UBO 305

PİSTONLU MOTORLAR I
Ders İçeriği:
➢Temel Esaslar ( Fundamentals)
➢Motor Performansı (Engine Performance)
➢Motor Yapısı (Engine Construction)
➢Motor Yakıt Sistemleri (Engine Fuel System)
▪ Karbüratörler (Carburetors)
▪ Yakıt Enjeksiyon Sistemleri (Fuel Injection Systems)
▪ Elektronik Motor Kontrolü (Electronic Engine Control)
Temel Esaslar (Fundamentals)
• Mekanik, termal ve volümetrik randımanlar
• Çalışma prensipleri - 2 zamanlı, 4 zamanlı, Otto ve Diesel
• Piston deplasmanı ve sıkıştırma oranı
• Motor konfigürasyonu ve ateşleme sırası
Çalışma Prensipleri
• Piston motorların temel çalışma
prensipleri gazların basıncı, hacmi ve
sıcaklığı arasındaki ilişkiler ile ilişkilidir.
• İçten yanmalı motorlar ısı enerjisini
mekanik enerjiye dönüştürür.
• Temel olarak;
• Yakıt hava ile karıştırılır.
• Silindirin içine çekilir.
• Piston tarafından sıkıştırılır.
• Elektrik kıvılcımı ile ateşlenir.
• Yanmış gazlar dışarı atılır.
Çalışma Prensipleri
• Tipik bir dört zamanlı uçak motorunda, içten
yanmalı pistonlu motorun çalışma çevrimi için bir
dizi olay gerçekleşir;
• Emme valfi açılarak yakıt/hava karışımı silindirin içine
alınır. (Intake Stroke)
• Valfler kapalı pozisyonda yakıt/hava karışımı sıkıştırılır.
(Compression Stroke)
• Bujiden elektrik kıvılcımı yardımıyla ateşleme-yanma
başlar. (Power Stroke)
• Yanan egzoz gazları egzoz valfi açılarak dışarı
atılır.(Exhaust Stroke)
Çalışma Çevrimleri
• Kullanımda olan birkaç çeşit motor çalışma çevrimi vardır. Bunlar:
• Dört zamanlı (Four-stroke)
• İki zamanlı (Two-stroke)
• Döner (Rotary)
• Dizel (Diesel)
Dört Zamanlı Çevrim
• Sertifikalı pistonlu motorlu uçakların bir çoğu
dört zamanlı çevrim kullanmaktadır.
• Bu çevrime Otto çevrimi de denir. (Alman
Fizikçi)
• Emme Zamanı (Intake Stroke)
• Sıkıştırma Zamanı (Compression Stroke)
• Güç (Yanma) Zamanı (Power Stroke)
• Egzoz Zamanı (Exhaust Stroke)
Dört Zamanlı Çevrim
A. Yakıt ve hava karışımı pistonun aşağı
hareketiyle silindire dolar.
B. Karışım pistonun yukarı hareket etmesiyle
sıkışır.
C. Sıkışmış karışım benzinli motorlarda
kıvılcım ile, dizel motorlarda kendiliğinden
tutuşarak yanma gerçekleşir. Açığa çıkan
enerji ile piston aşağı itilir. Krank mili
döndürülür ve kinetik enerji elde edilir.
D. Pistonun geri dönüşüyle egzoz gazları
silindirden atılır.
Dört Zamanlı Çevrim
• Bu motor tiplerinde, her bir silindir gerekli olay dizisini tamamlaması
için dört zaman gereklidir.
• Dört zaman için krank milinin iki tam dönüşü (720°) gereklidir.
• Her silindir krank milinin her iki devrinde bir ateşlenir.
• Ateşleme zamanlaması ve valf olayları farklı motorlarda önemli ölçüde
farklılık gösterir.
• Motorun zamanlamasını birçok faktör etkiler ve motor üreticisinin bu
konudaki tavsiyelerine bakım ve revizyonda uyulması gerekir.
Dört Zamanlı Çevrim
• Valf ve ateşleme olaylarının zamanlaması
krank mili hareket derecesi olarak belirtilir.
• Verilen zamanlama valfin tam açık olduğu
zamanı değil, açılmaya başladığı zamanı
temsil eder.
Emme Zamanı (Intake Stroke)
• Emme zamanı sırasında, krank milinin dönüşü ile
piston silindir içinde aşağı doğru çekilir.
• Silindirdeki basınç azalır ve atmosferik basınç
altındaki havanın, silindirler tarafından yutulan
havayla orantılı olarak yakıt ölçüm cihazından
geçmesine neden olur.
• Yakıt/hava karışımı emme borularından ve emme
valflerinden silindirlere geçer.
• Yakıt/hava yükünün miktarı veya ağırlığı, gaz
pedalının açılma derecesine bağlıdır.
Emme Zamanı (Intake Stroke)
• Silindire daha fazla miktarda yakıt/hava beslemesi
sağlamak ve beygir gücünü artırmak için emme valfi,
egzoz zamanında piston TDC’ye ulaşmadan önemli
ölçüde açılır.
• Valfin TDC’den önce açılabileceği mesafe, silindirde
önceki çevrimden kalan sıcak egzoz gazlarının emme
borusuna ve indüksiyon sistemine kaçması gibi
faktörlerle sınırlıdır.
Emme Zamanı (Intake Stroke)
• Yüksek güçlü uçak motorlarında, emme zamanı
başlangıcında hem emme valfi hem de egzoz valfi
açıktır.
• Egzoz zamanında emme valfi TDC’den önce açılır,
piston TDC’yi geçtikten ve emme zamanı başladıktan
sonra egzoz valfinin kapanması geciktirilir (valf
gecikmesi). Bu zamanlamaya valf örtüşmesi denir.
• Gelen soğuk yakıt/hava karışımını dolaştırarak
silindirin dahili olarak soğutulması, silindire gelen
yakıt/hava karışımını artırmak ve yanmanın yan
ürünlerini temizlemek için tasarlanmıştır.
Sıkıştırma Zamanı (Compression Stroke)
• Giriş valfi kapatıldıktan sonra pistonun yukarıya
hareket etmesi, istenen yanma ve genleşme
özelliklerini elde etmek için yakıt/hava karışımını
sıkıştırır.
• Piston TDC’ye yaklaştıkça ateşleme gerçekleşir.
• Ateşleme süresi tipik olarak TDC’den önce 20° ila 35°
arasında değişir.
• Ateşleme süresi yanmanın tamamen gerçekleşmesini
sağlamak için motorun gereksinimlerine bağlı olarak
değişir.
Güç (Yanma) Zamanı (Power Stroke)
• Yanma zamanı başladığında maksimum motor güç
çıkışında, silindir kapağında yanan gazların hızlı
genleşmesi ile 15 ton (30 000 psi) daha büyük bir
kuvvetle piston aşağı itilir.
• Bu yanan gazların sıcaklığı 1650°C ile 2200 °C
arasında olabilir.
• Güç zamanı sırasında piston üzerine uygulanan yanan
gazların basıncı ile zorlandığından biyel kolunun aşağı
hareketi krank mili tarafından dairesel harekete
dönüşür.
Güç (Yanma) Zamanı (Power Stroke)
• Dönme hareketi pervaneyi tahrik etmek için pervane
miline veya pervane dişli redüksiyon sistemine iletilir.
• Yanan gazlar genişledikçe, egzoz gazlarının sıcaklığı
egzoz portundan dışarı atılmadan önce güvenli
sınırlara düşer.
• Egzoz valfinin açılmasının zamanlaması mümkün
olduğu kadar genişleyen kuvvetin kullanılması ve
silindirin mümkün olduğu kadar eksiksiz ve hızlı
temizlenmesi ile belirlenir.
Güç (Yanma) Zamanı (Power Stroke)
• Egzoz valfi, silindirde hala bir miktar basınç varken,
güç zamanında BDC’den önce önemli ölçüde açılır.
• Bu zamanlama, basıncın gazları mümkün olan en kısa
sürede egzoz portundan dışarı atabilmesi için
kullanılır.
• Bu işlem istenen genleşme elde edildikten sonra
silindiri atık ısıdan kurtarır, silindirin ve pistonun aşırı
ısınmasını önler.
• Silindirde kalan egzoz ürünleri, bir sonraki çevrimin
başlangıcında yakıt/hava oranını seyrelteceğinden,
kapsamlı süpürme çok önemlidir.
Egzoz Zamanı (Exhaust Stroke)
• Güç zamanının bitiminde piston BDC’den geçerken ve
egzoz zamanında yukarı doğru hareket başladığında,
piston yanmış egzoz gazlarını egzoz portundan dışarı
itmeye başlar.
• Silindirden çıkan egzoz gazlarının hızı silindirin içinde
düşük bir basınç oluşturur.
• Bu düşük veya azaltılmış basınç emme valfi açılmaya
başladığında taze yakıt/hava karışımının silindire akışını
hızlandırır.
İki Zamanlı Çevrim
• İki zamanlı çevrimli motorlar ultra-light,
light-sport ve birçok deneysel uçakta
kullanılmak için yeniden ortaya çıktı.
• İki zamanlı motorlar silindirde gerekli olay
dizisini tamamlamak için pistonun
yalnızca bir yukarı ve bir aşağı hareketine
ihtiyaç duyar.
• Motor çalışma döngüsünü krank milinin
bir devrinde (360°) tamamlar.
• Emme ve egzoz olayları aynı zaman içinde
gerçekleşir.
İki Zamanlı Çevrim
• Geleneksel dört zamanlı motorlar ile
karşılaştırıldığında, iki zamanlı motorlar
bazı benzersiz operasyonel özelliklere
sahiptir.
• Yağ; silindir içindeki mekanizmaları
yağlamak için yakıtla karıştırılır.
• Bu yağ, ateşleme ve yanma sırasında
tüketilir.
• İki zamanlı motorlar nispeten yüksek
devirlerde çalışırlar.
İki Zamanlı Çevrim
• İki zamanlı motorların silindirleri,
motorun çalışması için önemli olan bir
dizi bağlantı noktası içerir.
• Bu portlar silindir yukarı aşağı hareket
ederken bloke edilir ve blokesi kalkar.
• Bu portların konumları ve boyutları iki
zamanlı motorun istenen performansını
sağlayacak şekilde tasarlanmıştır.
İki Zamanlı Çevrim
• İki zamanlı motorun piston segmanları
dört zamanlı motordan farklıdır.
• Segmanlar çalışma sırasında dönmelerini
önlemek için segman oluğu içinde
sabitlenmiştir.
• Eğer segmanlar sabitlenmezse
segmanların uçları silindirin içindeki
portlara takılır buda segmana ve motor
arızasına neden olur.
• İki zamanlı motorlarda yağ yakıt/hava ile
karıştığı ve yanma işlemi sırasında
tüketildiği için yağ ve sıyırıcı segmanlar
kullanılmaz.
İki Zamanlı Çevrim
• Yakıt/hava/yağ karışımının giriş akışı
piston TDC’ye giderken başlar.
• Dört zamanlı motorların aksine iki
zamanlı motorlarda, karterde her silindir
için sızdırmaz bölümler bulunur.
• Pistonun BDC’den TDC’ye hareketi karter
bölgesinde düşük basınç oluşturur.
• Bu düşük basınç yakıt/hava/yağ karışımını
karter bölmesine çeker.
• Piston TDC’den BDC’ye hareket ederken
karterde bulunan yakıt/hava/yağ karışımı
sıkıştırılır.
İki Zamanlı Çevrim
• Piston silindir duvarı boyunca yer alan
transfer portlarının blokajını kaldırdığında
yakıt/hava/yağ karışımı karter odasından
silindire doğru hareket eder.
• Daha sonra piston TDC’ ye doğru
giderken transfer portlarını bloke eder ve
silindirdeki yakıt/hava/yağ karışımını
sıkıştırır.
• Dört zamanlı motorda olduğu gibi piston
TDC’ye ulaşmadan önce yanıcı karışım
ateşlenir.
İki Zamanlı Çevrim
• Ateşlemeden sonra genişleyen gazların
ürettiği basınç, piston TDC’ye ulaştığında
artar ve egzoz portunun blokesi kalkana
kadar aşağı doğru hareket eder.
• Egzoz gazları egzoz portundan kaçar.
• Piston aşağı doğru hareketine devam
ederken karter odasındaki yakıt/hava/yağ
karışımı bir sonraki çevrim için silindire
akması için transfer portu açılır.
İki Zamanlı Çevrim
• İki zamanlı motorun bir avantajı da dört
zamanlı motora kıyasla daha hafifdir.
• Revizyon arası süre (TBO) iki zamanlı
motorda daha kısadır.
• Genel olarak iki zamanlı motorun elden
geçirilmesi (revizyonu) emme ve egzoz
valflerinin ve dört zamanlı motordaki bazı
bileşenlerin olmaması nedeniyle daha
basittir.
Döner Çevrim (Rotary Cycle)
• Bu motorlar eliptik bir mahfazanın içinde
dönen ve her bir devir için dört çevrimden
üçünü tamamlayan üç taraflı bir rotora
sahiptir.
• Bu motorlar tek rotorlu yada çok rotorlu
olabilir.
• Çoğunlukla deneysel ve hafif uçaklarda
kullanılırlar.
• Bu tip motorların titreşim karakteristikleri
çok düşüktür.
Döner Çevrim (Rotary Cycle)
• Wankel olarak da bilinen bir döner motorun
muhafazası, belirli işlevlere hizmet eden
ayrı bölmelere sahiptir.
• Üçgen rotor tarafından bloke edilen ve
blokesi kaldırılan portlar kullanılarak giriş
ayrı bir bölümde gerçekleşir.
• Rotor mahfaza içinde dönerken giriş
portunu açar ve rotor/muhfaza alanı hacim
olarak arttıkça mahfazayı yakıt/hava
karışımı ile doldurur.
Döner Çevrim (Rotary Cycle)
• Rotor giriş portunu kapattıktan sonra
rotor/mahfaza alanı azalır yakıt/hava
karışımı sıkıştırılır.
• Ateşleme, rotor/mahfaza alanı minimumda
olduğunda gerçekleşir. Bu bölge yanma
bölgesidir.
• Ateşleme iki bujiden sağlanır.
• İki kıvılcımın zamanlaması daha eksiksiz bir
yanma süreci oluşturmak için kademelidir.
Döner Çevrim (Rotary Cycle)
• Yanma olayından kaynaklanan genleşen
gazlar rotorun dönmesine neden olur.
• Güç fazı sırasında rotor dönmeye devam
ettikçe egzoz portunun tıkanması ortadan
kalkar ve egzoz gazlarının dışarı atılmasına
izin verilir.
• Rotor bir sonraki giriş olayı için mahfaza
içinde dönerken döngü yeniden başlar.
• Rotorun üç yüzeyi olduğu için her üç tarafda
emme, sıkıştırma, güç ve egzoz aşamalarını
sürekli bir sırayla deneyimler.
Döner Çevrim (Rotary Cycle)
• Rotorda piston segmanlarına benzer
işlevlere hizmet eden apeks ve yüz contaları
kullanılır.
• Rotor krank miline benzeyen bir çıkış miline
bağlıdır.
• Çıkış mili rotorların ortasından geçer ve
rotor mahfaza içinde dönerken çıkış milide
döner.
• Çıkış mili pervaneyi döndüren bir pervane
dişli redüksiyon mahfazasına bağlıdır.
Dizel Çevrim
• Dizel çevrimi silindirdeki yakıt/hava
karışımının ateşlenmesini sağlayabilmek
için yüksek sıkıştırma basınçlarına ihtiyaç
vardır.
• Silindire hava çekildikten sonra piston
tarafından sıkıştırılır ve maksimum
basınçta silindire yakıt püskürtülür.
• Bu noktada yüksek sıcaklık ve basınç
yakıt/hava karışımının yanmasına sebep
olarak silindirin iç basıncını artırır.
Dizel Çevrim
• Bu yüksek iç basınç pistonu aşağı iterek
krank milinin dönmesini sağlar.
• Jet A (kerosen) yakıtı kullanarak çalışan
motorlar dizel çevriminin bir versiyonunu
kullanır.
• İki zamanlı ve dört zamanlı dizeller dahil
olmak üzere kullanımda olan birçok dizel
çevrim türü vardır.