda yok edilmesi imkansız olan bir kemal tohumu vardır. Bu tohum
gereği gibi geliştikten, İnkişâf ettikten sonra ulûhiyete, Hakk'a döneceklerdir. Eğer
birinci hayatta bu kemâli kazanamazsa, dâimâ kemâle daha yaklaşmak şartıyla, ikinci
üçüncü bir hayata başlar. Hind inancındaki Nirvana telakkisi gibi. Mûsevî
mistiklerinin bu telakkileri, islam sûfilcrindeki devr telakkisi ile mukâyesc edince
aradaki farklar derhal göze çarpar. Ve bunun yani devr telakkisinin hulûl ve tenasühle
hiçbir münâsebeti olmadığı anlaşılır.
Tenzih: Nefsi ayıplardan paklamak ve olgun hale getirmek. Tasavvuf terimlerine göre,
ilmi ve ibâdeti riya gibi şeylerden temizlemek demektir. Hakk'ı beşerî vasıflardan uzak
tutmak, AHah'ı hâşâ insanlara benzetmemek.
Terk: Dünya'yı, hırsı, tâmâ'ı terketmek. Allah rızası hariç herşeyi terketmek. Bunun da
dört şekli vardır: 1. Dünya'yı terketmek: Yani Dünya nimetlerini, mail, mülkü Ahireti
kazanmak İçin terketmek. 2. Ukbâyı terketmek: Oteki dünyâyı, cenneti ve oradaki
nimetleri İlâhî cemâli temâşâ etmek İçin terk etmek. Yûnus Hazretleri'nin buyurduğu
gibi "Cennet cennet dedikleri birkaç evle birkaç hûri. isteyene ver anlan. Bana seni
gerek seni" demek. 3. Varlığı terketmek: Sâlik kendi varlığını da terkederek Hakk'da
lani olur. 4. Terk'ı 6/٥ terk: Yani arif terk duygusunu da terk eder, aklinda terk duygusu da
kalmaz.
Tesbîh: Hakk'ı takdîs ve tcnzîh etmek. Onun her türlü kusurlardan arınmış olduğunu dile
getirmek. Bu maksatla "Allah'ım seni takdîs ve tenzîh ediyorum" demek. Tarikat
ehlinin belli sayıda Hakk'm isimlerini zikretmesi. AHah'ı yalmz insanlar tesbîh
etmiyor ki. "Yedi gökte yer ve bunların İçinde bulunanlar Allah Tcâlâyı tesbîh ederler.
Herşey AHah'ı hamd etmekle tesblh eder. Fakat siz onların teşbihini anlayamazsınız"
(İsrâ Sûresi 44).
Tevbe: Günahtan ve hatadan ve bunları işlemeye ısrardan vazgeçmek. Allah'ın emirlerine
itaat etmek, pişmanlık, nedâmet duymak, günah işlemekten geri dönmek. Kulun
eğrilikten doğruluğa dönmesi. Tevbcnin üç çeşit mânâsı vardır: Birincisi; yaptığı
işlerden nedâmet yani pişmanlık duyması, İkincisi; Allah'ın yasakladığı şeyleri tekrar
işlememeye kesinlikle karar vermesi, üçüncüsü; işlenen haksızlıkları, kötülükleri telâfi
İçin ğayret sarfetmek.
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Teveccüh: Allah'dan gayri herşeyden yüz çevirmek. Sadece Allah'a yönelmek. Bu hal
İçinde bulunan sûfiye bütün peygamberlerin’makamlan arz ve teklif edilse bile bir an
İçin onlara iltifat etmez.
Tevekkül: Güvenme. Herhalde sadece Allah'a sığınma, kalbin Hakk'a itimadı, vesvese,
endişe ve rızık kaygısını terk edip insani huzura, rahata kavuşturan Allah’a güven hali.
Hakkin inayet ve vaadini yeterli görüp nefsin tedbiri terk etmesi. Neticenin elde
edilmesi İçin lüzumlu tedbirleri aldıktan sonra tevekkül edilir. (Deveyi bağla sonra
tevekkül et) denilmiştir.
‫حسبنالله ونعم الوكيل‬
"Allah 1201, 0 iyi bir vekildir".

Tevellâ: Ehl-İ beyti sevmek, dost edinmek. Ehl-İ beyti sevenlerin dostu, scvmiyenlcrin
düşmanı olmak. Bu hal Bektaşilerin, Alevîlerin halidir. Arifler Hakk'a tevellâ eder,
mâsivâdan teberrâ kılarlar. Yani Hakk'ı dost edinirler, Hakk'dan gayrisinden yüz
çevirirler.
Tevhîd: Bir görme, bir bilme halidir. Sûfi sadece biri görür, biri bilir. Ondan 02912 bir
varlık olduğunu ne bilir, ne de görür. Tevhîdin hakikatine eren birden başkasını unutur.
Aslında tevhid Allah'ın zatını, aklen tasavvur edilen herşeyden tecrid etmekdir. AHah'ı
zihninizde dilediğiniz gibi tasavvur ediniz, ama bilin ki bu tasavvur ettiğiniz Allah
değildir. Tevhid üç türlüdür: 1. Hakkin Hakk İçin tevhidi; yani Cenâb-ı Hakkin
rubûbiyeti ile, İlâhî varlığı ile bilinmesi. 2. Hakkin halk İçin tevhidi; yani Allah'ın bir
ve eşsiz olduğunun, benzeri bulunmadığının bilinmesi. 3. Halkın Hakk'ı tevhidi;
insanların Allah'ın bir ve eşsiz olduğunu dile getirmeleri. En mükemmel tevhid Hakkin
Hakk İçin olan tevhididir. Bu tevhid anlaşılamaz. Burada diller 121 olur. Buna tevhld-i
mücerred de denir. Aslında tevhid, Cenâb-ı Hakkin bir olduğuna inanmaktır. Ona
kimseyi ortak etmemektir. Yani "Allah Teâlâ'dan başka ibadete lâyık bir İlâh yoktur"
sözünün mânâsına gönülden inanmak, dil ile de söylemek.
Tür: Sînâ çölünde Hazreti Mûsâ'nın İlâhî hitabı İşittiği dağ. Cenâb-ı Hakk Hazreti
Musa'ya TLir Dağı'nda tecelli etmişti. 0 zaman dağ paramparça olmuştu. (Araf Surcsi'nin
142,143. ayetlerinde) (Mûsâ'ya otuz geceyi vade verdik ve onu, on geceyle de
tamamladık. Rabbi'nin vadesi bu suretle tam kırk gece oldu. Mûsâ kardeşi Harun'a
kavminin arasında benim yerine geç. Onlan düzene koy. Bozguncuların yoluna uyma
dedi. Vade verdiğimiz yere gelince Rabb'i onunla konuştu. Mûsâ Rabb'im dedi; bana
görün de sana bakayım Allah "Sen beni hiç göremezsin, yalnız dağa bak, yerinde
durabilirse beni görebilirsin" dedi. Rabb'i 0282 tecelli edince dağ paramparça oldu, tuz
gibi dağıldı. Mûsâ da akil başından gidip bayıldı. Kendisine gelince "Seni tesbih
ederim Allah'ım, tevbe ettim ve ben sana inananların ilkiyim dedi") denmektedir.
Sûfiler Tur Dağını Mûsâ'nın vücûduna, mevhûm varlığına benzetirler. Bu sebepledir ki.
insanin varlığı dururken Allah'ın tecellîsine mazhar olamayacağım söylerler. Eşref
Oğlu Rûmî Hazretleri der ki: "Âşıklar dost dîdârını kande baksalar goreler, Mûsâ gibi
münâcâta 10 ‫ لما‬tayin etmeyeler, Tûr ne hâcet âşıklara, çün her yerde maşûk bile, dâim
münâcât edeler, bir dem ayn kalmayalar".

Ubûdiyyet: Kulun ahde vefâ, elde olana razı olması, elde olmayana sabr etmesi. Her
hususta Hakk'a başvurmak. Kulluğun üç şekli vardır:
TASAVVUF TERİMLERİ

1• ibadet; Allah'a ibadet etmek, kulluk etmek. Bu halk İçin kullanılır.

2. Ubûdiyyet; kulluk. Has kullar İçin kullanılır.
3. Ubûdet; 12115 kullar İçin kullanılır. Seçkinler İçin ilki İlme'l-yakîn, İkincisi
ayncl-yakîn, üçüncüsü Hakkelyakîn sahihlerine mahsustur. Ubûdiyyet; 0 senin nasıl
Rabb'in ise, senin de öylece ona kul olmandır. Ubûdiyyet takdiri görüp tedbiri terk
etmektir.
Ucb: Kendini başkasından üstün görmek, ayıplarım görmeyip kendini beğenmek,
yaptığı iyilikleri ve ibadetleri beğenerek, bunlarla övünmek. Bir hadîsde şöyle
buyurulmuştur: "üç şey insani felakete sürükler. 1. Cimrilik, 2’ Şehvete, nefsin
arzularına boyun eğmek, 3. Kendini başkalarından üstün bilmek", imam Gazâlî
Hazretleri de: "Bütün kötülüklerin baş kaynağı üçtür: 1. Hased (kıskançlık), 2. riya
(gösteriş), 3. Ucb (kendini beğenme). Kurtulmak İçin kalbini bunlardan temizlemeye
çalış" diye yazmıştır. Günah işleyenin iniltileri, Allah Teâlâ'ya tesbîh edenlerin
övünmesinden daha iyidir. Ucub sahibi gurûra kapılır da kendi kusurlarım, günahlarım
görmez olur. Yaptığı ibadetlerin, iyiliklerin kıymetini bilerek bunların elden
gitmemesini düşünerek korkmak, üzülmek ucb olmaz. Yahut bunların 00120-1 Hakk'dan
gelen nimetler olduğunu düşünmek, sevinmek de ucb olmaz.
Usul: 2020, erkân, yol, metod. Tasavvufun temelleri. Tasavvufun esasi beştir: Gündüz
oruç tutmak, gece namaz kılmak, İhlâs sahibi olmak, davranışlarım sürekli olarak
denetim altında tutmak (dâimâ kendini kontrol etmek, tefahhus-! derûnî), Allah'a
tevekkül etmek. Cüneyd Hazretleri böyle buyurmuş: Sehl Hazretleri ise yedi usul
saymış: "1. Kur'an'a dört elle sarılma, 2. Hazreti Peygamberi örnek alarak hareket
ekme, 3. Helal lokma, 4. Kimseye eziyet etmemek, 5. Günahlardan kaçınmak, 6. Tevbe
etmek, 7. Yaptığı haksızlıkları gidermek, telâfi etmek". Bu esaslar sûfiden sfifiye
değişir. Fakat 22 yeme, az uyuma, az konuşma ve inziva bütün 5 0 0110111 kabul ettikleri
dört esastır. Sûfilere göre Allah'a giden yola girmenin bir usulü, bir yolu, bir yöntemi
vardır. Bu usule riayet etmeyen ne kadar çok çabalarsa çabalasın gayeye ulaşamaz. Usûle
riayet şarttır.
Usûl-ı aşere: Kurtuluşa götüren on esas, on yol (Bak: Tarîkat maddesi)
Uzlet: Halka karışmamak, insanlardan ayn yaşamak, inzivaya çekilmek, günaha
girmemek, daha çok, daha ihlasla ibadet etmek İçin toplumdan aynhp ISSIZ ve kimsesi/,
yerlere çekilmek, tek başına yaşamak. Mutasavvıfların uzletten maksadlan ihtiyacdan
fazla toplumda kalmamak, dedikodularla zaman harcamamak, ibadetle, kullukla vakit
geçirmektir. Fakat bazı dervişler ömür boyu toplumun dışında kalmışlar, çilehâne ve
mağaralarda yaşamışlardır. İslam'da râhiblik olmadığına 2(1 inzivaya çekilen sûl'i,
kendini kurtarır, fakat halka yararlı olamaz. Bu sebeple Hakk yolcusu halkın aıasıiKİa
yaşarken manen uzlette olmalı, dıştan halk ile İçten Hakk ile beraber bulunmalıdır. Arif
toplum İçinde de uzletdedir. Bazı büyükler uzleti tavsiye etmekle beraber uzletin
aleyhinde bulunmuşlardır. Mesela imam Gazalî şöyle buyurur: "insanlarla beraber
yaşarken, onlara karşı yararlı olmakta hayır vardır, tevâzu vardır. Uzlette yaşayan
kişide kibirlenme olabilir. Hatta uzletle meşhûr olmak, parmakla gösterilmek bir âfet
olabilir". Hoca Bahattin Hazretleri de: "Bizim yolumuzun temeli sohbettir, halka
yararlı olmaktır. Uzlette şöhret vardır, şöhret ise âfettir" diye buyurmuştur. Yahya
Kemal merhum da: "Uzlet belalı şey, fakat ülfet sıkıntılı, bilmem nasıl geçirmeli son
beş on yılı?" demiştir.
UUbet: Bekarlık, ilk zâhid ve sûfilerin bazılarında görülen evlenmeme adeti. Bu
ümmetin ruhbâm ünvanını alan Abdullah Bişr-i 11211 gibi zâhid ve sûfiler bekâr
yaşamayı tercih etmişlerdir. Ibrahim Ethem, Davud 121 ve Râbia-İ Adeviyye’nin de
evlenmedikleri ٣١٧٤٧٥٤ edilir. 01 100111, Ebû Süleyman Dârûâni'nin bekâr yaşamayı
tavsiye etlikleri bilinir. Daha sonraki dönemlerde dc bu adet devim etmiştir. Bilhassa
f’ütüvvet ehli ve 211 ٥٣ arasında evlenmeme âdeti yaygındır. Bektaşilerde evlenmeyen
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

babalara mücerred denir. Budizm ve Hıristiyanlık gibi dinlerin, din adamları da bekar
yaşamayı tercîh etmişlerdir. Hazreti Peygamber Efendimiz de "Yalnızlık, fenâ
arkadaşdan hayırlıdır" diye buyurmuştur.

Üçler: Yaşayan üç büyük velî. Ğayb erenlerinden üç ulu. Ermiş, üçler. Hakk'dan yardim
alır halka yardim ederler, insanlara şiddet ve kahr ile değil, mülayemet ve tatlılık ile
merhametle muâmele ederler, üçler erkeklerden de, kadınlardan da olabilir, üçler bir
kutub, iki imamdan mürekkebtir. Kutbun Allah indinde adi Abdullah'tır. Kutbu'l-aktâb:
Kutublann kutubu ve ğavs-1 azâm olarak da bilinir. Allah adma mülk ve melekûtu Dünya
ve Ahireti idare eder. Kutbun iki yardımcısı vardır. Bunlar da iki imam mânâsına
imâmân denir. Kutbun sağ tarafında bulunan İmamın Hakk tarafından adi Abdurrab olup
melekflt alemini muhafazaya memur edilmişlerdir. Sol tarafmdakinin ismi Abdtilmelik
olup mülk âlemini korumaya memur edilmiştir. Kutup vefât edince sol tarafındaki
Abdulmelik onun yerine geçer.
01612 ‫ال‬: Emîn ve güvenilir kişiler. Melâmet ehli, içlerini. İç duygularım, güzel huylarım
dışa vermeyenler, kendilerini iyi göstermeyenler. Gönüllerine tevdî edilen İlâhî sırrı ve
hakikati ehlinden başkasına kesinlikle açıklamayanlar ümenâdır.
ümmü'l-kitâp: Şerî ilimlerde (Ievh-İ mahfuz, alin yazısı defteri) ve fatiha İçin ümmü’l-
kitâp denildiği halde tasavvuf deyimi olarak akl-ı evvel yerinde kullanılır.
Uns: Ahbâb olmak, cana yakın olmak. Bunun zıddı ürkeklik, yabancılık. Sâlik Hakk ile
ünsiyyet halinde olduğu nisbette halka, mâsivâya yabancıdır. Halk ile ünsiyyet ettiği
nisbette Hakk'a yabancılaşır. Zikirden hoşlanan gafletten sıkılır. Sevâbdan hoşlanan
günahtan kaçınır, üns sevgilinin cemâlini manen müşâhedc etmek. İlâhî cemâli manen
temâşâdan zevk almaktır.
üveysîlik: Herhangi bir şeyhe bağlanmadan, doğrudan doğruya Hazreti Peygamberin
ruhu ve maneviyât! tarafından irşâd ve terbiye edilen mutlu ulular. Daha önce yaşamış ve
vefat etmiş bir velînin rflhâniyeti tarafından terbiye edilen ve bu yüzden zâhirde
herhangi bir şeyhi bulunmayan veliler. Mesela Beyazıt Bestâml Hazretleri Cafer Sadık
Hazretleri'nin rflhu tarafından, 0111-112521 Hargâni de Beyazıt Bestâmî'nin rflhu
tarafından terbiye edilmiştir. Üveysîük Veysel Karâni ile ilgilidir. Veysel Karânî
Hazreti Peygamberi görememiş, fakat Peygamber Efendimiz onu gıyâbında yani
görmeden terbiye etmiştir. Bütün sflfiler ve tarikat ehli, Üveysüğe İnanır, fakat
birçoklan bunun üzerinde fazlaca durmaz. "Olen aslandan sağ olan tilki daha iyidir"
diyerek 2110111 yaşayan şeyhlere gönderirler.

Vaaz-Vâiz: Nasihat, öğüt, öğüdü veren kişi. Sflfilere göre bir vâizin meclisinden
zengin, kendini fakir hissederek, fakir de kendini zengin hissederek ayrılmazsa, 0 vâiz
gerçek vaiz değildir. Gerçek vâizin sesi insana, doğrunun ve gerçeğin ne olduğunu
söyleyen vicdanin sesi, gönülden gelen ve insana doğru yolu gösteren Hakk'm sesidir.
Gerçek vâizin gönlünde bir gönül vâizi bulunmaktadır ki, ٥ da Hakk'dir. Allah bir
kimseyi mutlu etmek isterse, onun gönlünde bir vâiz yaratır. Sflfiler ve Hakk âşıkları
vâiz. sözüyle dinin özünden, ruhundan habersiz sırf şekilde kalan, rflha hitap edemeyen,
sözleri özsüz, kuru olan câmi vâizlerini kasdederler de:
TASAVVUF TERtMLERi

٧212 bu burûdetle eğer dûzaha girsen

Bir lüle duhan İçmeye 2169 bulamazsın.
derler.
"Yani ey rûhdan habersiz soğuk laflar eden vaiz, sen bu soğuklukla cehenneme gi
senin soğukluğundan cehennemin ateşi söner de orada sigaram yakmak İçin ateş
bulamazsın".
Vahdet: Birlik, tek olma, yalnızlık, inziva, halvet ve vuslat anlamlarında kullanılan bu
kelime vâhid olan, bir olan Hakk içindir. Gerçek anlamda vahdet tek oluş onun İçin söz
konusudur.
Vahdet-i Kusûd: Maksadda. istekte söz konusu olan birlik. Kulun kendi şahsî ve beşerî
iradesini bırakarak Allah'ın iradesini, maksûdunu, İşleğini kendi muradi, maksûdu
haline getirmesi. Boylece tek bir irâdenin hâkimiyetini sağlaması.
Vahdet-i Mevcûd: Bu batılılarm Panteizm görüşü karşılığı olup, kâinâtta mcvcûd her
şeyi hâşâ Allah olarak görmektir. Bu İslâmî bir görüş değildir. İslâmî görüş "Hcme
ezust: her şey odur, yani Allah'dır görüşü değil: "Heme ezust: Her şey Ondandir, yani
her şeyi 0 yaratmıştır" görüşüdür.
Vahdet-i Şuhûd: Bir görme hali, sâlikin vecd halinde herşeyi Allah'ın tecellîleri olarak
görmesi. Allah'dan başka yaratıcı görmemesi hali. Bu hal sekr, galebe ve ğaybet gibi
isimler verilen vecd ve 1511812 halinde kendini gösterir. Bu halde iken sâlikin,
nefsinden kânî olması sebebiyle kendini de görmediğinden Hallac gibi "Ene'l-Hakk:
ben Hakkim" der. Beyazıt Bestâmî gibi "Cübbemin altında Allah'dan başka birşey
yok" der. Yahut Yûnus gibi "Ete, kemiğe büründüm Yûnus diye göründüm" der. Fakat bu
hal geçtikten sonra Hakk ile halkı ayn ayn görür, yaratanı yaratılandan ayırır. 0 zaman
vecd halinde iken söylediklerine tevbe eder. Bu şuhûd-1 tevhîdde ayn-1 cem, fenâ ve cem
adi da verilir.
Vahdet-i Vücûd: Bir bilme, Allah'dan başka bir varhk olmadığının İdrâk ve şuuruna
5201 olmak, şuhûdu tevhîdde yani vahdet-i şuhûdda sâlikin herşeyi bir görmesi
geçicidir. Birlik bilgide değil, görmededir. Halbuki vahdet-i vücûdda birlik bilgidedir.
Yani sâlikin gerçek varlığın tek olduğunu, bunun da Hakkin varlığından ibaret
olduğunu, Hakk ve onun tecellîlerinden başka hiçbir şeyin gerçek varlığı olmadığını
bilir ve insanların hepsinin birer gölge varhk olduklarım hisseder. Ancak vahdet-i
vücûd ehli, bu bilgiye nazari olarak değil, yaşayarak vc manevî tecrübe ile ulaşır. Bunun
böyle olduğunu başka bir yoldan bilmenin de bir değeri yoktur. Vahdet-‫ ؛‬vücûd zevkine
varanlar İçin önemli olan varhk konusu, yani varlığın bir oluşu meselesidir. Halbuki
vahdetin diğer şekillerinde konu sadece Allah'ın birliği İnancıdır. Vahdette kesret ve
kesrette vahdet yani birlikte çokluk vc çoklukta birlik meseleleri vahdet-i vücûd
İnancını taşıyanlarda vahdet bir gerçek olup, eşyada kesret yani çokluk bir hayalden
ibarettir. Bir olan varlığın çeşitli şekillerde, hallerde görünmesi bir görünüşten
ibarettir. Gerçek sûfi çoklukta birliği görür vc onun zevkine vanr. Herşeyde, her zerrede
onun eşsiz olan sıfatını, kudretini, yaratma gücünü sezer, görür ve hayran kahr. Onlarm
hepsinde tek varlığı, tek kudreti hisseder. Ârif her eserde, her zerrede onun güzelliğini,
eşsizliğini, yaratma sıfatını ve üstünlüğünü müşâhede eder.

Cemâlini nice yüzden gorem diyen diller

Şikeste âyineler gibi pâre pâre gerek.

Vecd: Bulma, hâsıl olma, kulun herhangi kasti ve çabası olmadan, onun gönlüne gelen
şey bir hal. insanin gönlüne gelen hüzün vc neşe gibi duygular da hep birer vecddir.
Hakk'dan gönüle gelen tecellîler dc vecddir. İstiğrâk gönüle gelen hoş bir duygu ile
kendinden geçiş de diyebileceğimiz vecdin Fransızca karşılığı Extasc'dir. Bu hale gerek
546 HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNÂ

islam mutasavvıfları, gerekse Nco-platonizm (Yeni Eflatunculuk) inancında olanlar

önem vermişlerdir. Filozof Plotin duygularımızın gönlümüze girdiği hoş sezişleri, İç
duygularım kabul etmekle beraber, onun üstüne akil kor. Fakat 201112 da 1911 içinden
çıkılamayacağı İçin dc akil da bırakır. Onun üstüne çıkar ve vecdi bulur. Demek ki vecd
bizim duygularımızın da aklımızın da ötesinde, anlatılması çok zor olan manevî bir
haldir. Biz akil ile hakîkate varamayız. Hazreti Mcvİânâ "Aşkın yolunda akil kurban et"
tavsiyesinde bulunduğu gibi, Plotin dc Akil yolu ile mutlak birliği bulamayacağımız,
ancak onu vecd ile sezebileceğimiz inancındadır. Vecd hali bir tevhîd bir görme halidir.
Yani etrafımızda gördüğümüz çeşitli şeylerin (insan, hayvan, bitki, dağlar, dereler,
denizler, herşey) yani kesret (çokluk) şuurunun ortadan kalkması yaratıcıyı bir görme
inancına varmamız ve herşeyde mutlak varlığın yaratıcının sanatım, yaratma gücünü,
koyduğu şaşmaz kanunları, yarattıklarına verdiği vasıflan, özellikleri görüp hayran
olmaktır. Bu hal ferdî ve şahsî varlığımızın mutlak varhk önünde yok olması, onda fânî
olmasıdır. Bu sûretle manen Allah ile bir olan, onda yok olan rflhumuz: esprit artık 0
beden de yok olmuştur. Hatta bizde bulunan hayvani ruhdan da ayrılmıştır. 0 zaman
beden terk edilmiş bir saray gibidir ve uzvî âlemin kanunlarına gö٢c yaşayan bir ölü
olmuştur. Bedenin yaşayışı rfihsuz bir yaşayıştır. 0 gezen, dolaşan, yiyen. İçen ruhsuz
bir beden halindedir. Halbuki vecd bu maddî yaşayışa karşı bir ölümdür. Fakat manen
dirilmedir. Bu sebeple Eflatun "Olmek yaşamaktır" dedi. Bile bile ölüme yürüyen
Hallâc-ı Mansûr da "Gerçekten de benim ölümümde hayat vardır" diye söylendi. Plotin
bu hali, yani vecdi bulabilmemiz İçin nefisle savaşmak ve İrâde ile kötülüklerimizi
yenmekten ziyâde aşk ile başarıya ulaşacağını tavsiye ediyordu. Gerçi nefisle savaş,
manevîyâtımızı karartan bir takım bulutlan dağıtarak bizi doğruca vahdet: ünite ile
karşı karşıya getirir. İrâde ise kesretten kurtulup mutlak varlığı bizden gizleyen son
engeli de yıkmaya gayret eder. Kendisini besleyecek biricik şey olan aşk da bir alev
gibi görünür, onu yakar, OİVÎ varlıkta yok olma İşte boylece gerçekleşir. Bizi bu
gâyeye eriştirecek olan fazîlet ve ibadettir. Plotin'e göre ibadet, aşkın gâyesine doğru
şiddetli ve kat'î bir hareketten ibarettir. Yeni Eflatuncular da sonradan ilham kuvvetini
kaybettikçe önce ibadet ve sonra ayinler aşkın yerini almıştır. Dikkat edilirse yukardan
beri açıklamaya çalıştığımız Plotin'in vecd görüşü ile XIII. yüzyılda başlayan islam
sûfilerinin vecd telakkileri birbirine çok benzemektedir. Fakat bu benzeyişten islam
sûfilerinin birçoklarının sandığı gibi Yeni Eflatuncular'm Plotin'in etkisi altında
kaldıklar sanılmasın, islam mutasavvıfları Kur'an'dan ve Hadîslerden ilham
almışlardır. Bu görüşlerin birbirlerine benzemesinin sebebine gelince insanların
020291 olan Hazreti Adem'in hakikatinde, haklkat-i Muhammedi'ye bulunduğundan
hangi millettten hangi din ve mezhepten gelirse gelsin iyi olan, güzel olan, doğru olan
her duygu her İnanışta nûr-1 Muhammedi'nin etkisi vardır. Bu görüşlerin birbirine
benzemesinin sebebi, ayni kaynaktan gelmiş olmalarındandır. Bir de şuna dikkat etmek
gerekir ki, Mevlânâ'nın ve diger büyük islam mutasavvıflarının yolu akil yolu değildir.
Filozoflar aklilarının yardımları ile hakîkati bulmaya uğraşırlarken, islam
mutasavvıfları gönül yolundan yürümüşler, hakikate varmışlardır. Plotin de bu gerçeği
arılamış da 0 da sonunda akl yolunu terketmiş, o da Mevlâna gibi aşk yoluna düşmüştür.
Bu konuyu İslâmî inanca göre özetleyecek olursak; vecdi bulmak kalbe gelen feyz ve
tecelli, tabii bir şekilde kendinden geçmek, gayri irâdî olarak coşmak, cezbelenmek,
ibadet ve tââtin meyveleri, İÇİ temâşâ, İstiğrâk hali. Vecde gelen kişiye vâcid denir.
Vccd esnasında gelen manevi zevkin gayb oluşu vccdin zail olması ve kendine gelmesi
haline fakd denir. Tcvacüd vecde gelmek İçin kendini zorlama, semâ, devran vc raks bu
hali anlatır.
Vefâ: Ezelde elest meclisinde Allah'a verilen söze, 111213 bağlı kalmak, insanlara
verilen ahdi korumak, ahde vefâ. Kulun üzerine aldığı emânetin hükmünü İçle vc dışta
yerine getirmesi. Doğruluktan ayrılmaması. Bollukta ٧‫ ن‬darlıkta Hakk'a samimiyetle
TASAVVUF terimleri

uymak. Sevgiyi korumak. Gazaba 1122, başkalarının kusurlarım görmeme ve hatalarım

bağışlama.
Velayet: Velilik, ermişlik. Hakk'm kulunu, kulun da mevlâsını dost edinmesi. Allah ile
kulu arasında karşılıklı sevgi ve dostluk. Velayet yani velilik, kulun kendi nefsinden
kendi halinden fânî, Hakk'm miişâhedesinde fânî olmasıdır. Kulun kendi halinden fânî
olması ile, kulun asla varlığı, tasarrufu, vasfı ve fiili kalmaz. Kul âdetâ kendi mevhûm
varlığından halâs olur. Bu hale ermiş olan kulunu Cenâb-ı Hakk kurb ve ■temkin
makamlarının gayesine ulaştırır ki, bu mertebede kul, beşeriyet vasıflarından kurtularak
manen Hakk'ı gönlünde bulur. Herşeyde, her hâdisede Hakk'm müşâhedesinde bâkî otur.
Hiçbir zaman Hakk’m müşahedesinden, Hakk'ı tefekkürden, Hakk'ı gönlünde
hissetmekten fâriğ olmaz. Bu mertebeye ulaşan kulunu Allah göz açıp kapayıncaya
kadar, hatta daha da 22 bir zaman İçin olsun nefsine bırakmaz. İşte bu mertebeye ulaşan
insan, Hakk'm velîsi, dostu olmuştur. Hakk da onun velîsi, dostu olmuştur. Allah böyle
kişileri şüphe karanlığından kurtarır. Tam iman nûruna çıkarır. Nef'sânî karanlıklardan
rahmânî nûrlara ulaştırır. Çokluktan (kesret), karanlıktan birlik (vahdet) nuruna
götürür. Velî, Cenâb-ı Hakk'm isimlerinden bir isim olduğu İçin, bu ismin mazhan
Hakk'dan kesilmez. İlâhî ahlakla ahlaklanan, zât ve sıfatını Hakk'm zât ve sıfatında
yok etmeği başaran bir Hakk âşığı bu ismin mazhan olur. Ve ona velî, Hakk dostu
denir. Boylece velîler, her devirde Kıyâmete kadar devâm eder, gider. Nitekim Hazreti
Mevlânâ (Mesnevi c. II, 815) beyitlerinde şöyle buyuruyor: (Her devirde peygamber
yerine bir velî vardır. Bu velî Kıyâmete kadar insanlara doğru yolu göstermeye devam
edecektir. Kim iyi huylu ise kurtulmuştur. Kim hislerine hâkîm değilse, zayıf kalpli ise
kırılmıştır, perişan olmuştur, hakikate ulaşamamıştır".
Verâ: Takvânm ileri merhalesi, emr edilen ve men edilen bütün dînî emirleri teferruâtıyla
ve incelikleri ile tatbîk etmek. Büyük bir velî şu on şeyi kendine farz kılmadıkça, bir
mü'min tam verâ sâhibi olamaz diye buyurmuştur:

1. Gıybet etmemek.
2. Kimse hakkında kötü zanda bulunmamak.
3. Kimse ile alay etmemek.
4. Kadınlara kızlara, şehvet nazarıyla bakmamak.
5. Sözü, özü doğru olmak, asla yalan söylememek.
6. Hakk in verdiği nimetlere şükretmek.
7. Malını helal yere sarf etmek.
8. Mevki ve makamları nefsi İçin değil, insanlara hizmet İçin istemek.
9. Beş vakit namaz kılmak.
10. Ehl-İ Sünnet itikadında olmak.

Verâü'l-verâ: sofilere göre insana şah damarından daha yakın olan Allah, ayni zamanda
onlara çok uzaktır, ötelerin ötesindedir. Nasıl ve ne şekilde olduğu bilinmeyen
Allah'ın, nasıl olduğunun bilinmeyeceğini ve akil ile anlaşılamayacağım, İdrâk
olunamayacağım İfâde eden bu terimin mânâsı ötelerin ötesi demektir. Gerçekten de
Allah ötelerin ötesindedir. Hiç bir şeye benzemez, nasıl olduğu anlaşılamaz. Akil neyi
düşünür, neyi hayal ederse etsin 0 değildir. Bu husûsu en iyi anlatan Şuarâ Sflresi'nin 11.
ayet-i kerîmesindeki "Onun benzeri gibi hiç bir şey yoktur" kelâmıdır.
Vesvese: Şüphe, tereddüd, kuruntu, yersiz düşünce, vehm. Şeytânın insanin aklina
getirdiği kötü bir İşin yapılması, iyi bir İşin terk edilmesi veya geciktirilmesi veya
eksik yapılması hep vesvesedir. Şeytânın insani kışkırtması, aklim çelmesi, nefsin
aşağı arzularına uymayı teşvîk etmesi, insanin İçinde dört türlü his ve düşünce doğar.
1. Allah'dan gelen duyguya (Hakk'm hâtırı),
 HAZRET! MEVLÂNA

2. Melekten olan (ilham),

3. Nefisten gelen (hevacis),
4. Şeytandan gelene de (vesvese) denir. Helal yiyen İlhâm ile vesveseyi
birbirinden ayırt eder. Vesvese dua ederek, zikr ederek azalır ve yok olur. Allah'dan
gelen hâtıra insanin manen yükselmesine sebeb olur. Şeytandan gelen vesvese insani
alçaltır, hayvanlaştırır.
Vird: Günlük dualar, düzenli bir şekilde belirli zamanlarda okunan ayetler, hadisler veya
ermişlerin sözlerinden derlenmiş dualar, her tarikatın kendine mahsus virdleri cvrâdı
vardır. Bunlar hergün okunur.
Vücûd: Vücûd kelimesinin birçök anlamı vardır. Vücûd deyince sadece bizim şu görünen
bedenimiz anlaşılmasın. Varhk, var oluş anlamına geldiği gibi, Hakk âşığının cezbe
denilen halde, kendini yok bildikken sonra Hakk'ı manen bulması, ona ermesi,
beşeriyetten kurtulması mânâsına geldiği gibi, vücûd aynca Ccnâb-1 Hakkin bir
sıfatıdır. Allah'ın zati hakkında bilmemiz gereken sıfatlar beştir:
1. Kıdem: Allah'ın varlığının evveli, önü olmaması,
2. Bekâ: Varlığın sonu olmaması,
3. 6172771‫ ر‬bi-nefsihî: Zâtında, sıfatlarında, yaptığı işlerde kimseye muhtac
olmaması,
4. /0004/121072 201 lil-havâdis: Zâtında, sıfatlarında kimseye benzememesi, eşsiz
oluşu,
5. Vahdâniyyet: Zâtında sıfatlarında ve yaptığı işlerde tek oluşu, ortağı ve benzeri
olmaması. Vücûd varhk şu anlama da gelir: insanin kendinde bir varlık görmesi, kibre
kapılması. Şöyle bir Hadîs rivâyet ederler: "Senin vücûdun ğurûra kapılmayan, kendinde
bir varhk görmeyen öyle bir günâhtır ki, başka hiçbir günah onunla mukâyese
edilemez". Çünkü gerçek varlık Allah'ın varlığıdır. Bizim varlığımız eğretidir,
hayaldir, gölge varlıktır. "Varlığa ben seninle âgâhım, var olan sensin ancak
Allah'ım". Vücûd-1 mutlak: mutlak varhk, vücûd-1 baht: sırf ve hâlis varhk, vücûd-1
hakîkî: gerçek varhk, vücûd-1 küllî: cihan şümûl, Universal varhk, vücûd-1 mukayyed:
Hakkin varlığının tecellîsi ile hâsıl olan çok sayıdaki şeylerin varlığı, kesret âlemi,
buna vücûd-ı tecellî de diyorlar. Bütün bunlar Hakkin varlığı İçin söylenmiş sözlerden
bazdandır.
Vücûâiyye: Hâşâ "herşey Allah'dir" diye inananların itikadı. Buna vahdet-i mevcûd da
diyebiliriz. Frenklerin Panteizm dedikleri İnanç. Müslüman mutasavvıfları "herşey
Allah'ın yarattığıdır" derler. Vücûdiye inancında olanlar ise, "herşey O’dur". Hâşâ
Allah'dir derler. Bu İnanç İslâmî değildir.
Vukûf: Durmak, vâkıf olmak. Hakk yoluna düşen kişinin yani sâlikin ısrarla, dikkatle
bazı hususlar üzerinde durması, onlan kavramaya çabalaması, üç vukûf vardır.
I. 000// 2077202/7٠ Kulun zaman üzerinde dikkatini toplaması, yani İçinde bulunduğu
zamanı dikkate alması, nefis muhâsebesi yapması, bugünün vazifesini yarma
bırakmaması, vird ve zikrini vaktinde İcrâ etmesi.
2. 1/00004/1 adedi: Vird ve zikrin adedine riâyet etme.
3. Vukûf-ı kalbi: Zikir yapan müridin kalp üzerinde dikkatini toplaması, kalbin Hakkin
huzurunda olmasını sağlaması, başını sol memesini üzerine, kalbinin üzerine eğmesi,
gönlüne yönelmesi, kalbini denetlemesi, mâsivâyı kalbine sokmaması. Sâlikin her
çeşit bağdan, bilinen, düşünülen hâtır ve hayalden geçirilen her türlü fikir, hayal ve
hisden kurtularak tam mânâsıyla kalbine yönelmesi, kalbinin hakikatine ermesi ve bu
sûretle kalbinde İlâhî Sirlann zuhûr etmesini beklemesine vukûf-1 kalbi diyorlar. Bu hal
bir çeşit gönül beklemesidir.
TASAVVUF TERİMLERİ

Yâd-dâşt: Hatırda tutmak, muhafaza. Hakk teâladan dâimâ âgâh olmak, onu düşünmek
demektir. Nefesi habs edip, nefy-isbât yolu (kelime-i tevhîd) ile zikr eden dervişin,
Allah'ın huzurunda olduğu düşüncesini kalbinde muhâfaza etmesidir. Her hal ve kârda
kalbinin Hakk ile huzurda olması hali, yani murâkabe, zikr, sohbet ve yâd-dâşttan hâsıl
olan huzur birdir. Birbirinden fazla farkh değildir.
Yâd-kerâ: Sâlikin murâkabe mertebesine ulaştıktan sonra, dille belli sayıda nefy ve
isbâtı 14 ilahe nefy, illallah isbâtı zikr etmesi. Bu yoldan kalbinin pası silineceğinden
manen murâkabe mertebesine ulaşır. Dervîş İçin Allah huzuruna manen varma hali hâsıl
olana kadar gerek kalp, gerek dil ile zât ismini veya "Lâ İlâhe illallah"] sürekli surette
zikr etmesi, gözleri ve ağzını kapayarak, nefesi habs edip kelime-i tevhidi kalben zikr
etmek, nefy ile pas kalkar, İsbât ile cilalanır. Nefy ile fenâ. İsbât ile 003 hâsıl olur.
Yâ-hû: Ey o. Ey anlamına gelen yâ ile 0 yani Allah mânâsına gelen hû kelimelerinden
meydana gelen bu deyim çoğu zaman zikr esnasında kullanılır. Dervişler "Hû, Hû" diye
zikr ettikleri gibi bazen "yâ-Hû, yâ-Hay" diye zikr ederler. Yâ Hû ifâdesi, bazı kelime ve
deyimlerin sonuna eklenir. Edeb yâ Hû, bu da geçer yâ Hû, Hay'dan gelen Hû'ya gider.
Atasözü de (Allah'dan gelen yine ona gider) anlamına gelir. Aslında Allah'ın diğer
isimlerinin başına da yâ getirilerek zikir yapılabilir. Yâ Hakk. yâ Allah, yâ Latif, yâ
Hafiz 8101. Bazen bu türlü ifadeler dua ve bed dua anlamına da söylenir. Mesela, yâ
112112: Allah'ım sen koru. Yâ Kahhâr: Allah'ım sen kahret gibi.
Yakaza: Kelime olarak Arapca uyanıklık demektir. Tasavvuf terimlerine göre Hakk'dan
gelen yasaklamadan neyin kastedildiğinin İdrâki İçinde olmak. Kalbinde bulunan İlâhî
vâizin marifet ve İlâhî nûrlann tecellîsi sebebiyle gaflet uykusundan uyanma, rûhun
uyanışı, insanin kendine gelmesi.
Yakîn: Şüphe ve tereddüde düşmeden kesin olarak bilmek. Hüccet ٧‫ ع‬belge olmadan
sadece iman kuvvetiyle görme ve inanma. Saf kalble ğaybı temâşâ, sağlam,
sarsılmayan, İçinde tereddüd ve şüphe bulunmayan İnanç iman. Herşeyi akil ile İsbât
ederek inandırmak kolay değildir. Yakîn elde edebilmek İçin isbat yoluna gitmedense.
ve kalbi günah hastalıklarından kurtarmak lâzımdır, üç türlü yakîn vardır. 1. İlme'l-
yakîn: Birşey hakkında ilme dayanan keskin bilgi, 2. Ayne'1-yakûı: Birşey hakkkmda
gözle görülen ve gözle elde edilen kesin bilgi. 3. Hakke'1-yükîn: Birşey hakkında o
şeyi yaşayarak, onunla haşr ve neşr olarak elde edilen keskin bilgi.
Yedi Cehennem: Yedi Cehennem Kur'an'da 15. surenin 44. âyetinde Cehennemin yedi
kapısı olduğu bildirilir. 17. surenin 6 ve 8. âyetlerinde geçen ve daha başka âyetler de
(Hutama, Sakar, Laza, Hâriye, Cehîm, Şâir, Cehennem) adlan geçtiği İçin bu sözlere
bakarak yedi Cehennem anlaşıldığı kabul edilmiştir.
Yedi Deniz: Eski coğrafyacılara göre yedi deniz şunlardır: 1. Çin Denizi. 2. Magrib
Denizi (Atlantik Okyanusu), 3. Rum Denizi (Ak Deniz), 4. Kara Deniz, 5. Taberiyye
Denizi (Şap Denizi). 6. Cürcan Denizi (Hazar Denizi). 7. Harczm Denizi (Fars Denizi).
Yedi iklim: Eski coğrafya bilginleri Dünya'nın oturulan dörtte bir kısmını (dörtte üç su
olduğuna göre) yedi iklime ayırmışlar. Bu dörd de kısma dört bucak, dön köşe, yedi
iklim demişlerdi.
Yedi Kapı: insan bedeni bir şehre benzetilir. Bedenimizde bulunan ağız, göz, kulak,
burun, aşağılarda bulunan 61 ve arka ile yedi kapı sayıldığı gibi, bazıları da yedi
kapıdan maksad yedi nefisdir demişlerdir ki, onlar da şunlardır: Kötülüğü fazlasıyla
buyuran nefs-i emmâre, kötülükte bulununca kendini kınayan nefs-i levvame, iyiliği
İlhâm eden nefs-i mülhime, iyiden iyiye inanca eren nefs-i mutmeinne, Allah'dan razı
olan nefs-i râziye, tamamıyla arınmış olan sâfiye, zekiyye, Allah'ın rızasını kazanmış
nefis nefs-i merziyye.
5‫؟‬HAZRET 0‫ ؛‬MEVLÂ

Yediler: Yedi büyük ٧ 011. ٤٩٧ erenlerinden yedi ulu ermiş. Bunlar her nefeste mirac
yapıp, Allah'ın huzurundan marifet ve ilim tahsil ederler. Yediler, yedi abdal denilen
gayb erenlerinden ayrıdır.
Yetmiş iki fırka: Sünnet ehli yolundan ayrılan, sapık İmanlı, islami olmayan itikadı
taşıyan fırkalar. Peygamberimiz bir hadîslerinde buyurmuşlardır ki: "Bir zaman gelecek
benim ümmetim de 73 kısma, fırkaya ayrılır. Bunlardan yetmişikisi Cehenneme gidip,
yalmz bir fırka kurtulur". Peygamberimizin ashâbı bu kurtulan fırkanın kim olduğunu
sorunca "Cehennemden kurtulan fırka, benim ve ashâbımın gittiği yolda gidenlerdir"
diye buyurmuşlardır. Bunlar islamlar arasında yaşarlar, kendilerini muslüman sayarlar,
fakat Kur'an ve Hadîslere kendi şahsî görüşlerine göre bâtınî mânâlar verirler. Ehl-İ
sünnet itikadından ayrılırlar. Şehristâm'nin 11،/0/ ve Nihal adil kitabında bozuk fırkalar
tafsilâtıyla anlatılmıştır.

Zâhid: Dünya'ya rağbet etmeyen, Dünya'dan yüz çeviren, el etek çeken, kendini
tamamıyla Ahirefe ve Hakk'a veren, mala, mülke, mevkie, makama, şöhrete değer
vermeyen. Dünya ile Ahiret arasında tercîh yapmak gerektiği zaman ağırlığını dâimâ
Ahiretten yana koyandır. Zühd, Dünya sevgisine gönülde yer vermemek anlamına
geldiğinden zengin olduğu halde zâhid olan, fakir olduğu halde hırslı olan kişiler vardır.
Zâten zühd kelimesi ibadet etmek vc Dünya'dan yüz çevirmek mânâsına gelir. Şerîat
hükümlerinin yerine getirilişinde iki yol vardır. 1. Ruhsat, 2. Azîmet. Ruhsat yolu,
eşyada aslî Sifatm mübâh oluş ve temizlik bulunduğuna göre hiçbir şeyden şüphe
etmemektir. Azîmet yolunda yürüyen ise mesela malinin nasıl ve nereden kazanıldığını
bilmediği adamın evinde kahve bile İçmez. Azîmet yolunu tutan farz ibadetlerden başka
nâfile ibadetlerde bulunan ve Dünya'dan vazgeçen kişilere 22011 denir. Zahidlik riyaya
çok müsâit olduğu İçin sûfiler bu sözü riyakâr, kaba sofu, irfansiz mânalarına kullana-
gelmiştir. Zâhidin zıttı rinddir.
2 2 0 1 1-20111: Zâhir dış, görünen, birşeyin dış yüzü. Bâtın da İç, görünmeyen, İç yüz.
demektir. 57. Hadîd Suresinin 4. âyetinde "Evvel odur, âhir odur. Görünen odur,
görünmeyen odur. Herşeyi bilen odur" denilmektedir. Sûfiler bu ayette geçen "evvel,
ahir, zâhir, bâtın" kelimelerine vücûd (varhk) sıfatlan derler. Ve "Evvel odur, çünkü
herşey ondan zuhûr eder, ٥ yaratır. Âhır odur. Çünkü zuhûr eden ondan başka varlık
yoktur. Bâtın odur. Çünkü zuhûru zâtına perdedir" diye tc'vîl vc "öyle bir evveldir ki,
ondan evvel hiç bir şey yok. öyle bir ahirdir ki, ondan sonra bir şey yok. öyle bir
zâhirdir ki, İçinde ondan başka bir şey yoktur, öyle bir bâtındır ki, zuhurundan
müstağnidir" diye tefsîr ederler.
Zât: Bir şeyin kendisi, birşeyi 0 şeyi yapan ve öbür şeylerden ayıran mahiyet. Zât kendi
kendine vardır, isim ve Sifat onunla vardır. Zât olmadan bunlar olmaz. Cenâb-ı Hakk
zâtı ile vardır. Varlığı kendi kendi iledir. Şimdi var olduğu gibi hep vardı vc hep var
olacaktır. Varlığının önünde ve sonunda yokluk olamaz. Hakk'm halkla ilişkisi sadece
isim ve sifat iledir, isim ve sifat zât ile halk arasında perdedir.
Zehâb: Zchâb gitme, geçme, sevgiliyi temâşâ csnâsmda kalbin duyulur nesnelerin
farkına varamaması, kendinden geçtiği İçin eşyamn farkında olmaması. Temâşâ edilen
sevgilinin şu yahut bu olması fark etmez. Zünnûn durumunu araştırması, halini, hâtırını
sorması İçin Beyazıt Bcstâınî'ye bir adam gönderir. Adam hiç tanımadığı Bcyazıta
tesadüf edince ona Beyazıt'ı sorar. Beyazıt da der ki: "Beyazıt da kim'? nerede'? ben dc
onu arıyorum". Adam döner bu hali Zünnûn'a bildirir. Zünnûn da 0 adama der ki:
"Dostum Beyazıt Bestâmî Hakk'a, gidenlerle gitmiş".
TASAVVUF TERİMLERİ

Zevk: İlâhî tecellîlerin görünmeye başlaması. Hakkin tecellîsi ile velîlerin kalbine
attığı irfan nuru. Velîler herhangi bir kitaba vc metne bakmadan Hakk ile bâtılı bu nur
sayesinde birbirinden ayırt eder. Hakk'm Hakk ile temâşâ edilen derecelerinin ilki,
Hakk yolu yolcularının İlâhî tecellînin meyveleri ve keşfin neticeleri olarak tattıkları
manevî ve rûhî hazlar. Rûhî zevkler ve manevî hazlan tadan bilir, tatmayan bilmez.
Zındık: Hiç bir dinde olmadığı ve Allah'a İnanmadığı halde, miisluman görünüp
mtislümanhğı değiştirmeye. îmanı bozmaya, dinsizliği, 01 510022111‫ «نا‬olarak yaymaya
çalışan vc islâmiyeti İçten yıkmaya uğraşan sinsi İslâm düşmanı, azılı kâfir, münâfık.
Zındık Kuran vc Hadislere uyduğunu söyler fakat Kur'an-1 Kcrîm'i ve Hadîs-İ Şerifleri
kendi kafasına ve kısa görüşüne göre mânâlandırır. Bu sapık düşüncelerini mtislümanlık
olarak yaymaya çalışır. Sünnet ehli âlimlerinin doğru sözlerini beğenmez. İslâm
âlimlerine câhil der. Kendisini mücâhid, aydın, din adamı olarak tanıtır, bu bir
hakikattir ki. "Fıkıh öğrenmeden dînî esasları ehlinden iyice bellemeden Tasavvufla
uğraşanlar zındık olur, dinden çıkar. Fıkıh öğrenip Tasavvuftan haberi olmayan da,
bidat sâhibi sapık olur. Her ikisini dc öğrenip tatbik eden hakîkate varır." imam Malik
Hazretleri böyle yazmıştır. Bir de şu var ki, Muhyiddln Arabi hazretleri gibi büyük
velileri, câhiller zındık olarak suçlamışlardır. Bu ayn bir konudur. "Aba altında yani,
değerli elbiseler İçinde nice zındık, kaba altında nice Siddlk vardır" demişler.
Zikir: Anmak, hatırlamak, yâd etmek anlamlarına gelir. Allah adının tekrarlanması,
Hakk'm kâinattaki binbir tecellîsini görüp onu tesbih vc takdîs etmek. Su filerce AHah'ı
zikr dört şekilde olur:
1. Zikr-İ alenî: Dervişlerin tekke veya herhangi bir yerde topluca zikr etmeleri.
2. Zikr-İ cehri: Bir dervişin yüksek sesle kendi işitebileceği şekilde zikretmesi.
3. Zikr-İ hafi: Bir dervişin gizli olarak sessizce zikretmesi.
4. Zikr-İ kalbi: Kalbden dudaklar kapah olarak yapılan gönül zikri.
Ziihd: Dünyevî şeylere rağbet etmeyip perhizkâr olmak ve dâimâ takvâya yapışarak
ibadette bulunmak, Dünya'dan hoşlanmamak, Dünyalıklardan uzaklaşmak
 ("/" işaretlerinden sonraki numaralar, rübâ‘î numarasını göstermektedir.)

Abdal; 475
Abdülbâkî Gölpınarh; 350, 352, 354, Alem-İ Suğrâ; 481
381, 386 Alem-İ Anasır; 480
Abdülmâcid Sivâsî; 380 Âlem-i İnsân-1 Kâmil; 480
Abdülkâdir-İ Geylânî; 11 Alevî (aynca bk. Şİ'Î); 327, 331, 461, 488
Abdülhakîm Arvâsî; 513 Al-İ Abâ; 482
Abdullah Salâhî; 382 Ali Kalandar; 217
Ab-, Hayat; 428/11, 434/30, 455/105, Allah; 449/85- 456/108, 455/104, 482,
476 483
Âb-i Revan; 476 Allahım sen her yerde hâzır ve nâzırsın;
Abid; 476 399, 417
Ad Kavmi; 476 Allah lutuflarda bulunur, biz ise suç işleriz;
Adem, Âdemiyyet; 476, 477
Adem٠i Mânâ; 477 Amil Çelebioğlu; 382
Adem; 477 bk. Yokluk Ammar bin Yâsir; 334
Afet; 477 Anka; 383
Agâh; 478 Anna Masala; 258
Apuleius; 191
Ağaçlar uyandı; 435/35
Ahad; 478 Arâf; 483
Ahadiyyet; 314, 478 Arâz; 480, 483
Ahadiyyetu'l-Cem‘; 478 Arberry; 256
Ahadiyyetü'l-Kesret; 478 Arif Hikmet (Hcrsekli); 204
Ahadiyyetü'l-Ayn; 478 Arif; 483
Ahd; 478 Arif Nihat Asya; 204
Ahî, Ahilik; 478 Arif-İ bilmcsnevî; 484
Ahmak; 164, 165, 187 Arş; 484
Ahmet Remzi Dede; 204 AsafHâlet Çelebi; 257
Ahmet Avni Konuk; 381. 385 Aşık; 134, 233, 454/102, 484
Ahmed er-Rufâî;ll, 323 Aşık, akil geldi, gizlen; 409
Ahyar; 478 Âşinâ; 484
Akif Paşa; 204 Aşk; 119, 120, 124, 130, 131, 133, 135,
Akil; 162, 170, 171, 434/31-32, 172, 179, 484
458/117, 467/146, 478 Aşkı, sen aşka sor; 410
Akil; 478 Aşkın divânesi; 428/10
Aşk, göklere uçmaktır; 424
Akl-ı Evvel; 479
Akl-ı Küll;479 Aşk nağmeleri; 417, 420
Alâeddin Keykûbâd; 15, 38 Aşkın bir deniz, gönülse balık; 423
Alem; 479 Aşk Derdi; 430/18, 431/19, 433/28.
Alem-İ Gayb; 480 454/101, 460/122
Alem-İ Şehâdet; 480, 481 Aşk şarabı; 430/17, 431/20
Alem-İ Lâhut; 480 Aşk bahçesi; 431/21
Alem-İ Ceberrût; 480, 492 Aşk geldi; 444/68, 445/69-70-71-72,
Âlem-i Melekût; 480 446/73-74-75-76. 447/77-78-79
Âlem-i Ervâh; 481 Âşkı İnkâr edene inkisâr; 402
Âlem-i Kübrâ; 481 Ayân-ı sâbite; 486
 554 hazreti MEVLANA

Âyin; 487 Ben-Benlik; 427/6-7, 430/16, 452/94-96,

Ayn Âlemi; 479 453/99, 462/129
Âyine, ayna (aynca bk. Mirat) : 487 Benlikten kaçış; 457/114, 468/149, 500
Ayne'1-yakîn; 487 Bernard Shaw; 248
Aynü'1-cem،; 487 Besim Atalay; 350
Aynhk Ateşi; 459/121 Bizim scvdâmız bir başka sevdâdır; 398
Bizsiz Sefer; 389; 426/3, 437/41
Boccaccio; 191
Bu‘d; 491
Baba Fereç; 333
Budcla; 491
Baba ilyas; 488
Budist; 301
Baba ishak; 15, 351,488,490
Burak; 491
Bâbâiük; 15, 29, 351, 487, 488, 489, 490
BursalI 1512:1 Hakki; 381
Bâbîük (Bahâîük); 488
Bülbül; 463/132. 464/137
Bâd-i Sabâ, 488
Büt; 491
Bade; 488
Bahâeddin Veled (52 1-111 142)111
Bağdâd'a gelişi; 35
Bahâeddin ٧٥100 (Sultânü'l-ulemâ)'nın 0201-1 Tayyar; 491
Belh'den göç 60151: 33 Câh; 491
Bahaeddin Veled (Sultânü'l-ulemâ)'nın Câhil; 168
Hacca gidişi; 36 Cam; 491
Bahâeddin Veled (Sultânü'l-ulemâ)'nın Câm-ı Cem; 492
Konya'ya gelip, yerleşmesi; 40 2111-1 İlâhî (aynca bk. Mansur Şarabı);
Bahaeddin Veled (Sultânü'l-ulemâ)'nın 492
Lârende(Karaman)'ye gelişi; 36 Câmîük; 488, 489, 492
Bahâeddin Veled (Sullânü'l-ulemâ)'nın Câmi (Molla, Abdurrahmân); 214, 224,
Nişabura gelişi ve Attarla görüşmesi; 34 279, 338, 374
Bahâeddin Veled (Sultânü'l-ulemâ)'nın Can (Rûh); 449/86, 450/89, 458/117,
vefâtı; 41, 268, 318 459/120٠ 471/160. 492
Bahar; 464/138 Cânân-Cânane; 492
Bahârm uyandırdığı ağaçlar; 435/35, Cebir-Cebrîlik; 284, 286, 287, 288, 289,
437/40 292, 295, 492
Balçık varhk; 456/109, 457/113 Cebrût Âlemi; 480, 492
Balım Sultan; 355, 490 Celâl; 440/52-53-54, 492
Bâr-ı Emânet; 488 Celvet; 492
Barak Baba; 364 Celvetiyye; 492, 493
Basîret; 488 Cem; 314. 315. 493
Bast-Kabz; 489, 515 Cemâl; 493
Baş gözü, gönül gözü; 437/42 Cemiyet; 493
Bâtın-Bâtınî; 328, 489 Cemiyyet-i Hâtır; 493
Bâlıniyye-Bâtmîlik; 489, 490 Cemü'1-Cem; 493
٤٧ 210-1 Bestâmî; 22, 139, 324, 485, Cevher; 490, 493
501, 535 Cevlâkî; 493
Bayram; 472/163, 473/164-165 Cezbe; 493
Bazgeşt; 489 Cihâd; 494;
Bedîüzzaman Firuzanfer; 383 Cilve; 494
30060011 0101: 87 Cüz’î İrâde; 285, 286, 287, 288, 292, 293
Bckâ-Fenâ; 490
Bekir Sıdkı Erdoğan; 204
Bektaşîlik; 350, 352, 488, 490
Çar Darp; 494
KARMA INDEX

Çelebî; 494 Elest (aynca bk. Ezel) : 435/34, 497

Çepenîlik; 488 111 Dede; 330
Çerağ; 494 Emr Alemi; 479, 497
Çeştî Tarikati; 218 Ene'l-Hakk; 435/36, 441/63, 498
Çille, Çile; 218 Ene-Ente, Ente-Ene; 498
Çocuk olmak olgunluktur; 429/12 Ene; 497
Erbain; 498
Eren; 498
Damla-Deniz; 448/80 2502: 498
Esir; 498
Dante; 238, 247, 260
0212 Şukûh; 220 Esrar Dede; 225
Dâvud; 263 Eşrefoğlu Rûmî; 274
Derdin devâ oluşu; 433/27, 451/90-92 Eşsiz Sevgili; 466/143
Dergâh; 494 Evhadeddîn Kirmânî; 137
Dervîş; 495 Evliyâ (veliler); 498
Dervişlik; 495 Evrenzîb; 220
Deverân, Devrân; 495 Evtâd; 499
Devesini gaybeden kiird; 413 Ey Âşıklar göklere yükselelim; 395
Devletşâh; 259, 327, 336 Ezel (bk. Ebed); 126, 183, 440/52,
Devriye; 297, 299, 495 449/83-84, 454/103, 455/106,
Diken ve Gül; 464(13« 468/151, 499
Doğum, insanin ikinci doğumu; 245 Ezkâr; 499
Dostla halvet; 432/24. 438/47
Dostoyevski; 271
Dostu görmek; 432/23, 444/66, 451/93 Fahıeddîn-İ Irâkî; 29, 268, 345
Dua; 422, 474/1 69-170 Fahri Râzî; 9, 33
Dünya istekleri; 467/147 Fakîr; 499
Dürzî; 496 Fakr; 499
Fânî Dünyaya bağlanma; 391
Fark; 314, 499
Fark-ı bâdel cem‘; 500)
Ebrâr; 496
Fark-ı Cem; 500
Ebû Hâşim; 22
Fark-ı Evvel; 500
Edeb; 496
Fark-ı tam; 50()
Edhemiyye; 486, 496
Fark-ı vâsıf; 500
Edvâr-ı Vucûd; 496
Fâzıl (Endcrûnlu); 204
Eflâtun; 246, 498, 530 Felsefi düşünceleri gönlümden attım; 277;
Efrâd; 495
Ehad; 497
278
Fenâ; 500, 501,502
Ehadiyyet; 497 Fenâ-FİI Pîr: 503
Ehadiyyetü'l-Ayn; 497
Ehadiyyetü'l-Cem; 497
0 102-112‫؟‬: 503
Fcnâ-Fülâh; 503
Ehadiyyetü'l-Kesret; 497
Fenâ-Fişşeyh; 503
Ehl-İ Ahiret; 497 Fenâ-Fişşuhûd; 504
Ehl-İ Beyt; 497 Feridun Nâfiz Uzluk; 385, 386
Ehl-İ dünya; 497 Feridüddîn-İ Attâr; 29, 34
Ehl-İ Hakk; 498 Feth; 504
Ehl i Hâl; 497 Fcth-İ Karib; 504
Ehl-İ Zevk; 497 Feth-İ Mutlâk; 504
Ekber Şah; 28, 219, 220 Fcth-İ Mübîn; 504
Ekberiyye; 323
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Fetret; 504 Gül; 463/132-133-134-135, 464/136, 465

Feyz, Fuyuzât; 504 /139-140-141
Feyz-İ Akdes; 504 Güneş ve güzellik; 180, 185, 186
Feyz-İ İlâhî; 504 Güneş ve Zerre; 242
Fcyz-İ isnâdî; 504 Güneş-gölge; 312, 450/119, 506
Feyz-İ Mukaddes; 504
Feyzî Halıcı; 204, 383
Feyzullah Sâcid; 383 Hac; 507
Firâk; 504 Hacı Bektaş-İ Velî; 350, 355, 490
Fİ٢âr;4O8, 442/61, 457/111, 504 11212 (Şirazh); 260
Firdevsî; 298 Hakâyik-İ 51112: 507
Fuat Köprülü; 350 Hakîkat Ehli; 507
Futuh-Futûhât; 505 Hakîkat; 320, 321, 322, 507, 536
Fütüvvet (bk. Ahîlik); 478; 505 Hakîkat-İ Muhammediye; 507
Hakîkatü'1-Hakâyık; 507
Hakîkî Aşk; 486
Gaflet; 505 Hakim Senâî; 29
Gâliye Fırkası; 19 Hakk Dostu; 432/25, 26
Gam; 428/9, 434/129, 469/152, 471/159 Hakk erenler; 448/84, 507
Garâmî (Hind Şairi); 224 Hakk sofrası; 468/150
Garib; 163, 405, 505 Hakk'da kendini bulmak; 336, 341
Gark; 505 Hakke'l-yakîn; 486
Gavs; 505 Hâl; 507
Gayb Âlemi; 438/46, 470/155, 479, 506 Halk Âlemi; 476
Gaybet; 506 Halk-ı Cedîd; 508
Gayb erenler; 506 Halk; 508
Gaybü'1-Gayb; 506 Halvet; 508
Gayret; 506 Halvet der Encümen; 508
Gazâlî; 267 Hamd; 508
Gecelerin önemi; 426/2, 436/38-39 Hammer; 249
Gizli Define; 418 Hamzaviyye; 508
Gizli Sevgili; 390, 432/22 Hans Meinke; 253
Gök kapısını açmasını bilenler; 415 Harabât; 509
Gökyüzü Şarabı (bk. Mansflr Şarabı); 329 Haricîler; 18, 509
Gölge varhk; 424 Harut ve Marût; 509
Gönle misafir olarak gelen kederler; 273, Hasan Ali Yücel; 260
Hasan Basrî Hz.'nin kader hakkmdaki
Gönlü ancak gönül sahipleri bilir; 414 mektubu; 283
Gönül; 439/48, 442/60, 450/88, 452/95. Hâtır; 509
453/98-100, 438/117, 467/140. Havass; 509
471/160 Havf ve Rccâ; 509
Gönülden sesleniş; 430/15 Hayâ; 510
Gönül evi kederlerle dolmuş; 406, 466/144 Hayâl; 509
Gönül Güzelliği; 411 Hayâl Âlemi; 510
Gönül hâli, Hakk'a gizli değildir; 408 Hayat; 510
Gönül yolu; 457/112 Haydariyye, Haydarilik; 29, 488, 489,
Göte; 194, 195, 247, 248, 254 490, 510
Göz; 471/160 Hayret; 510
Gurbet; 506 Hayvânî Ruh; 298
Hazarât-ı Hamse: 470 510
KARMA INDEX

Her şey sana, benim gibi ol diyor; 396 İmam-ı Âzam; 283
Herder; 260 İmam-ı 200211: 28, 219
Heş şey canh, her şey Hakkin tecellîsin- imamiyye Mezhebi; 482, 489
den İbâret; 426/4-5, 429/13, 441/57, iman; 515
468/150, 469/153-154 iman ve Küfür: 144
Heva-Heves; 510 imtihan; 515
Heyecan ve Aşk; 119, 120 İnâbe; 515
Heyûlâ; 510 inbisat-inkibaz; bk. BastjKabz
Hicâb;511 inle, iniltini İşiten bir komşun var; 427/8
Hicrân-Hecr;511 insan Sevgisi; 141
Hicret; 511 Insân-ı kâmil; 236, 515
Hidâyet Han; 327 insanin Hakk'a yakın oluşu; 311, 312
Himmet; 51 1 insanin Kurtuluşu; 153, 162
Hulul; 27,137,313,439/51,511 İrâde (bk. ihtiyâr); 516
Hulûliyye;511 İrfân; 516
Hûrî-Gılmân; 512 İrâde-i cüziyye; 516
Hurûf-ı âliyât; 512 İsm-i Âzam; 517
110111:511 İsm-i Celâl; 517
1105 der dem; 512 İsmâil Fennî; 339
Huşû; 512 İsmâil Hakki İzmirli; 328, 383
Hücvîr; 283 ismâiliyye; 19, 489, 490, 517
113 5211000011 Çelebi; 70, 71, 72 İstidrâç; 517
Hüseyin Fahreddin Dede; 330 İtâb; 518
Hüseyin Vâiz; 29 İtibâr (ibret); 518
Hüzün; 512 İtikâf; 518
Hz. Hasan'm, Hasan Basrîye cevâbı; 283 Itisam; 518
Hz. 152 111 Ahmaktan Kaçışı; 165 ittihâd; 27, 136, 137, 313, 518
Ittihâdiyye; 518
ittisal; 518
İbâdet; 512, 542
İbâdet Zevki; 228 izzet Molla (Keçecizâde); 204
Jhon Kingsley; 350
ibâhiyye; 513
iblis, şeytan; 513
İbn-i Farid; 197, 307, 308, 315
İbn-i Kemâl; 374 Kabe Kavseyni Ev 012: 518
İbn-i vakt, ibnü'1-vakt; 513 Kâbe; 518
İbrahim Hakki (Erzurumlu); 204, 205 Kabz-Bast (bk. Bast-Kabz) :518
ibret; 514 Kadi 511260001: 87
İç dostu; 471/158 Kadın ve Kadınlık; 187; 193, .196
İhlâs; 514 Kadiriyye; 284, 292, 519
ihsan, iyilik; 514, 558/116 Kalb; 519
ihtiyâr, İrâde, 285, 286, 287, 288, 292, Kalem; 519
429/12, 514 Kalender; 519
İkbâl; 222, 324 Kalenderilik; 29, 488, 489, 490
İkbâl'e göre insanin kendini bulması; 225 Kalû-Belâ (Elest-Ezefe bakiniz); 520
ilham; 514 Kasvet; 520
ilim; 470/156, 514 Kavis; 520
îlme'l-ledün; 514 Kayyûm; 520
İlme'l-yakîn; 514 Kebîr; (Hint Şairi); 217
Kebiriyye; 520
 hazret! mevlânâ

Keder-gam; 270, 275, 276 Mal; 524

Kemâl; 520 Mânâ; 524
Kemâl Edip; 204 Mânâ Meclisine varalım; 411
Kemâl Hucendî; 29 Mansur Şarabı; 128, 130, 139
Kemâliyye; 520 Mansûr (Hallâc); 22, 26, 139, 140, 225,
Kenân Rufâî; 381 485, 498
Kenz-İ mahfi; 520 Mârifet; 524
Kerâmet; 520 Mârifet-nâme'deki Mevlânâ şiirleri; 205,
Kerbelâ; 332
Keırûbî; 521 Marifetullah; 524
Kesret-Vahdet; 314, 521 Mâsivâ; 524
Keşf; 521 Maurice Barres; 257
Kevn; 521 Mead; 525
Kevser; 521 Mecâzî Aşk; 486
Kılıç Arslan; 13 ٧10 601600110-1 280201: 33
Kırişrıa; 263 Meczûb; 525
Kırklar; 522 Mehmet önder; 204, 253, 257, 258
Kırklar Meydanı; 521 Mekân; 525
Kıyâmet; 522 Melâmiyye-Melâmetîlik; 29, 489, 525
Kızılbaş; 488, 522 Melekût Alemi; 480, 525
Kimya; 522 Menzile nasıl varırsın?; 413
Kin; 461/125 Mesnevî nasıl bir kitaptır; 413
Kirmânî (Evhadeddîn); 29 Mesnevî'nin yazılışı; 73
Kirmânî (Nimetullah); 536 Mest; 526
Kösedağı Savaşı; 15 Mevlânâ'nın bu fânî âlemden göçmesi; 75
Kurb; 522 Mevlânâ'nın doğumu, lakap ve mahlasları;
Kutbuddîn-i Mahmut Şîrâzî; 349
Kutub, kutb; 522 Mevlânâ'nın en son şiiri; 84, 85
Kübreviyye; 29, 34, 218, 315, 323, 522 Mevlânâ'nın evlenişi; 37
Küllî İrâde; 522 Mevlânâ'nın hayatındaki değişiklik; 46
Küllî Ruh; 298 Mevlânâ'nın hayatinin özelliği; 96
Mevlânâ'nın insanları eşit görmesi; 105
Mevlânâ'nın ölüm şiirleri; 76
Lâtîfe; 522 Mevlânâ'nın sandukası üstündeki şiirler;
Ledün; 523
Letâif-İ Hamse; 522 Mevlânâ'nın son günleri; 80, 81
Levh-İ Mahfûz; 284, 288, 523 Mevlânâ'nın sûret ve sîreti; 97
Levh; 523 Mevlânâ'nın sükûn devri; 60
Leylâ (Dünyada herkes bir Leyla'ya Mevlânâ'nın türbesi; 89
Mecnûn olmuştur); 406 Mevlevî rindi; 329
Leylâ Hanim; 204 Mevlevî yobazı; 329
Luther; 255 Mevt; 526
Mey, Meygede, Meyhâne; 526
Miraç Merdivenleri; 416
Miraç; 526
Mahabbet; 523, (bk. Aşk) Mirât (aynca bk. âyine, ayna); 526
Mahbûb; 523 Misâl Âlemi; 527
Mahmud Şebüsterî; 308, 309, 314, 498 Miskin; 527
Mahv (bk. sahv); 524 Mithat Bahari Beytur; 204
Makâm; 524 Muhabbet; 527 (bk. Muhabbet); 523
Makâm-İ Mahmûd; 524 Muhib; 527
KARMA INDEX

Muhiddîn-i Arabi; 27, 267, 297, 324, 336 Nicholson; 255, 256, 338
Muhiddîn-i Arabî'niü Mevlânâ’dan aldığı Niçe; 194, 236, 237
şiir; 326 Nigah daşt; 531
Muhiddîn-i Arabi'nin, Fahr-1 Râziye Nihat Sâmi Banarh; 355
mektubu; 341 Nihilizm; 502
Mum; 461/128, 464/137 Nirvana; 301
Murad; 527 Niyaz; 53‫ا‬
Murakabe; 527 Nûr 140, 232, 304, 305 308, 444/65
Mûtezile; 9, 18, 19, 266, 283٠ 284, 286,
291, 527 Nûr'u görmeğe varhk perde oldu; 310
Mücâdele■; 119, 528 Nücebâ; 531
Mükâşefe; 528 Nükabâ; 531
Mülk âlemi; 480 Nüseyrilik; 531
Mürcia’lar; 19 Nüzûl Kavsi; 314
Mürşid; 528
Müşâhede; 528
Müşebbih; 528 Ocak; 531
Onbeşler; 532
Oniki İmâm; 532
Naat-ı Şerîf; 425 Oniki koyun; 532
Nahîfî; 204, 382 Onkaide "Hakk'ı mânen bulabilmek İçil
Namaz; 122 (Melânâ'nın Namâzı; 123, (bk. Tarîk-İ şüttar); 538
124, 335) Onlar; 532
Nâsût; 479, 529 Onsekizler; 532
Nâz ve Niyâz; 529, 531 Orpheus; 261
Nazar; 529 Oruç; 120 - Mevlânâ'nın orucu; 121
Nazar Ber Kadem; 529 Oruç ayı; 423, 435/33, 472/162
Nazar-I Hakkanî; 529 Olmeden önce ölmek; 321
Nebâtî Rûh; 298 Ölüm kaşla göz arasında; 421, 429/14
Necmeddîn-i Kübrâ; 10, 33, 34, Ölümdeki dirilik; 316, 317
333 Ömer Rusûhî Dede; 382
Nefha; 529
Nefs-Nefis; 470/155, 529
Nefs-İ Cemâdi; 530 Panteizm; 27, 250, 313, 498, 532, 548
Nefs-İ Emmâre; 529, 549 Perde; 402, 436/37, 441/62, 470/157,
Nefs-İ Hayvani; 530 532
Nefs-İ insânî; 530 Pertev Paşa; 204
Nefs-İ Kâmile; 530 PTr (bk. Mürşîd; 528, şeyh; 536): 532
Nefs-İ Kudsiyye; 530 Plotin; 498, 531
Nefs-İ Küllî; 530 Post; 532
Nefs-İ Levvâme; 529, 549
Nefs-İ Mardiye; 529, 549
Nefs-İ Mutmainne; 529, 549
Nefs-İ Mülhime; 529, 549 Rabb; 533
Nefs-İ Nâtıka; 530 Râbıta; 533
Nefs-İ Nebâtî; 530 Râfızî; 533
Nefs-İ Râziye; 529, 549 Recâ (bk. havf; 509): 533

Nefs-İ Sâfiye; 530 Redhause; 254

Neo-Platonizme; 530 Rıza; 533
Neyzen Tevfik; 204 Rıza Kulihan; 383
 hazreti mevlana

Ritter; 533
Riyâzet; 119, 533 Şâh-I Nakşibend-i Velî; 1 1
Ruchert; 250 Şathiyye; 535
Rûh "can"; 173, 177, 462/131 Şeb-i arûş; 536
Rûh ve Beden; 395, 460/123-124, Şehâdet Alemi; 479
462/130, 533 Şehvet; 163, 174, 192, 444/67
Rûh'un köşkü; 390 Şekspir; 194
Rusûhî İsmail Dede (AnkaralI Şârih); 380 911،1 (Konyah); 204
Ruzbihân-! Mısrî; 334 Şem‘î; 380
Şemsîük; 489
Şems-i Tebrizî; 47
Sabr-Sabir; 458/117, 533 —Mevlânâ ile buluşması; 48
Sadeddîn Kopek; 15 —Konya'dan ayrılışı; 51
Sahv-Sahiv (bk. Mahv); 533 —Şems'e yazılan mektuplar; 51, 52
52 2020011111 kişiliği; 65, 66, 67, 70, 96 —Şems'in kayboluşu; 54
Salahaddîn'in vefâtı ve Mevlânâ mersiyesi; —Şems'den sonra Mevlânâ'nın hâli; 55
—Mevlânâ'nın Şems İçin yazdığı mersiye;
Salahaddîn-i Zerkubî (Kuyumcu
Salahaddîn); 61, 62, 63,64 Şems mi Mürşid, Mevlânâ 11019: 57
Sâlik; 534 Şerânî; 338
Samt; 534 Şcrî'at (tarikat); 320. 321. 322, 335, 536
Sari Abdullah Efendi; 381 Şevk; 536
Sarraç; 225 Şeyh; 536
Scherr; 534 Şeyh Abdülbâkî Bey; 204
Şeyh Bahaddîn Zekeriyya; 345
Sefer; 534 - Hakk'a yönelen kalbin
mânevî seferleri; 314, 534 Şeyh 012100010 Efendi; 204
Sekr (kendinden geçiş); 534 Şeyh Gâlib : 203, 204
Selçuklular; 14 Şeyh İsmâil Kasri; 333, 334
Selefiyye; 283
Semâ; 263 , 263/132, 264, 265, 269, 534
Şeyh Nazîf Efendi; 204
Şeyh Necmeddîn-i Râzî; 29, 347, 348
Sen büyük bir âlimsin; 397 Şeyh 52،01: 33, 365
Sen ve Ben; 455/107 Şeyh 9 2200 00111-1 Sühreverdî; 35, 338,
Senden başkasına 562 açılmaz; 403
Seniha Goknil; 262 Şeytan; 282, 536
Sidk; 534 511 (aynca bk. alevî) : 18, 19, 328, 331,
Sır; 448/81, 535
Sırri-İ Sakatî; 290
481, 489
Şiblî; 271, 297
Silsile; 534 Şiir ve Şâirük; 198, 201
Sipehsâlann, Mevlânâ Görüşü; 115, 116, Şimmel (Prof. Dr. Annamarie); 218, 222,
239, 254, 338
Sûfî-Sûfîlik; 22, 127, 128, 461/126, 535 Şöhret; 537
Sultânü'1-uiemânın, Selçuklu Hükümdârınca Şuhûd; 537
Karşılanışı; 39 Şükür; 537
Sulûk; 535
Sûret; 535
5111011:380 Taat; 537
Süleyman Hayri Bey; 382 Taayyün; 537
Süleyman Uludağ; 339 Tagore (Rabintdranat); 216
Sünnî (bk. 91"1, alevî); 18, 331 Tahakkuk-Tahkik; 537
Sürür; 535 Tâhirü'1-Mevlevî (Tahir Olgun); 204, 381
KARMA INDEX

Tahtacilik; 288
Taine (Hippolyte) 254 Ubudet; 543
Takdis; 537 Ubudiyyet; 543
Takva; 538 Ucb; 543
Talebe-Talib; 538 Urûç kavsi; 314
Taptok Emre (Baba); 364 Usûl-i aşere (Hakk'a varmak İçin on şart);
Tarîk-İ Şüttâr; 335, 538 335, 538, 543
Tarikat; 317, 320, 321, 335, 536, 538 Uyanınız Ey Gafiller; 442/58-59
—Tarîk-İ Ahyâr; 538 Uzlet; 543
—Tarîk-İ Ebrâr; 538 Uzûbet; 543
-٧٥ Usûl-i Aşere -tevbe, zühd, tevekkül, Üçler; 544
kanaat, uzlet, zikir, Hakk'a yönelme, üfk-i Mübîn (üfk-i 214), Allah'a seyr; 314
sabr, murâkabe, aza- (bk. onkaide); 538 Umena; 544
Tasarruf; 539 Ümmü'l-Kitâb; 544
Tasavvuf; 340, 539 üns; 544
Tasliye; 539 Üveysîük; 544
Teberra (bk. Tevella; 542): 539
Tecelliler; 340/51
—Rabbânî Cilveler; 404 ٧-
٦٥ 66111-1 821, Tecellî-İ Esmâ, Tecellî-İ Vaaz-٧âiz; 544
Sifat, Tecellî-İ Zât; 539 Vahdet; 98, 99,314
Tecrid; 539 Vahdet Dükkânı Mesnevî; 377, 545
Tedbîr; 539 Vahdet-i Kusûd; 545
Tefrid; 540 Vahdet-i Mevcud; 27, 250, 313, 498, 545,
Tefrika; 540 548
Tefvîz; 540 Vahdet-i Şuhûd; 545
Tekke; 540 Vahdet-i Vücûd; 23, 27, 250, 336, 338,
Temâşâ; 540 339, 498, 545
Temkin-Tekvîn; 313, 540 Vâsıf bin Ata; 283
Ten; 453/97 Vâsıf-ı Mevlevî; 204
Tenâsuh; 21, 297, 308, 313, 314, 317, Vecd (Mçvlânâ'da Vecd); 124, 125, 126,
540, 541
012111: 541 Vefâ; 546
Terk; 541 Velâyet; 547
Tesbîh; 541 Velîler; 437/43, 438/45, 443/64
Tevbe; 473/166-167, 474/168, 541 Vera; 547,
Teveccüh; 542 Verâü'l-verâ; 547
Tevellâ (bk. Teberra; 539): 542 Vesvese; 547
Tevfik Oytam; 350 Vird; 548
Voltaire (Volter); 254
Tevhid; 99, 136, 140, 340, 439/51,
448/82, 450/87, 456/110, 458/115- Vücûd-, Mutlak; 298
Vukûf; 548
118, 500, 501,542
Vuslat Cezbesi; 124, 335
Tholuch; 250
Vücûd; 548
Thomas Carlyle; 247
Vücûdiyye; 548
Tirmizî (Burhaneddîn); 43
Wallenbourg; 249
—Kişiliği; 44
Washington Irving; 248
—Kayseri'ye gidişi; 45
Whinfold; 255
Tokâdîzâde Şekip; 204
Tolstoy; 194
Tomlin; 256
Tûr; 542
 HAZRETİ MEVLÂNÂ

Yâd-kerâ; 549 Yunus Emre; 355, 365

Yâhû; 549 Yücelerden gelen yücelere gitmek ister;
Yahya Kemâl; 204 394
Yakaza; 549
Yakîn, ilme'1-yakîn, ayne'1-yakîn, Hakka'l-
yakîn; 549
Yalnız değilsin; 441/55
Yaman Dede; 204 22018: 550
Yassı Çemen Savaşı; 14 Zâhir-Bâtın; 550
Yedi Cehennem; 549 Zât; 550
Yedi Deniz; 549 Zehâb; 550
Yedi İklîm; 549 Zerdüşt; 530
Yedi Kapu; 549 Zevk; 551
Yediler; 550 Zındık; 551
Yenişehirli Avnî; 382 Zikir; 551
Yetmişiki fırka; 550 Zühd; 551
Yokluk; 301, 437/41, 500, 502 Zünnûn-ı Mısrî; 267, 324
 Bu Kitapta ve Başka Tasavvufla ilgili Kitaplarda Adlan Çok Gecen
Bazı Velilerin, Sonsuzluk Alemine Göçüş Tarihleri

Miladi Hicri Miladi Hicri

Ebû Haşimü's-Sofî (777 - 161) Herevi (1088 - 481)
Zünnûn-ı Mısrî (859 - 245) Kuşeyrî (1072 - 465)
Hâris-İ Muhasibi (857 - 243) Hucviri (1073 - 466)
Bişr-i 11211 (842 - 227) Gazali (1111 - 505)
Ebû Süleyman Daranî (830 - 215) Yûsuf-ı Hemedâni (1138 - 533)
Mâruf-ı Kerht (815 - 200) Abdülkâdir-İ Geylâni (1165 - 561)
Bâyezid-İ 152101 (874 - 261) Ahmed Yesevi (1166 - 562)
Bâyezid-İ Bistâmî ٧٥٧٤ (848 - 234) Ahmedü'r-Rüfâî (1182 - 578)
Cüneyd-İ Bağdâdî, (909 - 297) ş. Sühreverd-i Makti (1191 - 587)
Hamdan Kassar (884 - 271) Hakim Senâî (1180 - 576)
Seriyyü's-Sakatî (870 - 257) Necmeddin-i Kübrâ (1221 - 618)
Ebû Said Harraz (885 - 272) Sultânü'l-ulemâ (1231 - 628)
Hakim Tirmizî (898 - 285) Seyyid Burhaneddin-i Tirmizi (1241 - 638)
Süheyl bin Abdullah Tüsteri (886 - 273) Şems-i Tebrizi (1247 - 645)
Ebü'1-Hüseyin Nûrî (907 - 295) Ferîdüddîn-i ٨٤٤٣ (1229 - 627)
Ebû 112117 Haddad (870 - 260) İbn-i Fârid (1235 - 633)
Mansûr-ı Hallaç (921 - 309) Muhiddin-i Arabi (1238 - 636)
91011 (945 - 334) 922111 (1256 - 654)
Ruveym bin Ahmed (915 - 303) Ahmed Bedevi (1276 - 675)
Ebû Bekr-İ Kettârıî (933 - 322) Hacı Bektaş-ı Veli (1270 - 669)
Ebû Ali Rûzbârî (933 - 322) Mevlânâ ٥٤100011-1 Rûmî (1273 - 672)
Abdullah bin Münâzi! (941 - 330) Fahreddin-i Irâkî (1289 - 688)
EbûTâhb-i Mekkî (996 - 386) Şeyh 52201 (1292 - 692)
1-1 Hafif (982 - 372) Suhreverdi (1234 - 632)
Kalbazî (990 - 380) İbrahim Desûkî (1277 - 676)
Serraç (988 - 378) Yunus Emre (1320 - 720)
Sülemî (1021 - 412) Mahmud Şebüsterî (1320 - 720)
Ebû Nuaym (1038 - 430) Bahaeddin Nakşibendi (1389 - 791)
Ebû Said Ebü'1-Hayr (1048 - 440) 92 12111 (1390 - 793)
Ebü’l-Hasan-1 Harrakâni (1033 - 425) Hacı Bayram-I Veli (1429 - 833)
Ebû Ali Dakkak (1015 - 406) Abdurrahman Câmi (1489 - 895)
imam Rabbâni (1627 - 1034)
 Kitapla ilgili Bazı önemli Tarihler
(7221 metinlere göre bu tarihler bir-iki sene farkh. olabilir)

Hicri Milâdî

Hz. Şems'in Tebriz'de doğuşu (581 - 1185)

Hz. Mevlânâ'nın Belh şehrinde doğuşu (604 - 1207)
Büyük tefsirci Fahri Razlnin Herat'da vefâtı (607 - 1210)
Mevlânâ'nın babasının Belh'den göç edişi (618 - 1221)
Necmeddîn-i Kübrâ’nın şehid edilmesi (618 - 1221)
Hz. Mevlânâ'nın evlenmesi (623 - 1225)
Hz. Mevlânâ'nın oğlu Sultan Veled'in doğuşu (624 - 1226)
Mevlânâ'nın babasının Konya'da vefâtı (628 - 1231)
Seyyid Burhaneddîn'in Konya'ya gelişi (629 - 1232)
Hüsameddîn Çelebi'nin doğuşu (622 - 1225)
Alâeddin Keykubad'm Kayseri'de zehirlenmesi (635 - 1237)
Seyyid Burhaneddîn'in Kayseri'de vefâtı (638 - 1241)
Moğolların Erzurum'u almalan (638 - 1241)
06560281102 Selçuklu ordusunun Moğollara yenilmesi (641 - 1243)
Baba İshak'ın Amasya'da asılması (637 - 1240)
Tebrizli Şemsîn Konya'ya gelişi (642 - 1244)
Tebrizli Şemsîn Konya'dan Şam'a gidişi (644 - 1246)
Tebrizli Şemsîn Şam'dan Konya'ya dönüşü (645 - 1247)
Tebrizli Şemsîn Konya'da öldürülmesi (645 - 1247)
Mevlânâ'nın oğlu Alâeddîn'in vefâtı (661 - 1262)
Kuyumcu Selahaddin'in vefâtı (657 - 1258)
Hz. Mevlânâ'nın sonsuzluk âlemin göçmesi (672 - 1273)
 Yararlanılan Eserler

Abdurrahman Cami, Nefehatü'1-üns (Tercüme), Istanbul, 1270.

Abdü'l-Bârî en-Nedevî, Tasavvuf ve Hayat, Istanbul, 1967.
Abdülkâdir Geylânî, İlâhî Armağan, (Çeviren: ٨. Akçiçek), Istanbul, 1968.
Abdülkerim 6111, İnsan-ı Kamil, İstanbul, 1300.
Abdülkerim Kuşeyrî, Kuşeyrî Risâlesi, (Çeviren: Süleyman Uludağ), 1982‫؛‬.
Ahmet Hilmi, Hadîkatü'1-Evliyâ, İstanbul, 1318.
Ahmet (Taşköprülüzâde), Mevzûatü'l-Ulûm, Istanbul, 1313.
Ahmet Refik, 16. 441044 Rafızîlik ve Bektaşilik, İstanbul, 1932.
Ahmet Rifâ'î, Burhünü'1-Müeyyed (Tercüme), İstanbul, 1303.
Besim ATALAY, Bektaşilik ve Edebiyatı, İstanbul, 1340.
Prof. Dr. Süleyman ATEŞ, Kur'an-1 Kerîm ve Türkçe Meâli, Ankara, 1975.
Bedîüzzaman Firûzanfer, Dîvân-ı Kebîr, Tahran, 1336.
. Şerh-ı Mesnevî, Tahran, 1346.
. Mevlânâ Celâleddîn, (Tercüme: Dr. Uzluk), İstanbul, 1963.
Ömer Rıza DOĞRUL, Tasavvuf, İstanbul, 1945.
Ebû Tâlib Mekkî, Kûtu'l-Kulûb (Arapça), Mısır, 1932.
sadettin Nüzhet ERGUN, Bektaşi Nefesleri, Istanbul, 1945.
. Mevlânâ, İstanbul, 1932.
Prof. Dr. Mehmet 262, Alevîlik ve Bektaşilik, Ankara, 1990.
Fahreddin-i Irâkî, Parıltılar (Çeviren: Safvet Yetkin), İstanbul, 1948.
Farâbî, ilimlerin Sayımı (Çeviren: Prof. Ahmet Ateş), İstanbul, 1989.
Feriduddîn Attâr, 70 2017-01، 11-1021/126‫( ر‬Tercüme: Süleyman Uludağ).
Ferit, Vahdet-i Vücûd, İstanbul, 1331.
622211, el-Münkizii ٨1 :/16 160/-/090121, Sait ve Zihni Efendiler, İstanbul, 1289.
Macit GÖKBERK, Felsefe Tarihi, İstanbul, 1961.
Abdülbâki GOLPINARLI, Hz. Muhammed ve İslâm, İstanbul, 1969.
. Melâmîlik ve Melâmîler, İstanbul, 1931.
, Mevlâna Celâleddîn, İstanbul, 1959.
, Mevlânâdan Sonra Mevlevîlik, İstanbul, 1953.
, ٨٢٥١//٥١٤ 446 ve Erkânı, Istanbul, 1963.
, Yunus Emre ve Tasavvuf, İstanbul, 1961.
Gümüşhânevî Ahmet Ziyâeddîn, 6477242 1-6/504
Hafiz Ahmet Mâhir, el-Muhkem fi Şerhü'1-Hikem, İstanbul, 1323.
Orhan HANÇERLİOGLU, İnanç Sözlüğü, İstanbul, 1975.
Neriman HİKMET, Mevlânâ, Istanbul, 1975.
Hucvirî, Keşfü'l-Mahcûb, (Çev. 5. Uludağ), 1982.
Hüseyin bin Hasan Harzemî. Cevâhirü'1-Esrâr (Yazma Mesnevî Şerhi - Farsça). 1436.
Hüseyin Vâiz, Tefsir-i Hüseyin (Farsça), Bombay, 1320.
Hüseyin Hilmi İŞIK, Saadet-i Ebediyye, Istanbul.
ibn Kesir, Hadislerle Kur'an Tefsiri, 1984.
٠‫ئت‬ HAZRET‫ ؛‬MEVLÂNA

İbrahim Hakki (Erzurumlu), 0/0 4/11/0(2 17124771٥, İstanbul, 1330.

imam Hafiz el-Miinzirî, Tergib ve Tezhib, İstanbul.
imam 1200211, /016/112041, İstanbul, 1963.
Yusuf Ziya İNAN, Mevlâna Celâleddîn-İ Rûmî, Istanbul, 1978.
İsmail Ankaravî, Mesnevi Şerhi, İstanbul, 1289.
, 0 0 1/1/20 6 1، 1 -/٢ Istanbul ,14060/4, 1286.
İsmail Fennî, Lugatçe-İ Felsefe, Istanbul, 1341.
, Maddiyyun Mezhebinin izmihlâli, İstanbul, 1928.
, Vahdet-i Vücûd ١٥ Muhiddîn-i Arabî, İstanbul, 1928.
Ismail Hakki Bursevî, Kiîabü'n-Necât, İstanbul, 1298.
. Mesnevi Serhi.
, Tefsirüj-Ruhu'l-Beyân, İstanbul, 1970.
Mahir iz, Tasavvuf, İstanbul, 1969.
İsmail Hakki İZMİRLİ, Yeni /1771-: Kelâm, İstanbul, 1341.
Ahmet KABAKLI, Mevlânâ, Istanbul, 1972.
Mustafa KARA, Necmeddin-i Kübrâ, İstanbul, 1980.
Kelâbâzî, 72477" 14‫( ؟‬Tercüme: Süleyman Uludağ), Istanbul, 1979.
Kenan 121621, Şerhli Mesnevî-İ Şerîf, Istanbul, 1973.
٧. Şerif KILIÇEL, Mistiklik ١٥ Mantık, Istanbul, 1313.
٨. Avni KONUK, Muhiddînü'1-Arabî Fusûsü'1-Hikem Şerhi, Istanbul, 1990.
Konya Halkevi Kültür Dergisi, Mevlânâ özel Sayısı, 1943.
Prof. Fuat KÖPRÜLÜ, Saz Şâirleri, Istanbul, 1932.
, Türk Edebiyatında ilk Mutasavvıflar, Ankara, 1966.
.Türk Edebiyatı Tarihi, Istanbul, 1928.
Mehmet Ali Aynî, Şeyh-i 2107": Niçin Severim, Istanbul, 1341.
. Tasavvuf Tarihi, Istanbul, ,341.
Mehmet Nuri Şemseddîn, Miftâhü'l-Kulûb, Istanbul, 1969.
٢٧16112٧1, FeyriiTkadir, Şerh-i Cami issagir (٨ 1262), ٥٧11972 ,‫املا‬.
Mevlânâ Celâleddîn, 0060 64125-، 504 (Çeviren, A. Golpınarh), Konya, 1965.
, 01/1: 0.12/2/1, (Tercüme: Meliha ülken), Istanbul, 1969.
Mithat Baharî, Sipehsâlar Tercümesi, İstanbul, 1331.
Muhammed Bahrü'l-Ulûm, Şerh-i Mesnevi (Farsça), Bombay.
Muhammed İkbâl, /2/4/7108 Dînî 76/2/7.11:711/1 Yeniden Teşekkülü, (Tercüme: Sofi Huri).
İstanbul, 1964.
Muhsin Abdülhamit, İslâma Yönelen Hareketler (Çevirenler: Yeprem-Gü!eç). İstanbul
1970.
Necmeddîn Dâye, Mirsâdü'l-ibâd, Tahran, 1453.
Ahmet Yaşar OCAK, Bâbâîler İsyanı, İstanbul, 1980.
M. T. OYTAM, Bektaşîliğin İç Yüzü, Istanbul, 1945.
Mehmet ÖNDER, Hazret-i Mevlânâ, İstanbul, 1972.
Yaşar Nuri ÖZTÜRK, Tasavvufun Rûhu ١٥ Tarikatlar, İstanbul, 1988.
M. Zeki PAKALIN, 09777601171/ Tarih Deyimleri ١٥ Terimleri Sözlüğü, Istanbul. 1955.
Hâce Muhammed PARSÂ, Tevhide Giriş, İstanbul, 1988.
YARARLANILAN ESERLER

San Abdullah Efendi, Şerh-i Mesnevi, İstanbul, 1287.

Suhreverdî, Avârifü'1-Meârif Tercümesi, Istanbul, 1989.
Sultan Veled, Maârif (Tercüme: Meliha Tank Akyar), İstanbul, 1949.
Dr. Cavit SUNAR, Mistisizmin 4/10/201/04/1, Ankara, 1966.
- Vahdet-i Çuhûd-Vahdet-1 Vücûd Meselesi, Nara, ١٩u
Sülemî, Ebû Abdurrahman, TabakatWsSufiyye, Kahire, 1949.
92 ،12011, Abdülvahhab, et-Tabakâtü'l-Kübrâ, Kahire, 1959.
Enver Behnan ŞAP0LY0, Mezhepler Tarikatlar, İstanbul,
Tahirü'l-Mevlevî, Mesnevi Şerhi, İstanbul.
Tebrizli Şems, 00004/62104/ (Tercüme: N. Nuri Gençosman), İstanbul, 1974.
Türk Yurdu, Mevlânâ özel Sayısı, İstanbul, 1964.
Süleyman ULUDAĞ, İslâm Düşüncesinin Yapısı, Istanbul, 1979.
٨. Celâleddin ULUSOY, 17461 Bektaş-ı Veli ve Alevl-Bektaşl Yolu, Istanbul, 1980.
Hilmi Ziya ÜLKEN, islam Düşüncesi, Istanbul, 1946.
Tahsin YAZICI, Ariflerin Menkibeleri, Istanbul.
Elmalili Hamdi YAZIR, Hak Dini Kur'an Dili, Istanbul, 1935.

Yararlanılan İngilizce ve Fransızca Eserler

A. 5. ARBERRY, Aspects 0 Islamic Civilization, Newyork, 1964.

. Mortales from the Masnavi, London, 1963.
. Sufism, London, 1956.
o. . CYPRIAN RtCE , The Persian Sufis, London, 1964.
Rene KHAWAM, Propos d'Amour des mysteques Musulmans, Paris, 1960.
John KiNGLEY Ph. ., The 090 01049/1: order of Dervishes, London, 1937.
Solange LEMAiTR, Texte Meystiques, Paris, 1960.
Martin LiNGS, 4 Moslem Saint of the Twentieth Century, London, 1961.
10‫ال‬:5 ٧1٨55‫ا‬6101‫ل‬, Essai sur Les Origines du Lexique Technique de la Miystique
Musulman, Paris, 1954.
Eva de Vitray MEYEROViTCH, Mystique et Poese 671 /5/64/72, Paris, 1972.
. A. NICHOLSON, Rûmî Poet and Mystic, London, 1963.
. Studies in Islamic 141/9/16 42771, 1921.
. The Mathnawi of Celaluddin Rumi, 101104011, 1940.
. The Mystics of İslâm, London, 1914.
!dries SHAH, Tales of the Dervishes, London, 1967.
. The Sufis, London, 1971.
1. 1. SPENCER. 77 47721/28/200/1 the Sufis Orders in Islam, London, 1973.
John A. SUBHAN, B.A. B.D., Sufism its ٠‫ ؟ء«ض؟‬and Skrines, Lahor 1938.
Montgomery WATT, The Faith and Practice of Al Ghazâli, London, 1953.
E. 11. WHlNFiELD, MasnavUnavl, London, 1979.
TU
891.5109 21‫ه‬

Can, Seflk, 1910- ‫ ا‬.‫زه‬

Mevlana : hayati; saâsiyeti
ve fikirleri
Cent rai World Lang CIRC
08/07

١١» ٠١ ‫ال‬
 ، .٠

iwlcw

hayranların, sizi anlatmağa çalıştılar. Bendeniz de

aczime bakmayarak size gönül verenler arasına katılmak
istedim. Ben de bir şeyler yazmak, sizi sevenlere
seslenmek, bir şeyler söylemek arzu ettim."

ISBN 975-437-1 61-X

9 789754"371611‫ا‬