Alicja Fidowicz

Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Słowiańskie światy wyobraźni: baśnie Marii

Konopnickiej i Ivany Brlić-Mažuranić

Recepcja twórczości Marii Konopnickiej w Jugosławii

Ślady obecności autorki O krasnoludkach i o sierotce Marysi w Słowiańszczyźnie
Południowej należą do prawdopodobnie najmniej zbadanych dróg recepcji jej
twórczości w Europie. Nie oznacza to jednak, że były one także najmniej in-
tensywne lub że aktywność literacka Marii Konopnickiej nie wywarła żadnego
wpływu na świadomość środowisk twórczych Chorwacji, Serbii, Bośni lub
Słowenii. Przeciwnie, w historii literatury oraz kultury wspomnianego regio-
nu Europy można zauważyć dość żywe zainteresowanie Konopnicką, zarówno
w odniesieniu do jej tekstów tworzonych dla czytelników dorosłych, jak i jej
utworów przeznaczonych dla dzieci, przy czym to ostatnie jest przedmiotem
niniejszego artykułu.
Mimo to naukowa refleksja nad recepcją Marii Konopnickiej wśród Słowian
Południowych jest dość słabo rozwinięta. Najlepiej znaną i jednocześnie naj-
bardziej rozbudowaną do tej pory pracą dotyczącą przedstawianego tematu jest
artykuł belgradzkiego polonisty Djordje Živanovicia zatytułowany N.M. Rajko
i kontynuatorzy, zamieszczony w monografii zbiorowej pod tytułem Śladami
życia i twórczości Marii Konopnickiej z roku 19661. Autor zawarł w niej krótkie
dzieje recepcji Marii Konopnickiej wśród modernistów serbskich i chorwa-
ckich, przy czym w swoim wywodzie w ogóle nie rozdzielił liryki Konopnickiej
dla dorosłych i dzieci.
Pozostałe naukowe próby opracowania recepcji twórczości Konopnickiej
w byłej Jugosławii są rozproszone, oparte raczej na fragmentarycznych in-
formacjach niż na dokładnych studiach tematu. Jan Wierzbicki w swojej

1
D. Živanović, N.M. Rajko i kontynuatorzy [w:] Śladami życia i twórczości Marii Konopnickiej, red.
J. Baculewski, Warszawa 1966, s. 263–277.

109
Alicja Fidowicz

monografii Z dziejów chorwacko-polskich stosunków literackich w wieku XIX

wspomina o przekładach kilku nowel Marii Konopnickiej autorstwa Adol-
fa Tkalčevicia2. Natomiast dzieje recepcji Konopnickiej jako autorki baśni
i poezji dla dzieci wśród Słowian Południowych w ogóle nie zostały do tej
pory opisane ani nie stały się przedmiotem krytycznej refleksji badawczej. Nie
znaczy to jednak, że owoce tego aspektu aktywności literackiej autorki Na-
szej szkapy nie były znane czytelnikom i krytykom chorwackim, serbskim czy
słoweńskim. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, iż w pewnym okresie
historycznym Maria Konopnicka nie tylko była dobrze znana w tym regio-
nie Europy, ale również wywarła swój wpływ na niektórych twórców nowej,
odrzucającej idee odrodzenia narodowego lub realizmu literatury dla dzieci.
W niniejszym artykule chciałabym podjąć temat relacji między Marią Ko-
nopnicką a chorwacką autorką Ivaną Brlić-Mažuranić. Obie pisarki tworzyły
w zbliżonym do siebie czasie (przełom XIX i XX wieku, jakkolwiek z racji
przynależności do młodszego pokolenia aktywność Brlić-Mažuranić trwała
dłużej), obie wywarły podobny wpływ na rodzimą literaturę dla dzieci w swo-
ich kręgach kulturowych, wprowadzając ją w epokę modernizmu, przekształ-
cając tym samym jej dotychczasowe formy i treść. Interesujący w tym kontek-
ście wydaje się również fakt, że obie szukały inspiracji w macierzyństwie.
Po krótkim przedstawieniu recepcji twórczości Marii Konopnickiej prze-
znaczonej dla dzieci wśród krytyków południowosłowiańskich spróbuję od-
powiedzieć na pytanie dotyczące możliwego wpływu autorki O krasnoludkach
i o sierotce Marysi na wczesną twórczość Ivany Brlić-Mažuranić oraz przedsta-
wić podobieństwa i różnice obecne w baśniach obu autorek, koncentrując się
szczególnie na sposobach kreacji bohaterów, stopniu wykorzystania motywów
z mitologii słowiańskiej oraz kwestii natury i jej relacji z bohaterami.

Chorwackie drogi Marii Konopnickiej

Refleksję nad obecnością Konopnickiej w świadomości czytelniczej i krytycz-
nej w Chorwacji należy rozpocząć od postawienia pytania: czy autorka Roty
kiedykolwiek zetknęła się z chorwacką elitą intelektualną bądź jej przedstawi-
cielami wśród sąsiednich południowosłowiańskich nacji?
Odpowiedź będzie przecząca, jeśli oprzeć ją wyłącznie na korespondencji
samej Konopnickiej, kilkukrotnie przebywającej na terenach obecnej Chor-
wacji w latach 1895–1908. Analiza jej listów wysyłanych znad Adriatyku

2
Zob. J. Wierzbicki, Z dziejów chorwacko-polskich stosunków literackich w wieku XIX, Wrocław–
Warszawa–Kraków 1970, s. 99.

110
 Słowiańskie światy wyobraźni: baśnie Marii Konopnickiej i Ivany Brlić-Mažuranić

wskazuje jednak na to, że autorka była znana dość szerokiemu gronu chorwa-
ckich czytelników.
Sama Konopnicka nie zwracała uwagi na swoją popularność w prowin-
cjonalnym wówczas zakątku monarchii austro-węgierskiej. Co więcej, lektura
jej korespondencji wysyłanej z Opatiji (pod koniec XIX wieku znanej w języ-
ku polskim jako Abbacja) ujawnia pełen uprzedzeń, stereotypów i poczucia
wyższości stosunek do Chorwatów. Jednym z przykładów takiego podejścia
autorki może być fragment jej listu z 8 grudnia 1895 roku: „Kroatów łatwo
zrozumieć, ale oni są za mało inteligentni, żeby podobieństwo językowe po-
chwycić i tylko rozdziawiają gębę”3. Z kolei w liście z 6 stycznia 1908 roku
Konopnicka wspomina: „Od jakichś niemych wielbicielek dostałam pęk róż
ogromnych”4. Ten wyraz uwielbienia ze strony Chorwatek nie spotkał się ze
zrozumieniem samej autorki.
Postawa Konopnickiej – będąc klasycznym przykładem szoku kulturowe-
go, jej brak wrażliwości i uprzedzenia wobec przedstawicieli narodu chorwa-
ckiego oraz niedostrzeganie śladów doceniania jej twórczości – stoi w sprzecz-
ności z dowodami na pozytywną recepcję jej poszczególnych dzieł ze strony
wybitnych krytyków przełomu XIX i XX wieku. Jako jeden z najwcześniej-
szych przykładów należy wymienić artykuły zamieszczane w lublańskich
periodykach, takich jak „Dom in svet” czy „Ljubljanski zvon”. Słoweński
krytyk i eseista Ivan Prijatelj w jednym z numerów czasopisma „Ljublanski
zvon” z roku 1902 szeroko opisał i skomentował pierwsze wydanie zbioru
pod tytułem Italia. Z portretem autorki Marii Konopnickiej z 1901 roku5.
W tym samym czasie anonimowy autor na łamach „Dom in svet” wymienia
„śliczną książeczkę dla dzieci”6 Nowe latko obok największych osiągnięć twór-
czych Konopnickiej7, co świadczy nie tylko o znajomości jej utworów prze-
znaczonych dla najmłodszych czytelników, ale również o tym, że ten rodzaj
twórczości polskiej poetki był wysoko oceniany przez krytyków z południa
Słowiańszczyzny. W podobnym tonie na temat Konopnickiej wypowiadał
się Vojeslav Molé w latach 1907 i 19108. Co ciekawe, zarówno Molé, jak
i Živanović wspominają o uroczystościach z okazji jubileuszu pięćdziesię-
ciolecia pracy twórczej Marii Konopnickiej, który odbył się w 1902 roku.
3
M. Konopnicka, Listy do synów i córek, red. L. Magnone, Warszawa 2010, s. 399.
4
Tamże, s. 831.
5
I. Prijatelj, Marya Konopnicka, „Ljubljanski zvon” 1902, nr 1, s. 34–43.
6
Wszystkie tłumaczenia fragmentów tekstów oryginalnych pochodzą od Autorki, jeśli nie zazna-
czono inaczej.
7
B. a., Marija z Wasilowskich Konopnicka, „Dom in svet” 1902, nr 12, s. 765–766.
8
Zob. V. Molé, Marija Konopnicka, „Ljubljanski zvon” 1907, nr 7, s. 448; tegoż, Marija Konopnicka,
„Ljubljanski zvon” 1910, nr 11, s. 689–691.

111
Alicja Fidowicz

Uwaga ta jest interesująca, ponieważ drugi z wymienionych autorów odno-

towuje fakt, iż identyczne wydarzenie zostało zorganizowane przez kobie-
ce środowiska pisarskie w Zagrzebiu9. Belgradzki polonista, opierając się na
źródłach z epoki, dodaje, że chorwackie pisarki postanowiły uczcić jubileusz
wydaniem specjalnego albumu z dedykacjami miejscowych literatek, aktorek
i malarek. Losy tego albumu pozostają nieznane, nie wiadomo również, czy
dotarł on do adresatki, ponieważ już w latach 60. XX wieku, gdy powstawał
artykuł Živanovicia, uważano go za zaginiony lub zniszczony10. Prawdopo-
dobnie znajduje się on w rękach prywatnych lub uległ zniszczeniu podczas
działań wojennnych. W tym samym roku właśnie w Zagrzebiu debiutowa-
ła Ivana Brlić-Mažuranić, określana przez krytyków mianem „chorwackiego
Andersena”11.
Powyższe informacje pozostają w zgodzie z tezą o popularności Konopni-
ckiej wśród chorwackich pisarek, znajdują też swoje potwierdzenie w kore-
spondencji polskiej poetki. Należy w tym miejscu powrócić do postawionego
już wcześniej pytania: czy uznawana za najwybitniejszą autorkę chorwackie-
go modernizmu w zakresie literatury dla dzieci Ivana Brlić-Mažuranić mogła
znać (przynajmniej za pośrednictwem prasy lub niemożliwych współcześnie
do ustalenia źródeł) analogiczne dzieła Konopnickiej? Jeśli tak – w których
utworach chorwackiej pisarki można odnaleźć ślady świadczące o możliwych
inspiracjach utworami autorki Roty?
Wydaje się, że można to zaobserwować szczególnie we wczesnej twórczości
Ivany Brlić-Mažuranić, w okresie jej poszukiwań własnej drogi jako kobiety
piszącej. Warto zwrócić uwagę na opublikowany w 1905 roku zbiór wierszy
i opowiadań pod tytułem Škola i praznici. Male pripovijetke i pjesme iz dječje-
ga života. Zostały w nim umieszczone utwory w swojej formie zbliżone do
tych, które znalazły się na przykład w tomiku Nowe latko Marii Konopnickiej
z roku 1892. Jednak równie interesujące wydaje się, iż w tym tomie znalazł się
utwór Kako je guščarica Janica dospjela u školu (Jak gęsiareczka Janica przybyła
do szkoły), w którym – podobnie jak w O krasnoludkach i o sierotce Marysi –
pojawia się postać małej, ubogiej sieroty pasącej gęsi12. Różnica polega jednak
na otoczeniu, w którym funkcjonuje ta bohaterka (jest ona wychowywana
przez kochających ją dziadków), co więcej – nie doświadcza ona również spot-
kania z istotami o baśniowej proweniencji.

9
D. Živanović, dz. cyt. s. 276.
10
Tamże.
11
Z. Diklić, Predgovor [w:] Ivana Brlić-Mažuranić. Izabrana djela, Zagreb 1997, s. 13.
12
I. Brlić-Mažuranić, Škola i praznici. Male pripovijetke i pjesme iz dječjega života, Zagreb 1905,
s. 6–11.

112
 Słowiańskie światy wyobraźni: baśnie Marii Konopnickiej i Ivany Brlić-Mažuranić

Późniejsze utwory chorwackiej autorki, czterokrotnie nominowanej przez

Jugosłowiańską Akademię Nauki i Sztuki do Nagrody Nobla wyłącznie za
twórczość dla dzieci i młodzieży13, nie zawierają już nawet tak delikatnych
podobieństw do dzieł autorki Mendla Gdańskiego. Jakie różnice można więc
zaobserwować w kreacji wyobrażonych światów dwóch największych przed-
stawicielek twórczości dla najmłodszych czytelników Europy Środkowej
i Południowowschodniej przełomu XIX i XX wieku i z czego mogły one
wynikać?

W kręgu natury
Warto przyjrzeć się różnicom w konstruowaniu świata natury w O krasno-
ludkach i o sierotce Marysi oraz dwóch baśniach Ivany Brlić-Mažuranić: Kako
je Potjeh tražio istinu i Ribar Palunko i njegova žena. Odmienność w kreacji
świata przedstawionego i relacji człowiek–przyroda jest dość wyraźna:
Przyroda w utworach Konopnickiej przedstawiona została w sposób nastrojowy,
nasycony liryzmem, a rośliny i zwierzęta związane były i przeniknięte polskim, swoj-
skim krajobrazem. Przedstawiciele świata zwierząt oraz ptaków to nie tylko motywy
dekoracyjne, lecz bardzo często – towarzyszący dzieciom bohaterowie, odgrywają-
cy role symboliczne. Taką też funkcję spełniały w baśni O krasnoludkach i o sierotce
Marysi14.

Trudno nie zgodzić się z powyższym stwierdzeniem Kicińskiej, choć należy

zwrócić również uwagę na to, że w baśni Konopnickiej nie brakuje elementów
grozy – jakkolwiek byłaby to groza bliższa nominosum15 niż okrucieństwu baś-
ni ludowej. Można zauważyć je na przykład w opisie drogi sierotki Marysi do
królowej Tatry. Poza tym w utworze Konopnickiej przyroda jest czynnikiem
możliwym do opanowania przez człowieka:
Więc się tylko ta robota paliła Skrobkowi w ręku.
A kiedy przyszedł ósmy dzień, nikt by tego uroczyska nie poznał. Spod głazów
i korzeni, spod krzaków i zielska wyjrzała nowa ziemia od rannego słońca. […]
Zapłakał z radości Skrobek, wiodąc pług nowy na zagon swój własny, czapkę zdjął,
poklęknął, ucałował ziemię z dzikości dawnej dobytą […]16.

13
D. Zima, Ivana Brlić-Mažuranić, članstvo u Akademiji i Nobelova nagrada, „Libri & Liberi” 2015,
nr 3 (2), s. 239–258.
14
D. Kicińska, Baśń i baśniowość w twórczości Marii Konopnickiej, Kraków 2000, s. 54.
15
Zob. R. Markowski, Fenomenologiczne interpretacje pojęcia sacrum, „Warszawskie Studia Teolo­
giczne” 2010, nr XXII (2), s. 73.
16
M. Konopnicka, O krasnoludkach i o sierotce Marysi, Poznań 1990, s. 152.

113
Alicja Fidowicz

Warunkiem przywrócenia ładu w przyrodzie jest ludzka praca. Samo za-

łożenie, że człowiek może opanować naturę, nie było niczym oryginalnym
w literaturze dla dzieci XIX wieku, było też zgodne z ówczesnymi ideałami
pedagogicznymi17. Należy również wspomnieć o tym, że w przypadku dzie-
cięcych bohaterów natura obecna w O krasnoludkach i o sierotce Marysi bywa
pomocna, aktywnie zaangażowana w działania, których celem jest dobro jed-
nostki i jej otoczenia:
Kubuś i Wojtuś w ponurym zmierzchu boru milknęli jak ptaszęta wniesione do
ciemnej izby. Lecz dziw! Dawniej musieli się malcy dobrze po boru nadreptać, aby
gałązkę chrustu znaleźć, a teraz gdzie spojrzą, leży sucha gałązka […]. I znowu dziw!
Orzeszek zeszłoroczny w suchych liściach na ścieżynie błysnął18.

Jakkolwiek powyższe wydarzenie ma miejsce za sprawą krasnoludków, groza

towarzysząca codzienności połączonej z walką o przetrwanie wśród nieokiełz-
nanej jeszcze przyrody zostaje zniwelowana. Natura posiada zatem w baśni Ko-
nopnickiej dwa oblicza: dzikie i oswojone, przy czym to drugie jest możliwe do
osiągnięcia dzięki pracy (niezależnie od tego, kim będzie jej wykonawca).
Zupełnie inna perspektywa pojawia się w utworach Ivany Brlić-Mažuranić.
Jej bohaterowie znajdują się w bliskim kontakcie z przyrodą, ale nie oswajają jej,
nie mają nawet takich ambicji. Inaczej niż w baśni Konopnickiej, w tekstach
chorwackiej autorki natura jest niemożliwa do opanowania. Inne są także prze-
strzenie, w których funkcjonują bohaterowie Brlić-Mažuranić. Nie są to „swoj-
skie” krajobrazy, lecz wielkie, trudne do ogarnięcia tereny, takie jak nieprzebyte
lasy i morza, zamieszkane przez bogów (jak w baśni Kako je Potjeh tražio istinu)
lub potężne stworzenia, które swoją mocą znacznie przewyższają ludzi (Ribar
Palunko i njegova žena). Przestrzeń lasu w baśniach Kako je Potjeh tražio istinu
i Šuma Striborova stanowi domenę magii:
Zašao neki momak u šumu Striborovu, a nije znao, da je ono šuma začarana i da
se u njoj svakojaka čuda zbivaju. […] Morala je pak ta šuma ostati začarana, doklegod
u nju ne stupi onaj, kojemu je milija njegova nevolja nego sva sreća ovoga svijeta19.

Pewien chłopiec wszedł do Striborowego Lasu, a nie wiedział, że ten las jest zacza-
rowany i że dzieją się w nim różnorakie dziwy. […] Ten las musiał pozostać zaczaro-
wany do czasu, gdy do niego wejdzie ten, dla którego własne nieszczęście jest droższe
niż wszystkie szczęścia tego świata.

Zob. Ł. Kabzińska, Geneza i rozwój pedagogiki pozytywizmu warszawskiego w świetle publicystyki

17

„obozu młodych”, Olsztyn 1996, s. 85–86.

18
Tamże, s. 113.
19
I. Brlić-Mažuranić, Šuma Striborova [w:] Ivana Brlić-Mažuranić. Izabrana djela, red. Z. Diklić,
Zagreb 1997, s. 95.

114
 Słowiańskie światy wyobraźni: baśnie Marii Konopnickiej i Ivany Brlić-Mažuranić

W przypadku Kako je Potjeh tražio istinu trzej bracia doświadczają grozy

pierwotnej puszczy ze względu na działalność Bjesomara, „władcy wszystkich
leśnych diabłów”20.
Warto zastanowić się również nad różnicami w przedstawianiu motywów
związanych z wodą. Sposób przedstawiania żywiołu jako nieprzeniknionego
morza w utworze Ribar Palunko i njegova žena może mieć źródło w realiach
geograficznych Chorwacji, z pewnością znanych i bliskich najmłodszym czy-
telnikom baśni znad Adriatyku. Morze u Ivany Brlić-Mažuranić z jednej stro-
ny jest źródłem utrzymania dla całej rodziny rybaka Palunka, z drugiej jednak
staje się przyczyną jej zguby. Woda przynosi śmierć tytułowemu bohaterowi
Kako je Potjeh tražio istinu, kiedy Potjeh topi się podczas przechodzenia przez
rzekę. W dziełach chorwackiej autorki ten żywioł zawiera w sobie potencjał
życia i śmierci, jednocześnie stanowiąc tajemnicę dla wszystkich bohaterów.
W baśni Marii Konopnickiej woda zostaje pozbawiona tej ambiwalencji, nie
stanowi też dla nikogo zagrożenia. Jedynym przypadkiem, w którym rzeka
przynosi śmierć, jest legendarna Wanda obecna w opowieści Koszałka-Opał-
ka21. Podczas swojej wędrówki do Królowej Tatry Marysia spotyka natomiast
wyłącznie żywe górskie strumienie:
Jak okiem zajrzeć, huczą zdroje żywe, pasma wód tryskają spod głazów i biegną
z szumem, i pienią się, i grają, i przegląda się w nich złoto słońca i modrość nieba.
[…] I wnet rozstąpiły się skały wysokie i ukazały się dolinki ciche, jasne, miękkimi
ścieżeczkami wiodące, i zaszemrały zdroje żywe, każdy przędący nić srebrną i modrą
[…]22.

Przesłanie zawarte w powieści O krasnoludkach i o sierotce Marysi jest więc

jasne dla potencjalnego dziecięcego odbiorcy: nie należy bać się przyrody ani
żadnego z żywiołów, ponieważ zostały one opanowane przez człowieka. Na-
wet jeśli wyglądają przerażająco, jest to tylko iluzja, gdyż za wysokimi skałami
znajdują się ciche doliny, natomiast rzeki zabijające ludzi należą już do legen-
darnej przeszłości, podobnie jak księżniczka Wanda.
Baśnie chorwackiej autorki są pozbawione optymistycznej wizji związku
człowieka z naturą. Jej bohaterowie nie walczą z żywiołami, nie pracują nad
nimi, nie dlatego jednak, że są leniwi (jak Skrobek Konopnickiej przed swoją
przemianą), ale dlatego, że nie są w stanie tego zrobić, są na to za słabi. Ich
ludzka kondycja nie pozwala nie tylko na przezwyciężenie znacznie potężniej-

20
I. Brlić-Mažuranić, Kako je Potjeh tražio istinu [w:] Ivana Brlić-Mažuranić. Izabrana djela,
red. Z. Diklić, Zagreb 1997, s. 45.
21
M. Konopnicka, O krasnoludkach i o sierotce Marysi, s. 20.
22
Tamże, s. 136.

115
Alicja Fidowicz

szej natury i jej poszczególnych elementów (lasu, morza, gór), ale również ich
popędów. Antropologiczna diagnoza obecna w baśniach Ivany Brlić-Mažu-
ranić jest więc pesymistyczna, jakkolwiek można w nich zauważyć również
próby poprawy tragicznej sytuacji bohaterów. Uniwersalnym środkiem do
uwolnieniach ich z opresji jest miłość. W przypadku O krasnoludkach i o sie-
rotce Marysi pojawia się natomiast bliskie znaczeniowo pojęcie miłosierdzia
(użycie tego słowa klucza pomaga Podziomkowi w ucieczce przed Cyganem,
jest ono również jednym z atrybutów Królowej Tatry), które jednak posiada
konotacje bardziej uniwersalne i religijne, zwłaszcza w powiązaniu z teolo-
gią katolicką. Tymczasem miłość obecna w Priče iz davnina ma charakter
jednostkowy, łączący postaci w podstawowych relacjach międzyludzkich.
To miłość prowadzi żonę rybaka Palunka do poszukiwania męża i dziecka
w morskich głębinach, bez względu na wszelkie zagrożenia ze strony miesz-
kańców morza oraz samego żywiołu. Ona również wzmacnia więź między
Potjehem a jego dziadkiem Vjestem tak bardzo, że główny bohater może do
pewnego stopnia oprzeć się demonicznemu działaniu Bjesomara i chociaż
zbacza z drogi wyznaczonej przez Swarożyca, nie bierze udziału w zbrod-
nicznym działaniu braci. Miłość między rodzeństwem, obecna w baśni Bra-
tac Jaglenac i sestrica Rutvica, jawi się jako siła, dzięki której brat i siostra
mogą przetrwać wszystkie próby. Macierzyńska odmiana miłości sprawia,
że protagonista utworu Šuma Striborova zostaje w ostatniej chwili uratowa-
ny przed zagładą ze strony fałszywej żony. Różnorodność obrazów miłości
w baśniach z cyklu Priče iz davnina ujawnia wysoki stopień skomplikowania
konstrukcji podmiotu w tych klasycznych tekstach dla chorwackich czytel-
ników dziecięcych.

Okiełznane mitologie?
Przełom XIX i XX wieku w całej Słowiańszczyźnie zaznaczył się wzmożony-
mi badaniami nad rodzimą mitologią oraz zainteresowaniem starożytnością
poszczególnych narodów. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy był rozwój
badań antropologicznych w Europie, których owocem były takie prace, jak
Złota gałąź Jamesa George’a Frazera z 1890 roku. Wśród polskich badaczy
dochodziło do rewizji mitologii słowiańskiej, czego przykładem może być
monografia Mitologia słowiańska i polska Aleksandra Brücknera23. W litera-
turze okresu Młodej Polski doszło do odrodzenia romantycznej myśli Zo-
riana Dołęgi-Chodakowskiego, który uważał, iż polska kultura ludowa ma

23
T. Linker, Mitologia słowiańska w literaturze Młodej Polski, Gdańsk 1991, s. 48.

116
 Słowiańskie światy wyobraźni: baśnie Marii Konopnickiej i Ivany Brlić-Mažuranić

charakter „piastowsko-słowiański”24. Podobne procesy miały miejsce na grun-

cie południowosłowiańskim, począwszy od działań Vuka Karadžicia. Na te-
renie Chorwacji pierwsze prace dotyczące miejscowego folkloru ukazały się
w połowie XIX wieku (O vračarih, vračaricah i coprnjicah Mijata Stojanovicia
z 1852 roku25). Ponadto przedstawiciele chorwackiej inteligencji znali prace
Jacoba i Wilhelma Grimmów oraz innych badaczy niemieckich.
Odkrycie mitologii słowiańskiej w polskiej literaturze dla dzieci okresu
Młodej Polski wiązało się przede wszystkim z ogólnymi zmianami w myśleniu
o dziecięcej psychice oraz estetyce literatury dla dzieci26. Także stylizacje na
„prasłowiańszczyznę” wśród twórców epoki nie były zjawiskiem rzadkim27.
W przypadku utworów przeznaczonych dla najmłodszych odbiorców kultu-
ry można zaryzykować stwierdzenie, że wplatanie elementów mitologii sło-
wiańskiej oraz jej adaptacje pełniły funkcję tożsamościotwórczą, istotną tym
bardziej że te dzieła powstawały w warunkach realnego zagrożenia dla kultury
narodowej ze strony zaborców.
Edukacyjny wymiar dostosowania mitologii słowiańskiej do możliwości
percepcyjnych dziecka można z łatwością zaobserwować w O krasnoludkach
i o sierotce Marysi. Został on powiązany z częstym w epoce Młodej Polski po-
woływaniem się na „piastowską” przeszłość w narracji na temat historii kras-
noludków:

Żyły jeszcze Ubożęta po chatach i po wsiach z ludźmi dosyć długo; ale coraz były
smutniejsze, coraz słabsze i coraz mniejsze. Więc już i ludzie nie wołali ich tak często
ku pomocy. Jeszcze póki Piast żył, nie było im krzywdy i za królowania syna jego,
Ziemowita, miały jeszcze Ubożęta kąt swój w każdej chacie28.

Ciekawy przy tym wydaje się fakt, że w baśni Marii Konopnickiej nie po-
jawiają się postacie słowiańskich bóstw, upiorów czy demonów, natomiast ele-
menty ludowych wierzeń zostają przystosowane do potrzeb dziecięcego czytel-
nika do tego stopnia, że obecna w nich groza zanika (czego przykładem może
być fragment dotyczący pojawienia się Podziomka w chacie wiejskiej kobiety,
będący reminiscencją wiary w możliwość „zamiany” niemowlęcia). Także opisa-
ne przez autorkę obrzędy mają więcej wspólnego z świętami i zwyczajami kato-
lickimi niż pogańską prasłowiańszczyzną. Nawet krasnoludki, które kojarzą się

24
Tamże, s. 49.
25
L. Radenković, Narodna bajanja kod južnih Slovena, Beograd 1996, s. 275.
26
K. Kuliczkowska, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1864–1918, Warszawa 1975, s. 111–113.
27
I. Sikora, Przyroda i wyobraźnia. O symbolice roślinnej w poezji Młodej Polski, Wrocław 1992,
s. 141.
28
M. Konopnicka, O krasnoludkach i o sierotce Marysi, s. 25.

117
Alicja Fidowicz

bardziej z przedchrześcijańską kulturą Słowian (według relacji Koszałka-Opał-

ka uciekają w odludne miejsca po chrzcie Mieszka I, „gdzie nie dochodzi głos
dzwonów29”), nie stanowią elementu zupełnie przeciwnego wobec nowej re-
ligii. Raczej stają się jednym z przejawów synkretyzmu, charakterystycznego
zarówno dla kultury ludowej, jak i myślenia dziecka – wygnane z ludzkich
siedzib Bożęta-krasnoludki ukazują się wyłącznie dzieciom.
W przypadku zbioru Priče iz davnina elementy dawnej kultury i religii
słowiańskiej nie zostały poddane tak daleko idącym adaptacjom. W otwiera-
jącym go utworze Kako je Potjeh tražio istinu pojawia się postać Swarożyca,
który każdemu z trzech wnuków Vjesta objawia przyszłość:
Evo sada ste, momčići ludovčići, vidjeli sve, što na svijetu ima. A sad čujte, što vam
je suđeno i što treba da radite za svoju sreću. […] Evo, što vam je raditi: ostanite na
krčevini i ne ostavljajte djeda, dok on vas ne ostavi, i ne idite u svijet ni za dobrim ni
za lošim poslom, dok ne vratite ljubav djedu30.

Oto teraz widzieliście, synowie ludzcy, wszystko, co jest w świecie. A teraz uważaj-
cie na to, co jest wam przeznaczone i co musicie zrobić, aby osiągnąć szczęście. […]
Oto, co musicie zrobić: zostańcie na swojej ziemi i nie zostawiajcie dziadka, dopóki
on was nie zostawi, i nie idźcie w świat za pracą, czy to dobrą czy złą, aż nie zwrócicie
miłości swojemu dziadkowi.

Swarożyc w końcu zabiera Potjeha do siebie. Pomimo że po śmierci głów-

nego bohatera:
Ništa dakle ne osta Bjesomaru od svega ovoga negoli prazan kožuh Potjehov.
I neka mu je, jer Potjeh i onako ne treba kožuha u zlatnome dvoru Svarožićevu31.

I nic już nie zostało po tym wszystkim Bjesomarowi oprócz pustego Potjehowego
kożucha. I niech mu zostanie, bo Potjehowi i tak nie potrzeba kożucha w złotym
dworze Swarożyca.

Słowiańskie bóstwa i demony nie są w żadnym stopniu poddane adaptacji,

nie zostały one przez autorkę całkowicie odarte z grozy, której nie łagodzi
nawet komizm postaci Bjesomara, kaszlącego od świętego dymu i zadowalają-
cego się niepotrzebnym nikomu kożuchem.
Interesujące jest również to, że w pierwszej baśni ze zbioru Priče iz davnina
pojawia się motyw świętego ognia, który rozpala Vjest. Jest to zatem ko-
lejne potwierdzenie prawdopodobieństwa, iż autorce znane były obyczaje
29
Tamże.
30
I. Brlić-Mažuranić, Kako je Potjeh tražio istinu, s. 46.
31
Tamże, s. 61.

118
 Słowiańskie światy wyobraźni: baśnie Marii Konopnickiej i Ivany Brlić-Mažuranić

i wierzenia dawnych Słowian, przy czym rytuał rozpalania świętego ognia był
rozpowszechniony już w starożytności32. W Kako je Potjeh tražio istinu ele-
menty religii i mitologii słowiańskiej nie tylko nie zostały poddane adaptacji
do potrzeb percepcyjnych dziecka, ale również nie można doszukać się w nich
śladów chrystianizacji, które można zaobserwować u Konopnickiej. Maja
Bošković-Stulli zwraca jednak uwagę na literackie przeobrażenie słowiańskie-
go bóstwa, obecnego w pierwszej baśni z cyklu Priče iz davnine:
U priči o Potjehu Svarožic je Sunce na izlazku, u liku prekrasna mladića, on je
jutarnja svjetlost [...]. Svarožic predstavlja viziju jutarnjeg sunca u jednoj obnovljenoj
mitologiji […]33.

W opowieści o Potjehu Swarożyc to wschodzące Słońce o twarzy pięknego mło-

dzieńca, on jest poranną światłością […]. Swarożyc przedstawia wizję porannego słoń-
ca w odnowionej mitologii […].

Ponadto u Brlić-Mažuranić pojawia się wyraźna perspektywa eschatolo-

giczna: Potjeh po śmierci trafia na pełen blasku dwór Swarożyca.
Bogowie i diabły nie są jednak jedynymi mieszkańcami światów Ivany Brlić-
-Mažuranić zaczerpniętymi z wierzeń dawnych Słowian. Należy tu wspomnieć
o wiłach (chorwackie vila), obecnych w folklorze narodów zamieszkujących
Półwysep Bałkański. Według Aleksandra Brücknera są one słowiańskimi odpo-
wiednikami nimf wodnych34. W mitologii serbskiej vila to niezwykle piękna
istota nadprzyrodzona płci żeńskiej, która może wchodzić w kontakt z ludź-
mi, przy czym w takiej sytuacji zawsze przyjmuje postać młodej dziewczyny35.
Srpski mitološki rečnik podaje jednak, że woda jest tylko jednym z żywiołów
i miejsc, które może zamieszkiwać vila. Może to być również niebo, obłok czy
góra. Zawsze jednak są to miejsca przestrzenne i odludne36. W Ribar Palunko
i njegova žena Ivany Brlić-Mažuranić vila to istota wzbudzająca lęk swoimi
magicznymi zdolnościami:
Sad spozna sirota žena, da ju je Palunko držao za vilu, te se rasplače i reče: ‒ Nisam
ja, bolan, vila, nego sam sirota žena, koja čarolija ne znam. A što tebi pričam, to mi
srce kazuje, da te razonodim37.

32
A. Kowalik, Kosmologia dawnych Słowian, Kraków 2004, s. 83–84.
33
M. Bošković-Stulli, Priče iz davnine i usmena književnost. Ivana Brlić-Mažuranić, Zagreb 1970,
s. 196.
34
A. Brückner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1980, s. 182.
35
Š. Kulišić, N. Pantelić, P.Ž. Petrović, Srpski mitološki rečnik, Beograd 1970, s. 76–77.
36
Tamże, s. 77.
37
I. Brlić-Mažuranić, Ribar Palunko i njegova žena [w:] Ivana Brlić-Mažuranić. Izabrana djela,
red. Z. Diklić, Zagreb 1997, s. 64.

119
Alicja Fidowicz

Teraz poznaje sierota, że Palunko wziął ją za wiłę, więc rozpłakała się i rzekła:
‒ Nie jestem wiłą, tylko biedną sierotą, która czarów nie zna. A tobie opowiadam
to, co mi serce podpowiada, by cię rozbawić.

Jednak w innej baśni tej samej autorki pod tytułem Regoč główną boha-
terką jest właśnie vila, która opuszcza niebo i udaje się na ziemię. Nie po-
trafiąc odnaleźć się w nowym otoczeniu, wymaga opieki ze strony człowieka
o imieniu Regoč. Staje się przez to bliska stereotypowemu obrazowi kobiety
jako istoty kruchej, niezdolnej do tego, by poradzić sobie w nieprzychylnym
jej otoczeniu bez pomocy mężczyzny. Taka konstrukcja bohaterki jest jed-
nak sprzeczna z obecnym w mitologii Słowian Południowych obrazem vili
jako istoty demonicznej o złożonej naturze38. Podobnie w baśni Ribar Palunko
i njegova žena pojawia się Zora, bogini znana w dawnej religii Słowian Połu-
dniowych. To ona spełnia marzenie Palunka o podróży do Morskiego Króla.

Różnorodność światów i wyobraźni

Przechodząc do podsumowania niniejszej pracy, nie sposób nie powrócić do
pytania o możliwe przyczyny różnic obecnych w kreacji światów baśni Ma-
rii Konopnickiej i Ivany Brlić-Mažuranić. Zauważalne podobieństwa między
nimi mają bowiem oczywiste źródło, jakim jest przyjęta przez obie autorki
konwencja gatunkowa39.
Rzadko podejmowanym przez krytyków i historyków literatury problemem
w odniesieniu do charakteru twórczości Marii Konopnickiej i Ivany Brlić-Mažu-
ranić są aspekty biograficzne oraz socjologiczne. Interesujący wydaje się fakt, iż
obie pisarki źródeł inspiracji w tworzeniu swoich tekstów przeznaczonych dla
dzieci upatrywały w doświadczeniu macierzyństwa40. Inne jednak były okolicz-
ności ich osobistych przeżyć związanych z narodzinami i wychowaniem własnych
dzieci, jakkolwiek można w nich odnaleźć pewien wspólny mianownik. Obie
autorki doświadczyły trosk i problemów finansowych spowodowanych przez
postępowanie swoich dorosłych już dzieci. W przypadku Marii Konopnickiej
była to choroba psychiczna jednej z córek41, natomiast cała rodzina Ivany Brlić-
-Mažuranić ucierpiała wskutek długów zaciągniętych przez jednego z jej synów42.
38
S. Petrović, Sistem srpske mitologije, Niš 2000, s. 107.
39
J. Wais, Ścieżki baśni, Warszawa 2006, s. 47–49.
40
I. Raluca-Irina, Svijet priča od sjevera do juga: Selma Lagerlöf i Ivana Brlić-Mažuranić, red. M. La-
tchici, Bukareszt 2014, s. 6.
41
L. Magnone, Maria Konopnicka. Lustra i symptomy, Gdańsk 2011, s. 131–135.
42
I. Perić, Ivana Brlić-Mažuranić: Osjećala sam da je ovo moja odluka, w: http://www.libela.org/sa-
-stavom/6032-ivana-brlic-mazuranic-osjecala-sam-da-je-ovo-moja-odluka/ (dostęp: 09.10.2016).

120
 Słowiańskie światy wyobraźni: baśnie Marii Konopnickiej i Ivany Brlić-Mažuranić

Ivana Brlić-Mažuranić przez wiele lat chorowała na depresję, prawdopodob-

nie wynikającą z traumatycznych przeżyć okołoporodowych43. Jej choroba zo-
stała pogłębiona przez śmierć męża i matki, by doprowadzić autorkę do niemal
całkowitego zamilknięcia w latach 30. XX wieku (w tym okresie powstała tylko
jedna powieść – Jaša Dalmatin z roku 193744) i wreszcie samobójczej śmierci
w 1938 roku45. Można w tym miejscu postawić pytanie: czy w zbiorze Priče iz
davnina znajdują się ślady świadczące o złej kondycji psychicznej autorki?
Wydaje się, że tym, co najmocniej zwraca uwagę podczas lektury zbio-
ru Priče iz davnine, jest brak szczęśliwego finału tych baśni lub zakończenie
otwarte, pozostawiające czytelników w niepewności co do dalszych losów
bohaterów. Przykładem tego może być Kako je Potjeh tražio istinu z zakoń-
czeniem, które trudno uznać za w pełni szczęśliwe. Narrator z jednej strony
informuje bowiem swoich odbiorców, że „Jer da nije poginuo Potjeh tražeći
istinu, niti bi bjesovi ostavili Maruna i Ljutišu” („Gdyby nie zginął Potjeh po-
szukujący prawdy, diabły nie zostawiłyby Maruna i Ljutišy”), z drugiej jednak
trudno uznać za w pełni szczęśliwy finał, w którym szczęście zwykłych, mło-
dych mężczyzn jest uzależnione od śmierci jednego z nich. Ponadto koncept
diabła-demona towarzyszącego człowiekowi w jego codziennych wyborach
i zmaganiach z otaczającym go światem może być jednocześnie nawiązaniem
do wierzeń ludowych oraz metaforą depresji46. Podobnie w baśni pod tytu-
łem Ribar Palunko i njegova žena zakończenie jest raczej powrotem do stanu
wyjściowego – życia bohaterów w ubóstwie, ich marzenia o wyjściu z biedy
pozostają więc niespełnione. W utworze Šuma Striborova młody mężczyzna,
odczarowany dzięki miłości matki, poślubia zwyczajną, biedną dziewczynę,
wbrew pierwotnym oczekiwaniom. Można zatem stwierdzić, że w baśniach
Ivany Brlić-Mažuranić każdy z bohaterów doświadcza pewnego braku, który
nie zmienia swojej istoty.
Odmienne wizje natury u obu autorek mogą mieć swoje źródło również
w przynależności do różnych generacji twórczych. Starsza z nich pozostawała
wciąż na granicy estetyki oraz konwencji pozytywizmu i modernizmu, w sfe-
rze dydaktycznej jej baśń jest jednak bliższa ideom pierwszej z epok47. Tymcza-
sem urodzona w 1874 roku autorka zbioru Priče iz davnine należy bez wątpie-
nia do przedstawicielek południowosłowiańskiej moderny48. Należy mieć przy

43
Tamże, s. 24.
44
A. Barac, Jugoslavenska književnost, Zagreb 1954, s. 282.
45
Brlić-Mažuranić, Ivana [w:] Leksikon hrvatske književnosti, red. V. Bogišić, Zagreb 1998, s. 37.
46
L. Radenković, dz. cyt., s. 50–53.
47
K. Kuliczkowska, dz. cyt., s. 83.
48
Leksikon hrvatske književnosti, dz. cyt., s. 34.

121
Alicja Fidowicz

tym na uwadze fakt, że chorwacka literatura przełomu wieków znajdowała

się pod większym wpływem zachodniego dekadentyzmu, niż miało to miej-
sce w przypadku twórczości autorów polskich. Przedstawiciele elit intelektu-
alnych i środowisk artystycznych Zagrzebia, Osijeku czy Dubrownika mieli
do czynienia z dziełami Rilkego czy Przybyszewskiego w oryginale49. Istnie-
je duże prawdopodobieństwo, że czytała je również Ivana Brlić-Mažuranić,
wnuczka najwybitniejszego autora chorwackiego romantyzmu, skazana na
samouctwo ze względu na kulturowe ograniczenia dotyczące płci.
Choć drogi rozwoju twórczości Marii Konopnickiej i Ivany Brlić-Mažura-
nić się rozeszły, można bez wątpienia stwierdzić, że ich baśnie należą w pełni
do słowiańskiego universum, obie autorki czerpały z tych samych źródeł i prze-
kształcały je na użytek swoich utworów. Co więcej, są one głęboko zakorzenio-
ne w kulturze i literaturze powszechnej, ponieważ istotą baśni jako gatunku
jest jej uniwersalność. Niezależnie od miejsca powstania, przemawia ona do
swojego odbiorcy tym samym językiem ponadczasowych symboli i obrazów
bądź parafrazami innych, znanych wcześniej lokalnych narracji50. W przypad-
ku baśni literackiej można również stwierdzić, że niekiedy staje się ona od-
biciem autobiografii, która zawsze funkcjonuje w kontekście historycznym
i kulturowym. Dzieje twórczości Marii Konopnickiej i Ivany Brlić-Mažuranić
są natomiast dobrym przykładem krzyżowania się życia prywatnego z publicz-
nym oraz kategorii uniwersalnych z lokalnymi.

Bibliografia
Literatura podmiotu
Ivana Brlić-Mažuranić. Izabrana djela, red. Z. Diklić, Zagreb 1997.
Konopnicka M., O krasnoludkach i o sierotce Marysi, Poznań 1990.

Literatura przedmiotu
B. a., Marija z Wasilowskich Konopnicka, „Dom in svet” 1902, nr 12, s. 765–766.
Barac A., Jugoslavenska književnost, Zagreb 1954.
Bošković-Stulli M., Priče iz davnine i usmena književnost. Ivana Brlić-Mažuranić, Zagreb
1970.
Brlić-Mažuranić I., Kako je Potjeh tražio istinu [w:] Ivana Brlić-Mažuranić. Izabrana djela,
red. Z. Diklić, Zagreb 1997.

49
W. Kot, Modernizm chorwacki i serbski w perspektywie porównawczej, Kraków 1973, s. 91.
50
J. Wais, dz. cyt., s. 29–30.

122
 Słowiańskie światy wyobraźni: baśnie Marii Konopnickiej i Ivany Brlić-Mažuranić

Brlić-Mažuranić I., Škola i praznici. Male pripovijetke i pjesme iz dječjega života, Zagreb
1905.
Brlić-Mažuranić I., Šuma Striborova [w:] Ivana Brlić-Mažuranić. Izabrana djela, red.
Z. Diklić, Zagreb 1997.
Brlić-Mažuranić, Ivana [w:] Leksikon hrvatske književnosti, red. V. Bogišić, Zagreb 1998.
Brückner A., Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1980.
Diklić Z., Predgovor [w:] Ivana Brlić-Mažuranić. Izabrana djela, Zagreb 1997.
Kabzińska Ł., Geneza i rozwój pedagogiki pozytywizmu warszawskiego w świetle publicystyki
„obozu młodych”, Olsztyn 1996.
Kicińska D., Baśń i baśniowość w twórczości Marii Konopnickiej, Kraków 2000.
Konopnicka M., Listy do synów i córek, red. L. Magnone, Warszawa 2010.
Kot W., Modernizm chorwacki i serbski w perspektywie porównawczej, Kraków 1973.
Kowalik A., Kosmologia dawnych Słowian, Kraków 2004.
Kuliczkowska K., Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1864–1918, Warszawa 1975.
Kulišić Š., Pantelić N., Petrović P.Ž., Srpski mitološki rečnik, Beograd 1970.
Ledić F., Mitologija Slavena, Zagreb 1969.
Leksikon hrvatske književnosti, red. V. Bogišić, Zagreb 1998.
Linker T., Mitologia słowiańska w literaturze Młodej Polski, Gdańsk 1991.
Magnone L., Maria Konopnicka. Lustra i symptomy, Gdańsk 2011.
Markowski K., Fenomenologiczne interpretacje pojęcia sacrum, „Warszawskie Studia Teolo-
giczne” 2010, nr XXII (2), s. 71–80.
Molé V., Marija Konopnicka, „Ljubljanski zvon” 1907, nr 7, s. 448.
Molé V., Marija Konopnicka, „Ljubljanski zvon” 1910, nr 11, s. 689–691.
Perić I., Ivana Brlić-Mažuranić: Osjećala sam da je ovo moja odluka, http://www.libela.
org/sa-stavom/6032-ivana-brlic-mazuranic-osjecala-sam-da-je-ovo-moja-odluka/
(dostęp: 9.10.2016).
Petrović S., Sistem srpske mitologije, Niš 2000.
Prijatelj I., Marya Konopnicka, „Ljubljanski zvon” 1902, nr 1, s. 34–43.
Radenković L., Narodna bajanja kod južnih Slovena, Beograd 1996.
Raluca-Irina I., Svijet priča od sjevera do juga: Selma Lagerlöf i Ivana Brlić-Mažuranić,
red. M. Latchici, Bucuresti 2014.
Sikora I., Przyroda i wyobraźnia. O symbolice roślinnej w poezji Młodej Polski, Wrocław 1992.
Śladami życia i twórczości Marii Konopnickiej, red. J. Baculewski, Warszawa 1966.
Wais J., Ścieżki baśni, Warszawa 2006.
Wierzbicki J., Z dziejów chorwacko-polskich stosunków literackich w wieku XIX, Wrocław–
Warszawa–Kraków 1970.
Zima D., Ivana Brlić-Mažuranić, članstvo u Akademiji i Nobelova nagrada, „Libri & Li-
beri” 2015, nr 3(2).
Živanović D., N.M. Rajko i kontynuatorzy [w:] Śladami życia i twórczości Marii Konopni-
ckiej, red. J. Baculewski, Warszawa 1966.

123
Alicja Fidowicz

Abstrakt
Autorka rozpoczyna swój wywód od przypomnienia dróg recepcji twórczości Marii
Konopnickiej na terenie byłej Jugosławii, zauważając ewentualny wpływ polskiej au-
torki na wczesne dzieła Ivany Brlić-Mažuranić. Następnie przechodzi ona do porów-
nania baśni Marii Konopnickiej (O krasnoludkach i o sierotce Marysi) i Ivany Brlić-
-Mažuranić (Priče iz davnine), poszukując przyczyn różnic w biografiach tych pisarek.
Autorka skupia się głównie na odmiennych przedstawieniach natury i inspiracjach
mitologią słowiańską.

Słowa kluczowe: baśń, Chorwacja, mitologia słowiańska, modernizm.

Abstract
The Slavic Worlds of the Imagination: Fairy Tales of Maria Konopnicka
and Ivana Brlić-Mažuranić
The Author begins her reflection from the reminding of reception of works by Maria
Konopnicka in ex-Yugoslav area. She notices also possible influence of Polish writer
on early writings of Ivana Brlić-Mažuranić. In the next paragraphs she goes to com-
parison of fairy tales written by Maria Konopnicka (Little Orphan Mary and the Gno-
mes) and Ivana Brlić-Mažuranić (Croatian Tales of Long Ago). The Author is focused
on reasons of differences in biographies of these writers. She is also concerned around
differences in representations of nature and inspirations by Slavonic mythology.
Keywords: fairy tale, Croatia, Slavonic mythology, modernism.