Professional Documents
Culture Documents
Full Download New Found Rock Relief at Bamu MT Zagros From The Late Third Mill Bce 8Th Edition Ali Hozhabri Online Full Chapter PDF
Full Download New Found Rock Relief at Bamu MT Zagros From The Late Third Mill Bce 8Th Edition Ali Hozhabri Online Full Chapter PDF
Full Download New Found Rock Relief at Bamu MT Zagros From The Late Third Mill Bce 8Th Edition Ali Hozhabri Online Full Chapter PDF
https://ebookstep.com/product/geomechanics-and-geodynamics-of-
rock-masses-selected-papers-from-the-2018-european-rock-
mechanics-symposium-1st-edition-vladimir-litvinenko-editor/
https://ebookstep.com/product/john-stuart-mill-sobre-o-progresso-
e-a-educacao-1st-edition-john-stuart-mill/
https://ebookstep.com/product/inspirations-from-the-brain-master-
handi-kurniawan/
https://ebookstep.com/product/the-house-at-pooh-corner-a-a-milne/
Training from the Back of the Room 1st Edition Sharon
L. Bowman
https://ebookstep.com/product/training-from-the-back-of-the-
room-1st-edition-sharon-l-bowman/
https://ebookstep.com/product/ang-prinsesa-at-ang-gisantes-the-
princess-and-the-pea-dino-lingo/
https://ebookstep.com/product/lonely-at-the-top-1st-edition-youp-
van-t-hek/
https://ebookstep.com/product/the-new-order-vampire-the-mystery-
of-black-buck-1st-edition-dinesh-solanki/
https://ebookstep.com/product/trouble-at-the-wedding-skandal-
pernikahan-laura-lee-guhrke/
|| آشنایی با کوه مقدس َب ُمو کرمانشاه|| 25 || ...
|| ش ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــمارۀ || 8سـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــال سوم || تابس ـ ـ ـ ــتان || 1398 آشنایی با کوه مقدس َب ُمو کرمانشاه ،مرزی باستانی از اواخر
P. ISSN: 2645-5048 & E. ISSN: 2645-5706
I
علی هژبری
II
مرتضی حصاری
(صص)25 - 35 :
تاریــخ دریافــت1398/03/01 :؛ تاریخ پذیرش1398/04/29 :
شناسۀ دیجیتال (10.30699/PJAS.3.8.25 :)DOI
چکیده
غــرب ایــران جایــگاه ویــژهای در گــذار از دوران پیشازتاریخــی بــه دوران تاریخــی دارد .در هــزارۀ ســوم
و دوم قبلازمیــاد آ گاهــی داریــم کــه اقــوام مختلفــی در زا گــرس زندگــی میکردهانــد .یکــی از ایــن اقــوام
لولوبیهــا بودنــد کــه تعــدادی نقوشبرجســته از آنهــا در نواحــی ســرپل ذهــاب شناســایی شــده اســت.
امــا گویــا َب ُمــو در نواحــی غربــی اســتان کرمانشــاه نیــز جایــگاه ویــژهای در بیــن ایــن اقــوام داشــته اســت
و منازعــات بســیاری بــا همتایــان بینالنهرینــی در ایــن نقطــه ،ایــن کــوه را بهمنزلــۀ مــرزی بیــن ایشــان
جلوهگــر نمــوده اســت .در ایــن مقالــه باتوجــه بــه یافتههــای جدیــد ،ســعی در نشــاندادن اهمیــت ایــن
منطقــه بــرای لولوبیهــا داشــتهایم .روش پژوهــش براســاس هــدف از نــوع تحقیقــات بنیــادی و براســاس
ماهیــت از نــوع تحقیقــات تاریخــی بــا رویکــرد توصیفی-تحلیلــی و تطبیقــی اســت؛ طــرح کلــی پژوهــش ّ
برمبنــای مــدل مفهومــی اســتوار اســت .موضــوع مــورد بحــث بــا اســتفاده از دادههــای اولیــه و پایــۀ موردنیــاز
کــه ازطریــق مطالعــات میدانــی کــه شــامل بررســی ســطحاالرضی اســت ،بهدســت آمــده اســت .بــرای تطبیــق
و مقایســۀ دادههــای همزمــان روش یافتهانــدوزی دادههــا بهشــیوۀ کتابخان ـهای صــورت گرفتــه اســت و
بــا تطبیــق و تحلیــل آنهــا ،بــه نتیجهگیــری پرداختــه اســت .پژوهــش حاضــر در پــی پاســخ بــه ایــن پرســش
اســت کــه ،چــرا تمرکــز اینگونــه نقشبرجســتهها در ایــن ناحیــه اســت؟ همچنیــن در ایــن مقالــه فــرض بــر
ایــن قــرار داده شــده اســت کــه نقشبرجســتۀ بمــو ،یادمــان نبــردی اســت کــه در ایــن ناحیــه بیــن نیروهــای
ً
لولوبــی و بینالنهرینــی رخ داده و احتمــاال متعلــق بــه اواخــر هــزارۀ ســوم یــا اوایــل هــزارۀ دوم قبلازمیــاد
ً
اســت و احتمــاال در ایــن کــوه و مناطــق همجــوار آثــار مشــابه ناشــناختهای نیــز وجــود داشــته کــه بررسـیهای
دقیقتــری را میطلبــد.
کلیدواژگان :کرمانشاه ،بمو ،ثالث باباجانی ،لولوبی ،هزارۀ سوم و دوم قبلازمیالد.
.Iدانشجوی دورۀ دکتری باستانشناسی دانشگاه تهران ،کارشناس بخش تاریخی موزۀ ملی ایران (نویسندۀ مسئول).
Ali.hozhabri2011@gmail.com
.IIدانشیار گروه باستانشناسی دانشگاه هنر اصفهان.
ش ــمارۀ ||8ســال سوم || تابســتان || 1398 || || 26
مقدمه
ن حکومــت ایرانــی ،یعنــی مادهــا شــناخته شــده ،ولــی هرچندکــه غــرب ایــران ،بهعنــوان خاســتگاه اولی ـ
متأســفانه کمتــر بــه جغرافیــای تاریخــی منطقــۀ زا گرسمرکــزی پرداختــه شــده و بهاســتثناء همــدان،
ً
بابــل قــرار داشــتهاند،
شــهرهای دیگــری کــه در ایــن محــدوده و مخصوصــا در مســیر راه باســتانی بهســمت ِ
Downloaded from journal.richt.ir at 17:34 IRST on Sunday October 13th 2019
کمتــر موردتوجــه قــرار گرفتهانــد .غــرب مركــزی ایــران یــا بهعبارتــی دیگــر زا گرسمركــزی ،شــامل اســتانهای
لرســتان ،ایــام ،بخشــی از كرمانشــاه میشــود (تصویــر )1كــه ازمنظــر باستانشــناختی ،حــوزۀ فرهنگــی
مهمــی بهشــمار مـیرود .منطقــۀ زا گــرس و غــرب فــات ایــران زمانــی از دوران نوســنگی تــا اواخــر هــزارۀ دوم
قبلازمیــاد كــه در صحنــۀ تاریــخ ظاهــر شــدند ،یــا بهصــورت بخشــی از تمــدن ایــام و یــا بهصــورت نواحــی
فرهنگــی مســتقل كماهمیتتــری در حــوزۀ ایــام و یــا بینالنهریــن بودنــد .یكــی از راههــای ورود بــه غــرب
ایــران« ،توگلیــش /توبلیــس» بهمعنــای «دروازههــای زاگــرس» درســت پــس از عبــور از قصرشــیرین ،در
ســرپل ذهــاب شناســایی شــده اســت.
ُ َ
هــدف ،پرســش و فرضیــۀ پژوهــش :هــدف اصلــی مقالــه ،معرفــی نقشبرجســتۀ بمــو و پاســخ بــه
ایــن پرســش اســت کــه چــرا تمرکــز اینگونــه نقشبرجســتهها در ایــن ناحیــه اســت؟ همچنیــن در ایــن
مقالــه فــرض بــر ایــن قــرار داده شــده اســت کــه نقشبرجســتۀ بمــو ،یادمــان نبــردی اســت کــه در ایــن ناحیــه
تصویر .1موقعیت منطقۀ مورد مطالعه در غرب استان کرمانشاه (.)Potts, 2013
|| آشنایی با کوه مقدس َب ُمو کرمانشاه|| 27 || ...
ً
بیــن نیروهــای لولوبــی و بینالنهرینــی رخ داده و احتمــاال متعلــق بــه اواخــر هــزارۀ ســوم یــا اوایــل هــزارۀ دوم
ً
قبلازمیــاد اســت و احتمــاال در ایــن کــوه و مناطــق همجــوار آثــار مشــابه ناشــناختهای نیــز وجــود داشــته کــه
بررســیهای دقیقتــری را میطلبــد.
نخســتین منبعــی کــه از ایــن منطقــه ســخن میگویــد ،كتیبـهای اســت از لــوگال آنهمونــدو (حــدود نیمــۀ دوم
َ
هــزارۀ ســوم قبلازمیــاد) پادشــاه شــهر یــا سلســلۀ ا َدب كــه پادشــاهی آنهــا بالفاصلــه پیــش از سلســلۀ اكــد
اســت و در آن ،وی از جنــگ بــا ایالمیهــا ،مارهاشـیها (مرهشــه) و گوتیهــا در شــمال ایــام ،یــاد میكنــد.
منبــع دیگــر از دورۀ ســارگون بــزرگ آ كــدی از حــدود 2325ق.م .اســت كــه در آن وی خــود را «شــاه كیــش،
فاتــح ایــام و ورهشــی» مینامــد (بــرای اطــاع بیشــتر ر .ک .بــه :هژبرینوبــری و شیشـهگر.)1386 ،
کاوشهـــای باستانشناســـی در گســـترۀ فــات ایـــران ،وجـــود ارتباطـــات فرهنگــی و تجـــاری شـــوش بـــا
ســـایر مناطـــق فــات ایـــران را نشـــان میدهـــد؛ لوحههـــای آغازایالمــی بهدســتآمده از تپهســـیلک کاشـــان،
تپهگودیــن کنــگاور ،تپهیحیــی کرمــان و شـهرســـوخته در شـــرق ایــران ،گــواه ایــن مطلــب اســـت .در هـــزارۀ
س ــوم و هـــزارۀ دوم قبلازمیــاد در جنـــوبغرب و غــرب ایــران ،عالوهبــر ایالمیهــا کــه در دشـــت خوزســـتان
مســـکن داشـــتند ،از اقوام دیگـــری همچـــون لولوبی ،گوتی و کاســـی نیـــز نـامبـــرده شـــده اســـت.
لولوبیهـــا ازجملـــه اقوامـــی هســـتند کـــه در اســـناد بینالنهرینـــی درطول هزارۀ ســـوم قبلازمیالد از آنهـا
یـــاد شـــده اســـت (کامرون .)34 :1387 ،شـــهر «زور» را سـرزمین اصلـــی مردمان لولوبـی میدانـد؛ امـا بـهنظـر
میرســـد لولوبیهــا ناحیــهای را کـــه در سراســـر جــادۀ قدیـــم ری بـــه بغـــداد قـــرار دارد ،اشـــغال کـــرده بودنـــد
(دیاکونـــوف)135 :1345 ،؛ کتیبۀ هوریـــن شـیخخـــان و کتیبۀ منتســـب بـه آنوبانینـی (پادشـاه لولوبـی) در
س ــرپل ذهاب (گیرشـــمن64-64 :1390 ،؛ هرتســـفلد )190 :1381 ،گـــواه ایـــن مطلب اســـت .قدیمیتریـــن
اشـــارهای کـــه بـــه لولوبیهـــا شـــده ،در قراردادهای سلســـلۀ دوم پادشـــاهان شـــهر اور اســـت کـــه در «تلـو-بـر»
کشـف شـده اسـت.
در لشکرکشـــی دومـــی کـــه ســـارگون در زمـــان کیشـــیپراتپ به ایالم داشـت ،پـــس از پرداختن به نواحـی
پســـت خوزســـتان ،متوجـــه کوهســـتانهای نواحــی شـــمالی شـــد کـــه ازجملــۀ ایـــن مناطـــق ،شـــهر لوبـــدو در
عرفـــه ،در اطـــراف شـــهر کرکـــوک بـــود .وی در ادامۀ ایـن لشکرکشـیها بـه لولوبیهـا و گوتیهـا در شـمال رود
دیالـــه (جایـیکـــه ایـــن رودخانـــه از کوهســـتان بـه دشـت میرسـید و ایالمیهـــا آن را «ایالمـان» مینامیدند)،
حملـــه کـــرد و آن نواحـــی را تصـــرف کـــرد .ایـــن نواحـی تـا پایـان دورۀ حکومـت منیشتوســـو آرام بودنـد ،اما در
زمان نارامســـین دســـت بـــه اقدامات خصمانــهای زدند (نگهبـــان 224 :1375 ،و .)226
در کتیبــهای کــه بــه نارامســـین ،نــوادۀ ســـارگون از ســالۀ ا کــد (قــرن بیســـت و ســـوم قبلازمیــاد)
منتســـب اســـت ،در لوح مشـــهور پیروزی ،چنین نقل شـــده اســـت« :لیله ور (او؟ کـــه) کوهســـتانیان لولوبوم
را گـــرد آورد( »...دیاکونــوف .)135 :1345 ،نارامســـین در نبـــردی کـــه بـــا لولوبیهـــا داشـــت بـــرای مدتـــی
ب ــه پیـــروزی رســـید و بـــا افتخـــار ،خـــود را پادشـــاه چهـــارگوشۀ جهــان (شــرکیبرت ابرائیــم) و پادشـــاه عالــم
(شـرکش شـاتی) نامیـد .یادبـود پیروزی وی بر سـتون سـنگیای نقـش شـده اسـت .ایـن تحـوالت در زمـان
پـوزور-اینشوشـــیناک بـــود .وی از ایـــن فرصـــت که نارامســـین درگیـــر نبرد با اقـــوام کوهســـتانهای شـــمالی
ب ــود ،برای برداشـــتن یـــوغ ا کدیها اســـتفاده کـــرد و بر قـــدرت خـود افـــزود (رو .)164-166 :1381 ،در ادوار
بع ــد از ا کدیهـــا ،لولوبیهـــا همچنـــان جـــزو اقــوام نــاآرام کوهســـتانهای غـــرب بودنــد .در زمــان شـــولگی،
باوجــود سیاســـت دیپلماســیای کــه در پیــش گرفتــه بــود و ازطریــق ازدواجهــای سیاســـی ،ســـعی در ایجـــاد
روابطـــی صلحآمیـــز بـــا نواحـــی همجـــوار داشـــت ،شـــرح لشکرکشــیهای وی علیـــه کوهنشـــینان لولوبـــی در
مت ــون بینالنهرینـــی فقـــط ُنــه بـــار ذکــر شـــده اســـت (مجیـــدزاده( ،)117 :1392 ،بــرای اطــاع بیشــتر ر .ک.
بــه :مترجــم و حیــدری.)1397 ،
ش ــمارۀ ||8ســال سوم || تابســتان || 1398 || || 28
.)1982: No. 30-32 and 34; Ahmad, 2012: 255, 311, 317
امــا ازطــرف دیگــر ،یافتههــای دیگــری از اطــراف کــوه َب ُمــو نشــان میدهــد کــه ایــن ناحیــه بــرای
حکمرانــان بومــی و بینالنهرینــی نیــز حائــز اهمیــت بســیاری بــوده اســت .ســنگ یادمانــی بمــو موجــود
در مــوزۀ ملــی ایــران (تصویــر( ،)3راد316 :1334 ،؛ ،)Hinz, 1966ســراب ســیخان ازگلــه (تصویــر )4
( ،)Biglari et al., 2018نقشبرجســتۀ دربنــد شــیخان (Edmonds, 1966; Börker-Klähn, 1982:
)no. 273; Postgate & Roaf, 1997بازگوکنندۀ اهمیت بســیار منطقـ ــۀ مذکور ،در این دوره بوده اســت.
تصویر .2موقعیت مکانی نقشبرجستۀ لولوبیَ ،ب ُمو و سرپل ذهاب (نگارندگان.)1398 ،
|| آشنایی با کوه مقدس َب ُمو کرمانشاه|| 29 || ...
Downloaded from journal.richt.ir at 17:34 IRST on Sunday October 13th 2019
ً
همچنیــن پژوهشهــای جدیدتــر نشــان میدهــد کــه احتمــاال منطقــۀ پــاوه در کنــار ســرپلذهاب نیــز
از اهمیــت بهســزایی برخــوردار بــوده اســت؛ بنابرایــن پژوهــش میتــوان بــه اهمیــت دیگــر مناطــق در جــوار
ســرپل ذهــاب در ایــن دوره پیبــرد.
کوههــای بمــو جــزو زاگــرس چینخــورده بهصــورت نــواری از شــمال بــه جنــوب در شــمالغرب منطقــۀ
ازگلــه بهمــوازات خــط مــرزی ایــران و عــراق امتــداد یافتــه و بلندتریــن ارتفــاع آن در داخــل ایــران بــه 1842
متــر از ســطح دریــا بالــغ میشــود .از منظــر باستانشناســی اولینبــار ادمونــدز در کــوه بمــو نقشبرجســتۀ
دربنــد هوریــن /شــیخان را معرفــی نمــود ()Edmonds, 1966; Postgate & Roaf, 1997؛ همچنیــن در
دامنــۀ شــرقی آن محمــود راد بــه معرفــی ســنگ یادمــان بمــو پرداخته بــود (راد )1334 ،و هینتز براســاس آن
یافتــه ،مقال ـهای در اینخصــوص نگاشــته بــود ( .)Hinz, 1966در بررس ـیهای باستانشناســی بــه ســال
1388هـ.ش .نیــز عــارف بیگلــری ســنگنگارۀ دیگــری کشــف کــرد ( .)Biglari et al., 2018خوشــبختانه
در حیــن انجــام ایــن پژوهــش ،خبــر کشــف جدیــدی از ایــن ناحیــه بــه کمــک مــا آمــد.
ریــزش کــوه بمــو گــزارش شــده (برنانیــوز ،ریــزش کــوه بمــو بــر اثــر زلزلــه ازگلــه) کــه گویــا باعــث صدماتــی بــه
ایــن نقوشبرجســته شــده اســت .متأســفانه بهدالیلــی از آن تاریــخ ،ایــن نقوشبرجســته معرفــی نشــده ،بــه
ثبــت نرســید و بــه دلیــل ابهامــات و در ســکوت نگهداشــتن آن در تابســتان 1398هـ.ش .عــدهای ســودجو
کــه بــا دیلــم قصــد کنــدن آنرا داشــتند ،صدمــات غیرقابلجبرانــی بــر آنهــا زدنــد (تصویــر .)6
نقشبرجستۀ اول
ً
نقشبرجســتۀ اول در یــک کادر تقریبــا مســتطیلی بــا گوشـههای قــوسدار حجــاری شــده اســت .در جانــب
راســت ایــن نقشبرجســته ،مــردی دیــده میشــود کــه دامنــی بــر تــن داشــته کــه بــا کمربنــد بســته شــده
اســت .او دســت چــپ خــود را در نزدیکــی کمــر نگهداشــته ،دســت راســت خــود را تــا روب ـهروی صــورت بــاال
آورده اســت .در ســمت چــپ ایــن نقــش ،بخشــی از شــانه و دســت مــردی کــه دراز کشــیده و بــه حالــت
التمــاس دس ـتهای خــود را بــاال آورده ،دیــده میشــود .در بــاالی ســر ایــن فــرد دو نقــش دیــده میشــود.
یکــی چنــگال آذرخــش کــه نمــاد ادد و دیگــری هفــت گــوی مــدور کــه نمــاد ســیبیت اســت .در باالتریــن
بخــش باقیمانــده از نقشبرجســته نیــز تصویــر هــال مــاه -نمــاد خــدای ســین -حجــاری شــده اســت
(بنابــر گفتگــوی شــخصی بــا یکــی از آ گاهــان در میراثفرهنگــی اســتان کرمانشــاه).
نقشبرجستۀ دوم
نقشبرجســتۀ دوم کمــی پایینتــر از نقشبرجســتۀ اول و بــر ســطح جنوبــی صخــره در کادری نامنظــم
ایجــاد گردیــده اســت .در ایــن نقشبرجســته مــردی تمــامرخ بــا شــانههای پهــن کــه روبــه راســت دارد بــا
گــرزی کــه زیــر کمربنــدش قــرار دارد و گوشــوارهای در گــوش ،نــواری کــه بــه ســر بســته و لبــاس بلنــدی کــه
تــا روی زانــو میرســد بــا آســتینی کوتــاه نقــش گردیــده اســت .ایــن نقشبرجســته شــباهت زیــادی بــا نقــش
بمــو موجــود در مــوزۀ ملــی دارد.
|| آشنایی با کوه مقدس َب ُمو کرمانشاه|| 31 || ...
مطالعۀ تطبیقی
در نقوشبرجســتۀ لولوبــی ،شــاه در ســمت چــپ تصویــر نقــش شــده و بیشــتر اوقــات همچــون هــر
چهــار نقشبرجســتۀ ســرپل ذهــاب و ســنگ یادمــان بیتواتــه (Shaffer & Wasserman, 2003: 2,
)Fig.1پــای خــود را بــرروی فــرد افتــاده قــرار داده اســت (.)Börker-Klähn, 1982: no. 26k, 30-34
Downloaded from journal.richt.ir at 17:34 IRST on Sunday October 13th 2019
نقشبرجســتۀ اول شــباهت زیــادی بــا حجــاری دربنــد بلولــه (تصویــر )5دارد (Miglus, 2003: 415,
.)Abb. 9شــاید نیــای چنیــن کادری را اســتل معــروف بــه «پیــروزینارامســین» کــه در شــوش کشــف شــد،
ً
دانســت ( .)Hrouda, 1991: 338ایــن اســتل کــه تقریبــا 2متــر ارتفــاع دارد ،در قــرن 12ق.م .توســط یــک
پادشــاه ایالمــی بههمــراه ســایر مجموعــه آثــار بــه غنیمــت گرفتهشــده ،از بینالنهریــن بــه شــوش انتقــال
داده اســت و اکنـــون در مـــوزۀ لـــوور نگهـــداری میشـــود.
کادر نقشبرجســتۀ دوم هاللیشــکل اســت کــه در نمونــۀ شکســتۀ بمــو موجــود در مــوزۀ ملــی ایــران
(راد )1334 ،دیــده میشــود و والتــر هینــز آن را متعلــق بــه دورۀ ایالمــی میدانــد ( .)Hinz, 1966: 44نکتــۀ
جالــب در ایــن نقشبرجســته ایــن اســت کــه شــاه همچــون نمونههــای شناختهشــدۀ بینالنهرینــی درمقابــل
الهــه یــا خدایــی قــرار نــدارد .نکتــۀ جالبتوجــه در نقشبرجســتۀ دوم بمــو و ســنگ شکســتۀ بهدسـتآمده
از بمــو (موجــود در مــوزۀ ملــی ایــران) برخــاف دیگــر نمونههــا ،بیریــش بــودن شــاهی اســت کــه تصویــر
شــده اســت .از ایـنروی شــاید بــا مقایســۀ ایــن نقــش بــا نقــش کتیبــۀ بیتواتــه و نیــز نقشبرجســتۀ شــمارۀ
تصویر .5نقشبرجستۀ درون بلوله ،کردستان ،شمال عراق (.)Miglus, 2003: 415, Abb. 9
ش ــمارۀ ||8ســال سوم || تابســتان || 1398 || || 32
Downloaded from journal.richt.ir at 17:34 IRST on Sunday October 13th 2019
IIIســرپل ذهــاب ،بتــوان نقشبرجســتۀ دوم «درون دهــل» را ایدیــن ســین ( ،)Iddin sinشــاه ســیموروم
( )Simurrumمعرفــی کــرد ( .)Amin, 2015در نــگاه کلــی ،میتــوان نقشبرجســتههای بمــو را بــا نمونــۀ
ایدیــن ســین (تصویــر )7ازنظــر نــوع پوشــش ماننــد کاله بــا لبــه ،چگونگــی شــکلدهی فــرد اصلــی و صحنــه،
آرایــش مــو ،کمربنــد و نــوع ایســتادن فــرد اصلــی مقایســه کــرد.
Downloaded from journal.richt.ir at 17:34 IRST on Sunday October 13th 2019
بحث و تحلیل
ایــن نقــوش بهاســتناد نقشبرجســتۀ شــمارۀ IIIو کتیبههــای آن درکنــار ســنگ یادمــان «بیــت واتــه»،
ً
احتمــاال متعلــق بــه «ایدینســین شــاه ســیموروم» یــا پســرش «آنزابازونــا» اســت کــه در اواخــر هــزارۀ ســوم
ق.م .تــا اوایــل هــزارۀ دوم ق.م .در منطقــۀ «دیالــه» در شــرق دجلــه و عــراق امــروزی حکومــت میکردهانــد
و بهنظــر میرســد همزمــان بــا لولوبیهــا و پادشــاه آنوبانینــی بــوده اســت (& Amin, 2015; Eidem
.)Læssøe, 2001: 24; Shaffer & Wasserman, 2003میتــوان متصــور بــود کــه ایــن پادشــاه بارهــا بــه
ً
منطقــۀ زا گــرس لشکرکشــی کــرده و ایــن دو نقشبرجســته ،احتمــاال یادمانهــای پیــروزی آنهــا بــر ســاکنان
دامنــۀ زا گــرس اســت (.)Potts, 1994: 112
درخصــوص تاریخگــذاری نســبی براســاس مشــخصات نقشبرجســتهها و هماننــدی آن بــا ایدیــن
ســین ،نــوع صحنههــای بدونریــش حاکــم کمــک مناســبی میکنــد ،هــم ایدیــن ســین و هــم پســرش
آنزابازونــا بــرروی آثــار فرهنگــی متعلــق بــه آنــان ،بدونریــش خلــق شــدهاند .گــودآ نیــز در آثــار فرهنگــی
ً
بیریــش خلــق شــده اســت ،در میــان پادشــاهان اور ،IIIکــه معمــوال بــا ریــش نمایــش داده شــدهاند؛
نیــز دو اســتثنا وجــود دارد ،یکــی شــو ســین ( )šu sinو دیگــری ایبــی ســین ( .)Ibbi sinشــو ســین برخــی
مــوارد بیریــش ،ولــی ایبــی ســین بیشــتر مواقــع بیریــش و مــو در آثــارش بــه نمایــش گذاشــته شــدهاند؛ در
ً
نمونههــای فرهنگــی زمــان ایسینالرســا و بابــل قدیــم ،مجــددا آثــار بــا ریــش هســتند .پــس پیشــنهاد اینکــه
آثــار ســیموروم از اور IIIکپــی شــده اســت ،هــم میتوانــد موردتوجــه قــرار گیــرد (.)Seidel, 2003: 51
نتیجهگیری
نقشبرجســتههای بمــو بهویــژه شــمارۀ ،2از نظــر چارچــوب کادربنــدی و فــرم تصویرســازی و نیــز آناتومــی
پیــروزی کــه یــک پــای بــرروی فــرد فتــح شــده را مجســم مینمایــد ،نقشبرجســتۀ ایدیــن ســین را تداعــی
میکنــد .تاریخگــذاری نســبی نقشبرجســتههای بمــو همانگونــه کــه در متــن بــاال اشــاره شــد ،براســاس
فــرم صورتهــا کــه بــدون ریــش خلــق شــدهاند ،مابیــن اور IIIتــا بابــل قدیــم (اواخــر هــزارۀ ســوم قبلازمیــاد
تــا اوایــل هــزارۀ دوم قبلازمیــاد) پیشــنهاد میگــردد.
ش ــمارۀ ||8ســال سوم || تابســتان || 1398 || || 34
محــدودۀ ایــن کــوه ،محــل نبردهــای بیــن اقــوام ایالمــی ،گوتــی ،لولوبــی و بینالنهرینــی اســت و بــه احتمــال
بســیار مــوارد دیگــری از ایــن یادمانهــای باســتانی از ایــن کــوه یافــت خواهــد شــد .تمــام ایــن مــوارد عالوهبــر
اینکــه مــا را مجــاب میکنــد ،محــدودۀ کــوه بمــو اهمیــت بســیار زیــادی در معــادالت سیاســی و مذهبــی
زمــان خــود داشــته ،همچنیــن باستانشناســان را ترغیــب میکنــد تــا بــه بررســی دقیقتــر علمــی ایــن کــوه
Downloaded from journal.richt.ir at 17:34 IRST on Sunday October 13th 2019
انجــام گــردد .بــا اینوصــف ،آنچــه مشــخص اســت کــوه بمــو در اواخــر هــزارۀ ســوم و اوایــل هــزارۀ دوم
قبلازمیــاد منطق ـهای مــرزی بیــن اقــوام زاگــرس و رقبــای بینالنهرینــی ایشــان بــوده اســت و از ای ـنروی
بــرای لولوبیهــا مکانــی مقــدس شــمرده میشــده اســت.
پینوشت
.1در شــانزدهمین گردهمایــی باستانشناســی ایــران در اســفندماه 1397یــک ســخنرانی تحتعنــوان« :نقــوش برجســتۀ نویافتــه در
دامنــۀ بمــو (اســتان کرمانشــاه)» توســط ســجاد علیبیگــی ارائــه شــده کــه تاکنــون منتشــر نشــده اســت.
کتابنامه
-دیاکونــوف ،ا .م .)1345( .تاریــخ مــاد .ترجمـۀ کریــم کشــاورز ،تهــران :بنــگاه ترجمه و نشر کتاب.
-راد ،محمــود (« .)1334اطالعاتــی اجمالــی درمــورد چنــد محــل تاریخــی در مغــرب ایــران».
شهــای باستانشناســی ،3صــص.303-312 : گزار
-رو ،ژرژ ( .)1381سرگذشــت عــراق باســتان .ترجمـۀ عبدالرضــا (هوشــنگ) مهدوی ،تهران :پیکان.
-کامــــرون ،جــــرج ( .)1387ایـ ــران در سـ ــپیدهدم تاریـ ــخ .ترجمـــۀ حســــن انوشــــه ،تهـ ــران :شـ ــرکت
انتشــارات علمــی و فرهنگــی.
-گیرشــــمن ،رومــــن ( .)1390ایـ ــران از آغـ ــاز تـ ــا اس ــام .ترجمـــۀ محمــــد معیــــن ،تهـ ــران :مؤسس ــۀ
انتشــــارات نــــگاه.
-مجیــدزاده ،یوســف ( .)1392تاریـ ــخ و تمـ ــدن بینالنهریـ ــن .ج اول .تاریــــخ سیاســــی ،ته ــران :مرک ــز
نشـــر دانشـگاهی.
-مترجــم ،عبــاس؛ و حیــدری ،مهــدی (« .)1397بررســی وضعیت جغرافیایــی و تاریخی حکومتهای
غــرب و جنوبغــرب ایــران در هــزارۀ ســوم و دوم ق.م .».فرهنــگ ایــام .شــمارگان 59و ( 58بهــار و
تابســتان .)1397صــص. 36-56 :
-نگهبـــان ،عـــزتاهلل ( .)1375ش ــوش ی ــا کهنتری ــن مرک ــز شهرنش ــینی ای ــران .ته ــران :ســـازمان
میـراثفرهنگـــی کشـــور.
-هرتســـفلد ،ارنســـت ( .)1381ای ــران در شـرقباس ــتان .ترجمــۀ همایـــون صنعتــیزاده ،تهـ ــران:
پژوهشــــگاه علــومانســــانی و مطالعــــات فرهنگــــی و دانشــــگاه شــهیدباهنــــر کرمــان.
-هژبرینوبــری ،علیرضــا؛ و شیش ـهگر ،آرمــان (« .)1386جغرافیــای تاریخــی زا گرسمرکــزی از هــزارۀ
ســوم تــا آغــاز هــزارۀ اول پ.م» .نشــریۀ مــدرس علومانســانی .دورۀ .11شــمارۀ . 1شــمارۀ پیاپــی .50صــص:
.161-179
- Amin, Osama. S. M. (2015). The Secret History of Iddi-Sin’s Stela. Interviewa, etc.
ancient.eu/interviews/secret-history-iddi-sins-stela/.
- Ahmad, K. M. (2012). “The Beginnings of Ancient Kurdistan (c. 2500-1500 BC):
A Historical and Cultural Synthesis”. Unpublished Ph.D. Thesis, Leiden University.
- Biglari, A., Alibaigi, S. and Beyranvand, M. (2018). “The Stele of Sarab-e Sey
|| 35 || ...|| آشنایی با کوه مقدس َب ُمو کرمانشاه
The Hog crashed and grunted along the tunnel. I found myself
running through the darkness toward a dim, green patch. "Hide, Toal!"
I called. I did not pass her. I reached a part of the tunnel in which I
could see. I heard the Hog behind me, but did not look back.
Sprinting as if I were a good runner in splendid condition, I reached
the open grove. I stopped and turned. The Hog emerged from the
wall of vines. Coagulated blood caked his neck and head. His single
usable eye blinked in the light. He charged, but he took evasive
action, swerving to either side.
The hog charged, almost blindly, forcing me toward the rocks beside
the river. The rocks were incinerators in the heat of Joe's Sun. The
hot ground burned through my boots. I flopped into a narrow gap. The
Hog sniffed at the opening, then moved away. I crawled into the warm
shade of an overhanging boulder and lay groaning and gasping.
Swaying in the blazing sunlight, the Hog vomited. He collapsed
ponderously on his side. His legs twitched. He struggled to raise his
massive head, but his snout fell in the dirt.
I crawled out of the rocks and reeled toward the pentacycle. A toothie
scooted from beside the front wheel, and two others watched from
the concealment of a creeper.
Several times, I had heard that the Hog seldom stayed in the sunlight,
and the booklet, Initial Experiments in Earthian Swine (Sus scrofa)
Production on Freesphere, had said that swine were susceptible to
heatstroke. I trembled at the risk I had taken, but I felt a sense of
peace I had not known on Planet Maggie.
One thousand x-tops, fifty coupons, the Jury would pay me for killing
the Hog, the last animal I would kill for money. My hunting career had
reached a successful end. An unhectic life on Mother Earth awaited
me.
I suspected that I was becoming delirious in the heat. When I reached
the pentacycle, I opened the dynamite box and took one tube in each
hand. The tubes were fitted with time fuses.
The Hog breathed spasmodically. I warily neared the heaving
mountain of flesh, uncertain of the dynamite's power, but calculating
that two detonations near the creature's head would be enough.
Opening his one good eye, the Hog looked at me. His tusks grated
together. Weak noises came from his mouth. "Uhdoo nuut keel!"
Sixday evening, I had been momentarily convinced that the Hog
could speak, but had found it hard to accept that faculty in a swinish
animal without grasping organs. However, appearance did not always
indicate intellectual ability, and the Hog's skull contained ample space
for a large brain. Today, now that I recalled his noises, I knew he had
again threatened to eat me.
"Uhdoo nut keel, Keenlogh," the Hog grunted. He seemed to be
asking for his life.
Perhaps I did not feel so strange as would a man who had never
conversed with a nonhuman intelligence. Two of my close friends
were Triangularians. I said, "What can I do but kill you? You helped
kill 238 people."
The Hog made sounds. With great difficulty, I translated his answer
as a question. "Is wrong to kill and eat? Men kill and eat. No way to
leave this land. Eat toothies. Are hard to catch. Little other food but
Maggiese."
The Hog closed his eye and wheezed through his open mouth. I
argued with myself.
Galactic Government specified the correct procedure when an
intelligent species was discovered. All possible efforts toward
peaceful contact and negotiation should be made, however strange
or dangerous the species might be. The discoverer could not molest
the creatures on his own responsibility. Technically, the Hog was a
murderer, but GG renounced the ancient belief that he who kills must
be killed, and considered that murderers suffered from a curable
illness.
Betty Toal—if she lived—and all other Maggiese would rejoice if I
dynamited the Hog. I would receive my fee. No one would realize the
Hog had been anything but a man-eating brute. Centuries might pass
before GG zoologists examined the giant swine of Planet Maggie, if,
indeed, others existed beyond the peninsula. The Hog would
probably die of heatstroke, whatever I did.
With some surprise, I found that my pack remained on my shoulders,
although it dangled by a single strap. I pulled the water pump from its
pocket, walked to the river, and threw in the intake hose. Uncoiling
the line, I moved back toward the Hog. The hose was too short, but I
set the nozzle for maximum force and, remembering instructions in
the booklet, sprayed water over the Hog's head.
The liquid revived him until he could push himself to a grotesque
sitting position with his front feet. I shot water into his mouth and said,
"Did you catch the woman in the tunnel?"
"Nooo," the Hog answered.
"You killed Toal," I said, dropping the hose and once more filling my
hands with dynamite.
"Nooo," the Hog repeated. With a mouth unsuited for speech, he
laboriously made a proposal. If I would spare him, he would attempt
to leave the peninsula, going around the swamp to the coast and
risking the currents and sea life in an effort to swim to the main
continent.
With my finger on a dynamite fuse, I considered the plan. The Hog
swayed to his feet.
Something fiendish screeched overhead. An explosion thundered in
the rocks beside the river. Fragments whined through the hot air. The
Hog squealed. I dropped prone and wriggled into a depression.
A second explosion rent the ground in front of me, showering me with
dirt and brush. The Hog tried to run. His weakened legs quivered
under him.
The third blast occurred between his front hoofs.
I crawled into a gully and, idiotically clutching the dynamite tubes, put
my arms over my head. Tensed for more destruction, I lay there for
several minutes. When I looked up, five or six toothies ran past my
face.
Wearily, I stood erect. The Hog's remains lay in a pond of blood.
Toothies scuttled out of the brush and the rocks and moved around
the carcass. Having seen enough nonhuman intelligence for the
present, I refused to believe the rodents were dancing in gleeful
victory.
I stumbled off toward the vinetrees to learn the fate of Betty Toal, but
she peeped over a rock. "You killed the Hog," she said. "What was
that screeching?"
I stopped and breathed deeply. Toal said, "Was lost in the side
tunnels."
"No," I murmured, "I didn't kill the Hog."
Updated editions will replace the previous one—the old editions will
be renamed.