‫‪29-08-2023‬‬

‫ﻗ‪‬ﻳﺮاﻧﻰ ﮐ‪‬ﻣﻰ ﺋﺎو ﻟ‪ ‬ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ‬

‫ﮐﻮردﺳﺘﺎن؛ ﺋﺎ‪‬ﻨﮕﺎری‪ ،‬ﻫﯚﮐﺎر و‬
‫ﭼﺎرەﺳ‪‬رەﮐﺎن‬
‫‪29-08-2023‬‬

‫ﻧﻮوﺳ‪‬رەﮐﺎن‬
‫دﻳﺎﮐﯚ ﻣ‪‬ﺣﻤﻮودی‬

‫ﮐﻮرﺗ‪  ‬ﮐ‪‬ﻣﻰ ﺋﺎو ﻳﺎﺧﻮد ﮐ‪‬ﻣﺒﻮوﻧ‪‬وەی ﺋﺎو ﮔﺮﻓﺘ‪‬ﮑﻰ دﻳﺎری ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎﻧ‪ ،‬ﻣ‪‬ﺗﺮﺳﻰ ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر‬
‫ﺧﯚﺷﮕﻮزەراﻧﻰ داﻧﻴﺸﺘﻮاﻧ‪‬ﮐ‪‬ی و ﮔ‪‬ﺷ‪‬ﺳ‪‬ﻧﺪﻧﻰ ﺑ‪‬ردەوام دروﺳﺖ دەﮐﺎت‪ ‬ﮐ‪‬ﻣﻰ ژ‪‬ﺮﺧﺎﻧﻰ ﺋﺎو‪ ،‬ﮐﺎرﻳﮕ‪‬رﻳﻴ‪‬ﮐﺎﻧﻰ‬
‫ﮔﯚڕاﻧﻰ ﮐ‪‬ﺷﻮﻫ‪‬وا‪ ،‬ﻧﺎﮐﯚﮐﻰ ﺳﻴﺎﺳﻰ‪ ،‬زﻳﺎدﺑﻮوﻧﻰ داﻧﻴﺸﺘﻮان و ﻧ‪‬ﺑﻮوﻧﻰ ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺮدﻧ‪‬ﮑﻰ ﺑﺎش‪ ،‬ﻫ‪‬ﻣﻮو ﺋ‪‬ﻣﺎﻧ‪‬‬
‫ﺑ‪‬ﻳ‪‬ﮐ‪‬وە ﺑ‪‬ﺷﺪارن ﻟ‪ ‬ﭘ‪‬ﮑﻬ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺋ‪‬م ﻗ‪‬ﻳﺮاﻧ‪‬دا‪‬‬

‫‪1‬‬
‫ﮐــ‪‬ﻣﻰ ﺋــﺎو ﻳــﺎﺧﻮد ﮐ‪‬ﻣﺒــﻮوﻧ‪‬وەی ﺋــﺎو ﮔﺮﻓﺘ‪‬ﮑــﻰ دﻳــﺎری ﻫــ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳــﺘﺎﻧ‪ ،‬ﻣ‪‬ﺗﺮﺳــﻰ ﻟ‪‬ﺳــ‪‬ر ﺧﯚﺷﮕــﻮزەراﻧﻰ داﻧﻴﺸﺘــﻮاﻧ‪‬ﮐ‪‬ی و‬
‫ﮔ‪‬ﺷ‪‬ﺳ‪‬ﻧﺪﻧﻰ ﺑ‪‬ردەوام دروﺳﺖ دەﮐﺎت‪ ‬ﮐ‪‬ﻣﻰ ژ‪‬ﺮﺧﺎﻧﻰ ﺋﺎو‪ ،‬ﮐﺎرﻳﮕ‪‬رﻳﻴ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﮔﯚڕاﻧﻰ ﮐ‪‬ﺷﻮﻫ‪‬وا‪ ،‬ﻧﺎﮐﯚﮐﻰ ﺳﻴﺎﺳﻰ‪ ،‬زﻳﺎدﺑﻮوﻧﻰ داﻧﻴﺸﺘﻮان‬
‫و ﻧ‪‬ﺑﻮوﻧﻰ ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺮدﻧ‪‬ﮑﻰ ﺑﺎش‪ ،‬ﻫ‪‬ﻣﻮو ﺋ‪‬ﻣﺎﻧ‪ ‬ﺑ‪‬ﻳ‪‬ﮐ‪‬وە ﺑ‪‬ﺷﺪارن ﻟ‪ ‬ﭘ‪‬ﮑﻬ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺋ‪‬م ﻗ‪‬ﻳﺮاﻧ‪‬دا‪‬‬

‫ﻫ‪‬روەﻫﺎ‪ ،‬ﻗ‪‬ﻳﺮاﻧﻰ ﺋﺎو ﺑﯚ ﺣﮑﻮﻣ‪‬ﺗﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ﻟ‪ ‬ﺋ‪‬ﻧﺠﺎﻣﻰ ﮐﯚﻣ‪‬ﮏ ﺋﺎ‪‬ﻨﮕﺎری درووﺳﺘﺒﻮوە‪ ،‬ﮐ‪ ‬ﭘ‪‬ﻮﻳﺴﺘﻰ ﺑ‪ ‬ﮔﺮﻧﮕﻴﺪان و‬
‫ﺳﺘﺮاﺗﻴﮋی داﻫ‪‬ﻨ‪‬راﻧ‪ ‬ﺑﯚ ﭼﺎرەﺳ‪‬ر ﻫ‪‬ﻳ‪ ‬ﻟ‪‬ﺮەدا ﻟ‪‬ڕ‪‬ﮕ‪‬ی ﭘ‪‬ﻨﺞ ﺧﺎ‪‬وە ﻫ‪‬و‪‬ﻰ ﺷﻴﮑﺮدﻧ‪‬وەی ﻗ‪‬ﻳﺮاﻧﻰ ﺋﺎو و ﻫﯚﮐﺎرەﮐﺎن و ر‪‬ﮕﺎﮐﺎﻧﻰ‬
‫رووﺑ‪‬ڕووﺑﻮوﻧ‪‬وەی ﺋ‪‬م ﻗ‪‬ﻳﺮاﻧ‪ ‬دەﺧ‪‬ﻳﻨ‪‬ڕوو‪‬‬

‫‪ -1‬ﻧ‪‬ﺑﻮوﻧﻰ ژ‪‬ﺮﺧﺎﻧﻰ ﺋﺎو‪:‬‬

‫ﮐﯚﻧﺒﻮوﻧﻰ ﺗﯚڕەﮐﺎﻧﻰ داﺑ‪‬ﺷﮑﺮدﻧﻰ ﺋﺎو ‪ ‬ﺳﻴﺴﺘ‪‬ﻣﻰ داﺑ‪‬ﺷﮑﺮدﻧﻰ ﺋﺎوی ﮐﯚن و ﻧﺎﮐﺎراﻣ‪ ‬دەﺑ‪‬ﺘ‪ ‬ﻫﯚی ﻟ‪‬دەﺳﺘﺪاﻧﻰ ﺋﺎو‪‬ﮑﻰ زۆر‬
‫ﻟ‪‬ڕ‪‬ﮕ‪‬ی دزەﮐﺮدن و ﺷﮑﺎﻧﻰ ﻫ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﮔﻮاﺳﺘﻨ‪‬وە‪ ‬وەزارەﺗﻰ ﺷﺎرەواﻧﻰ و ﮔ‪‬ﺷﺘﻮﮔﻮزار ﺣﮑﻮﻣ‪‬ﺗﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ﭘ‪‬ﻰ واﻳ‪‬‬
‫ﻧﺰﻳﮑ‪‬ی ‪%60-50‬ی ﺋﺎوی ﺧﻮاردﻧ‪‬وە ﮐ‪ ‬ﺑ‪‬ﻳﺎرە ﺑﮕ‪‬ﻳ‪‬ﻧﺮ‪‬ﺘ‪ ‬ﻣﺎ‪‬ﺎن‪ ،‬ﺑ‪‬ﻫﯚی دزەﮐﺮدن ﻳﺎن ﺑﯚری ﺑ‪ ‬ﻣﯚ‪‬ﺗ‪‬وە ﺑ‪ ‬ﻓﻴ‪‬ۆ دەﭼ‪‬ﺖ]‪.[1‬‬
‫ﺳﻨﻮوردارﻳﻰ و‪‬ﺴﺘﮕ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﭘﺎﮐﮑﺮدﻧ‪‬وەی ﺋﺎوی ﻗﻮرس )‪ :(Treatment plan‬ﺑ‪‬ﭘ‪‬ﻰ ﺋﺎﻣﺎرەﮐﺎﻧﻰ ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑ‪‬راﻳ‪‬ﺗﻰ ﮔﺸﺘﻰ ﺋﺎوی‬
‫ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗ‪‬ﻧﻴﺎ ﻧﺰﻳﮑ‪‬ی ‪%20-10‬ی ﺋﺎوی ﭘﻴﺴﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ﭘﺎﮐﺪەﮐﺮ‪‬ﺘ‪‬وە‪ ‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش ﺑ‪‬و ﻣﺎﻧﺎﻳ‪ ‬د‪‬ﺖ ﮐ‪%80 ‬ی‬
‫ﺋﺎوی ﭘﻴﺴﻰ دﻳﮑ‪ ‬دەڕژ‪‬ﺘ‪ ‬ﻧﺎو ﺳ‪‬رﭼﺎوەی ﺋﺎو ﮐ‪ ‬ﭘﺎک ﻧ‪‬ﮐﺮاوەﺗ‪‬وە ﻳﺎن ﺑ‪‬ﺷ‪‬ﮑﻰ زۆری ﭘﺎﮐﻨ‪‬ﮐﺮاوەﺗ‪‬وە‪ ‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش دەﺑ‪‬ﺘ‪ ‬ﻫﻮی‬
‫ﭘﻴﺴﮑﺮدﻧﻰ ﺋ‪‬و ﺳ‪‬رﭼﺎوە ﺋﺎوﻳﻴﺎﻧ‪‬ی ﮐ‪ ‬ﺑ‪‬ردەﺳﺘﻦ]‪ [2‬ﺑﯚ ﻧﻤﻮوﻧ‪ ‬رووﺑﺎری ﺗﺎﻧﺠ‪‬رۆ ﮐ‪ ‬دەﮐ‪‬و‪‬ﺘ‪ ‬ﺑﺎﺷﻮوری ﺷﺎری ﺳﻠ‪‬ﻤﺎﻧﻰ ﺑ‪‬‬
‫ﭘﺎﺷﻤﺎوەی ﺋﺎوی ﻗﻮرﺳﻰ ﻣﺎ‪‬ﺎن )ز‪‬ﺮاب(‪ ،‬ﻣﺎددە ﭘﺎﮐﮑ‪‬رەوەﮐﺎن )ﮐﻠ‪‬ﻨﺲ(‪ ،‬ﭘﺎﺷﻤﺎوەی ﮐﺎرﮔ‪‬ﮐﺎن و رۆﻧﻰ رەش و ﭘﺎ‪‬ﺎوﮔ‪‬ﮐﺎن ﭘﻴﺲ‬
‫دەﺑ‪‬ﺖ‪ ‬دواﺗﺮ ﺋ‪‬م ﺋﺎوە ﭘﻴﺲ ﺑﻮوەش دەڕژ‪‬ﺘ‪ ‬ﻧ‪‬ﻮ ﺑ‪‬ﻧﺪاوی دەرﺑ‪‬ﻧﺪﻳﺨﺎن‪ ،‬ﮐ‪‬ﺳ‪‬رﭼﺎوەی ﺋﺎوی ﺧﻮاردﻧ‪‬وەی ﺳ‪‬دان ﻫ‪‬زار ﮐ‪‬ﺳ‪‬‬
‫دوای ﺋ‪‬وە دەڕژ‪‬ﺘ‪ ‬ﺑ‪‬ﺷﻰ ﺧﻮارەوەی رووﺑﺎری ﺳﻴﺮوان‪ ،‬و ﺳ‪‬رەﻧﺠﺎم ﺑﯚ ﻧﺎو رووﺑﺎری دﻳﺠﻠ‪ ‬و ﮐ‪‬ﻧﺪاو دەڕوات ﮐ‪ ‬ﮐﺎرﻳﮕ‪‬ری ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر‬
‫زۆر‪‬ﮏ ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر داﻧﻴﺸﺘﻮاﻧﻰ ر‪‬ەوە ﺋﺎوﻳﻴ‪‬ﮐ‪ ‬دروﺳﺖ دەﮐﺎت ] ‪.[4-3‬‬

‫ﮐﯚﮔﺎﮐﺮدﻧﻰ ﺋﺎو؛ ﭘﯚﻧﺪ و ﺑ‪‬ﻧﺪاوەﮐﺎن‪ :‬ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن رووﺑ‪‬ڕووی ﺋﺎﺳﺘ‪‬ﻧﮕﻰ ﮔ‪‬ورەی ﺋﺎو دەﺑ‪‬ﺘ‪‬وە ﮐ‪ ‬ﺑ‪ ‬ﻫﯚی ژﻣﺎرەﻳ‪‬ک‬
‫ﻫﯚﮐﺎری ﺟﻴﺎوازەوە درووﺳﺘﺒﻮوە‪ ‬ﻟ‪‬واﻧ‪ ‬ﮐﯚﻧﻴﻰ ﮐﯚﮔﺎﮐﺎﻧﻰ ﺋﺎو و ﺗ‪‬ﻣ‪‬ﻧﻰ ﺑ‪‬ﻧﺪاوەﮐﺎن ﮐ‪ ‬ﭘ‪‬ﻮﻳﺴﺘﻴﺎن ﺑ‪ ‬ﻧﯚژەﻧﮑﺮدﻧ‪‬وەﻳ‪ ،‬ﻟ‪‬ﮔ‪‬ڵ‬
‫ﻻوازﻳﻰ و ﻧﺎﺗ‪‬واوی ژ‪‬ﺮﺧﺎﻧﻰ ﮐﯚﮔﺎﮐﺮدﻧﻰ ﺋﺎو‪ ،‬ﮐ‪ ‬ﻫ‪‬ﻣﻮو ﺋ‪‬ﻣﺎﻧ‪ ‬ﭘ‪‬ﮑ‪‬وە دەﺑﻨ‪ ‬ﻫﯚی ﮐ‪‬ﻣﺒﻮوﻧ‪‬وەی ﺋﺎو ﻟ‪ ‬وەرزی وﺷﮑ‪‬ﺳﺎ‪‬ﻴﺪا‪‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣ‪‬ﺗﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ﺧﺎوەﻧﻰ زﻳﺎﺗﺮ ﻟ‪ 17 ‬ﺑ‪‬ﻧﺪاو و ﭘﯚﻧﺪە‪ ،‬ﺑ‪‬ﺎم زۆرﺑ‪‬ی ﺑ‪‬ﻧﺪاوەﮐﺎﻧﻰ زۆر ﻟ‪ ‬ﮐﯚﻧ‪‬وە ﺑﻨﻴﺎﺗﻨﺮاون و ﺗﻮاﻧﺎی‬
‫ﮔﻠﺪاﻧ‪‬وەﻳﺎن ﮐ‪‬ﻣﺒﻮوەﺗ‪‬وە ﺑ‪‬ﺗﺎﻳﺒ‪‬ﺗﻴﺶ ﺑ‪‬ﻫﯚی دﻳﺎردەی ﺑ‪ ‬ﻫ‪‬ﻤﺒﻮون و درز و ﻟ‪‬ﭽﻮوﻧ‪‬وە ﺋﺎو‪‬ﮑﻰ زۆر ﺑ‪‬ﻓﻴ‪‬ۆ دەﭼ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺳ‪‬رەڕای‬
‫ﺋ‪‬وەش‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣ‪‬ﺗﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ژ‪‬ﺮﺧﺎﻧﻰ ﭘ‪‬ﺸﮑ‪‬وﺗﻮوی ﮔﻠﺪاﻧ‪‬وەی ﺋﺎوی ﻧﻴﻴ‪ ‬ﺑ‪‬و ﻣﺎﻧﺎﻳ‪‬ی ﮐ‪ ‬ﻟ‪ ‬وەرزی ﺑﺎراﻧﺪا ﺋ‪‬ﺳﺘ‪‬ﻣ‪‬‬
‫ﺋﺎو ﮐﯚﺑﮑﺮ‪‬ﺘ‪‬وە ﺑﯚ ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎن ﻟ‪ ‬وەرزی ﻫﺎوﻳﻦ ﻳﺎﺧﻮد وﺷﮑ‪‬ﺳﺎ‪‬ﻴﺪا‪ ‬ﺋ‪‬ﺴﺘﺎ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ﺗﻮاﻧﺎی ﮐﯚﮔﺎﮐﺮدﻧﻰ ‪ 10‬ﻣﻠﻴﺎر‬
‫ﻣ‪‬ﺗﺮی ﺳ‪‬ﺠﺎ ﺋﺎوی ﻫ‪‬ﻳ‪ ،‬ﺋ‪‬وﻳﺶ ﺑ‪ ‬ﺑﻮوﻧﻰ زﻳﺎﺗﺮ ﻟ‪ 17 ‬ﺑ‪‬ﻧﺪاو و ﭘﯚﻧﺪ و ﭘﻼﻧﻰ دروﺳﺘﮑﺮدﻧﻰ ﭼ‪‬ﻧﺪ ﺑ‪‬ﻧﺪاو‪‬ﮑﻰ دﻳﮑ‪ ،‬ﺑ‪‬ﺎم زۆر‪‬ﮏ ﻟ‪‬و‬
‫ﺳ‪‬رﭼﺎوە ﺋﺎوﻳﻴ‪ ‬ﮔﺮﻧﮕﺎﻧ‪ ‬ﺑ‪ ‬ﺧﺮاﭘﻰ ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺮ‪‬ﻦ‪ ‬ﺑﯚ ﻧﻤﻮﻧ‪ ‬ﮔ‪‬ورەﺗﺮﻳﻦ ﺑ‪‬ﻧﺪاوی ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن‪ ،‬ﮐ‪ ‬ﺑ‪‬ﻧﺪاوی دوﮐﺎﻧ‪ ‬و ﻟ‪ ‬ﺳﺎ‪‬ﻰ‬
‫‪ 1959‬دروﺳﺘﮑﺮاوە‪ ،‬ﺋ‪‬ﺴﺘﺎ ﺗ‪‬ﻧﻴﺎ ‪ 2‬ﻣﻠﻴﺎر ﻣ‪‬ﺗﺮی ﺳ‪‬ﺠﺎ ﺋﺎوی ﺗ‪‬ﺪاﻳ‪ ‬ﮐ‪ ‬ﺑ‪ ‬ﺑ‪‬ﺷ‪‬ﮑﻰ ﮐ‪‬م دادەﻧﺮ‪‬ﺖ ﺑ‪ ‬ﺑ‪‬راورد ﺑ‪ ‬ﺗﻮاﻧﺎی راﺳﺘ‪‬ﻗﻴﻨ‪‬ی‬
‫ﮐﯚﮔﺎﮐﺮدﻧ‪‬ﮐ‪‬ی ﮐ‪ ‬ﻧﺰﻳﮑ‪‬ی ‪ 7‬ﻣﻠﻴﺎر ﻣ‪‬ﺗﺮی ﺳ‪‬ﺠﺎﻳ‪ ‬ﺑ‪‬ﻫ‪‬ﻣﺎن ﺷ‪‬ﻮە ﺑ‪‬ﻧﺪاوی دەرﺑ‪‬ﻧﺪﻳﺨﺎن ﮐ‪ ‬ﺋﺎو ﻟ‪ ‬ﭼﻴﺎﮐﺎﻧﻰ زاﮔﺮۆﺳ‪‬وە‬
‫وەردەﮔﺮ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺑ‪ ‬ﻳ‪‬ک ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر ﺳ‪‬ﻰ ﺗﻮاﻧﺎی ﺧﯚی ﮐﺎردەﮐﺎت‪ ،‬ﺋ‪‬وﻳﺶ دوای داﺑ‪‬زﻳﻨﻰ ﺋﺎﺳﺘﻰ ﺋﺎوەﮐ‪‬ی ﺑ‪‬ﻧﺰﻳﮑ‪‬ی ﺣ‪‬وت ﻣ‪‬ﺗﺮ ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر‬
‫ﺋﺎﺳﺘﻰ رووی ﺑ‪‬ﻧﺪاوەﮐ‪ ‬ﺋ‪‬م ﮐﯚﮔﺎﻳﺎﻧ‪ ‬ﻧ‪‬ک ﺗ‪‬ﻧﻴﺎ ﺑﯚ ﺑ‪‬ردەواﻣﺒﻮوﻧﻰ ژﻳﺎن و ﺳﺮووﺷﺘﻰ دەورووﺑ‪‬ی ﺑ‪‬ﻧﺪاوەﮐ‪ ‬و ﺳﺎﻣﺎﻧﻰ ﺋﺎژەڵ‪،‬‬
‫ﺑ‪‬ﮑﻮو ﺑﯚ داﺑﻴﻨﮑﺮدﻧﻰ ﺋﺎوی ﺧﻮاردﻧ‪‬وە ﺑﯚ ﺳ‪‬ﺗﺎن ﻫ‪‬زار ﮐ‪‬س زۆر ﮔﺮﻧﮕﻦ‪ ‬ﺋ‪‬ﺴﺘﺎ دۆﺧ‪‬ﮐ‪ ‬ﺑ‪‬ردەوام ﺧﺮاﭘﺘﺮ دەﺑ‪‬ﺖ‪ ‬ﻟ‪ ‬ﺳﺎ‪‬ﻰ‬
‫‪2023‬ەوە‪ ،‬ﺗ‪‬ﮑ‪‬ای ﺋﺎﺳﺘﻰ ﺋﺎو ﻟ‪ ‬ﺑ‪‬ﻧﺪاوەﮐﺎﻧﻰ ﺣﮑﻮﻣ‪‬ﺗﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ‪ %30‬ﮐ‪‬ﻣﺘﺮە ﻟ‪ ‬ﺳﺎ‪‬ﻰ ‪ ،2018‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش ﭘ‪‬ﻮﻳﺴﺘﻰ‬
‫ﭘ‪‬ﻟ‪‬ﮐﺮدن ﻟ‪ ‬ﻣﯚد‪‬ﺮﻧﮑﺮدن و ﺑﺎﺷﮑﺮدﻧﻰ ﺷ‪‬ﻮازەﮐﺎﻧﻰ ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺮدﻧﻰ ﺋﺎو ﻟ‪ ‬ﻧﺎوﭼ‪‬ﮐ‪ ‬دەﮐﺎﺗ‪‬وە]‪[Ref 5-6‬‬
‫ﻧ‪‬ﺑﻮوﻧﻰ ﺗ‪‬ﮐﻨ‪‬ﻟﯚژﻳﺎی ﭘ‪‬ﺸﮑ‪‬وﺗﻮوی ﮔﻠﺪاﻧ‪‬وەی ﺋﺎوی ﺑﺎران و ﺋﺎودان‪ ‬ﻳ‪‬ﮐ‪‬ﮏ ﻟ‪‬و ﺋﺎ‪‬ﻨﮕﺎرﻳﻴﺎﻧ‪‬ی ﮐ‪ ‬ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن‬
‫رووﺑ‪‬ڕووی دەﺑ‪‬ﺘ‪‬وە ﻧ‪‬ﺑﻮوﻧﻰ ﺗﻮاﻧﺎی ﮐﯚﮐﺮدﻧ‪‬وە و ﻫ‪‬ﮕﺮﺗﻨﻰ ﺋﺎوی ﺑﺎراﻧ‪ ‬ﺋ‪‬م ﭘﺮﺳ‪ ‬دەﺑ‪‬ﺘ‪ ‬ﻫﯚی ﮐ‪‬ﻣﺒﻮوﻧ‪‬وەی ﺋﺎو ﻟ‪‬و ﮐﺎﺗﺎﻧ‪‬ی‬
‫ﮐ‪ ‬ﺑﺎران ﮐ‪‬م دەﺑﺎر‪‬ﺖ ﻳﺎن ﻫﻴﭻ ﻧﺎﺑﺎر‪‬ﺖ‪ ‬ﺑﯚ ﭼﺎرەﺳ‪‬رﮐﺮدﻧﻰ ﺋ‪‬ﻣ‪ ،‬ﻫ‪‬ﻨﺎﻧ‪‬ﮐﺎﻳ‪‬ی ﺗ‪‬ﮐﻨ‪‬ﻟﯚژﻳﺎی ﻧﻮێ ﺑﯚ ﮐﯚﮐﺮدﻧ‪‬وەی ﺋﺎوی ﺑﺎران‬
‫دەﺗﻮاﻧ‪‬ﺖ ﺟﻴﺎوازﻳﻴ‪‬ﮐﻰ واﺗﺎدار ﺑﯚ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن دروﺳﺖ ﺑﮑﺎت‪ ‬ﮐﯚﮐﺮدﻧ‪‬وەی ﺋﺎوی ﺑﺎران ﺑﺮﻳﺘﻴﻴ‪ ‬ﻟ‪ ‬ﺳﻮود وەرﮔﺮﺗﻦ و‬
‫ﮐﯚﮔﺎﮐﺮدﻧﻰ ﺋﺎوی ﺑﺎران ﺑﯚ ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ دواﺗﺮ‪ ‬دوو ﺟﯚری ﺳ‪‬رەﮐﻰ ﻫ‪‬ﻳ‪ ‬ﺳﻴﺴﺘ‪‬ﻣﻰ ﺋﺎﺳﺘﻰ زەوی ﮐ‪ ‬ﺋﺎوی ﺑﺎران ﻟ‪ ‬رووﮐﺎرەﮐﺎﻧﻰ‬
‫وەک ﺳ‪‬رﺑﺎن و ر‪‬ﮕﺎﮐﺎن ﮐﯚدەﮐﺮ‪‬ﺘ‪‬وە‪ ،‬ﺳﻴﺴﺘ‪‬ﻣﻰ ژ‪‬ﺮ زەوی ﮐ‪ ‬ﺋﺎو ﻟ‪ ‬ﺑﻴﺮەﮐﺎن و ژ‪‬ﺮ زەوﻳﺪا ﮐﯚدەﮐﺮ‪‬ﺘ‪‬وە‪ ‬ﺋ‪‬م ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﻧ‪ ‬ﺑ‪‬‬
‫ﻗ‪‬ﺑﺎرەی ﺟﻴﺎواز دەﺗﻮاﻧﻦ ﺳﻮودﻳﺎن ﻫ‪‬ﺑ‪‬ﺖ و رۆ‪‬ﮑﻰ ﮔﺮﻧﮓ ﻟ‪ ‬د‪‬ﻨﻴﺎﺑﻮون ﻟ‪ ‬ﺋﺎﺳﺎﻳﺸﻰ ﺋﺎو ﻟ‪ ‬ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ﺑﮕ‪‬ن‪ ‬ﻟ‪‬ﮐﺎﺗ‪‬ﮑﺪا‬
‫ﮐ‪ ‬ﺗ‪‬ﭽﻮوی داﻧﺎﻧﻰ ﺳﻴﺴﺘ‪‬ﻣﻰ ﮐﯚﮐﺮدﻧ‪‬وەی ﺋﺎوی ﺑﺎران‪ ،‬ﺑ‪‬ﭘ‪‬ﻰ ﻗ‪‬ﺑﺎرە و ﮐ‪‬رەﺳﺘ‪‬ی ﻫ‪‬ﺒﮋ‪‬ﺮدراو ﺟﻴﺎوازە‪ ،‬وەﺑ‪‬رﻫ‪‬ﻨﺎﻧ‪‬ﮐ‪‬‬

‫‪2‬‬
 ‫دەﺗﻮاﻧ‪‬ﺖ ﺑﺎﻳ‪‬ﺧ‪‬ﮑﻰ زۆری ﺑﯚ ﺑ‪‬رزﮐﺮدﻧ‪‬وەی ﺋﺎﺳﺎﻳﺸﻰ ﺋﺎو ﻫ‪‬ﺑ‪‬ﺖ ‪‬‬

‫‪ -2‬ﮐﺎرﻳﮕ‪‬رﻳﻴ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﮔﯚڕاﻧﻰ ﮐ‪‬ﺷﻮﻫ‪‬وا‪:‬‬

‫ﮐ‪‬ﻣﺒﻮوﻧ‪‬وەی ﺑﺎران‪ ‬ﮔﯚڕاﻧﻰ ﮐ‪‬ﺷﻮﻫ‪‬وا ﺑﻮوەﺗ‪ ‬ﻫﯚی ﮐ‪‬ﻣﺒﻮوﻧ‪‬وەی ﺑﺎران ﻟ‪ ‬ﻧﺎوﭼ‪‬ﮐ‪‬دا‪ ‬ﺑ‪ ‬ﺟﯚر‪‬ﮏ ﮐ‪ ‬واﻳﮑﺮدوووە‪ ،‬ر‪‬ﮋەی ﺑﺎران ﻟ‪‬‬
‫‪ 5263‬ﻣﻠﻢ ﻟ‪ ‬ﺳﺎ‪‬ﻰ ‪ 2012‬ﺑﯚ ‪ 3471‬ﻣﻠﻢ ﻟ‪ ‬ﺳﺎ‪‬ﻰ ‪ 2022‬ﮐ‪‬م ﺑﺒ‪‬ﺘ‪‬وە‪[8-7] ‬‬

‫ﺑ‪‬رزﺑﻮوﻧ‪‬وەی ﭘﻠ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﮔ‪‬رﻣﺎ‪ ‬ﺑ‪‬رزﺑﻮوﻧ‪‬وەی ﭘﻠ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﮔ‪‬رﻣﺎ ﺑ‪‬ﺷﺪارە ﻟ‪ ‬ﺑ‪‬رزﺑﻮوﻧ‪‬وەی ر‪‬ﮋەی ﻫ‪‬ﻤﺒﻮون‪ ،‬ﮐ‪‬ﻣﮑﺮدﻧ‪‬وەی ﺗﻮاﻧﺎی‬
‫داﺑﻴﻨﮑﺮدﻧﻰ ﺋﺎوی ﮔﺸﺘﻰ‪‬‬

‫ﮐﺎﺗ‪‬ﮏ ﻫ‪‬وا ﮔ‪‬رﻣﺘﺮ دەﺑ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺋ‪‬وا ﺋﺎوی زﻳﺎﺗﺮ ﻟ‪ ‬ژ‪‬ﺮ زەوی و ﺳ‪‬ر زەوی ﺑ‪‬ﻫ‪‬ﻤﺒﻮو دەﺑ‪‬ﺖ‪ ‬ﺋ‪‬م ﭘﺮۆﺳ‪‬ﻳ‪ ‬ﭘ‪‬ﻰ دەوﺗﺮ‪‬ﺖ ﻫ‪‬ﻤﺒﻮون‪‬‬
‫ﺳﺎ‪‬ﺎﻧ‪ ‬ﻧﺰﻳﮑ‪‬ی‪ 157‬ﻣﻠﻴﺎر ﻣ‪‬ﺗﺮ ﺳ‪‬ﺠﺎ ﺋﺎو ﺑ‪‬ﻣﺸ‪‬ﻮەﻳ‪ ‬ﻟ‪‬ر‪‬ﮕ‪‬ی ﺑ‪‬ﻫ‪‬ﻤﺒﻮوﻧ‪‬وە ﻟ‪‬ﻧ‪‬ﻮ دەﭼ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش واﺗﺎ ‪%145‬ی ﻫ‪‬ﻣﻮو ﺋ‪‬و‬
‫ﺋﺎوەی ﮐ‪ ‬ﻟ‪ ‬و‪‬ﺎﺗﺪا ﺑ‪‬ﮐﺎردەﻫ‪‬ﻨﺮ‪‬ﺖ‪ ‬ﻟ‪ ‬ﻋ‪‬ﺮاق ﻫﺎوﻳﻦ زۆر ﮔ‪‬رﻣ‪ ‬ﺑ‪‬ﺷ‪‬ﻮەﻳ‪‬ک ﮐ‪ ‬ﻫ‪‬ﻧﺪ‪‬ﮑﺠﺎر ﭘﻠ‪‬ی ﮔ‪‬رﻣﺎ دەﮔﺎﺗ‪ ‬ﺳ‪‬رووی ‪53‬‬
‫ﭘﻠ‪‬ی ﺳﻴﻠﻴﺰی‪ ،‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش دەﺑ‪‬ﺘ‪‬ﻫﯚی ﻟ‪‬دەﺳﺘﺪاﻧﻰ ﺑ‪‬رﻫ‪‬ﻣﻰ ﮐﺸﺘﻮﮐﺎ‪‬ﻰ و زﻳﺎن ﺑ‪ ‬ﺋﺎژە‪‬ﺎﻧﻰ وەﮐﻮ ﮔﺎﻣ‪‬ﺶ و ﻟ‪‬ﻧﺎوﭼﻮوﻧﻰ رووەک و‬
‫ﺋﺎژە‪‬ﻰ دﻳﮑ‪‬ی ﺟﻴﺎواز دەﮔ‪‬ﻨ‪‬ﺖ‪ ‬ﻫ‪‬روەﻫﺎ ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش وا دەﮐﺎت ﮐ‪ ‬رەوﺷﻰ ﺋﺎوی ﺧﻮاردﻧ‪‬وە ﺧﺮاﭘﺘﺮ ﺑ‪‬ﺖ و ﺳﺎ‪‬ﺎﻧ‪ ،‬ﺋﺎﮔﺮ‪‬ﮑﻰ زۆرﻳﺶ‬
‫ﺑﮑ‪‬و‪‬ﺘ‪‬وە ]‪ [9‬ﺋ‪‬م دۆﺧ‪ ‬دەﺑ‪‬ﺘ‪ ‬ﻫﯚی ﺋ‪‬وەی ﺋﺎوی ﭘ‪‬ﻮﻳﺴﺖ ﻧ‪‬ﺑ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش واﺗﺎ ﺋﺎو ﺑﯚ ﻣﺮۆڤ و ﺳﺮوﺷﺖ ﮐ‪‬ﻣﺘﺮ دەﺑ‪‬ﺖ ﻟ‪‬وەی‬
‫ﮐ‪ ‬ﭘ‪‬ﻮﻳﺴﺘ‪ ‬ﺋ‪‬ﮔ‪‬ر ﺗﺎوەﮐﻮ ﺳﺎ‪‬ﻰ ‪2050‬ﭘﻠ‪‬ی ﮔ‪‬رﻣﺎ ﻳ‪‬ک ﭘﻠ‪‬ی ﺳ‪‬دی ﺑ‪‬رزﺑ‪‬ﺘ‪‬وە و ﺑﺎران ﺑ‪ ‬ر‪‬ﮋەی‪ %10‬ﮐ‪‬ﻣﺘﺮ ﺑﺒﺎر‪‬ﺖ‪ ،‬ﺋ‪‬وا‬
‫دەﮐﺮ‪‬ﺖ ﺋﺎوی ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑ‪ ‬ر‪‬ﮋەی ‪ %20‬ﮐ‪‬ﻣﺘﺮ ﺑ‪‬ﺘ‪‬وە‪ ‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش رەﻧﮕ‪ ‬ﺑ‪‬و ﻣﺎﻧﺎﻳ‪ ‬ﺑ‪‬ﺖ ﮐ‪ ‬ﻧﺰﻳﮑ‪‬ی ﻳ‪‬ک ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر ﺳ‪‬ﻰ ﺋ‪‬و زەوﻳﺎﻧ‪‬ی ﮐ‪‬‬
‫ﺑﯚ ﮐﺸﺘﯚﮐﺎڵ ﺑ‪‬ﮐﺎردەﻫ‪‬ﻨﺮ‪‬ﻦ ﺗﺎوەﮐﻮ ﺳﺎ‪‬ﻰ ‪2050‬ﻟ‪ ‬ﻋ‪‬ﺮاﻗﺪا ﺑ‪ ‬ﻫﻴﭻ ﺷ‪‬ﻮەﻳ‪‬ک ﺳ‪‬رﭼﺎوەی ﺋﺎوﻳﻴﺎن ﻧﺎﺑ‪‬ﺖ‪[5]‬‬
‫زووﺗﺮ ﺗﻮاﻧ‪‬وەی ﺑ‪‬ﻓﺮ‪ ‬ﺗﻮاﻧ‪‬وەی ﺑ‪‬ﻓﺮ ﺳ‪‬رﭼﺎوەﻳ‪‬ﮐﻰ ﮔﺮﻧﮕﻰ ﺋﺎوە ﺑﯚ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ﮐ‪ ‬ﻟ‪ ‬وەرزی ﺑ‪‬ﻫﺎر و ﻫﺎوﻳﻨﺪا ﺑ‪‬ﻓﺮ‬
‫دەﺗﻮ‪‬ﺘ‪‬وە ﺑ‪‬ﺎم ﺑ‪‬رزﺑﻮوﻧ‪‬وەی ﭘﻠ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﮔ‪‬رﻣﺎ ﺑﻮوەﺗ‪‬ﻫﯚی ﺗﻮاﻧ‪‬وەی ﺑ‪‬ﻓﺮ ﻟ‪ ‬ﺳ‪‬رەﺗﺎی ﺳﺎ‪‬ﺪا‪ ،‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش واﺗﺎ ﻧ‪‬ﻣﺎﻧﻰ ﻳ‪‬ﮐ‪‬ﮏ ﻟ‪‬و‬
‫ﺳ‪‬رﭼﺎوە ﺳ‪‬رەﮐﻴﺎﻧ‪‬ی ﺋﺎو ﺑﯚ وەرزی ﻫﺎوﻳﻦ و ﺑ‪‬ﻫﺎر‪‬‬
‫زﻳﺎدﺑﻮوﻧﻰ ﺧﻮاﺳﺖ ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر ﺋﺎو ‪ ‬ﮔ‪‬رﻣﺒﻮوﻧﻰ ﭘﻠ‪‬ی ﮔ‪‬رﻣﻰ دەﺑ‪‬ﺘ‪ ‬ﻫﯚی زﻳﺎدﺑﻮوﻧﻰ ﺧﻮاﺳﺖ ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر ﺋﺎو ﺑﯚ ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﻣﺮۆڤ‪ ،‬وەک‬
‫ﺑﯚ ﺧﻮاردﻧ‪‬وە و ﺧﯚﺷﯚردن و ﺋﺎود‪‬ﺮی‪ ‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش ﺧ‪‬رﻳﮑ‪ ‬ﻓﺸﺎر دەﺧﺎﺗ‪ ‬ﺳ‪‬ر ﺳ‪‬رﭼﺎوەﮐﺎﻧﻰ ﺋﺎو‪ ،‬ﭼﻮﻧﮑ‪ ‬ر‪‬ﮋەی ﺋﺎو ﻟ‪ ‬ﮐ‪‬ﻣﺒﻮوﻧﺪاﻳ‪ ‬و‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر ﺋﺎو ﻟ‪ ‬زﻳﺎدﺑﻮوﻧﺪاﻳ‪ ،‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش ﮐ‪‬ﺸ‪ ‬ﺑﯚ داﺑﻴﻨﮑﺮدﻧﻰ ﭘ‪‬ﺪاوﻳﺴﺘﻴﻴ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﻣﺮۆڤ و ﺋﻴﮑﯚﺳﻴﺴﺘ‪‬م درووﺳﺘﺪەﮐﺎت‪‬‬
‫ﻟ‪ ‬ﻋ‪‬ﺮاق ﺑ‪‬رزﺑﻮوﻧ‪‬وەی ﭘﻠ‪‬ی ﮔ‪‬رﻣﺎ ﺑ‪ ‬ر‪‬ﮋەی ‪ 2‬ﺑﯚ ‪ 7‬ﻫ‪‬ﻨﺪە ﺧ‪‬ﺮاﺗﺮ ﻟ‪ ‬ﻧﯚرﻣﻰ ﺟﻴﻬﺎﻧﻰ ﺑ‪‬رزدەﺑ‪‬ﺘ‪‬وە‪ ‬ﻟ‪ ‬ﺋ‪‬ﻧﺠﺎﻣﺪا ﭘﻠ‪‬ی ﮔ‪‬رﻣﻰ‬
‫رووی زەوی ﻟ‪ ‬ﺳ‪‬دەی ﺑﻴﺴﺘ‪‬ﻣ‪‬وە ﺑ‪ ‬ر‪‬ﮋەی ‪ 13‬ﭘﻠ‪‬ی ﻓ‪‬ﻫﺮەﻧﮕﻰ )‪075‬ﭘﻠ‪‬ی ﺳ‪‬دی( ﺑ‪‬رزﺑﻮوەﺗ‪‬وە‪ ،‬ﺑ‪‬ﺎم ﭘﻠ‪‬ی ﮔ‪‬رﻣﻰ ﻋ‪‬ﺮاق‬
‫‪ 41‬ﭘﻠ‪‬ی ﻓ‪‬ﻫﺮەﻧﮕﻰ )‪ 23‬ﭘﻠ‪‬ی ﺳ‪‬دی( ﺑ‪‬رزﺑﻮوەﺗ‪‬وە‪ ،‬ﺋ‪‬م ﮔ‪‬رﻣﺒﻮوﻧ‪ ‬ﺑ‪‬ﺗﺎﻳﺒ‪‬ﺗﻰ ﻟ‪ ‬ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ﭼ‪‬ﺗﺮ دەﺑ‪‬ﺘ‪‬وەو‪ ،‬ﮔﯚڕاﻧﻰ‬
‫ﮐ‪‬ﺷﻮﻫ‪‬وا ﻧﻮ‪‬ﻨ‪‬راﻳ‪‬ﺗﻰ ﻫ‪‬ڕەﺷ‪‬ﻳ‪‬ﮐﻰ ﺑ‪‬رﭼﺎو ﺑﯚ داﻧﻴﺸﺘﻮاﻧﺎﻧﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن دەﮐﺎت ]‪.[10‬‬

‫‪ -3‬ﻧﺎﮐﯚﮐﻴﻴ‪ ‬ﺳﻴﺎﺳﻴﻴ‪‬ﮐﺎن‪:‬‬

‫ﻣﻠﻤﻼﻧ‪‬ﻰ ﺋﺎو ﻟ‪‬ﻧ‪‬ﻮان ﺳﻨﻮورەﮐﺎن‪ ‬ﻧﺎﮐﯚﮐﻰ ﺳﻴﺎﺳﻰ و ﻧ‪‬ﺑﻮوﻧﻰ ﻫﺎوﮐﺎری ﻟ‪‬ﻧ‪‬ﻮان و‪‬ﺎﺗﺎﻧﻰ دراوﺳ‪ ‬ﻳﺎن و‪‬ﺎﺗﺎﻧﻰ ﻫﺎوﺑ‪‬ﺷﻰ ﺳ‪‬رﭼﺎوە‬
‫ﺋﺎوﻳﻴ‪‬ﮐﺎن دەﺗﻮاﻧ‪‬ﺖ ﺑﺒ‪‬ﺘ‪ ‬ﻫﯚی داﺑ‪‬ﺷﮑﺮدﻧﻰ ﺋﺎو ﺑ‪‬ﺷ‪‬ﻮەﻳ‪‬ﮐﻰ ﻧﺎﻳ‪‬ﮐﺴﺎن و ﮐ‪‬ﻣﻰ ﺳ‪‬رﭼﺎوەی ﺋﺎو ﺑﯚ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ‪‬‬
‫ﻧﺰﻳﮑ‪‬ی ‪%70‬ی ﺋﺎوەی ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ﻟ‪ ‬دەرەوە د‪‬ﺖ‪ ‬ﺑ‪‬ﺎم ﮐ‪‬ﺸ‪‬ﮐﺎﻧﻰ وەک ﺑ‪‬رﺑ‪‬ﺳﺖ و ﺳﻨﻮوردارﮐﺮدﻧﻰ رۆﻳﺸﺘﻨﻰ ﺋﺎو ﻟ‪‬‬
‫ﻧﺎوﭼ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﺳ‪‬رەوە ﺑﻮوەﺗ‪ ‬ﻫﯚی ﮐ‪‬ﻣﺒﻮوﻧ‪‬وەی ‪ %80‬ﺋ‪‬و ﺋﺎوەی ﮐ‪ ‬دەﮔﺎﺗ‪ ‬ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن‪ ‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش ﺑﻮوەﺗ‪ ‬ﻫﯚی داﺑ‪‬زﻳﻨﻰ‬
‫ﺗﻮوﻧﺪی ﺋﺎﺳﺘﻰ ﺋﺎو و ﺳﻨﻮورداری ﺳ‪‬رﭼﺎوە ﺋﺎوﻳﻴ‪ ‬ﺑ‪‬ردەﺳﺘ‪‬ﮐﺎن‪ ‬دروﺳﺘﮑﺮدﻧﻰ ﺑ‪‬ﻧﺪاو ﻟ‪‬ﻻﻳ‪‬ن ﺗﻮرﮐﻴﺎ و ﺋ‪‬ﺮان ﮐﺎرﻳﮕ‪‬ری ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر‬
‫ﺧ‪‬ﮑﻰ ﺧﻮارەوەی ﺋﺎوەﮐ‪ ‬دروﺳﺘﮑﺮدووە‪ ،‬ﻟ‪‬ﻧ‪‬ﻮﻳﺎﻧﺪا ﮐﻮرد‪ ‬ﮔﺮﻧﮕ‪ ‬ﺑﺰاﻧﻴﻦ دوو رووﺑﺎری ز‪‬ﻰ ﺑﭽﻮوک و ﺳﻴﺮوان ﻟ‪ ‬ﺋ‪‬ﺮاﻧ‪‬وە ﺳ‪‬رﭼﺎوە‬
‫دەﮔﺮن و دواﺗﺮ دەڕژ‪‬ﻨ‪ ‬ﻧﺎو ﺧﺎﮐﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎﻧ‪‬وە‪ ،‬ﺋ‪‬ﺮان ﺑ‪‬در‪‬ﮋاﻳﻰ ﺋ‪‬و رووﺑﺎراﻧ‪ ‬ﺑ‪‬ﻧﺪاوی دروﺳﺖ ﮐﺮدووە و دە‪‬ﺖ ﺑﯚ‬
‫ﭘ‪‬ﻮﻳﺴﺘﻰ ﺧﯚﻳﺎﻧ‪ ،‬ﺑ‪‬ﺎم ﺋ‪‬ﻣ‪ ‬ﮐﺎرﻳﮕ‪‬ری راﺳﺘ‪‬وﺧﻮی ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎﻧﻴﺶ ﻫ‪‬ﻳ‪ ‬ﺑﯚ ﻧﻤﻮﻧ‪ ‬ﻟ‪ ‬ﺳﺎ‪‬ﻰ ‪ 2009‬ﻟ‪ ‬ﻧﺰﻳﮏ‬
‫ﺳﻨﻮوری ﻋ‪‬ﺮاق – ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ﺑ‪‬در‪‬ﮋاﻳﻰ رووﺑﺎری ﺳﻴﺮوان ﺑ‪‬ﻧﺪاوی دەرﻳﺎﻧﻴﺎن دروﺳﺘﮑﺮد و ﻟ‪ ‬ﺳﺎ‪‬ﻰ ‪2011‬ﺷﺪا ﺑ‪‬ﻧﺪاوی‬
‫ﺳ‪‬ردەﺷﺘﻴﺎن ﻟ‪ ‬ﻧﺰﻳﮏ ﺳﻨﻮور ﺑ‪‬در‪‬ﮋاﻳﻰ رووﺑﺎری ز‪‬ﻰ ﺑﭽﻮوک دروﺳﺘﮑﺮد‪ ‬ﺋ‪‬م دۆﺧ‪ ‬دەﺑ‪‬ﺘ‪ ‬ﻫﯚی ﺋﺎ‪‬ﻨﮕﺎرﻳ‪‬ﮑﻰ راﺳﺘ‪‬ﻗﻴﻨ‪ ‬ﺑﯚ‬
‫ﺧ‪‬ﮑﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن‪.[5 ، 11]‬‬
‫ﻧﺎﮐﯚﮐﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ و ﻧﺎوﺧﯚﻳﻰ‪ ‬دەﮐﺮێ ﻧﺎﮐﯚﮐﻰ ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر ﮐﯚﻧﺘﺮۆ‪‬ﮑﺮدن و ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺮدﻧﻰ ﺳ‪‬رﭼﺎوەﮐﺎﻧﻰ ﺋﺎو ﻟ‪ ‬ﻧﺎو ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﺪا ﺑﺒ‪‬ﺘ‪ ‬ر‪‬ﮕﺮ ﻟ‪‬‬
‫ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺮدﻧﻰ ﮐﺎراﻣ‪ ‬و ﭘ‪‬رەﭘ‪‬ﺪاﻧﻰ ژ‪‬ﺮﺧﺎﻧﻰ ﺳ‪‬ﮑﺘ‪‬ری ﺋﺎو‪ ،‬ﺑ‪‬ﮑﯚ دەﺑ‪‬ﺘ‪ ‬ﻫﯚی ﻧﺎﮐﺎراﻣ‪‬ﻳﻰ داﺑ‪‬ﺷﮑﺮدن و ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ‬
‫ﺳ‪‬رﭼﺎوەﮐﺎﻧﻰ ﺋﺎو‪‬‬

‫‪3‬‬
 ‫‪ v‬ﻟ‪‬ﻧﺎوﭼ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﻧ‪‬ﻮەڕاﺳﺖ و ﺑﺎﺷﻮوری ﻋ‪‬ﺮاق ﺑ‪‬ﻫﯚی ﮐ‪‬ﻣﻰ ﺋﺎوەوە ژﻳﻨﮕ‪ ‬ﺑ‪‬رەو ﺗ‪‬ﮑﭽﻮون دەﭼ‪‬ﺖ‪ ‬ﻟ‪ ‬ﺳﺎ‪‬ﻰ ‪2017‬ەوە وەرزی‬
‫در‪‬ﮋﺧﺎﻳ‪‬ﻧﻰ ﺑ‪ ‬ﺑﺎران ﻫ‪‬ﺑﻮوە‪ ،‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش ﺑﻮوەﺗ‪ ‬ﻫﯚی ﻟ‪‬ﻧﺎوﭼﻮوﻧﻰ ﺳ‪‬رﭼﺎوە ﮔﺮﻧﮕ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﺋﺎو‪ ‬ﺑﯚ ﻧﻤﻮوﻧ‪ ،‬دەرﻳﺎﭼ‪‬ی رەزازە ﮐ‪ ‬ﭘ‪‬ﺸﺘﺮ‬
‫ﺑ‪‬رزﻳﻴ‪‬ﮐ‪‬ی ‪ 112‬ﭘ‪ ‬ﻟ‪ ‬ﺋﺎﺳﺘﻰ دەرﻳﺎوە ﺑﻮو‪ ،‬ﺋ‪‬ﺴﺘﺎ ﺑ‪‬ﻫﯚی ﺑ‪‬ردەواﻣﻰ وﺷﮑ‪‬ﺳﺎ‪‬ﻴﻴ‪‬وە ﺑﯚ ‪ 66‬ﭘ‪ ‬داﺑ‪‬زﻳﻮە‪ ‬دۆﺧ‪‬ﮐ‪ ‬ﺑ‪‬ﻫﯚی‬
‫ﮔﺮﺗﻨ‪‬وەی ﺋﺎو ﻟ‪‬ﻻﻳ‪‬ن ﺗﻮرﮐﻴﺎ و ﺋ‪‬ﺮاﻧ‪‬وە ﺧﺮاﭘﺘﺮ دەﺑ‪‬ﺖ‪ ،‬ﮐ‪ ‬ﻧﺰﻳﮑ‪‬ی ‪ %80‬ﺑ‪‬ی ﺋﺎوی ﻋ‪‬ﺮاق ﻟ‪‬م دوو و‪‬ﺎﺗ‪‬وە ﮐ‪‬ﻣﺒﻮوﺗ‪‬وە ‪ ‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش‬
‫زﻳﺎﻧ‪‬ﮑﻰ ﺑ‪‬رﭼﺎو ﺑ‪ ‬زوﻧﮕﺎو و ﻫﯚڕە ﺑ‪‬ﻧﺎوﺑﺎﻧﮕ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﻋ‪‬ﺮاق دەﮔ‪‬ﻳ‪‬ﻧ‪‬ﺖ ﮐ‪ ‬ﺗ‪‬ﻧﺎﻧ‪‬ت ﻣ‪‬ﺗﺮﺳﻰ ﻧ‪‬ﻣﺎﻧﻰ ﺗ‪‬واوﻳﺎن ﻟ‪‬ﺳ‪‬رە ]‪ .[5‬ﻟ‪‬ﻻﻳ‪‬ﮑﻰ‬
‫دﻳﮑ‪‬وە ﻫ‪‬ڕەﺷ‪‬ی وﺷﮑﺒﻮوﻧﻰ ﻫ‪‬ردوو رووﺑﺎرە ﮔ‪‬ورەﮐ‪‬ی ﻋ‪‬ﺮاق‪) ،‬ﻓﻮرات و دﻳﺠﻠ‪ (‬ﻫ‪‬ﻳ‪ ‬ﺑ‪‬ﭘﻴ‪ ‬ﺣﮑﻮﻣ‪‬ﺗﻰ ﻋ‪‬ﺮاق‪ ،‬ﭘ‪‬ﺸﺒﻴﻨﻰ‬
‫دەﮐﺮ‪‬ﺖ ﺗﺎوەﮐﻮ ﺳﺎ‪‬ﻰ ‪ 2040‬وﺷﮏ ﺑﺒﻦ‪ ،‬ﺟﮕ‪ ‬ﻟ‪‬وەش ﺑﺎﻧﮑﻰ ﺟﻴﻬﺎﻧﻰ ﭘ‪‬ﺸﺒﻴﻨﻰ دەﮐﺎت ﮐ‪ ‬ﺗﺎوەﮐﻮ ﺳﺎ‪‬ﻰ‪ 2050‬ﺋﺎوی ﺧﻮاردﻧ‪‬وەی‬
‫ﺑ‪‬ردەﺳﺖ ﺑ‪ ‬ڕ‪‬ﮋەی‪ %20‬ﮐ‪‬م ﺑﺒ‪‬ﺘ‪‬وە [‪.[11‬‬
‫دروﺳﺘﮑﺮدﻧﻰ ﺑ‪‬ﻧﺪاوەﮐﺎن و ﭘﺮۆژەﮐﺎﻧﻰ ﮔﻮاﺳﺘﻨ‪‬وەی ر‪‬ەوە ﺋﺎوﻳﻴ‪‬ﮐﺎن ﻟ‪‬ﻻﻳ‪‬ن و‪‬ﺎﺗﺎﻧﻰ )ﺗﻮرﮐﻴﺎ و ﺋ‪‬ﺮان( ﮐ‪ ‬ﮐ‪‬وﺗﻮوﻧ‪‬ﺗ‪ ‬ﺑ‪‬ﺷﻰ‬
‫ﺳ‪‬رەوەی ر‪‬ەوە ﺋﺎوﻳﻴ‪‬ﮐﺎن‪ ،‬ﺑﻮوەﺗ‪ ‬ﻫﯚی دروﺳﺘﺒﻮوﻧﻰ ﮔﺮژی ﻟ‪‬ﻧ‪‬ﻮان ﺣﮑﻮﻣ‪‬ﺗﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن و ﺣﮑﻮﻣ‪‬ﺗﻰ ﻧﺎوەﻧﺪی ﻋ‪‬ﺮاق‪‬‬
‫ﮐﺎرەﮐﺎﻧﻰ ﺋ‪‬م و‪‬ﺎﺗﺎﻧ‪ ‬دەﺗﻮاﻧ‪‬ﺖ ﮐﺎرﻳﮕ‪‬ری ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر ﻫﺎﺗﻨﻰ ﺋﺎو ﺑﯚ ﺑ‪‬ﺷﻰ ﺧﻮارەوەی ر‪‬ەوە ﺋﺎوﻳﻴ‪‬ﮐﺎن ﻫ‪‬ﺑ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺑ‪ ‬ﺋ‪‬ﮔ‪‬ر‪‬ﮑﻰ زۆرەوە‬
‫ﺑ‪‬ردەﺳﺘﺒﻮوﻧﻰ ﺋﺎو ﺑﯚ ﻫ‪‬ردوو ﺣﮑﻮﻣ‪‬ﺗﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن و ﻋ‪‬ﺮاق ﮐ‪‬م ﺑﮑﺎﺗ‪‬وە‪ ‬ﻟ‪‬م ﺳﺎ‪‬ﺎﻧ‪‬ی دواﻳﻴﺪا ﻧﺎﮐﯚﮐﻰ ﻟ‪ ‬ﻧ‪‬ﻮان‬
‫ﺣﮑﻮﻣ‪‬ﺗﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن و ﻋ‪‬ﺮاق ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر ﭼﯚﻧﻴ‪‬ﺗﻰ ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺮدن و ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺋﺎوی ﺋ‪‬و رووﺑﺎراﻧ‪ ‬دروﺳﺖ ﺑﻮو‪ ‬ﺣﮑﻮﻣ‪‬ﺗﻰ‬
‫ﻋ‪‬ﺮاق ﻧﻴﮕ‪‬راﻧﻰ ﺧﯚی دەرﺑ‪‬ﻳﻮە ﻟ‪‬وەی ﮐ‪ ‬دروﺳﺘﮑﺮدﻧﻰ ﺑ‪‬ﻧﺪاو و ژ‪‬ﺮﺧﺎﻧﻰ ﺋﺎو ﻟ‪‬ﻻﻳ‪‬ن ﺣﮑﻮﻣ‪‬ﺗﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤ‪‬وە ﮐﺎرﻳﮕ‪‬ری ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر‬
‫رۆﻳﺸﺘﻨﻰ ﺋﺎو ﺑﯚ ﻧﺎوﭼ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﻧ‪‬ﻮەڕاﺳﺖ و ﺧﻮاری ﻋ‪‬ﺮاق ﻫ‪‬ﺑﻮوە ]‪.[5 ،12‬‬

‫‪ -4‬زﻳﺎدﺑﻮوﻧﻰ ژﻣﺎرەی داﻧﻴﺸﺘﻮوان‪:‬‬

‫• ﺷﺎرﻧﺸﻴﻨﻰ ﺧ‪‬ﺮا‪ ‬زﻳﺎدﺑﻮوﻧﻰ ژﻣﺎرەی داﻧﻴﺸﺘﻮاﻧﻰ ﺷﺎرەﮐﺎن ﺧﻮاﺳﺖ ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر ﺋﺎو زﻳﺎد دەﮐﺎت‪ ،‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش ﮔﻮﺷﺎر‪‬ﮑﻰ زﻳﺎﺗﺮ دەﺧﺎﺗ‪ ‬ﺳ‪‬ر‬
‫ﺳ‪‬رﭼﺎوە ﺳﻨﻮوردارەﮐﺎﻧﻰ ﺋﺎو ﻟ‪ ‬ﺷﺎر و ﺷﺎرۆﭼﮑ‪‬ﮐﺎﻧﺪا‪ ‬ژﻣﺎرەی داﻧﻴﺸﺘﻮواﻧﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ﻟ‪ ‬ﻣﺎوەی ‪ 10‬ﺳﺎ‪‬ﻰ راﺑﺮدوودا ﺑ‪‬‬
‫ﺷ‪‬ﻮەﻳ‪‬ﮐﻰ ﺑ‪‬رﭼﺎو ﮔ‪‬ﺷ‪‬ی ﮐﺮدووە‪ ‬ﺑ‪‬ﭘ‪‬ﻰ ﺋﺎﻣﺎرەﮐﺎﻧﻰ دەﺳﺘ‪‬ی ﺋﺎﻣﺎری ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن‪ ،‬ژﻣﺎرەی داﻧﻴﺸﺘﻮواﻧﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ﻟ‪‬‬
‫ﺳﺎ‪‬ﻰ ‪2013‬دا ‪ 4,662,000‬ﮐ‪‬س ﺑﻮوە‪ ،‬ﺗﺎوەﮐﻮ ﺳﺎ‪‬ﻰ ‪ 2023‬ژﻣﺎرەی داﻧﻴﺸﺘﻮواﻧﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ﺑﯚ ‪ 6,556,752‬ﮐ‪‬س زﻳﺎدی‬
‫ﮐﺮدووە‪ ،‬ﮐ‪ ‬ﺑ‪ ‬ر‪‬ﮋەی ‪ %41‬زﻳﺎدﻳﮑﺮدووە ]‪ .[7‬ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑ‪‬ری ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑ‪‬راﻳ‪‬ﺗﻰ ﺋﺎو‪ ،‬ﺗﻴﺸﮑﻰ ﺧﺴﺘﯚﺗ‪ ‬ﺳ‪‬ر ﮔﺮﻧﮕﻴﻰ ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺮدﻧﻰ دروﺳﺘﻰ ﺋﺎو‪،‬‬
‫ﺋﺎﻣﺎژەی ﺑ‪‬وەﺷﮑﺮدووە‪ ،‬ﮐ‪ ‬ﺳﺘﺎﻧﺪاردە ﻧ‪‬ﻮدەو‪‬ﺗﻴﻴ‪‬ﮐﺎن ﭘ‪‬ﺸﻨﻴﺎری دەﮐ‪‬ن ﮐ‪ ‬رۆژاﻧ‪ ‬ﺋﺎوی ﭘ‪‬ﻮﻳﺴﺖ ﺑﯚ ﻫ‪‬ر ﮐ‪‬ﺳ‪‬ﮏ ﻟ‪‬ﻧ‪‬ﻮان ‪ 200‬ﺑﯚ ‪250‬‬
‫ﻟﻴﺘﺮە‪ ،‬ﺑ‪‬ﺎم ﻟ‪ ‬ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن ﺋ‪‬ﺴﺘﺎ ﻫ‪‬ر ﮐ‪‬ﺳ‪‬ﮏ ﻟ‪ ‬ﻧ‪‬ﻮان ‪ 350‬ﺑﯚ ‪ 400‬ﻟﻴﺘﺮ ﺋﺎو ﺑ‪‬ﮐﺎردەﺑﺎت‪.[13] ‬‬

‫• ﻓﺮاواﻧﮑﺮدﻧﻰ ﭼﺎﻻﮐﻴﻴ‪ ‬ﮐﺸﺘﻮﮐﺎ‪‬ﻴﻴ‪‬ﮐﺎن‪ ‬ﮔ‪‬ﺷ‪‬ی داﻧﻴﺸﺘﻮوان دەﺑ‪‬ﺘ‪ ‬ﻫﯚی ﭘ‪‬ﻮﻳﺴﺘﻴﻰ زﻳﺎدﮐﺮدﻧﻰ ﺑ‪‬رﻫ‪‬ﻣﻬ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺧﯚراک‪ ،‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش‬
‫دەﺑ‪‬ﺘ‪‬ﻫﯚی ﺑ‪‬رﻓﺮاواﻧﺒﻮوﻧﻰ ﮐ‪‬رﺗﻰ ﮐﺸﺘﻮﮐﺎ‪‬ﻰ ﮐ‪ ‬ﭘ‪‬ﻮﻳﺴﺘﻴﻰ ﺑ‪ ‬ﺳ‪‬رﭼﺎوەی ﺋﺎوی زﻳﺎﺗﺮ ﻫ‪‬ﻳ‪ ‬و ﮐﺎرﻳﮕ‪‬رﻳﺶ دەﺧﺎﺗ‪ ‬ﺳ‪‬ر ﮐ‪‬ﻣﺒﻮوﻧ‪‬وەی‬
‫زﻳﺎﺗﺮی ﺋﺎو‪ ‬ﺑﯚ ﻧﻤﻮوﻧ‪ ‬ﻟ‪‬ﺳﺎ‪‬ی ‪2017‬دا ﻟ‪‬ﮐﯚی ‪ 4307‬ﻣﻠﻴﺎر ﻣ‪‬ﺗﺮ ﺳ‪‬ﺠﺎ ﻧﺰﻳﮑ‪‬ی ‪ 374‬ﻣﻠﻴﺎر ﻣ‪‬ﺗﺮ ﺳ‪‬ﺠﺎ ﺑﯚ ﮐﺸﺘﻮوﮐﺎڵ ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺮاوە‪ ،‬واﺗ‪‬‬
‫ر‪‬ﮋەی ‪ ،%878‬ﺋﻴﻨﺠﺎ ر‪‬ﮋەی ‪ %25‬ﺑﯚ ﻣ‪‬ﺑ‪‬ﺳﺘﻰ ﭘﻴﺸ‪‬ﺳﺎزی‪ ،‬و ‪ %27‬ﺑﯚ داﺑﻴﻨﮑﺮدﻧﻰ ﺋﺎوی ﺧﻮاردﻧ‪‬وە‪ ‬ﻫ‪‬ﺒ‪‬ت ﺑ‪‬ﻫﯚی ﻣﻠﻤﻼﻧ‪ ‬و ﺷ‪‬ڕ‬
‫ﻟ‪‬ﺳﺎ‪‬ﺎﻧﻰ راﺑﺮدوودا ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺋﺎوی ﭘﻴﺸ‪‬ﺳﺎزی ﮐ‪‬ﻣﻴﮑﺮدووە‪‬‬

‫ﺋﺎوی ژ‪‬ﺮ زەوی رۆ‪‬ﮑﻰ ﺑ‪‬رﭼﺎوی ﻟ‪ ‬ﮐﺸﺘﻮﮐﺎ‪‬ﺪا ﻫ‪‬ﻳ‪ ‬و زﻳﺎﺗﺮ ﻟ‪ 88 ‬ﻫ‪‬زار ﺑﻴﺮ ﻟ‪ ‬ﺳ‪‬رﺗﺎﺳ‪‬ری ﻋ‪‬ﺮاق ﺋﺎو ﺑﯚ ﺧ‪‬ﺰاﻧ‪‬ﮐﺎن و ﺷﺎر و ﮐﺎرﮔ‪ ‬و ﻧﺎوﭼ‪‬‬
‫ﭘﻴﺸ‪‬ﺳﺎزﻳﻴ‪ ‬ﺟﻴﺎوازەﮐﺎن داﺑﻴﻦ دەﮐ‪‬ن‪ ‬ﺑ‪‬ﺎم ﺳ‪‬ﺑﺎرەت ﺑ‪ ‬ر‪‬ﮋەی ﺑ‪‬ﮐﺎرﺑﺮدن و ﺑﻮوﻧﻰ ﺑﻴﺮی ﻧﺎﻳﺎﺳﺎﻳﻰ زاﻧﻴﺎرﻳﻰ ﺳﻨﻮوردار ﻟ‪‬ﺑ‪‬ردەﺳﺘﺪاﻳ‪‬‬
‫ﭘ‪‬ﺪاوﻳﺴﺘﻴﻴ‪ ‬ژﻳﻨﮕ‪‬ﻳﻴ‪‬ﮐﺎن‪ ،‬وەک ﻧﯚژەﻧﮑﺮدﻧ‪‬وەی زوﻧﮕﺎوەﮐﺎﻧﻰ ﻣﻴﺰۆﭘﯚﺗﺎﻣﻴﺎ‪ ،‬ﭘ‪‬ﻮﻳﺴﺘﻰ ﺑ‪ ‬ﻧﺰﻳﮑ‪‬ی ‪ 20-10‬ﻣﻠﻴﺎر ﻣ‪‬ﺗﺮی ﺳ‪‬ﺠﺎ ﺋﺎو ﻫ‪‬ﻳ‪،‬‬
‫ﻟ‪‬ﮐﺎﺗ‪‬ﮑﺪا ﺳﺎ‪‬ﺎﻧ‪ 12-8 ‬ﻣﻠﻴﺎر ﻣ‪‬ﺗﺮ ﺳ‪‬ﺠﺎ ﺑ‪‬ﻫﯚی ﻫ‪‬ﻤﺒﻮوﻧﻰ ﺋﺎو ﻟ‪ ‬ﺑ‪‬ﻧﺪاو و ﭘﯚﻧﺪ و رووﺑﺎر و ﮐﯚﮔﺎﮐﺎﻧﺪا ﺑ‪‬ﻓﻴ‪‬ۆ دەﭼ‪‬ﺖ‪ ‬ﭘ‪‬ﺸﺒﻴﻨﻰ دەﮐﺮ‪‬ﺖ‬
‫ﻟ‪ ‬داﻫﺎﺗﻮوﻳ‪‬ﮐﻰ ﻧﺰﻳﮑﺪا ﮐﻮرﺗﻬ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺋﺎو رووﺑﺪات ﺋ‪‬ﮔ‪‬ر ﭼﺎﮐﺴﺎزﻳﻴ‪‬ﮐﻰ ﺑ‪‬رﭼﺎو ﻟ‪ ‬ﮐ‪‬رﺗﻰ ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺮدﻧﻰ ﺋﺎو وﺳ‪‬رﭼﺎوە ﺋﺎوﻳﻴ‪‬ﮐﺎن ﺋ‪‬ﻧﺠﺎم‬
‫ﻧ‪‬در‪‬ﺖ‪ ‬ﺗ‪‬ﮑﭽﻮوﻧﻰ ژ‪‬ﺮﺧﺎﻧﻰ ﺋﺎﺑﻮوری‪ ،‬دزەﮐﺮدن‪ ،‬ﺳﻴﺴﺘ‪‬ﻣﻰ ﮐﯚن و ﺑ‪‬ﺳ‪‬رﭼﻮو ﻟ‪‬ﮔ‪‬ڵ ﻫﯚﮐﺎرەﮐﺎﻧﻰ دﻳﮑ‪ ،‬ﻫ‪‬ﻣﻮوﻳﺎن ﺑ‪‬ﻳ‪‬ﮐ‪‬وە ﺑ‪‬ﺷﺪارن‬
‫ﻟ‪ ‬ﮐﻮرﺗﻬ‪‬ﻨﺎﻧ‪ ‬ﭘ‪‬ﺸﺒﻴﻨﻴﮑﺮاوەﮐﺎﻧﺪا ﮐ‪ ‬ﭘ‪‬ﺸﺒﻴﻨﻰ دەﮐﺮ‪‬ﺖ ﺗﺎوەﮐﻮ ﺳﺎ‪‬ﻰ ‪2030 ،‬ﻟ‪‬ﻧ‪‬ﻮان ‪ 20-10‬ﻣﻠﻴﺎر ﻣ‪‬ﺗﺮی ﺳ‪‬ﺠﺎ ﺑ‪‬ﺖ‪ ‬ﻟ‪ ‬ﻋ‪‬ﺮاق ﺋﺎوی‬
‫ﺧﻮاردﻧ‪‬وە ﻳﺎن ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑ‪‬ﺷﻴﮑﻰ زۆری ﺑﯚ ﮐﺸﺘﻮﮐﺎڵ ﺑ‪‬ﮐﺎردەﻫ‪‬ﻨﺮ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺋ‪‬ﻣ‪ ‬ﺳ‪‬رەڕای ﺋ‪‬وەی ﮐ‪ ‬ﻧﺰﻳﮑ‪‬ی دوو ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر ﺳ‪‬ﻰ زەوﻳﻴ‪‬‬
‫ﮐﺸﺘﻮﮐﺎ‪‬ﻴﻴ‪‬ﮐﺎن ﭘﺸﺖ ﺑ‪ ‬ﺋﺎود‪‬ﺮی دەﺑ‪‬ﺳﺘﻦ و ﺳﻴﺴﺘ‪‬ﻣ‪‬ﮑﻰ ﺋﺎود‪‬ﺮی ﭘ‪‬ﺸﮑ‪‬وﺗﻮو و ﺗ‪‬ﮐﻨ‪‬ﻟﯚژی ﺑﯚ ﺋﺎودان ﺑ‪‬ﮐﺎرﻧﺎﻫ‪‬ﻨﺮ‪‬ﺖ‪ ،‬ﮐ‪ ‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش‬
‫واﻳﮑﺮدووە ﺳ‪‬رەڕای ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺋﺎو‪‬ﮑﻰ زۆر ﺋﺎﺳﺘﻰ ﺑ‪‬رﻫ‪‬ﻣﻬ‪‬ﻨﺎن ﺳﻨﻮوردار ﺑ‪‬ﺖ‪‬‬

‫وەزارەﺗﻰ ﺳ‪‬رﭼﺎوە ﺋﺎوﻳﻴ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﻋ‪‬ﺮاق ﺳﺘﺮاﺗﻴﮋﻳﻴ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﺑﯚ ﮐ‪‬ﻣﮑﺮدﻧ‪‬وەی ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺋﺎوی ﺷﻴﺮﻳﻦ داڕﺷﺘﻮوە‪ ،‬ﮐ‪ ‬دەﻳ‪‬وێ ﺗﺎوەﮐﻮ ﺳﺎ‪‬ﻰ‬
‫‪ ،2035‬ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺋﺎوی ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑ‪ ‬ر‪‬ﮋەی ‪ %245‬ﮐ‪‬ﻣﺒﮑﺎﺗ‪‬وە‪ ،‬ﺑ‪ ‬ﭘﻠ‪‬ی ﻳ‪‬ﮐ‪‬م ﻟ‪ ‬ﮐ‪‬رﺗﻰ ﮐﺸﺘﻮﮐﺎ‪‬ﺪا ﻟ‪‬ر‪‬ﮕ‪‬ی ﺑﺎﺷﺘﺮﮐﺮدﻧﻰ ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎن و‬
‫ﭘﻼﻧﺪاﻧﺎن‪ ‬ﺑ‪‬ﺎم ﺑ‪‬ﻫﯚی ﺋﺎ‪‬ﻨﮕﺎرﻳﻰ وەک ﻣﻠﻤﻼﻧ‪ ‬و ﮐ‪‬ﺸ‪ ‬ﺋﺎﺑﻮورﻳﻴ‪‬ﮐﺎن ﻟ‪‬واﻧ‪‬ﻳ‪ ‬ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﺟ‪‬ﮑﺮدﻧﻰ ﺋ‪‬م ﭼﺎﮐﺴﺎزﻳﻴﺎﻧ‪ ‬ﺑ‪‬ﺷﻴﻮەﻳ‪‬ﮐﻰ ﺑ‪‬ردەوام‬
‫ﻧ‪‬ﮐﺮ‪‬ﻦ]‪.[14‬‬
‫‪4‬‬
 ‫‪ -5‬ﻟ‪ ‬ﺑ‪‬ﭘﻴﺘﻴﻴ‪‬وە ﺑﯚ وﺷﮑ‪‬ﺳﺎ‪‬ﻰ‪:‬‬

‫ﻣﻴﺰۆﭘﯚﺗﺎﻣﻴﺎ ﻻﻧﮑ‪‬ی ﺷﺎرﺳﺘﺎﻧﻴ‪‬ﺗ‪ ‬و ﺳ‪‬ردەﻣﺎﻧ‪‬ﮏ ﻟ‪ ‬ﻧ‪‬ﻮان رووﺑﺎرەﮐﺎﻧﻰ دﻳﺠﻠ‪ ‬و ﻓﻮراﺗﺪا ﮔ‪‬ﺷ‪‬ﻳﺎن ﮐﺮدووە‪ ،‬ﺑ‪‬ﺎم ﺋ‪‬ﺴﺘﺎ رووﺑ‪‬ڕووی‬
‫ﻗ‪‬ﻳﺮاﻧ‪‬ﮑﻰ ﺋﺎوی ﻣ‪‬ﺗﺮﺳﻴﺪار ﺑﻮوەﺗ‪‬وە ﮐ‪ ‬ﻫ‪‬ڕەﺷ‪ ‬ﻟ‪ ‬ﺧﻮدی ﺑﻮوﻧﻰ ﺧﯚی دەﮐﺎت‪ ‬ﺋ‪‬م ﻧﺎوﭼ‪‬ﻳ‪ ‬ﮐ‪ ‬ﺑ‪ ‬ﮔﺮﻧﮕﻰ ﻣ‪‬ﮋووﻳﻰ و ﺑ‪‬ﺷﺪارﻳﻴ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﻟ‪‬‬
‫ﮔ‪‬ﺷ‪‬ﭘ‪‬ﺪاﻧﻰ ﻣﺮۆڤ دا ﻧﺎﺳﺮاوە‪ ،‬ﻟ‪‬ﮔ‪‬ڵ ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﺒﻮوﻧﻰ ﺗﻮوﻧﺪ و ﮐ‪‬ﻣﻰ ﺋﺎودا دەﺟ‪‬ﻧﮕ‪‬ﺖ‪ ‬ﻟ‪ ‬ﺷﻮ‪‬ﻨ‪‬ﮐﺎﻧﻰ وەک ﺑﺎﺷﻮوری ﻋ‪‬ﺮاق ﮐ‪ ‬ﺳ‪‬ردەﻣﺎﻧ‪‬ﮏ‬
‫رووﺑﺎری ﻓﻮرات ﻟ‪‬ﻰ دەڕژا‪ ،‬ﺋ‪‬ﺴﺘﺎ ﮔﻮﻧﺪەﮐﺎن ﺷﺎﻳ‪‬ﺗﻰ داﺑ‪‬زﻳﻨﻰ ﺑ‪‬رﭼﺎوی ﺋﺎﺳﺘﻰ ﺋﺎوە ﮐ‪‬ن‪ ،‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش واﻳﮑﺮدووە ﺧ‪‬ﺰاﻧ‪‬ﮐﺎن ﻣﺎڵ و ﺑﮋ‪‬ﻮی‬
‫ژﻳﺎﻧﻴﺎن ﺟ‪‬ﺒﻬ‪‬ﻦ‪ ‬ﮔﯚڕاﻧﻰ ﮐ‪‬ﺷﻮﻫ‪‬وا و ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﺒﻮون و ﺷ‪‬ﻮازە ﺑ‪‬ﺳ‪‬رﭼﻮوەﮐﺎﻧﻰ ﺋﺎود‪‬ﺮی ﺑﻮوﻧ‪‬ﺗ‪ ‬ﻫﯚی ﮐ‪‬ﻣﺒﻮوﻧ‪‬وەی ﺋﺎو ﻟ‪‬و ﻧﺎوﭼﺎﻧ‪،‬‬
‫ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش ﺑﻮوەﺗ‪ ‬ﻫﯚی ﮐ‪‬ﺸ‪‬ی ﺗ‪‬ﻧﺪروﺳﺘﻰ و‪‬ﺮاﻧﮑ‪‬ر و ﮐ‪‬ﻣﻴﻰ ﺧﯚراک و ﻣﻠﻤﻼﻧ‪‬ﻰ ﮐﯚﻣ‪‬ﺎﻳ‪‬ﺗﻰ‪ ‬ﺑ‪‬ﻧﺪاوەﮐﺎﻧﻰ ﺳ‪‬رەوە ﮐ‪ ‬ﻟ‪ ‬ﺗﻮرﮐﻴﺎ و ﺋ‪‬ﺮان‬
‫دروﺳﺘﮑﺮاون‪ ،‬ﺋﺎوی رووﺑﺎرە ﮔ‪‬ورەﮐﺎﻧﻰ ﻋ‪‬ﺮاﻗﻴﺎن ﮐ‪‬ﻣﮑﺮدووەﺗ‪‬وە و ﻗ‪‬ﻳﺮاﻧﻰ ﺋﺎوﻳﺎن ﻟ‪ ‬ﻋ‪‬ﺮاق زﻳﺎﺗﺮ ﮐﺮدوﺗ‪‬وە و ﮔﺮژﻳﻴ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﻧﺎوﭼ‪‬ﮐ‪‬ی‬
‫ﺗﻮوﻧﺪﺗﺮ ﮐﺮدووە‪ ‬ﻻوازی ﻋ‪‬ﺮاق ﺑ‪‬راﻣﺒ‪‬ر ﮔﯚڕاﻧﻰ ﮐ‪‬ﺷﻮﻫ‪‬وا وەک ﻫﯚﺷﺪارﻳﻴ‪‬ﮐﻰ ﺗﺮﺳﻨﺎک ﺑﯚ ﺋ‪‬و ﻧﺎوﭼﺎﻧ‪‬ی دﻳﮑ‪ ‬ﮐ‪ ‬رووﺑ‪‬ڕووی ﺋﺎﺳﺘ‪‬ﻧﮕﻰ‬
‫ﻫﺎوﺷ‪‬ﻮە دەﺑﻨ‪‬وە‪ ،‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش ﺟ‪‬ﺧﺖ ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر ﭘ‪‬ﻮﻳﺴﺘﻰ ﺑ‪‬ﭘ‪‬ﻟ‪‬ی ر‪‬ﻮﺷﻮ‪‬ﻨﻰ ﮔﻮﻧﺠﺎو دەﮐﺎﺗ‪‬وە ﺑﯚ د‪‬ﻨﻴﺎﺑﻮون ﻟ‪‬داﺑﻴﻨﮑﺮدﻧﻰ ﺋﺎﺳﺎﻳﺸﻰ ﺋﺎو و‬
‫ﮔ‪‬ﺷ‪‬ﭘ‪‬ﺪاﻧﻰ ﺑ‪‬ردەوام ﻟ‪‬و ﻧﺎوﭼﺎﻧ‪.[15] ‬‬

‫داﺑ‪‬زﻳﻨﻰ ﺳ‪‬رﭼﺎوە ﺋﺎوﻳﻴ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﻣﻴﺰۆﭘﯚﺗﺎﻣﻴﺎ ﻧﻮ‪‬ﻨ‪‬راﻳ‪‬ﺗﻰ ﮔﯚڕاﻧﮑﺎرﻳﻴ‪‬ﮐﻰ ﻗﻮوڵ دەﮐﺎت ﻟ‪ ‬ﮔﺮﻧﮕﻴﻴ‪ ‬ﻣ‪‬ﮋووﻳﻴ‪‬ﮐ‪‬ی وەک ﻧﺎوﭼ‪‬ﻳ‪‬ﮐﻰ ﺑ‪‬ﭘﻴﺖ و‬
‫ﮔ‪‬ﺷ‪‬ﺳـ‪‬ﻧﺪوو‪ ‬ﺳـ‪‬ردەﻣﺎﻧ‪‬ﮏ ﺑ‪‬ﻫـﯚی دﻳﻤ‪‬ﻧـ‪ ‬ﮔ‪‬ﺷـﺎوە و ﺗﺎﻳﺒ‪‬ﺗﻤ‪‬ﻧـﺪﻳﻴ‪ ‬ﺋﺎﻳﮑﯚﻧﻴﻴ‪‬ﮐـﺎﻧﻰ وەک ﺑـﺎﺧﭽ‪ ‬ﻫ‪‬ﻮاﺳـﺮاوەﮐﺎﻧﻰ ﺑﺎﺑـﻞ ﺋﺎﻫ‪‬ﻧـﮓ‬
‫دەﮔ‪‬درا‪ ،‬ﺋ‪‬ﺴﺘﺎ ﻧﺎوﭼ‪‬ﮐ‪ ‬ﻟ‪‬ﮔ‪‬ڵ دﻳﻤ‪‬ﻧ‪‬ﮑﻰ ﺧ‪‬ﺮای وﺷﮑﺒﻮوﻧ‪‬وەدا دەﺟ‪‬ﻧﮕ‪‬ﺖ‪ ‬ﺋ‪‬م ﻗ‪‬ﻳﺮاﻧ‪ ‬ﺑ‪‬ﻫﯚی ﮐﯚﻣ‪‬ﮏ ﻫﯚﮐﺎرەوە ﺳ‪‬رﭼﺎوە‬
‫دەﮔﺮ‪‬ﺖ‪ ،‬ﻟ‪‬واﻧ‪ ‬ﮔﯚڕاﻧﻰ ﮐ‪‬ﺷﻮﻫ‪‬وا‪ ،‬زﻳﺎدﺑﻮوﻧﻰ ژﻣﺎرەی داﻧﻴﺸﺘﻮوان و ﺧﺮاپ ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺮدﻧﻰ ﺳ‪‬رﭼﺎوە ﺋﺎوﻳﻴ‪‬ﮐﺎن‪ ‬ﺋ‪‬و ﮐﯚﻣ‪‬ﮕﺎﻳﺎﻧ‪‬ی ﮐ‪‬‬
‫ﭘﺸﺘﻴﺎن ﺑ‪ ‬رووﺑﺎری دﻳﺠﻠ‪ ‬و ﻓﻮرات ﺑ‪‬ﺳﺘﺒﻮو ﺑﯚ ﺑﮋ‪‬ﻮی ژﻳﺎن‪ ،‬ﺋ‪‬ﺴﺘﺎ ﻟ‪ ‬ﺧ‪‬ﺑﺎﺗﺪان ﺑﯚ ﻣﺎﻧ‪‬وەﻳﺎن ﻟ‪‬ﮔ‪‬ڵ ﮐ‪‬ﻣﺒﻮوﻧ‪‬وەی ﺋﺎﺳﺘﻰ ﺋﺎوی‬
‫ﻧﺎوﭼ‪‬ﮐ‪‬ﻳﺎن‪ ‬ﻟ‪‬ﮔ‪‬ڵ وﺷﮑﺒﻮوﻧﻰ رووﺑﺎرەﮐﺎن و ﮐ‪‬ﻧﺎ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﺋﺎود‪‬ﺮی‪ ،‬ﺧ‪‬ﮏ رووﺑ‪‬ڕووی ﺋﺎوارەﺑﻮون و ﻣﻠﻤﻼﻧ‪‬ﻰ ﮐﻮﺷﻨﺪە و ﺳ‪‬رﻫ‪‬ﺪاﻧ‪‬وەی‬
‫ﮔﺮووﭘ‪ ‬ﺗﻮﻧﺪڕەوەﮐﺎن دەﺑﻨ‪‬وە‪ ‬ﻣﻠﻤﻼﻧ‪‬ﻰ ﻋ‪‬ﺮاق ﻟ‪‬ﮔ‪‬ڵ ﮐ‪‬ﻣﻰ ﺋﺎو وەک و‪‬ﻨﺎﻳ‪‬ﮐﻰ ﺗﻮوﻧﺪی ﻳﺎرﻳﻴ‪ ‬ﺋﺎ‪‬ﯚزەﮐﺎﻧﻰ ﻧ‪‬ﻮان ﺋﺎﺳﺘ‪‬ﻧﮕ‪ ‬ژﻳﻨﮕ‪‬ﻳﻴ‪‬ﮐﺎن و‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻴﻴ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﻟ‪‬ﻬﺎﺗﻮوە‪ ،‬ﮐ‪ ‬ﺗﻴﺸﮏ دەﺧﺎﺗ‪ ‬ﺳ‪‬ر ﭘ‪‬ﻮﻳﺴﺘﻰ ﺑ‪‬ﭘ‪‬ﻟ‪‬ی ﻫﺎوﮐﺎری ﻧ‪‬ﻮدەو‪‬ﺗﻰ ﺑﯚ ﭼﺎرەﺳ‪‬رﮐﺮدﻧﻰ ﮐ‪‬ﻣﻰ ﺋﺎو ]‪.[15‬‬

‫ﭼﺎرەﺳ‪‬رەﮐﺎن ﺑﯚ ﭘﺎراﺳﺘﻨﻰ ﺋﺎﺳﺎﻳﺸﻰ ﺋﺎو ﻟ‪ ‬ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن‬

‫‪ -1‬ﭘﺎ‪‬ﭙﺸﺘﻴﮑﺮدن ﻟ‪ ‬ﭘ‪‬رەﭘ‪‬ﺪاﻧﻰ ﭘ‪‬ۆژەﮐﺎﻧﻰ ژ‪‬ﺮﺧﺎﻧﻰ ﺋﺎو‪ ،‬وەک دروﺳﺘﮑﺮدﻧﻰ ﺑ‪‬ﻧﺪاو‪ ،‬و‪‬ﺴﺘﮕ‪‬ی ﭘﺎﮐﮑﺮدﻧ‪‬وەی ﺋﺎوی ﻗﻮرس)ز‪‬ﺮاب( ‪ ،‬و‬
‫ﻧﻮ‪‬ﮑﺮدﻧ‪‬وە ﺳﻴﺴﺘ‪‬ﻣﻰ داﺑ‪‬ﺷﮑﺮدن ﺑﯚ د‪‬ﻨﻴﺎﺑﻮون ﻟ‪ ‬ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺮدﻧﻰ ﺳ‪‬رﭼﺎوەﮐﺎﻧﻰ ﺋﺎو ﺑ‪‬ﺷ‪‬ﻮەﻳ‪‬ﮐﻰ ﺑﺎﺷﺘﺮ‪‬‬

‫• دروﺳﺘﮑﺮدﻧﻰ ﭘﯚﻧﺪ‪ ،‬ﮐﯚﮔﺎ و ﺑ‪‬ﻧﺪاوی ﻧﻮێ‪ ‬ﺣﮑﻮﻣ‪‬ﺗﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن دەﺗﻮاﻧ‪‬ﺖ ﺗﻮاﻧﺎی ﮐﯚﮐﺮدﻧ‪‬وە و ﮐﯚﮔﺎﮐﺮدﻧﻰ ﺋﺎو زﻳﺎد ﺑﮑﺎت‬
‫ﻟ‪‬ﻇ‪‬ﮕﺎی دروﺳﺘﮑﺮدﻧﻰ ﭘﯚﻧﺪ و ﺑ‪‬ﻧﺪاوی ﻧﻮێ‪ ،‬ﻳﺎن ﻧﯚژەﻧﮑﺮدﻧ‪‬وەی ﺋ‪‬واﻧ‪‬ی ﮐ‪ ‬ﻫ‪‬ن‪ ‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش ﻳﺎرﻣ‪‬ﺗﻴﺪەر دەﺑ‪‬ﺖ ﺑﯚ د‪‬ﻨﻴﺎﺑﻮون ﻟ‪‬‬
‫داﺑﻴﻨﮑﺮدﻧﻰ ﺋﺎو ﻟ‪ ‬وەرزی وﺷﮑ‪‬ﺳﺎ‪‬ﻴﺪا و ﮐ‪‬ﻣﮑﺮدﻧ‪‬وەی ﮐﺎرﻳﮕ‪‬رﻳﻴ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﻗ‪‬ﻳﺮاﻧﻰ ﮐ‪‬ﻣﻰ ﺋﺎو ﻟ‪ ‬ﻫﺎوﻳﻨﺪا ‪‬‬

‫• ﻧﻮ‪‬ﮑﺮدﻧ‪‬وەی ﺗﯚڕەﮐﺎﻧﻰ داﺑ‪‬ﺷﮑﺮدﻧﻰ ﺋﺎو‪ ‬ﺣﮑﻮﻣ‪‬ﺗﻰ ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن دەﺗﻮاﻧ‪‬ﺖ ﻟ‪‬دەﺳﺘﺪان ﻳﺎن ﺑ‪‬ﻓﻴ‪‬ۆﭼﻮوﻧﻰ ﺋﺎو ﻟ‪ ‬ﺗﯚڕەﮐﺎﻧﻰ‬
‫داﺑ‪‬ﺷﮑﺮدﻧﻰ ﮐ‪ ‬ﮐﯚن ﺑﻮوە ﮐ‪‬م ﺑﮑﺎﺗ‪‬وە ﻟ‪‬ر‪‬ﮕ‪‬ی ﭼﺎﮐﮑﺮدﻧ‪‬وە ﻳﺎن ﮔﯚڕﻳﻨﻰ ﺑﯚری و ﭘ‪‬ﻣﭙ‪ ‬ﮐﯚﻧ‪‬ﮐﺎن‪ ‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش ﻳﺎرﻣ‪‬ﺗﻴﺪەر دەﺑ‪‬ﺖ ﺑﯚ‬
‫د‪‬ﻨﻴﺎﺑﻮون ﻟ‪ ‬ﮔ‪‬ﻳﺎﻧﺪﻧﻰ ﺋﺎو ﺑ‪ ‬ﺷ‪‬ﻮەﻳ‪‬ﮐﻰ ﺑﺎﺷﺘﺮ ﺑﯚ ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨ‪‬ران و ﮐ‪‬ﻣﮑﺮدﻧ‪‬وەی ﺑ‪‬ی ﺑ‪‬ﻓﻴ‪‬ۆﭼﻮوﻧﻰ ﺋﺎو ﺑ‪‬ﻫﯚی ﻟ‪‬ﭽﻮون‪ ،‬ﺷﮑﺎن و ﮐﯚﻧﻴﻰ‬
‫ﺑﯚرﻳﻴ‪‬ﮐﺎن و دزەﮐﺮدﻧ‪‬وە ﻟ‪‬ژ‪‬ﺮ ﺧﺎﮐﺪا‪‬‬

‫ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﺟ‪‬ﮑﺮدﻧﻰ ﺳﻴﺴﺘ‪‬ﻣﻰ زﻳﺮەﮐﻰ ﭘ‪‬ﻮاﻧ‪‬ﮐﺮدن و ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺮدﻧﻰ ﺋﺎو‪ ‬دەﺗﻮاﻧﺮ‪‬ﺖ ﺗ‪‬ﮐﻨ‪‬ﻟﯚژﻳﺎی ﭘ‪‬ﺸﮑ‪‬وﺗﻮوی وەک ﻫ‪‬ﺳﺘﮑﺮدن ﻟ‪ ‬دوورەوە‪،‬‬
‫ﺷﻴﮑﺎری داﺗﺎ و ﭼﺎود‪‬ﺮﻳﮑﺮدﻧﻰ ﮐﺎﺗﻰ راﺳﺘ‪‬ﻗﻴﻨ‪ ‬ﺑ‪‬ﮐﺎرﺑﻬ‪‬ﻨﺮ‪‬ﺖ ﺑﯚ ﺑﺎﺷﺘﺮﮐﺮدﻧﻰ ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺮدﻧﻰ ژ‪‬ﺮﺧﺎﻧﻰ ﺋﺎو‪ ‬ﺋ‪‬م ﺗ‪‬ﮐﻨ‪‬ﻟﯚژﻳﺎﻳﺎﻧ‪ ‬دەﺗﻮاﻧﻦ زاﻧﻴﺎری‬
‫ﺳ‪‬ﺑﺎرەت ﺑ‪ ‬ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺋﺎو ﮐﯚﺑﮑ‪‬ﻧ‪‬وە و ﺷﻴﮑﺎری ﺑﮑ‪‬ن‪ ،‬ﮐ‪ ‬دواﺗﺮ دەﺗﻮاﻧﺮ‪‬ﺖ ﺑ‪‬ﮐﺎرﺑﻬ‪‬ﻨﺮ‪‬ﺖ ﺑﯚ ﺑﺎﺷﮑﺮدﻧﻰ داﺑ‪‬ﺷﮑﺮدﻧﻰ ﺋﺎو و دﻳﺎرﻳﮑﺮدﻧﻰ‬
‫ﺷﻮ‪‬ﻨﻰ دزەﮐﺮدن و دەﺳﺘﻨﻴﺸﺎﻧﮑﺮدﻧﻰ ﮐ‪‬ﺸ‪‬ﮐﺎﻧﻰ دﻳﮑ‪‬ی ژ‪‬ﺮﺧﺎﻧﻰ ﺗﯚڕەﮐﺎﻧﻰ داﺑ‪‬ﺷﮑﺮدن‪‬‬

‫‪ -2‬ﭘﺎراﺳﺘﻦ و ﮐﺎراﻣ‪‬ﻳﻰ ﻟ‪ ‬ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎن‪ ‬ﭘ‪‬ﺸﺨﺴﺘﻨﻰ ﺷ‪‬ﻮازەﮐﺎﻧﻰ ﭘﺎراﺳﺘﻨﻰ ﺋﺎو‪ ،‬وەک ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺋﺎو ﺑ‪‬ﺷ‪‬ﻮەﻳ‪‬ﮐﻰ ﺑ‪‬رﭘﺮﺳﻴﺎراﻧ‪ ، ‬و‬
‫ﻫ‪‬ﻤ‪‬ﺗﻰ ﻫﯚﺷﻴﺎری ﮔﺸﺘﻰ ﺑﯚ ﭘ‪‬روەردەﮐﺮدﻧﻰ ﺗﺎﮐ‪‬ﮐﺎن ﺳ‪‬ﺑﺎرەت ﺑ‪ ‬ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺑ‪‬رﭘﺮﺳﻴﺎراﻧ‪‬ی ﺋﺎو‪‬‬

‫• ﭘ‪‬ﺸﺨﺴﺘﻨﻰ ﺷ‪‬ﻮازەﮐﺎﻧﻰ ﮔﻠﺪاﻧ‪‬وەی ﺋﺎو‪ ‬دەﺳﺘﭙ‪‬ﮑﺮدﻧﻰ ﻫ‪‬ﻤ‪‬ﺗ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﭘﺎراﺳﺘﻨﻰ ﺳ‪‬رﭼﺎوەﮐﺎﻧﻰ ﺋﺎوی ﺧﺎو‪‬ﻦ ﻟ‪‬ڕ‪‬ﮕ‪‬ی ﭘ‪‬روەردەﮐﺮدﻧﻰ‬
‫ﺧ‪‬ﮏ و ﮐﯚﻣ‪‬ﮕ‪‬ﮐﺎن ﺳ‪‬ﺑﺎرەت ﺑ‪ ‬ﭼﯚﻧﻴ‪‬ﺗﻰ ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﮐ‪‬ﻣﺘﺮﻳﻦ ﺋﺎو ﺑﯚ ﺋﺎود‪‬ﺮی ﻟ‪‬ر‪‬ﮕ‪‬ی ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺗ‪‬ﮐﻨ‪‬ﻟﯚژﻳﺎی ﭘ‪‬ﺸﮑ‪‬وﺗﻮوی ﺋﺎودا‪،‬‬
‫ﺧ‪‬ﺮا ﭼﺎﮐﮑﺮدﻧﻰ ﺳ‪‬رﭼﺎوەی ﺑ‪‬ﻓﻴ‪‬ۆﭼﻮوﻧﻰ ﺋﺎوو ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺋﺎﻣ‪‬ﺮە ﭘ‪‬ﺸﮑ‪‬وﺗﻮوەﮐﺎن ﻟ‪ ‬ﻣﺎ‪‬ﺎن ﺑﯚ ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺋﺎو‪‬‬
‫‪5‬‬
‫ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﺟ‪‬ﮑﺮدﻧﻰ ﻣﻴﮑﺎﻧﻴﺰﻣ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﻧﺮﺧﻰ ﺋﺎو‪ ‬ﻧﺎﺳﺎﻧﺪﻧﻰ ﭘ‪‬ﮑﻬﺎﺗ‪‬ی ﻧﺮﺧﺪاﻧﺎﻧﻰ ﭘﻠ‪‬ﺑ‪‬ﻧﺪی ﻳﺎن ﻫﺎﻧﺪان ﺑﯚ ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺑ‪‬رﭘﺮﺳﻴﺎراﻧ‪‬ی ﺋﺎو و‬
‫ﮐ‪‬ﻣﮑﺮدﻧ‪‬وەی ﮐﻮﻟﺘﻮری ﺑ‪‬ﻓﻴ‪‬ۆداﻧﻰ ﺋﺎو‪ ،‬ﺋ‪‬ﻣ‪ ‬دەﺗﻮاﻧ‪‬ﺖ ﻫﺎﻧﺪەری ﺗﺎﮐ‪‬ﮐﺎن و ﮐﯚﻣﭙﺎﻧﻴﺎﮐﺎن ﺑ‪‬ﺖ ﺑﯚ ﮔﺮﺗﻨ‪‬ﺑ‪‬ری رەﻓﺘﺎری ﺑ‪‬رﭘﺮﺳﻴﺎراﻧ‪‬ﺗﺮ ﻟ‪‬‬
‫ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺋﺎوی رۆژاﻧ‪‬دا‪‬‬

‫‪ -3‬ﮐﯚﮐﺮدﻧ‪‬وە و ﺳﻮودوەرﮔﺮﺗﻨﻰ ﻟ‪ ‬ﺋﺎوی ﺑﺎران‪:‬‬

‫• داﻧﺎﻧﻰ ﺳﻴﺴﺘ‪‬ﻣﻰ ﮐﯚﮐﺮدﻧ‪‬وەی ﺋﺎو ﻟ‪ ‬وەرزی ﺑﺎران‪ ‬ﻫﺎﻧﺪاﻧﻰ ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺳﻴﺴﺘ‪‬ﻣﻰ ﮐﯚﮐﺮدﻧ‪‬وەی ﺋﺎوی ﺑﺎران ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر ﻫ‪‬ردوو ﺋﺎﺳﺘﻰ‬
‫ﺗﺎک و ﮐﯚﻣ‪‬ﮕ‪ ،‬وەک ﺳﻴﺴﺘ‪‬ﻣﻰ ﮐﯚﮐﺮدﻧ‪‬وەی ﺋﺎوی ﺑﺎراﻧﻰ ﺳ‪‬رﺑﺎﻧﻰ ﻣﺎ‪‬ﺎن و ﺷ‪‬ﻗﺎﻣ‪‬ﮐﺎن ﮐ‪ ‬دەﺗﻮاﻧﺮ‪‬ﺖ ﺑ‪‬ﮐﺎرﺑﻬ‪‬ﻨﺮ‪‬ﺖ ﺑﯚ ﻣ‪‬ﺑ‪‬ﺳﺘﻰ‬
‫ﺟﻴﺎواز وەک ﺋﺎود‪‬ﺮی‪ ،‬ﺷﯚردن‪ ،‬و ﭘﺎﮐﮑﺮدﻧ‪‬وە ‪‬‬

‫‪ -4‬ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﺟ‪‬ﮑﺮدﻧﻰ ﺳﻴﺴﺘ‪‬ﻣﻰ ﭘﺎﮐﮑﺮدﻧ‪‬وەی ﺋﺎوی ﻗﻮرس )ز‪‬ﺮاب( و دووﺑﺎرە ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧ‪‬وە‪:‬‬

‫داﻣ‪‬زراﻧﺪﻧﻰ و‪‬ﺴﺘﮕ‪‬ی ﭘﺎﮐﮑﺮدﻧ‪‬وەی ﺋﺎوی ﻗﻮرس )ز‪‬ﺮاب( و ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﺟ‪‬ﮑﺮدﻧﻰ ﺳﻴﺴﺘ‪‬ﻣﻰ دووﺑﺎرە ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧ‪‬وەی ﺋ‪‬م ﺋﺎو ﺑﯚ ﻣ‪‬ﺑ‪‬ﺳﺘﻰ‬
‫ﺟﻴﺎواز ﻟ‪ ‬دەرەوەی ﺧﻮاردﻧ‪‬وە وەک ﺋﺎود‪‬ﺮی‪ ،‬ﭘﻴﺸ‪‬ﺳﺎزی‪ ،‬و ﺳ‪‬وزاﻳﻰ ﺷﺎرەﮐﺎن‪ ‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش ﺧﻮاﺳﺖ ﻟ‪‬ﺳ‪‬ر ﺳ‪‬رﭼﺎوەی ﺋﺎوی ﺷﻴﺮﻳﻦ‬
‫ﮐ‪‬ﻣﺪەﮐﺎﺗ‪‬وە و دەﺑ‪‬ﺘ‪‬ﻫﯚی زﻳﺎدﺑﻮوﻧﻰ ﺳ‪‬رﭼﺎوەﮐﺎﻧﻰ ﺋﺎو‪‬‬

‫‪ -5‬ﭼﺎﮐﺴﺎزی ﻟ‪ ‬ﺳﻴﺎﺳ‪‬ﺗﻰ ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺮدﻧﻰ ﺋﺎو ‪ ‬ﭘ‪‬ﻮﻳﺴﺘﻴ‪‬ﮐﻰ ﮔﺮﻧﮓ ﺑ‪ ‬ﺳﻴﺎﺳ‪‬ت و ر‪‬ﺴﺎ و ﻣﻴﮑﺎﻧﻴﺰﻣﻰ ﺑ‪‬ﻫ‪‬ﺰی ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺮدﻧﻰ ﺋﺎو ﻫ‪‬ﻳ‪ ‬ﺑﯚ‬
‫د‪‬ﻨﻴﺎﺑﻮون ﻟ‪ ‬ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎن و ﺗ‪‬رﺧﺎﻧﮑﺮدﻧﻰ ﺑ‪‬ردەواﻣﻰ ﺳ‪‬رﭼﺎوەﮐﺎﻧﻰ ﺋﺎو ﻫ‪‬ﻳ‪ ،‬ﺑ‪‬ﺗﺎﻳﺒ‪‬ﺗﻴﺶ ﭘﺎﺑ‪‬ﻧﺪﺑﻮوﻧﻰ ﺳﻴﺎﺳﻰ و ﻫﺎوﮐﺎری ﻧ‪‬ﻮان‬
‫ﮐ‪‬رﺗ‪‬ﮐﺎن ﻟ‪‬م رووەوە‪‬‬

‫ﭘ‪‬رەﭘ‪‬ــﺪاﻧﻰ ﭘﻼن و ر‪‬ﺴﺎﮐــﺎﻧﻰ ﺑ‪‬ڕ‪‬ــﻮەﺑﺮدﻧﻰ ﺋــﺎو‪ ‬دروﺳــﺘﮑﺮدﻧﻰ ﭘﻼﻧــﻰ ﺑ‪‬ڕ‪‬ــﻮەﺑﺮدﻧﻰ ﺋــﺎو ﮐــ‪ ‬ﮔﺮﻧﮕــﻰ ﺑــ‪ ‬ﺑــ‪‬ردەواﻣﻰ‪ ،‬داﺑــ‪‬ﺷﮑﺮدﻧﻰ ﺋــﺎوی‬
‫دادﭘ‪‬روەراﻧ‪ ،‬و ﺑ‪‬ﮐﺎرﻫ‪‬ﻨﺎﻧﻰ ﺑ‪‬ﺷ‪‬ﻮەﻳ‪‬ﮐﻰ زۆرﺑﺎﺷﻰ ﺳ‪‬رﭼﺎوەﮐﺎﻧﻰ ﺋﺎو‪ ‬ﮐ‪ ‬ﺋ‪‬ﻣ‪‬ش ﺑﺮﻳﺘﻴﻴ‪ ‬ﻟ‪ ‬دەرﮐﺮدﻧﻰ ﻳﺎﺳﺎ و ر‪‬ﻨﻤﺎﻳﻰ ﺑﯚ ﭘﺎراﺳﺘﻨﻰ ﺋﺎو ‪‬‬

‫ﺑ‪‬ﻫ‪‬ﺰﮐﺮدﻧﻰ ﺗﻮاﻧﺎی داﻣ‪‬زراوەﻳﻰ‪ ‬دروﺳﺘﮑﺮدﻧﻰ ر‪‬ﮑﺨﺮاو و داﻣ‪‬زراوەی ﻫﺎوﺑ‪‬ش ﮐ‪ ‬ﺑﺘﻮاﻧﻦ ﺑ‪ ‬ﺷ‪‬ﻮەﻳ‪‬ﮐﻰ ﮐﺎرﻳﮕ‪‬ر ﺳ‪‬رﭼﺎوەﮐﺎﻧﻰ ﺋﺎو‬
‫ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺒ‪‬ن‪ ،‬ﭼﺎود‪‬ﺮی ﭘﺎﺑ‪‬ﻧﺪﺑﻮون ﺑ‪ ‬ر‪‬ﺴﺎﮐﺎن ﺑﮑ‪‬ن‪ ،‬و ﺳﻴﺎﺳ‪‬ﺗ‪‬ﮐﺎﻧﻰ ﭘ‪‬ﻳﻮەﺳﺖ ﺑ‪ ‬ﺋﺎو ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﺟ‪ ‬ﺑﮑ‪‬ن‪‬‬

‫• ﺑ‪‬رزﮐﺮدﻧ‪‬وەی ﻫ‪‬ﻣﺎﻫ‪‬ﻧﮕﻰ ﻧ‪‬ﻮان ﺳ‪‬ﮑﺘ‪‬رەﮐﺎن ‪ ‬ﻫﺎﻧﺪاﻧﻰ ﻫ‪‬ﻣﺎﻫ‪‬ﻧﮕﻰ و ﻫﺎوﮐﺎری ﻟ‪ ‬ﻧ‪‬ﻮان ﺳ‪‬ﮑﺘ‪‬رە ﺟﻴﺎوازەﮐﺎن‪ ،‬وەک دەزﮔﺎﮐﺎﻧﻰ‬
‫ﺣﮑﻮﻣ‪‬ت‪ ،‬ﻻﻳ‪‬ﻧ‪ ‬ﭘ‪‬ﻳﻮەﻧﺪﻳﺪارەﮐﺎﻧﻰ ﮐ‪‬رﺗﻰ ﺗﺎﻳﺒ‪‬ت‪ ،‬ﺋ‪‬ﮐﺎدﻳﻤﻰ و ﮐﯚﻣ‪‬ﮕ‪‬ی ﻣ‪‬دەﻧﻰ‪ ،‬ﺑﯚ د‪‬ﻨﻴﺎﺑﻮون ﻟ‪ ‬ر‪‬ﺒﺎزە ﻫﺎوﺑ‪‬ﺷ‪‬ﮐﺎن ﺑﯚ ﺑ‪‬ڕ‪‬ﻮەﺑﺮدﻧﻰ‬
‫ﺋﺎو ﻟ‪ ‬ﻫ‪‬ر‪‬ﻤﻰ ﮐﻮردﺳﺘﺎن و داﺑﻴﻨﮑﺮدﻧﻰ ﺋﺎﺳﺎﻳﺸﻰ ﺋﺎو‪‬‬

‫‪:Note‬‬

‫]‪https://auis.edu.krd/iris/sites/default/files/Water%20Policy%20Report%20IRIS_FINAL%20ES.pdf[1‬‬

‫]‪https://openjicareport.jica.go.jp/pdf/12320198.pdf[2‬‬

‫]‪/https://foreignpolicy.com/2023/07/25/iraq-kurdistan-climate-change-rivers-tigris-euphrates [3‬‬

‫]‪https://www.waterkeepersiraq.org/news/tanjero-river-threat-assessment-and-outreach-project-announcement [4‬‬

‫]‪https://dckurd.org/2023/02/15/kurdistans-position-at-the[5‬‬
‫‪.center/#:~:text=Kurds%2C%20both%20in%,supply%20in%20the%20Kurdistan%20region‬‬

‫]‪https://www.rudaw.net/english/kurdistan/151220211 [6‬‬

‫]‪https://krso.gov.krd/en/indicator/environment/x [7‬‬

‫]‪[8‬‬
‫‪https://krso.gov.krd/content/upload/1/root/%D8%AF%D8%A7%D8%AA%D8%A7%D9%89-%D9%83%D9%87%E2%80‬‬
‫‪%8C%D8%B4-%D9%88-%D9%87%D9%87%E2%80%8C%D9%88%D8%A7-20-2-2020-‬‬

‫‪6‬‬
 %D8%A6%D9%8A%D9%86%DA%AF%D9%84%D9%8A%D8%B2%D9%891.pdf

[9]
https://assafirarabi.com/en/48880/2022/11/21/climate-change-and-the-water-crisis-in-iraq-indicators-of-vulnerability-and
/-the-severity-of-environmental-impact

https://climateknowledgeportal.worldbank.org/country/iraq/climate-data-historical [10]

/https://towardfreedom.org/story/archives/west-asia/water-crisis-in-iraqs-kurdish-region-strains-food-security [11]

[12]
https://www.theguardian.com/environment/2023/jun/03/iraqs-oil-boom-blamed-for-worsening-water-crisis-in-drought-hi
t-
south#:~:text=Iraq's%20oil%20boom%20blamed%20for%20worsening%20water%20crisis%20in%20drought%2Dhit%
20south,-
This%20article%20is&text=Western%20oil%20companies%20are%20exacerbating,after%20Russia's%20invasion%20of
.%20Ukraine

https://www.rudaw.net/english/kurdistan/270520213 [13]

/https://water.fanack.com/iraq/water-use-in-iraq [14]

https://www.nytimes.com/2023/07/29/world/middleeast/iraq-water-crisis-desertification.html [15]