Leonard Susskind, Art Friedman - Kuantum Mekaniği-Alfa (2023)

3133IALFA1BİLİMl129
KUANTUM MEKANİGİ
Kuantum Fiziğine Kuramsal Başlangıç
LEONARD SUSSKIND
1978 yılından bu yana Standford Üniversitesi Kuramsal Fizik Bölümünde Felix
Bloch Kürsüsünde profesör olarak görev yapan Susskind, günümüzün en ünlü
fizikçileri arasında yer alır. Yoichiro Nambu ve Holger Bech Nielsen'le birlikte
parçacıkların göreceli sicimin uyarılma durumları olabileceği fikrini ortaya
atmıştır. 2003 'te sicim teorisi alanını keşfeden Dr. Susskind'in araştırmaları,
kuantum kozmolojisi, kuantum statik mekaniği ve kuantum alan teorisini
içerir. ABD Ulusal Bilimler akademi ve Amerikan Bilim ve Sanat Akademisi
üyesi, Kanada'nm Perimeter Teorik Fizik Enstitüsünün kısmi üyesi ve Kore
Modern Araştırma Enstitüsünün seçkin bir profesörüdür. Leonard Susskind'in
çalışmalarının bazıları şunlardır: Kııranısal lvfiııinıum, Fizik Yapmaya Başlamak için
Bilmek Zorımda Oldııklarıııız (George Hrabovsky'yle birlikte), Kara Delik Savaşı,
Kozmik Manzara.
ART FRIEDMAN
New York, Bornx'da dünyaya geldi. Fizik lisans derecesini Cooper Union
Üniversitesinde tamamladı. Fordham Üniversitesinde eğitim bilimleri,Standford
Üniversitesinde bilgisayar mühendisliği okudu. Uzun yıllar Hewlett-Packard
şirketinde veri uzmanı olarak çalıştı. Kendisini ömür boyu fizik öğrencisi olarak
tanımlayan Art Friedman, California Mountain View'da yaşamaktadır.
ZEKERiYA AYDIN
1964 yılında Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Fizik Bölümünden mezun
olup aynı bölümde akademik hayata başlayan Zekeriya Aydın, 2008 yılında
oradan emekli olmuştur. Çeşitli zamanlarda Colorado Üniversitesi, Hamburg
Üniversitesi ile DESY Hızlandırıcı Merkezi veTriesteTeorik Fizik Merkezi gibi
yerlerde de çalışmıştır. Kuramsal parçacık fiziği alanında çok sayıda araştırma
makalesi yanında, lisans ve lisansüstü düzeyde telif ve çeviri fizik ders kitapları
vardır. Çevirdiği popüler bilim kitapları arasında ise Weinberg'in İlk Üç Dakika
ve Atomaltı Parçacıklar, Christianson 'un Isaac Ncıı,toıı: Bilimsel Devrim, Gordon

Kane'in Sı'ipcrsimetri, Goodstein'ın Fcy11111a11'111 Kcıyıp Dersi ve Feynman'ın Altı
Kolay Parça, Altı Zor Parça ve Fizik Dersleri I kitapları sayılabilir.
Kuantum Mekaniği - Kuantum Fiziğine Kuramsal Başlangıç
© 2016 , AL FA Basım Yayım Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti.
Quantum Mechanics - The Theoretical Minimıım
© 2014, Leonard Susskind & Art Friedman
Kitabın Türkçe yayın hakları Nurcihan Kesim Ajans aracılığıyla Alfa Basım Yayım
Dağıtım Ltd. Şti.'ne aittir.Tanıtım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapılacak
kısa alıntılar dışında, yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir elektronik veya
mekanik araçla çoğaltılamaz. Eser sahiplerinin manevi ve mali hakları saklıdır.
Yayıncı ve Genel Yayın Yönetmeni M. Faruk Bayrak

Genel Müdür Vedat Bayrak
Yayın Yönetmeni Mustafa Küpüşoğlu
Dizi Editörü Kerem Cankoçak
Redaksiyon Mehmet Ata Arslan
Kapak Tasarımı Füsun Turcan Elmasoğlu

Sayfa Tasarımı Zeliha Güler
lSBN 978-605- 17 1-461-5
1. Basını: Şubat 20 17
4. Basım: Şubat 2023
Baskı ve Cilt
Melisa Matbaacılık
Çiftehavuzlar Yolu Acar Sanayi Sitesi No: 8 Bayrampaşa-İstanbul
Tel: 0(212) 674 97 23 Faks: 0(212) 674 97 29
Sertifika no: 45099
Alfa Basım Yayım Dağıtım San. ve T ic. Ltd. Şti.

Alemdar Mahallesi Ticarethane Sokak No: 15 3411O Cağaloğlu-İstanbul
Tel: 0(212) 511 53 03 (pbx) Faks: 0(212) 519 33 00
www.alfakitap.com - info@alfakitap.com
Sertifika no: 43949
LEONA�D SUSSl\IND
A�T F�IEDMAN
r\UANTUM . - .
MEl\ANIGI
Kuantum Fiziğine Kuramsal Başlangıç
Çeviren: Zekeriya Aydın
ALFA
Bu kitap Kuramsal Başlangıç dizisinin ikinci cildidir. Bi
rinci cilt Klasik Mekaniğe Kuramsal Başlangıç: Fizik
Yapmaya Başlamak İçin Bilmek Zorunda Olduklannız,
her fizik eğitiminin esası olan klasik mekaniği kapsar.
Zaman zaman buna basitçe Cilt 1 olarak göndermede bu
lunacağız. Bu ikinci kitap kuantum mekaniğini ve onun
klasik mekanikle olan ilişkisini açıklar. Bu dizideki ki
taplar, Leonard Susskind'ın Stanford Üniversitesinin
Web sitesinde yer alan videolarıyla paralel gitmektedir
(liste için bkz. www. theoreticalminimum. com'a) Vide
olarla aynı genel konuları içermekle birlikte, kitaplar ek
ayrıntıları ve videolarda görünmeyen konuları da içine
alır.
4
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ................................................................................................................. 7
ÖNDEYİŞ .......................................................................................................... 11
GİRİŞ .................................................................................................................. 15
DERS 1: SİSTEMLER VE DENEYLER ............................................. 17

DERS 2: KUANTUM DURUMLARI ................................................... 47
DERS 3: KUANTUM MEKANİGİNİN İLKELERİ... ....................... 61
DERS 4: ZAMAN VE DEGİŞME ......................................................... 99
DERS 5: BELİRSİZLİK VE ZAMAN BAGLILIGI . 131
..................... ..
DERS 6: SİSTEMLERİ BİRLEŞTİRME: DOLANIKLIK ........... 149

DERS 7: DOLANIKLIK ÜZERİNE DAHA FAZLA BİLGİ ......... 179
DERS 8: PARÇACIKLAR VE DALGALAR..................................... 225
DERS 9: PARÇACIK DİNAMİGİ ...................................................... 259
DERS 10: HARMONİK SALINICI... ................................................... 293
EK ..................................................................................................................... 327
DİZİN .............................................................................................................. 333
5
Tüm bunları olanaklı kılan
Ailelerimiz için:
!rene ve Benjamin Susskind
George ve Trudy Friedman
ÖN SÖZ
Birçok bakımdan kuantum mekaniğinin babası sayılan

Albert Einstein konuyla ilgili adı kötüye çıkmış bir aşk
nefret ilişkisine sahipti. Niels Bohr'la olan tartışmaları
bilim tarihinde ünlüdür: Bohr kuantum mekaniğini tam
olarak benimsiyordu, Einstein ise çok kuşkuluydu. Ç oğu
fizikçi genelde Bohr'un kazandığına ve Einstein'ın kay
bettiğine inanmaktaydı. Benim kanım o ki, büyük sayıda
fizikçiyle de paylaştığımı sanıyorum bunu, bu tutum
Einstein'ın görüşlerine karşı adil bir değerlendirme de
ğildir.
Bohr ve Einstein'ın ikisi de ince zekalıydılar. Einstein
kuantum mekaniğinin tutarsız olduğunu göstermek için
çok çalışmıştı; bununla birlikte Bohr daima onun savla
rına karşı çıkardı. Fakat onun son saldırısında Einstein
öyle derin, öyle sezgi-karşıtı, öyle sıkıntılı ve de öyle he
yecanlı bir şeye işaret etmişti ki, bu, yirmi-birinci yüzyı
lın başında kuramsal fizikçileri büyülemeye başlamıştı.
Einstein'ın son büyük keşfine -dolanıklığın keşfine
Bohr'un tek yanıtı onu göz ardı etmek olmuştu.
Dolanıklık olayı, kuantum mekaniğini klasik fizikten
çok farklı kılan esas olgudur. Bu, fizik dünyasında neyin
gerçek olduğunu tam olarak anlamamız hususunu tar
tışmaya açar. Bizim fiziksel sistemler hakkındaki olağan
sezgimiz şudur; bir sistem hakkında her şeyi bilirsek,
yani ilke olarak her şey biliniyorsa, o zaman onun par
çaları hakkında her şeyi biliriz. Bir otomobilin durumu-
7
KUANTUM FİZİGİNE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
nun tam bilgisine s ahipsek, o zaman onun tekerleklerini,

motorunu, viteslerini, döşemesini yerinde tutan vidala
rına kadar her şeyini biliriz. Bir araba tamircisinin "Ara
banız hakkında her şeyi biliyorum, fakat ne yazık ki
onun hiçbir parçası hakkında size hiçbir şey söyleye
mem" demesinin bir anlamı yoktur.
Fakat Einstein'ın Bohr'a açıkladığı şey de tam olarak
buydu: Bir kimse kuantum mekaniğinde bir sistem hak
kında her şeyi bilebilir, ama tek tek p arçaları hakkında
hiçbir şey bilmez; fakat Bohr bu gerçeği değerlendirmeyi
b aşaramamıştı. Gelip geçmiş kuantum ders kitaplarının
da bunu kaygısızca ihmal etmiş olduğunu eklemeliyim.
Kuantum mekaniğinin acayipliğini herkes bilir, fakat
ne şekilde acayip olduğunu tam olarak söyleyebilecek
kaç kişi çıkar, bundan kuşkuluyum. Bu kitap kuantum
mekaniği üzerine teknik bir derstir, fakat pek çok ders
ten veya ders kitabından daha zordur. Mantıksal ilkeler
üzerine odaklanmıştır ve amacı kuantum mantığının bü
tün acayipliğini gizlemek değil, tam tersine gün ışığına
çıkarmaktır.
Şunu hatırlatayım ki bu kitap benim Kuramsal Baş

langıç adlı İnternet ders dizilerimi yakından izleyen
derslerden biridir. Kitabın ortak yazarı olan Art Fried
man bu derslerde bir öğrenciydi. Kitap şu avantajdan
yararlandı: Art konuyu öğreniyordu ve dolayısıyla baş
layana kafa karıştırıcı gibi gelebilen sorunlara çok du
yarlıydı . Kitabın yazımı süresince çok eğlendik ve bu
ruh halinin bir kısmını biraz espriyle iletmeye çalıştık.
Bunu anlamazsanız, boş verin gitsin.
Leonard Susskind
8
ÖNSÖZ
Stanford'ta bilgisayar bilimlerinde lisansüstü derecemi

tamamladığımda, Leonard'ın fizik derslerine katılmak
üzere birkaç yıl s onra geri döneceğimi hiç düşünmemiş
tim. Benim fizikteki kısa "meslek hayatım" yıllar önce li
sans derecemin tamamlanmasıyla birlikte bitmişti. Fa
kat konuya ilgim çok canlı kalmıştı.
Göründüğü kadarıyla, çok arkadaşım var; dünya ger
çekten fizikle derinden ilgilenen insanlarla dolu, fakat
onların yaşamları onları farklı yönlere alıp götürmüş.
Bu kitap işte bizim hepimiz için.
Kuantum mekaniği, bir dereceye kadar, saf olarak ni
tel bir düzeyde değerlendirilebilir. Fakat onun güzelliği
ni tam odağa getiren matematiktir. Bu şaşırtıcı çalışma
yı fizikçi olmayan, fakat matematik bilen kişilerce erişi
lir kılmaya çalıştık. Sanırım oldukça iyi bir iş yaptık ve
umuyorum ki sizinle fikir birliği içindeyizdir.
Bunun gibi bir projeyi hiç kimse pek çok yardım al
madan bitiremez. Brockman Şirketindeki insanlar işin
yapılışını kolaylaştırdılar ve Perseus Books'taki üretim
ekibi birinci sınıftı. Candan teşekkürlerim T. J. Kelleher,
Rachel King ve Tisse Takagi'yedir. Bizim şansımız yete
nekli editör John Searcy'yle çalışmaktı.
Düzenli ş ekilde düşünceli, cazip sorular yönelttikleri
için ve pek çok ders-sonrası uyarıcı sohbetleri nedeniyle
Leonard'ın (diğer) sürekli eğitim öğrencilerine teşekkür
borçluyum. Rob Colwell, Todd Craig, Monty Frost ve
John Naslı ilk taslakta yapıcı eleştirilerde bulundular.
Jeremy Branscome ve Rus s Bryan ilk taslağın tümünü
ayrıntılı ş ekilde gözden geçirdi ve çok sayıda pröblem
saptadı.
9
Nazik destekleri ve coşkuları için aileme ve arkadaş

larıma teşekkür ederim. Kız kardeşim Hannah' a her şeye
göz kulak olduğu için özellikle teşekkür ederim.
Sevgisi, teşviki, anlayış ve mizah duygusu yanı sıra,
harika eşim Margaret Sloan diyagramların üçte birine ve
her iki "Hilbert'in Yeri" çizimine katkıda bulunmuştu.
Teşekkürler Maggie.
Bu projenin başlangıcında, Leonard, benim gerçek ar
zu ve hevesimi hissederek, fiziği öğrenmenin en iyi yol
larından birinin fizik hakkında yazmak olduğuna işaret
etmişti. Kuşkusuz, doğrudur bu, fakat nasıl doğru oldu
ğu hakkında hiç fikrim yoktu ve bunu öğrenme şansını
yakaladığım için müteşekkirim. Milyon kez teşekkürler
Leonard.
Art Friedman
10
ÖNDEYİŞ
Art birasına şöyle bir göz atar ve "Lenny, haydi bir el

Einstein-Bohr oyunu oynayalım " der.
"Tamam, fakat kaybetmekten yoruldum. Bu kez sen
Artstein ol, ben ise L-Bor olayım. Sen başla. "
"Öyle olsun. İşte benim ilk hamlem: Tanrı zar atmaz.
Hah-hah, L-Bor, işte bana bir puan. "
"Dur bakalım, Artstein, yavaş gel. Arkadaşım, kuantum
kuramının, doğası gereği, olasılıkçı olduğuna ilk kez
işaret eden sen değil miydin ? Heh heh heh, bu iki-sayı
lık bir atış! "
"Peki, onu geri alınm. "
"Alamazsın. "
"Alırım. "
"Alamazsın. "
Einstein, 1 9 1 7'de yazdığı "Işınımın Kuantum Kuramı

Üzerine" adlı makalesinde, gamına ışınları salımının bir
istatistik yasayla yönetildiğini öne sürmüştü; bu herhal
de birkaç kişinin aklındadır.
11
Bir Profesör ve Bir Kemancı Bara Girer
I. Ciltte, genel hatlarıyla iki John Steinbeck karakteri

ne dayalı hayali kişiler olan Lenny ve George arasındaki
kısa s ohbetlerle aralara girilirdi. Kuramsal B aşlangıç di
zisinin bu cildi için sahne, Damon Runyon'un öykülerin
den alıntılanmıştır. Burası s ahtekarlarla, üçkağıtçılarla,
s oysuzlarla, çıkarcılarla ve iyi-niyetlilerle dolu bir dün
yadır. Ayrıca günü atlatmaya çalış an birkaç sıradan va
tandaş. Eylem, Hilbert'in Yeri denen gözde bir taverna
da gelişir.
Nasılsa tur otobüslerinden ayrılmış Californialı iki

acemi çaylak, Lenny ve Art, bu s ahnede dolaşmaktadır.
Onlara ş ans dileyelim. Buna ihtiyaçları var.
Gerekli Olanlar
Bu seyahat için fizikçi olmanız gerekmiyor, s adece bi
raz diferansiyel ve integral hesap ile doğrusal cebir te
mel bilgilerine sahip olmalısınız. Ayrıca I. Ciltte kaps a
nan malzeme hakkında bir şeyler b ilmelisiniz. Matema
tiğiniz biraz paslanmış s a da, s akıncası yok. İlerlerken,
onların çoğunu tekrar edip açıklayacağım; özellikle doğ
rus al cebir üzerine olan malzemeyi. I. Cilt diferansiyel ve
integral hesaptaki temel fikirleri gözden geçirmektedir.
Kaygısız mizacımız sizi tekrar mankafalar için yazı

yoruz düşüncesine götürmesin. Mankafalar için yazmı
yoruz. Amacımız zor bir konuyu "mümkün ,olduğunca
basit, fakat daha da basit olmayan" bir hale getirmektir
ve ümit ederiz ki bu esnada biraz da eğleniriz. Hilbert'in
Yeri'nde görüşürüz.
12
ÖN DEYİŞ
c
"'
o
Vi
13
GİRİŞ
Klasik mekanik sezgiseldir; cisimler öngörülebilir şekil

de hareket ederler. Deneyimli bir oyuncu süzülen bir to
pa şöyle bir bakar ve onun konumu ile hızından topu
tam zamanında yakalamak için nereye koşacağını bilir.
Kuşkusuz b eklenmedik ani bir rüzgar onu kandırır, fakat
bu sadece tüm değişkenleri hes aba katmadığı içindir.
Klasik mekaniğin sezgisel oluşunun açık bir nedeni var
dır: İnsanlar -ve onlardan önce de hayvanlar- yaşamak
için her gün birçok kez onu kullanmaktadır. Fakat yir
minci yüzyıldan önce hiç kimse kuantum mekaniğini
kullanmamıştı. Kuantum mekaniği öyle küçük şeyleri
betimler ki onlar tamamen insan duyularının erimi dı
şındadır. Bu nedenle kuantum dünyası için bir sezgi ge
liştirmemiş olmamız mantıklı görünmektedir. Onu kav
rayabilmemizin tek yolu, sezgilerimizi soyut matematik
le beynimizde yeniden yapılandırmaktır. Neyse ki, tuhaf
bir nedenle, beynimizin içinde böyle bir yapılandırma
yeteneği geliştirmişiz.
Normal olarak, kuantum mekaniğine hiç yeltenmeden,
önce klasik mekanik öğreniriz. Fakat kuantum mekaniği
klasik mekanikten çok daha temeldir. Bildiğimiz kada
rıyla, her fiziksel sistemin tam bir betimlemesini kuan
tum mekaniği sağlar; ancak yeterince büyük kütleli ci
simler kuantum mekaniğinin güvenle yaklaştırılabildiği
klasik mekanikle anlatılabilir. İşte klasik mekanik tama
men budur: bir yaklaştırma. Mantık açısından, ilkin ku-
15
antum mekaniğini öğrenmeliyiz, fakat bunu çok az fizik

hocası salık verir. Bu dersler -Kuramsal Başlangıç dizi
si- bile, klasik mekanikle başlamıştı. Gene de, klasik me
kanik, bu kuantum derslerinde, kuantum mekaniğinin
temel ilkeleri açıklandıktan epey sonra, sona yakın yer
ler dışında neredeyse hiç rol oynamayacak. Sanırım, sa
dece mantıksal olarak değil ayrıca pedagojik olarak da
bunu yapmanın gerçekten de doğru yolu budur. Bu yolla,
kuantum mekaniği esas olarak sadece içine birkaç yeni
yutturmaca ıvır zıvır katılmış klasik mekaniktir şeklin
deki düşünce tuzağına düşmeyiz. Bu arada, kuantum
mekaniği teknik olarak klasik mekanikten çok daha ko
laydır.
En basit klasik sistem -bilgisayar bilimleri için temel
mantık birimi- iki- durumlu sistemdir. Bazen buna bir
bit denir. Sadece iki durumu olan her şeyi temsil edebilir:
yazı veya tura gösteren bir madeni para, açık veya kapa
lı olan bir anahtar veya ya kuzeyi veya güneyi gösterme
ye sınırlanmış bir küçük mıknatıs . Tahmin edebileceği
niz gibi, özellikle I. Cildin ilk dersini okumuşsanız, iki
durumlu klasik sistemler kuramı aşırı derecede basittir;
aslında, sıkıcıdır. Bu ciltte iki-durumlu sistemin kübit
(qubit) denen kuantum biçimiyle başlayacağız; bu çok
daha ilginçtir. Onu anlamak için, tamamen yeni bir dü
şünme tarzına -yeni bir temel mantık yapısına- gerek
duyacağız.
16
Ders 1
Sistemler ve Deneyler
Lenny ve Art, Hilbert'in Yeri'nde gezinmektedir.

Art: Bu nedir, belirsizlik bölgesi mi? Yoksa bir tür eğ
lence evi mi ? Kendimi toparlayamıyorum.
Lenny: Hele bir nefes al. Ona alışacaksın.
Art: Hangi yön yukarısıd ı r?
1.1 Kuantum Mekaniği Farklıdır

Kuantum mekaniği hakkında böylesine özel olan şey
nedir? Onu anlamak neden bu denli zordur? Suçu kolay
ca "zor matematiğin" üzerine atabiliriz ve bu düşüncede
biraz gerçeklik de olabilir. Fakat tüm hikaye bu olamaz.
Fizikçi olmayan pek çok kişi, zor matematiği gerektiren
klasik mekaniği ve alan kuramını çok iyi şekilde öğrene
bilir.
Kuantum mekaniği öylesine küçük cisimlerle uğraşır
ki, biz insanlar onları gözümüzde canlandırmak için
hepten eksik donatılmışızdır. Tek tek atomlar büyüklük
cinsinden bu ölçeğin üst ucuna yakındır. Genelde çalış
ma cisimleri olarak elektronlar kullanılır. Bizim duyu
organlarımız basitçe bir elektronun hareketini algılamak
için inşa edilmemiştir. Yapabileceğimizin en iyisi, elek
tronları ve onların hareketlerini matematiksel soyutla
malar olarak anlamaya çalışmaktır.
17
Kuşkucu birisi "Ee ne olmuş yani?" der, "klasik meka

nik de matematiksel soyutlamalarla doludur ağzına ka
dar; noktasal kütleler, katı cisimler, eylemsiz gözlem
çerçeveleri, konumlar, momentumlar, alanlar, dalgalar;
liste uzayıp gider. Matematiksel soyutlamalarda yeni bir
şey yok ki." Bu gerçekten haklı bir husustur; gerçekten
de klasik dünya ile kuantum dünyası bazı önemli ortak
şeylere sahiptirler. Bununla birlikte, kuantum mekaniği
iki yönden farklıdır:
1 . Farklı soyutlamalar: Kuantum soyutlamaları kla

sik soyutlamalardan temelde farklıdır. Örneğin,
göreceğiz ki kuantum mekaniğinde bir durum fikri
klasik benzerinden kavramsal olarak çok farklıdır.
Durumlar farklı matematiksel nesnelerle temsil
edilirler ve farklı bir mantıksal yapıya sahiptirler.
2. Durumlar ve Ölçümler: Klasik dünyada, bir siste

min durumu ile o sistem üzerinde bir ölçümün so
nucu arasındaki b ağıntı apaçıktır ve aslında
önemsizdir. Bir durumu (örneğin, bir parçacığın
konumunu ve momentumunu) betimleyen etiketler,
bu durumun ölçümlerini simgeleyen etiketlerle ay
nıdır. Bir başka ifadeyle, bir sistemin durumunu
saptamak için bir deney yapılabilir. Kuantum dün
yasında, bu doğru değildir. Durumlar ve ölçümler
farklı şeylerdir ve onlar arasındaki bağıntı incelik
li olup sezgisel değildir.
Bu fikirler can alıcıdır ve onlara tekrar tekrar geri döne

ceğiz.
18
DERS 1: SİSTEMLER YE DENEYLER
1.2 Spinler ve Kübit'ler

Spin kavramı parçacık fiziğinden türetilmiştir. Parça
cıklar uzaydaki yerleşimlerine ek olarak başka özellikle
re de sahiptir. Örneğin, elektrik yüküne veya kütleye sa
hip olabilirler, veya olmazlar. Bir elektron, bir kuark ve
ya nötrinoyla aynı değildir. Fakat elektron gibi özel tür
den bir parçacık bile, sadece yerleşimiyle belirtilemez.
Elektrona iliştirilmiş spin denen fazladan bir serbestlik
derecesi daha vardır. Spin, s ade olarak, belli bir yönü
gösteren küçük bir okla resmedilebilir; fakat bu sade re
sim gerçek durumu doğru biçimde temsil etmek için aşı
rı derecede klasiktir. Bir elektronun spini, bir sistemin
kendisinin olabileceği kadar kuantum mekanikseldir ve
onu klasik olarak her gözde canlandırma girişimi, işin
özünü kötü şekilde gözden kaçırmaya yol açacaktır.
Spin fikrini soyutlayabiliriz ve öyle yapacağız; elek
trona iliştirilmiş olduğunu unutacağız. Kuantum spini,
kendi çapında çalışılabilecek bir sistemdir. Aslında, onu
uzayda taşıyan elektrondan yalıtılmış kuantum spini,
sistemlerin hem en basiti ve hem de en kuantumlusudur.
Yalıtılmış kuantum spini, kübit'ler -kuantum bit'leri
denen genel basit sistemler sınıfının bir örneğidir; bilgi
sayarınızın durumunu tanımlayan mantıksal bit'lerin
oynadığı rolü, kuantum dünyasında kuantum spini oy
nar. Pek çok sistem -hatta belki tüm sistemler- kü
bit'leri birleştirerek oluşturulabilir. Dolayısıyla onları
öğrenirken, çok daha fazlasını öğreniyoruz.
1.3 Bir Deney

Bulabileceğimiz en basit örneği kullanarak, bu fikir
leri somut hale getirelim. I. Cildin ilk dersinde, çok basit
19
bir belirlenimci [deterministikl sistemi tartış arak b aşla

mıştık: Sistemimiz tura (T) veya yazı (Y} gelebilen bir
madeni p araydı. Buna, Tve Y gibi iki durumuyla , iki-du
rumlu bir sistem veya bir bit diyebiliriz. Usule daha uy
gun olarak, <T denen ve +1 ve - 1 gibi iki değer alabilen
bir "serbestlik derecesi" icat e deriz. T durumu
<T = +l
ve Ydurumu
<T = -1
terimleriyle yer değiştirir. Klasik olarak, durumların

uzayı tamamen budur. Sistem ya <T = +l durumundadır,
veya <T = -1 durumunda; arada hiçbir şey yoktur. Kuan
tum mekaniğinde, bu sistemi bir kübit olarak düşünece
ğiz.
I. Ciltte ayrıca sistemin bir andan diğerine nasıl gün

celleneceğini bize söyleyen basit gelişim yasalarını tar
tışmıştık. En b asit yasa, sırf hiçbir şey olmamasıdır. Bu
durumda, bir ayrık andan (n) bir sonrakine (n+J) geçer
sek, gelişme yasası şudur:
a(n + 1) = a(n) (1. 1 )
I. Ciltte dikkate almadığımız gizli bir varsayımı açığa

çıkaralım. Bir deney, çalışmak için sırf bir sistemden
daha fazlasını içerir. Sistem, ölçümler yapmak ve bu öl
çümlerin sonuçlarını kaydetmek üzere bir A düzeneği de
içerir. İki- durumlu sistem halinde, bu düzenek sistemle
(spin) etkileşir ve a'nın değerini kaydeder. Düzeneği, bir
ölçümün sonucunu gösteren bir p enceresi olan bir kara
kutu1 gibi düşünün. Düzenek üzerinde bir "bu uç yukarı"
1
"Kara kutu," düzeneğin içinde ne olduğu veya onun nasıl ça-
20
DERS 1: SİSTEMLER VE DENEYLER
oku vardır. Yukarı-ok önemlidir, çünkü düzeneğin uzay

da nasıl yöneldiğini gösterir ve onun yönü ölçümlerimi
zin sonuçlarını etkiler. Onu z-ekseni boyunca yönelterek
işe başlarız (Şekil 1 . 1 ). Başlangıçta, a = + l mi, yoks a a =
- 1 mi olduğu hakkında hiçbir bilgimiz yoktur. Amacımız

a'nın değerini bulmak için bir deney yapmaktır.
Düzenek spinle etkileşmeden önce, pencere örtüktür

(diyagramımızda bir soru iş aretiyle etiketli). a'yı ölçtük
ten s onra, pencere + l veya -1 gösterir. Düzeneğe b aka
rak, a'nın değerini saptarız . Tüm bu süreç, a'yı ölçmek
için tasarlanmış çok b asit bir deney oluşturur.
Ölçümden Önce (A) Ölçümden Sonra (B)
� 'U
Spin Spin
Düzenek Düzenek
�x
Şekil 1.1. (A) Herhangi bir ölçüm yapılmadan önce, spin ve "içinde
kedi olmayan" düzenek. (B) Uz= +1 sonuçlubir ölçüm yapıldıktan
sonra, spin ve düzenek. Spin şimdi Uz= +1 durumunda hazırlan
mıştır. Eğer spin bir tedirgemeye uğratılmazsa ve düzenek aynı
yönelimde tutulursa, izleyen tüm ölçümler aynı sonucu verecektir.
Koordinat eksenleri, uzayın doğrultularını etiketlemedeki anlaş
mamızı gösterir.
lıştığı bilgisine sahip olmadığımızı ifade eder. Geri kalanı

garanti edilmiştir, içinde bir kedi falan yoktur.
21
cr'yı ölçmüş olarak, şimdi düzeneği boşa alalım ve

spini rahatsız etmeden cr'yı yine ölçelim. Denk. 1. 1 ' deki
basit yasayı kabul ederek, birincideki gibi aynı yanıtı el
de ederiz. er = +1 sonucu er = +1 tarafından izlenecektir.
er = -1 için de aynı şekilde. Her sayıdaki tekrar için aynı
şey doğru olacaktır. Bu iyidir, çünkü bir deneyin sonu

cunu doğrulamamıza izin verir. Bunu şöyle de söyleyebi
liriz: A düzeneğiyle ilk etkileşme, sistemi iki durumdan
birine hazırlar. Bunu izleyen deneyler bu durumu doğ
rular. Buraya kadar, klasik fizik ile kuantum fiziği ara
sında fark yoktur.
Düzenek 180° ters dönmü�
'Lf
Spiıı
• y
�
Düzenek
Şekil 1 . 2 . Daha önce ölçülmüş olan spini rahatsız etmeden, düze

nek ters döndürülmüştür. Yeni bir ölçüm a2= -1 sonucuna varır.
Şimdi yeni bir şey yapalım. A'yla ölçerek spini hazır

ladıktan sonra, düzeneği tepetaklak edelim ve sonra cr'yı
yine ölçelim (Şek. 1.2). Başlangıçta er = +l durumunu ha
zırlamışsak, tepetaklak edilen düzenek er = -1 değerini
kaydeder. Benzer şekilde, başlangıçta er = -1 durumunu
hazırlamışsak, tepetaklak edilmiş düzenek er = + 1 'i kay
deder. Başka bir deyişle, düzeneği altüst etmek, er = + 1
ile er = - l 'i değiş tokuş eder. Bu sonuçlardan, cr'nın uzay-
22
DERS 1: SİSTEMLER YE DENEYLER
da yön hissiyle ilişkili bir serbestlik derecesi olduğu ne

ticesi çıkar. Örneğin, a bir tür yönlü vektör olsaydı, o za
man düzeneği altüst etmenin okumayı tersine çevirmesi
ni beklemek doğal olurdu. Basit bir yorum şudur: Düze
nek, kendi içine gömülü bir eksen boyunca bu vektörün
bileşenini ölçer. Bu yorum tüm şekillenimler için doğru
mudur?
Spinin bir vektör olduğuna inandırılırsak, doğal ola
rak onu üç bileşenle betimleriz: ax, ay ve az. Düzenek z
ekseni boyunca altüst edildiği zaman, o az'yi ölçme ko
numundadır.
Düzenek 90° dönmüş

z
y
{f
Spin
·�
Düzenek
Şekil 1.3. Düzenek 90° dönmüştür. Yeni bir ölçüm, yüzde 50 olası
lıkla <Iz= -1 durumunda sonuçlanır.
Buraya kadar da, klasik fizik ile kuantum fiziği ara

sında hala bir fark yoktur. Fark ancak düzeneği keyfi bir
açı, diyelim ki� radyan (90 derece) kadar döndürdüğü-
müzde görünür hale gelir. Düzenek dik konumda (yuka
rı-ok z-ekseni boyunca) başlar. Spin a = +l 'li durumda
hazırlanır. Sonra, A'yı yukarı-ok x-ekseni boyunca ola-
23
cak şekilde döndürürüz (Şek. 1 .3) ve şimdi spinin ax bile

şeninin büyük olasılıkla ne olacağını ölçeriz.
Aslında a gerçekten de bir vektörün yukarı-ok boyun
caki bileşenini temsil ediyorsa, sıfır elde etmeyi bekleriz.
Niçin? a, başlangıçta z-ekseni boyunca yönelmişti, bu da
x boyuncaki bileşeninin sıfır olması izlenimini veriyor
du. Fakat ax'i ölçtüğümüzde, bir sürprizle karşılaşırız:

ax = O vermek yerine, düzenek ax = +ı veya ax = -1 verir.
A düzeneği çok inatçıdır -hangi yöne yönelmiş olursa ol
sun, a = ± 1 'den herhangi başka bir yanıt vermeyi redde
der. Spin gerçekten de bir vektörse, doğrusu çok ayrıca
lıklı bir vektördür.
Bununla birlikte, ilginç bir şey buluruz. Her seferinde

aynı süreci izleyerek, bu işlemi birçok kez tekrar ettiği
mizi varsayalım; yani
• z-ekseni boyunca A'yla başlayarak, a = + l duru
munu hazırlayın.
• Düzeneği, x-ekseni boyunca yönelecek şekilde dön
dürün.
• a'yı ölçün.
Tekrarlanan deney artı-bir'li ve eksi-bir'li rastgele bir
diziye serpiştirilir. Belirlenimcilik çökmüştür, ama özel
bir şekilde çökmüştür. Pek çok tekrar sonunda, a = + 1
olaylarının sayısının a = -1 olaylarının sayısına istatis
tiksel olarak eşit olduğunu buluruz. Klasik sonuç -yani,
a'nın x-bileşeninin sıfır olması- yerine, bu tekrarlı öl
çümlerin ortalamasının sıfır olduğunu buluruz.
24
Keyfi bir
Açı kadar
Dönmüş Düzenek
Spin
Düzenek
Şekil 1.4. Düzenek, x-z düzlemi içinde keyfi bir açı kadar döndürül
müştür. Ortalama ölçüm sonucu fi m 'dir.
·
Şimdi her şeyi yeniden tekrarlayalım, fakat A'yı x-ek

seni doğrultusuna gelecek şekilde döndürmek yerine,
keyfi bir fi birim vektörü 2 doğrultusuna döndürelim.
Klasik olarak, a bir vektör olsaydı, deneyin sonucunun
a'nın fi doğrultusundaki bileşeni olmasını beklerdik. fi
birim vektörü z-ekseniyle 8 açısı yapıyorsa, klasik yanıt
a = cos fJ olurdu. Fakat tahmin edebileceğiniz gibi, dene
yi yaptığımız her seferinde a = +ı veya a = -1 elde ederiz.
Bununla birlikte, sonuç, istatistik olarak, ortalama de
ğer cos fJ olacak şekilde meyleder.
Durum kuşkusuz daha geneldir. z-ekseni boyunca yö
nelmiş A'yla başlamak zorunda değildik. Herhangi bir fii
yönü seçin ve fii boyunca yönelmiş yukarı-okla başlayın.
Öyle bir spin hazırlayın ki düzenek a = +l okusun. O za
man, spini rahatsız etmeden, Şek. 1 .4'te görüldüğü gibi,
2 Bir birim vektör (birim uzunluklu vektör) için standart gös

terim, onu temsil eden sembolün üzerine bir "ş apka" koy
maktır.
25
düzeneği ii yönüne döndürün. Aynı spin üzerinde yeni

bir deney, ii vem arasındaki açının kosinüsüne eşit orta
lama değerli ± 1 rastgele sonuçlarını verecektir. Başka
bir deyişle, ortalama ii . m olacaktır.
Bir Q niceliğinin istatistiksel ortalaması için kuan
tum mekaniksel gösterim, Dirac'ın (Q) bracket gösterimi
dir. Deneysel incelememizin sonuçlarını aşağıdaki gibi
özetleyebiliriz: m boyunca yönelmiş A'yla başlar ve
a = + 1 olduğunu saptarsak, ii boyunca yönelmiş A'yla bir
sonraki ölçüm,
(a) = ii . m
istatistiksel sonucunu verir. Öğrendiğimiz şey, kuantum

mekaniksel sistemlerin belirlenimci olmadığıdır -deney
lerin sonuçları istatistiksel olarak rastgele olabilir- fa
kat bir deneyi pek çok kez tekrarlarsak, ortalama nice
likler, en azından bir noktaya kadar, klasik fiziğin bek
lentilerini izler.
1.4 Deneyler Bozguncudur

Her deney bir sonucu kaydetmek üzere bir dış sistem
-bir düzenek- içerir. Bu anlamda, her deney bozguna uğ
ramıştır. Bu hem klasik ve hem de kuantum mekaniğin
de doğrudur, fakat bu sadece kuantum mekaniğinde so
run haline gelir. Neden böyledir? Klasik olarak, bir ideal
ölçüm sistemi, ölçtüğü sistem üzerine sıfıra yakın kü
çüklükte bir etki yapar. Klasik deneyler, deneyin sonuç
larını yine doğru ve üretilebilir şekilde vermek üzere, is
tenen derecede hassas yapılabilir. Örneğin, bir okun yö
nü, ışığı oktan yansıtıp onun bir görüntüsünü oluştur
mak üzere odaklayarak saptanabilir. Görüntüyü oluştur-
26
mak üzere ışığın yeterince küçük bir dalga boyuna sahip

olması gerektiği doğru olmakla birlikte, klasik fizikte
görüntüyü istendiği kadar zayıf bir ışıkla oluşturmayı
engelleyecek hiçbir şey yoktur. Başka bir deyişle, bu ışık
istendiği kadar küçük bir enerji içeriğine sahip olabilir.
Kuantum mekaniğinde durum özünde farklıdır. Bir
sistemin bir durumunu ölçmek için yeterince kuvvetli
herhangi bir etkileşme, aynı sistemin bir diğer yanını is
ter istemez bozacak kadar da kuvvetlidir. Dolayısıyla,
bir kuantum sistemi hakkında, onun başka bir tarafını
değiştirmeksizin, hiçbir şey öğrenemezsiniz.
A ve u'yı içeren örneklerde bu apaçık olmalıdır. z-ek
seni boyunca u = +l değeriyle başladığımızı vars ayalım.
u'yı gene z boyunca yönelmiş A'yla ölçersek, bir önceki
değeri onaylarız. Bunu tekrar tekrar yaptığımızda sonuç
değişmez. Fakat şu olanağı ele alın: z-ekseni boyunca ar
dışık ölçümler arasında, A'yı 90 derece döndürün, bir
ara ölçüm yapın ve sonra onu tekrar özgün yönüne geri
döndürün. z-ekseni boyunca bir sonraki ölçüm özgün öl
çümü doğrulayacak mıdır? Yanıt hayırdır. x-ekseni bo
yuncaki ara ölçüm, bir sonraki ölçüme bakılırsa, spini
tamamıyla rastgele şekillenimde bırakacaktır. Son ölçü
mü tamamıyla bozmaksızın, spinin arada saptanması
nın hiçbir yolu yoktur. Spinin bir bileşeninin ölçülmesi,
diğer bileşen hakkındaki bilginin canına okur denebilir.
Aslında, basitçe iki farklı eksen boyunca spinin bileşen
leri aynı anda, hiçbir halde tekrar üretilebilir şekilde bi
linemez. Bir kuantum sisteminin durumu ile bir klasik
sistemin durumu hakkında temelde farklı olan bir şey
söz konusudur.
27
KUANTUM FIZIGINE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
1.5 Önermeler
Bir klasik sistemin durumlarının uzayı matematiksel
bir kümedir. Sistemimiz bir madeni parays a, durumların
uzayı, T ve Y gibi iki elemanlı bir kümedir. Küme göste
rimini kullanarak, iT, Y} yazabiliriz. Eğer sistem altı
yüzlü bir zarsa, durumların uzayı { l , 2, 3, 4, 5, 6} ş eklin
de etiketli altı elemana s ahiptir. Küme kuramının mantı
ğına Boole mantığı denir. B oole mantığındaki temel fikir,
s adece bilinen klasik önermeler mantığının biçimlendi
rilmiş bir halidir.
B oole mantığında temel fikir, bir doğruluk- değeri

kavramıdır. Bir önermenin doğruluk- değeri, ya doğru
veya yanlış oluşudur. Arada hiçbir ş eye izin yoktur. Kü
me kuramının bununla ilgili kavramı altkümedir. Kaba
ca söylersek, bir önerme onun karşılık gelen altkümesin
deki tüm elemanlar için doğru ve bu altkümede olmayan
tüm elemanlar için yanlıştır. Örneğin, küme bir zarın
olası durumlarını temsil ediyorsa, şu önerme ele alına
bilir:
A: Zar tek-sayılı bir yüzü gösterir.

Buna karşılık gelen altküme üç eleman içerir: { l , 3, 5}.
Bir b aşka önerme şunu ifade eder:
B: Zar 4'ten daha küçük bir sayı içerir.

Buna karşılık gelen altküme şu elemanları kapsar:
{ l , 2, 3}.
Her önerme karşıtına sahiptir (buna onun değillemesi de

denir). örneğin,
A değil: Zar tek-sayılı bir yüzü göstermez.
28
Bu değilleme önermesi için altküme {2, 4, 6}'dır.
Önermeleri daha karmaşık önermeler içine birleştir

mek için kurallar vardır; bunların en önemlileri veya, ve,
değil' dir. Biraz önce bir örneğini gördüğümüz değil, bir
tek altkümeye veya bir önermeye uygulanarak elde edilir.
Ve kuralı apaçıktır; bir önerme çiftine uygulanır.3 İkisi
nin de doğru olduğunu ifade eder. İki altkümeye uygu
landığında, ve kuralı her ikisinde ortak olan elemanları,
yani iki altkümenin arakesitini verir. Zar örneğinde, A
ve B altkümelerinin arakesiti, hem tek ve hem de 4'ten
küçük elemanların altkümesidir. Bunun nasıl çalıştığını
göstermek için Şek. l.5'teki Venn diyagramı kullanılır.
Veya kuralı ve kuralına benzer, fakat bir ek inceliğe
sahiptir. Günlük dilde veya sözcüğü dışlayıcı anlamda
kullanılır -iki önermenin biri veya diğeri doğruysa, dış
layıcı biçimi doğrudur, fakat ikisi birden doğru değildir.
Bununla birlikte, Boole mantığında veya'nın dışlayıcı
biçimi, önermelerin ya herhangi biri veya ikisi de doğ
ruysa, o doğrudur. Dolayısıyla, dışlayıcı veya uyarınca,
"Albert Einstein göreliliği keşfetmişti veya Isaac

Newton İngilizdi."
önermesi doğrudur.
"Albert Einstein göreliliği keşfetmişti veya Isaac

Newton Rustu. "
da doğrudur. Ancak her iki önerme de yanlışsa, dışlayıcı
veya kuralı yanlıştır. Örneğin:
3 Ve çoklu önermeler için tanımlanabilir, fakat biz sadece iki

yi ele alacağız. Aynı şey veya için de söz konusudur.
29
"Albert Einstein Amerika'yı keşfetmişti4 veya Isaac

Newton Rustu. 11
Dışlayıcı veya kuralı, iki kümenin birleşimi olan bir

küme yorumuna sahiptir: Bu, bileşen altkümelerin her
hangi birindeki veya her ikisindeki her şeyi içeren bir
altkümeyi belirtir. Zar örneğinde, (A veya B), {l, 2, 3, 5}
altkümesini gösterir.
Bir Tek Zar İçin Durumlar Uzayı
A altkümesi:------ı-�
Zar, tek-sayılı
bir yüz gösterir
B altkümesi:--t-ı
Zar, 4'ten küçük
bir sayı gösterir
Şekil 1.5. Durumlar uzayının klasik modeline bir örnek. A altküme

si, "zarın bir tek-sayılı yüzü gösterdiği" önermeyi temsil eder. B
altkümesi ise, "zann 4'ten küçük bir sayıyı gösterdiği" önermedir.
Koyu gölge A ve B 'nin arakesitini göstermekte olup (A ve B) öner
mesini temsil eder. Beyaz sayılar, (A veya B) önermesini temsil
eden A ile B 'nin birleşiminin elemanlarıdır.
1.6 Klasik Önermelerin Sınanması

Bir tek spinden oluş an basit kuantum sistemine ve A
düzeneğini kullanarak doğruluklarını sınayabildiğimiz
çeşitli önermelere geri dönelim. Aşağıdaki iki önermeyi
ele alalım:
4 Tamam, belki Einstein Amerika'yı keşfetti, ama ilk keşfeden

o değildi.
30
A: Spinin z-bileşeni + l ' dir.

B: Spinin x-bileşeni + l 'dir.
Bunların her biri anlamlıdır ve A düzeneğini uygun ek

senler boyunca yönelterek sınanabilir. Her birinin değil
lenmesi de anlamlıdır. Örneğin, ilk önermenin değillen
mesi şudur:
A değil: Spinin z-bileşeni -1 'dir.
Fakat şimdi birleşik önermeleri dikkate alalım:
(A veya B): Spinin z-bileşeni + l veya spinin x bileşeni

+ l 'dir.
(A ve B): Spinin z-bileşeni + l ve spinin x bileşeni
+ l 'dir.
(A veya B) önermesini nasıl sınayabileceğimizi ele
alalım. Spinler klasik olarak davransaydı (ve elbette öyle
davranmazlar) , aşağıdaki gibi ilerlerdik:5
• Dikkatlice CTz'yi ölçün ve değerini kaydedin. Eğer

+ l ise, işimiz bitmiştir: (A veya B) önermesi doğru
dur. Eğer CTz = -1 ise, bir sonraki adıma devam
edin.
• Dikkatlice crx'i ölçün. Eğer + l ise, (A veya B) öner

mesi doğrudur. Değilse, bu demektir ki ne CTz ne de
CTx + l 'e eşittir ve (A veya B) yanlıştır.
5 a'nın klasik anlamı, kuantum mekaniksel anlamından fark

lıdır. Klasik olarak a düz bir üçlü-vektördür; ax ve O"z onun
uzaysal bileş enlerini temsil eder.
31
KUANTUM FIZICINE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
İki ölçümün yerlerini değiştirmek şeklinde bir başka

süreç vardır. Bu sıralamayı tersine çevirmenin önemini
belirtmek için, yeni sürece (B veya A l diyeceğiz:
• ax'i dikkatli bir şekilde ölçün ve kaydedin. Eğer +l

çıkarsa, işimiz bitmiştir: Eğer O"x = -1 ise, bir s on
raki adıma devam edin.
• O"z'yi dikkatlice ölçün. Eğer +l ise, o zaman (B veya

A l önermesi doğrudur. Değilse, bu demektir ki ne
ax ne de az + 1 'e eşittir ve (B veya A l yanlıştır.
Klasik fizikte, işlemin iki sıralaması aynı yanıtı verir.

Bunun nedeni, ölçümlerin istendiği kadar hassas olabil
mesidir -o denli hassas ki ardışık ölçümlerin sonuçları
birbirlerini etkilemez. Dolayısıyla (A veya B) önermesi (B
veya A l önermesiyle aynı anlama sahiptir.
1. 7 Kuantum Önermelerinin Sınanması

Şimdi daha önce betimlediğim kuantum dünyasına
geliyoruz. Bir durum düşünün ki orada bizim tanımadı
ğımız biri (ya da bir şey) gizlice bir spini O"z = +l duru
munda hazırlamış olsun. Bizim işimiz, A düzeneğini kul
lanarak (A veya B) önermesinin doğru veya yanlış oldu
ğunu saptamaktır. Yukarıda özetlenen işlemleri kullana
rak bunu deneyeceğiz .
O"z'yi ölçerek b aşlarız. Bilinmeyen ajan her şeyi dü
zenlediğinden, O"z = +l olduğunu buluruz. Daha ileri git
mek gereksizdir: (A veya B) doğrudur. Bununla birlikte,
sırf ne olduğunu görmek için ax'i sınayabiliriz. Yanıt ön
görülemezdir. Rastgele olarak O"x = +l veya O"x = -1 bulu-
32
ruz. Fakat bu sonuçlardan hiç biri (A veya B) önermesi

nin doğruluğunu etkilemez .
Fakat şimdi ölçüm sırasını tersine çevirelim. Önceki
gibi, ters işleme (B veya A) diyeceğiz ve bu kez ilkin ax'i
ölçeceğiz. Bilinmeyen ajan spini z-ekseni boyunca +l 'e
kurduğu için, ax'in ölçümü rastgeledir. ax = +l olursa,
işimiz bitmiştir: (B veya A) doğrudur. Fakat diyelim ki
zıt sonucu, yani ax = -1 bulduk. Spin -x yönünde yönel
miş durumdadır. Ne olduğunu anladığımızdan emin ol
mak için burada biraz duralım. İlk ölçümümüzün bir so
nucu olarak, spin artık az = +l özgün durumunda değil
dir. Yeni bir durumdadır, yani ax = +l veya ax = -1 duru
mundadır. Lütfen bir an durup bu fikrin akılda yer et
mesine izin verin. Onun önemini abartamayız.
Artık (B veya A) önermesinin ikinci yarısını sınamaya
hazırız. A düzeneğini z-eksenine döndürün ve az'yi öl-
çün. Kuantum mekaniğine göre, sonuç rastgele şekilde
± 1 olacaktır. Bu demektir ki deney yüzde 25 olasılıkla ax
= -1 ve az = -1 sonucunu doğuracaktır. Başka bir deyişle,
t olasılıkla (B veya A) 'yı yanlış buluruz; gizli ajan baş
langıçta az = +l durumunu ayarladığından emin olduğu
halde, bu meydana gelir.
"Dışlayıcı veya"nın simetrik olmadığı bu örnekte apa
çıktır. (A veya B)'nin doğruluğu, iki önermeyi gerçekledi
ğimiz sıraya bağlı olabilir. Bu küçük bir şey değildir; bu
sadece kuantum fiziği yasalarının klasik karşılıkların
dan farklı oldukları anlamına gelmekle kalmaz, ayrıca
mantığın gerçek temellerinin de kuantum mekaniğinde
farklı olduğunu gösterir.
(A ve B) için ne denebilir? İlk ölçümümüzün az = +l
ve ikincinin ax = + l verdiğini varsayın. Bu elbette olası
bir sonuçtur. Fakat bilimde, özellikle fizikte, bir önerme-
33
nin doğruluğu, o önermenin sonraki gözlemle onaylana

bileceğini belirtir. Klasik fizikte, gözlemlerin hassaslığı,
sonraki deneylerin daha önceki bir deneyden etkilenme
yeceğini ve onu onaylayacağını belirtir. Tura gelen bir
madeni para, onu gözleme etkisiyle Yazı'ya çevrilmez;
en azından klasik olarak. Kuantum mekaniksel olarak,
ikinci ölçüm (ax = +l) birinciyi onaylama olasılığını bo
zar. ax bir kez x-ekseni boyunca hazırlanınca, O"z 'nin bir
başka ölçümü rastgele bir yanıt verecektir. Böylece (A ve
B) onaylanır değildir: Deneyin ikinci kısmı, ilk kısmı
onaylama olasılığıyla girişir.
Kuantum mekaniği hakkında birazcık bir şey biliyor
sanız, herhalde belirsizlik ilkesinden söz etmekte oldu
ğumuzu anlamışsınızdır. Belirsizlik ilkesi, sadece ko
num ve momentuma (ya da hıza) uygulanmaz; birçok öl
çülebilir nicelik çiftine uygulanır. Spin halinde, a'nın iki
farklı bileşenini içeren önermelere uygulanır. Konum ve
momentum halinde, ele alabileceğimiz iki önerme şunlar
olabilir:
Belli bir parçacık x konumuna sahiptir.

Bu aynı parçacığın momentumu p ' dir.
Bunlardan, iki birleşik önerme oluşturabiliriz:
Parçacık x konumuna ve parçacık p momentumuna

sahiptir.
Parçacık x konumuna veya parçacık p momentumuna
sahiptir.
Bu önermelerin ikisi de, hem dilde hem de klasik fizikte

acayip , kaba bir anlama sahiptir. Bununla birlikte, ku-
34
antum fiziğinde bu önermelerin birincisi tamamıyla an

lamsızdır (yanlış bile değil) ve ikincisiyse düşünebilece
ğimizden çok farklı bir şey ifade eder. Bu tümüyle, bir
sistemin klasik durumu ve kuantum durumu kavramları
arasındaki derin mantıksal farka indirgenir. Kuantum
mekaniksel durum kavramını açıklamak biraz soyut ma
tematik gerektirir; bu nedenle bu noktada karmaşık sa
yılar ve vektör uzayları için kısa bir ara verelim. Karma
şık niceliklere olan gereksinim daha sonra, spin durum
larının matematiksel temsillerini incelediğimizde, açık
.h ale gelecektir.
1.8 Matematiksel Ara: Karmaşık Sayılar

Kuramsal Başlangıç dizisinde buraya kadar yol almış
olan herkes , karmaşık sayıları bilir. Gene de, bunun te
mellerini hatırlatmak üzere birkaç satır harcayacağım.
Şek. 1 .6 karmaşık sayıların temel elemanlarını göster
mektedir.
Bir karmaşık z sayısı, bir gerçel ve bir sanal sayının
toplamıdır. Onu
z = x + iy
olarak yazabiliriz; burada x ve y gerçel sayılar, i2= 1 'dir.
-
Karmaşık sayılar aritmetiğin standart kurallarına göre

toplanır, çarpılır ve bölünürler. Bu sayılar, x, y koordi
natlı karmaşık düzlem üzerinde noktalar olarak hayal
edilebilirler. Onlar kutupsal koordinatlarda da temsil
edilebilir:
z = rei8 = r (cos fJ + i sin (J)
35
Karmaşık Sayılar
r cos (9)
y t-------..,_,=- z = X+ iy
r sin (9)
Gerçel Eksen x
Şekil 1.6. Karmaşık sayıları temsil etmenin iki sıradan yolu. Kar
tezyen temsilde, x ve y yatay (gerçel) ve düşey (sanal) bileşenlerdir.
Kutupsal temsilde, r yarıçap ve e ise x-ekseniyle olan açıdır. Her
bir halde, bir tek karmaşık sayıyı temsil etmek için iki gerçel sayı
alınır.
Karmaşık sayıları bileşen yapısında toplamak kolaydır;

sadece bileşenleri toplarsınız. B enzer şekilde, onları
çarpmak, kutupsal yapıda kolaydır; basitçe yarıçapları
çarpar ve açıları toplarsınız:
Her z karmaşık sayısı, sanal kısmının işaretini değiştire

rek elde edilen bir z* karmaşık eşleniğine sahiptir. Eğer
z = x + iy = rei8
ise,
z• = x iy = re-i8
-
36
olur. Bir karmaşık s ayıyı onun karmaşık eşleniğiyle

çarpmak, daima pozitif bir gerçel sonuç verir:
z* z = r2
Kuşkusuz her karmaşık eşleniğin kendisi bir karmaşık

sayıdır, fakat z ve z*'ı ayrı ikili [dual] sayı sistemlerine
ait olarak düşünmek genelde yararlıdır. Burada ikili, her
z için biricik bir z* vardır anlamına gelir ve tersi de doğ
rudur.
Karmaşık sayıların "evre-çarpanları" diyeceğim özel
bir sınıfı vardır. Bir evre-çarpanı basitçe r-bileşeni 1
olan bir karmaşık sayıdır. Eğer z bir evre-çarpanıysa, o
zaman şunlar söz konusudur:
z* z = 1
z = ei 8
z = cos () + i sin ()
1.9 Matematiksel Ara: Vektör Uzayları

1.9.1 Aksiyomlar
Klasik bir sistem için, durumların uzayı bir kümedir

(olası durumların kümesi) ve klasik fiziğin mantığı Boole
mantığıdır. Bu apaçık gibi görünür ve herhangi başka
bir olasılığı düşünmek zordur. Bununla birlikte, gerçek
dünya tamamıyla farklı çizgilerde işler; en azından ku
antum mekaniği önemli olduğunda. Bir kuantum siste
minin durumlar uzayı bir matematiksel küme değildir;6
6 Biraz daha kesin olmak gerekirse, durum uzaylarının küme

kuramsal özelliklerine odaklanmayacağız; onlar kuşkusuz
küme s ayıls alar bile.
37
o bir vektör uzayıdır. Bir vektör uzayının öğeleri arasın

daki bağıntılar, bir kümenin öğeleri arasındakilerden
farklıdır ve önermelerin mantığı da farklıdır.
Size vektör uzaylarından söz etmeden önce, vektör te
rimini açıklığa kavuşturmam gerekir. Bildiğiniz gibi, bu
terimi sıradan uzayda bir büyüklüğe ve bir yöne sahip
bir nesneyi belirtmek için kullanırız. Böyle vektörler
uzayın üç boyutuna karşılık gelen üç bileşene sahiptir.
Bir vektörün bu kavramını tamamıyla unutmanızı isti
yorum. Bundan böyle, her ne zaman sıradan uzayda bü
yüklüğü ve yönü olan bir şey hakkında konuşmak ister
sem, ona açık olarak bir üçlü-vektör diyeceğim. Matema
tiksel bir vektör uzayı, sıradan uzayla ilgisi olabilen ve
ya hiç ilgisi olmayan, soyut bir yapıdır. Bir vektör uzayı,
l'den oo'a herhangi bir sayıda boyuta sahip olabilir ve
bu uzaydaki bir vektörün bileşenleri, tamsayılar, gerçel
s ayılar veya daha genel şeyler olabilir.
Kuantum mekaniksel durumları tanımlamak için kul
landığımız vektör uzaylara Hilbert uzayları denir. Bura
da matematiksel tanım vermeyeceğiz, fakat bu terimi de
kelime dağarınıza ekleyebilirsiniz. Kuantum mekaniğin
de Hilbert uzayı terimiyle karşılaştığınızda, o terim bilin
ki durumlar uzayına işaret eder. Bir Hilbert uzayı sonlu
veya sonsuz boyut sayısına sahip olabilir.
Kuantum mekaniğinde, bir vektör uzayı ket-vektörleri
veya s adece ket'ler denen IA} elemanlarından oluşur. Bir
kuantum sisteminin durumlarının vektör uzayını tanım
lamak için kullanacağımız aksiyomlar şunlardır (z ve w
karmaşık sayılar) :
1 . Herhangi iki ket-vektörünün toplamı da bir ket-vek

törüdür:
38
IA) + I B ) = I C)
2 . Vektör toplamı sıra-değiştirebilirdir:
IA) + IB) = I B) + IA)
3 . Vektör toplamı birleşme özelliğine sahiptir:
{ IA) + IB) } + I C) = IA) + { I B ) + I C)}
4. Tek ve biricik bir O vektörü vardır, öyle ki onu her

hangi bir ket'e eklediğinizde, aynı ket'i geri verir:
IA) +o = IA)
5. Verilen herhangi bir IA) keti için, tek ve biricik bir -IA)
ket'i vardır, öyle ki IA) ile bu - IA)'nın toplamı sıfırdır:
IA) +HA)) = o
6. Herhangi bir IA) keti ve herhangi bir z karmaşık sayı

sı verildiğinde, onları çarparak yeni bir ket elde ede
bilirsiniz. Ayrıca, bir skalerle çarpım doğrusaldır:
iz A) = zlA) = I B )
7 . Dağıtma özelliği vardır:
z { IA) + IB) } = zlA) + zlB)
{z + w} IA) = zlA) + wlA)
39
Birlikte alınan 6 ve 7 aksiyomlarına genelde doğrusallık

denir.
Sıradan üçlü-vektörler, bir şey dışında, bu aksiyom
ları sağlarlar: Aksiyom 6, bir vektörün herhangi bir kar
maşık sayıyla çarpımına izin verir. Sıradan üçlü-vektör
ler gerçel sayılarla (pozitif, negatif veya sıfır) çarpılabi
lirler, fakat karmaşık sayılarla çarpma tanımlanmamış
tır. Üçlü-vektörlerin bir gerçel vektör uzayı oluşturduk
ları düşünülür; oysa ketler bir karmaşık vektör uzayı
oluştururlar. Bizim ket-vektörleri tanımımız oldukça so
yuttur. Göreceğimiz gibi, ket-vektörlerini temsil etmenin
de çeşitli somut yolları vardır.
1.9.2 Fonksiyonlar ve Sütun Vektörleri
Karmaşık vektör uzaylarının birkaç somut örneğine

bakalım. Her şeyden önce, bir x değişkeninin karmaşık
değerli sürekli fonksiyonlarının kümesini ele alalım. Bu
fonksiyonlara A (x) diyelim. Herhangi böyle iki fonksiyo
nu toplayabiliriz ve onları karmaşık s ayılarla çarpabili
riz. Onların yedi aksiyomun hepsini s ağladığını kontrol
edebilirsiniz. Bu örnek, bizim üç-boyutlu oklardan çok
daha genel bir şeyden söz ettiğimizi haklı çıkarır.
İki-boyutlu sütun vektörleri bir başka somut örnek
sağlar. Bu sütun vektörlerini, a1 ve a2 gibi bir karmaşık
sayı çiftini
(��)
şeklinde desteleyerek ve bu "deste"yi IA) ket-vektörüyle
bir tutarak kurarız. a karmaşık s ayıları IA) 'nın bileşen
leridir. İki sütun vektörünü toplamak için bileşenlerini
toplarız :
40
(a1 ) (P1 ) = ( a1 + P1 )
+
az Pz az + Pz
Üstelik, sütun vektörünü bir z karmaşık sayısıyla çarp

mak için s adece bileşenleri çarparsınız:
z
(a1 ) = ( za1 )
az z az
Herhangi boyutlu sütun vektör uzayları kurulabilir. Ör

neğin, işte size beş-boyutlu bir sütun vektörü:
Normal olarak, farklı boyutlu vektörleri karıştırmayız.
1 .9.3 Bra ' lar ve Ket' ler
Karmaşık sayıların, karmaşık eşlenik sayılar yapısın

da ikili biçime sahip olduklarını görmüştük. Aynı şekil
de, bir karmaşık vektör uzayının da, esas olarak karma
şık eşlenik vektör uzayı olan bir ikiliği vardır. Her bir
IA) ket-vektörü için, ikili uzayda (A l şeklinde gösterilen
bir "bra" vektörü vardır. Neden bu acayip bra ve ket te
rimleri? Biraz sonra bra'ların ve ket'lerin iç çarpımlarını,
(BIA) gibi ifadeler kullanarak, bra-ket'ler yani brac
ket'ler (parantez'ler) oluşturmak üzere tanımlayacağız.
İç çarpımlar kuantum mekaniğinin matematiksel meka
nizmasında ve genelde vektör uzaylarını nitelendirmek
41
için aşırı derecede önemlidir. Bra vektörleri ket-vektör

leriyle aynı aksiyomları sağlarlar, fakat ket ve bra'lar
arasındaki uygunluk için aklımızda tutmamız gereken
iki husus vardır:
1 . IA) ketine karşılık gelen bra (A l ve I B) ketine karşı

lık gelen bra (BI olsun. O zaman
IA) + I B)
ifadesine karşılık gelen bra şudur:
(A l + (BI
2 . z bir karmaşık sayı ise, zlA ) 'ya karşılık gelen bra

(A lz değildir. Karmaşık eşlenik almayı hatırlamalı
sınız. Böylece
zlA)
ifadesine karşılık gelen bra şudur:
(A lz*
Ket'lerin sütun vektörleri olarak temsil edildiği somut

örnekte, ikili bra'lar satır vektörleriyle temsil edilirler
ve buradaki tüm bileşenler, sütundaki bileşenlerin kar
maşık eşlenikleridir. Böylece IA) keti
(fü
42
şeklinde temsil edilirse, buna karşılık gelen (A l bra'sı
satırıyla temsil edilir.
1.9.4 İç Çarpımlar
Elbette sıradan üçlü�vektörler için tanımlanmış ska

ler çarpımı bilirsiniz. Bra'lar ve ket'ler için benzer işlem
iç çarpımdır. İç çarpım daima bir bra ve bir ket'in çarpı
mıdır ve şu �ekilde yazılır:
(B IA)
Bu işlemin sonucu bir karmaşık sayıdır. İç çarpımlar

için aksiyomları tahmin etmek aşırı zor değildir:
1 . Bu çarpım doğrusaldır:
(CI f IA) + IB) } = (CIA) + (CIB)
2. Bra ve ket'lerin değiş-tokuşu, karmaşık eşleniğe

karşılık gelir:
(B I A) = (A IB) *
Alıştırma 1 . ı :
a ) İ ç çarpımlar için aksiyomları kullanarak,

{( A l + (B I } I C) = ( A I C) + (B I C)
olduğunu kanıtlayınız.
b) (AIA) 'nın bir gerçel sayı olduğunu kanıtlayınız.
43
Bra'ların ve ket'lerin satır ve sütun vektörlerle somut

temsilinde, iç çarpım bileşenler cinsinden şöyle tanımla
nır:
(BIA) = iPİ , Pi. P3. P4. P51 @)

İç çarpımlar için kural esas olarak skaler çarpımlar için
olan kuralla aynıdır: İç çarpımı hesaplanan vektörlerin
karşılıklı bileşenlerinin çarpımlarını toplayınız.
Alıştırma 1 .2 : (1 .2) denklemiyle tanımlanan iç çarpı

mın, tüm iç çarpım aksiyomlarını s ağladığını gösteri
niz.
İç çarpımı kullanarak, sıradan üçlü-vektörlerden bildiği

niz bazı kavramları tanımlayabiliriz:
• Bire Boylandırılmış Vektör: Kendisiyle iç çarpımı 1

olan bir vektöre bire boylandırılmış vektör denir.
Bire boylandırılmış vektörler şunu sağlarlar:
(A IA) = 1
Sıradan üçlü-vektörler için bire boylandırılmış

vektör terimi, genelde birim vektör adını alır; yani
o birim boylu bir vektördür.
44
• Dik Vektörler: İç çarpımları sıfır olan iki vektörün

dik olduğu söylenir.
(BIA) = O
ise IA) ve IB) birbirine diktir. İki üçlü-vektörün

skaler çarpımı sıfır ise, bu iki üçlü-vektör diktir
demenin benzeridir.
1 .9. 5 Birim-boylu Dik Tabanlar
Sıradan üçlü-vektörlerle çalışırken, karşılıklı dik üç

birim vektör kümesi almak ve her vektörü kurmak için
onları bir taban olarak kullanmak aşırı derecede yararlı
dır. Basit bir örnek, x, y ve z eksenleri boyunca alınan 3
birim vektör olabilir. Onlara genelde f, j, fc denir. Her bi
ri birim boylu ve birbirlerine diktir. Bu üçüne dik bir
dördüncü vektör bulmaya çalışsaydınız, hiç bulamazdı
nız; üç boyutta hiçbir şekilde bulamazdınız. Bununla
birlikte, daha fazla uzay boyutu olsaydı, daha fazla ta
ban vektörü var olurdu. Bir uzayın boyutu, o uzaydaki
karşılıklı dik vektörlerin maksimum sayısıyla tanımla
nabilir.
Özel x, y ve z eksenlerinin hiçbir ayrıcalığının olma
dığı apaçıktır. Taban vektörleri birim boylu ve karşılıklı
dik oldukça, onlar bir birim-boylu dik taban oluşturur
lar.
Aynı ilke karmaşık vektör uzayları için de doğrudur.
Herhangi bir birim boylu vektörle başlarsınız ve sonra
buna dik birim boylu ikinci bir vektör ararsınız. Onu bu
lursanız, o zaman uzay en azından iki boyutludur. Sonra
da bir üçüncüyü, bir dördüncüyü vb ararsınız. En so-
45
nunda, yeni yönleri tüketirsiniz ve artık daha fazla dik

aday kalmaz. Karşılıklı dik birim-boylu vektörlerin mak
simum sayısı uzayın boyutudur. Sütun vektörleri için,
boyut basitçe sütundaki öğe sayısıdır.
N-boyutlu bir uzay düşünelim ve ket-vektörlerinin
özel bir birim-boylu dik tabanını l i) olarak etiketleye
lim.7 i etiketi l 'den N'ye kadar gider. Taban vektörleri
nin toplamı olarak yazılmış bir IA) vektörü düşünelim:
( 1 .3)
a/ler vektörün bileşenleri denen karmaşık sayılardır ve

onları hesaplamak için, her iki tarafın bir {il taban
bra'sıyla iç çarpımını alırız:
( 1 .4)
Sonra taban vektörlerinin birim-boylu dik oldukları ger

çeğini kullanırız. Bu, j * i ise {i l i) = O; j = i ise, {i l i ) = 1
demektir. Başka bir ifadeyle, {i l i) = Oij olur. Bununla ( 1 .4)
denklemindeki toplam bir tek terime iner:
{i lA) = Uj ( 1 .5)
Böylece bir vektörün bileşenlerinin, bu vektörün taban

vektörleriyle iç çarpımlarına eşit olduğunu görürüz. ( 1 .3)
denklemini daha şık bir biçimde tekrar aşağıdaki gibi
yazabiliriz:
IA) L l i) (ilA)
i
=
7 Matematiksel olarak, taban vektörlerinin birim-boylu dik

olması gerekmez. Bununla birlikte, kuantum mekaniğinde
genellikle öyledir. Bu kitapta da, her ne zaman taban der
sek, birim-boylu dik bir bazı kastederiz.
46
Ders 2
Kuantum Durumları
Art: Yeterince tuhaf, bu bira benim kafamın dönme

sini durdurdu. Hangi durum içindeyiz?
Lenny: Keşke bilseydim. Önemi var mı?
Art: Olabilirdi. Artık Califomia'da olduğumuzu san
mıyorum.
2 . 1 Durumlar ve Vektörler
Klasik fizikte, bir sistemin durumunun bilinmesi, bu
sistemin geleceğini öngörmek için gerekli her şeyin bili
neceğini akla getirir. Eİı son derste gördüğümüz gibi,
kuantum sistemleri tamamen öngörülür değildir. Kuan
tum durumlarının klasik durumlardan farklı bir anlamı
olduğu apaçıktır. Çok kaba olarak, bir kuantum durumu
nun bilinmesi, sistemin nasıl hazırlanmış olduğu hak
kında bilinebildiği kadar çok bilmek anlamına gelir. Son
bölümde, bir spin durumunu hazırlamak için bir düze
nek kullanmaktan söz etmiştik. Aslında, kapalı olarak
belirtilecek daha fazla ince ayrıntıların, veya spin duru
mu hakkında belirtebileceğimiz başka şeylerin olmadığı
nı varsaymıştık.
Sorulacak belirgin soru şudur; öngörülemezlik acaba
kuantum durumu dediğimiz nesnedeki eksiklikten mi
ileri gelmektedir? Bu konuda çeşitli görüşler vardır. İşte
bir örnekleme:
47
• Evet, olağan kuantum durumu kavramı eksiktir.

Ortada "gizli değişkenler" vardır, ancak onlara eri
şebilseydik, o zaman tam öngörülürlük s ağlanabi
lirdi. Bu görüşün iki biçimi vardır. A biçiminde,
gizli değişkenleri ölçmek zordur, fakat onlar ilkece
deneysel olarak elimizdedir. B biçiminde, onları
kuantum mekaniksel içerik ve dolayısıyla kuan
tum mekaniğinin kısıtlamaları olarak gördüğümüz
için, gizli değişkenler, ilke olarak, saptanabilir de
ğildirler.
• Hayır, gizli değişkenler kavramı bizi yararlı bir

yöne sevk etmez. Kuantum mekaniği kaçınılmaz
şekilde öngörülemezdir. Kuantum mekaniğinde,
olasılıklar hesabı mümkün olduğu derecede tam
dır. Bir fizikçinin işi, bu hesabı öğrenmek ve kul
lanmaktır.
Bu soruya kesin yanıtın ne olacağını bilmiyorum ve hat

ta yararlı bir soru mudur, onu da bilmiyorum. Fakat bi
zim amaçlarımız için, kuantum durumunun temel anla
mı hakkında herhangi özel bir fizikçinin neye inandığı
önemli değildir. Pratik nedenlerle, ikinci görüşü benim
seyeceğiz.
Pratikte, Ders l 'deki kuantum spini için bunun anla
mı şudur: A düzeneği etki edip bize az = + l veya az =
-1 ' dir dediği zaman, daha fazla bilinmesi gereken veya
bilinebilecek başka şey yoktur. Aynı şekilde, A'yı döndü
rür ve ax = + 1 veya ax = 1 ölçersek, bilinecek başka şey
-
yoktur. ay veya spinin herhangi başka bir bileşeni için

aynı şey söylenebilir.
48
DERS 2: KUANTUM DURUMLARI
2 .2 Spin Durumlarının Temsil Edilmesi

Artık spin-vektörlerini kullanarak spin durumlarını
temsil etmeyi denemenin zamanıdır. Hedefimiz, spinle
rin davranışı hakkında bildiğimiz her şeyi yansıtacak
bir temsil kurmaktır. Bu noktada süreç, şekilsel olmak
tan ziyade sezgiseldir. Her şeyi, şu ana kadar öğrendik
lerimize dayanarak, yapabileceğimiz en iyi şekle oturt
maya çalışacağız. Lütfen bu kısmı dikkatlice okuyun.
İnanın bana, işe yarayacaktır.
Olası spin durumlarını üç koordinat ekseni boyunca
etiketleyerek başlayalım. A düzeneği z-ekseni boyunca
yönelmişse, hazırlanabilecek iki olası durum az = ± l'e
karşılık gelir. Onları yukarı ve aşağı diye adlandıralım
ve l u) ve l d) ket-vektörleriyle gösterelim. Böylece, düze
nek z-ekseni boyunca yöneltilmiş ve + 1 olarak kaydedil
mişse, l u) durumu hazırlanmış demektir.
Diğer taraftan, eğer düzenek x-ekseni boyunca yönel
miş ve - 1 olarak kaydedilmişse, iZ) durumu hazırlanmış
tır. Ona sol diyeceğiz. A düzeneği y-ekseni boyuncaysa,
l i) ve l o) (iç ve dış) durumları hazırlanmıştır.
Düşünceyi anladınız sanırım. Gizli değişkenlerin ol
madığı düşüncesi, çok basit bir matematiksel temsile
sahiptir: Bir tek spin için durumların uzayı sadece iki
boyuta sahiptir. Bu husus vurgulanmayı hak eder:
Tüm olası spin durumlan iki-boyutlu bir vektör uza
yında temsil edilebilir.
l u) ve l d)'yi iki taban vektörü olarak bir dereceye ka
dar keyfi seçebilir 1 ve her durumu bu ikisinin bir doğru-
1
Seçim tamamen keyfi değildir. Taban vektörleri birbirlerine
dik olmalıdır.
49
sal üst üste konmuşu şeklinde yazabiliriz. Şimdilik bu

seçimi benimseyeceğiz. Genel bir durum için JA) simge
sini kullanacağız. Bunu bir denklem olarak yazabiliriz:
Burada a u ve ad karmaşık sayıları JA) 'nın J u) ve J d) ta

b an yönleri boyuncaki bileşenleridir. Matematiksel ola
rak JA)'nın bileşenlerini,
au = (u JA)
ad = ( dJA) (2 . 1 )
şeklinde belirleriz. B u denklemler aşırı derecede soyut

tur ve fiziksel önemi hiç mi hiç açık değildir. Onların ne
anlam ifade ettiklerini hemen şimdi size söyleyeceğim:
Her şeyden önce, JA) herhangi bir tarzda hazırlanmış
herhangi bir spin durumunu temsil edebilir. a u ve ad bi-
leşenleri karmaşık s ayılardır; onların kendilerinin de
neysel anlamı yoktur, fakat büyüklükleri bir anlama sa
hiptir. Özellikle, a�a u ve a'dad aşağıdaki anlama s ahiptir:
• Spinin JA) durumunda hazırlandığı ve düzeneğin z

boyunca yöneldiği verilmişse, a�aUr spinin O"z = +l
olarak ölçülme olasılığıdır. Başka bir deyişle, spin
z-boyunca ölçülüyorsa, bu, spinin yukarıya doğru
olma olasılığıdır.
• Benzer şekilde, a'dad de O"z'nin, ölçüldüğünde, aşa-
ğı doğru çıkma olasılığıdır.
a değerlerine, veya eşdeğer olarak (u JA) ve ( d JA)'ya ola
sılık genlikleri denir. Onların kendileri olasılıklar değil
dir. Bir olasılığı hesaplamak için, onların büyüklükleri
nin kareleri alınmalıdır. Başka bir deyişle, yukarı ve
aşağı için olasılıklar ş öyle verilir:
50
DERS 2 : KUANTUM DURUMLARI
Pu (A l u) (u lA)
=
Pd (A l d) (d!A)
= (2.2)
Dikkat ederseniz, ölçülmeden önce O"z'nin ne olduğu hak
kında hiçbir şey söylemedim. Ölçümden önce, sahip ol
duğumuz tek şey IA) vektörüdür; o ölçümlerimizin ger
çek değerlerini değil, gizil olanaklarını temsil eder.
İki b aşka nokta da önemlidir: İlkin, l u) ve l d)'nin kar
şılıklı dik olduklarına dikkat edin. Başka türlü söylersek,
(ul d) = O
(dl u) = O (2.3)
Bunun fiziksel anlamı şudur: Spin yukan durumunda
hazırlanmışsa, onu aşağı olarak saptama olasılığı sıfır
dır ve tersi de doğrudur. Bu husus o denli önemlidir ki
onu tekrar edeceğim: İki dik durum, fiziksel olarak ba
ğımsızdır ve karşılıklı olarak birbirlerini dışlayan ko
numdadırlar. Spin bu durumlardan birindeyse, diğerin
de olamaz (olma durumu sıfırdır) . Bu fikir sadece spine
değil, tüm kuantum sistemlerine uygulanır.
Fakat durum-vektörlerinin dikliğini, uzaydaki dik
yönlerle karıştırmayın. Aslında, yukan ve aşağı yönler
uzayda dik yönler değildir; onlarla ilgili durum-vektör
leri durum uzayında dik olmuş olsalar bile. İkinci önem
li nokta, toplam olasılığın bire eşit çıkmasıdır; şuna sa
hip olmalıyız:
(2 .4)
Bu denklem, jA) vektörünün bir birim vektöre boylandı

rılmış olduğunu söylemeye eşdeğerdir:
(A IA) = 1
51
Bu, kuantum mekaniğinin tüm kuantum sistemlerine ge

nişletilen çok genel bir ilkesidir: Bir sistemin durumu,
durumların vektör uzayında bir birim (bire boylu) vek
törle temsil edilir. Üstelik, durum-vektörünün, özel ta
b an vektörleri boyunca, bileşenlerinin büyüklüklerinin
kareleri, çeşitli deneysel çıktılar için olasılıklardır.
2.3 x-ekseni Boyunca

Daha önce herhangi bir spin durumunu, l u) ve l d) ta
b an vektörlerinin bir doğrusal karışımı olarak temsil
edebileceğimizi söylemiştik. Şimdi bunu x-ekseni boyun
ca hazırlanmış spin vektörleri olan l r) ve iZ) vektörleri
için yapmaya çalışalım. l r) 'yle başlayalım. 1 . Dersten
hatırlayacağınız gibi, A düzeneği başlangıçta l r)'yi ha
zırlamış ve sonra onu az 'yi ölçmek için döndürmüşse,
yukarı ve aşağı durumlar için olasılıklar eşit olacaktır.
Böylece, a�au ve a'dailerin ikisi de � 'ye eşit olmalıdır.
Bu kuralı sağlayan basit bir vektör şudur:
1 1
l r) = ../2 i u ) + ../2 l d ) (2 . 5)
Bu seçimde biraz muğlaklık vardır, fakat daha sonra gö

receğimiz gibi, x ve y eksenlerinin doğrultularını seçtiği
mizdeki muğlaklıktan daha fazla değildir bu.
Şimdi de il) vektörüne bakalım. İşte bildiklerimiz:
Spin sol şekillenim halinde hazırlandığında, az için ola
sılıklar yine � 'dir. Bu a�au ve a'dad değerlerini saptama-
ya yetmez, fakat sonuç çıkarabileceğimiz bir başka ko
şul daha vardır. Daha önce l u) ve l d) ifadelerinin basit
bir nedenle, yani biri spin yukarı ise, diğerinin kesinlik
le yukarı olmayacağı nedeniyle, dik olduklarını söyle-
52
miştik. Fakat yukarı ve aşağının pek bir özelliği yoktur;

sağ ve sol için de doğrudur bu. Özellikle, spin sağ ise, sol
olma olasılığı sıfırdır. Böylece (2.3) denklemiyle benzer
olarak,
(r l l) = O
(Z i r) = O
eşitliklerini elde ederiz. Böylece l l) ifadesini
1 1
i l ) = '12 l u ) - '12 l d ) (2.6)
şeklinde belirleriz.
Alıştırma 2. 1 : Denk. (2.5) 'teki l r) vektörünün Denk.

(2.6)'daki i Z) vektörüne dik olduğunu kanıtlayınız.
Yine, I Z)'nin seçiminde bir muğlaklık vardır. Buna evre

muğlaklığı denir. l l)'yi herhangi bir z karmaşık sayısıyla
çarptığımızı düşünün. Genelde sonuç artık bire-boylu
(birim uzunluğa sahip) kalmayacağı halde, bu, onun
l r)'ye dik olup olmayacağını etkilemez. Fakat z = ei 8 se
çersek (burada e herhangi gerçel bir sayı olabilir) , o za
man bunun boyluluk üzerine de hiç etkisi olmaz; çünkü
ei 8 birim büyüklüğe sahiptir. Başka bir deyişle,
a� au + ad ad ifadesi l 'e eşit kalacaktır. z = ei 8 yapısındaki
bir s ayıya bir evre-çarpanı dendiği için, muğlaklığa da
evre muğlaklığı denir. Daha sonra, hiçbir ölçülür niceli
ğin böyle bir toptan evre-çarpanına duyarlı olmadığını
anlayacağız; dolayısıyla durumları belirtirken onu kulak
ardı edebiliriz.
53
2 .4 y-ekseni Boyunca
Son olarak, y-ekseni boyunca yönelmiş spinleri tem
sil eden l i) ve j o) vektörlerine sıra geldi. Onların s ağla
maları gereken koşullara bakalım. Önce,
( ijo) = O (2.7)
olmalıdır. Bu koşul, aynı yukan ve aşağı durumlar için
olduğu gibi, içeri ve dışarı durumların da dik vektörlerle
temsil edildiklerini ifade eder. Fiziksel olarak, spin içeri
ise, (2. 7) koşulu spinin kesinlikle dışarı olmadığını gös
terir.
l i) ve j o ) vektörleri üzerine ek sınırlamalar vardır. (2. 1 )
ve (2.2) denklemlerinde ifade edilen bağıntıları ve deney
lerimizin istatistiksel sonuçlarını kullanarak, aşağıdaki-
leri yazabiliriz :
1
=
(ol u) (uj o) 2
1
=
(ol d) (dlo) 2
1
=
(i j u) (uji) 2
1
=
(il d) (dl i) 2 (2.8)
İlk iki denklemde j o ) durumu, (2. 1 ) ve (2.2) denklemlerin

den IA)'nın rolünü üstlenir. Son iki denklemde ise, bu ro
lü üstlenen l i)'dir. Bu koşullar şunu ifade eder: Eğer spin
y-ekseni boyunca yönelmiş ve sonra z boyunca ölçül
müşse, yukan veya aşağı olması eşit olasılıklıdır. Spin
x-ekseni boyunca ölçülmüş olsaydı, sağ veya sol çıkma
sının da eşit olasılıkla olmasını beklemek durumunday
dık. Bu aşağıdaki ek koşullara yol açar:
54
DERS 2 : KUANTUM DURUMLARI
(ol r) ( r l o) = 21
(oll) (ll o) = 21
(il r) ( r l i) = 21
(i l l) ( l l i) = 21 (2.9)
Bu koşullar l i) ve l o) vektörlerinin yapısını, evre muğlak

lıkları dışında, s aptamak için yeterlidir. İşte sonuç:
1 i
l i) = - l u) + - l d)
../2 ../2
1 i
l o) = - l u) - - l d) (2. 1 0)
../2 ../2
Alıştırma 2.2: l i) ve l o) vektörlerinin 2.7, 2 . 8 ve 2 . 9

koşullarının tümünü s ağladığını kanıtlayınız. Bu açı
dan tek ve biricik midirler?
(2. 1 0) denklemlerindeki bileşenlerin ikisinin s anal olma

sı ilginçtir. Kuşkusuz, başından beri durumlar uzayının
bir karmaşık vektör uzayı olduğunu söylemiştik, fakat
şimdiye kadar hesaplarımızda karmaşık sayıları kullan
mak zorunda kalmamıştık. 2. 10 denklemlerindeki kar
maşık sayılar kolaylık mıdır, yoksa zorunluluk mu? Spin
durumları için verilen çerçevede, onlar ortalıklarda ol
maz. Bunu kanıtlamak oldukça sıkıcıdır, fakat ara basa
maklar apaçıktır. Aşağıdaki alıştırma size bir yol harita
sı verir. Karmaşık s ayılara gereksinim, kuantum meka
niğinin genel bir özelliğidir ve ilerledikçe daha fazla ör
nekle karşılaşacağız.
55
Alıştırma 2.3: Şu an için, 2 . 1 0 denkleminin bize l i) ve

l o ) için l u) ve l d) cinsinden tanımlar verdiklerini
unutun ve a, f3, y ve 8 bileşenlerinin bilinmeyenler ol
dukların varsayın:
l i) = al u) + /3 1 d)
l o) = r l u) + 81 d)
a) Aşağıdaki bağıntıyı göstermek üzere 2 . 8 denklemi
ni kullanın:
a*a = /3*/3 = y*y = 8*8 = �
b) Üstteki sonucu ve 2.9 denklemlerini kullanarak da

şunu gösterin:
a*/3 + a/3* = y*8 + y8* = o
c) a*/3 ve y*8'nın her birinin saf sanal olduklarını
gösterin. a*/3 s af sanalsa, o zaman a ve f3 katsayıları
nın ikisi de gerçel olamaz. Aynı akıl yürütme y*8'ya
da uygulanır.
2.5 Parametrelerin Sayılması

Bir sistemi nitelemenin kaç adet bağımsız parametre
gerektirdiğini bilmek her zaman önemlidir. Örneğin, Cilt
J'de kullandığımız genelleştirilmiş koordinatların (qi
adıyla) her biri b ağımsız bir serbestlik derecesini temsil
ediyordu. Bu yaklaşım, fiziksel bağ koşullarını betimle
mede açık denklemler yazma zorluğundan kurtarmıştı
bizi. Benzer bir bağlamda, bir sonraki işimiz, bir spin
için olan fiziksel b akımdan bağımsız durumların sayısı
nı saymaktır. Bunu iki yoldan yapacağız ve her bir yol
dan aynı yanıtı elde ettiğinizi göreceksiniz.
56
Birinci yol basittir. Düzeneği herhangi bir fi üçlü-vek

törü2 boyunca yöneltin ve bir spini bu eksen boyunca
cr = + l olarak hazırlayın. CT = -1 ise, spinin - fi ekseni bo
yunca yöneldiğini düşünebilirsiniz. Böylece, fi üçlü-vek
törünün her yönelimi için bir durum olmalıdır. Böyle bir
yönelimi belirtmek için kaç parametre almak gerekir?
Yanıt elbette ikidir. Üç boyutlu uzayda bir yön tanımla
mak için iki açı alınır.3
Aynı soruyu bir başka açıdan ele alalım şimdi de. Ge
nel spin durumu au ve ad gibi iki karmaşık sayıyla ta-
nımlanır. Bu, her bir karmaşık sayı iki gerçel sayı olarak
hesaba katıldığı için, dört gerçel sayı anlamına gelir gibi
görünmektedir. Fakat vektörün 2 .4 denklemindeki gibi
bire-boylandırıldığını hatırlayın. Bu boylandırma koşu
lu, bize dört gerçel sayıyı içeren bir denklem verir ve pa
rametre s ayısını üçe düşürür.
Daha önce söylediğim gibi, sonunda göreceğiz ki bir
durum-vektörünün fiziksel özellikleri toptan evre-çarpa
nına bağlı değildir. Bu da, kalan üç parametreden biri
nin gereksiz olduğu anlamına gelir; bu durumda geriye
sadece -üç-boyutlu uzayda bir yön belirtmek için gere
ken parametre sayısı olan- iki parametre kalır. Böylece,
bir deneyin herhangi bir eksen boyunca sadece iki olası
sonucu olsa bile,
2 Üçlü-vektörlerin bra'lar ve ket'ler olmadıklarını aklınızda

tutun.
3 Küresel koordinatlarda, bir noktanın başlangıçla ilgili yöne
limini temsil etmek için iki açının kullanıldığını hatırlayın.
Enlem ve boylam buna bir diğer örnektir.
57
ifadesinde bir spinin tüm olası yönelmelerini betimle

mek için yeterli serbestlik vardır.
2 .6 Spin Durumlarının Sütun Vektörleri

Olarak Temsil Edilmesi
Buraya kadar, durum-vektörlerimizin soyut biçimle
rini, yani J u) ve J d) vb şeyleri kullanarak pek çok şey öğ
renebildik. Bu soyutlamalar, gereksiz ayrıntıları dert et
meksizin, matematiksel bağıntılara odaklanmamıza yar
dımcı oldu. Bununla birlikte, yakında spin durumları
üzerine ayrıntılı hesaplamalar yapmak zorunda kalaca
ğız ve bunun için durum-vektörlerimizi sütun yapısı
içinde yazmamız gerekecek. "Evre duyarsızlığı" nedeniy
le, sütun temsilleri tek ve biricik değildir ve bulabilece
ğimiz en basit ve en yararlı sütunları seçmeye çalışaca
ğız.
Alışıldığı üzere, J u) ve J d)'yle başlayacağız. Onların

birim uzunluklu ve karşılıklı dik olmaları gerekiyor. Bu
gereksinimleri sağlayan sütun çifti şudur:
J u) = (6) (2. 1 1 )
J d) = (�) (2. 1 2)
Bu sütun vektörleri elimizdeyken, 2 . 5 ve 2 . 6 denklemleri

ni kullanarak J r) ve J Z) için ve 2 . 1 0 denklemleri yardımıy
la J i) ve J o) için sütun vektörleri yaratmak kolaydır. Bu
nu, o sonuçların gerekli olacağı gelecek derste yapacağız.
58
2. 7 Her Şeyi Bir Araya Toparlama

Bu derste değişik konuları ele aldık. Devam etmeden
önce, neler yaptığımızı şöyle bir değerlendirelim. Hede
fimiz spinler ve vektör uzayları hakkında bildiğimiz şey
leri bir araya getirmekti. Spin durumlarını temsil etmek
için vektörleri nasıl kullanacağımızı düşünüp bulduk ve
bu süreçte bir durum-vektörünün içerdiği (ve içermedi
ği ! ) bir tür bilgi şöyle bir an gözümüze ilişti. İşte size
yaptıklarımızın kısa bir özeti:
• Spin ölçümleri bilgimize dayalı olarak, karşılıklı

dik taban vektörlerinden üç çifti seçtik. Onlara,
çift olarak, l u) ve l d); l r) ve i l); l i) ve l o) adlarını
verdik. l u) ve l d) taban vektörleri fiziksel olarak
bağımsız durumları temsil ettikleri için, onların
karşılıklı dik olduklarını ileri sürdük. Başka bir
deyişle, ( u l d) = O dedik. Aynı şey hem l r) ve i l) için
hem de l i) ve l o) için geçerlidir.
• Bir spin durumunu belirtmek için iki bağımsız pa
rametrenin yeteceğini anladık ve sonra tüm spin
durumlarını temsil etmek için tab an vektörlerimiz
olarak keyfi şekilde dik çiftlerden birini, örneğin
l u) ve l d)'yi seçtik. Bir durum-vektöründe iki kar
maşık sayı, dört gerçel sayıyı gerektirse de, bun
dan nasıl paçayı kurtardık? Bu dört sayının tümü
nün bağımsız olmadığına dikkat edecek kadar kur
nazdık da ondan.4 Boylandırma bağ koşulu (top
lam olasılık 1 olmalıdır) bir parametreyi yok eder
ken, "evre duyarsızlığı" (bir durum-vektörünün fi-
4 Lütfen halinden memnun bir sırıtma içinde işin keyfini çı

karın.
59
ziği, toptan evre-çarpanından etkilenmez) da ikin

cisini yok eder.
• Ana taban vektörlerimiz olarak l u) ve l d)'leri seç
tikten sonra, taban vektörlerinin diğer iki çiftini
l u) ve l d) 'nin doğrusal karışımı olarak nasıl temsil
edeceğimizi düşünüp taşınarak bulmuştuk; bunun
için ek olarak dikliğe ve olasılığa dayalı bağ koşul
larını kullanmıştık.
• Son olarak, ana taban vektörlerimizi sütunlar şek
linde temsil etmek için bir yol saptamıştık. Bu
temsil tek ve biricik değildi. Gelen derste diğer iki
taban için sütun vektörlerini türetmek üzere bizim
l u) ve l d) 'lerimizi kullanacağız.
Bu somut sonuçlara ulaşırken, bir durum-vektörü mate

matiğini eylem halinde görmek ve bu matematiksel nes
nelerin fiziksel spinlere nasıl karşılık geldiği hakkında
bir şeyler öğrenmek için bir şans elde etmiştik. Spin üze
rine odaklanacağımız halde, aynı kavramlar ve yöntem
ler diğer kuantum sistemlerine de aynı şekilde uygulanır.
Diğer derse geçmeden önce, şimdiye kadar gördüklerimi
zi özümsemek için biraz zaman harcayın lütfen. Başlan
gıçta söylediğim gibi, bu gerçekten işinize yarayacaktır.
60
Ders 3
Kuantum Mekaniğinin İlkeleri
Art: Ben senin gibi değilim, Lenny. Benim beynim ku

antum mekaniği için oluşturulmamış.
Lenny: Hayır, benimki de değil. Benim beynim de şu
ıvır zıvın gerçekten hayalinde canlandıramaz. Fakat
sana şunu söyleyeyim ki, bir zamanlar tıpkı bir elek
tron gibi düşünen bir adam tanımıştım.
Art: Ona ne oldu peki ?
Lenny: Art, sana söyleyeceğim tek şey şu, muhakkak

ki pek hoş olmadı.
Art: Hımmm, sanınm cin gibi uçup gitmedi.
Hayır, biz kuantum olaylarını algılamak üzere tasarlan

madık; kuvvet ve sıcaklık gibi klasik şeyleri hissetmek
için yaratıldığımız yapıyla aynı değil bu. Fakat biz çok
uyum sağlayan yaratıklarız ve kayıp hislerimiz yerine,
kuantum mekaniğini doğrudan gözümüzde canlandırma
yı sağlayabilecek soyut matematiği koyabildik. Ve za
manla yeni sezgi türleri geliştiriyoruz.
Bu derste kuantum mekaniğinin ilkelerini ortaya ko
yacağız. Bu ilkeleri betimlemek için, bazı yeni matema
tiksel araçlara ihtiyaç duyacağız . Haydi başlayalım.
61
3 . 1 Matematiksel Ara: Doğrusal İşlemciler

3 . 1 . 1 Makineler ve Matrisler
Kuantum mekaniğindeki durumlar, matematiksel açı

dan bir vektör uzayında vektörler olarak betimlenir. Fi
ziksel gözlenebilirler -ölçebildiğiniz şeyler- doğrusal iş
lemcilerle temsil edilir. Bunu bir aksiyom olarak alaca
ğız ve daha sonra (Bölüm 3 . 1 .5 'te) fiziksel gözlenebilir
lere karşılık gelen işlemcilerin hem doğrusal hem de
Hennitsel olmaları gerektiğini öğreneceğiz . İşlemciler ile
gözlenebilirler arasındaki karşılık gelme çok inceliklidir
ve onu anlamak epeyce gayret isteyecektir.
Gözlenebilirler ölçtüğünüz şeylerdir. Örneğin, bir

parçacığın koordinatlarını; bir sistemin enerji, momen
tum veya açısal momentumunu veya uzayda bir nokta
daki elektrik alanını doğrudan ölçebiliriz. Gözlenebilir
ler bir vektör uzayıyla da ilişkilidir, fakat onlar durum
vektörleri değildir. Onlar ölçtüğün üz şeylerdir -ux bir
örnek olabilir- ve doğrusal işlemcilerle temsil edilirler.
John Wheeler böyle matematiksel nesnelere makineler
demeyi yeğlerdi. O bir makineyi iki kapılı olarak düşü
nürdü: giriş kapısı ve çıkış kapısı. Giriş kapısından içe
riye jA) gibi bir vektör sokarsınız . Dişliler döner ve ma
kine çıkış kapısından bir sonuç verir. Bu sonuç bir baş
ka vektördür, diyelim ki jB).
İşlemciyi kalın harfle belirtelim; makine için M gibi.
İşte j B) vektörünü vermek üzere IA)'ya etkiyen M için bir
denklem size:
MIA) = IB)
Her makine bir doğrusal işlemci değildir. Doğrusallık
birkaç basit özellik gerektirir. İlk olarak, bir doğrusal iş-
62
DERS 3: KUANTUM MEKANİGİNİN İLKELERİ
lemci uzaydaki her vektör için tek ve biricik bir sonuç

vermelidir. Bazı vektörler için bir sonuç veren, fakat ba
zılarını da yontup hiçbir şey vermeyen bir makine düşü
nün. Bu makine bir doğrusal işlemci olamaz. İçeri koy
duğunuz her şey için bir şey çıkmalıdır.
Bir sonraki özellik şunu ifade eder: Bir doğrusal M iş
lemcisi bir girdi vektörünün bir katı üzerine etki ediyor
sa, çıktı vektörünün aynı katını verir. Böylece M IA) = IB)
varsa, z herhangi bir karmaşık sayı olmak üzere,
M zlA) = z JB)
olur. Tek kural, M işlemcisi vektörlerin bir toplamı üze

rine etkiyorsa, sonuçlar basitçe toplanırlar:
M { IA) + JB) } = M JA) + M JB)
Doğrusal işlemcilerin somut bir temsilini vermek için, 1 .

Derste kullandığımız bra ve ket vektörlerinin s atır ve sü
tun temsillerine geri dönelim. Satır-sütun gösterimi ta
ban vektörlerinin seçimine bağlıdır. Vektör uzayı N-bo
yutlu ise, N adet birim-boylu karşılıklı dik ket-vektörü
kümesi seçeriz. Onları li) ve ikili bra-vektörlerini (j J ola
rak etiketleyelim.
Şimdi
M JA) = JB)
denklemini alıp onu bileşenler halinde yazacağız. Denk.

1 . 3 'te yaptığımız gibi, keyfi bir JA) ket'ini taban vektör
leri üzerinden bir toplam olarak temsil edeceğiz:
63
Burada indis olarak i yerine j'yi kullanıyoruz; böylece

içeri spin-durumu hakkında konuştuğumuz sanısına ka
pılmazsınız. Şimdi IB)'yi de aynı şekilde temsil edip, her
ikisini MIA) = I B ) denkleminde yerlerine koyarak şunu
buluruz:
L MI J) aj = L /311/)
j j
Son basamak, her iki tarafın özel bir (ki taban vektörüy
le iç çarpımını almaktır; bunun sonucunda şunu buluruz:
L (klMI J) aj = L /31 (kl J) (3 . 1 )

j j
B u sonucu anlamlandırmak ıçın, j ve k eşit değilse

( k lj)'nin sıfır ve eşitse 1 olduğunu hatırlayın. Bu durum
da sağ yandaki toplam bir tek terime, /Jk'ya iner.
Sol yanda (klMI J ) a1 niceliklerinin bir kümesini görü

rüz. (kl MI J) 'yi mkj olarak kısaltırız. Her bir mk/ nin sa
dece bir karmaşık sayı olduğuna dikkat edin. Bunun ne
denini anlamak için, M'nin lj) üzerine işlem yaparak ye
ni bir ket-vektörü vereceğini düşünün. (k i 'nın bu yeni
ket-vektörüyle iç çarpımı bir karmaşık sayı olmalıdır.
mk İ niceliklerine M'nin matris elemanları denir ve ge
nelde N x N'lik bir kare matris halinde düzenlenirler. Ör
neğin, N = 3 ise, şu simgesel eşitliği yazabiliriz:
(3 . 2)
Bu eşitlik, biraz sindirimi zor görünen gösterimi kötüye

kullanma içermektedir. Sol yanı soyut bir doğrusal iş-
64
lemcidir, sağ yanıysa onun özel bir tabandaki somut bir

temsili. Onları eşitlemek biraz baştan savmadır, ama ka
fa karışıklığına yol açmamalıdır.
Şimdi (3. 1 ) denklemine geri gidip (klMU) 'yi mkj ile

yer-değiştirelim. Şunu elde ederiz:
(3.3)
Bunu matris yapısında da yazabiliriz. O zaman (3.3)

denklemi
(3 .4)
haline gelir. Matris çarpımı kuralını herhalde biliyorsu

nuzdur, ama gene de ne olur ne olmaz deyip hatırlata
yım. Sağdaki ilk nicelik olan Pı 'i hesaplamak için, matri
sin ilk satırını alın ve onun elemanlarını a sütununun
karşılıklı elemanlarıyla çarpıp toplayın:
Sağdaki ikinci eleman için, matrisin ikinci satırıyla a sü

tununu aynı şekilde çarpın:
Ve böylece devam edin. Matris çarpımını bilmiyorsanız,

bilgisayarınıza koşun ve hemen ona bakın. Matris çarpı
mı alet çantamızın can alıcı parçasıdır ve şu andan baş
layarak onu bildiğinizi varsayacağım.
Vektörleri ve doğrusal işlemcileri somut olarak sü
tunlar, satırlar ve matrislerle (topluca bileşenlerle) tem-
65
sil etmenin yararları ve zararları vardır. Yararları açık

tır. Bileşenler, makineyi çalıştırmak için iyice açık olan
aritmetik kurallar kümesini sağlar. Zararı, özel bir taban
vektörleri seçimine b ağlı olmasıdır. Vektörler ile işlem
ciler arasındaki temel bağıntılar seçilen özel tabandan
bağımsızdır ve somut temsil bu gerçeği karartmaktadır.
3 . 1.2 Özdeğerler ve Özvektörler
Genelde, bir işlemci bir vektör üzerine etkidiğinde,

vektörün yönünü değiştirecektir. Bu demektir ki makine
den çıkan sonuç, bir sayı çarpı girdi vektörü değildir.
Fakat özel bir doğrusal işlemci için bazı belli vektörler
olacaktır; öyle ki onların çıktıkları zamanki yönleri gir
dikleri zamanki yönleriyle aynıdır. Bu özel vektörlere öz
vektörler denir. M işlemcisinin bir özvektörünün tanımı,
MIA.) = A.IA.) (3.5)
denklemini sağlayan bir IA.) vektörüdür. A'nın çift kulla

nımı kuşkusuz biraz kafa karıştırıcıdır. İlk önce, A.
(IA.) 'nın aksine) bir sayıdır -genelde bir karmaşık sayı
ama yine de bir sayı. Diğer taraftan, IA.) bir ket-vektörü
dür. Üstelik, M'ye çok özel bir b ağıntıyla b ağlı bir ket'tir.
IA.) ket'i M makinesine sürüldüğünde, meydana gelen tek
şey, A. sayısıyla çarpılmasıdır. Size bir örnek vereceğim:
Eğer M işlemcisi 2 x 2 'li bir
matrisiyse, o zaman
(�)
66
DERS 3: KUANTUM MEKAN İGİNİN İLKELERİ
vektörüne uygulandığında, bu vektörün 3'le çarpıldığını

kolayca görürsünüz. Deneyip görün. M bir başka özvek
töre daha sahiptir:
( -� )
M bu özvektöre uygulandığında, bu vektörü farklı bir
sayıyla, yani -l 'le çarpar. Diğer taraftan, M matrisi
(b)
vektörüne etki ettiğinde, vektör basitçe bir sayıyla çar
pılmış olmaz. M vektörün hem büyüklüğünü ve hem de
yönünü değiştirir.
Tıpkı vektörler gibi, M onlara etki ettiğinde, sayılarla

çarpılan vektörlere M'nin özvektörleri denir, onların çar
pıldığı sabitlere ise özdeğerler adı verilir. Genelde, özde
ğerler karmaşık sayılardır. İşte size kendinizin çözebile
ceği bir örnek:
M= ( o1 -1O )
matrisini alın ve
vektörünün -i özdeğerli bir özvektör olduğunu gösterin.

Doğrusal işlemciler bra-vektörlerine de etki edebilir
ler. M'nin (B j 'ye etkimesini ifade eden gösterim şudur:
(B IM
67
Bu tür çarpmanın kuralını söyleyerek tartışmayı kısa tu

tacağım. En basiti bileşen yapısındadır. Hatırlarsanız,
bra-vektörleri bileşen yapısında s atır vektörleriyle tem
sil edilmekteydi. Örneğin, (E l bra'sı,
şeklinde temsil edilebilirdi. Kural yine tam matris çarpı

mıdır. Biraz kötü kullanılan bir gösterimle (EIM şundan
ibarettir:
3 . 1.3 Hermitsel Eşlenik
MIA) = IE) ise, o zaman (A IM = (El olur diye düşüne

bilirdiniz; ama bunu yaparsanız, hata edersiniz. Sorun
karmaşık eşleniktir. Z sadece bir karmaşık sayı olduğun
da bile, ZIA) = IE ) ise, genelde (A IZ = ( E l doğru değildir.
Ket'lerden bra'lara geçerken karmaşık eşlenik almalısı
nız : (A IZ * = (E l gibi. Kuşkusuz, Z bir gerçel sayı olursa, o
zaman karmaşık eşleniğin etkisi yoktur; her gerçel sayı
kendi karmaşık eşleniğine eşittir.
�
Şimdi işlemciler için karmaşık eşlenik kavramına ih-

tiyacımız var. M IA) = IE) denklemine bileşen gösterimin
de bakalım:
Ve şimdi de onun karmaşık eşleniğini oluşturalım:
68
DERS 3: KUANTUM MEKANİGİNİN İ LKELERİ
Bu denklemi, ket'ler yerine bra'ları kullanarak, matris

yapısında yazmaya çalışalım. Bunu yaparken, bra-vek
törlerinin sütunlarla değil de, satırlarla temsil edildikle
rini hatırlamalıyız. Sonucu doğru şekilde çözüme kavuş
turmak için, M matrisinin karmaşık eşlenik elemanlarını
yeniden düzenlemeye de gerek duyarız. Bu yeniden dü
zenleme için gösterim, aşağıda açıklanmış olan Mt şek
lindedir. Yeni denklemimiz şudur:
(3.7)
Bu denklemdeki matris ile (3 .6) denklemindeki matris

arasındaki farka dikkatlice bakın. İki fark göreceksiniz.
En açık olanı, her bir elemanın karmaşık eşleniğidir; fa
kat eleman indislerinde de bir fark görebilirsiniz. Örne
ğin, (3.6) ' da gördüğünüz m23 yerine (3.7)'de m'Jı görürsü-
nüz. Başka bir deyişle, satırlar ile sütunlar yer değiştir
miştir.
Bir denklemi ket yapısından bra yapısına çevirdiği
mizde, matrisi iki basamakta düzeltmeliyiz:
1 . Satır ve sütunları değiş-tokuş etmeliyiz.
2. Her matris elemanının karmaşık eşleniğini almalı
yız .
Matris gösteriminde, satır ve sütunların değiş-tokuş
edilmesine devriğini alma [transpoz alma) denir ve T
üst indisiyle gösterilir. Buna göre, M matrisinin devriği
şudur:
69
KUANTIJM Flzl t. I N E KU RAMSAL BAŞLANGIÇ
Dikkat ederseniz, bir matrisin devriğini almak, onu ana

köşegene (sol-üstten alt-sağa giden köşegen) göre çevir
mektir.
Devriği alınmış bir matrisin karmaşık eşleniğine,
onun Hermitsel eşleniği denir ve "kama" işaretiyle göste
rilir. Kamayı, devrik almada kullanılan T ile karmaşık
eşlenikte kullanılan yıldız gösteriminin karışımı olarak
düşünebilirsiniz. Simgelerle:
Özetlersek, M işlemcisi IA) 'ya etkiyip IB)'yi veriyorsa,

Mt da (A l bra'sına etki edip (B l 'yi verir. Simgelerle ifade
etmek gerekirse,
MIA) = IB)
ise,
(A IMt = (B I
olur.
3 . 1.4 Hermitsel İşlemciler

Gerçel sayılar fizikte özel bir rol oynar. Her ölçümün
sonucu gerçel bir sayıdır. Bazen iki niceliği ölçeriz, onla
rı bir i ile bir araya getiririz (yani, bir karmaşık sayı
oluştururuz) ve bu sayıya bir ölçümün sonucu deriz. Fa
kat aslında bu sadece iki gerçel ölçümü birleştirmenin
bir yoludur. Bilgiçlik taslamak istiyorsak, gözlenen nice
liklerin kendi karmaşık eşleniklerine eşit olduklarını
söyleyebiliriz. Bu, kuşkusuz , sadece onların gerçel ol-
70
duklarını söylemenin süslü biçimidir. Kuantum meka

niksel gözlenebilirlerin doğrusal işlemcilerle temsil edil
diklerini yakında öğreneceğiz. Ne türden doğrusal işlem
cilerle? Bunlar bir gerçel işlemciye en yakın türden iş
lemciler olacaktır. Kuantum mekaniğindeki gözlenebilir
ler, kendi Hermitsel eşleniklerine eşit olan doğrusal iş-·
lemcilerle temsil edilirler. Bunlara, Fransız matematik
çisi Charles Hermite'e izafeten, Hermitsel işlemciler de
nir. Hermitsel işlemciler
özelliğini sağlarlar. Bunu, matris elemanları cinsinden

şöyle ifade edebiliriz:
Başka bir deyişle, bir Hermitsel matrisi ana köşegene

göre çevirir ve sonra onun karmaşık eşleniğini alırsanız,
sonuç özgün matrisle aynı olur. Hermitsel işlemciler (ve
matrisler) bazı ayrıcalıklı özelliklere sahiptir. Birinci
olarak, tüm özdeğerleri gerçeldir. Hadi bunu kanıtlaya
lım.
Hermitsel bir L işlemcisinin bir özdeğeri ve buna kar

şılık gelen özvektörü il ve lil) olsun. Bunu simgelerle şöy
le yazarız:
Hermitsel eşlenik tanımından,
olur. Bununla birlikte, L Hermitsel olduğundan, Lt iş

lemcisine eşittir. Dolayısıyla, bu iki denklemi tekrar aşa
ğıdaki gibi de yazabiliriz:
71
(3.8)
ve
(3 . 9)
Şimdi 3 . 8 denklemini (A.I ve 3 . 9 denklemini IA.)'yla çarpa
rak
ve
elde ederiz. Açıkça, her iki denklemin doğru olması ge

rektiğinden, A. = A.* olmalıdır. Başka bir ifadeyle, A. (ve do
layısıyla bir Hernıitsel işlemcinin her özdeğeri) gerçel
olmalıdır.
3.1.5 Hermitsel İşlemciler v e Birim-boylu

Dik Tabanlar
Şimdi kuantum mekaniğinin temeli olarak hizmet gö
ren bir matematiksel teoreme geldik; ona temel teorem
diyeceğim. Esas fikir, kuantum mekaniğinde gözlenebi
lir niceliklerin Hermitsel işlemcilerle temsil edilmesidir.
Ç ok basit, fakat aşırı derecede önemli bir teoremdir.
Onu daha kesin olarak aşağıdaki gibi ifade edebiliriz:
Temel Teorem
• Bir Hernıitsel işlemcinin özvektörleri tam bir kü
me oluşturur. Bu demektir ki bu işlemcinin ürete
bileceği her vektör, onun özvektörlerinin bir top
lamı olarak açılabilir.
72
DERS 3 : KUANTUM MEKANİGİNİN İ LKELERİ
• il 1 ve il2 bir Hermitsel işlemcinin eşit-olmayan iki

özdeğeriyse, karşılık gelen özvektörler birbirlerine
diktir.
• İki özdeğer eşit olsa bile, karşılık gelen özvektörler
dik olarak seçilebilir. İki farklı özvektörün aynı öz
değere sahip olduğu bu halin bir adı vardır; ona
katmerlilik (degeneracy) denir. İki işlemci aynı anlı
özvektörlere sahip olduğunda, daha sonra Bölüm
5 . 1 'de tartışılacağı gibi, katmerlilik devreye girer.
Temel teorem aşağıdaki gibi özetlenebilir: Bir Hermitsel

işlemcinin özvektörleri birim-boylu dik bir taban oluş
turur. Bunu ikinci maddeyle başlayarak kanıtlayalım.
Özvektörlerin ve özdeğerlerin tanımı uyarınca,

Llilı) = ilı lilı)
Llil2 ) = il2 l il2 )
yazabiliriz. Şimdi L'nin Hermitsel olduğu (Hermitsel eş
leniği kendisi) gerçeğini kullanarak, ilk denklemi bir bra
denklemine çevirebiliriz:
(il ı i L = ilı (ilı I
L lil2 ) = il2 l il2 )
Şu ana kadar, işin aslı zaten açık olmalı; ama ben onu
bir bir anlatacağım. Birinci denklemi alın ve onun lil2 )
ile iç çarpımını oluşturun. Sonra ikinci denklemin aynı
şekilde (ilı I ile iç çarpımını yapın. Sonuç şudur:
(ilı I L l il2) = ilı (il ı I A.2)
(A.ı I L IA.2) = A.2 (A.ı I A.2)
Taraf tarafa çıkarınca, şunu elde ederiz:
73
il1 ve il2 farklıysalar, (ilı lil2) iç çarpımı sıfır olmalı, ya

ni iki özvektör birbirlerine dik olmalıdır.
Şimdi de, il1 = il2 olsa bile, iki özvektörün dik olarak
seçilebileceğini kanıtlayalım. Şunları varsayalım:
Llilı) = illilı )
L l il2) = illil2) (3 . 1 0)
Başka bir ifadeyle, aynı öz değerli iki ayrı özvektör var

dır. Şurası açıktır ki iki özvektörün herhangi bir doğru
sal karışımı da yine aynı özdeğerli bir özvektördür. Bu
büyük serbestlik içinde, her zaman için iki dik doğrusal
karışım bulmak olasıdır.
Bunun nasıl olacağını görelim. Bu iki özvektörün key

fi bir doğrusal karışımını düşünelim:
IA) = alilı) + .B lil2)
Her iki tarafa L işlemini uygulayarak,

L IA) = aL lilı) + ,BLl il2)
LIA) = aillilı) + ,Bil lil2)
ve sonuçta
L IA) = il(a l ilı) + .B l il2)l = illA)
elde ederiz. Bu denklem, lilı) ve l il2)'nin herhangi bir

doğrusal karışımının da L'nin aynı özdeğerli bir özvek
törü olduğunu gösterir. Varsayım olarak, bu iki vektör
doğrusal bağımsızdır; aksi halde, ayrı durumları temsil
edemezlerdi. Ayrıca bunların L'nin il özdeğerine sahip
özvektörlerinin alt-uzayını gerdiklerini de varsayacağız.
74
Bir alt-uzayda, onu geren bağımsız vektörlerin bir takı

mı olarak, birim-boylu dik bir taban bulmak için Gram
Schmidt işlemi denen basit bir süreç vardır. Açık bir dil
le ifade edersek, IA.ı ) ve IA.2)'nin birer doğrusal karışımı
olarak yazılmış birim-boylu dik iki özvektör bulabiliriz.
Aş ağıda, 3 . 1 . 6 Bölümünde, Gram-Schmidt işlemini özet
liyoruz.
Teoremin son kısmı, özvektörlerin tam olduklarını

ifade eder. Başka türlü söylersek, uzay N-boyutluysa, bi
rim-boylu karşılıklı dik N adet özvektör var olacaktır. İs
pat kolaydır ve onu size bırakacağım.
Alıştırma 3. 1 : Aşağıdaki savı kanıtlayınız: Bir vektör

uzayı N-boyutluysa, bir Hennitsel işlemcinin özvek
törlerinden birim-boylu karşılıklı dik N vektörlü bir
taban kurulabilir.
3 .1.6 Gram-Schmidt İşlemi
Bazen birim-boylu dik bir takım oluşturmayan doğ

rusal bağımsız özvektörlerin bir kümesiyle karşılaşırız.
Bu, tipik olarak, bir sistem katmerli durumlara -aynı öz
değerli ayrı durumlara- sahip olduğunda ortaya çıkar.
Bu halde, aynı uzayı geren birim-boylu dik bir küme ya
ratmak üzere, daima sahip olduğumuz bu doğrusal ba
ğımsız vektörleri kullanabiliriz. Yöntem, biraz önce de
ğindiğim Gram-Schmidt işlemidir. Şek. 3. 1 , iki doğrusal
bağımsız vektör basit hali için bunun nasıl işlediğini
göstermektedir. V1 ve V2 gibi iki vektörle başlarız ve bun
lardan birim-boylu dik iki vektör, 111 ve v2 'yi kurarız.
75
vı -
Vı
--
- ıYı l
�ı. = � - (V2lvı)vı
A v2l.
V3 --
= --
IV2l. I
Şekil 3 . 1. Gram-Schmidt İşlemi. Mutlaka dik olmayan V1 ve V2 doğ

rusal bağımsız vektörlerinden, 171 ve 172 gibi iki birim dik vektör
kurabiliriz. Va kurma sürecinde bir ara sonuçtur. Bu işlemi, doğ
rusal bağımsız vektörlerin daha büyük bir kümesine genişletebili
riz.
İlk basamak i71 vektörünü kendi I V1 I uzunluğuna böl

mektir, bu bize i71 'e paralel bir birim vektör verir. Bu bi
rim vektöre v1 diyelim; tabanın ilk vektörü v1 'dir. Şimdi
de i72 vektörünü, ( V2 l 'V1 ) iç çarpımını oluşturarak, v1 vek
törünün doğrultusuna izdüşürelim ve böylece ( V2 l 'V1 ) v1
ifadesini oluşturalım. Sonra V2 vektöründen ( i72 l 'V1 ) v1
ifadesini çıkaralım ve bu sonuca V2.L diyelim. Şek. 3 . l 'den
i72.L vektörünün 1\ vektörüne dik olduğunu görebilirsiniz.
Son olarak, V2.L vektörünü kendi uzunluğuna bölerek ba
zımızın ikinci vektörü olan v2 terimini oluşturmuş olu
ruz. Bu işlemi daha fazla boyuttaki doğrusal bağımsız
vektörlerin kümesine genişletebileceğimiz açıktır. Örne
ğin, sayfadan dış a doğru V3 gibi üçüncü bir doğrusal ba
ğımsız vektörümüz olsaydı, onun her bir v1 ve v2 birim
vektörleri üzerine olan izdüşümlerini ondan çıkarır ve
sonra sonucu kendi uzunluğuna bölerdik. 1
1
Bu örnekte, sayfadan dışa doğru ibaresi, VJ'ün ille de sayfa
76
3.2 İlkeler
Artık kuantum mekaniğinin ilkelerini ifade etmeye
tam hazırız, öyleyse bunu daha fazla konuşmadan yapa
lım.
Tüm ilkeler bir gözlenebilir kavramı içerir; ayrıca te
melde bir karmaşık vektör uzayının varlığı önceden ka
bul edilir, öyle ki bu uzayın vektörleri sistemin durum
larını temsil eder. Bu derste, durum-vektörlerinin za
manla evrilmelerini içermeyen dört ilke sunacağız. 4.
Derste ise, sistem durumlarının zamanla gelişmelerine
eğilen bir beşinci ilke ekleyeceğiz bunlara.
Bir gözlenebilir, bir ölçülebilir olarak da adlandırıla
bilirdi. O uygun bir düzenekle ölçebileceğiniz bir şeydir.
Daha önce, bir spinin <lx , ay ve az bileşenlerinin ölçülme
si hakkında konuşmuştuk. Bunlar ölçülebilir örnekleri
dir. Onlara geri geleceğiz, ama önce ilkelere bakalım:
• 1 . İlke :
Kuantum mekaniğinin gözlenebilir veya öl
çülebilir nicelikleri L doğrusal işlemcileriyle tem
sil edilir.
Bunun, insanları kuantum mekaniğinden vazgeçiren

ve onları bunun yerine sörf yapmaya yönelten tamamen
soyut türden bir söylem olduğunun farkındayım. Ama
üzülmeyin; onun anlamı dersin sonlarında açığa kavuşa
caktır. L'nin de Hermitsel bir işlemci olması gerektiğini
hemen göreceğiz. Bazı yazarlar bunu bir varsayım veya
temel ilke sayar. Biz ise bunu diğer ilkelerden türetmeyi
düzlemine dik olması anlamına gelmez. B aşlama noktası

olarak dik olmayan vektörlerin kullanılabilirliği, Gram-Sch
midt işleminin asıl özelliğidir.
77
seçiyoruz. Her iki halde de sonuç aynıdır: Gözlenebilirle

ri temsil eden işlemciler Hermitseldir.
• 2. İlke : Bir ölçümün olası sonuçları, gözlenebiliri
temsil eden işlemcinin özdeğerleridir. Bu özdeğer
leri Ai olarak göstereceğiz. Bir ölçümün sonucu ke
sin Ai olan duruma karşılık gelen özvektör IA.i)'dir.
Henüz sörf tahtanızı paketinden çıkarmayın.
İşte bunu söylemenin bir başka yolu: Sistem IA.i) öz

durumundaysa, bir ölçümün sonucunun Ai çıkması ga
rantidir.
• 3. İlke:Açıkça ayırt edilebilir durumlar dik vektör
lerle temsil edilirler.
• 4. İlke :
Bir sistemin durum-vektörü jA) ise ve L
gözlenebiliri ölçülürse, Ai değerinin gözlenme ola
sılığı
(3. 1 1 )
olur. A./lerin L'nin özdeğerleri ve I A.i)'lerinse bunlara kar

şılık gelen özvektörleri olduklarını hatırlatırım.
Bu kısa ifadeler hiç mi hiç aşikar değildir ve onları
ayrıntılarıyla açıklamamız gerekir. Şu an için, ilk mad
deyi -yani, her gözlenebilirin bir doğrusal işlemciyle öz
deşleştirildiğini- kabul edelim. Daha şimdiden şunu
görmeye başlıyoruz; bir işlemci, mümkün ölçme sonuç
ları olan özdeğerleriyle birlikte durumları paketleme
tarzıdır. İlerledikçe bu fikirler açık hale gelecektir.
Daha önceki spin tartışmamızdan bazı önemli nokta
ları hatırlayalım. Her şeyden önce, bir ölçümün sonucu
genelde istatistiksel olarak belirsizdir. Bununla birlikte,
78
verilen bir gözlenebilir için, sonucu mutlak şekilde kesin

olan özel durumlar vardır. Örneğin, spini ölçen A düze
neği z-ekseni boyunca yönelmişse, l u) durumu daima
Clz = + l değerine yol açar. Aynı şekilde, l d) durumu asla
Clz = -1 ' den başka bir şey vermez. 1 . İlke bu olgulara ye
ni bir bakış yolu verir bize. Her bir gözlenebilirin (CJx , Cly
ve Clz) spini betimleyen iki boyutlu durumlar uzayında
özel bir doğrusal işlemciyle özdeşleştirildiğini belirtir.
Bir gözlenebilir ölçüldüğü zaman, sonuç daima olası
sonuçların kümesinden çekilmiş bir gerçel sayıdır. Örne
ğin, bir atomun enerjisi ölçülürse, sonuç, atomun belirli
enerji düzeylerinden biri olacaktır. Tanıdık spin hali için,
bileşenlerden birinin olası değerleri ± 1 'dir. Düzenek as
la bir başka sonuç vermez. 2 . İlke, bir gözlenebiliri tem
sil eden işlemciyle ölçümün olası sayısal çıktıları ara
sındaki bağıntıyı tanımlar. Yani, bir ölçümün sonucu
daima karşılık gelen işlemcinin özdeğerlerinden biridir.
Böylece spin işlemcisinin her bir bileşeni ± l 'e eşit iki
özdeğere s ahip olmalıdır. 2
3 . İlke en ilgincidir. En azından onu ben böylesine il
ginç buluyorum. Açıkça ayrı durumlardan söz ediyor;
önceden karşılaştığımız bir kilit fikir. Bir ölçüm iki du
rumun ayrı olduklarını tereddütsüz söyleyebiliyorsa, bu
iki durum fiziksel olarak ayrıdır. Örneğin, l u) ve l d) du
rumları Clz'nin ölçülmesiyle ayırt edilebilir. Size bir spi
nin ya l u) durumunda veya l d) durumunda olduğu söy
lenirse, bu iki durumdan hangisinin doğru olduğunu
bulmak için tek yapacağınız şey, A düzeneğini z-ekseni
boyunca yöneltmek ve Clz'yi ölçmektir. Hata yapma ola-
2 Henüz spin işlemcisinin bir "bileşeni"yle neyi kastettiğimizi

açıklamadık. Bunu kıs a sürede yapacağız.
79
KUANTUM FİZİGİ NE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
sılığı yoktur. Aynı şey il) ve l r) için de doğrudur. Onları

da ax'i ölçerek ayırt edebilirsiniz.
Fakat bunun yerine, size spinin iki durumdan birinde,
l u) veya l r) (yukarı veya sağ) durumundan birinde bu
lunduğunun söylendiğini varsayın. Spinin gerçek duru
munu açık bir şekilde söylemenizi s ağlayacak hiçbir ölç
me yapamazsınız. az'yi ölçerek yapamazsınız bunu.
O"z = + l elde ederseniz, başlangıç durumunun l r) olmuş
olması mümkündür, çünkü bu yanıtı l r) durumunda elde
etme olasılığı yüzde 50'dir. Bu nedenle, l u) ve l d)'nin fi
ziksel olarak ayırt edilebilir olduğu söylenir, fakat l u) ve
l r) öyle değildir. İki durumun iç çarpımı, onları kesin
olarak ayırt etmedeki yetersizliğin bir ölçüsüdür denebi
lir. Bazen bu iç çarpıma örtüşme denir. 3 . İlke fiziksel
olarak ayrı durumların dik durum-vektörleriyle, yani,
örtüşmeleri olmayan vektörlerle temsil edilmelerini ge
rektirir. Böylece, spin durumları için (u l d) = O, fakat
(u lr) = 1/.J2'dir.
Son olarak, 4. İlke bu fikirleri, bir deneyin çeşitli çık
tılarının olasılıklarını ifade eden bir kural halinde sayı -
ya döker. Bir sistemin IA ) durumunda hazırlanmış oldu
ğunu ve ardından L gözlenebilirinin ölçüldüğünü varsa
yarsak, sonuç, L işlemcisinin ili özdeğerlerinden biri ola
caktır. Fakat genelde, kesinlik içinde bu değerlerden
hangisinin gözleneceğini söylemenin hiçbir yolu yoktur.
Sadece ili sonucunun çıkmasının bir olasılığı -ona P(ili)
diyelim- vardır. 4. İlke bize bu olasılığı nasıl hesaplaya
cağımızı söyler ve bu IA) ile lili) 'nin örtüşmesi cinsinden
ifade edilir. Daha kesin söylersek, olasılık, örtüşmenin
büyüklüğünün karesidir:
80
DERS 3: KUANTUM M EKANİGİNİN İLKELERİ
Ya da eşdeğer olarak,
yazabiliriz. Olasılığın neden örtüşmenin kendisi olmadı

ğını merak edebilirsiniz. Neden örtüşmenin karesidir?
İki vektörün iç çarpımının daima pozitif veya hatta ger
çel olmadığını aklınıza getirin. Diğer taraftan, olasılıklar
hem pozitif ve hem de gerçeldir. Böylece P(A.i ) yi (A IA.i) ile
'
özdeşleştirmek hiçbir anlam taşımaz. Fakat büyüklüğün

karesi, yani (A IA.i)(A.i!A) daima pozitif ve gerçeldir; dola
yısıyla verilen bir çıktının olasılığıyla özdeşleştirilebilir.
İlkelerin önemli bir sonucu şudur:
Gözlenebilirleri temsil eden işlemciler Hermitseldir.
Bunun nedeni iki-katlıdır. Birincisi, bir deneyin sonucu
nun gerçel bir sayı olması gerektiğinden, bir L işlemcisi
nin özdeğerleri de gerçel olmalıdır. İkinci olarak, açıkça
ayırt edilebilir sonuçları temsil eden özvektörler farklı
özdeğerlere sahip olmalı ve ayrıca da dik olmalıdırlar.
Bu koşullar L'nin Hermitsel olması gerektiğini kanıtla
maya yeterlidir.
3.3 Bir Örnek: Spin İşlemcileri
İnanması zor olabilir, ama tek tek spinler -basit ol

malarına karşın- bize kuantum mekaniği hakkında hala
öğretecekleri çok fazla şeye sahiptirler ve güçleri yetti
ğince onlardan yararlanmayı planlıyoruz. Bu bölümdeki
amacımız, spin işlemcilerini somut yapıda, 2 x 2'li mat
risler olarak yazmaktır. O zaman, onların özel durumlar
da nasıl işlediklerini görebileceğiz. Spin işlemcilerimizi
ve durum-vektörlerimizi birazdan kuracağız. Fakat ay-
81
KUANTUM FİZİ G İ N E K U RAMSAL BAŞLANGIÇ
rıntılara dalmadan önce, işlemcilerin fiziksel ölçümlere

nasıl bağlı oldukları hakkında bir şeyler daha söylemek
istiyorum. B ağlantı biraz inceliklidir ve ilerledikçe onun
hakkında bir ş eyler daha söyleyeceğim.
Bildiğiniz gibi, fizikçiler skalerler ve vektörler gibi
çeşitli türden fiziksel nicelikleri tanırlar. Bir vektörün
(tıpkı spin gibi) ölçümüyle ilişkili işlemcinin kendisinin
bir vektör niteliğine sahip olması sürpriz sayılmamalı
dır.
Şu ana kadarki seyahatimizde, bir tür vektörden daha
fazlasını gördük. Üçlü-vektör en açık olanıdır ve proto
tip olarak hizmet görür. Üç-boyutlu uzayda bir okun ma
tematiksel temsilidir ve sık sık bir sütun matrisi şeklin
de yazılan üç gerçel sayıyla temsil edilir. Bileşenleri ger
çel-değerli olduğundan, üçlü-vektörler kuantum durum
larını temsil etmek için yeterince zengin değildir. Bunlar
için, karmaşık- değerli bileşenlere sahip bra'lara ve ket' -
lere gereksinim duyarız.
a spin işlemcisi ne tür bir vektördür? Kesinlikle bir
durum-vektörü (bir bra veya bir ket) değildir. Tam ola
rak bir üçlü-vektör de değildir; ama uzayda bir yönle
ilişkili olduğu için, kuvvetli bir aile benzerliğine sahiptir.
Aslında, çoğu kez a'yı basit bir üçlü-vektörmüş gibi kul
lanacağız. Bununla birlikte, a'yı bir üçlü-vektör işlemci
olarak adlandırarak, işleri b asit tutmaya çalışacağız .
Fakat alında bu ne anlama gelir? Fiziksel terimler
cinsinden, bunun anlamı şudur: Nasıl ki bir spin-ölçme
düzeneği sadece özel bir doğrultuda bir spinin yönelimi
hakkındaki sorulan yan ı tl ıyorsa, bir spin işlemcisi de
sadece belirli bir doğrultuda spin bileşeni hakkında bilgi
s ağlar. Spini farklı bir doğrultuda fiziksel olarak ölçmek
82
için, düzeneği bu yeni doğrultuya döndürmeye gerek du

yarız. Aynı fikir spin işlemcisine uygulanır: onun bize
yeni bir doğrultuda spin bileşeni hakkında bir şeyler
söylemesini istersek, o da "döndürülmeli"dir; fakat bu
tür döndürme matematiksel olarak gerçekleştirilir. Sö
zün özü odur ki, her doğrultu için düzeneğin yöneltile
bildiği bir spin işlemcisi vardır.
3 .4 Spin İşlemcilerinin Kurulması
Artık spin işlemcilerinin ayrıntılarını anlamaya çalı

şalım. İlk hedef spinin <lx, ay ve <Tz bileşenlerini temsil
edecek işlemcileri kurmaktır. Sonra spinin herhangi bir
doğrultudaki bileşinini temsil eden işlemciyi bu sonuç
ların üzerine inşa edeceğiz. Alışıldığı gibi, az'yle başla
yacağız. Biliyoruz ki <Tz işlemcisi l u) ve l d) için kesin, an
lamı açık değerlere sahiptir ve karşılık gelen ölçüm de
ğerleri az = + 1 ve az = -1 'dir. İlk üç ilkenin bize dedikleri
şudur:
• 1 . İlke: a'nın her bir bileşeni bir doğrusal işlem
ciyle temsil edilir.
• 2. ilke: az'nin özvektörleri l u) ve l d)'dir. Karşılık
gelen özdeğerler + l ve -l 'dir. Bunu şu soyut denk
lemlerle ifade edebiliriz:
<Tzl u) = + l u)
<Tz l d) = - l d) (3 . 1 2)
• 3 . İlke: l u) ve l d) durumları birbirlerine diktir. Bu

da
( u l d) = O (3 . 1 3)
83
KUANTUM FİZİGİN E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
şeklinde ifade edilebilir. 2 . 1 1 ve 2 . 1 2 denklemlerinden

l u) ve l d)'nin sütun temsillerini hatırlayarak, 3 . 1 2 denk
lemlerini matris yapısında şöyle yazabiliriz:
c::� : � :::::: ) (�) (�) = (3 . 1 4)
ve
( (azl ı ı
(azlı ı
) (o) _ (o)
(azl ı z
(azl zz 1
=
1
(3. 1 5)
Bu denklemleri s ağlayan sadece bir matris vardır:
( (azl ı ı (azl ı z ) (
=
l O ) (3 . 1 6)
(azl z ı (azl zz O -1
Y a d a daha a z v e öz olarak:
O"z = (Ô J) (3. 1 7)
Onu kanıtlanacak bir alıştırma olarak size bırakıyorum.
Alıştırma 3.2: 3 . 1 6 denkleminin, 3 . 14 ve 3 . 1 5 denk

lemlerinin tek ve biricik çözümü olduğunu kamtlayı
nız.
Bu bizim ilk kuantum mekaniksel işlemci örneğimiz

dir. Onun içine nelerin girdiğini özetleyelim. Önce, biraz
deneysel veri: l u) ve l d) dediğimiz belirli durumlar var
dır, onlarda az'nin ölçümü kesin ± 1 sonuçlarını verir.
Sonra, ilkeler bize l u) ve l d)'nin birbirlerine dik ve az
doğrusal işlemcisinin özvektörleri olduklarını söylemişti.
Son olarak, bunlara karşılık gelen özdeğerlerin gözlenen
(ya da ölçülen) değerler, yine ± 1 , olduklarını da ilkeler-
84
DERS 3: KUANTUM MEKANli:iiNIN İLKELERİ
den öğrenmiştik. 3 . 1 7'yi türetmek için gerekli olanlar

bunlardır.
Spinin diğer ax ve ay bileşenleri için aynı şeyleri ya
pabilir miyiz? Evet, yapabiliriz.3 ax'in özvektörleri, sıra
sıyla + l ve -1 özdeğerli l r) ve i l) olur. Bunları denklem
halinde
ax l r) = l r)
<1xll) = - il) (3 . 1 8)
şeklinde yazabiliriz. l r) ve i l), hatırlarsanız, l u) ve

l d)'nin doğrusal olarak üst üste gelmiş durumlarıydı:
1 1
l r) = - l u) + - l d)
v2 v2
1 1
i l) = - l u) - - l d) (3. 1 9)
v2 v2
l u) ve l d) için uygun sütun vektörlerini yerlerine koya

rak şunları elde ederiz:
3 Politik slogan atmaya çalışmıyoruz. Gerçekten. Sloganlara

hayır deyin yeter.
85
(3. 1 8) denklemlerini somutlaştırmak için, onları matris

yapısında yazabiliriz:
ve
Matris çarpımlarını yaparsak, bu denklemler (axl ı ı . (axl ı 2 ,

(axb ve (axlzz matris elemanları için dört adet kolayca
çözülebilen denkleme dönüşür. Sonuçta çözüm şudur:
(azl 1 2
(azb
) (o )
=
1
0ı
Ya da:
O"x = (? Ô)
Son olarak, aynı şeyi ay için yapabiliriz. ay'nin özvektör
leri l i) ve j o) içeri ve dışarı durumlarıdır:
j o) = - l u) - - j d)
1 i
.fi .fi
Bileşen yapısında bu denklemler aşağıdaki hale gelirler:
86
l i) = (!)
lo) = e)
Kolay bir hesaplama şunu verir:
O"y = ( oi -io )
Özetlemek gerekirse, üç crx, cry ve O"z işlemcisi aşağıdaki
üç matrisle temsil edilir:
O"z = ( b -? )
O"x = (? b)
O"y = ( io -io )
Bu üç matris çok ünlüdür ve onları keşfeden kişinin adı
nı taşırlar. Onlar Pauli matrisleridir.4
4 2 x 2'li özdeşlik matrisiyle birlikte, onlar aynı zamanda ku

atemiyonlardır.
87
3.5 Yaygın Bir Yanlış Anlama

Gizil bir tehlike konusunda sizi uyarmak için uygun
bir zamandır bu. İşlemcilerin ve ölçümlerin birbirlerine
karşılık gelmeleri kuantum mekaniğinde temeldir. Bu
nun yanlış anlaşılması da çok kolaydır. İşte kuantum
mekaniğinde işlemciler hakkında gerçek olan şey:
1 . İşlemciler, özdeğerleri ve özvektörleri hesaplamak
için kullanılan şeylerdir.
2. İşlemciler, gerçek fiziksel sistemler üzerine etki
meyip, durum-vektörleri üzerine etki ederler (so
yut matematiksel cisimlerdir) .
3 . Bir işlemci bir durum-vektörüne etki ettiğinde, ye
ni bir durum-vektörü üretir.
İşlemciler hakkında doğru olanı söyledikten sonra,
yaygın bir yanlış anlaşılma konusunda sizi uyarmak is
terim. Bir gözlenebiliri ölçmeyle karşılık gelen işlemciyi
durum üzerine etki etmenin aynı şey olduğu düşünülür
çoğu kez. Örneğin, bir L gözlenebilirini ölçmeyle ilgilen
diğimizi varsayın. Ölçme, bir düzeneğin sisteme uygula
dığı bir tür işlemdir, fakat bu işlem hiçbir şekilde bir L
işlemcisiyle durum üzerine etki etmeyle aynı değildir.
Örneğin, ölçümü yapmadan önce sistemin durumu IA)
ise, L'nin ölçümü bu durumu L IA) 'ya değiştirir demek
doğru değildir.
Bunun bir anlam ifade etmesi için, bir örneğe yakın
dan bakalım. İyi ki önceki bölümün spin örneği tam da
ihtiyacımız olan şeydir. 3. 1 2 denklemlerini hatırlayalım:
O'z l u) = + l u)
O'z l d) = - l d)
88
DERS 3 : K UANTU M MEKANİGİNİN İLKELERİ
Bu hallerde, tuzak yoktur, çünkü l u ) ve l d) durumları

CTz'nin özvektörleridir. Eğer sistem örneğin l d) durumun
da hazırlanmışsa, bunun ardından yapılan bir ölçme ke
sinlikle -1 sonucunu verir ve CTz işlemcisi hazırlanmış
durumu karşılık gelen ölçüm-sonrası -l d) durumuna dö
nüştürür. - l d) durumu, bir çarpımsal sabit dışında l d)
durumuyla aynıdır, böylece iki durum gerçekten de ay
nıdır. Burada sorun yok.
Fakat şimdi CTz'nin kendi özvektörlerinden biri olma
yan hazırlanmış l r) durumuna etkisini inceleyelim. Denk.
3 . 1 9'dan biliyoruz ki
1 1
l r) = l u) + l d)
v'2 v'2
eşitliği geçerlidir. Bu durum-vektörüne CTz'yi etki ettire

rek şu sonucu buluruz:
ya da:
1 1
az l r) = - l u ) - - ld) (3.2 1 )
v'2 v'2
Tamam, işte bizim tuzağımız. Düşündüğünüz şeye kar

şın, Denk. 3 . 2 l 'in sağındaki durum vektörü kesinlikle
CTz'nin bir ölçümünden sonuçlanacak durum değildir. Bu
ölçüm sonucu sistemi ya i u ) durumunda bırakarak + 1
olmalıydı; veya l d) durumunda bırakarak - 1 . Bu sonuç
lardan hiçbiri sistemi, Denk. 3 . 2 1 'le temsil edilen üst üs
te gelmiş durum-vektöründe bırakmaz.
Fakat gerçekten de durum-vektörü ölçüm sonucuyla
ilgili b i r şey mi olmalıdır? Aslında, olmalıdır. Yanıtın bir
89
parçasını 4. Derste bulacağız; orada yeni durum-vektö

rünün ölçümün her olası sonucunun olasılıklarını nasıl
hesaplamamıza izin verdiğini göreceğiz. Bununla birlik
te, düzeneği sistemin bir parçası olarak hesaba katma
dıkça, bir ölçümün sonucu doğru dürüst betimlenemez .
Aslında bir ölçüm esnasında nelerin olduğu, Bölüm
7.8'in konusudur.
3.6 Üçlü-Vektör İşlemcilerini Yeniden

Değerlendirme
Şimdi, bir üçlü-vektör işlemcisi fikrini tekrar ele ala
lım. Spinin üç eksen boyunca bileşenlerine, bir tür üçlü
vektörün bileşenleri anlamında, (fx, (fy ve (fz demiştik. Fi
zikte her zaman karşımıza çıkan iki vektör kavramına
geri dönmek için iyi bir zamandır. Birincisi, normal üç
boyutlu uzayda üçlü-vektör demeye karar verdiğimiz si
zin şu sıradan vektörleriniz vardır. Gördüğümüz gibi,
bir üçlü-vektör uzayın üç doğrultusu boyunca bileşenle
re sahiptir.
Tamamıyla ayrı anlamdaki diğer vektör terimi, bir
sistemin durum-vektörüdür. Dolayısıyla, l u) ve l d); l r) ve
i Z) ve de l i) ve l o) spin durumlarının iki-boyutlu uzayın
da durum-vektörleridir. Peki, (fx, (fy ve (fz hakkında ne
diyebiliriz? Onlar vektör müdür, ve vektörse, hangi tür
dendir?
Açıkçası, onlar durum-vektörü değildir; onlar spinin
üç ölçülebilir bileşenine karşılık gelen (matris olarak ya
zılmış) işlemcilerdir. Aslında, bu üç-vektör işlemci yeni
tür bir vektörü temsil eder. Onlar durum-vektörlerinden
de sıradan üçlü-vektörlerden de farklıdır. Bununla bir
likte, spin işlemcileri o kadar üçlü-vektörler gibi davra-
90
nırlar ki, onları o şekilde düşünmenin bir zararı yoktur

ve burada bizim yapacağımız da budur.
A düzeneğini üç dik eksenden (x, y ve z) herhangi biri
boyunca yöneltip onu etkinleştirerek spin bileşenlerini
ölçeriz. Fakat o zaman A'yı neden herhangi bir eksen bo
yunca yöneltip o eksen boyunca cr'nın bileşenini ölçmü
yoruz? Başka bir deyişle, nx, ny ve nz bileşenli iı gibi
herhangi bir birim üçlü-vektörü alsanız ve A düzeneğini
okuyla iı boyunca yöneltseniz, bu ölçülebilir niceliğe
karşilık gelen bir işlemci var olmalıdır.
er
gerçekten de bir üçlü-vektör gibi davranıyorsa, o
zaman cr'nın iı boyunca bileşeni O" ile nnin skaler çarpı
mından başka bir şey değildir. 5•6 cr'nın bu bileşenini an
olarak gösterelim; öyle ki
O"n = Ô" • iı
olacaktır; veya bunu aşağıdaki gibi açabiliriz:
(3.22)
Bu denklemin anlamını açıklığa kavuşturmak için, nnin

bileşenlerinin sırf sayı olduklarını aklınızda tutun. On
ların kendileri işlemci değildir. Denk. 3 . 2 2 , her biri nx,
ny ve nz sayısal katsayılar içeren üç terimin toplamın
dan kurulmuş bir vektör-işlemciyi betimler. Daha somut
5 Ux gibi bileş enlere gönderme yapmamız dışında, i1 gösteri

mini kullanacağız.
6 Dikkatli olan okuyucu itiraz edebilir, çünkü bu "sıradan"
skaler çarpınım sonucu bir skalerden çok bir 2 x 2 'li matris
tir, böylece o tam sıradan değildir. Belki şöyle bir teselli yo
lu bulunabilir; ortaya çıkan matris işlemci, skaler olan bir
vektör bileşene karşılık gelir. Sonunda her şey hallolur.
91
KUANTUM FIZICINE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
olmak için, 3.22 denklemini matris yapısında yazabiliriz:
an = nx ( o1 1 ) O + ny ( oi -i )
O + nz (1 o
O -1 )
Ya da, daha bile açık olsun diye, bu üç terimi bir tek
matriste birleştirebiliriz:
11.z
an
_
-
( (nx + iny) (nx - iny)
-nz
) (3.23)
Bu neye yarar? an'nin özvektörlerini ve özdeğerlerini bu

luncaya kadar pek bir işe yaramaz. Fakat bunları bulun
ca, n doğrultusu b oyunca bir ölçmenin olası sonuçlarını
bileceğiz. Ve ayrıca bu s onuçlar için olasılıkları hesapla
yabileceğiz. Başka bir deyişle, üç-boyutlu uzayda spin
ölçümlerinin tam bir resmine sahip ,olacağız. Söylemem
de sakınca yok, bu son derecede iyi.
3 . 7 Sonuçların Hasadı
Artık bazı gerçek hesaplamalar, içinizdeki fizikçiyi
zevkten dört köşe etmesi gereken şeyler yapma konu
mundayız. ii'nin x-z düzleminde uzandığı özel hale baka
lım; bu, sayfa düzlemi olsun. n bir birim vektör olduğu
na göre, şunu yazabiliriz:
nz = cos e
n x = sin e
ny = O
Burada e , z-ekseni ile n arasındaki açıdır. Bu değerleri

(3.23) denklemine yerleştirerek an'yi şöyle buluruz:
cos e sin e
an = ( sin e - cos e
)
92
Alıştırma 3.3: an'nin özvektörlerini ve özdeğerleri

ni hesaplayın. İpucu: l.il ı ) özvektörünün
yapısında olduğunu varsayın; burada a bilinmeyen

bir parametredir. Bu vektörü bir özdeğer denklemi
ne yerleştirin ve a'yı () cinsinden çözün. Neden bir
tek a parametresi kullandık? Önerdiğimiz sütun
vektörünün birim uzunluklu olması gerektiğine
dikkat edin.
İşte sonuçlar:
(cos-8)
l .ilı > =
sın -
. :
2
ve
(-sin !!.)
l.ilz ) =
cos- 92
Bazı önemli gerçeklere dikkat edin. Birinci olarak, iki öz

değer yine + 1 ve - 1 'dir. Bu sürpriz olmamalıdır; A düze
neği, nereyi gösterirse göstersin, sadece bu iki yanıttan
birini verebilir. Fakat bunun denklemlerden çıktığını
görmek iyidir. İkinci gerçek, iki özvektörün dik olmaları
dır.
Artık deneysel bir öngörü yapmaya hazırız. A'nın
başlangıçta z-eks eni boyunca yöneldiğini ve spini l u)
yukarı durumunda hazırladığımızı varsayın. Şimdi A'yı
fi ekseni boyunca yatacak şekilde döndürelim. an = + l 'i
93
gözleme olasılığı nedir? 4. İlkeye göre ve l u) ile l d)'nin

sütun açılımlarını kullanarak, yanıt şudur:
P(+ l ) = i (u l A.ı ) l 2 = cos 2 � (3. 24)
Benzer olarak, aynı kurulum için şunu buluruz:
P(-1 ) = l (ulA.2) 1 2 = sin2 � (3 .25)
Bu sonuçla, neredeyse dönüp dolaşıp aynı noktaya gel

dik. Spinleri ortaya attığımızda, şunu iddia etmiştik;
eğer büyük sayıda spini yukarı durumunda hazırlar ve
sonra onların z-ekseniyle () açısı yapan fi boyunca bile
şenlerini ölçersek, ölçülmüş sonuçların ortalama değeri
cos () olur; klasik mekanikte basit bir üçlü-vektör için el
de edilebilecek aynı sonuç. Bizim matematiksel çerçeve
miz aynı sonucu mu verir? Daha iyisini! Bir kuram de
neyle uyuşmazsa, o terk edilmesi gereken bir kuramdır.
Kuramımızın şu ana kadar ne denli geçerli olduğunu gö
relim.
Ne yazık ki, gelen derse kadar tam olarak açıklaya
mayacağımız bir denklem kullanarak biraz hile yapma
mız gerekecek. Bu, bir ölçümün ortalama değerini (buna
beklenen değer de denir) nasıl hesaplayacağımızı söyle
yen şu denklemdir:
(3.26)
(3.26) denkleminin bir ortalama değer için standart bir

formül olduğuna değinmeye değer. Kuantum mekaniğine
özgü bir formül değildir.
94
L işlemcisine karşılık gelen bir ölçümün beklenen de

ğerini hesaplamak için, her özdeğeri onun olasılığıyla
çarpar ve s onra sonuçları toplarız. Kuşkusuz, şimdi bak
tığımız işlemci crn'dir ve gerekli değerlere zaten sahibiz.
Bildiğimiz özdeğerlerle birlikte 3 . 24 ve 3 . 2 5 denklemleri
ni kullanarak şunu yazabiliriz:
( crn) = (+ 1 ) cos 2 Q + (-1 ) sin 2 Q

2 2
(crn) = cos 2 Q - sin2 Q

2 2
Trigonometriyi hatırlarsanız, bu şu sonucu verir:
(crn) = cos ()
Deneyle mükemmelen uyuşmaktadır. Evet! Başardık!
Bu kadar gelmişken, biraz daha genel bir probleme

girişmek isteyebilirsiniz . Önceki gibi, z yönünü gösteren
A düzeneğiyle başlarız. Fakat şimdi bir kez spin yukarı
durumda hazırlanmışken, ikinci ölçümler kümesi için A
düzeneğini uzayda keyfi bir doğrultuya döndürebiliriz.
Bu durumda, ny * O' dır. Devam edin ve onu deneyin.
Alıştırma 3 .4: nz = cos (), nx = sin () cos <P ve ny = sin ()

sin <P olsun. () ve <P açıları küresel koordinatlar için
olağan anlaşmaya göre tanımlanırlar (Şek. 3.2). Denk.
(3.23) 'teki matris için özdeğerleri ve özvektörleri he
saplayın.
95
KUANTUM FİZİ G İ N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
x
Şekil 3 . 2 . Küresel koordinatlar. Bu diyagram geleneksel küresel ko
ordinat etiketleri olan r, O ve cf/yi resmetmektedir. O ayrıca Kartez
yen koordinatlara dönüşümü de sergilemektedir:
x= r sin O cos c/J, y = r sin O sin cp ve z = r cos O.
96
DERS 3 : KUANTUM MEKANİGİNİN İLKELERİ
fi ve m gibi iki yönü içeren çok daha özenli bir örneği

çözmeye de çalışabilirsiniz. Bu kurguda A s adece keyfi
bir doğrultuda olmakla kalmaz; o ayrıca (farklı) keyfi bir
doğrultuda yola koyulur.
Alıştırma 3.5: Bir spin um =

+ 1 olacak şekilde hazır
lanmış olsun. Sonra düzenek fi doğrultusuna döndü
rülür ve un ölçülür. Sonucun + 1 olma olasılığı nedir?
Un için kullandığımız aynı anlaşmayı kullanarak, um =
u . m yazdığımıza dikkat edin.
Yanıt, m ve fi arasındaki yarım açının kosinüsünün kare

sidir. Bunu gösterebilir misiniz?
3.8 Spin-Kutuplanma İlkesi

Kanıtlamaya çalışabileceğiniz önemli bir teorem var
dır. Ona şu adı vereceğim:
Spin-Kutuplanma İlkesi: Bir tek spinin herhangi bir

durumu, spinin bir bileşeninin özvektörüdür.
Başka bir deyişle, verilen herhangi bir
durumu için bir fi doğrultusu vardır, öyle ki
a rı
· IA) = IA)
olmalıdır. Bu şu demektir; herhangi bir spin durumu

için A'nın öyle bir yönelimi vardır ki o etki ettiğinde A
düzeneği + l 'i kaydeder. Fizik dilinde, bir spinin durum
ları bir kutuplanma vek t örüyle nitelenir ve bu kutup -
97
KUANTUM FİZİGİ N E KU RAMSAL BAŞLANGIÇ
lanma vektörü boyunca spinin bileş eni öngörülebilir

olarak + l ' dir deriz; kuşkusuz durum-vektörünü bildiği
nizi varsayarak.
Bu teoremin ilginç bir sonucu şudur: Spinin üç bile
şeninin de beklenen değerlerinin sıfır olduğu bir durum
yoktur. Bunu ifade edecek nicel bir yol vardır. Spinin fi
doğrultusu boyunca beklenen değerini ele alalım. IA) ke
ti iJ . n'nin bir özvektörü (+ l özdeğerli) olduğundan, bu
radan beklenen değerin
olarak ifade edilebileceği sonucu çıkar. Diğer taraftan,

a'nın dik bileşenlerinin beklenen değeri IA) durumunda
sıfırdır. Böylece a'nın üç bileşeninin beklenen değerleri
nin karelerinin toplamı da l 'dir. Üstelik, bu her durum
için doğrudur:
(3 . 2 7)
Bu gerçeği hatırınızda tutun. 6. Derste buna geri dönece

ğiz.
98
Ders 4
Zaman ve Değişme
Bann sonunda tek başına oturan cüsseli, sessiz, in

san ı korkutan bir adam vardır. Tişörtünde "- l " yaz
maktadır.
Art: Orada köşede oturan şu "Eksi Bir" herif de kim
ki ? Fedai mi?
Lenny: Bir fedaiden daha fazlas ı dır. O KANUN' dur.
Onsuz, tüm bu yer param parça olurdu.
4.1 Klasik Hatırlatma

I. Ciltte klasik mekanikte bir durumun ne olduğunu
açıklamak, bir s ayfadan biraz daha fazla yer tutmuştu.
Onun kuantum biçimiyse, aynı yere ulaşmak için üç ders ,
üç ara bölüm ve benim kaba sayımıma göre 1 7 .000 kadar
sözcük gerektirdi. Fakat sanırım işin en kötü tarafı bitti.
Artık bir durumun ne olduğunu biliyoruz. Bununla bir
likte, tıpkı klasik mekanikte olduğu gibi, bir sistemin
durumlarını bilmek hikayenin sadece yarısıdır. Diğer
yarısı, durumların zamanla nasıl değişeceği hakkında
bir kuralı içerir. Bundan sonraki işimiz budur.
Önce klasik mekanikte değişimin doğası hakkında
hızlı bir hatırlatma vereyim size. Klasik fizikte, durum
ların uzayı bir matematiksel kümedir. Mantığı, Boole
99
KUANTUM FİZicilNE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
mantığıdır ve durumların zaman üzerinden evrimi belir

lenimci ve tersinirdir. Ele aldığımız en basit örneklerde,
durum uzayı birkaç sayıdan ibarettir: Bir madeni para
için Tura'lar ve Yazı'lar, bir zar için { 1 , 2, 3, 4, 5, 6}. Du
rumlar, sayfa üzerinde noktalardan bir küme olarak res
medilmişti ve zamanla gelişim ise bir sonra nereye gidi
leceğini size söyleyen bir kuraldı. Hareket yasası, du
rumları oklarla bağlayan bir grafikten ibaretti. Asıl ku
ral -belirlenimcilik- şuydu: Durum uzayında her nere
deyseniz, bir sonraki durum hareket yasasıyla tam ola
rak belirtilir. Fakat tersinirlik denen bir başka kural da
ha vardı. Tersinirlik, uygun şekilde formüle edilmiş bir
yasanın size en son nerede olduğunuzu da söylemesi ge
rekli bir zorunluluktur. İyi bir yasa, her durumda tam
olarak bir okun girdiği ve bir okun çıktığı bir grafiğe
karşılık gelir.
Bu gereksinimleri betimlemek için bir başka yol var
dır. Ona eksi bir yasası diyorum, çünkü o başka her şe
yin temelini oluşturur. Bilginin asla kaybolmadığını
söyler. İki özdeş yalıtık sistem farklı durumlar içinde
yola koyulursa, farklı durumlarda kalırlar. Dahası, geç
mişte de farklı durumlar içindeydiler. Diğer taraftan, iki
özdeş sistem zamanın bir noktasında aynı durum için
deyseler, onların geçmişleri ve onların gelecek evrimleri
de özdeş olmalıdır. Ayrı oluşları korunur. Eksi bir yasa
sının kuantum biçimi bir isme sahiptir: üniterlik.
4.2 Üniterlik
t anında l 'P) kuantum durumunda bulunan kapalı bir
sistemi düşünelim. (Sistemin gelişmesi ele alındığında,
kuantum durumları için 'P [psi] Yunanca harfinin kulla-
100
DERS 4: ZAM�N VE DEGİŞME
nılması gelenekseldir.) Özel t anında durumun l 'P ) oldu

ğunu belirtmek için, gösterimi biraz karmaşık hale geti
relim ve duruma l 'P(t)) diyelim. Kuşkusuz, bu gösterim
sadece "durumun t anında l 'P) olduğunu" söylemekten
biraz daha fazlasını belirtir. Durumun farklı zamanlar
da farklı olabileceğini de akla getirir. Böylece, l 'P(t) ) 'nin
sistemin tüm geçmişini temsil etmekte olduğunu düşü
nürüz.
Kuantum mekaniğinin temel dinamik varsayımı şu
dur: Bir andaki durumu biliyorsanız, hareketin kuantum
denklemleri size daha sonra neler olacağını söyler. Ge
nelliği kaybetmeksizin, başlama zamanını sıfır ve sonra
ki anı t olarak alabiliriz. t anındaki durum, sıfır anında
ki duruma etki eden U(t) diyeceğimiz bir işlem vasıtasıy
la verilir. U(t) 'nin özelliklerini daha fazla belirtmeksizin,
bu bize " l 'P(t)) durumu l 'P(O)) vasıtasıyla saptanır"ın öte
sinde çok az şey söyler. Bu bağıntıyı denklemle ifade
edelim:
l 'P(t)) = U(t) i'Jl(O)) (4. 1 )
U işlemine, sistem için zaman-geliştirme işlemcisi denir.
4.3 Kuantum Mekaniğinde Belirlenimcilik

Bu noktada, b azı özenli ayırımları belirtmek zorunda
yız. Durum-vektörü belirlenimci bir tarzda evrilecek şe
kilde U(t) 'yi kurarız. Evet, b eni doğru duydunuz; durum
vektörünün zamanla gelişimi belirlenimcidir. Bu güzel,
çünkü bize öngörmeye çalışabileceğimiz bir şey verir.
Fakat bu bizim ölçüm sonuçlarımızın istatistik niteliğiy
le nasıl bağdaşır? Gördüğümüz gibi, bir spinin kuantum
durumunu bilmek, bir deneyin sonucunu kesinlikle ön-
101
KUANTUM FİZİGINE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
görebileceğimiz anlamına gelmez. Örneğin, bir spinin

durumunun l r) olduğunu bilerek O"x'in bir ölçümünün
çıktısını söyleyebilirsiniz, fakat O"z veya O"y'nin bir ölçü
mü hakkında hiçbir şey söyleyemezsiniz. Bu nedenle, 4. 1
denklemi klasik belirlenimcilikle aynı değildir. Klasik
belirlenimcilik deneylerin sonuçlarını tahmin etmemize
izin verir. Durumların kuantumsal gelişimi daha sonra
ki deneylerin çıktılarının olasılıklarını hesaplamamıza
izin verir.
Bu, klasik ve kuantum mekaniği arasındaki esas fark
lardan biridir. Bu kitabın ta başında değindiğim durum
lar ve ölçümler arasındaki ilişkiye kadar geri gider. Kla
sik mekanikte, durumlar ve ölçümler arasında gerçek bir
fark yoktur. Kuantum mekaniğinde, bu · fark adamakıllı
derindir.
4.4 U(t ) 'ye Yakından Bakış

Geleneksel kuantum mekaniği U(t) üzerine bir çift ge
reksinim koyar. Birincisi, U(t)'nin doğrusal bir işlemci
olmasını gerektirir. Bu çok şaşılacak bir şey değildir.
Kuantum mekaniğinde durumlar arasındaki bağıntılar
daima doğrusaldır. Bu, durum-uzayının bir vektör uzayı
olma gerçeğine uygun düşer. Fakat kuantum mekaniği
nin U(t) ' den istediği tek şey doğrusallık değildir. O ayrı
ca eksi bir yasasının kuantum benzerini, yani ayrı ol uş
ların ko ru n u m unu da gerekli bulur.
Son dersten hatırlarsanız, iki durum birbirine dikse,
onlar ayırt edilebilirdi. Dik olarak, iki farklı taban vek
törü iki ayırt edilebilir durumu temsil eder. l lJl(O)) ve
l <l>(O)) iki ayırt edilebilir durum olsun; b aşka bir deyişle,
onların birbirlerinden ayrı olduklarını söyleyebilecek
102
DERS 4: ZAMAN VE DEGİŞME
kesin bir deney vardır ve dolayısıyla onlar dik olmalıdır:
(lJ'(O) l <l> (O)) = O
Ayrı oluşların korunumu, onların her zaman dik olmala

rını sürdürecekleri anlamına gelir. Bunu t'nin her değeri
için şöyle ifade edebiliriz:
(lJ'(t) l cf>(t) ) = o (4.2)
Bu ilke U(t) zaman-geliştirme işlemcisi ıçın sonuçlara

sahiptir. Bunların neler olduklarını görmek için, 4. 1
denklemindeki ket-vektörünü karşıtı olan bra-vektörüne
çevirelim:
(W(tl l = (lJ'(OJ I Ut (t) (4.3)
Hermitsel eşleniği belirten kama işaretine dikkat edin.

Şimdi 4. 1 ve 4.3 ifadelerini Denk. 4.2' de yerine koyalım:
(lJ'(O) IUt (t) U(t) l cf>(O)) = O (4.4)
Bu denklemin sonuçlarını incelemek için, l i) vektörleri

nin bir dik tabanını ele alalım.
Herhangi bir taban buna uyar. Diklik, denklem biçi
minde
(i lJ) = oiJ
olarak ifade edilir; burada oii olağan Kronecker simgesi

dir.
Şimdi de, l cf>(O)) ve I W(O)) ket'lerini bu birim-boylu dik

taban olarak alalım. Bunu 4.4 denkleminde yerlerine ko
yarak şunu buluruz:
(i l Ut (t) U(tl li) = O (i *- j)
103
KUANTUM FİZiCiNE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
Diğer taraftan, i ve j aynı olduğunda, o zaman U(t) l i) ve

U(t) I/) sonuç vektörleri de öyledir. Bu durumda, onlar
arasındaki iç çarpım 1 olmalıdır. Dolayısıyla genel ba
ğıntı
şeklini alır. Başka bir deyişle, ut(t) U(t) işlemcisi, bir ta
ban kümesinin herhangi iki elemanı arasında I birim iş
lemcisi gibi davranır. Buradan kolayca kanıtlanabilir ki,
Ut(t) U(t) her durum üzerine I birim işlemcisi gibi etki
eder.
b ağıntısını sağlayan U işlemcisine üniter işlemci denir.

Fizik dilinde, zaman gelişimi üniterdir.
Üniter işlemciler kuantum mekaniğinde, durum-uza
yında her türlü dönüşümü temsil ederek, muazzam rol
oynarlar. Zaman gelişimi sadece bir örnektir. Böylece,
bu bölümü kuantum mekaniğinin beşinci ilkesiyle bitiri
riz :
\'
• 5 . İlke: Durum-vektörlerinin zamanla gelişimi üni

terdir.
Alıştırma 4. 1 : U üniterse ve IA ) ile IB) herhangi iki

durum-vektörüyse, U IA) ve UIB)'nin iç çarpımının IA)
ve IB)'nin iç çarpımıyla aynı olduğunu kanıtlayınız.
Buna örtüşmelerin korunumu denir. Bu, durumlar
arasındaki mantıksal bağıntının zamanla korunduğu
gerçeğini ifade eder.
104
4.5 Hamilton işlemcisi

Klasik mekaniğin incelenmesinde, zamanla kademeli
değişme fikrini kavramıştık. Kuantum mekaniği bu açı
dan farklı değildir: Sonlu z aman aralıklarını çok sayıda
sonsuz küçük aralıkları bir araya getirerek kurabiliriz.
Böyle yapmak, durum-vektörünün gelişimi için bir dife
ransiyel denkleme yol açacaktır. Bu amaçla, t zaman
aralığını E sonsuz küçük zaman aralığıyla yer değiştiri
riz ve bu küçük aralık için zaman-geliştirme işlemcisini
ele alırız.
Kademeli değişmeler çalışmasına giren iki ilke vardır.
Birinci ilke üniterliktir:
(4.5)
İkinci ilke sürekliliktir. Bu, durum-vektörünün düz

gün bir şekilde değiştiği anlamını taşır. Bunu kesin bir
hale getirmek için, önce E'un sıfır olduğu hali düşünelim.
Bu durumda zaman-geliştirme işlemcisinin sadece I bi
rim işlemci olduğu açıktır. Süreklilik ise, E çok küçük ol
duğunda U(E)'un birim işlemciye yakın olduğu, ondan E
mertebesinde bir miktar kadar fark ettiği anlamına gelir.
Dolayısıyla, şunu yazarız:
U(E) = l- iEH (4.6)
H'nin önüne neden bir eksi işareti ve bir i koyduğumu

merak edebilirsiniz. Bu çarpanlar bu aşamada tamamıy
la keyfidir. Başka bir deyişle, onlar içeriği olmayan bir
anlaşmadır. Onları geleceği düşünerek kullandım; bura
da gelecekle, H'yi klasik fizikten aşina bir nicelik olarak
tanıyacağımız zamanı kastediyorum.
105
ut için bir ifadeye gerek duyacağız. Hatırlarsanız eş

lenik Hamilton işlemcisi katsayıların karmaşık eşleniği
ni gerektiriyordu, bu nedenle
(4. 7)
elde ederiz. Şimdi 4.6 ve 4. 7 denklemlerini 4.5 üniterlik

koşulunda yerine koyalım:
(I + iEHt) (I - iEH) = I
E'a göre birinci mertebede açarak, şunu buluruz:
Bu da, daha aydınlatıcı olarak,
(4.8)
demektir. Bu son denklem üniterlik koşulunu ifade eder.

Fakat ayrıca H'nin bir Hermitsel işlemci olduğunu söy
ler. Bu büyük öneme sahiptir. Artık H'nin bir gözlenebi
lir olduğunu ve birim-boylu dik özvektörlerin ve özde
ğerlerin bir tam kümesine sahip olduğunu söyleyebiliriz.
İlerledikçe, H çok aşina bir nesne, yani kuantum Hamil
ton işlemcisi olacaktır. Onun özdeğerleri, bir kuantum
sisteminin enerjisini ölçmenin sonucu olan değerlerdir.
H'yi neden tam olarak bir klasik Hamilton işlemcisi kav
ramıyla ve özdeğerlerini enerjiyle özdeşleştirdiğimiz ya
kında açık hale gelecektir.
Şimdi 4. 1 denklemine geri dönelim ve onu s onsuz kü
çük t = € haline özelleştirelim. 4.6 denklemini kullanarak,
şunu buluruz:
j lJ1(E) ) = j lJ1(0)) - itH j lJ1(0) )
106
Bu kolayca bir diferansiyel denklem haline döndürebile

ceğimiz bir denklem türüdür. Önce, sağ taraftaki ilk teri
mi sol tarafa geçiririz ve sonra E' a böleriz:
j 1P(€)) - jlJl(O))
-i H jlJl(O))
€
Diferansiyel ve integral hesap dersini hatırlarsanız (kısa

bir tekrar için I. Cilde bkz), bu denklemin sol yanının
tam olarak bir türev tanımı gibi göründüğünü anlarsınız .
E -t O limitini alırsak, sol yan durum-vektörünün zaman
türevi haline gelir:
a j lJI)
= - iH j lJI) (4. 9)
at
İlk başta her şeyi zaman değişkeni sıfır olacak şekilde

kurmuştuk, fakat t = O için özel bir şey yoktu. Başka bir
zaman değeri seçip aynı şeyi yaps aydık, gene aynı sonu
cu, yani tam olarak 4.9 denklemini elde ederdik. Bu
denklem bize durum-vektörünün nasıl değişeceğini söy
ler: Durum-vektörünü bir anda bilirsek, bu denklem
onun bir sonraki anda ne olacağını söyler. Denk. 4.9 bir
adı hak edecek kadar önemlidir. Ona genelleştirilmiş
Schrödinger denklemi, veya daha yaygın olarak, zama
na-bağlı Schrödinger denklemi denir. Hamilton işlemci
sini bilirsek, bu denklem bize tedirgemeye uğramamış
sistemin durumunun zamanla nasıl gelişeceğini söyler.
Art bu durum-vektörüne Schrödinger 'in Ket'i demeyi
sever. Yunanca sembolü küçük bir bıyığa çevirmeyi bile
istemişti, 1 fakat bu kadarı da fazlaydı.
1
Tamam, tam olarak değil.
107
KUANTUM FIZic'ilNE KU HAMSAL BAŞLANGIÇ
4.6 h'ye Ne Oldu?

Planck sabitini hepinizin duyduğuna eminim. Ona
Planck'ın kendisi h demiş ve 6,6 x 1 0-34 kg m2/s kadar bir
değer takdir etmişti. Daha sonraki kuşak onu 2rr'ye böle
rek yeniden tanımlamış ve buna h adını vermişti:
h
li =-= 1 ,0545 7 1 726 . . . x 1 0-34 kg m2/s
2rr
Ned�m 2rr'ye bölünüyor? Ç ünkü bizi birçok yerde 2rr yaz

maktan kurtarıyor. Kuantum mekaniğinde Planck sabiti
nin önemini düşününce, henüz şu ana kadar burada ken
dini göstermemesi biraz tuhaf gibi görünür. Bunu şimdi
düzelteceğiz .
Kuantum mekaniğinde, klasik mekanikte olduğu gibi,
Hamilton işlemcisi bir sistemin enerjisini temsil eden
matematiksel bir nesnedir. Bu şu soruyu ileri sürer:
Eğer çok dikkatliyseniz, bir karmaşıklık kaynağı görmüş
olabilirsiniz. Denk. 4.9'a iyice b akın. Boyutça pek man
tıklı görünmemektedir. Denklemin her iki yanında l 'P)'yi
ihmal ederseniz, sol yanın birimi zamanın tersidir. Eğer
kuantum Hamilton işlemcisi gerçekten de enerjiyle öz
deşleştirilecekse, o takdirde sağ yanın birimi enerjidir.
Enerji, joule birimi veya kg·m2/s2 cinsinden ölçülür.
Açıkçası, biraz kandırılıyorum hissine kapıldım. Bu iki
lemin çözümü, bir evrens el doğa sabiti olan h'nin
kg·m2/s birimine sahip olmasından geçer. 4.9 denklemini
tutarlı kılmak için bu birimli bir sabite gerek duyarız.
Denklemi boyutça tutarlı yapmak için, onu Planck sabiti
katılmış şekilde yazalım tekrardan:
(4. 1 0)
108
li neden böylesine komik olacak kadar küçük bir sayıdır?

Yanıt fizikten çok biyolojiyle ilgilidir. Asıl soru /i'nin ne
den bu kadar küçük olduğu değildir; sizin neden bu den
li büyük olduğunuzdur. Kullandığımız birimler bizim
boyutumuzu yansıtır. Metrenin kökeni, sanırım ipi veya
kumaşı ölçmek için kullanıldığına dayanmaktadır: Bir
insanın burnundan onun uzatılmış kolunun parmakları
na kadar olan mesafe bir metredir aşağı yukarı. Bir sa
niye bir kalp atışı kadar uzundur. Ve bir kilogram yanı
mızda taşımak için iyi bir ağırlıktır. Uygun oldukları
için bu birimleri kullanırız, fakat temel fizik bizi hiç
umursamaz . Bir atomun boyutu 1 0- 10 metre kadardır.
Neden bu kadar küçük? Bu yanlış bir sorudur. Doğru so
ru şudur: Bir kolda neden bu kadar çok atom vardır? Bu
nun nedeni basitçe iş yapan, akıllı olan, birim-kullanan
bir yaratık olmak için çok sayıda atomu bir araya koy
manız gerektiğidir. Benzer şekilde, kilogram bir atom
kütlesinden pek çok kez daha büyüktür; çünkü bir insan
yanında tek tek atomları taşıyamaz, onları aşırı kolay
şekilde kaybeder. Aynı şey zaman ve şu bizim hantal sa
niye için de geçerlidir. Kıs acası, Planck s abitinin bu
denli küçük olmasının nedeni, bizim bu denli büyük,
ağır ve yavaş olmamızdır.
Mikroskobik dünyayla ilgilenen fizikçilerin, incele
dikleri olaylara daha uygun birimler kullanmaları olası
dır. Atom boyutunda uzaklık ölçekleri, zaman ölçekleri
ve kütle ölçekleri kullansaydık, o zaman Planck sabiti
böyle kullanışsız bir sayı olamazdı; l 'e çok yakın olurdu.
Aslında, Planck sabitinin l 'e eşit olduğu birimler, kuan
tum mekaniği için doğal bir seçimdir ve onları kullan
mak genel uygulamadır. Bununla birlikte, bu kitapta, li
sabitini genelde denklemlerimizde alıkoyacağız.
109
KUANTUM F İ Zİ G İ N E I< I JHA M SA L BAŞLANGIÇ
4. 7 Beklenen Değerler
İstatistiğin önemli bir özelliği olan ortalama değer
fikrini tartışmak için kısa bir ara vereceğiz. Bu fikre bir
önceki derste kısaca değinmiştik, fakat şimdi daha ya
kından bakışın tam zamanıdır.
Kuantum mekaniğinde, ortalama değerlere beklenen
değerler denir. (Bazı bakımlardan, bu kısır bir sözcük
seçimidir; nedenini sonra söylerim.) Bir L gözlenebilirini
ölçen bir deneyin çıktısı için bir olasılık fonksiyonuna
sahip olduğumuzu varsayın. Bu çıktı L'nin özdeğerlerin
den biri olmalıdır; diyelim ki Ai ve olasılık fonksiyonu
P(A.il ' dir. İstatistikte, bu ortalama, ölçülmüş olan niceli
ğin üst tarafına bir çizgi çekerek gösterilir. L gözlenebi
lirinin ortalaması Y. olur. Kuantum mekaniğinde, stan
dart gösterim farklıdır, Paul Dirac'ın zekice bulduğu
bra-ket gösteriminden geliştirilmiştir. L'nin ortalama
değerini (L) gösterimiyle temsil ederiz. Bra-ket gösteri
minin neden böylesine doğal olduğunu yakında görece
ğiz, ama önce ortalama teriminin anlamını tartışalım.
Matematiksel açıdan ortalama,
(L) = L Ai P(A.il (4. 1 1 )

i
denklemiyle tanımlanır. O , başka bir deyişle, P olasılık

fonksiyonuyla ağırlaştırılmış bir ağırlıklı toplamdır.
Bundan farklı olarak, ortalama deneysel şekilde de
tanımlanabilir. Ç ok büyük s ayıda özdeş deneyin yapıldı
ğını ve sonuçların kaydedildiğini düşünün. Olasılık
fonksiyonunu doğrudan gözlemsel bir tarzda tanımlaya
lım. P(A.il'yi, sonucu Ai olan gözlemlerin kesri olarak be
lirleriz. 4. 1 1 tanımı, o zaman gözlemlerin deneysel orta-
110
lamasıyla saptanmış olur. Her istatistik kuramın temel

varsayımı şudur; denemelerin sayısı yeterince büyükse,
matematiksel ve istatistiksel olasılık ve ortalama kav
ramları uyuşacaktır. Bu varsayımı sorgulamayacağız.
Şimdi ortalamalar için bra-ket gösterimini açıklayan
hoş bir küçük teorem kanıtlayacağım. Bir kuantum sis
teminin bire-boylandırılmış durumu IA) olsun. Bunu
L'nin özvektörlerinin birim-boylu dik tabanına açalım:
IA) = L adili) (4. 1 2)

i
Sırf eğlence olsun diye, akılda özel bir gündem olmadan,

(A I L IA) niceliğini hesaplayalım. Bunun anlamı açık ol
malıdır: Önce L doğrusal işlemcisini IA) 'ya etki ettire
lim. 2 Sonra, bu sonucun (A l ile iç çarpımını alalım. Denk.
4. 1 2 'nin her iki yanına L işlemcisini uygulayarak ilk ba
samağı gerçekleştirelim:
LIA) = L ai L l ili )
i
l ili) vektörlerinin L'nin özvektörleri olduklarını hatırla

yalım. L l ili) = il.d ili) gerçeğini kullanarak, şunu yazabiliriz:
LIA) = L ai il.d ili)

i
Son basamak (A l ile iç çarpım almaktır. Sağ yanda (A l

bra' sını özvektörlere açarak yaparız bunu ve sonra öz
vektörlerin birim-boylu dik olmaları özelliğini kullanırız.
Sonuç şu olur:
(4. 1 3)
ı L'yi önce (Al üzerine etki ettirseydik, yine aynı sonucu elde
ederdik.
111
(ai ai )'yi P(il i ) olasılığına özdeşleştinnek için, olasılık il

kesini (4. İlke) kullanarak, derhal 4. 1 3 denkleminin sağ
yanındaki ifadenin 4. 1 1 'in sağ yanındaki ifadeyle aynı
olduğunu görürüz. Bu şu demektir:
(L) = (A ILIA) (4. 1 4)
Böylece, ortalamaları hesaplamak için hızlı bir kurala
sahibiz . Sadece gözlenebiliri durum vektörünün bra ve
ket temsilleri arasında sandviç yapın.
Bir önceki derste (Bölüm 3.5), bir Hamilton işlemcisi
nin bir durum-vektörü üzerine etkimesinin fiziksel öl
çümlerin sonuçlarına nasıl bağlı olduğunu açıklamaya
söz venniştim.
Beklenen değerler bilgisiyle donatılmış olarak, şimdi
sözümüzü tutabiliriz. 3.2 1 denklemine geri gidersek, ye
ni bir durum-vektörü üretmek üzere l r) durum-vektörü
ne etkiyen bir az işlemci örneği görürüz. Bu denklemi, crz
ölçümünün beklenen değeri için hesaplamanın yarısı gi
bi görebiliriz; isterseniz, sandviçin sağ parçası diyelim.
Bu hesabın kalanı, bu durum-vektörünün (rl ikili vektö
rüyle iç çarpımını almaktır. Böylece az Denk. 3.2 l 'de j r)
üzerine etki ettiğinde, bir durum-vektörü üretir, öyle ki
bundan her bir az ölçüm sonucunun olasılığını hesapla
yabiliriz.
4.8 Evre-Çarpanının İhmal Edilmesi

Önceki derslerde, bir durum-vektörünün toptan evre
çarpanının göz ardı edilebileceğini söylemiş ve daha son
raki bir bölümde bunun nedenini açıklamaya söz venniş
tik. Ortalamalar için kuralı geliştirdiğimize göre, sözü
müzü tutmak için konudan kısa bir sapma yapacağız.
112
"Toptan evre-çarpanını göz ardı etmek" ne anlama ge

lir? Bu demektir ki, e gerçel bir sayı olmak üzere, her
hangi bir durum-vektörünü, onun fiziksel anlamını de
ğiştirmeksizin, sabit bir eie terimiyle çarpabiliriz. Bunu
görmek için, Denk. 4. 1 2 'yi ei8 terimiyle çarpalım ve sonu
ca IB) diyelim:
IB) = ei8 IA) = eie L ajlA.j) (4. 1 5)
1
Karışıklıktan kaçınmak için toplamdaki indisi den j'ye i'

değiştirdiğimize dikkat edin. IB)'nin IA) ile aynı büyük
lüğe · sahip olduğunu görmek kolaydır, çünkü ei8'nın bü
yüklüğü 1 'dir:
(B IB) = (Ae-i8 l eieA) = (A IA)
Aynı yok etme örüntüsü diğer niceliklerde de korunur.
Örneğin, IA)'nın aj olasılık genlikleri IB) için eieaj terim-
leri haline gelir; böylece olasılık genlikleri farklıdır. Bu
nunla birlikte, fiziksel anlamı olan genlik değil, olasılık
tır. Sistem IB) durumundaysa ve bir ölçüm yaparsak, so
nuç, IA.j)'nin
olasılıklı özdeğeri olacaktır; ki bu da IA) durumu için el

de edeceğimiz aynı sonuçtur. Son olarak, bir L Hermitsel
işlemcisinin beklenen değeri için aynı oyunu kullanalım.
4. 1 4 denklemini IB) durumuna uygulayarak,
(L) = (BIL IB)

yazabiliriz. I B) için 4. 1 5 denklemini kullanarak
ya da
(L) = (A IL I A )
113
KUANTUM F İ Z İ G İ N E I< l l lV\MSAL BAŞLANGIÇ
elde ederiz. Başka bir deyişle, L işlemcisi IB) durumunda

IA) durumunda olanla aynı beklenen değere sahiptir.
Böylece sözümüzü yerine getirmiş olduk.
4. 9 Klasik Mekanikle Bağlantılar

Bir gözlenebilirin ortalaması, veya beklenen değeri
kuantum mekaniğinde bir klasik değere en yakın şeydir.
Bir gözlenebilir için olasılık dağılımı, güzel bir çan eğri
sidir ve aşırı geniş değildir; bu durumda beklenen değer
gerçekten de ölçülmesini beklediğimiz değerdir. Eğer bir
sistem kuantum mekaniğinin aşırı ölçüde önemli olma
yacağı kadar büyük ve ağırsa, o zaman bir gözlenebilirin
beklenen değeri neredeyse tam olarak klasik hareket
denklemleri uyarınca davranır. Bu nedenle, beklenen de
ğerlerin zamanla nasıl değiştiklerini bulup öğrenmek il
ginç ve önemlidir.
Her şeyden önce, onlar niçin zamanla değişir? Siste
min durumu zamanla değiştiği için beklenen değerler de
zamanla değişir. Durum t anında j lJl (t)) ket'i ve ( lJl (tl l
bra'sıyla temsil edilsin. L gözlenebilirinin t anındaki
beklenen değeri şudur:
( lJl (t) jL j lJl (t))
t'ye göre türev alıp jlJl(t)) ket'i ve ( lJl (t) j bra'sının zaman
türevleri için Schrödinger denklemini kullanarak bunun
nasıl değiştiğini görelim. Türevler için çarpım kuralını
kullanarak şunu buluruz:
d� (lJl (tl !L llJl (t)) = (lİJ(t) jLj lJl (t)) + (lJl (t l l LllİJ(t))
114
Burada, her zamanki gibi, lV'nin üstündeki "nokta" za

man türevi anlamındadır. L'nin kendisi zamana açık ola
rak bağlı değildir. Şimdi Schrödinger denkleminin bra ve
ket biçimlerini (Denk. 4. 1 O) yerlerine koyarak şunu elde
ederiz:
d� (lV(t) I L l lV(t)) = k (lV(t) I HLllV(t)) - k (lV(t) I LH l lV(t))

ya da daha kısa olarak şunu:
d� (lV(t) IL l lV(t)) = k (lV(t) l [HL - LHJ llV(t)) (4. 1 6)
Eğer sıradan cebire alışkınsanız, Denk. 4. 1 6 acayip bir

görünüşe sahiptir. Sağ yan, normal olarak sıfır olan,
HL - LH karışımını içerir. Fakat doğrusal işlemciler sıra
dan sayılar değildir: Onlar çarpıldıklarında (ya da sıralı
olarak uygulandıklarında) , sıra hesaba katilır. Genel ola
rak, H işlemcisi LllV) üzerine uygulandığında, sonuç L
işlemcisi H l lV) üzerine uyguladığı zamanki sonuçla aynı
değildir. Başka bir deyişle, özel haller dışında, HL * LH
olur. İki işlemci veya matris verildiğinde,
LM - ML
ifadesine L ile M'nin komütatörü denir ve aşağıdaki özel

sembolle gösterilir:
LM - ML = [L, M]
Her işlemci çifti için [L, M] = -[M, L] olduğu, dikkat edil

mesi gereken bir husustur. Denk. 4. 1 6'yı komütatör gös
terimiyle b asit bir yapıda yazabiliriz:
115
KUANTUM FİZİGİ NE KU RAMSAL BAŞLANGIÇ
d
dt ([
i
(L) = h H, Ll ) (4. 1 7)
Y a da özdeş olarak şöyle:

d
dt ([L, Hl )
i
(L) = -
h
(4. 1 8)
Bu çok ilginç ve önemli bir denklemdir: Bir L gözlenebi

lirinin beklenen değerinin zamana göre türevini, bir baş
ka gözlenebilirin, yani -(i/h)[L, H] 'nin beklenen değerine
bağlar.
Alıştırma 4.2: M ve L'nin ikisi de Hermitselse, i[M,

L] 'nin de Hermitsel olduğunu kanıtlayın. i'nin önemli
olduğuna dikkat edin. Komütatör, kendi başına, Her
mitsel değildir.
Olasılıkların hoş, dar ve çan-şekilli eğriler oldukları

nı varsayarsak, Denk. 4. 1 8 bize eğrilerin doruklarının
zamanla nasıl hareket edeceğini söyler. Bu gibi denk
lemler, kuantum mekaniğinde klasik fizik denklemlerine
en yakın şeylerdir. Bazen biz bile böyle denklemlerde
üçgensel bra-ket'leri unuturuz ve onları kısa şekilde ya
zıveririz:
dL = - J_[L, Hl
dt h (4. 1 9)
Fakat bu türdeki bir kuantum denkleminin, bir yanda

bir ( 'Pi bra'sı ve diğer yanda bir l 'P) ket'inin oluşturduğu
bir sandviçin ortasında olması gerektiğini akılda tutun.
Bunun yerine, onu olasılık dağılımlarının merkezlerinin
nasıl hareket ettiğini belirten bir denklem olarak düşü
nebiliriz.
1 16
Acaba Denk. 4. 1 9 ' a benzer bir ifade var mıdır? Hatır

lamıyorsanız, I. Ciltteki Ders 9 ve l O'a geri dönün; orada
klasik mekaniğin Poisson p arantezi formülasyonunu öğ
renmiştik. Sayfa 1 72'de aşağıdaki denklem bulunabilir:3
F = { F, H } (4.20)
Bu denklemde {F, H} bir komütatör değildir; o bir Pois
son parantezidir. Fakat yine de Denk. 4.20 sanki 4. 1 9'a
benzer gibidir. Aslında, komütatörlerle Poisson paran
tezleri arasında sıkı bir paralellik vardır ve onların ce
birsel özellikleri çok benzerdir. Örneğin, F ve G işlemci
leri temsil ederse, F ve G'nin yerleri değiştiği zaman,
hem komütatörler ve hem de Pois son parantezleri işaret
değiştirir. Bunu Dirac keşfetmiş ve bunun klasik meka
niğin matematiğiyle kuantum mekaniğinin matematiği
arasında önemli bir yapısal bağlantıyı temsil ettiğini
anlamıştı. Komütatörlerle Poisson parantezleri arasın
daki şekilsel özdeşleme şudur:
[F, G] � ili {F, G} (4. 2 1 )
4. 1 9'la karşılaştırmayı kolaylamak için, b u bölümde kul
landıklarımızın yerine L ve H sembollerini koyabiliriz:
[L, Hl � ili {L, H} (4.22)
Bu özdeşlemeyi mümkün olduğunca açık yapmayı dene
yelim. 4. 1 9 denklemiyle başlar
dL i
dt = - h [L , H]
ve sonra klasik benzerini yazmak i çin 4.22 de nkl eminde
ki özdeşlemeyi kullanırs ak, s onuç şu olur:
3 C ilt I, Ders 9 , Denk. 1 0 . Şu hoş Fransız buluşlarından bir di

ğeri.
117
KUANTUM FİZİ G İ N E KU RAMSAL BAŞLANGIÇ
Ya da şu:
dL
{L H}
dt = ,
Bu da Denk.4.20'yle tam olarak eşleşir.
Alıştırma 4.3 : Pois son parantezlerinin Cilt f deki tanı

mına geri gidin ve Denk. 4.2 1 ' deki özdeşlemenin bo
yutsal olarak tutarlı olduğunu kontrol edin. h çarpanı
olmaksızın bunun olamayacağını gösterin.
Denk.4. 2 1 bir bilmeceyi çözer. Klasik fizikte, FG ve GF

arasında hiç fark yoktur. B aşka bir deyişle, klasik olarak
sıradan gözlenebilirler arasındaki komütatörler sıfırdır.
4.2 1 denkleminden, kuantum mekaniğinde komütatörle
rin sıfır olmadıklarını, fakat çok küçük olduklarını görü
rüz. Klasik limit (klasik mekaniğin kesin olduğu limit) de
h'ın göz ardı edilebilir derecede küçük olduğu limittir.
Dolayısıyla, bu, komütatörlerin insan birimlerine göre
çok küçük olduğu limittir de.
4. 10 Enerj inin Korunumu

Bir şeyin kuantum mekaniğinde korunup korunmadı
ğını nasıl söyleyebiliriz? Bir gözlenebilirin -ona Q diye
lim- korunduğunu söyleyerek bile ne demek isteriz? En
azından, onun beklenen (Q) değerinin zamanla değişme
diğini ifade etmek isteriz (kuşkusuz sistem tedirgin edil
medikçe) . Daha bile kuvvetli bir koşul şudur; (Q 2 ) (ya da
Q'nun herhangi bir kuvveti) zamanla değişmez.
118
4. 1 9 denklemine bakarak, değişmeyen Q koşulunun
[Q, Hl = O
olduğunu görürüz. Başka bir deyişle, bir nicelik Hamil
ton işlemcisiyle sıra değiştiriyors a, o niceliğin beklenen
değeri korunur. Bu ifadeyi daha kuvvetli hale sokabiliriz.
Sıra değiştirme özelliklerini kullanarak, [H, Q 1 = O ise, o
zaman [Q 2 , Hl = O, veya daha da genel olarak, her n için
[Qn, Hl = O olduğunu görmek kolaydır. Daha kuvvetli bir
iddiada bulunabileceğimiz bile anlaşılır: Eğer Q Hamil
ton işlemcisiyle sıra değiştirirse, Q'nun tüm fonksiyon
larının beklenen değerleri korunur. Kuantum mekaniğin
de korunumun anlamı işte budur.
En açık korunumlu nicelik, Hamilton işlemcisinin

kendisidir. Her işlemci kendisiyle sıra değiştirdiği için,
[H, Hl = O
yazılabilir; bu da tam olarak H'nin korunumlu olma ko
şuludur. Klasik mekanikte olduğu gibi, Hamilton işlem
cisi bir sistemin enerjisi için bir başka sözcüktür; enerji
nin tanımıdır. Ç ok genel koşullar altında, enerjinin ku
antum mekaniğinde korunduğunu görürüz.
4. 1 1 Manyetik Alanda Spin

Bir tek spin için Hamilton hareket denklemlerini in
celeyelim. Önce bir Hamilton işlemcisi saptamaya çalı
şalım. Onu nereden elde ederiz? Genelde, yanıt klasik fi
ziktekiyle aynıdır: Onu deneyden türetirsiniz; veya sev
diğiniz bir kuramdan ödünç alırsınız; olmadı, birini se
çersiniz ve onun ne yaptığına bakarsınız. Fakat bir tek
spin halinde, pek fazla seçeneğimiz yoktur. I birim iş-
1 19
KUANTUM Flzl (; I N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
lemciyle başlayalım. I tüm işlemcilerle sıra değiştirdiği

için, o Hamilton işlemcisi olsaydı, hiçbir şey zamanla
değişmezdi. Hatırlarsanız, bir gözlenebilirin zaman-ba
ğımlılığı, bu gözlenebilirin Hamilton işlemcisiyle olan
komütatörüyle verilir.
Tek başka s eçim, spin bileşenlerinin bir toplamıdır.
Aslında, bir manyetik alan içindeki bir gerçek spinin
-diyelim ki elektron spininin- deneysel gözleminden el
de edebileceğimiz de tam olarak budur. Bir B manyetik
alanı bir üçlü-vektördür -uzayda sıradan bir vektör- ve
üç Kartezyen Bx, By ve Bz bileşeniyle belirtilir. Bir klasik
spin (yüklü bir rotor) bir manyetik alan içine konulduğu
zaman, yönelimine bağlı bir enerjiye sahiptir. Bu enerji,
spinle manyetik alanın skaler çarpımıyla orantılıdır. Bu
nun kuantum biçimi şudur:
H - if · B = axBx + ayBy + az Bz
Burada - sembolü "orantılı" anlamına gelir. Yukarıdaki

kuantum biçiminde ax, ay ve a2'lerin spin işlemcisinin
bileşenlerini temsil ettiklerini hatırlayın.
Manyetik alanın z-ekseni boyunca olduğu bir basit
örnek alalım. Bu halde, Hamilton işlemcisi a2'yle orantı
lıdır. Kolaylık için, tüm sayısal sabitleri, manyetik ala
nın büyüklüğü dahil (fakat h değil) , bir tek w s abiti içine
soğuracağız ve şunu yazacağız:
hw (4.23)
H = 2 az
Paydadaki 2 'nin nedeni yakında anlaşılacaktır.

Amacımız spinin beklenen değerinin zamanla nasıl
değiştiğini ortaya çıkarmak, başka bir deyişle, ax(t) , ay(t)
ve a2(t)'leri s aptamaktır. Bunu yapmak için, 4. 1 9 denkle-
120
mine geri gidelim ve L'nin bu bileşenlerini orada yerleri

ne koyalım. Şunu elde ederiz:
( ci"x) = - k ( [crx, H] )
( ci"y) = -k ( [cry, H] )
( ci"z) = -k ( [ z, H] )
lT (4.24)
4.23 denkleminden H = (liw/2) crz'Yi yerine koyarak şunu

buluruz:
-iw
( ci"x) = -2- ( [crx, CTz] )
-iw
( ci"y) = T ( [cry, CTz] }
. -iw (4.25)
( crz) = -- ( [crz, CTz] }
2
Denklemlerin sol yanlarında hesaplayacağımız şeylerin

gerçel nicelikler oldukları varsayılmaktadır. Bu denk
lemlerde i çarpanı güçlük çıkaracakmış gibi görünüyor.
Neyse ki CTx, cry ve crz'lerin arasındaki sıra değiştirme ba
ğıntıları günü kurtaracaktır. Denk. 3.20'deki Pauli mat
risleriyle oynayarak aşağıdaki bağıntıları doğrulamak
kolaydır:
= 2icrz
= 2 icrx
= 2 icry (4. 26)
121
KUANTUM Pizl (; I N E KlJ HAMSAL BAŞLANGIÇ
Bu denklemlerin her biri bir i y e de s ahip olup , bunlar

'
4. 2 5 denklemlerindeki i'leri götüreceklerdir. 2 çarpanla

rının da birbirlerini götürdüklerine dikkat edin. Böylece
çok basit denklemler ortaya çıkar:
( ci"x) = - w(ay)
( ci"y ) = w(ax)
( ci"z) = O (4. 27)
Bunlar size tanıdık görünüyor mu? Görünmüyors a, I. Cil

din 1 0. dersine geri gidin. Orada, bir manyetik alan için
de bir klasik rotoru incelemiştik. Denklemler tamamıyla
aynıydı; tek farkı, beklenen değerler yerine, bir belirle
nimci sistemin gerçek hareketini çalışmaktaydık. Hem
orada hem burada, çözüm şudur: a üçlü-vektör işlemcisi
(ya da Cilt I'deki l üçlü-vektörü) manyetik alanın doğrul
tusu etrafında bir jiroskop gibi yalpalama (presesyon)
yapmaktadır. Yalpalama w açısal hızıyla tekdüzedir.
Klasik mekaniğe olan bu benzerlik çok hoştur, fakat
aradaki farkı dikkate almak önemlidir. Tam olarak yal
palayan nedir? O , klasik mekanikte, sadece açısal mo
mentumun x ve y bileşenleridir. Kuantum mekaniğinde,
o bir beklenen değerdir. Bir az ölçümü için beklenen de
ğer zamanla değişmez, fakat diğer iki beklenen değer de
ğişir. Ne olursa olsun, her spin bileşeninin tek tek her
ölçümünün sonucu yine de + 1 veya -1 'dir.
Alıştırma 4.4: 4.26 denklemlerindeki yer değiştirme

bağıntılarını doğrulayın.
122
4.12 Schrödinger Denkleminin Çözülmesi

Tişörtlerde görünen simgesel Schrödinger denklemi
şu yapıdadır:
'P(x) - � a z'P(x)
ih a =
2 m iJ x 2
+ U(x)'P(x)
at
Bu noktada, simgelerin anlamlarını merak etmeyelim,

sadece onun bize bir şeyin zamanla nasıl değiştiğini
söyleyen bir denklem olduğunu önemseyelim. ("Bir şey"
bir parçacığın durum-vektörünün bir temsilidir. )
Simgesel Schrödinger denklemi, 4 . 9 denkleminde za
ten tanıştığımız çok daha genel bir denklemin özel bir
halidir. O kısmen tanım ve kısmen de kuantum mekani
ğinin ilkesidir. Bir ilke olarak, durum-vektörünün za
manla sürekli şekilde, bütün halinde değiştiğini söyler.
Bir tanım olarak ise, Hamilton işlemcisini ve dolayısıyla
enerji denen gözlenebiliri tanımlar.
şeklindeki 4. 1 O denklemine bazen zamana-bağlı Schrö

dinger denklemi denir. H Hamilton işlemcisi enerjiyi
temsil ettiği için, enerjinin gözlenebilir değerleri H'nin
özdeğerleridir. Bu özdeğerlere Ej ve karşılık gelen özvek
törlere IEj) diyelim. Tanım olarak, H, Ej ve IEj) arasında
ki bağıntı özdeğer denklemidir:
(4.28)
Bu zamandan-bağımsız Schrödinger denklemidir ve iki

farklı şekilde kullanılır.
123
KUANTUM FIZl<ilNE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
Özel bir matris tabanında çalışırsak, o zaman bu

denklem H'nin özvektörlerini saptar. Enerjinin özel bir
Ej değerini yerleştirir ve denklemi çözecek olan IEj) ket
vektörünü ararsınız.
O , ayrıca Ej enerji özdeğerlerini saptayan bir denk
lemdir de. Keyfi bir Ej değeri koyarsanız, o genelde öz
vektör için bir çözüm olmayacaktır. Çok basit bir örnek
alalım: Hamilton işlemcisinin (liw/2)az matrisi olduğunu
varsayalım. O"z s adece iki özdeğere, yani ± l 'e sahip oldu
ğundan, Hamilton işlemcisinin de sadece ±liw/2 özde
ğerleri vardır. 4.28 denkleminin sağ yanına herhangi
başka bir değeri koyarsanız, o değer bir çözüm olmaya
caktır. H işlemcisi enerjiyi temsil ettiğinden, çoğunlukla
E/lere sistemin enerji özdeğerleri ve IEj)'lere de sistemin
enerji özvektörleri deriz.
Alıştırma 4.5: Herhangi bir n birim üçlü-vektörü alın

ve
nw ... ....
H = a·n
T
işlemcisini oluşturun. Zamandan-bağımsız Schrödin
ger denklemini çözerek enerji özdeğerlerini ve özvek
törlerini bulun. Denk. 3.23'ün (f n'yi b ileşen yapısın
•
da verdiğini hatırlayın.
Tüm Ej enerji özdeğerlerini ve bunlara karşılık gelen

IEj) özvektörlerini bulduğumuzu varsayın. Şimdi bu bil
giyi zamana-bağlı Schrödinger denklemini çözmek için
kullanabiliriz. İşin sırrı, özvektörlerin birim-boylu dik
bir taban oluşturdukları gerçeğini kullanmak ve sonra
durum-vektörünü bu taban cinsinden açmaktır. Durum
vektörüne l 'l') diyelim ve şunu yazalım:
124
l \J') = � ajlEj)
J
l \J') durum-vektörü zamanla değiştiği ve IEj) taban vek-

törleriyse değişmediğinden, aj katsayılarının da zamana
bağlı olması gerektiği ortaya çıkar:
j \J'(t) ) = � aj(t) jEj) (4.29)

J
Şimdi 4.29 denklemini zamana-bağlı denklemde yerine
yerleştirin. Sonuç şu olur:
L a ·(tl lE') = _ !_ H L a ·(tl lE ')

j } '} h j } J
Bundan sonra HIEj) = EjlEj) denklemini kullanarak,
L a ·(t) IE·) = - !_ L E · a ·(tl !E·)

j J '} h j :J J :J
ya da yeniden gruplayarak,
elde ederiz. Son adımı anlamak kolay olmalıdır. Taban

vektörlerinin bir toplamı sıfıra eşitse, her katsayı sıfır
olmalıdır. Böylece, her Ej özdeğeri için a(t) şu basit dife
ransiyel denklemi sağlamalıdır:
Bu, kuşkusuz, çözümü zamanın üstel bir fonksiyonu

olan tanıdık bir diferansiyel denklemdir; bu halde üs sa
naldır:
(4.30)
125
KUANTUM FİZİG İ N E l<U HAMSAL BAŞLANGIÇ
Bu denklem bize a/ nin zamanla nasıl değiştiğini söyler.

Hamilton işlemcisinin açık olarak zamana bağlı olma
ması koşuluyla, epeyce genel olup spinlere sınırlı değil
dir. Bu bizim, kuantum mekaniği ve kuantum alanlar ku
ramı boyunca tekrar tekrar karşımıza çıkan enerji ve fre
kans arasındaki derin ilişkiye ait ilk örneğimizdir. Buna
sık sık geri döneceğiz.
4.30 denkleminde, aj(O) çarpanları sıfır anındaki kat
sayıların değerleridir. J lJI) durum-vektörünü sıfır anında
biliyorsak, o zaman katsayılar J lJl )'nin taban vektörleri
üzerine izdüşümleriyle verilirler. Bunu şöyle yazabiliriz:
(4. 3 1 )
Şimdi hepsini bir araya getirelim ve zamana-bağlı Sch

rödinger denkleminin tam çözümünü yazalım:
j lJl (t) ) = � aj(O) e-ilh

J
Ejt JEj)
aj(O) 'ı yerine koymak üzere 4.3 1 denklemini kullandığı

mızda, bu denklem şu şekle gelir:
j lJl (t)) = � (EjJ lJl (O)) e-ilh

J
Ejt JEj) (4. 32)
4.32 denklemi, tab an vektörleri üzerinden bir toplama

vurgu yapan, daha hoş bir yapıda yazılabilir:
j lJl (t)) = � JEj) (EjJ lJl (O) ) e-ilh Ejt (4.33)

J
j lJl (O))'ı hemen nasıl "bileceğimizi" merak edebilirsiniz.

Bunun yanıtı koşullara bağlıdır, fakat genelde sistemi
bilinen bir durumda hazırlamak için bir düzenek kulla
nabileceğimizi varsayarız.
126
Bu denklemlerin daha derin anlamını tartışmadan

önce, onları bir reçete olarak tekrar ifade etmek isterim.
Başlamak için sistemi ve onun durumlarının uzayını ye
terince zaten bildiğinizi kabul edeceğim.
4. 13 Bir Schrödinger Ket'i için Reçete

1 . H Hamilton işlemcisini türetin, arayıp bulun, tah
min edin, ödünç alın veya aşırın.
2. Bir l 'P(O)) ilk durumu hazırlayın.
3 . H IEJ) = EJIEJ) şeklindeki zamandan bağımsız Schrö
dinger denklemini çözerek, H'nin özdeğerlerini ve
özvektörlerini bulun.
4. a1(0) başlangıç katsayılarını hes aplamak için, 3 .
adımdan IEJ) özvektörlerinin yanı sıra, i 'P(O)) ilk
durum-vektörünü kullanın:
a1(0) = (EJl 'P(O))
5 . l 'P(O) ) 'ı IEJ) özvektörleri ve a1(0) başlangıç katsayı
ları cinsinden tekrar yazın:
l 'P(O)) = � a1(0) IE1)

J
Şu ana kadar yaptığımız, l 'P(O)) başlangıç durum

vektörünü H'nin IEJ) özvektörleri cinsinden açmak
tır. Bu taban neden her başka tabandan daha iyidir?
Çünkü H bize durumların zamanla nasıl evrildiğini
söyler. Şimdi bu bilgiyi kullanacağız.
127
6 . Yukarıdaki denklemde onun zaman bağlılığını ya

kalamak için, her aj(O) 'ı aj(t) ile yer değiştirin.
1 '11 ( 0) ) , sonuç olarak, l 'P (t) ) haline gelir:
l 'P (t) ) = � aj(t) IEj)

J
7. 4.30 denklemini kullanarak, her aj(t) 'yi aj(O) e-il h Ejı

terimiyle yer değiştirin:
l 'P ( t) ) = � aj(O) e-ilh El IEj) (4.34)

J
8. Damak zevkinize uygun baharatları katın.
Artık bir deneyin her olası çıktısı için olasılıkları za-

. manın fonksiyonu olarak kestirebiliriz ve enerji ölçümle
rine sınırlı değiliz. L'nin ilj özdeğerlerine ve lilj) özvek
törlerine sahip olduğunu varsayın. il sonucu için olasılık
şudur:
Alıştırma 4.6: Bir tek spin için Schrödinger Ket reçe

tesini uygulayın. Hamilton işlemcisi H = (w!i/2)az
olup , son gözlenebilir a/tir. Başlangıç durumu l u )
(az = + l olan durum) olarak verilmiştir.
t zaman sonra, ay'yi ölçmek için bir deney yapılıyor.

Olası sonuçlar nedir? Bu sonuçlar için olasılıkları bu
lun.
Tebrikler! Şimdi gerçekten laboratuarda yapılabile

cek bir deney için gerçek bir kuantum mekanik prob
lemini çözmüş oldunuz. Kendinizi rahatça kutlayın.
128
4.14 Çökme
Bir sistemin verilen bir durumda hazırlandığı an ile
bir düzenekle temasa geçirilip ölçüm yapıldığı an ara
sında durumun nasıl evrildiğini gördük. Eğer durum
vektörü gözlemsel fiziğin ana odağı olsaydı, kuantum
mekaniğinin belirlenimci olduğunu söyleyebilirdik. Fa
kat deneysel fizik durum-vektörünü ölçme hakkında de
ğildir. O gözlenebilirleri ölçme hakkındadır. Durum-vek
törünü tam olarak bilsek bile, verilen hiçbir ölçmenin
sonucunu bilemeyiz. Bununla birlikte, bir sistemin du
rumunun, gözlemler arasında zamana bağlı Schrödinger
denklemi uyarınca mükemmelen belirli bir şekilde evril
diğini söylemek hakçadır.
Fakat bir gözlem yapıldığında, farklı bir şey olur. L'yi
ölçmek için yapılan bir deney öngörülemez bir sonuca
sahip olacaktır; fakat ölçüm yapıldıktan sonra, sistem
L'nin bir özdurumunda kalır. Hangi özdurum? Ölçümün
sonucuna karşılık gelen özdurum. Fakat bu sonuç önce
den bilinemezdir. Böylece şu ortaya çıkıyor: Bir deney
esnasında bir sistemin durumu ölçülmüş olan gözlene
bilirin bir özdurumuna öngörülemez şekilde atlar. Bu
olaya dalga fonksiyonunun çökmesi denir.4
Başka şekilde söylersek, L'nin ölçümünden hemen ön
ce durum-vektörünün
L. aJ·IAJ-)
J
olduğunu varsayın. Düzenek, rastgele olarak, l aj l 2 olası

lığıyla bir Aj değeri ölçer ve sistemi L'nin bir tek özduru-
4 Dalga fonksiyonunun ne olduğunu henüz açıklamadık, fakat

biraz sonra, Bölüm 5. 1 . Z ' de, bunu yapacağız .
129
munda, yani IA.j) durumunda bırakır. Durumların tüm

üst üste gelmişi bir tek terime çöker.
Bu acayip olgu -yani, sistemin ölçümler arasında bir
tarzda ve bir ölçüm esnasında bir başka tarzda evrilme
si- onlarca yıl çekişme ve karmaşa kaynağı olmuştu.
Şöyle bir soru üretmişti bu: Ölçüm eyleminin kendisi
acaba kuantum mekaniği yasalarıyla betimlenmemeli
midir? Yanıt, betimlenmelidir. Kuantum mekaniğinin ya
saları ölçüm esnasında askıya alınmaz. Bununla birlikte,
ölçüm sürecinin kendisini kuantum mekaniksel bir evril
me olarak incelemek için, bir tek kuantum sisteminin
parçası olarak, düzenek dahil, tüm deneysel kurguyu ele
almalıyız. Bu konuyu -sistemlerin bileşik sistemler hali
ne nasıl birleştirileceğini- Ders 6'da tartışacağız. Fakat
önce belirsizlik hakkında birkaç söz söyleyeceğiz .
130
Ders 5
Belirsizlik ve Zaman Bağlılığı
Lenny: iyi akşamlar, General. Sizi tekrar görmek ne

hoş.
General: Lenny? Bu sen misin ? Uzun zaman oldu.
Evet, gerçekten çok uzun zaman. Arkadaşın kim ?
Lenny: Onun adı Art. Art, General Belirsizlikle toka
laşın.
5.1 Matematik Arası: Sıra Değiştiren

Değişkenlerin Tam Kümeleri
5 . 1 . 1 Birden Fazla Ölçülebilire Bağlı Durumlar
Bir tek spinin fiziği aşırı derecede basittir ve açıkla

yıcı örnek olarak onu çekici yapan da budur. Fakat açık
layamadığı çok şey olduğu anlamını da taşır. Bir tek spi
nin bir özelliği şudur: Onun durumu, az gibi bir tek iş
lemcinin özdeğeriyle tam olarak belirtilebilir. O"z'nin de
ğeri bilinirse, o zaman -ax gibi- bir başka gözlenebilir
de belirtilemez. Gördüğümüz gibi, bu niceliklerin ikisin
den birini ölçmek, diğeri hakkında edinebildiğimiz her
bilgiyi yok eder.
Fakat daha karmaşık sistemlerde, bağdaşabilen bir
kaç gözlenebilire sahip olabiliriz; yani onların değerleri
aynı anda bilinebilir. i şte size iki örnek:
131
• Ü ç-boyutlu uzayda hareket eden bir parçacık. Bu

sistem için durumların bir tabanı parçacığın ko
numuyla belirtilir, fakat bu üç konum koordinatını
kapsar. Böylece, ıx, y, z) gibi üç sayıyla belirtilen
durumlara sahibiz. Bir parçacığın üç uzaysal ko
ordinatının da aynı anda belirtilebileceğini daha
sonra göreceğiz.
• Fiziksel olarak b ağımsız iki spinden oluşan bir
sistem; başka bir deyişle, iki kübit'in bir sistemi.
Daha sonra, daha büyük sistemler oluşturmak
üzere, sistemleri nasıl birleştireceğimizi göreceğiz.
Fakat şu an için sadece şunu söyleyebiliriz ki iki
spin sistem iki gözlenebilirle betimlenebilir. Yani,
iki spinin de yukarı olduğu bir durum, ikisinin de
aşağı olduğu bir başka durum, birincinin yukarı
ve ikincinin aşağı olduğu bir diğer durum ve birin
cinin aşağı ve ikincinin yukarı olduğu bir dördün
cü durum var olabilir. Daha kısa söylemek gerekir
se, iki- spin sistemini iki gözlenebilirle niteleyebi
liriz: Birinci spinin z bileşeni ve ikinci spinin z bi
leşeni. Kuantum mekaniği bu iki gözlenebilirin ay
nı anlı bilgisini yasaklamaz. Kuantum mekaniği
her ikisinin aynı anlı bilgisine izin verir.
Bu koşullarda, sistemin durumunu tam olarak nitelemek

için çoklu ölçümlere gerek duyarız. Örneğin, iki-spinli
sistemimizde, her bir spini ayrı olarak ölçer ve bu öl
çümleri iki farklı işlemciyle ilişkilendiririz. Bu işlemcile
re L ve M diyeceğiz.
Bir ölçüm, sistemimizi ölçülmüş bir değere (bir özde

ğere) karşılık gelen bir özdurumda (bir tek özvektörden
132
DERS 5: BELİRSİZLİK VE ZAMAN BAGLILIGI
ibaret) bırakır. İki-spinli sistemde her iki spini ölçersek,

sistem, hem L'nin ve hem de M'nin eşzamanlı bir özvek
törü olan bir duruma sarıp sarmalanır. Buna L ve M iş
lemcilerinin eşzamanlı özvektörü deriz.
İki-spin örneği bize düşünmemiz gereken somut bir
şey verir, fakat sonuçlarımızın çok daha genel olduğunu
aklımızda tutmalıyız; onlar iki farklı işlemciyle karakte
rize edilen her sisteme uygulanacaktır. Ve tahmin edebi
leceğiniz gibi, iki sayısında sihirli hiçbir şey yoktur. Bu
rada sunulan fikirler, onları nitelemek için daha çok iş
lemci gerektiren daha geniş sistemlere genellenebilir.
İki farklı bağdaşabilir işlemciyle çalışmak için, onla
rın taban vektörlerini etiketlemede iki etiketler kümesi
ne gereksinimimiz olacak. Bunun için Ai ve µa etiketleri
ni kullanacağız. Ai ve µa simgeleri L ve M'nin özdeğerle
ridir. i ve a alt-indisleri L ve M'nin tüm ölçüm sonuçları
üzerindendir. IA.i , µa ) durum-vektörlerinin bir tabanının
mevcut olduğunu varsayarız; bunlar her iki gözlenebili
rin eşzamanlı özvektörleridir. Başka bir deyişle,
L IA.i , µa ) = AilAi, µa )
M IA.i , µa ) = µalA.i, µa )
'dır. Bu denklemleri biraz daha az kesin, fakat daha ko
lay okunur hale getirmek için, bazen alt-indisleri kaldı
racağım:
LI A., µ ) = A.IA., µ )
MIA., µ ) = µIA., µ)
Eşzamanlı vektörlerin bir tabanına sahip olmak için, L
ve M işlemcilerinin sıra değiştirir olmaları gerekir. Bunu
görmek kolaydır. Taban vektörlerinin herhangi biri üze-
133
rine LM çarpımını etki ettirmekle başlarız ve sonra bu

taban vektörünün her ikisinin bir özvektörü olması ger
çeğini kullanırız:
LMj.1, µ ) = L µl .1, µ )
LM l .1, µ ) = .1µ1 .1, µ )
A ve µ özdeğerleri kuşkusuz sadece s ayılar olup , onları
çarptığımızda hangisinin önce geldiği önemli değildir.
Böylece, bu işlemcilerin sıralarını değiştirirsek ve aynı
taban vektörü üzerine ML işlemcisini uygularsak, aynı
sonucu elde ederiz:
LMj.1, µ ) = ML l .1, µ )
Ya da daha kısa ve öz biçimde şunu yazabiliriz:
[L, MI 1-1, µ) = O (5. 1 )

Burada sağ-taraf sıfır vektörünü temsil eder. Sadece
özel bir taban vektörü için geçerli olsaydı, bu sonuç çok
yararlı olmazdı. Fakat bizi 5 . 1 denklemine götüren us
lamlama, onun taban vektörlerinin her biri için doğru
oluşudur. [L, M] işlemcisinin = O olduğunu sağlama al
mak için bu kadarı yeter. Bir işlemci bir tabanın her
üyesini yok ediyorsa, vektör uzayında her vektörü de
yok etmelidir. 1 Her vektörü yok eden bir işlemci, tam
olarak sıfır işlemciyle kastettiğimiz şeydir. Dolayısıyla,
şunu kanıtlamış oluyoruz: İki gözlenebilirin eşzamanlı
özvektörlerinin bir tam tabanı varsa, bu iki gözlenebilir
sıra değiştirir olmalıdır. Bu teoremin tersinin de doğru
olduğu anlaşılır: İki gözlenebilir sıra değiştiriyorsa, o
zaman bu iki gözlenebilirin eşzamanlı özvektörlerinin
bir tam tabanı vardır. Basitçe söylemek gerekirse, iki
1
Bunun nedenini görebilir misiniz?
134
gözlenebilirin eşzamanlı olarak ölçülebilir olmasının ko

şulu, onların sıra değiştirebilir olmalarıdır.
Daha önce değindiğimiz gibi, bu teorem daha genel
dir. Bir tabanı tam olarak etiketlemek için, daha fazla
s ayıda gözlenebilirin belirtilmesine gerek duyulabilir.
Gereken gözlenebilir sayısına bakılmaksızın, onların tü
mü kendi aralarında sıra değiştirir olmalıdır. Bu gözle
nebilirler topluluğuna sıra değiştiren gözlenebilirlerin
bir tam kümesi denir.
5 . 1.2 Dalga Fonksiyonları

Şimdi dalga fonksiyonu denen kavramı ortaya ataca
ğız . Şu an için, adı boş verelim; genelde, kuantum dalga
fonksiyonunun dalgalarla hiçbir ilgisi yoktur. Daha son
ra, parçacıkların kuantum mekaniğini incelerken (Ders 8,
9 ve l O) dalga fonksiyonlarıyla dalgalar arasındaki ilişki
yi ortaya çıkaracağız.
Bir kuantum sistemi için durumların bir tabanına sa
hip olduğumuzu varsayın. Birim-boylu dik taban vektör-
lerini l a, b, c; . . . ) olarak adlandıralım; burada a, b,
c, . . . 'ler A, B, C , . . . sıra değiştiren gözlenebilirlerinin bir
tam kümesinin özdeğerleridir. Şimdi, keyfi bir ltJ1 ) du

rum vektörü ele alalım. j a, b, c, . . . ) vektörleri birim-boy
lu dik bir taban oluşturduklarına göre, l tJ1) durumu onla
rın cinsinden açılabilir:
l tJ1) = L ı/;(a, b, c, . . . ) j a, b, c, . . . )
a, b,c, . . .
ı/J(a, b, c,
. . . ) nicelikleri açılıma giren katsayılardır. Onla
rın her biri, l tJ1)'nin taban vektörlerinden biriyle iç çarpı
mına da eşittir:
ı/;(a, b, c, . . . ) = (a, b, c, . . . l tJ1) (5.2)
135
ıjJ(a, b, c, . . . ) katsayılar kümesine A, B , gözlenebilir C, . . .
leriyle tanımlanmış tabanda sistemin dalga fonksiyonu

denir. Bir dalga fonksiyonunun matematiksel tanımı, 5.2
denklemiyle verilir; b u şekilsel v e soyut görünmektedir,
fakat dalga fonksiyonunun fiziksel anlamı derinlemesi
ne önemlidir. Kuantum mekaniğinin temel olasılık ilkesi
uyarınca, dalga fonksiyonunun mutlak karesi, sıra de
ğiştiren gözlenebilirlerin a, b, c, . . . değerlerini alma ola
sılığıdır:
P(a, b, C, . . • ) = ı/J *(a, b, C, • . . ) ıjJ(a, b, C, . . . )
Dalga fonksiyonunun yapısı, odaklanmak için seçtiğimiz

gözlenebilirlere b ağlıdır. İki farklı gözlenebilir için he
saplamalar farklı taban vektörlerinin kümelerine dayan
dığı için böyledir. Örneğin, bir tek spin halinde,
ıjJ(u) = ( u j lJI)
ve
ıjJ(d) = (d j lJI)
iç çarpımları dalga fonksiyonlarını az tabanında tanım
larken,
ıjJ(r) = ( r llJI )
ve
ıjJ(l) = (ll 'l')
çarpımları ise, dalga fonksiyonlarını ax tabanında ta
nımlar.
Dalga fonksiyonunun önemli bir niteliği, toplam ola
sılığın 1 olması gerçeğinden ortaya çıkar:
L ı/J*(a, b, c, . . . ) ıjJ(a, b, c, . . . ) = ı
a, b,c, . . .
136
5.1.3 Terimbilgisi Hakkında Not
Dalga fonksiyonu terimi, bu kitapta kullanılmış ola

rak, bir özfonksiyon açılımındaki taban vektörlerinin
önlerindeki katsayılar (bileşenler de denir) topluluğunu
ifade eder. Örneğin, bir ili' ) durum-vektörünü, l ıfıj)'ler bir
Hamilton işlemcisinin birim-boylu dik özvektörleri ol
mak üzere,
i li' ) = .L aj ı ıtıj)
j
şeklinde açarsak, aj katsayılar topluluğu -hemen yukarı
daki ıjı(a, b, c, . . ) dediğimiz şeyler- dalga fonksiyonudur.
.
Durum-vektörünün bir toplam olarak değil de bir integ

ral olarak ifade edildiği hallerde, dalga fonksiyonu ke
sikli değil de süreklidir.
Şu ana kadar dalga fonksiyonunu ili' ) durum-vektör
lerinden ayırt etme konusunda dikkatli olmuştuk ve bu
bir yaygın anlaşmadır. Bununla birlikte, bazı yazarlar
dalga fonksiyonlarına sanki durum-vektörleriymiş gibi
bakarlar. Terimcenin bu b elirsiz kullanımı kafa karışık
lığına yol açabilir. Bir dalga fonksiyonunun gerçekten
bir durum-vektörünü temsil edebileceğini düşündüğü
müz zaman, bu daha az karışık hale gelir. ai katsayıları
nı özel bir özvektörler tabanında durum-vektörünün ko
ordinatları olarak düşünmek akla yakındır. Bu, bir Kar
tezyen koordinatlar kümesinin, üçlü-uzayda özel bir ko
ordinat çerçevesine göre bir özel noktayı temsil ettiğini
söylemeye benzemektedir. Kafa karışıklığından kaçın
mak için, sadece hangi anlaşmanın izlendiğinden haber
dar olmaya çalışın. Bu kitapta, durum-vektörlerini tem
sil etmek için genelde lJ' gibi büyük harf simgelerini kul
lanacağız ve ıp gibi küçük harf simgeleriyse dalga fonk
siyonlarını temsil edecektir.
13 7
5.2 Ölçme
Ölçme kavramına geri dönelim. Bir tek deneyde L ve
M gibi iki gözlenebiliri ölçtüğümüzü varsayın ve sistem
bu iki gözlenebilirin eşzamanlı bir özvektörü içinde kal
mış olsun. Bu, Bölüm 5. 1 . 1 'de öğrendiğimiz gibi, L ve
M'nin sıra değiştirir olması anlamına gelir.
Fakat sıra değiştirmezlerse, ne olur? O zaman, genel
de, her iki gözlenebilir hakkında kesin bilgiye sahip ol
mak mümkün değildir. Daha sonra, özel bir hali Heisen
berg ilkesi olmak üzere, bunu belirsizlik ilkesi yapısında
daha nicel hale getireceğiz. Bir tek spin problemi halin
deki mihenk taşımıza geri gidelim. Bir spinin herhangi
bir gözlenebiliri, 2 x 2'li bir Hermitsel matrisle temsil
edilir ve böyle her bir matris, köşegen elemanları gerçel
ve diğer ikisi karmaşık eşlenik olmak üzere,
yapısına sahiptir. Bu gözlenebiliri belirtmek için tam

olarak dört gerçel parametrenin yeteceği sonucu çıkarı
labilir. Aslında, her spin değişkenini ax , ay ve <lz Pauli
matrisleri ile I birim matrisi cinsinden yazmanın sade
bir yolu vardır. Hatırlayacağınız gibi, onlar şunlardı:
<lx =
(� �)
<ly =
(� �)
<lz =
(� -� )
l =
(� �)
138
Her 2 x 2'li Hermitsel L matrisi, a, b, c ve d gerçel sa

yılar olmak üzere, dört terimin bir toplamı olarak yazı
labilir:
L = aax + bay + caz + dl.
1 Alıştırma 5. 1 : Bu iddiayı doğrulayın.
I birim işlemcisi, resmen bir gözlenebilirdir, çünkü

Hermitseldir, fakat çok can sıkıcıdır. Bu basit gözlenebi
lirin sahip olduğu sadece bir tek mümkün değer vardır;
o da l 'dir ve her durum-vektörü bir özvektördür. fyı
görmezden gelirsek, o zaman en genel gözlenebilir, bu üç
ax, ay ve az spin bileşeninin bir üst üste gelmişidir. Spin
bileşenlerinin her çifti eşzamanlı olarak ölçülebilir mi?
Ancak sıra değiştirebilirseler, evet. Fakat bu spin bile
şenleri için sıra değiştirme b ağıntılarını hesaplamak ko
laydır. Onları her iki sırada çarpmak için sadece matris
temsilini kullanın ve sonra onları birbirinden çıkarın.
4.26 denklemlerinde listelenen

[ax, ay] = 2iaz
[ay, az] = 2iax
sıra değiştirme b ağıntıları, bize eşzamanlı olarak ölçüle

bilecek hiçbir spin bileşeni çiftinin olmadığını hemence
cik söyler; çünkü sağ-yanlar sıfır değildir. Gerçekten de,
spinin herhangi iki eksen b oyuncaki iki bileşeni eşza
manlı olarak ölçülemez.
139
KUANTUM FİZl<ilNE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
5.3 Belirsizlik İlkesi

Belirsizlik, kuantum mekaniğinin ayırıcı niteliklerin
den biridir, fakat bir deneyin sonucunun belirsiz olması
daima söz konusu da değildir. Eğer bir sistem bir gözle
nebilirin bir özdurumundaysa, o zaman o gözlenebiliri
ölçmenin sonucu hakkında hiç mi hiçbir belirsizlik yok
tur. Fakat durum ne olursa olsun, birkaç gözlenebilir
hakkında daima belirsizlik vardır. Bir durum bir Her
mitsel işlemcinin -ona A diyelim- bir özvektörüyse, A'y
la sıra değiştirmeyen başka işlemcilerin bir özvektörü
olmayacaktır. Böylece, bir kural olarak, A ve B sıra de
ğiştirmiyorsa, o zaman ikisinde değilse, biri veya diğe
rinde belirsizlik olmalıdır.
Bu karşılıklı belirsizliğin simgesel örneği, özgün ya
pısında bir parçacığın konumu ve momentumuyla ilgili
olan Heisenberg Belirsizlik İlkesidir. Fakat Heisen
berg'in düşünceleri, sıra değiştirmeyen herhangi iki göz
lenebilire uygulanan çok daha genel bir ilke içine geniş
letilebilir. Bir spinin iki bileşeni buna bir örnek olabilir.
Artık belirsizlik ilkesinin genel yapısını türetmek için
gerekli tüm içeriğe sahibiz.
5.4 Belirsizliğin Anlamı

Onu sayıya vurmak istiyorsak, belirsizlikle ne kastet
tiğimiz hakkında çok kesin olmak zorundayız. A gözlene
bilirinin özdeğerlerine a diyelim. O zaman bir l l.JI) duru
mu verildiğinde, olağan özelliklere sahip bir P( a) olasılık
dağılımı vardır. A'nın beklenen değeri, sıradan ortala
madır:
( l.Jl l A l l.JI) = L aP( a)

a
140
Kab aca söylersek, bu demektir ki P(a), beklenen değer et

rafında merkezlenmiştir. "A'daki belirsizlik" derken kas
tettiğimiz, standart sapma denen şeydir. Standart sap
mayı hesaplamak için, A' dan beklenen değeri çıkararak
başlarız. A işlemcisini şöyle tanımlarız:
A = A - (A)
Bir işlemciden beklenen değerini çıkararak tanımladığı

mız bu işlemcinin ne anlama geldiği tam açık değildir.
Ona daha yakından bakalım. Beklenen değerin kendisi
bir gerçel sayıdır. Her gerçel sayı da bir işlemcidir, yani
özdeşlikle veya 1 birim işlemciyle orantılı bir işlemci.
Anlamı açık hale getirmek için, A 'yı daha tam bir yapıda
yazabiliriz:
A = A - (A)I
A 'ın olasılık dağılımı, onun kaymasının dışında A'nın
dağılımıyla tam olarak aynıdır, öyle ki A 'ın ortalaması
sıfırdır. A 'ın özvektörleri A'nınkilerle aynıdır ve özde
ğerleriyse sadece kaymıştır, öyle ki onların ortalaması
da sıfırdır. Başka türlü söylersek, A 'ın özdeğerleri
a = a - (A)
olur. A'nın belirsizliğinin (ya da standart sapmasının)
karesi -ki buna (�A) 2 deriz-
(�Al 2 = L a 2 P(a) (5.3)

a
ya da
(�A) 2 = L (a - (A)) 2 P(a) (5 .4)

a
şeklinde tanımlanır. Bu şöyle de yazılabilir:
141
A'nın beklenen değeri sıfırsa, t:J.A belirsizliği daha da ba

sit bir şekil alır:
Başka bir deyişle, belirsizliğin karesi A 2 işlemcisinin or

talama değeridir.
5.5 Cauchy-Schwarz Eşitsizliği

Belirsizlik ilkesi, A ve B'nin belirsizliklerinin çarpı
mının, onların komütatörünü içeren bir şeyden daha bü
yük olacağını söyleyen bir eşitsizliktir. Temel matema
tiksel eşitsizlik, iyi bilinen üçgen eşitsizliğidir. Her vek
tör uzayında, bir üçgenin bir kenarının büyüklüğü diğer
iki kenarının büyüklüklerinin toplamından küçüktür.
Gerçel vektör uzayları için,
ıxı + i Yi 2:'. ıx + YI
şeklindeki üçgen eşitsizliğinden,
IXl l YI 2:'. IX · YI (5.5)

eşitsizliğini türetiriz.
5.6 Üçgen Eşitsizliği ve Cauchy-Schwarz

Eşitsizliği
Üçgen eşitsizliği, kuşkusuz, sıradan üçgenlerin özel
likleriyle gerekçelendirilmiştir, fakat aslında çok daha
geneldir ve geniş bir vektör uzayları sınıfına uygulanır.
Şek. 5. l 'e bakarak temel fikri kavrayabilirsiniz; orada
üçgenin kenarları bir düzlemde sıradan geometrik vek
törler olarak alınır. Üçgen eşitsizliği, herhangi iki kena
rın toplamının üçüncüden büyük olacağının ifadesidir
142
DERS 5 : BELİRSİZLİK VE ZAMAN BAGLILIGI
ve bunun altındaki fikir, iki nokta arasındaki en kıs a

uzaklığın bir düz çizgi olduğudur. 1 ve 3 noktaları ara
sındaki en kısa yol Z kenarıdır ve diğer iki kenarın topla
mı kesinlikle bundan daha büyüktür.
1
Şekil 5 . 1 . üçgen E şitsizliği. X ve Y vektörlerinin uzunluklarının
toplamı, i vektörünün uzunluğundan daha büyük veya ona eşittir.
(İki nokta arasındaki en kısa yol, bir düz çizgidir.)
Üçgen eşitsizliği birden daha fazla yoldan ifade edi

lebilir. Temel tanımla başlayacağız ve sonra onu gerek
duyduğumuz yapıya getireceğiz.
ıxı + i Yi ;::: ızı

olduğunu biliyoruz. X ve Y'yi toplanabilen vektörler ola
rak düşünürsek, yukarıdaki eşitsizliği
ıx ı + i Yi ;::: ıx + YI
olarak yazabiliriz. Bu denklemin karesini alırsak, şu
şekle gelir:
ıx1 2 + ırı2 + 2IXl l YI ;::: ıx + Yl 2
143
Fakat sağ-taraf şöyle açılabilir:
ı x + 9 1 2 = 1 x 1 2 + ı r ı 2 + 2 (i rı
·
Niçin? Çünkü I X + Y l 2 tam (X + Y HX + Y) ifadesine eşittir.

Bu sonuçları bir araya getirerek, şunu elde ederiz :
1 i 1 2 + ı r ı 2 + 2 1 x ı ı r ı � 1 i 1 2 + ı r ı 2 + 2ıx rı
·
Şimdi her iki taraftan sadece I X l 2 + I Y l 2'yi çıkarırız ve

sonra 2'ye böleriz; bize şu kalır:
IX l l YI � x Y · (5.6)
Bu, üçgen eşitsizliğinin bir diğer şeklidir. Verilen X ve Y

gibi herhangi iki vektör için, onların uzunluklarının çar
pımının skaler çarpımlarından daha büyük veya skaler
çarpımlarına eşit olduğunu söyler. Bu şaşırtıcı değildir:
skaler çarpım çoğunlukla
x . y = ı x ı ı r ı cos e
olarak tanımlanır; burada e iki vektör arasındaki açıdır.

Fakat biliyoruz ki bir açının kosinüsü daima 1 ile + 1 -
aralığında bulunur; böylece sağ-taraf daima I X I i Y i ' den

daha küçük veya ona eşit olmalıdır. Bu bağıntı iki-bo
yutta, üç-boyutta veya keyfi sayıda boyutta vektörler
için doğrudur. Karmaşık vektör uzaylarındaki vektörler
için bile doğrudur. Vektörün uzunluğu onun kendisiyle
iç çarpımının karekökü olarak tanımlanmak koşuluyla,
bu, her vektör uzayındaki vektörler için genelde doğru
dur. İlerledikçe, 5 . 6 Eşitsizliğini karesel yapıda, yani
1 44
şeklinde, ya da
(5.7)
halinde kullanmayı planlarız. Ona bu yapıda Cauchy
Schwarz eşitsizliği denir.
Karmaşık vektör uzayları için, üçgen eşitsizlikleri bi
razcık daha karışık bir yapıdadır. I X) ve 1 Y) bir karmaşık
vektör uzayında herhangi iki vektör olsun. I X) , I Y) ve
I X) + 1 Y) ifadelerinin büyüklükleri şunlardır:
I XI = .j (X IX)
i Yi = .j ( Y I Y)
I X + YI = .j ((X I + ( Y I ) C I X) + I Y)) (5.8)
Gerçel hal için attığımız aynı adımları izleriz: Önce
ıxı + i Yi � ıx + YI
yazarız. Sonra bunun karesini alıp basitleştiririz:
2 I X l lYI � l (X I Y) + (YI X ) I (5.9)

Bu, belirsizlik ilkesine yol açacak olan C auchy-Schwarz
eşitsizliğinin yapısıdır. Fakat bunun iki A ve B gözlene
biliriyle ilgisi nedir? I X) ve 1 Y)'yi zekice tanımlayarak
bulacağız bunu.
5. 7 Genel Belirsizlik İlkesi

l \JI ) herhangi bir ket vektörü ve A ile B herhangi iki
gözlenebilir olsun. I X) ve 1 Y)'yi aşağıdaki gibi tanımlarız:
I X) = A l \JI)
I Y) = iB l \JI ) (5. 1 0)
145
İkinci tanımda i'ye dikkat edin. Şimdi, 5 . 1 0 ifadelerini

5.9 'da yerlerine koyarak şunu elde ederiz :
Eksi iş areti, 5 . 1 O' daki ikinci tanımda yer alan i çarpanı

nedeniyle gelmiştir. Sıra değiştirme tanımını kullanarak,
2 ..j(A2 }(B2) 2'. 1(1-P l [A, B ] i lJl ) i (5 . 1 2)
eşitsizliğini buluruz. Bir an için A ve B'nin sıfır bekle

nen değerlere sahip olduklarını vars ayalım. Bu durumda,
(A2) tamı tamına A'daki belirsizliğin karesi, yani ( ıiA) 2
olur ve (B2) de tam olarak ( ıiB) 2 değerini alır. Dolayısıyla,
5 . 1 2 denklemini tekrar şöyle yazabiliriz:
ıiA ıi B 2'. � i (lJl l [A, B ] i lJl ) i (5. 1 3 )
Bir an için bu matematiksel eşitsizliğe kafa yorun. Sol

yanda iki A ve B gözlenebilirinin lJI durumundaki belir
sizliklerinin çarpımını görüyoruz. Eşitsizliğe göre, bu
çarpım A ve B'nin komütatörünü içeren sağ yandan kü
çük olamaz . Özellikle, belirsizliklerin çarpımı, komüta
törün beklenen değerinin büyüklüğünün yansından da
ha küçük olamaz.
Genel belirsizlik ilkesi, zaten kuşkulandığımız bir şe
yin nicel ifadesidir: A ve B'nin komütatörü sıfır değilse,
bu durumda her iki gözlenebilir eşzamanlı olarak kesin
olamaz.
Fakat A veya B'nin beklenen değeri sıfır değilse, ne
olur? Bu durumda, incelik, tekrar beklenen değerlerinin
çıkarıldığı iki yeni işlemci tanımlamaktır:
A = A - (A)
B = B - (B)
146
DERS 5: BELİRSİZLİK VE ZAMAN BAGLILIGJ
Sonra A ve B'yi A ve B ile yer değiştirerek tüm işlemi

tekrarlayın. Aşağıdaki alıştırma size yol gösterici hizme
ti sunacaktır.
Alıştırma 5.2:
1) � A2 = ( A.2 ) ve �B 2 = (B2) olduğunu gösterin.

2) [A, B] = [A, B] olduğunu gösterin.
3) Bu b ağıntıları kullanarak, aşağıdaki eşitsizliği gös

terin:
� A �B :2: � l ( 'P l [A , B] l 'P ) I
Daha sonra, Ders 8'de, belirsizlik ilkesinin bu çok genel

şeklini kullanarak, Heisenberg'in Belirsizlik ilkesinin
özgün biçimini kanıtlayacağız: Bir parçacığın konumu
nun belirsizliğiyle momentumunun belirsizliğinin çar
pımı, Planck sabitinin yansından daha küçük olamaz.
147
Ders 6
Sistemleri Birleştirme: Dolanıklık
Art: Ne de olsa burası oldukça samimi bir yer. Eksi

Bir hariç, çok fazla yalnız kişi görmüyorum ortalıkta.
Lenny: Böyle bir yerde bir araya gelmek doğaldır. Ve

bu sırf sıkışık olunduğu için değil. Sadece cüzdanı
nıza mukayyet olun ve aşırı dolanık hale gelmeyin.
6.1 Matematik Arası: Tensör Çarpımları

6 . 1.1 Ali ve Veli'yle Tanışmak
Fizikte yaptığımız şeylerin büyük bir kısmı, daha bü

yük sistemler oluşturmak için sistemleri birleştirme ça
releri aramaktır. Size bir atomun, kendi başlarına birer
kuantum sistemi olarak düşünülebilen nükleonların ve
elektronların bir topluluğu olduğunu söyleme konusun
da müthiş zorlanıyorum.
Birleşik sistemlerden söz ettiğimizde, Sistem A ve Sis
tem B gibi resmi dilde çamura batmak çok kolaydır. Ço
ğu fizikçi resmi-olmayan daha hafif bir dili tercih eder
ve A ve B yerine Ali ve Veli 'yi koymak neredeyse evrensel
hale gelmiştir. Ali ve Veli'yi, her çeşit birleşik sistemin
ve laboratuvar kurgusunun pazarlayıcıları gibi düşüne
biliriz. Onların stokları ve bilirkişi görüşleri s adece bi
zim düş gücümüzle sınırlıdır ve onlar kara deliklere at-
149
lar gibi seve seve zor ve tehlikeli görevlere soyunurlar.

Onlar gerçek ahmak süper kahramanlardır!
Diyelim ki Ali ve Veli iki sistem temin ettiler: Ali'nin
sistemi ve Veli'nin sistemi. Ali'nin sistemi -her neyse
SA denen bir durumlar uzayıyla ve benzer olarak Ve
li'nin sistemi Sv denen durumlar uzayıyla betimlenir.
Şimdi bu iki sistemi bir tek birleşik sistem halinde bir
araya getirmek isteyelim. Daha ileri gitmeden önce, baş
ladığımız sistemler hakkında daha açık olalım. Örneğin,
Ali'nin sistemi T ve Y gibi iki taban durumlu bir kuan
tum mekaniksel madeni para olsun. Kuşkusuz, klasik
madeni para, ya bir durumdadır veya diğer durumda;
oysa kuantumsal madeni para bir üstüste gelmiş du
rumda var olabilir:
arl Tl + ayj Y}
Dikkat ederseniz, Ali'nin ket-vektörleri ıçın olağandışı

bir gösterim kullandım. Bu, onları Veli'nin ket'lerinden
ayırmak içindir. Yeni gösterim bizi Ali'nin SA uzayındaki
vektörleri Veli'nin Sv uzayındaki vektörlere eklemekten
alıkoymayı amaçlar. Ali'nin SA'sı iki-boyutlu bir vektör
uzayıdır ve
j T}
ve
I Y}
gibi iki taban vektörüyle tanımlanmıştır. Veli'nin siste

mi de bir madeni para olabilirdi; fakat gene başka bir
şey de olabilir. Onun bir kuantum zarı olduğunu varsa
yalım. Buna göre, Veli'nin Sv durum-uzayı altı-boyutlu
olup , taban vektörleri -zarın altı yüzünü göstermek üze
re- şunlardır:
150
DERS 6: SİSTEMLERİ BİRLEŞTİRME: DOi.AN IKLIK
il}
1 2)
13)
1 4)
1 5)
1 6)
Aynı Ali'nin madeni parası gibi, Veli'nin zarı da kuan

tum mekanikseldir ve altı durumu benzer şekilde üst üs
te getirilebilir.
6. 1.2 Birleşik Sistemin Temsil Edilmesi
Şimdi Ali'nin ve Veli'nin sistemlerinin ikisinin de var

olduğunu ve bir tek birleşik sistem oluşturduklarını ka
bul edelim. İlk soru şudur: Birleşik sistem için SAv diye
ceğimiz durum-uzayını nasıl kurabiliriz? Yanıtı, SA ve
Sv'nin vektör çarpımıdır. Bu işlem için gösterim şudur:
SA v'yi tanımlamak için, onun taban vektörlerini belirt

mek yeterlidir. Taban vektörleri tam olarak tahmin ede
bileceğiniz gibidir. Şek. 6 . 1 'in üst yarısı, sütunları Veli' -
nin altı taban vektörüne ve satırları Ali'nin iki taban
vektörüne karşılık gelen bir tablo göstermektedir. Tablo
da her kutu SAv sistemi için bir taban vektörünü göste
rir. Örneğin, T4 etiketli kutu, SAv'de paranın Tura ve za
rın 4 gösterdiği bir durumu temsil eder. Birleşik sistem
de on iki taban vektörü vardır.
151
KllANTtJM Flzlt. i N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
SAv B i rleşik Sistem i n i n D u ru m-Eti ketleri
Ve l i ' n i n d uru m-eti ketl eri

1 2 3 4 5 6
Al i ' n i n T T1 72 13 T4 75 76
d u ru m
eti ketleri y Y1 Y2 YJ Y4 Y5 Y6
Ali'nin Veli'nin
sistemi siste mi
Şekil 6. 1. SA v birleşik sisteminin taban vektörleri tablo halinde gö

rülmektedir. Veli'nin zan için durum-etiketleri üstte ve Ali'nin pa
rası için durum- etiketleri soldadır. Birleşik sistemin durum- etiket
leri kutulardadır. Her birleşik durum-etiketi, iki alt-sistemin her
birinin durumunu gösterir. Örneğin, T4 durum-etiketi, Ali'nin pa
rasının T ve Veli'nin zannın 4 gösterdiği bir durumdur.
152
DERS 6: SİSTEMLERİ BİRLEŞTİRME: DOLANIKLIK
Bu durumları simgesel olarak temsil etmenin çeşitli yol

ları vardır. T4 durumunu, i T} @ 14) veya I T} l 4) gibi açık
gösterimi kullanarak temsil edebiliriz. Çoğunlukla, I T4)
birleşik gösterimini kullanmak çok daha yararlıdır. Bu,
bizim iki-parçalı etiketle. bir tek durumdan s öz ettiğimi
zi vurgular. Sol yarı Ali'nin alt-sistemini etiketler ve sağ
yarı Veli'nin alt-sistemini. Açık ve birleşik gösterimlerin
ikisi de aynı anlama s ahiptir; aynı duruma göndermede
bulunurlar.
Taban vektörleri bir kez listelendi mi -bu halde, on
lardan on iki adet var- keyfi üst-üste gelmeler oluştur
mak üzere onları doğrusal olarak birleştirebiliriz. Böyle
ce, bu halde tensör çarpım uzayı on iki-boyutludur. Bu
taban vektörlerinden ikisinin bir üst-üste gelmişi şöyle
olur:
at3 I T3) + ay4 I Y4)
Her bir halde, durum-etiketinin ilk yarısı Ali'nin madeni

parasının durumunu betimler ve ikinci yarı Veli'nin za
rının durumunu.
Bazen SA v'de keyfi bir taban vektörünü belirtmeye ih
tiyacımız olacaktır. Bunun için
l ab)
ya da
l a'b')
gibi ket-vektörleri kullanacağız. Bu gösterimde, a veya a'

(veya etiketin sol harfi ne olursa) Ali'nin durumlarından
birini ve b veya b' Veli'nin durumlarından birini temsil
eder.
Bu gösterimin bir incelikli yanı vardır. SA v durum
etiketleri çift indisli olsa bile, l ab) veya I T3) ket-vektör-
153
leri birleşik sistemin bir tek durumunu temsil eder.

B aşka bir deyişle, bir tek durumu etiketlemek için çift
indis kullanıyoruz. Buna alışmak biraz zaman alacak.
Durum etiketinin Ali parçası daima solda ve Veli parçası
daima sağdadır; Ali ve Veli'nin baş harflerinin alfabede
önce ve sonra olması, bu anlaşmayı akılda tutmayı ko
laylaştırır.
Kurallar daha genel sistemler için aynıdır. Tek fark,

iki A- durumu ve altı V-durumu sırasıyla NA ve Nv du
rumlarıyla yer değiştirir ve tensör çarpımı
boyutuna sahiptir. Üç veya daha çok bileşenli sistemler,

üç veya daha çok durum uzayının tensör çarpımıyla
temsil edilebilir, fakat bunu burada yapmayacağız .
Hem Ali ve Veli'nin ayrı ayrı SA ve Sv uzaylarını hem
de birleşik SA v uzayını betimledikten sonra, haıa kurula
cak bir gösterim daha var. Ali <J olarak etiketlenen ve
kendi sistemi üzerine etkiyen bir işlemciler kümesine
sahiptir. Velinin de r olarak etiketlenen kendi sistemi
için benzer bir kümesi vardır, öyle ki bunları Ali'ninki
lerle karıştırmayız. Ali birçok <J işlemcisine ve aynı şe
kilde Veli de çeşitli r işlemcilerine sahip olabilir. Bu çer
çeve elde olmak üzere, birleşik sistemleri daha derinle
mesine incelemeye hazırız artık. Daha sonra, Ders 7'de,
tensör çarpımı işlemcileriyle matrisler ve sütun vektör
leri olarak bileşke yapısında nasıl çalışılacağını açıkla
yacağız.
Şimdiye dek, kuantum fiziğinin klasik fizikten, man
tıksal kökenlerine kadar, farklı olduğu konusunda hiç
kuşkunuz kalmamıştır umarım. Bu ve bir sonraki derste,
1 54
sizi bu fikirle daha da çok etkilemeye çalışacağım. Şimdi

kuantum fiziğinin klasik fizikten öylesine çok farklı bir
yanını tartışacağım ki, bunun yazılmasından itibaren,
bu, fizikçileri ve felsefecileri neredeyse seksen yıl bo
yunca şaşırtmış ve canlarını sıkmıştı. Onu bulan Ein
stein'ı kuantum mekaniğinde çok derin bir şeyi kavraya
madığımız sonucuna götürmüştü ve fizikçiler bunu o za
mandan beri de iddia edip durdular. Einstein'ın fark et
tiği gibi, kuantum mekaniğini benimserken, klasik gö
rüşten köklü olarak farklı bir gerçeklik görüşünün hisse
lerini satın alıyoruz.
6.2 Klasik İlişki

Kuantum dolanıklığına başlamadan önce, klasik do
lanıklık diyebileceğimiz konu üzerine birkaç dakikamızı
harcayalım. Ali (A) ve Veli (V) , aşağıdaki deneyde Zühtü
(Z) 'den biraz yardım alır.
Zühtü'nün elinde iki madeni para vardır: on kuruş ve
bir lira. Onları karıştırır ve her biri bir elinde olmak
üzere Ali ve Veli'ye uzatır ve onların her birine bir para
verir. Hiç kimse paralara bakmaz ve hiç kimse kimde ne
olduğunu bilmez. Sonra, Veli İstanbul' da kalırken Ali bir
uzay gemisine binip Alfa Centauri'ye gider. Zühtü işini
yapmıştır ve artık o işle ilgilenmez (affet, Zühtü) .
Ali'nin büyük gezisinden önce, Ali ve Veli saatlerini
eş zamanlı olarak ayarlamışlardır; görelilikle ilgili ev
ödevlerini yapmışlardı ve zaman genleşmesi ve benzeri
her şeyi hesaba katmışlardı. Veli kendi parasına- bakma
dan, Ali'nin kendi parasına bir veya iki saniye önce ba
kacağı hususunda anlaşmışlardır.
Her şey düzgün şekilde geçer ve Ali Alfa C entauri'ye
vardığında parasına bakar. Parasına baktığı an, şaşıla-
155
cak şekilde, daha Veli parasına bakmadan önce Veli'nin

hangi parayı göreceğini bilir. Bu saçma mıdır? Ali ve Ve
li, 'bilgi ışık hızından daha hızlı gidemez' şeklinde ifade
edilen göreliliğin en temel kuralını bozmayı başarmış
mıydı?
Elbette, hayır. Göreliliği bozabilecek olan, Ali'nin
gözlemiyle Veli'ye ne tahmin edeceğini anında söyleme
si olabilirdi. Ali Veli'nin hangi parayı göreceğini bilebilir,
fakat ona bunu -Alfa C entauri'den gerçek bir mesaj gön
dermeksizin- hiçbir şekilde söyleyemez, çünkü bu du
rumda en azından ışığın seyahati için dört yıl geçmelidir.
Bu deneyi, ya birçok Ali-Veli çiftiyle veya zaman içine
dağıtarak aynı çiftle, pek çok kez yapalım. Nicel olması
için, Zühtü (şimdi özrümüzü kabul edip geri gelmiştir)
her on kuruş üzerine boyayla "a = + l " ve her bir lira üze
rine "a = - 1 " yazmıştır. Zühtü paraları karıştırma husu
sunda gerçekten rastgeleyse, o zaman şu gerçekler orta
ya çıkacaktır:
• Ortalamada, A ve V'nin ikisi de ne kadar on kuruş
elde etmişse, o kadar da bir lira elde etmiştir.
A'nın gözlemlerinin değerine aA ve V'nin gözlemle
rine av diyerek, bu olguyu matematiksel olarak
şöyle yazabiliriz:
(aA) = Ü
(av) = O (6. 1 )
• Eğer A ve V gözlemlerini kaydeder ve sonra onları

karşılaştırmak için İstanbul' da bir araya gelirlerse,
güçlü bir ilişki bulacaklardır. 1 Her deneme için, A
1
Aslında, bu örnekte mükemmel bir ilişkidir bu.
156
eğer aA =+ l gözlemişse, o zaman V ise av = -1 göz

lemiştir ve tersi. Başka türlü söylersek, aA av çarpı
mı daima - 1 'e eşittir:
(aA av) = - 1
Dikkat ederseniz, çarpımların (aA ve av'nin) ortalaması

ortalamaların çarpımına eşit değildir: (6. 1 ) denklemleri
bize (aA)(av) çarpımının sıfır olduğunu söyler. Simgelerle,
(aA)(av) * (aA av)
ya da
(6.2)
yazabiliriz. Bu, Ali ile Veli'nin gözlemlerinin ilişkili ol
duklarını gösterir. Aslında
niceliği, Ali ile Veli'nin gözlemleri arasındaki istatistik

sel ilişki adını alır. Sıfır olsa bile, ona istatistiksel ilişki
denir. i statistiksel ilişki sıfırdan farklı olduğunda, göz
lemlerin ilişkili olduklarını söyleriz. Bu ilişkinin kaynağı
şu olgudan ileri gelir; özgün olarak Ali ve Veli aynı yer
deydiler ve Zühtü her tür paraya sahipti. Ali Alfa C entau
ri'ye gittiğinde basitçe ilişki aynı kaldı, çünkü seyahat
esnasında paralar aynı kalmıştı. Bu hususta veya 6.2
Eşitsizliğinde asla hiçbir acayiplik olmadı. Bu, istatis
tiksel dağılımların çok ortak bir özelliğidir.
İki a ve b değişkeni için bir P(a, b) olasılık dağılımı

mız olsun. Değişkenler tamamıyla ilişkisizse, o zaman
olasılık çarpanlara ayrılmış olacaktır:
P(a, b) = PA (a) PB (b) (6.3)
157
KUANTUM FIZIC I N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
Burada PA(a) ve PB (b) , a ve b için tek tek olasılıklardır.

(Argümanlarının farklı fonksiyonları olduklarını hatırlat
mak için, fonksiyon imgelerinin altına alt-indisler ekle
dim.) Olasılık bu tarzda çarpanlara ayrılıyorsa, o zaman
aralarında ilişki olmadığını görmek kolaydır; b aşka bir
deyişle, çarpımın ortalaması ortalamaların çarpımıdır.
Alıştırma 6. 1 : P (a, b) çarpanlara ayrılıyorsa, a ve b

arasında ilişki olmadığını kanıtlayınız.
Ç arpanlara ayrılmış olasılıklara yol açan türden du

ruma bir örnek vereyim. Bir tek Zühtü yerine hiç ileti
şimleri olmayan iki Zühtü -Zühtü A ve Zühtü V- olduğu
nu varsayın. Zühtü V kendi iki parasını karıştırır ve biri
ni Veli'ye verir; diğeriniyse atar.
Zühtü A da tamamen aynı şeyi yapar, sadece p aranın
birini Ali'ye verir. İşte bu, ilişkisiz olasılıkların çarpım
larına yol açan türden bir durumdur.
Klasik fizikte, ilke olarak, bilinebilir bir şeyi bilmedi
ğimiz zaman, istatistik ve olasılık kuramını kullanırız.
Örneğin, ilk deneyde paraları karıştırdıktan sonra, Züh
tü dikkatli bir gözlem (bir göz atma) yapabilirdi ve sonra
Ali ve Veli paralarını alırdı. Bu sonuçta bir fark oluştur
mazdı. Klasik fizikte, P (a, b) olasılık dağılımı, sistem du
rumunun eksik bir belirlemesini temsil eder. Sistem
hakkında bilinecek -bilinebilecek- daha çok şey vardır.
Klasik fizikte, olasılığın kullanımı, bilinebilecek tüm
şeylere göre bilgi eksikliğiyle ilgilidir her zaman için.
İlgili bir husus şudur; klasik fizikte bir sistemin tam
bilgisi, sistemin her parçasının tam bilgisini içerir. Züh
tü iki paralı sistem hakkında bilinebilecek her şeyi bili-
158
yordu, fakat tek tek paralar hakkındaki bilgisi eksikti

demek hiçbir anlam ifade etmez.
Bu klasik kavramlar bizim düşüncelerimize derinle
mesine yerleşmiştir. Bunlar, fiziksel dünyayı içgüdüsel
anlayışımızın temelidir ve onları pas geçmek çok zordur.
Fakat kuantum dünyasını anlayacaksak, onları pas geç
meliyiz.
6.3 Kuantum Sistemlerini Birleştirmek

Zühtü'nün iki parası, iki klasik alt-sistemden oluş
muş bir birleşik klasik sistemdir. Kuantum mekaniği de,
tensör çarpımları üzerine verdiğimiz Matematiksel Ara
da (Bölüm 6 . 1 ) öğrendiğimiz gibi, sistemlerin birleştiril
mesine izin verir.
Ali ve Veli tensör çarpımları üzerine olan Arada bize
ödünç verilen para/zar sisteminin bir çeşidini temin et
me konusunda seve seve anlaştılar. Bir para ve bir zar
yerine, yeni sistem iki spinden kurulmuştur, böylece tek
spinlerle ilgili bilgimizi işe katabileceğiz.
Önceki gibi, bazen l a} şeklindeki garip gösterimi kul
lanacağız; bu bize Ali'nin durum-vektörlerinin Veli'nin
kilerle aynı durum-uzayında olmadıklarını ve toplanma
larına izin vermeyeceğimizi hatırlatacaktır. Diğer taraf
tan, hatırlarsanız SA v için birim-boylu dik tabanın her
bir üyesi, biri SA'dan ve diğeri Sv'den olmak üzere, bir
vektör çiftiyle etiketlenir. Birleşik sistemin bir tek taban
vektörünü etiketlemek için, sık sık l ab) gösterimini kul
lanacağız. Bu çift indisli taban vektörleri birbirlerine
eklenebilir ve bunu pek çok kez yapacağız.
Matematiksel Ara'da açıklandığı gibi, bir taban vek
törünü bir çift indisle etiketlemek biraz alışkanlık ister.
159
ab çiftini bir tek durumu etiketleyen bir tek indis olarak

düşünmelisiniz. Bir örneğe b akalım. Birleşik sistemin
durumlar-uzayına etkiyen bir M doğrusal işlemcisini ele
alalım. Genelde, bir matris olarak temsil edilebilir. İş
lemciyi taban vektörleri arasında s andviç ederek matris
elemanları kurulur. Dolayısıyla, M'nin matris elemanları
(a'b' I M l ab) = Ma'b',ab
olarak ifade edilir. Matrisin her satırı birleşik sistemin

bir tek (a'b') indisiyle ve her sütunu (ab) indisiyle etiket
lenir.
j ab) vektörleri birim-boylu dik olarak alınır, bu de
mektir ki her iki indis aynı olmadıkça, onların iç çarpım -
lan sıfırdır. Bu a'nın b'yle aynı olması değil de, ab'nin
a'b' ifadesiyle aynı olması anlamındadır. Bu fikri Kro
necker delta simgesini kullanarak da ifade edebiliriz:
(ab j a'b') = Öaa' Obb'
a = a' ve b = b' olmadıkça, sağ yan sıfırdır. Eğer etiketler

aynıysa, iç çarpım 1 'dir.
Taban vektörlerine sahip olduğumuza göre, onların
her doğrusal üst üste konmuşunu oluşturabiliriz. Dola
yısıyla, birleşik sistemde her durum aş ağıdaki gibi ifade
edilebilir:
j l.JI) = L ı/J (a, b) j ab)
a,b
6.4 İki Spin

Örneğimize dönerek, iki spini düşünelim: Ali'nin spi
nini ve Veli'nin spinini. Bunu gözümüzde canlandırır ha
le getirmek için, spinleri iki parçacığa iliştirdiğimizi ve
160
DERS 6: SİSTEMLERİ BİRLEŞTİ RME: DOLANIKLIK
iki parçacığın uzayda iki yakın fakat farklı yerleşimde

sabit durduklarını düşünelim.
Ali ile Veli, sırasıyla, durumları hazırlamak ve spin
bileşenlerini ölçmek için kullanabilecekleri A ile V de
nen, kendi düzeneklerine sahiptir. Bu düzeneklerin her
biri bağımsız olarak her eksen boyunca yöneltilebilir.
İki spin için isimlere gerek duyacağız. Sadece bir spi
ne sahip olduğumuzda, onu basitçe a olarak adlandır
mıştık ve x, y ve z eksenleri boyunca üç bileşeni vardı.
Şimdi iki spinimiz var ve sorun onları nasıl etiketliyelim
ki simgeleri aşırı sayıda alt- ve üst-indisle karmakarışık
hale sokmayalım. Onlara aA ve av diyebilir, bileşenlerini
de a�, ar vb şeklinde gösterebilirdik. Bana kalırsa, bu in-
disler de izlemek için aşırı fazla, özellikle de karatahta
için. Bunun yerine, tensör çarpımı üzerine olan Arada
kullandığımız aynı anlaşmayı izleyeceğiz. Ali'nin spini
ne a diyeceğiz ve Veli'nin spini için ise r harfini kullana
cağız . Ali'nin ve Veli'nin spinleri için bileşenlerin tüm
kümesi şöyle olur:
ve
Daha önce ortaya koyduğumuz ilkelere göre, iki-spin sis

temi için durumların uzayı bir tensör çarpımıdır. Tıpkı
Ara bölümdeki gibi, dört durumun bir tablosunu yapabi
liriz. Bu kez, o tablo dört taban vektörünü içeren 2 x 2'li
bir karedir.
Her iki spinin z-bileşeninin belirtildiği bir tabanda
çalış alım. Taban vektörleri şunlardır:
l uu), l ud), l du), l dd)
161
Burada her etiketin ilk parçası a'nın durumunu temsil

eder ve ikinci parça r'nun durumunu. Örneğin, ilk l uu)
taban vektörü iki spinin de yukarı olduğu durumu tem
sil eder. l du) vektörü, Ali'nin spinini aşağı ve Veli'nin
spininin yukarı olduğu durumdur.
6.5 Çarpım Durumları

Birleşik sistem için en b asit türdeki duruma çarp ı m
durumu denir. Bir çarpım durumu, Ali ve Veli tarafın
dan tamamen bağımsız hazırlamaların sonucudur; bura
da her biri spini hazırlamak için kendi düzeneğini kulla
nır. Açık gösterimi kullanarak, Ali'nin kendi spinini
durumunda ve Veli'nin kendi spinini
durumunda hazırladıklarını varsayın. Her durumun 1 'e

b oylandırıldığını kabul ederiz:
(6.4)
Aslında her alt-sistem için bu ayrı boylandırma denk

lemleri, çarpım durumlarım tanımlamada can alıcı bir
rol oynar. Geçerli olmasalardı, bir çarpım durumuna sa
hip olmayabilirdik. Birleşik sistemi betimleyen çarpım
durumu şudur:
162
Burada ilk çarpan Ali'nin ve ikinci çarp an Veli'nin duru

munu temsil eder. Ç arpımı açarak ve birleşik gösterime
geçerek, sağ yan şu hale gelir:
Bir çarpım durumunun asıl özelliği, her alt-sistemin bir

birlerinden b ağımsız davranmalarıdır. Veli kendi alt
sisteminde bir deney yaparsa, elde edeceği sonuç,
Ali'nin alt-sistemi var olmasaydı da çıkan sonuçla aynı
olur. Aynı şey, elbette, Ali için de doğrudur.
Alıştırma 6.2: (6.4) denklemindeki iki boylandırma ko

şulu sağlanırsa, 6.5 denklemindeki durum-vektörünün
de otomatik olarak 1 'e boylandırıldığını gösteriniz.
Başka bir deyişle, bu çarpım durumu için durum-vek
törünü tümden boylandırmanın a ve P'ların üzerine
hiçbir ek sınırlama koymayacağını gösteriniz.
Burada, benzer izlenim veren adlarına karşın, tensör

çarpımları ile çarpım durumlarının farklı şeyler olduk
larını söyleyeceğim. 2 Tensör çarpımı, birleşik sistemle
rin çalışıldığı bir vektör uzayıdır. Ç arpım durumu ise
bir du ru m vektörü dür. O, bir çarpım uzayında oturan
-
pek çok durum-vektöründen biridir. Göreceğimiz gibi,

çarpım uzayındaki durum-vektörlerinden çoğu, çarpım
durumu değildir.
2 B azen, tensör çarpımı yerine, tensör çarpım uzayı veya sırf

çarpım uzayı terimini kullanacağız .
163
KUANTUM FİZİG İNE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
6.6 Çarpım Durumu için Parametrelerin

Sayılması
Böyle bir çarpım durumunu belirtmek için gerekli pa
rametre sayısını ele alalım. Her çarpan iki karmaşık sayı
gerektirir (Ali için a u ve ad, Veli için f3 u ve /J d ); bu de
mektir ki hep b eraber dört karmaşık sayıya ihtiyacımız
var. Bu da sekiz gerçel sayı eder. Fakat 6.4 denklemle
rindeki boylandırma koşullarının bu sayıyı iki azalttığı
nı hatırlayın. Ayrıca, her durumun toptan evresinin fi
ziksel önemi yoktur; böylece gerçel parametrelerin top
lam sayısı dörttür. Bu nerdeyse hiç şaşırtıcı değildir: Bir
tek spinin durumunu betimlemek için iki parametre ye
tiyordu; dolayısıyla iki bağımsız spin için dört paramet
re gerekir.
6. 7 Dolanık Durumlar
Kuantum mekaniğinin ilkeleri, taban vektörlerinin
çarpım durumlarından çok daha genel biçimlerde üst
üste konmalarına izin verir. Durumların birleşik uzayın
da en genel vektör şudur:
ı/Juul uu) + ı/J udl ud) + ı/Jdul du) + ı/Jddl dd)
Burada karmaşık kats ayıları temsil etmek için, a ve

{J'lar yerine, alt indisli ıp simgelerini kullandık. Yine,
dört karmaş ı k sayıya sahibiz, fakat bu kez sadece bir
b oylandırma koşulu vardır:
Ve göz ardı edilecek sadece bir toptan evre. Sonuç olarak,

iki-spin sistemi için en genel durum altı gerçel paramet-
164
reye sahiptir. Açıkça, durumlar uzayı, Ali ve Veli tarafın

dan bağımsız olarak hazırlanabilen şu sırf çarpım du
rumlarından daha zengindir. Yeni bir şey olmaktadır. Bu
yeni şeye dolan ı klı k denir.
Dolanıklık bir ya-hep-ya-hiç önermesi değildir. Bazı

durumlar diğerlerinden daha fazla dolanıktır. İşte size
bir en fazla dolanık durum; olabildiğince dolanık bir du
rum. Buna tekli (singlet) durum denir ve aşağıdaki gibi
yazılabilir:
1
! tekli} = .../2 ( l ud} - ldu})
Tekli durum, bir çarpım durumu olarak yazılamaz. Aynı

şey üçlü durum için de geçerlidir:
1
.../2 ( l ud} + l du})
1
.../2 (i uu} + i dd})
1
.../2 ( luu} - l dd})
Bunlar da en fazla derecede dolanıktır. Bunlara tekli ve

üçlü denmesinin nedeni daha sonra açıklanacaktır.
Alıştırma 6.3: ! tekli} durumun, bir çarpım durumu

olarak yazılamayacağını gösteriniz .
E n fazla derecede dolanık durumları böylesine büyüleyi

ci yapan nedir? Bunları iki ifade de toplayabiliriz:
165
• Bir dolanık durum birleşik sistemin bir tam be

timlemesidir. Onun hakkında daha fazla ş ey bili
nemez.
• En fazla dolanık bir durumda, tek tek alt-sistemler
hakkında hiçbir şey bilinmez.
Bu nasıl olabilir? İki spinli Ali-Veli sistemi hakkında

mümkün olduğunca çok bilinebilecek şeyleri nasıl bile
biliriz de, yine onun alt bileşenleri olan tek tek spinler
hakkında hiçbir şey bilmeyiz? Bu, dolanıklığın gizemidir
ve umuyorum ki bu dersin sonunda oyunun kurallarını
anlayacaksınız; dolanıklığın daha derin doğası bir iki
lem olarak kalsa bile.
6.8 Ali ve Veli'nin Gözlenebilirleri

Şimdiye dek, Ali-Veli iki-spin sisteminin durumlar
uzayını tartıştık, fakat onun gözlenebilirlerine hiç de
ğinmedik. Bu gözlenebilirlerin b azıları apaçıktır, onların
matematiksel temsili açık olmasa da. Özellikle, Ali ve
Veli, kendi A ve V düzeneklerini kullanarak, kendi spin
lerinin bileşenlerini ölçebilir:
ve
Bu gözlemciler durumların birleşik uzayında Hamilton

işlemcileri olarak nasıl temsil edilirler? Yanıt basittir.
Veli'nin işlemcileri tam olarak, Ali'nin asla hiç görünme
diği zamanki gibi Veli'nin spin durumları üzerine etkir.
Ali için de aynısı geçerlidir. Spin işlemcilerinin bir tek
166
DERS 6: SİSTEMLERİ BİRLEŞTİRME: DOLANIKL!K
spinin durumları üzerine nasıl etkidiğine tekrar bakalım.

Önce, Ali'nin spinine bakalım:
CTzl u} = l u}
CTzl d } = - l d}
CT:.: I U} = l d}
CTxl d } = l u}
CTyl U} = i l d}
CTyl d} = -i l u} (6.6)
Kuşkusuz, Veli'nin kurgusu da Ali'ninkine özdeştir; do-
!ayısıyla Veli'nin durumlarına r'nun bileşenlerinin nasıl
etkidiğini göstermek üzere, paralel bir denklemler küme-
si yazabiliriz:
Tzl u} = l u}
Tzl d} = - l d}
rxl u} = l d }
Txl d} = l u}
Tyl U} = i l d}
Tyl d} = -i l u} (6.7)
Şimdi bu işlemcileri ı uu), l ud), l du) ve l dd) tensör çar
pımı durumlarına etki ettiklerinde nasıl tanımlanmaları
gerektiğini ele alalım. Yanıt öyledir ki er etki ettiğinde,
durum etiketinin Veli'yle ilgili ikinci parçası göz ardı
edilir. İşlemcilerin ve durumların pek çok olası karışımı
vardır, fakat ben onlardan rasgele birkaçını seçeceğim.
Diğerlerini siz doldurursunuz, veya Ek' e bakarsınız. Ali' -
nin işlemcileriyle başlarsak, şunları buluruz:
167
O"z l uu) = j uu)

O"z l du) = - l du)
axl ud) = l dd)
ax l dd ) = j ud )
ay j uu) = i j du)
ay l du) = -i l uu)
•z l uu) = j uu)
Tz l du) = l du)
•x l ud) = j uu)
•xl du) = i dd)
ry j uu) = i l ud)
Ty j ud) = -i l du) (6.8)
Yine, kural şudur; Ali'nin spin bileşenleri sadece birleşik

sistemin Ali yarısına etkir. Veli yarısı p asif gözlemci
olup işe karışmaz. Simgeler cinsinden, ax, ay veya az et
kidiği zaman, spin durumunun Veli yarısı değişmez. Ve
li'nin spin işlemcileri etkidiğinde, benzer şekilde Ali'nin
yarısı pasiftir.
Gösterim içinde biraz kaybolmuş durumdayız. Bir
tensör çarpım uzayının vektörleri, iki daha küçük uzayın
vektörlerinden kurulmuş yeni vektörlerdir. Teknik ola
rak, aynı şey işlemciler için de doğrudur. Ç okbilmiş ol
saydık, O" z ve rx'in tensör çarpımı biçimlerini sırasıyla
O"z 0 I ve I 0 Tx olarak yazmakta direnirdik; burada I öz
deşlik işlemcisidir. Aslında tensör çarpımı işlemcileri

nin iki önemli özelliğine dikkat çekmek için
168
DERS 6: SİSTEMLERİ BİRLEŞTİ RME: DOLANIKLIK
O"z l du) = - ldu) (6. 9)
denklemini
(az ® lJ ( l d) ® lu)) = (azl d) ® Il u))
= (-l d) ® l u)) (6 . 1 0)
olarak yazabiliriz. Bu gösterim hantaldır ve genel olarak

(6.9) 'daki daha b asit dilde ısrar edeceğiz. Bununla birlik
te, (6 . l O) 'daki dil iki şeyi daha açık kılar:
1 . O"z ® I birleşik işlemcisi l d) ® l u) birleşik vektörü
üzerine işlem yapar ve yeni bir birleşik - l d) ® lu)
vektörü üretir.
2. Birleşik işlemcinin Ali yarısı (sol yarı) birleşik vek
törün sadece kendi yarısını etkiler. Benzer şekild e,
işlemcinin Veli yarısı da sadece onun kendi yarıs ı
nı etkiler.
Birleşik işlemciler hakkında gelen kısımda söyleyecek

daha çok şeyimiz var. Üstelik, Ders 7'de, Denk. 6 . 1 0 dili
tensör çarpımıyla bileşen yapısında nasıl çalışılacağın ı
görmede bize yardımcı olacaktır.
Alıştırma 6.4: 6 . 6 denklemini doğrulamak için O"z, ax

ve ay'nin matris yapılarını ve l u) ve l d) sütun vektör
lerini kullanın. Sonra, 6.8 denklemlerinden size bıra
kılmış olanları yazmak için 6.6 ve 6.7 denklemlerini
kullanın. Yanıtlarınızı Ek'e bakarak kontrol edin.
169
KUANTUM F i zi (; i N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
Alıştırma 6.5: Aşağıdaki teoremi kanıtlayın:
Ali veya Veli'den herhangi birinin spin işlemcileri bir

çarpım durumuna uygulandığında, sonuç yine bir
çarpım durumudur.
Bir çarpım durumunda, if veya T'nun herhangi bir bi
leşeninin beklenen değerinin, her bir tek-spin durum
larında çıkacak beklenen değerle tam olarak aynı ol
duğunu gösterin.
Bu son alıştırma, çarpım durumları hakkında önemli bir

şeyi kanıtlar. Bir çarpım durumunda, sistemin Veli-yarı
sı hakkında her öngörü, karşılık gelen tek-spin kuramın
daki öngörüyle tam olarak aynıdır. Bu Ali için de aynıdır.
Ç arpım durumlarının bu özelliğinin bir örneği, Ders

3 'te Spin-Kutuplanma İlkesi dediğimiz şeyde içerilir. O
ilkeyi ifade etmenin yararlı bir yolu şudur:
Bir tek spinin herhangi bir durumu için, spinin + 1

olduğu bir doğrultu vardır.
Açıkladığım gibi, bu demektir ki bileşenlerin beklenen

değerleri şu denklemi sağlar:
(ax) 2 + (cry) 2 + ( az)2 = 1 (6. 1 1 )
Bu denklem bize tüm beklenen değerlerin sıfır olamaya

cağını söyler. Bu olgu, tüm çarpım durumları için geçer
liliğini sürdürür. Bununla birlikte, bu, dolanık ! tekli) du
rum için geçerli değildir. Aslında, ! tekli) durum için 6. 1 1
denkleminin sağ yanı, bundan sonra göstereceğimiz gibi,
sıfır olur.
170
! tekli) durumun
1
! tekli) = .../2 ( i ud) - ldu))
şeklinde tanımlandığını hatırlayın. Bu durumda a'nın

beklenen değerlerine b akalım. Onları hesaplamak için
gerekli tüm mekanizmaya sahibiz. Önce, (az)'yi ele ala
lım:
(az) = (tekli l azl tekli)
= (teklil az .Jz ( i ud) - l du))

6.8 denklemlerinin (bu denklemler kümesini tamamla
yan Alıştırma 6 .4'le beraber! ) devreye girdiği yer burası
dır. Onlar bize az'nin her taban vektörüne nasıl etkidiği
ni söyler. Sonuç şudur:
(tekli l azl tekli) = (teklil .Jz (i ud) + l du))

Ya da şu:
(az) = � ( (udi - (dul ) ( l ud) + l du) )
Hızlı bir kontrol, bunun sıfıra eşit olduğunu gösterir.

Şimdi de (ax)'i ele alalım:
(ax) = (tekli l axl tekli)
= (teklilax .Jz ( i ud) - l du))

ya da:
(ax) = � ( (udi - (du l ) ( i dd) - l uu))
171
KUANTUM FİZIGİNE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
Yine bu denklem de bize sıfır verir. Son olarak, (ay ) ye '
bakalım:
(ay ) = (teklil ayl tekli)
= � (<udi - (dul ) (i l dd) + il uu))

Tahmin edebildiğiniz gibi, bir kez daha sıfırla karşılaşı
rız. Böylece, ! tekli) durum için
(az) = (ax) = (ay) = O
olduğunu gösterdik; gerçekten de a'nın tüm beklenen de
ğerleri sıfırdır. Aynı şeyin r'nun beklenen değerleri için
de geçerli olduğu apaçıktır. Artık ! tekli) durumun bir
çarpım durumundan çok farklı olduğu besbellidir. Yapa
bileceğimiz ölçümler hakkında tüm bunlar acaba ne de
meye gelir?
a'nın bir bileşeninin beklenen değeri sıfırsa, bu de
mektir ki deneysel çıktı eşit olasılıkla +l veya -1 olacak
tır. Başka türlü söylersek, deneysel sonuç tamamıyla be
lirsizdir. Tam durum-vektörü l tekli)'yi bilsek bile, her
hangi bir spinin herhangi bir bileşeninin herhangi bir
ölçümünün sonucu hakkında hiçbir şey bilmeyiz.
Bu 'belki de ! tekli) durum bir bakıma noksandır' an
lamına gelir; sistemin pek dikkat etmediğimiz ve ölçe
mediğimiz ayrıntıları vardır. Sonuç itibarıyla, daha önce
mükemmel bir klasik örnek görmüştük, orada Ali ve Veli
paralarına bakıncaya dek, paralan hakkında hiçbir şey
bilmiyorlardı. Bunun kuantum biçimi nasıl farklı olabi
lir?
Ali, Veli ve Zühtü'yü içine alan "klasik dolanıklık" ör
neğimizde, şurası tamamıyla açıktı ki bilinecek daha
fazla şey vardı. Zühtü hiçbir ş eyi değiştirmeden parala-
172
ra gizlice göz atabilirdi, çünkü klasik ölçümler istendiği

derecede hassas yapılabilir.
Kuantum sisteminde gizli değişkenler olabilir miydi?
Yanıt şudur: Kuantum mekaniği kurallarına göre, durum
vektöründe -şimdiki halde, bu ! tekli) durumdur- kodla
nan şeyin ötesinde bilinecek hiçbir şey yoktur. Durum
vektörü, bir sistemin yapılması mümkün olduğu derece
de tam bir betimlemesidir. Öyle görünüyor ki, kuantum
mekaniğinde, bir birleşik sistem hakkında her şeyi bile
biliriz -ne de olsa, bilinecek her şey vardır- ve yine de
onun bileşen kısımları hakkında hiçbir şey bilmeyiz. Bu,
Einstein'ı son derece rahatsız etmiş olan dolanıklığın
gerçek gizemidir.
6. 9 Bileşik Gözlemciler
Bir kuantum mekaniksel Ali-Veli-Zühtü kurgusu dü
şünelim. Zühtü'nün rolü dolanık ! tekli ) durumda iki spi
ni hazırlamaktır. Sonra, spinlere bakmaksızın (hatırlar
sanız, kuantum ölçümleri bozguncudur) , bir spini Ali'ye
ve bir spini de Veli'ye verir. Ali ve Veli birleşik sistemin
hangi durum içinde bulunduğunu tam olarak bilseler de,
onların ayrı ayrı ölçümlerinin sonucu hakkında hiçbir
şey tahmin edemezler.
Fakat durum yüksek derecede dolanık olsa bile, bile
şik sistemin du!"11munu emin olarak bilme, onlara bir şey
söylemelidir. Ve aslında söyler de. Bununla birlikte, on
lara ne söylediğini anlamak için, her biri sadece kendi
dedektörlerini kullanarak Ali ve Veli'nin ayrı ayrı ölçebi
leceği gözlenebilirlerden daha geniş bir gözlenebilirler
ailesini ele almalıyız. Anlaşılacağı gibi, sadece her iki
dedektörü kullanarak ölçülebilen gözlenebilirler vardır.
173
KUANTUM Flzlt.iNE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
Böyle deneylerin sonuçları, eğer onlar bir araya gelir ve

notlarını karşılaştırırlarsa, sadece Ali veya Veli tarafın
dan bilinebilir.
İlk soru, acaba Ali ve Veli eşzamanlı olarak kendi
gözlenebilirlerini ölçebilirler mi olacaktır. Gördük ki eş
zamanlı olarak ölçülemeyen nicelikler vardır. Ö � ellikle,
sıra değiştirmeyen iki gözlenebilir, ölçümler birbirleriy
le girişmeksizin her ikisi de ölçülemez. Fakat Ali ve Veli
için, a'nın her bileşeninin r'nun her bileşeniyle sıra de
ğiştirdiğini görmek kolaydır. Tensör çarpımları için ge
nel bir olgudur bu. İki farklı çarp an üzerine etkiyen iş
lemciler birbirleriyle sıra değiştirirler. Dolayısıyla, Ali
kendi spini üzerinde her ölçümü yapabilir ve Veli de
kendi spini üzerinde her ölçümü yapabilir; her biri diğe
rinin deneyiyle girişmeksizin.
Ali'nin crz'yi ve Veli'nin Tz'yi ölçtüğünü ve sonra so
nuçları çarptıklarını varsayalım. Başka bir deyişle, Ali
ve Veli TzCTz çarpımını ölçme konusunda birlikte hareket
ediyor diyelim. TzCTz çarpımı, matematiksel olarak ilkin
crz'nin ve ondan sonra rz'nin bir ket'e uygulandığı bir
gözlenebilirdir. Bunların sadece yeni bir işlemci tanım
layan matematiksel işlemler olduklarını akılda tutalım:
Onlar fiziksel bir ölçüm yapma eyleminden farklıdır. İki
işlemciyi çarpmak için bir düzeneğe ihtiyacınız yok; bu
nun için sadece bir kalem ve kağıt yeter. TzO"z çarpımını
! tekli) duruma uygularsak, ne olacağına b akalım:
1
TzCTz v'2 (lu d ) - l d u))
Önce 6.8 denklemlerindeki tabloyu kullanarak az'yi uy
gulayın:
174
Şimdi de rz'Yi uygulayıp

1 1
TzG"z V2 (lu d ) - l d u)) = V2 (- lu d ) + l d u))
eşitliğini elde edin. Dikkat ederseniz sonuç, eksi işaretli
! tekli) durumdur:
TzG"zl tekli) = - ! tekli)
Açık olarak, ! tekli) durum TzG"z gözlenebilirinin - 1 özde
ğerli bir özvektörüdür. Bu sonucun önemini inceleyelim.
Ali az'yi ve Veli rz'yi ölçer; bir araya gelip sonuçları kar
şılaştırdıklarında, zıt değerler ölçmüş olduklarını anlar
lar. B azen Veli +l ölçer ve Ali - 1 . Diğer zaman Ali + l öl
çer ve Veli - 1 . İki ölçümün çarpımı daima - l 'dir.
Bu sonuçta şaşılacak bir şey olmamalıdır. ! tekli) du
rum-vektörü iki vektörün (lud )
ve l d u))
üst üste gelmişi
dir, bunların ikisi de zıt z-bileşenli iki spin içermektedir.
Bu durum tümüyle Zühtü ve onun iki parasına benze
mektedir.
Fakat şimdi klasik benzere sahip olmayan bir şeye
ulaştık. Ali ve Veli'nin, spinlerinin z-bileşenlerini ölç
mek yerine, x-bileşenlerini ölçtüklerini varsayın. Sonuç
larının nasıl ilişkili olduklarını J->-:.ılmak için, rxax gözle
nebilirini incelemeliyiz.
Bu çarpımı ! tekli) durum üzerine uygulayalım. Basa
maklar şunlardır:
rxaxl tekli)
Ya da daha b asit olarak sonuç şudur:
175
KUANTUM F İ Zİ G İ N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
TxCTx l tekli) = - ! tekli)

Şimdi bu biraz şaşırtıcıdır: ! tekli} durum TxO"x'in yine - 1
özdeğerli bir özvektörüdür. B u sırf l tekli)'de iki spinin
daima zıt olmasına bakmaktan çok daha az açıktır. Gene
de, her sefer Ali ve Veli onları ölçer, CTx ve rx'in zıt değer
lere sahip olduklarını bulur. Bu noktada, herhalde y-bi
leşeni için aynı şeyin doğru olduğunu öğrenmek şaşırtıcı
gelmez.
Alıştırma 6.6: Zühtü'nün iki spini tekli durumda ha

zırladığını varsayın. Bu kez, Veli ry'yi ve Ali crx'i ölçer.
CTx ry'nin beklenen değeri nedir? Bu, iki ölçüm arasın
daki ilişki hakkında ne söyler?
Alıştırma 6.7: Bir sonra, Zühtü spinleri I Tı ) denen

farklı bir durumda hazırlar, burada I Tı ) şöyledir:
1
I T1 ) = ../2 C l ud) + l du))
Bu örneklerde, T üçlü (triplet) anlamındadır. Bu üçlü

durumlar, para ve zar örneklerinden tamamıyla fark
lıdır. CTzTz, O"xTx ve cryry işlemcilerinin beklenen değer
leri nelerdir?
Bir işaret neyi fark ettirir ki !
Alıştırma 6.8: Diğer dolanık

1
I T2 ) = ../2 ( l uu) + l dd))
1
I T3 ) = ../2 ( l uu) - l dd})
üçlü durumları için aynı şeyi yapın ve sonuçları yo
rumlayın.
176
Son olarak, bir gözlenebiliri daha ele alalım. Bu göz

lenebilir Ali ve Veli tarafından kendi düzenekleriyle ayrı
ayrı ölçümler yap arak ölçülemez, bir araya gelseler ve
fikir alışverişlerinde bulunsalar bile. Bununla birlikte,
kuantum mekaniği gözlenebiliri ölçmek için bir tür dü
zeneğin kurulabileceği konusunda diretir.
Sözünü ettiğim gözlenebilir iİ ve i vektör-işlemcileri
nin sıradan skaler çarpımı olarak düşünülebilir:
Ali a'nın tüm bileşenlerini ölçerken Veli de r'nun tüm bi

leşenlerini ölçer ve sonra bu bileşenleri çarpıp toplarlar
sa, bu gözlenebilir için bir değerin bulunabileceği düşü
nülebilir. Burada sorun, Veli'nin r'nun tek tek bileşenle
rini aynı anda ölçemeyeceğidir, çünkü unlar sıra değiş
tirmemektedir. Benzer şekilde, Ali de bir anda a'nın bir
den fazla bileşenini ölçemez. a i'yu ölçmek için, yeni
.
türden bir düzenek kurulmalıdır, öyle bir düzenek ki

hiçbir bileşenini ölçmeksizin doğrudan a i'yu ölçsün.
.
Bunun nasıl yapılabileceği hiç mi hiç açık değildir. İşte

size böyle bir ölçümün nasıl gerçekleştirilebileceğine
dair somut bir örnek: Bazı atomlar, elektron spinleriyle
aynı şekilde betimlenen spinlere sahiptir. Bu atomlar
dan ikisi birbirlerine yakın olduklarında -örneğin, bir
kristal örgüdeki iki komşu atom- Hamilton işlemcisi
spinlere bağlı olacaktır. Bazı hallerde, komşu spinlerin
Hamitroniyeni iİ f'yla orantılıdır. Bu durum söz konu
·
suysa, o zaman if f'nun ölçümü atom çiftlerinin enerji

·
sini ölçmeye eşdeğer olur. Bu enerjinin ölçümü, bileşik

işlemcinin bir tek ölçümüdür ve her spinin tek tek bile
şenlerinin ölçülmesini gerektirmez.
177
Alıştırma 6.9: Dört ! tekli), I Tı), I T2) ve I T3) vektörü

nün a . i 'nun özvektörleri olduklarını kanıtlayınız.
Onların özdeğerleri nedir?
Bu son alıştırmadaki sonuçlarınıza bir göz atın. Bu

durum-vektörlerinin birine neden tekli ve diğer üçüne
üçlü dendiğini anladınız mı? Bunun nedeni şudur; onla
rın a . i işlemcisiyle olan ilişkilerine bakarsanız, teklinin
bir özdeğerli bir özvektör olduğunu ve üçlünün hepsinin
b aşka bir katmerli (dejenere) özdeğerli üç özvektör oldu
ğunu görürsünüz.
İşte size, dolanıklık kavramını 4. Dersteki zaman ve
değişim kavramlarıyla birleştiren iyi bir alıştırma. Onu,
üniter zaman evrilmesi fikirlerini ve Hamilton işlemcisi
nin anlamını gözden geçirmek için kullanın.
Alıştırma 6. 1 0: İki spinli bir sistem şu Hamilton iş

lemcisine sahiptir:
w � �
H = - a·r
2
Sistemin olası enerjileri ve Hamilton işlemcisinin öz
vektörleri nelerdir?
Sistemin l uu) durumuyla başladığını varsayın. Daha
sonra herhangi bir andaki durum nedir? Aynı soruyu
l ud), l du) ve l dd) başlangıç durumları için yanıtla
yın.
1 78
Ders 7
Dolanıklık Üzerine Daha Fazla Bilgi
Hilbert'in Yeri, 1 93 5 yazı:
Koyu sohbetin ortasında, döner kapıdan iki pejmür

de devamlı müşteri girer. Dağınık kır saçlı olan aşın
mış süveterlisi "Hayır, bana fiziksel gerçekliğin öğele
rini söyleyemedikçe, senin kuramını kabul etmeyece
ğim " demektedir.
Diğeri etrafa bakınır, açık bir düş kırıklığı içinde el
lerini havaya kaldırır ve Art ile Lenny'ye şöyle der:
"Al işte yine başlıyor. EPR'ler, EPR'ler, onun hep dü
şündüğü bu. Albert, takıntılı olmayı bırak ve gerçek
leri kabul et. "
"Asla! Birinin bir şey hakkında bilinecek her şeyi bi
lebildiğini ve yine de onun parçaları hakkında hiçbir
şey bilmediğini kabul edemem. Bu deli saçmasıdır,
Niels. "
"Üzgünüm, Albert. Durum bundan ibaret. Dur, sana
bir bira alayım.
Bu derste, dolanıklığa çok daha derinlemesine baka

cağız. Bunu yapmak için, b azı ek matematiksel araçlara
ihtiyacımız olacak. Önce, tensör çarpımlarıyla bileşen
yapısında nasıl çalışılacağını anlayacağız. Sonra, yo
ğunluk matrisi denen yeni bir işlemci hakkında bir şey-
1 79
KUANTUM FIZIGİNE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
ler öğreneceğiz. Bu araçlara hakim olmak doğaları gere

ği zor değildir; ama biraz sabır ister ve indislerle bir
miktar didişmeyi gerektirir.
7.1 Matematiksel Ara:

Bileşen Yapısında Tensör Çarpımları
Ders 6'da, iki vektör uzayının çarpımını, bra'lar,
ket'ler ve erz gibi işlemci simgelerin soyut gösterimini
kullanarak nasıl oluşturacağımızı açıklamıştık. Bu, sü
tunlara, satırlara ve matrislere nasıl dönüştürülür?
Tensör çarpımlarını matrislerden ve sütun vektörle
rinden kurma işi zor değildir. Kurallar, aşağıda görece
ğimiz gibi, ap açıktır. İncelikli kısım, bu kuralların neden
işlediğidir; onların istediğimiz özelliklere sahip matris
leri ve sütun vektörlerini kurmaya neden bize izin ver
dikleridir. Bu meselenin iki farklı şekilde üstesinden ge
leceğiz. Birinci olarak, bileşik işlemcileri 3. Derste geliş
tirdiğimiz "deneyimle sabit" yöntemini kullanarak kura
cağız. Sonra size bileşik işlemcileri doğrudan doğruya
onların bileşen işlemcilerinden nasıl kuracağımızı gös
tereceğiz .
7. 1.1 Tensor Çarpım Matrislerinin
Temel İlkelerden Kurulması

Ders 3'e dönersek, orada size herhangi bir M gözlene
bilirini, özel bir tabana göre, matris yapısında nasıl yaz
dığımızı göstermiştik. Denk. 3 . l ' den 3.4'e kadar olan kıs
mı gözden geçirmek sadece birkaç dakika alır. O bölüm
de, M'nin matris elemanlarının mik sayısal değerlerini
şu ifadeyle hesaplamıştık:
180
DERS 7: DOLANIKLIK ÜZERİNE DAHA FAZLA BİLGİ
mik = (i !Mlk) (7. 1 )

Burada [j) ve l k) taban vektörlerini temsil eder. Her [j) ,
l k) karışımı farklı bir matris elemanı üretir. 1
Amacımız , bu formülü b azı tensör çarpımı işlemcile
rine uygulamak ve ne elde ettiğimizi görmektir. Tensör
çarpımı tab an vektörleri için çift indisleme anlaşmamız
dan ötürü, bu denklemlerdeki "s andviçler" Denk. 7 . l 'de
kilerden biraz farklı görüneceklerdir. Sandviçin her bir
ucunda, ı uu), l ud), ldu) ve l dd) taban vektörleri üzerin
den bir devir yapacağız. 2 İşleri b asit tutmak için, örnek
olarak <Yz @ I işlemcisini kullanacağız; burada I özdeşlik
işlemcisidir. Gördüğümüz gibi, Uz @ l, durum-vektörü
nün Ali-yarısı üzerine Uz'yle etkir ve Veli-yarısı üzerine
kesinlikle hiçbir şey yapmaz. Dört-boyutlu bir vektör
uzayında çalıştığımızdan, sonuç matris 4 x 4'lü olacak
tır. Görsel kargaş adan kaçınmak için @ simgelerini göz
ardı ederek, matrisi şöyle yazabiliriz:
<Yz @ l =
(uuluzl l uu) (uulazl l ud) (uul azl l t!u) (uu l azl i dd)
(ud l azl ı uu) (udl azl l ud) (udl uzl l du) (udl uzl l dd)
(dul azl ı uu) (dulazl l ud) (dul uz! l .d u) (dul azl i dd)
(dd l azl l uu) (dd l uzl l ud) (ddluzl l du) (dd l uzl l dd)
(7.2)
ı Ders 3 'te, burada yaptığımızın tersine, j indisini M'nin sol

yanına ve k'yı s ağ yanına yazmıştık. j ve k indis değişkenleri
olduğundan, bir denklemler grubu içinde tutarlılığı sağladı
ğımız sürece, bu hiçbir fark yaratmaz .
2 Kuşkusuz, j rr), j rl) vb gibi farklı bir taban vektörleri kümesi
kullanabilirdik. Böyle yapmak, farklı bir matris elemanları
kümesine yol açardı.
181
Bu matris elemanlarını geliştirmek için, üz ve I'nın ya

sola veya sağa işlem yapmasına izin verebilirdik. üz'nin
sola ve I'nın s ağa işlem yaptığını varsayalım. I hiçbir
şey yapmadığına göre, sadece üz'nin soldaki bra vektör
leri üzerine etki etmesini önemseriz. Ve bu bra vektörü
bünyesinde, üz s adece en soldaki (yani, Ali'nin) durum
etiketine etkir. Zaten incelemiş olduğumuz kuralları (bkz.
[
Denk. 6.6 ve 6.7) kullanarak, bu üz işlemlerinin tümünü
yerine getirip şunu buluruz:
(uuj uu) (uul ud) (uuj du) (uuj dd)
üz ® I =
(ud j uu) (ud j ud) (ud j du) (ud j dd)
-(duj uu) -(duj ud) -(du l du) -(duj dd)
-(dd l uu) -(dd j ud) -(ddj du) -(ddj dd)
(7.3)
Bu özvektörler birim-boylu dik olduklarından, üstteki

matris şuna indirgenir:
1 o o o
üz ® I =
o 1 o o
o o -1 o ( 7. 4)
o o o -1
j uu), j ud), j du) ve l dd) özvektörlerini sütun vektörleri
olarak nasıl yazarız? Şu an için, sadece j uu) ve j ud)'yi
aşağıdaki gibi temsil edeceğimizi söyleyeceğim:
182
<Tz ® I bu sütun vektörleri üzerine etki ettiğinde, ne ola

cağını görelim. Bu matrisi l uu)'ya uygulayarak
1 o o o
o 1 o o
o o -1 o
o o o -1
sonucuna, veya daha kısa yazışla, tam da beklediğimiz

(<Tz ® n ı uu) = ı uu)
ifadesine ulaşırız. Aynı matrisi 7.5'deki l du) sütun vek
törüne uygularsak ne olur? Matris çarpımını yapınca,
tam da olması gerektiği gibi, - l du) elde ederiz.
7.1.2 Tensör Çarpımı Matrislerinin

Bileşen Matrislerden Kurulması
Matris elemanlarının yukarıdaki hesaplama yöntemi
çok geneldir; tüm gözlenebilirler için çalışır. İki işlemci
nin tensör çarpımını kurmamız gerekirse ve yapı taşları
nın matris elemanlarını zaten biliyorsak, onları doğru
dan birleştirebiliriz. 4 x 4 matrislerini kurmak için 2 x
2 'li matrisleri birleştirme kuralı işte şöyledir:
(7.6)
Ya da:
A 11Bı2
A 11 B22
(7.7)
Aı 1B1 2
Aı 1 B22
183
Aynı örüntü her boyuttaki matrisler için işler. Bu türden

bir matris çarpımına bazen Kronecker çarpımı denir; bu
terim matrislerin sadece tensör çarpımı biçimine uygu
lanır. İki adet 2 x 2 'li matrisin Kronecker çarpımı, bir
4 x 4'lü matristir ve örüntü keyfi boyutlu matrisler için
de benzerdir. Genelde, bir m x n matrisiyle p x q matri
sinin Kronecker çarpımı, bir mp x nq matrisidir.
Bunların tümü, zaten özel matrisler olan sütun ve sa
tır vektörlerine mükemmel şekilde uygulanır. İki adet
2 x 1 sütun vektörünün tensör çarpımı, bir 4 x 1 sütun
vektörüdür. Eğer a ve b 2 x 1 'li sütun vektörleriyse, on
ların tensör çarpımları şöyle $ Örünür:
(7.8)
Bunun Ali ve Veli için nasıl çalıştığını görelim. Önce, ya

pı taşları olarak l u ) ve l d)'yi kullanıp, dört adet tensör
çarpımı taban vektörü kuracağız. Ders 2 'den 2 . 1 1 ve 2 . 1 2
denklemlerini hatırlayın:
j u) (�)
l d ) = (�)
j u ) ve l d ) 'nin uygun karışımlarını Denk. 7.8'e tıkıştırır

sak, 4 x 1 'li dört sütun vektörümüz şunlar olur:
1 84
j ud ) (�) ® (�) =
(�oı)
0
l du) = (�) ® (�)
(0�)
(7.9)
Şimdi de, <Jz ve Tx işlemcilerini birleştirmek için 7.7

denklemindeki kuralı kullanacağız. <lz ve rx matrisleri
nin tanımları için 3 .20 denklemini kullanmakla, bu kural
tensör çarpımı matrisini şu biçimde verir:
o( 0) (0 o) (oo 0oo o0 - 0o)

Bu sonucu <Jx ve rz'nin çarpımıyla karşılaştıralım:
o- o o
1 1 1
(8)
<lx@ Tz = =
1
1 -1
1
Dikkat ederseniz, <Jx ® Tz ile <lz ® Tx aynı değildir. Bu do
ğaldır, çünkü onlar farklı gözlenebilirleri temsil ederler.
Buraya kadar her şey yolundaydı. Fakat şimdi biraz
daha ilginç bir şey göreceğiz. Birkaç yeni alıştırmanın
yardımıyla, Kronecker çarpımının matrisler için gerçek
ten de tensör çarpımı olduğuna -başka bir deyişle, mat
risin Ali-yarısının sütun vektörünün sadece onun yarısı
na etkidiğine ve keza Veli için- sizi inandırmaya çalışa-
185
KUANTlJM FIZl(; I N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
cağız. Kronecker çarpımı onun yapı taşlarının elemanla

rını karıştırdığından, bu biraz alengirlidir.
Bir örnek olarak, az ® rx'in j ud) üzerine nasıl uygula
nacağına bakalım. Soyut imgeleri bileşenlere çevirerek,
(
şunu yazabiliriz:
o ı o
1 o o
(az ® <x) lud) =
O O o
o o -1
Fakat sağ yandaki sütun vektörü Denk. 7.9'daki j uu)'ya

karşılık gelir. Bu, yine soyut gösterime geri dönmüş ola
rak, şu hale gelir:
(az <8> <xl l ud) = l uu)
Bu tam olarak istediğimiz şeydir; soyut işlemcilerimizin
ve durum-vektörlerimizin bilinen davranışını tekrar
eden bir matris temsili.
Aşağıdaki alıştırma, a ® r'nun a-yarısının sadece du
rum-vektörünün Ali-yarısını ve a ® r'nun r-yarısının da
sadece Veli-yarısını etkilediği şeklindeki fikirlerin kris
talleşmesine yardım edecektir. Bundan sonraki alıştır
mayla, bir işlemcinin her taban vektörüne ne yaptığını
zaten bildiğimizi varsayarak, onun matris elemanlarını
hesaplama konusunda biraz daha deneyim elde etmiş
olacağız.
Alıştırma 7 . 1 : I ® rx tensör çarpımını bir matris olarak

yazın ve bu matrisi ı uu), l ud), l du) ve l dd) sütun vektör
lerine uygulayın. Durum-vektörünün Ali-yarısının her
bir durumda değişmediğini gösterin. I bir 2 x 2'li birim
matristir.
186
Alıştırma 7.2: ®
r/in matris elemanlarını, Denk.
az
7.2'de yaptığımız gibi, iç çarpımları oluşturarak he

saplayın.
Üçüncü alıştırma biraz can sıkıcıdır, fakat meseleleri

gerçekten de sağlama bağlar.
(A ® B) (a ® b) = (Aa ® Bb) (7. 1 0)
denklemini ele alalım. Denk. 7 . 7 ve 7.B'de olduğu gibi, A
ve B 2 x 2 'li matrisleri (ya da işlemcileri) ve a ve b ise
2 x 1 'li sütun vektörlerini temsil eder. Alıştırma, sizden
bu denklemi bileşenlerine açmanızı ve sol yanın sağ ya
na denk olduğunu göstermenizi ister.
Alıştırma 7 .3:
a) 7 . 1 0 denklemini, A, B, a ve b simgelerini Denk. 7 . 7
v e 7 .8' den matrisler ve sütun vektörleriyle yer değiş
tirerek, tekrar bileşen yapısında yazın.
b) Sağ yandaki Aa ve Bb matris çarpımlarını yapın.
Her bir s onucun bir 4 x l 'li matris olduğunu doğrula
yın.
c) Üç Kronecker çarpımını da açın.
d) Her bir Kronecker çarpımının satır ve sütun boyut
larını doğrulayın:
• A ® B: 4 4
x
• a ® b: 4 ı
x
• Aa ® Bb: 4 1x
e) Sol yandaki matris çarpımını, 4 x 1 'li bir sütun ve

recek şekilde yapın. Her bir sıra dört ayrı terimin
toplamı olmalıdır.
f)Son olarak, sol ve sağ taraflardaki sütun vektörleri
nin özdeş olduklarını doğrulayın.
187
KUANTll M FIZl ıi l N E K U HAMSAL BAŞLANGIÇ
7 .2 Matematiksel Ara:
Dış Çarpımlar
Bir (<P i bra'sı ve bir l ıJı ) ket'i verilince, ( c/J lıJı) iç çarpı
mını oluşturabiliriz. Gördüğümüz gibi, iç çarpım bir
karmaşık sayıdır. Bununla birlikte,
l ıJı > ( c/J I

şeklinde yazılan ve dış çarpım denilen bir b aşka tür çar
pım daha vardır. Dış çarpım bir sayı değildir; o bir doğ
rusal işlemcidir. ll/J) (cl> I bir IA) ket'i üzerine etkidiğinde,
ne olacağını ele alalım:
ll/J) ( c/J I IA)

Bu örneklerde, işlemcilerin gruplanmasını göstermek
için parantezler yerine aralık koymayı kullanıyoruz.
Bra'lar, ket'ler ve doğrusal işlemcilerle tüm işlemlerin
birleşmeli olduklarını hatırlayın; bu demektir ki onları
istediğimiz şekilde gruplamaya izin verilmektedir, yeter
ki aynı soldan sağa sıralamayı koruyalım. 3 Dış çarpım
işlemcisinin etkisi çok basittir ve
l l/J) ( c/J I IA) = ll/J) ( c/J IA)

şeklinde tanımlanabilir. Başka bir deyişle, ( c/J I ile IA)'nin
iç çarpımını alırız (sonuç bir karmaşık s ayıdır) ve onu
l l/J ) ket'iyle çarparız. Bra-ket gösterimi o kadar etkilidir
ki pratik olarak bizi tanımlamaya zorlar. Bu Paul Dirac
'ın yaratıcılığıydı. Dış çarpınım bra'lara da etki edebil
diğini kanıtlamak kolaydır:
(E l l ıJı ) ( c/J I = (B l l/J ) ( c/J I
3 Bazen soldan-sağa sıralamayı da değiştirebiliriz , fakat bu

daha fazla özen gerektirir.
188
DERS 7: DOLANI KLIK ÜZERİNE DAHA FAZLA BİLGİ
Özel bir hal, bir ket'in onun karşılık gelen bra'sıyla

l ı/J )( ı/J I şeklindeki dış çarpımıdır. l ı/J )'nin bire-boylandırıl
dığını varsayarak, bu işlemciye bir izdüşüm işlemcisi
denir. Bir izdüşüm işlemcisi şöyle etkir:
l ı/J } (ı/J I IA) = l ı/J ) ( ı/J IA)
Sonucun daima l ı/J )'yla orantılı olduğuna dikkat edin. Bir
izdüşüm işlemcisinin, bir vektörü l ı/J )'yla tanımlanan
doğrultuya izdüşürdüğü söylenebilir. İzdüşüm işlemci
lerinin kolayca kanıtlayabileceğiniz bazı özellikleri şun
lardır ( l ıjı)'nin 1 'e boylandırıldığını hatırlayın) :
• İzdüşüm işlemcileri Hermitseldir.

• l ı/J ) vektörü izdüşüm işlemcisinin 1 özdeğerli bir
özvektörüdür:
l ı/J )( ı/J I l ı/J ) = l ı/J )
• l ı/J )'ye dik her vektör sıfır özdeğerli bir özvektör
dür. Dolayısıyla, lı/J )( ı/J l 'nin özdeğerleri ya O veya 1
olur ve sadece birim özdeğerli bir özvektör vardır.
Bu özvektör de l ı/J )'nin kendisidir.
• Bir izdüşüm işlemcisinin karesi, izdüşüm işlemci
sinin kendisiyle aynıdır:
l ı/J )( ı/J l 2 = l ı/J } ( ı/J I
• Bir işlemcinin (ya da herhangi bir kare matrisin)
izi, onun köşegen elemanlarının toplamı olarak ta
nımlanır. İz için İz imgesini kullanarak, bir L iş
lemcisinin izi
İz L = L ( i lLl i )
i
olarak tanımlanabilir; diğer bir deyişle -L'nin kö
şegen matris elemanlarının toplamı.
189
KUANTUM FİZİGİ NE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
Bir izdüşüm işlemcisinin izi l 'dir. Bu, bir Hermit

sel işlemcinin izinin onun ö zdeğerlerinin toplamı
olduğu gerçeğinden çıkar.4
• Bir taban sistemi için tüm izdüşüm işlemcilerini
toplarsak, özdeşlik işlemcisini elde ederiz:
1:i l i H i l = ı (7. 1 1 )
Son olarak, işte size izdüşüm işlemcileri ve beklenen de

ğerler hakkında çok önemli bir teorem: Herhangi bir L
gözlenebilirinin 11/1) durumundaki beklenen değeri şöyle
verilir:
(l/l l L l l/I ) = İz 11/1)(1/1 1 L (7. 1 2)
Onu kanıtlama b asamakları da aş ağıdadır. Herhangi bir
l i) tabanını al. Sonra iz tanımını kullanarak,
İz 11/1)(1/11 L = L (i ll/1 ) (1/J IL l i)

i
yaz. Toplamdaki iki çarpan sadece sayılardır; dolayısıy

la sıralarını tersine çevirebiliriz:
İz 11/1)(1/11 L L ( l/ll L l i) ( i ll/I )

=
Toplamı yapar ve L l i) ( i l = I eşitliğini kullanırsak, şunu

elde ederiz:
İz 11/1)(1/1 1 L = ( l/ll L l l/I )

Sağ yan tam da L'nin beklenen değeridir.
4 Bir Hemıitsel M matrisi ptMP dönüşümüyle köşegen hale

getirilebilir, burada P bir üniter matris olup , sütunları P'nin
bire-boylu özvektörleridir. M'nin izi bu dönüşüm altında
değişmezdir. İyi-bilinen bu s onucu kanıtlamadık.
190
DERS 7: DOLANIKLIK ÜZERİN E DAHA FAZLA BİLGİ
7.3 Yoğunluk Matrisleri: Yeni Bir Araç

Şu ana kadar, bir sistemin tam durumunu bildiğimiz
de, o sistem hakkında nasıl öngörüler yapacağımızı öğ
rendik. Fakat çoğu kez, durum hakkında tam bilgimiz ol
maz. Örneğin, Ali'nin bir eksen boyunca yönelmiş bir
düzenek kullanarak bir spini hazırladığını varsayalım.
Bu spini Veli'ye verir, fakat ona düzeneği hangi eksen
boyunca yönelttiğini söylemez. Belki ona kısmi bir bilgi
verir; öyle ki eksenin ya z- veya x-ekseni olduğunu söyler,
ama daha fazlasını değil. Veli ne yapar? Öngörülerde bu
lunmak için bu bilgiyi nasıl kullanır?
Veli şöyle akıl yürütür: Ali spini l ıJı ) durumunda ha
zırlamışsa, o zaman herhangi bir L gözlenebilirinin bek
lenen değeri şu olacaktır:
İz l ıJı )( ıJı i L = ( ıJı I Ll ıJı )
Öte yandan, Ali spini I </> ) durumunda hazırlamışsa, o za

man da L'nin beklenen değeri şudur:
İz l </>)( l </> I L = (</> i L i </>)
l ıJı )'nin hazırlanmış olmasının olasılığı yüzde 50 ve

l </>)'nin hazırlanmış olmasının olasılığı da yüzde 50 ise,
ne olur? Bu halde beklenen değerin
(L) = � İz l ıJı )(ıJı l L + � İz l</>)(</>IL

olacağı apaçıktır. Bütün yapacağımız, Ali tarafından ha
zırlanmış durumu Veli'nin cahilliği üzerinden ortala
maktır.
Fakat şimdi, Veli'nin bilgisini şifreleyen bir yoğunluk
matrisi tanımlayarak, terimleri bir tek ifade içinde bir
leştirebiliriz. Bu halde yoğunluk matrisi I </>) üzerine iz-
191
KUANTUM FİZİGİ N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
düşüm işlemcisinin yarısı artı lt/J} üzerine izdüşüm iş

lemcisinin yarısıdır:
P= � lt/J Ht/J I + � l<l>H<l>I
Artık Veli'nin tüm sistem bilgisini bir tek p işlemcisi içi

ne paketlemiş olduk. Bu noktada, beklenen değerleri he
s aplama kuralı çok b asit hale gelir:
(L} = İz pL (7. 1 3)
Bunu genelleştirebiliriz. Varsayalım ki Ali Veli'ye l </> 1},
l </> 2}, l </> 3} vb gibi çeşitli durumlardan birini hazırladığını
söylüyor. Üstelik, bu durumların her biri için P1 , P2, P3, . . .
olasılıklarını d a belirtiyor. Veli yine tüm bilgisini bir yo
ğunluk matrisi içine paketleyebilir:
Ayrıca, beklenen değeri hesaplamak için tam olarak 7. 1 3

denklemindeki aynı kuralı kullanabilir.
Yoğunluk matrisi bir tek duruma karşılık geldiğinde,
o bu durum üzerine izdüşüren bir izdüşüm işlemcisidir.
Bu halde, durumun saf olduğunu söyleriz. Bir saf durum,
bir kuantum sisteminden Veli'nin sahip olabileceği mak
simum bilgi miktarını temsil eder. Fakat çok daha genel
halde, yoğunluk matrisi çeşitli izdüşüm işlemcilerinin
bir karışımıdır. O zaman yoğunluk matrisi bir karışık
durumu temsil ediyor deriz .
Yoğunluk matrisi terimini kullandık, fakat kesin ola
rak söylemek gerekirse, p bir işlemcidir. Sadece bir ta
ban seçildiğinde, o bir matris haline gelir. l a } tab anını
seçtiğimizi düşünelim. Yoğunluk matrisi, sadece bu ta
bana göre p'nun matris temsilidir:
Paa' = (a l p l a '}
192
L'nin matris temsili La 'a ise, o zaman 7.3 aşağıdaki yapı

ya bürünür:
(L} = L La 'a Paa' (7. 14)

aa '
7 .4 Dolanıklık ve Yoğunluk Matrisleri

Klasik fizik de, bu adlarla adlandırılmasa bile, saf ve
karışık durumlar kavramına sahiptir. Sırf açıklamak için,
bir çizgi boyunca hareket eden iki parçacıklı bir sistemi
ele alalım. Eğer belli bir anda parçacıkların konumları
nın (x 1 ve x2) değerlerini ve momentumlarının (p 1 ve p2)
değerlerini bilirsek, klasik mekanik kurallarına göre,
parçacıkların yörüngelerini hesaplayabiliriz. Sistemin
durumu, böylece dört sayıyla belirtilir: x 1 , x2, Pı ve p z .
Bu dört sayıyı bilirsek, iki-parçacıklı sistemin -sahip
olunması mümkün- tam bir betimlemesine sahip oluruz :
Bilinecek başka bir şey yoktur. Buna saf bir klasik du
rum denir.
Bununla birlikte, çoğu kez tam durumu bilmeyiz, sa
dece bir olasıcı bilgiye sahibizdir. Bu bilgi,
p(x ı , Xz , P ı , p z )
gibi bir olasılık yoğunluğu içine şifrelenebilir. Bir saf
klasik durum, bir p olasılık yoğunluğunun sadece bir
özel halidir; orada p sadece bir tek noktada sıfırdan
farklıdır. Fakat daha genel olarak, p belli bir bölgeye ya
yılmış halde olacaktır;5 buna karışık bir klasik durum
5
Yayılmış demekle, p(x 1 , x2 , p 1 , p2) 'nin sadece bir tek değer
için değil de, belli bir değerler bölgesi için sıfırdan farklı
olacağını kastediyoruz. Bu bölge ne kadar genişse, p o kadar
çok yaygın hale gelir.
193
diyebiliriz; sistemin durumuyla ilgili bilgimiz noksan

anlamına gelir. p ne kadar çok yaygınsa, cehaletimiz o
kadar fazladır.
Bu örnekten bir şey tamamıyla apaçık olmalıdır: İki
parçacıklı birleşik sistem için saf durumu biliyorsanız, o
zaman her parçacık için her şeyi biliyorsunuz demektir.
Başka sözlerle, iki klasik parçacık için bir saf durum, tek
tek her parçacık için bir saf durum anlamına gelir.
Fakat, bir sistem dolanık olduğunda, kuantum meka
niğinde doğru olmayan şey işte tam da budur. Bir bile
şik sistemin durumu mutlak şekilde saf olabilir; fakat
onun bileşenlerinin her biri karışık bir durumla betim
lenmelidir.
A ve B gibi iki parçadan oluşan bir sistem alalım. İki
spin veya herhangi başka bir bileşik sistem olabilir. Bu
halde, Ali'nin bileşik sistemin tam bilgisine sahip oldu
ğunu varsayacağız. Başka bir deyişle, o
l/J(a,b)
dalga fonksiyonunu bilmektedir. Bileşik sistem hakkın
da hiçbir eksiği yoktur. Yine de, Ali B'yle ilgilenmemek
tedir. Bunun yerine, o B'ye bakmaksızın A hakkında ola
bildiğince çok şey öğrenmeyi arzulamaktadır. A'ya ait
olan ve etkidiği zaman B'ye hiçbir şey yapmayan bir L
gözlenebiliri seçer. L'nin beklenen değerini hesaplama
kuralı şudur:
(L) = l/J*(a'b') La' b',ab l/J(ab) (7. 1 5)

a b,a' b'
Buraya kadar, her şey tamamıyla geneldir. Bununla bir

likte, eğer L gözlenebiliri sadece A 'yla ilgiliyse, o zaman
b-indisine etki etmez ve beklenen değeri şöyle yazabili
riz :
194
DERS 7: DOLANI KLIK ÜZERİNE DAHA FAZLA B İ LG İ
(L) = L
a, b, a'
ı/J*(a'b) La',a ıf;(ab) (7. 1 6)
Şimdi, Ali tüm bilgisini, en azından çalışma amacı için,

bir p matrisi cinsinden özetleyebilir:
Paa' = L ı/J*(a'b) ıf;(ab) (7. 1 7)

b
Denk. 7 . 1 6, şaşırtıcı şekilde, karışık bir durumun bekle
nen değeri için tam olarak 7 . 1 4'le aynı yapıdadır. Ger
çekten de, bir çarpım durumunun sadece çok özel bir ha
linde, p bir izdüşüm işlemcisinin yapısına sahip olacak
tır. Başka türlü söylersek, bileşik sistemin mükemmelen
bir saf durumla betimlenmesi gerçeğine karşın, A alt
sistemi bir karışık durumla betimlenmelidir.
Yoğunluk matrisleri için gösterimimizde dikkate de
ğer ince bir husus vardır: 7 . 1 7 denkleminde p'nun s ağ
indisi, yani a' indisi, toplamdaki ı/J *(a'b) karmaşık eşle
nik durum-vektörüne karşılık gelmektedir. Bu bizim bir
L işlemcisinin matris elemanlarını etiketlemekle ilgili
L aa' = ( a l Lla ' )
anlaşmamızın bir sonucudur. Bu anlaşmayı
P = l 'P )( 'l' I
eşitliğine uygulayarak,
Paa ' = ( a l 'P )( 'P l a' )

ya da,
Paa' = ı/J(a) ı/J *(a ' )
sonucuna ulaşırız.
195
7.5 İki Spin için Dolanıklık

Sizi dolanıklık dünyasına daha fazla yöneltmeden ön
ce, size basit bir tanım ve hızlı bir ısınma egzersizi vere
ceğim. Ali bilinen durumda bir tek spine sahipse, onun
yoğunluk matrisi
Paa' = ı/J *(a')ıjJ(a)
olarak tanımlanır. Bu denklem bize Ali'nin yoğunluk

matrisinin bir elemanının nasıl hesaplanacağını söyler.
Tanıdık O"z tabanımızla devam edersek, her bir a ve a' in
disi yu kan ve aşağı değerlerini alabilir; böylece Ali bir
2 x 2 'li matrise s ahip demektir.
Alıştırma 7 .4:
l lJI) = a j u ) + P l d)
için yoğunluk matrisini hesaplayın.
Yanıt:
ı/J( u) = a; ı/J *( u ) = a *
ı/J(d) = p; ıjJ *(d) = p *
Pa'a =
(pa *• aa*P )
a p•p
Şimdi de a ve p için bazı sayılar bulmaya çalışın. 1 'e
b oylu olduklarından emin olun. Örneğin, a = 1 1../2,
p = ı ı../2.
Bu basit örnek, yoğunluk matrisinin özelliklerini anla

mak için iyi bir yoldur. Bir dolanık durumun daha kar
maşık bir örneğine baktığımızda, ona geri göndermede
bulunabilirsiniz.
196
t/J(a,b)
gibi bileşik bir sistemin dalga fonksiyonunu bildiğimizi,

fakat sadece Ali'nin alt-sistemiyle ilgilendiğimizi varsa
yın. Başka bir deyişle, Ali'nin ölçebileceği her şeyin izini
sürmek istiyoruz . Tüm dalga fonksiyonunu bilmeli miyiz?
Yoksa Veli'nin değişkenlerinden kurtulmanın bir yolu
var mıdır? Sonuncu soruya yanıtımız evettir; bir p yo
ğunluk matrisi cinsinden Ali'nin tam bir betimlemesini
ele geçirebiliriz.
Ali'nin sisteminin bir L gözlenebilirini ele alalım. O,
herhangi bir gözlenebilir gibi, bir matris olarak temsil
edilebilir:
La'b',ab = ( a ' b ' I L l ab )
Hatırlarsanız, bileşik sistem için, ab çifti gerçekten de
bir taban vektörünü etiketleyen bir tek indistir.
"L bir Ali-gözlenebiliridir" dediğimizde, L işlemcisi
durum-etiketinin Veli-yarısına hiçbir şey yapmaz demek
isteriz. Bu, L'nin yapısı üzerine bazı sınırlamalar koyar.
Bu düşünce, durum-etiketinde Veli-yarısını değiştirme
etkisine sahip L matris elemanlarını filtrelemektedir (sı
fıra eşitlemektedir) . Başka türlü söylersek, L şu özel ya
pıya sahiptir:
L a'b', ab = La'a Ob 'b (7. 1 8)
Bu basit-görünüşlü denklem bir açıklamayı gerekli kılar
ve tensör çarpımları üzerine olan Ara'da (Bölüm 6 . 1 ) ten
sör çarpımlarının bileşen yapısındaki malzemeyi gözden
geçirmek isteyebilirsiniz . Denklemin sol yanı, bir 4 x 4 ' lü
matrisin bir elemanıdır. Onun iki indisinin her biri dört
ayrı değer alabilir: uu, ud, du ve dd. Sağ yan hakkında
ne denebilir? La'a matris elemanı da iki indise sahiptir,
197
fakat onların her biri sadece iki ayrı değer alabilir: u ve

d. Aslında, aynı L simgesi 7 . 1 8 denkleminin her bir ya
nında iki farklı matrise gönderme yapar.
İlk b akışta, 4x4'lü bir matrisi 2 x 2 'li bir matrise eşit
lemişiz gibi görünür ve gerçekten bu bir sorun olabilirdi.
Bununla birlikte, Ôb'b çarpanı her şeyi halleder. L a'a Ôb'b
terimi iki adet 2 x 2 'li matrisin tensör çarpımıdır ve bu
tens ör çarpımı bir 4x4'lü matristir. 6 7. 1 8 denklemini
ş öyle okuyabiliriz:
4 x 4'lü L a 'b',a b matrisi, iki adet 2 x 2'li La'a ve Ôb'b
matrisinin bir tensör çarpımı olarak çarpanlanna
aynlabilir; burada öb'b 2 x 2 'li özdeşlik matrisine eş-
değerdir.
Şimdi, L'nin (4 x 4'lü biçimi) beklenen değerini, bileşik
sistemin tüm teşkilatını kullanarak hesaplayalım:
( lJl lL l lJI ) = L
a, b,a ', b'
ı/J*(a', b') La 'b', ab ı/;(a, b)
Uyardığım gibi, çok sayıda indis var. Fakat L matrisinin

özel yapısını kullanırsak, o daha basit hale gelir. 7 . 1 8
denkleminde öb'b çarpanı -bir Kronecker deltası- etike-
tin Veli-yarısını değiştiren her elemanı filtreler ve diğer
lerine dokunmaz. Bize b' = b koymamızı söyleyerek şunu
verir:
( lJl l L l lJI ) = L
a ', b , a
ı/J* (a', b) La ',a ı/J(a, b) (7. 1 9)
6 Matrislerden söz ettiğimiz için, buna bir Kronecker çarpımı

da diyebilirdik. Amaçlarımız için biçimsel ayırım önemli de
ğildir.
198
DERS 7: DOLANI KLiK ÜZERİNE DAHA FAZLA BİLGİ
Bir an için a ve a' üzerinden olan toplamları göz ardı

edip , b üzerinden olan toplama yoğunlaş alım. Şu nicelik
le karşılaşırız:
Pa ' a = L l/J*(a, b) l/J(a', b) (7.20)

b
2 x 2 'li Pa'a matrisi Ali'nin yoğunluk matrisidir. b üzerin
den toplam yapıldığı için, Pa 'a matrisinin hiçbir b-indisi-
ne b ağlı olmadığına dikkat edin. O sadece Ali'nin a ve a'
değişkenlerinin bir fonksiyonudur. Aslında, bir sonraki
kısımda yer alan örneği daha kolay izlemek için, denk
lemde b 'leri yerlerinde tuttuk.
7 . 20 denkleminden Pa ' a 'yi yerine sokarak 7 . 1 9 denkle
mini basitleştirebiliriz. O zaman L'nin (2 x 2'li biçimi)
beklenen değeri şu şekle gelir:
(L) = L Pa ' a L a,a ' (7.2 1 )

a'a
b üzerinden toplamayla, 4 x 4'lü bir matrisi 2 x 2 'li bir

matrise indirmiştik. Bu anlamlıdır. Bileşik sistem üzeri
ne etkiyen bir işlemcinin 4 x 4'lü bir matris olmasını
bekleriz ve bir Ali-işlemcisinin ise 2 x 2 'li bir matris.
7 . 2 1 denkleminin sağ yanının köşegen matris eleman
larının toplamı olduğuna dikkat edin. Başka bir deyişle,
o pL matrisinin izidir ve şöyle yazılabilir:
( L) = İz pL
Çıkarılacak ders şudur: Ali'nin p yoğunluk matrisini he
saplamak için, Veli'nin değişkenlerine bağlılık dahil,
tam dalga fonksiyonunu bilme gereği duyabiliriz. Fakat
p'yu bilince, onun nereden geldiğini unutabiliriz ve onu
Ali'nin gözlemleri hakkında her şeyi hesaplamakta kul
lanırız. Basit bir örnek olarak, bir ölçüm yapılınca
199
Ali'nin sisteminin a durumunda bırakılma olasılığı

P(a) 'yı hesaplamak için p'yu kullanabiliriz. P(a) 'yı sapta
mak için, bileşik sistemin l ab ) durumunda bulunma ola
sılığı P(a, b) 'yle başlarız. Bu, tam şudur:
P(a, b) = ı./J *(a, b) ıjJ(a, b)
Olasılığın standart kurallarıyla, b üzerinden toplarsak, a

için olasılığı elde ederiz:
P(a) = L ıjJ*(a, b) ıjJ(a, b)

b
Bu, yoğunluk matrisinde bir köşegen elemandır:
P(a) = Paa (7.22)

Yoğunluk matrislerinin bazı özellikleri şunlardır:
• Yoğunluk matrisleri Hermitseldir:
Paa' = P�'a
• Bir yoğunluk matrisinin izi 1 ' dir:

İz(p) = ı
7 .22 denklemi bunu açık hale getirmeye yardım et

melidir, çünkü sol yan bir olasılıktır.
• Yoğunluk matrisinin özdeğerleri hep pozitif ve O

ile 1 arasındadır. Bir özdeğer 1 ise, diğerlerinin
hepsi O' dır. Bunu yorumlayabilir misiniz?
• Bir saf durum için:

p2 = p
İz (p2) = ı
200
• Bir karışık veya dolanık durum için:

p2 * p
İz (p 2 ) < ı
Son iki özellik bize saf ve karışık durumlar arasında ma
tematiksel olarak ayırım yapmak için temiz bir yol gös
. terir. Bir dolanık durumun bir alt-sistemi (tekli duru
mun Ali-yarısı gibi) bir karışık durum sayılır.
Bu iki özelliği biraz daha iyi anlamak için birkaç da
kika harcamaya değer. İşleri basitleştirmek için, p'nun
bir köşegen matris olduğunu varsayacağız; başka sözler
le, onun tüm köşegen-dışı elemanları sıfırdır. Bu basit
leştirme bize hiçbir şeye mal olmaz, çünkü p Hermitsel
dir ve her Hermitsel matrisin uygun bir tabanda köşe
gen yapıda ifade edilebileceği ortaya çıkar.7 Bir köşegen
matrisin karesini almak çok basittir: Tek yapmanız gere
ken, her bir elemanın karesini almaktır. p bir karışık du
rumu temsil ettiğine göre ve p'nun köşegen elemanları
toplandığında 1 vermesi gerektiğinden, p'nun köşegen
elemanlarının hiçbiri l 'e eşit olamaz. Aksi halde, p bir
saf durumu temsil ederdi. Dolayısıyla, p en azından
l 'den küçük iki elemana sahip olmalıdır. Bu elemanların
karelerini alarak, elemanları daha da küçük yeni bir p 2
matrisi buluruz. Bu, p'nun karışık-durum özelliklerinin
ikisi için açıklama getirir.
Bundan sonraki alıştırmaları denemenizden önce, iz

hakkında bir başka şeye daha değineceğim. İz'in birçok
7 Daha önce Bölüm 7.2'de değindiğimiz gibi, Hermitsel bir M

matrisi bir p-t MP dönüşümüyle köşegen hale getirilebilir;
burada P üniter bir matris olup sütunları M'nin bire-boylu
özvektörleridir.
201
ilginç matematiksel özelliklere sahip olduğu anlaşılır.

Onun çok daha yararlı özelliklerinden biri, iki matrisin
çarpımının izinin onların çarpım sırasına bağlı olmama
sıdır. Başka türlü ifade edersek,
AB -:f=. BA
ols a bile,
İzAB = İzBA
olur. Buna değindim, çünkü bazen yoğunluk matrisini İz

pL yerine İz Lp şeklinde yazdığımı da göreceksiniz. Bu
iki ifade eş değerdir.
Alıştırma 7 .5:
a) (� �) 2 (�2 ı2 ) olduğunu gösterin.

=
b) Şimdi de, p = (.!:.� o)i olduğunu kabul ederek, aşağı-
daki ifadeleri hesaplayın:

p2
İz(p)
İz(p 2 )
c) p bir yoğunluk matrisiyse, bir saf durumu mu, yok

sa bir karışık durumu mu temsil eder?
Alıştırma 7.6: p bir yoğunluk matrisiyse, 7.22 denkle

mini kullanarak
İz(p) = ı
olduğunu gösterin.
202
DERS 7: DOLANIKLIK ÜZERİNE DAHA FAZLA BiLGİ
7 .6 Somut bir Örnek:

Ali'nin Yoğunluk Matrisinin Hesaplanması
Buraya kadar, yoğunluk matrisleri tartışması bazı
okuyucular için biraz soyut kaçmış olabilir. İşte size yo
ğunluk matrislerinin daha açık seçik hale getirilmesine
yardım edecek işlenmiş bir örnek. Ali'nin yoğunluk mat
risinin tanımını 7.20'den hatırlayın:
Pa'a = L ı/J*(a, b) ı/J(a', b) (7.23)

b
Şimdi şu durum-vektörünü ele alın:
Taban vektörlerinden ikisinin Jz katsayısına ve diğer

ikisinin ise sıfır katsayısına sahip olduğuna dikkat edin.
Bu durum bire-boyludur, çünkü katsayıların karelerinin
toplamı 1 'dir.
Ayrıca, dört katsayı da gerçeldir; bu da karmaşık eş
lenik sürecini basitleştirir.
Ali'nin yoğunluk matrisini bu durum için hesaplaya
lım. Önce, tüm olası a ve b girdileri için ı/J(a, b)'nin de
ğerlerini listeleyelim. Bunların sadece taban vektörü
katsayıları olduklarını hatırlayın:
ı/J(u, u) = O
1
{2
ı/J (u, d) =
{2
ı/J(d, u) =
ı/J (d, d) = o
203
Sonra, Ali'nin yoğunluk matrisinin her elemanını hesap

lamak için, 7.23 denkleminin toplamasının açılımında
bu dört denklemi kullanacağız. Açılımda, t/J* (a, b) t/J( a', b)
yapısının her çarpanı için Veli'nin girdisinin her iki çar
pan için aynı olduğuna dikkat edin. Bu özelliğe sahip ol
mayan her terimi atarız. "Toplamda b' teriminin b'ye
eşit alınmasıyla" bunu demek isteriz. Açılım işte şudur:
Puu = t/J*( u, u) t/J(u, u) + t/J*(u, d) t/J( u, d) = 1

2
Pud = t/J *(d, u) t/J(u, u) + t/J*(d, d) tf;(u, d) = O
Pdu = t/J* (u, u) tf;(d, u) + t/J*( u , d) t/J( d, d) O
Pdd = t/J *(d, u) t/J (d, u) + t/J*( d, d) t/J( d, d) = �

Bu değerler bir 2 x 2 'li matrisin elemanlarıdır:
p = (� )
2
o
�
2
(7.24)
o
Matrisimizin izi l 'dir. Ve bu yoğunluk matrisimizdir.8
Alıştırma 7.7: p 2 'yi hesaplamak için 7.24 denklemini

kullanın. Bu sonuç, p'nun bir dolanık durum temsil et
tiğini nasıl doğrular? Dolanıklığı kontrol etmenin baş
ka yollarını yakında öğreneceğiz.
8 Art bir ş air, ama onun bundan haberi bile yok.
204
DERS 7: DOLANI KLiK ÜZERİNE DAHA FAZLA BİLGİ
Alıştırma 7.8: Aşağıdaki durumları ele alın:

1
l ıJıı ) = 2 c ı uu) + l ud) + l du ) + l dd ))
1
l ıJı2 ) = ,/'i c ı uu) + l dd ))
1
l ıJı 3 ) = 5 (3 l uu) + 4 l ud))
Her biri için Ali'nin yoğunluk matrisini ve Veli'nin yo

ğunluk matrisini hesaplayın. Onların özelliklerini
kontrol edin.
7.7 Dolanıkhk için Testler

Size bileşik SAB sistemi için
ı/J (a, b)
dalga fonksiyonunu verdiğimi varsayın. Karşılık gelen
durumun dolanık olup olmadığını nasıl söyleyebilirdiniz?
Deneysel bir teste değil, matematiksel bir işleme dayan
dırarak diyorum. İlgili bir soru, dolanıklığın değişen de
receleri olup olmadığıdır. Eğer varsa, onların miktarını
nasıl belirlersiniz? Dolanıklık, karşılıklı ilişkinin (corre
lation) kuantum mekaniksel genellemesidir. Başka bir
deyişle, bu, Ali'nin kendi sistemiyle ölçerek sistemin Ve
li-yarısı hakkında bir şey öğrenebileceğini gösterir. Bir
önceki dersin klasik örneğinde, madeni paraları kullana
rak ilişki fikrini sergilemiştim. Eğer Ali Zühtü'nün ona
verdiği parayı gözlerse, sadece kendi parasının bir ku
ruş mu yoksa bir lira mı olduğunu bilmekle kalmaz, ay
rıca Veli'nin hangi paraya sahip olduğunu da bilir. Bu
deneysel resimdir. İlişkinin matematiksel göstergesi,
P(a,b) olasılık fonksiyonunun çarpanlara ayrılmaması;
205
yani, Denk. 6.3 gibi görünmemesidir. Ne zaman olasılık

dağılımı çarpanlara ayrılmazsa, 6.2 E şitsizliğinde be
timlediğim gibi, sıfıra eşit olmayan ilişkiler söz konusu
dur.
7. 7 . 1 Dolanıklık İçin Karşılıklı İlişki Testi
A'nın bir Ali gözlenebiliri ve B 'nin bir Veli gözlenebi

liri olduğunu varsayalım. Onlar arasındaki karşılıklı
ilişki, ayrık gözlenebilirlerin ortalama değerleri (bekle
nen değerler olarak da bilinir) ve onların çarpımları cin
sinden tanımlanır. Bu beklenen değerler
(A)
(B )
(AB )
olsun. A ve B arasındaki C(A, B) ilişkisi şöyle tanımlanır:
C(A, B) = (AB ) - (A)( B )
Alıştırma 7.9): Herhangi bir Ali gözlenebiliri A ve Ve

li gözlenebiliri B verilmişse, bir çarpım durumu için
C(A, B) ilişkisinin sıfır olduğunu gösterin.
Bu alıştırmadan, dolanıklığa dair bir şey öğrenebiliriz.

Bir sistem, A ve B gibi karşılıklı ilişkili iki gözlenebilir
bulabileceğimiz bir durumda -C(A, B) * O anlamında
ise, o zaman bu durum dolanıktır. Karşılıklı ilişkiler
- 1 ' den + 1 'e kadar uzanan bölgede yer alacak şekilde ta -
nımlanır. Bu uç değerler en büyük olası negatif ve pozi
tif ilişkileri temsil ederler. C(A, B)'nin büyüklüğü yüksel-
206
dikçe, dolanıklık da artar. C(A, B) = O ise, o zaman hiç

karşılıklı ilişki (ve dolanıklık) yoktur.
7.7.2 Dolanıklık İçin Yoğunluk Matrisi Testi
Karşılıklı ilişkileri hesaplamak için, sitemin dalga

fonksiyonuyla birlikte, sistemin Ali parçasını ve Veli
parçasını bilmelisiniz . Fakat dolanıklığın bir başka testi
daha vardır ki bizim sadece Ali'nin (ya da Veli'nin) yo
ğunluk matrisini bilmemizi gerektirir. l lJI ) durumunun
bir Veli çarp anı 14>) ile bir Ali çarpanı 11/J}'nin bir çarpımı
olduğunu varsayalım. Bu demektir ki bileşik dalga fonk
siyonu da bir Veli çarpanı ile Ali çarpanının çarpımıdır:
ı{J (a, b) = ı{J (a) <j> (b)

Şimdi Ali'nin yoğunluk matrisini hesaplayalım. 7.20
denklemindeki tanımı kullanıp şunu elde ederiz:
Pa'a = ı/J *(a)ı{J(a') L <j> *(b) <j> (b)

b
Fakat Veli'nin durumu bire-boylandırılmışsa, o zaman
L <t>*ıbı<t>ıbı = ı
b
olur; bu da Ali'in yoğunluk matrisini özellikle basit hale

getirir:
Pa'a = 1/J*(a)ı{J(a') (7.25)
Dikkat ederseniz, bu s adece Ali'nin değişkenlerine bağlı

dır. Belki de Ali'nin sistemine dair bilmemiz gereken her
şeyin Ali'nin dalga fonksiyonunda kaps anmakta olması
pek şaşırtıcı değildir.
207
Şimdi, Ali'nin yoğunluk matrisinin özdeğerleri hak

kında, bir çarpım durumunun kabulü altında, bir kilit
teorem kanıtlayacağım. Bu sadece dolanık olmayan du
rumlar için doğrudur ve onları saptamaya hizmet eder.
Teorem şunu der: Her çarpım durumu için Ali'nin (ya da
Veli'nin) yoğunluk matrisi tam olarak bir adet sıfırdan
farklı özdeğere sahiptir ve bu öz değer tam olarak 1 'dir.
Teoreme, p matrisi için özdeğer denklemini yazarak baş
larız:
Başka bir deyişle, p matrisi, a sütun vektörüne etkiyerek

aynı vektörü A.'yla çarpılmış olarak geri verir. p'nun
Denk. 7.25'teki b asit yapısını kullanarak
l/J(a') L l/J*(a)aa = A.aa• (7.26)

a
yazabiliriz. Burada bir çift şeye dikkat edebilirsiniz. Bi

rinci olarak,
L
a
l/J*(a)aa
niceliği bir iç çarpım yapısına sahiptir. a sütun vektörü

l/J'ye dikse, Denk. 7.26'nın sol yanı sıfırdır. Böyle bir vek
tör p'nun sıfır özdeğerli bir özvektörüdür.
Ali'nin durumlar uzayının boyutu NA ise, o zaman
l/J'ye dik NA -1 adet vektör vardır. Onların her biri p'nun
O özdeğerli bir özvektörüdür. Bu, sıfırdan farklı bir öz
değerli bir özvektör, yani l/J(a) vektörü için sadece bir
olası doğrultu bırakır. Aslında, a a = l/J(a) koyarsak, ger-
çekten de p'nun 1 özdeğerli bir özvektörünü buluruz.
208
DERS 7: DOLANIKLIK ÜZERİN E DAHA FAZLA BİLGİ
Teoremi özetlersek: Ali-Veli bileşik sistemi bir çar

pım-durumuysa, o zaman Ali'nin (ya da Veli'nin) yoğun
luk matrisi, 1 'e eşit bir ve sadece bir öz değere sahiptir
ve geri kalanların tümü sıfırdır. Üstelik, sıfırdan farklı
özdeğerli özvektör, sistemin Ali-yarısının dalga fonksi
yonundan başka bir şey değildir.
Bu halde, Ali'nin sistemi bir saf durumdadır. Ali'nin
gözlemlerinin tümü, sanki Veli ve onun sistemi asla yok
muş ve Ali t/J (a) dalga fonksiyonuyla betimlenen yalıtık
bir sisteme sahipmiş gibi betimlenir.
Bir saf durumun tam karşıtı en fazla dolanık durum
dur. Bu maksimum dolanık durumlar bir bileşik siste
min öyle durumlarıdır ki, onlar sistemin -kuantum me
kaniğinin izin verdiği tamlıkta- bir bütün olarak tam
betimlemeleri olsalar da, bu durumlarda hiçbir alt-sis
tem hakkında hiçbir şey bilinmez. ! Tekli) durum maksi
mum derecede dolanık bir durumdur.
Ali kendi yoğunluk matrisini bir maksimum dolanık

durumda hesapladığında, iyice hayal kırıklığı yaratan
bir şeyle karşılaşır: Yoğunluk matrisini birim matrisle
orantılı bulur. Tüm özdeğerler eşittir ve onların toplamı
bir olarak verilince, her özdeğer l /NA 'ya eşit olur. Başka
bir deyişle,
1
Pa'a = NA Oa'a
-- (7.27)
olur. Ali neden hayal kırıklığına uğramıştır? 7.22 denkle

mine gidelim. Bu denkleme göre bir özel a durumu için
olasılık, p'nun köşegen elemanıdır, fakat 7.27 denklemi
ise tüm olasılıkların eşit olduklarını söyler. Mümkün her
sonucun eşit olasılıklı olması gibi böylesine yapısız bir
olasılık dağılımından daha az bilgi verici ne olabilirdi ki?
209
Maksimum dolanıklık, sadece bir alt-sistemi içeren

deneyler için Ali'nin alt-sistemi hakkında tam bir bilgi
noksanlığını ifade eder. Diğer taraftan, Ali'nin ve Ve
li'nin ölçümleri arasında büyük bir karşılıklı ilişkiye
işaret eder. Tekli durum için, eğer Ali kendi spininin
herhangi bir bileşenini ölçerse, Veli'nin kendi spininin
aynı bileşenini ölçtüğünde elde edeceği sonucu otomatik
olarak bilir. Bu, tam olarak bir çarpım durumunda en
gellenen cinsten bir bilgidir.
Böylece her bir tür durumda, bazı şeyler öngörülebi
lir ve bazıları öngörülmez. Bir çarpım durumunda, her
ayrı sistem üzerinde yapılmış ölçümler hakkında istatis
tiksel öngörüler yapabiliriz, fakat Ali'nin ölçümleri Ve
li'nin sistemine dair hiçbir şey söylemez ona. Diğer ta
raftan, bir maksimum derecedeki dolanım durumda, Ali
kendi ölçümleri hakkında hiçbir şey öngöremez, fakat
kendi sonuçları ile Veli'nin sonuçları arasındaki ilişkiler
hakkında pek çok şey bilir.
7.8 Ölçüm Süreci

Kuantum sistemlerinin uzlaştırılamaz gibi gorunen
farklı yollarda evrildiklerini gördük: Ölçümler arasında
üniter gelişimlerle ve ölçümler alındığında dalga fonksi
yonunun çökmesiyle. Bu durum, en çekişmeli tartışma
lara ve gerçeklik hakkındaki kafa karıştırıcı iddialara
yol açmıştı. Bu tartışmalardan uzaklaşacağım ve olgula
ra b ağlı kalacağım. Bir kez kuantum mekaniğinin nasıl
çalıştığını anlarsanız, artık bir sorun olup olmadığını
düşünme konusunda kendiniz karar verebilirsiniz.
Her ölçümün bir sistem ve bir düzenek içerdiğine dik
kat çekerek başlayalım. Fakat eğer kuantum mekaniği
210
tutarlı bir kuramsa, sistemi ve düzeneği daha büyük tek

bir sisteme birleştirmek mümkün olmalıdır. B asit olsun
diye, sistemi bir tek spin olarak alalım. A düzeneği ilk
derste kullandığımız aynı düzenektir. Düzenekteki pen
cere üç farklı okuma gösterebilir. Birincisi boştur; bu,
spinle temasa gelmeden önce düzeneğin yansız durumu
nu temsil eder. Diğer iki okuma, ölçümün iki olası sonu
cunu kaydeder: + 1 veya - 1 .
Düzenek bir kuantum sistemiyse (kuşkusuz, öyle ol
malı) , o zaman bir durumlar uzayıyla betimlenir. En ba
sit betimlemede, düzenek tam olarak üç duruma sahiptir:
bir boş durum ve iki sonuç durumu. Böylece, düzenek
için taban vektörleri şunlardır:
i b}
l+l}
l-1}
Bu arada, spinin taban vektörleri her zamanki yukan ve
aşağı durumlardır:
l u)
l d)
Bu iki taban vektörleri kümesinden, altı taban vektörüne
sahip olan, bileşik (tensör çarpımı) durumlar uzayını ku
rabiliriz:
ı u, b)
l u, + l )
ı u, - 1 )
l d, b)
l d, + l )
l d, - 1 )
211
Sistem düzenekle karşılaştığında meydana gelen şeyin

ayrıntılı mekaniği karmaşık olabilir, fakat bileşik siste
min nasıl geliştiğine dair b azı varsayımlar yapmakta öz
gürüz. Düzeneğin boş durumda ve spininse yukarı du
rumda başladığını varsayalım. Düzenek spinle etkileş
tikten sonra, son durum (varsayım olarak)
l u, + l )
olur. Başka bir deyişle, etkileşme spini değişmez bırakır,
fakat düzeneği + l durumuna çevirir. Bunu şöyle yazarız:
l u, b) � j u, + l ) (7.28)
Benzer şekilde, eğer spin aşağı durumdaysa, düzeneği
-1 durumuna çevirmesini isteyebiliriz:
l d, b) � l d, -1 ) (7.29)
Böylece düzeneğe spinle etkileştikten sonra bakarak,
spinin başlangıçta ne olduğunu söyleyebilirsiniz. Şimdi,
başlangıç spin durumunun çok daha genel olduğunu, ya
ni
olduğunu varsayalım. Sistemin parçası olarak düzeneği

de içine alırsak, başlangıç durumu şu olur:
(7.30)
Bu başlangıç durumu bir çarpım durumudur, özellikle

başlangıç spin durumuyla boş düzenek durumunun bir
çarpımı. Bunun tamamen dolanıksız bir durum olduğu
nu kontrol edebilirsiniz.
Alıştırma 7 . 1 0: 7.30'daki durum-vektörünün tam ola

rak dolanıksız bir durumu temsil ettiğini doğrulayın.
212
7.28 ve 7.29 denklemlerinden 7.30'daki terimlerin nasıl

evrildiklerini bildiğimizden, son durumu kolayca sapta
yabiliriz:
Bu son durum bir dolanık durumdur. Aslında, a u = Uct -
ise, bu en fazla dolanık olan tekli durumdur. Gerçekten

de, düzeneğe bakılıp spin durumunun ne olduğu derhal
söylenebilir: Düzenekte + 1 okunursa, spin yukarıdır ve
- 1 okunurs a, spin aşağıdır. Üstelik, son düzeneğin + l
gösterme olasılığı
ifadesidir. Bu s ayı, bir olasılık belirtir; spinin yukarı ol

duğu zamanki özgün olasılıkla tam olarak aynıdır. Bir
ölçümün bu betimlemesinde, dalga fonksiyonunun çök
mesi meydana gelmez. Bunun yerine, düzenek ve sistem
arasındaki dolanıklık, sadece durum-vektörünün üniter
gelişimiyle meydana gelir.
Tek sorun şudur; belli bir anlamda, zorluğu sadece

ertelemiştik. Deneycinin -diyelim ki Ali- düzeneğe bak
masına izin verilmedikçe, düzeneğin spin durumunu
"bildiği"nin söylenmesi çok doyurucu değildir. O düze
neğe baktığı zaman, bileşik sistemin dalga fonksiyonunu
çökerteceği doğru değil midir? Evet ve hayır. Ali'nin tüm
hayrına, evet; düzeneğin ve spinin iki olası şekillenim
den birinde oldukları ve öylece devam edecekleri sonu
cuna varacaktır.
Fakat şimdi Veli'yi sahneye getirelim. Buraya kadar,
o spinle, düzenekle veya Ali'yle etkileşmemişti. Onun
açısından, tüm üçü bir tek kuantum sistemi oluşturur.
Ali düzeneğe baktığında, dalga fonksiyonu çöküşü mey-
213
dana gelmez. Bunun yerine, Veli Ali'nin diğer iki bileşen

sistemle dolanık hale gelmiş olduğunu söyler.
Tüm bunlar iyi ve güzel, fakat Veli Ali'ye baktığında
ne olur? Onun hayrına, dalga fonksiyonunu çökertmişti.
Ama öte yandan canımın içi Zühtü var . . .
Sisteme bakan son zat-ı muhterem dalga fonksiyonu
nu çökertir mi, veya sadece dolanık hale mi getirir? veya
son bakan biri var mıdır? Bu soruları yanıtlamaya çalış
mayacağım, fakat aşikar olması gereken şudur ki kuan
tum mekaniği, bir sistem ve bir düzenek içeren belli bir
tür deney için olasılıkların tutarlı bir hesabıdır. Onu
kullanırız ve o çalışmaktadır, fakat temelini oluşturan
"gerçeklik" hakkında sorular sormaya çalıştığımızda, ka
famız karışır.
7.9 Dolanıklık ve Yerellik

Kuantum mekaniği yerelliği bozar mı? Bazıları öyle
düşünüyor. Einstein kuantum mekaniği tarafından kas
tedildiğini iddia ettiği "uzaktan hayaletimsi etki"ye
(spukhafte Femwirkung) karşı veryansın etmişti. Ve
John Bell kuantum mekaniğinin yerel olmadığını kanıt
layarak neredeyse put haline getirilmişti. Bir taraftan da,
çoğu kuramsal fizikçi, özellikle dolanıklıkla delik deşik
edilmiş kuantum alanlar kuramı çalışanlar tersini iddia
ederler: Doğru şekilde yapılan kuantum mekaniği yerel
liği garantiye alır.
Sorun, kuşkusuz , bu iki grubun yerellik derken farklı
şeyler kastetmelerindedir. Terimin kuantum alan ku
ramcılarınca anlaşılmasıyla başlayalım. Bu görüş açı
sından, yerellik sadece bir anlama sahiptir: Bir sinyali
ışık hızından daha yüksek bir hızla göndermek olanak-
214
sızdır. Kuantum mekaniğinin bu kuralı nasıl zorladığını

göstereceğim size.
Önce, Ali'nin ve Veli'nin sisteminin tanımını açımla
yayım. Şu ana kadar Ali'nin sistemi terimini, Ali'nin be
raberinde taşıdığı ve üzerinde deneyler yaptığı bir sis
tem anlamında kullandım. Bu bölümün kalanında, bu te
rimi bir b aşka anlamda kullanacağım: Ali'nin sistemi,
sadece onun taşıdığı bir sistemden ibaret olmayıp, ayrı
ca onun kullandığı düzeneği de, hatta onun kendisini bi
le taşıyan bir sistemdir. Aynı şey elbette Veli'nin sistemi
için de doğrudur.
l a}
taban ket-vektörleri Ali'nin etkileşebildiği her şeyi be
timler. Benzer şekilde,
l b)
ket-vektörleri Veli'nin etkileşebildiği her şeyi betimler.
l ab)
tensör çarpımı durumları ise, Ali ve Veli'nin dünyaları
nın birleşimini betimler.
Ali ile Veli'nin geçmişte bir ara etkileşmeye yetecek
derecede birbirlerine yakın olmuş olduklarını varsaya
cağız; fakat şu anda Ali Alfa C entauri'de ve Veli İstan
bul' dadır. Ali-Veli dalga fonksiyonu şudur:
ıj;(ab)
Ve dolanık olabilir. Ali'nin sisteminin, düzeneğinin ve
kendisinin tam betimlemesi, onun p yoğunluk matrisin
de içerilir:
Paa' = L ıj;*(a'b) ıj;(ab) (7.3 1 )

b
215
Şu soruyu ele alın: Veli, Ali'nin yoğunluk matrisini ani

den değiştirmek için bir şey yapabilir mi? Unutmamak
gerekir ki Veli sadece kuantum mekaniği yasalarının izin
verdiği şeyler yapabilir. Bilhassa, ona ne neden olursa
olsun, Veli'nin gelişimi üniter olmalıdır. Başka bir de
yişle,
gibi üniter bir matrisle betimlenmelidir. U matrisi Ve

li'nin sistemine ne olursa onu temsil eder, Veli bir deney
yapsın veya yapmasın. O dalga fonksiyonuna etkir ve
"son" dalga fonksiyonu diyeceğimiz yeni bir dalga fonk
siyonu üretir:
ı/J so n (abı = L ubb' ıj; (a b' ı

b'
Bu dalga fonksiyonunun karmaşık eşleniğini de yazabi

liriz:
ıJ;;0n (a 'b) = L ı/J* (a 'b") U b "b

b"
Dikkat ederseniz, bir sonraki adımda onları karıştırma

mak için simgelerin b azılarına üsler ekledik. Şimdi, Ali' -
nin yeni yoğunluk matrisini hesaplayalım. 7.3 1 denkle
mini kullanacağız, fakat özgün dalga fonksiyonlarını
son dalga fonksiyonlarıyla yer değiştireceğiz :
Paa' = L
b, b', b"
ı/J* (a 'b") Ub "b ubb ' ıj; (ab ' )
Şimdi etrafta uçuşan çok sayıda indis var, fakat mate

matiği göründüğü kadar zor değil. Aslında, U matrisleri
nin
216
karışımıyla işin içine nasıl girdiğine bakın. Bu karışım

tam da u t u matris çarpımıdır. Fakat U'nun üniter oldu
ğunu hatırlayın. Buna göre, u t u çarpımı birim matris
Ôb"b r 'dür. Önceki gibi, bu b" = b' olan terimlerin işin içine
katılacağı ve diğer terimlerin tümünün göz ardı edilece
ği anlamına gelir. Bu basitleştirmeyle şunu elde ederiz:
Paa' = L ı/J *(a'b) ı/J (ab)

b
Bu tam olarak 7 . 3 1 denkleminin aynısıdır. Başka bir de

yişle, Paa', U'nun etkisinden önceki yoğunluk matrisiyle
tam aynıdır. Veli ve Ali maksimum dolanık olsa bile, Ve
li'nin sonucunda meydana gelen hiçbir şeyin Ali'nin yo
ğunluk matrisine ivedi etkisi olmaz. Bu demektir ki
Ali'nin kendi alt sisteminden bakışı (istatistiksel model)
daha önce nasılsa tam öyle kalır. Bu dikkate değer sonuç,
bir maksimum dolanık sistem için şaşırtıcı görünebilir;
fakat ışıktan-hızlı hiçbir sinyalin gönderilemeyeceğini
de garanti altına alır.
7 . 1 0 Kuantum Benzeşim: Beli Teoremine

bir Giriş
Hiçbir sinyalin eşzamanlı olarak gönderilemeyeceği
nin garanti edilmesinde üniterliğin belirgin bir rol oyna
ması ilginçtir. U üniter olmasaydı, Ali'nin son yoğunluk
matrisi gerçekten de Veli tarafından etkilenmiş olurdu.
Öyleyse, Einstein'ı uzaktan hayaletimsi etki konusun
da bu kadar çok tedirgin eden şey neydi ki? Bunu yanıt-
217
lamak için, o ve Bell'in tamamıyla farklı bir yerellik kav

ramından söz ettiğini anlamak önemlidir. Bunu açıkla
mak için bir bilgisayar oyunu icat edeceğim. Benim yeni
bilgisayar oyunumun yapacağı şey, bilgisayarda bir
manyetik alan içinde bir kuantum spininin var olduğunu
düşünme konusunda sizi kandırmaya çalışmaktır. Bu
olasılığı test etmek için deneyler yapmaya hazırsınız .
Şek. 7. 1 ' de bir şematik çizim görüyorsunuz.
O şöyle çalışır: Bilgis ayarın içinde, bellekte au ve ad
gibi iki karmaşık sayı depolanmıştır; bunlar olağan
boylandırma kuralına b ağlıdırlar. Oyunun başında a

katsayıları belli bir değerde kullanıma hazırlanır. Sonra
bilgisayar, a'ları tam olarak sanki spin durum-vektörü
nün bileşenleriymişler gibi güncellemek üzere, Schrö
dinger denklemini çözer.
Bilgisayar ayrıca düzeneğin klasik üç-boyutlu yöneli
mini iki açı veya bir birim vektör yapısında depolamıştır.
Klavye, bu açıları yerleştirmenize ve onları istendiği gibi
değiştirmenize olanak verir. Bellekte fazladan bir öğe
daha, yani düzeneğin penceresindeki s ayıyı temsil eden
değer (ya + l veya - 1 ) depolanmıştır. Bilgisayarın ekranı
düzeneği göstermektedir. Deneyci olarak, düzeneğinizin
nasıl yöneltileceğini seçersiniz. Ayrıca düzeneği çalıştı
ran bir M ölçüm düğmesi vardır.
Programın son elemanı bir rastgele sayı üreteci olup
sırasıyla a� au ve ad, ad olasılıklarıyla + 1 ve 1 ölçüm
-
sonuçlarını üretir. Rastgele sayı üreteçlerinin aslında

rastgele sayıların üreteçleri olmadıklarını aklınızda tu
tun; onlar rastgele sayı benzeticileridir (simülatör) . Onlar,
218
Şekil 7 . 1. Kuantum b enzetimi. Bilgisayar ekranı düzeneğin· kullanı

cı-kontrol yönelimini sergilemektedir. Basit olsun diye, burada sa
dece iki-boyutlu yönelim gösterilmiştir. Kullanıcı ne zaman spini
ölçmek isterse (gösterilmiyor), M düğmesine basabilir. Ölçümler
arasında, spin durumu Schrödinger denklemi uyarınca gelişir.
sayıları üretmek için rr'nin b asamakları gibi şeyleri kul

lanan, tamamen klasik belirlenimci mekanizmalara da
yanırlar. Yine de, sizi kandırmak için yeterince iyidirler.
Oyun başlar ve bilgisayar sürekli olarak au ve ad de
ğerlerini günceller. İstediğiniz kadar uzun süre bekler ve
sonra M düğmesine basarsınız. Daha sonra, rastgele sa
yı üretecinin yardımıyla, oyun ekranda beliren bir çıktı
üretir. Bu çıktıya bağlı olarak, bilgisayar çökmeyle du
rumu günceller. Çıktı + l ise, ainin değeri sıfıra ve
au'nun değeri bire ayarlanır. Eğer çıktı -1 ise, ainin de
ğeri bire ve au 1 nun değeri sıfıra ayarlanır. Daha sonra,
tekrar M'ye basıncaya kadar Schrödinger denklemi dev
reye girer.
İyi bir deneyci olarak, kuantum mekaniksel öngörü
lerle karşılaştıracağınız pek çok deneme yapar ve ista
tistikler toplarsınız. Her şey uygun giderse, kuantum
219
mekaniğinin bilgisayarda gerçekleşenlerin doğru betim

lemesi olduğu s onucuna varırsınız. Kuşkusuz, bilgisayar
tamamıyla klasiktir, fakat bir kuantum spinini güçlükle
karşılaşmaksızın benzetimler.
Şimdi de A ve B gibi iki bilgisayarla aynı şekilde iki
spini benzeşime sokmayı deneyelim. Eğer spinler bir
çarpım durumunda başlamak üzere hazırlanır ve asla
etkileşmezlerse, basitçe iki bilgisayarın her birinde cı
zırtı olmaksızın aynı oyunu oynarız. Fakat şimdi Ali, Ve
li ve Zühtü bize yardıma geri gelirler. Zühtü, elbette bir
dolanık çift yaratmak ister. Bir kabloyla iki bilgisayarı
birleştirerek bir tek bilgisayar oluşturmakla işe başlar
ve biz de kablonun bir anda sinyaller gönderebileceğini
varsayarız. Bileşik bilgisayar şimdi belleğinde
gibi dört karmaşık sayı depolamıştır ve bu sayılan Schrö

dinger denklemini kullanarak güncelleştirir. Her bilgisa
yar ekranı bir düzenek gösterir. Ali'nin ekranı A ve Ve
li'nin ekranı B düzeneğini gösterir. Her bir düzenek ba
ğımsız olarak yöneltilebilir ve her biri kendi M düğme
siyle bağımsız olarak çalıştırılabilir. Herhangi bir M
düğmesine basıldığında, ortak bellek (rastgele sayı üre
teci yardımıyla) karşılık gelen düzeneğe bir sinyal gön
derir ve bir çıktı üretir.
Bu aygıt iki-spin sisteminin kuantum mekaniği ben
zerini yapabilir mi? Evet, kabloyla bağlı bilgisayarlar
birbirlerinden ayrılmadıkça ve anlık olarak mesajlar
gönderebildiği sürece, yapabilir. Fakat sistem bir çar
pım durumunda olmadıkça ve bir çarpım durumunda
kalmadıkça, iki bilgisayarın ayrılması benzeşimi yok
edecektir.
220
Bunu kanıtlayabilir miyiz? Yine, yanıt evettir ve Bell

teoreminin esas içeriği budur. Ali'nin ve Veli'nin düze
neklerini uzaysal olarak ayırmaya çalışan kuantum me
kaniğinin her klasik benzetimi, durum-vektörünü depo
layan ve güncelleştiren bir merkezi bellek ile ayrı bilgi
sayarları birleştiren anlık bir kabloya sahip olmalıdır.
Fakat bu, yerelliği-bozan bilginin kabloyla gönderilebi
leceği anlamına gelmez mi? Eğer Ali, Veli ve Zühtü göreli
olmayan sistemlerin9 yapabilecekleri herhangi bir şeyi
yap maya izinli olsaydı, o anlama gelebilirdi. Fakat izinli
olanlar sadece kuantum işlemlerini benzeştiren işlem
lerse, o zaman yanıt hayırdır. Gördüğümüz gibi, kuan
tum mekaniği Ali'nin yoğunluk matrisinin Veli'nin ey
lemleriyle etkilenmiş olmasına izin vermez.
Bu problem, kuantum mekaniği için bir sorun değil
dir. Bu, kuantum mekaniğini bir klasik Boole bilgisaya
rıyla benzeştirme için bir sorundur. Bell teoreminin içe
riği işte budur: Klasik bilgisayarlar, dolanıklığı benzeş
tirmek için bir anlık kabloyla b ağlı olmalıdırlar.
7 . 1 1 Dolanıklığın Özeti
Kuantum mekaniğinin bizi zorlayan tüm sezgilere ay
kırı fikirlerinden kabul edilebilecek en zoru dolanıklık
olabilir. Tam durum betimlemesi tek tek alt-sistemler
hakkında bilgi içermeyen bir sistem için klasik benzeri
yoktur. Yerel-olmamayı tanımlamak bile şaşırtıcı dere
cede zordur. Bu konularla uzlaşmanın en iyi yolu mate
matiği özümsemektir. Dolanıklık hakkında öğrendikleri-
9 Başka bir deyişle, sinyallerin bir anda gönderilmiş olmasına

izin veren sistemler.
221
mizin derli toplu bir özeti aşağıdadır. Özellikle, dolanık

olan, dolanık olmayan ve kısmen dolanık olan durumlar
arasındaki farkları üç özel örnek -tekli durum, bir çar
pım durumu ve "tekli'ye yakın" bir durum- için "günlük
olay kaydı" oluşturarak açıklamaya çalıştık. Bu formatın
matematiksel benzerlikleri ve farklılıkları berraklaştır
maya yardım edeceğini umuyoruz. Lütfen bu malzemeyi
gözden geçirmek için biraz zaman harcayın ve devam et
meden önce alıştırmaları yapın.
Durum-Vektörü Olay Raporu 1
Adı: Ç arpım Durumu (Dolanıklık yok)
İstenen: Aşırı Yerellik, bir Klasik Sistemi Taklit Etme
Betimleme: Her bir alt-sistem tam olarak nitelenmiş

tir. Ali'nin v e Veli'nin sistemleri arasında karşılıklı iliş
kiler yoktur.
Durum-Vektörü: auPul uu) + auPd l ud) + adPul du) +
adP'dl dd)
Yoğunluk Matrisi: Ali'nin yoğunluk matrisi tam olarak

sıfır-olmayan bir değere sahip olup l 'e eşittir. Bu sıfır
olmayan özdeğere sahip özvektör, Ali'nin alt-sisteminin
dalga fonksiyonudur. Aynı şey Veli için de söz konusu
dur.
Dalga Fonksiyonu: Ç arpımlara ayrılmış : t/J (a)<fJ(b)
Beklenen Değerler:
(erx)2 + (ery ) 2 + (erz ) 2 = 1
(rx ) 2 + (ry ) 2 + (rz) 2 = 1
Karşılıklı İlişki: (erzTz ) - (erz ) (rz) = O
222
DERS 7: DOLANIKLlK ÜZERİNE DAHA FAZLA BİLGİ
Adı: Tekli Durum (Maksimum Dolanıklık )
İstenen: Yerel-olmama, Tam Kuantum Acayipliği
Betimleme: Bir bütün olarak bileşik sistem tam olarak

nitelenmiştir. Ali'nin veya Veli'nin alt-sistemleri hak
kında bilgi yoktur.
Durum-Vektörü: Jı ( l ud ) - l du))
Boylandırma: ı/J�uı/Juu + ı/J� dı/Jud + ı/J 'd uı/J d u + ı/J 'ddıfJ dd = 1
Yoğunluk Matrisi:
Tam Bileşik Sistem: p2 = p ve İz(p2) = 1
Ali'nin Altsistemi: Yoğunluk matrisi, toplamları 1 olan
eşit özdeğerlere sahip birim matrisle orantılıdır. Dola
yısıyla, her ölçüm sonucu eşit olasılıklıdır. p2":1=p ve
İz(p2) < 1 'dir.
Dalga Fonksiyonu: Ç arpımlara ayrılmamış : ı/J (a, b)

Beklenen Değerler:
(az ) , (ax) , (ay ) = O
(rz) , (rx) , (ry ) = O
(rzaz) , (rxax) , (ryay ) = - 1
Karşılıklı İlişki: (azTz ) - (az} (Tz ) = - 1
223
KUANTUM FİZİGİNE Y.URAMSAL BAŞLANGIÇ
Adı: "Tekli'ye Yakın" Durum (Kısmen Dolanık )
İstenen: Kararsızlık, Genel Karaktersizlik, yukarıdan

aşağıya Söyleme Sorunu
Betimleme: Bileşik sistem hakkında bir parça bilgi
vardır ve biraz da her alt sistem hakkında. Herhalde
noksan bilgi.
Durum-Vektörü: -,,/0,6 l ud} - .J0,4 i du}
Boylandırma: t/J�ut/Juu + t/J�dt/Ju d + t/J 'd ut/J d u + t/J 'ddt/J dd = 1
Yoğunluk Matrisi:
Tam Bileşik Sistem: p2 = p ve İz(p2) = 1
Ali'nin Altsistemi: p2 * p ve İz(p2) < l 'dir.
Dalga Fonksiyonu: Ç arplmlara ayrılmamış: t/J ( a b)
,
Beklenen Değerler:
(Clz} = 0,2
(Clx}. (Cly} = O ; (rz} = -0 ,2
(rx ) , (ry} = O
(TzClz} = -1
(ixCfx} = -2-v'0 , 24
Karşılıklı İlişki: Bu örnek için (ClzTz} - (Clz}(rz} = -0,96.

Genelde kısmen dolanık durumlar için, karşılıklı ilişki
- 1 ile + l arasındadır, fakat sıfır değildir.
Alıştırma 7 . 1 1 : "Tekli'ye yakın" durum için Ali'nin

yoğunluk matrisini Clz için hesaplayın.
Alıştırma 7 . 1 2 : Her bir olay raporundaki sayısal de

ğerleri doğrulayın.
224
Ders e
Parçacıklar ve Dalgalar
Şimdilik Art ve Lenny yeterince dolanıklığa sahip ol

dular. Daha basit şeye hazırlar.
Lenny: Hey Hilbert, bir boyutta herhangi bir şeyin var
mı?
Hilbert: Bakayım. Son günlerde tek boyutlar pek po
püler oldu. Bazen tüketiyoruz.
Art: Sadece o varsa, klasik olana da eyvallah.
Hilbert: Burada olmaz, arkadaş. Yoksa lisansımızı

kaybederiz.
Art: İyi tespit!
Sokaktaki kişi için kuantum mekaniği, sadece ve sa

dece parçacıklar olarak ışık ve dalgalar olarak elektron
lar demektir. Fakat şu ana kadar parçacıklardan hemen
hemen hiç söz etmedik ve dalgalara değinişimiz de sade
ce dalga fonksiyonu şeklinde oldu; bugüne dek dalgalar
la hiçbir şey yapmadık. O halde ne zaman "gerçek" kuan
tum mekaniği yapacağız?
Yanıt kuşkusuz şudur: Gerçek kuantum mekaniği, da
ha çok parçacıkların ve dalgaların davranışını yöneten
klasik-olmayan mantıksal ilkeler hakkındadır; o kadar
225
da çok parçacıklar ve dalgalar hakkında değil. Parçacık

dalga ikiliği, bu derste göreceğimiz gibi, şu ana kadar
öğrendiğimiz şeylerin doğal bir uzatımıdır. Fakat fiziğe
geçmeden önce, matematiği biraz gözden geçirmek isti
yorum; bunun bir kısmı eskidir -önceki derslerde ortaya
çıkmıştı- bir kısmı ise yenidir.
8.1 Matematiksel Ara:

Sürekli Fonksiyonlarla Çalışma
8 . 1 . 1 Dalga Fonksiyonunun Gözden Geçirilmesi
Bu derste dalga fonksiyonları dilini kullanacağız; işe

dalmadan önce, bu malzemenin bir kısmını gözden geçi
relim. Ders 5'te dalga fonksiyonlarını soyut nesneler
olarak tartışmış, fakat ne dalgalarla ne de fonksiyonlar
la ne yapıldığını açıklamamıştık. Bu noksanı tamam ha
le getirmeden, daha önce tartıştıklarımızı gözden geçire
ceğiz.
il özdeğerlerine ve lil) özfonksiyonlarına sahip bir L
gözlenebiliri seçerek başlayın. i li') bir durum-vektörü ol
sun. Bir Hamilton işlemcisinin özvektörleri tam bir bi
rim-boylu dik taban oluşturduğuna göre, i li') vektörü
aşağıdaki gibi açılabilir:
ıw) = 'L ı/J (il) lil) (8. 1 )

A.
5. 1 . 2 ve 5 . 1 .3 B ölümlerinden hatırlayacağınız gibi,

ı/J (il)
niceliklerine sistemin dalga fonksiyonu denir. Fakat şu
na dikkat edin: ı/J (il) 'nın özel yapısı, başlangıçta seçtiği
miz özel L gözlenebilirine bağlıdır. Farklı bir gözlenebi-
226
DERS 8: PARÇACIKLAR VE DALGALAR
lir seçersek, dalga fonksiyonu (taban vektörleri ve özde

ğerlerle birlikte) , farklı olacaktır, hala aynı durumdan
söz ediyor olsak da. Dolayısıyla, "1/J(A.) , j lJ'} 'yla ilişkili
dalga fonksiyonudur" ifadesini yeterli buluruz. Daha ke
sin olması istenirse, "tjJ(A.), L-bazındaki dalga fonksiyo
nudur" demeliyiz. Eğer taban vektörlerinin
diklik özelliklerini kullanırsak, L-bazındaki dalga fonk

siyonu, j lJ'} durum-vektörünün I A.} özvektörleriyle iç çar
pımları (ya da izdüşümleri) olarak da tanımlanabilir:
t/J(A.) = ( A. j lJ'}
Dalga fonksiyonunu iki şekilde düşünebilirsiniz. Dalga
fonksiyonu, her şeyden önce, durum-vektörünün özel bir
tabandaki bileşenlerinin kümesidir. Bu bileşenler bir sü
tun vektörü oluşturmak üzere üst üste yığılabilirler:
t/J(A. ı)
t/J(A.z )
t/J(A.3)
t/J(A.4)
t/J(A.5)
Dalga fonksiyonunu düşünmenin bir diğer şekli, A.'nın
bir fonksiyonu olaraktır. A'nın herhangi bir izinli değeri
ni belirtirseniz, t/J(A.) fonksiyonu bir karmaşık sayı üretir.
Dolayısıyla tjJ(A.)'nın kesikli A. değişkeninin karmaşık de
ğerli bir fonksiyonu olduğu söylenebilir. Bu şekilde dü
şünüldüğünde, doğrusal işlemciler fonksiyonlara uygu
lanan işlemciler haline gelirler ve yeni fonksiyonlar ve
rirler.
227
Son bir hatırlatma: Bir deneyin il sonucunu vermesi

olasılığı şudur:
P(il) = ıjJ *(il) ıjJ (il)
8.1.2 Vektörler olarak Fonksiyonlar
Şu ana kadar, çalıştığımız sistemler sonlu boyutlu

durum-vektörlerine sahipti. Örneğin, basit spin iki-bo
yutlu bir durumlar uzayıyla betimlenir. Bu nedenle, göz
lenebilirlerin sadece sonlu sayıda olası gözlenebilir de
ğerleri vardı. Fakat sonsuz sayıda değere sahip olabilen
daha karmaşık gözlenebilirler de var olabilir. Bunun bir
örneği bir parçacıktır. Bir parçacığın koordinatları göz
lenebilirler olup, spinden farklı olarak, bunlar sonsuz
sayıda olası değerlere sahiptir. Örneğin, x ekseni boyun
ca hareket eden bir parçacık, x'in her gerçel değerinde
bulunabilir. Başka bir deyişle, x sürekli olarak sonsuz
bir değişkendir. Bir sistemin gözlenebilirleri sürekli ol
duklarında, dalga fonksiyonu sahiden de bir sürekli de
ğişkenin bir fonksiyonu olur. Kuantum mekaniğini bu
türden bir sisteme uygulamak için, vektörler fikrini
fonksiyonları da içerecek şekilde genişletmeliyiz.
Fonksiyonlar fonksiyondur ve vektörler de vektör.
Onlar farklı şeyler gibi görünmektedir; öyleyse fonksi
yonlar hangi anlamda vektördür? Vektörleri üç-boyutlu
uzayda yönelmiş oklar olarak düşünürseniz, o zaman
onlar fonksiyonlarla aynı şeyler değildir. Fakat vektörle
ri daha geniş bir açıdan belli postülatları sağlayan ma
tematiksel nesnelerin bir kümesi olarak ele alırsanız, o
zaman fonksiyonlar gerçekten de bir vektör uzayı oluş
turabilirler. Böyle bir vektör uzayına genelde, matema
tikçi David Hilbert'in anısına, Hilbert uzayı denir.
228
Bir tek gerçel x değişkeninin 1/J(x) karmaşık fonksiyon

ları kümesini ele alalım. Karmaşık fonksiyonlarla, her x
değeri için, 1/J(x)'in bir karmaşık s ayı olduğunu kastedi
yorum. Diğer taraftan, bağımsız x değişkeni sıradan bir
gerçel değişkendir. -oo'dan +oo'a her gerçel değeri alabi
lir.
Şimdi "Fonksiyonlar vektörlerdir" dediğimiz zaman
ne kastettiğimizi açıklığa kavuşturalım. Bu üstünkörü
bir benzetme veya bir metafor değildir. Uygun sınırla
malarla (ki bunlara geri geleceğiz) 1/J(x) gibi fonksiyonlar
bir vektör uzayı tan ı mlayan matematiksel aksiyomlan
sağlarlar. 1 .9.2 Bölümünde bu fikre kısaca değinmiştik
ve şimdi bunu tam olarak kullanacağız. Bir karmaşık
vektör uzayı tanımlayan aksiyomlara geri bakarsak (Bö
lüm 1 .9. 1 'de) , karmaşık fonksiyonların onların tümünü
sağladığını görebiliriz:
1. Herhangi iki fonksiyonun toplamı gene bir fonksi

yondur.
2. Fonksiyonların toplanması yer değiştirebilirdir.

3. Fonksiyonların toplanması birleşme özelliğine sa
hiptir.
4. Biricik ve tek bir s ıfır fonksiyonu vardır, öyle ki

onu herhangi bir fonksiyona eklerseniz, gene aynı
fonksiyonu geri elde edersiniz .
5. Herhangi bir 1/J(x) fonksiyonu verildiğinde, biricik

ve tek bir -1/J(x) fonksiyonu vardır, öyle ki 1/J(x) +
(-1/J(x)) = O' dır.
6. Bir fonksiyonun herhangi bir karmaşık sayıyla

çarpımı gene bir fonksiyon verir ve doğrusaldır.
229
KUANTIJM FIZIC I N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
7. Dağılma özelliği geçerlidir; bu demektir ki, z ve w

karmaşık sayılar olmak üzere, şu eşitlikler söz ko
nusudur:
z[tjı(x) + <J>(x)] = ztJı(x) + z<J>(x)
[z + w]tjı(x) = ztjı(x) + wtjı(x)
Bunların tümü şunu anıştırır: tjı(x) fonksiyonlarını,

soyut bir vektör uzayında l 1P) ket-vektörleriyle özdeşleş
tirebiliriz. Bra-vektörlerini de, beklendiği gibi, tanımla
yabiliriz. l 1P) ketine karşılık gelen ( IPI bra vektörü tJı *(x)
karmaşık eşlenik fonksiyonuyla özdeşleştirilir.
Bu düşünceyi etkin olarak kullanmak için, matema
tiksel alet çantamızdaki b azı öğeleri genellemeye gerek
duyacağız. Daha önceki derslerde, dalga fonksiyonlarıy
la özdeşleştirdiğimiz etiketler sonlu bir kesikli kümenin,
örneğin, bir gözlenebilirin özdeğerleriydi. Fakat şimdi
b ağımsız değişken süreklidir. Bu arada, sıradan toplam
lar yaparak onu toplayamayız anlamına gelir bu. Ama ne
yapacağını biliyorsunuz sanırım. İşte size vektör-tabanlı
kavramlarımızın üçü için fonksiyona-yönelik yer değiş
tirmeler; bunların ikisini kolayca tanıyacaksınız:
• Toplamların yerini integraller alır.
• Olasılıkların yerine olasılık yoğunlukları geçer.
• Kronecker deltaları yerlerini Dirac delta fonksi
yonlarına bırakır.
Bu kalemlere daha yakından bakalım:
Toplamların yerini integraller alır: Gerçekten titiz

davranmak istiyorsak, x eksenini çok küçük bir E mesa-
230
DERS 8: PARÇACI KLAR VE DALGALAR
fesiyle ayrılmış kesikli bir noktalar dizisiyle yer değişti

rerek başlarız ve sonra E -+ O limitini alırız. Her bir adı
mı doğrulamak için birkaç sayfa alabilir bu. Fakat top
lamaları integrallerle değiştirmek gibi birkaç sezgisel
tanımla bu güçlükten kaçınabiliriz. Şematik olarak, bu
kavram
şeklinde yazılabilir. Örneğin, bir eğrinin altındaki alanı

hesaplamak istersek, x eksenini ufacık ufacık parçalara
böleriz ve sonra çok sayıda daracık dikdörtgenlerin
alanlarını toplarız; tıpkı basit hesapta yaptığımız gibi.
Parçaları sıfır boyuta daralttığımızda, toplam bir integ
ral haline gelir.
(IJl l gibi bir bra ve l <t>) gibi bir ket düşünelim ve onla
rın iç çarpımını tanımlayalım. Bunu yapmanın açık yolu,
1 .2 denklemindeki toplamayı bir integralle yer değiştir
mektir. İç çarpımı
( IJl l <t>) = [ t/J *(x) </J(x)dx (8.2)
şeklinde tanımlarız.
Olasılıkların yerine olasılık yoğunlukları geçer: Da

ha sonra,
P(x) = t/J *(x) t/J(x)
ifadesini, x değişkeni için bir olasılık yoğunluğu olarak
tanılayacağız. Neden sırf olasılık değil de, olasılık yo
ğunluğu? x bir sürekli değişkense, o zaman herhangi bir
tam değere sahip olacak olan olasılık tipik olarak sıfır
dır. Sorulacak çok daha yararlı olan bir soru şudur: x'in
231
KUANTlJM Flzl (; I N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
x = a ve x = b değerleri arasında olma olasılığı nedir?

Olasılık yoğunlukları öyle tanımlanır ki bu olasılık bir
integralle
P(a, b) = f P(x) dx f ı/J *(x)ı/J(x) dx

=
olarak verilsin. Toplam olasılık 1 olacağına göre, boy

landırılmış bir vektörü aş ağıdaki gibi tanımlayabiliriz:
[ ı/J *(x)ı/J(x) dx = 1 (8.3)
Kronecker deltaları yerlerini Dirac delta fonksiyon

larına bırakır: Şu ana kadar, bunlar çok tanıdıktı. Dirac
delta fonksiyonu böyle olmayabilir. Delta fonksiyonu, Oij
Kronecker deltasının benzeridir. Kronecker deltası i =f=. j
için O ve i = j için 1 olarak tanımlanır. Fakat onu başka
türlü tanımlamak da mümkündür. Sonlu boyutlu bir
uzayda herhangi bir Fi vektörü ele alın. Kronecker delta
sının
denklemini sağladığını görmek kolaydır. Toplamdaki tek

sıfır olmayan terim j = i olduğu için bu böyledir. Topla
manın içindeki Kronecker deltası Fi dışındaki tüm Fleri
süzer. Bunun açık genellemesi öyle yeni bir fonksiyon
tanımlamaktır ki onu integralin içinde kullandığımızda
benzer süzme özellikleri taşısın. Başka bir deyişle,
o(x - x')
232
gibi öyle yeni bir nesne istiyoruz ki her F(x) fonksiyonu

için
.r: o(x - x') F(x')dx' = F(x) (8.4)
özelliğine sahip olsun. (8.4) denklemi, kuantum mekani

ğinde temel bir alet haline gelen ve Dirac delta fonksiyo
nu denen bu yeni nesneyi tanımlar. Aslına bakarsanız,
genel anlamda bir fonksiyon değildir bu. x' * x olduğu
sürece sıfırdır; ama x' = x olduğunda sonsuzdur. Aslında
sadece o(x)'in altındaki alanın ı 'e eşit olmasına yetecek
kadar sonsuzdur. Kabaca söylersek, sonsuz küçük bir E
aralığı üzerinde sıfır olmayan, fakat bu aralıkta l /c de
ğerine sahip bir fonksiyondur. Dolayısıyla alanı 1 'dir ve
daha önemlisi (8.4) denklemini sağlar.
n -(nxıı
- e
..;n
fonksiyonu, n çok büyük olurken, oldukça iyi bir şekilde

delta fonksiyonuna yaklaşır. Şekil 8. 1 bu yaklaştırmayı
artan n değerleri için grafik olarak verir. Ç ok küçük bir
değer olan n = 1 O' da dursak bile, grafiğin gene de çok
dar ve keskin bir doruk haline gelmiş olduğuna dikkat
edin.
233
KlJA NTl l M F I Z I C: I N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
n=l n =2
!1 : : : = : l !1 : ' ' = : ' ' l

-8 -6 -4 -2 o
n =3
2
.
4 6 8 -8 -6 -4 -2 o
n =4
2 4 6 8
r : ::: : :ı r :�: . ı
-8 -6 -4 -2 o
n =5
2 4 6 8 -8 -6 -4 -2 o
n =6
2 4 6 8
r::A · ı r::�:::ı
-8 -6 -4 -2 o
n=7
2 4 6 8 -8 -6 -4 -2 o
n =B
2 4 6 8
! : i l !!: L l
-8 -6 -4 -2 o 2 4 6 8 -8 -6 -4 -2
.
o 2
..
4 6 8
n =9 n=W
r : : ı: : : ı r : : ı: : : ı
-8 -6 -4 -2 o 2 4 6 8 -8 -6 -4 -2 o 2 4 6 8
Şekil 8 . 1 . Dirac Delta Fonksiyonu Yaklaştırmaları. Bu yaklaştırma

larJ,. e-Cnx)' üzerine dayanır ve n'nin artan değerleri için çizilir.
234
8 . 1 . 3 Parçalı İntegralleme
Doğrusal işlemcileri tartışmadan önce, size parçalı

integralleme denen bir yöntemi hatırlatmak için kısa bir
sapma yapacağız. Bu oldukça basit ve amaçlarımız için
kaçınılmazdır. Onu tekrar tekrar kullanacağız. F ve G gi
bi iki fonksiyon aldığımızı varsayın ve onların çarpımı
nın diferansiyelini düşünün:
d(FG) = F dG + G dF
Ya da:
d(FG) - G dF = F dG
Her iki yanın belirli integralini alarak
ya da
FG 1: - Lb GdF Lb FdG=
buluruz. Diferansiyel ve integral hesaptan hatırlayabile

ceğiniz standart bir formüldür bu. Fakat kuantum meka
niğinde integralin sınırları tüm ekseni örtecek şekilde
uzanır ve dalga fonksiyonlarımız uygun şekilde boylan
dırılmak üzere sonsuzda sıfıra gitmelidir. Dolayısıyla bu
ifadenin ilk terimi daima sıfır değerini alacaktır. Bunu
akılda tutarak, parçalı integrallemenin basit bir biçimi
ni kullanabiliriz:
dG =
i00 -
dF Gdx
ı: F dx dx -
-oo dx
235
F ve G'nin sonsuzda uygun ş ekilde sıfıra gittiği, öyle ki

sınır teriminin sıfır olduğu sürece, bu parçalı integralle
me yapısı doğrudur. Bu örüntüyü bellemekle kendinize
büyük iyilik etmiş olursunuz: Türevi bir integrant çar
panından diğerine bir işaret pahasına çevirirsiniz.
8. 1.4 Doğrusal İşlemciler
Bra'lar ve ket'ler kuantum mekaniğinde hikayenin ya

rısıdır; diğer yarısı doğrusal işlemciler ve özellikle Her
mitsel işlemciler kavramıdır. Bu ortaya iki soru atar:
• Bir fonksiyon uzayında doğrusal işlemciyle ne
kastedilir?
• Bir doğrusal işlemcinin Hermitsel olması için ko
şul nedir?
Bir doğrusal işlemci kavramı yeterince basittir; o bir
fonksiyon üzerine etkiyen ve bir b aşka fonksiyon veren
bir mekanizmadır. İki fonksiyonun toplamı üzeri� e etki
diğinde, tek tek sonuçların toplamını verir. Bir fonksiyo
nun bir karmaşık sayısal katı üzerine etkidiği zaman,
özgün sonucun aynı katını verir. Başka bir deyişle, o
(hayret! ) doğrusaldır.
Bazı örneklere bakalım. ı/J (x) üzerine yapabileceğimiz
bir basit işlem, onu x'le çarpmaktır. Bu yeni bir xı/J (x)
fonksiyonu verir ve bu eylemin doğrus al olduğunu ko
layca kontrol edebilirsiniz. "x'le çarpma" işlemcisini X
simgesiyle temsil edeceğiz. Bu durumda tanım olarak
X ı/J (x) = xıjı(x) (8.5)
yazacağız. İşte size bir başka örnek. D'yi diferansiyel al
ma işlemcisi olarak tanımlayın:
236
dtjı(x)
D tjı(x) = (8.6)
dx
Alıştırma 8. 1 : X ve D'nin doğrusal işlemciler olduk

larını kanıtlayın.
Bu kuşkusuz kurabileceğimiz olası doğrusal işlemcilerin

küçük bir alt-kümesidir, fakat X ve D işlemcilerinin par
çacıkların kuantum mekaniğinde çok önemli rol oyna
dıklarını yakında göreceğiz.
Şimdi de Hermitsellik özelliğini ele alalım. Bir Her
mitsel işlemciyi tanımlamanın uygun bir yolu, onun bir
bra ve bir ket aras'ında sandviç edilmiş matris elemanla
rı aracılığıyladır. Bir L işlemcisini iki farklı yoldan
sandviç yapabilirsiniz:
Ya da:
( c.P I L l l.JI)
Genel olarak, bu iki s andviç arasında basit bir bağıntı

yoktur. Fakat Hermitsel bir işlemci (tanımı L t = L) için,
basit bir b ağıntı vardır: İki sandviç birbirlerinin karma
şık eşlenikleridir:
( l.Jl l L l <P) = ( c.P I L l l.JI)*
X ve D işlemcilerinin Hermitsel olup olmadıklarını göre

lim.
X tjı(x) = xtjı(x)
olduğunu hatırlayıp , 8.2 denklemindeki iç çarpım for

mülünü kullanarak şunu yazabiliriz:
237
( lJl l X l <l> ) = J t/ı *(x)xcp(x)dx

ve
( <l> I XllJI ) = J cp *(x)xt/J(x)dx
x gerçel olduğundan, bu iki integralin birbirlerinin kar
maşık eşleniği olduklarını görmek kolaydır ve dolayısıy
la X Hermitseldir.
D işlemcisi için ne denebilir? Bu durumda, iki sand
viç şunlardır:
( lJl l D l <l> ) = J t/J *(x) d:�x) dx (8.7)
ve
(8.8)
D'nin Hermitsel olup olmadığını saptamak için, bu iki

integrali karşılaştırmak ve birbirlerinin karmaşık eşle
nikleri olup olmadıklarını görmek gerekir. Bu halde bu
nu söylemek biraz zordur. İşin inceliği, ikinci integrale
parçalı integralleme uygulamaktır. Parçalı integralleme,
açıkladığımız gibi, integranttaki bir çarpanın türevini
diğer çarpana aktarmaya izin veriyordu, sadece işareti
değiştirecektiniz. Dolayısıyla 8.8' deki integral tekrar
şöyle yazılabilir:
(8.9)
Artık kolay hale gelen 8.7 ve 8.9 denklemlerindeki ifade

leri karşılaştırabiliriz. Eksi işareti nedeniyle, bunların
kesinlikle birbirlerinin karmaşık eşlenikleri olmadıkları
açıktır. Bunun yerine aralarında şu bağıntı ele geçer:
238
( \JllD l <I> ) = -( <l> I D l \JI ) *

Bu istediğimizin tam zıddıdır. X işlemcisinden farklı
olarak, D Hermitsel olmayıp
n t = -D
bağıntısını sağlar. Bu özelliğe sahip bir işlemciye karşı
Hermitsel denir.
Karşı-Hermitsel ve Hermitsel işlemciler zıt oldukları
halde, birinden diğerine gitmek çok kolaydır. Tek yapa
cağınız şey, i veya -i sanal sayısıyla çarpmaktır. Dolayı
sıyla Hermitsel bir işlemci kurmak için D'yi kullanabili
riz; yani
- ih D
Hermitseldir. Bu yeni Hermitsel işlemcinin dalga fonksi

yonları üzerine etkisine bakarsak, şunu buluruz:
dl/J(x)
-ihD l/J(x) = -ih (8. 1 0)
dx
Bu formülü aklınızda tutun. Biraz sonra parçacıkların
çok önemli bir özelliğini -onların momentumunu- ta
nımlarken öncül bir rol oynayacaktır.
8.2 Bir Parçacığın Durumu

Klasik mekanikte "bir sistemin durumu," ona etkiyen
kuvvetler verildiğinde, sistemin geleceğini öngörmek
için bilmeniz gereken her şeyi ifade eder. Bu elbette sis
temi oluşturan tüm parçacıkların hem konumları ve hem
de bu parçacıkların momentumları anlamına gelir. Kla
sik görünüş açısından, anlık konumlar ve momentumlar
tamamıyla b ağımsız değişkenlerdir. Örneğin, tek-boyut-
239
lu x-ekseni boyunca hareket eden m kütleli bir parçacık

için sistemin bir anlık durumu (x, p) çiftiyle betimlenir.
x koordinatı p arçacığın yeridir ve p = mx onun momen
tumudur. Birlikte alındıklarında, bu iki değişken siste
min evre uzayını tanımlarlar. Parçacık üzerindeki kuv
veti de parçacığın konumunun fonksiyonu olarak bilir
sek, Hamilton denklemleri onun konumunu ve momentu
munu daha sonraki tüm zamanlarda hesaplamamıza
izin verir. O denklemler evre uzayı içinde bir akış tanım
lar.
Buna bakarak, bir parçacığın kuantum durumunun
konum ve momentumla etiketlenen durumların bir taba
nıyla gerilebileceği zannedilebilirdi:
l x, p)
O durumda, dalga fonksiyonu bu iki değişkenin bir fonk
siyonu olurdu:
l/J(x, p) = (x, p l lJI )
Bununla birlikte, bu yanlıştır. Klasik mekanikte eşza

manda bilinebilen şeylerin kuantum mekaniğinde biline
meyebileceğini zaten görmüştük. Bir spinin farklı bile
şenleri, diyelim ki erz ve erx, buna bir örnektir. Her iki bi
leşen eşzamanlı olarak bilinemez; dolayısıyla her iki bi
leş enin belirtilebildiği durumlara sahip olunamaz . Aynı
şey x ve p için geçerlidir: Her iki değeri belirtmek olama
yacak bir şeydir. İster spinleri (erz ve erxl ve isterse ko
num ve momentumları (x, p) konuşalım; bağdaşmazlık
eninde sonunda deneysel bir olgudur.
Parçacığın x ve p' sini bilemiyorsak, o zaman x'deki
parçacığın nesini bilebiliriz? Yanıt x veya p'sidir; konum
ve momentum işlemcilerinin matematiğine göre, bu ikisi
240
yer değiştirebilir değildir. Fakat bu önceden öngörülebi

lecek bir şey değildir; deneysel gözlemlerin onlarca yılı
nın damıtılmasıdır. Bir parçacığın konumu bir gözlene
bilir ise, onunla ilişkili Hermitsel bir işlemci vardır. Bu
nu açık adayı X işlemcisidir. Sezgisel konum kavramı ile
matematiksel X işlemcisi arasındaki temel ilişkiyi anla
mada ilk adım, X'in özdeğer ve özvektörlerini hesapla
maktır. Özdeğerler, gözlenebilecek olası konum değerle
ridir ve özvektörler de belirli konumun durumlarını tem
sil eder.
8.2 .1 Konumun Özdeğerleri ve Özvektörleri
Bir sonraki belli soru, X'i ölçmenin olası sonuçlarının

neler olduğu ve belirli (öngörülebilir) bir değere sahip
olma halindeki durumların neler olduklarıdır? Başka bir
deyişle, X'in özdeğerleri ve özvektörleri nelerdir? X'le
başlayacağız. X için özdeğer-denklemi şudur:
X l l.Jl) = Xo l l.Jl)
Burada özdeğer x0 olarak gösterilmiştir. Bu, dalga fonk

siyonları cinsinden şu hale gelir:
xı/J(x) = x0ı/J(x) (8. 1 1 )
Bu son denklem tuhaf görünmektedir. Burada x kere bir
fonksiyon nasıl aynı fonksiyonla orantılı olabilir? Görü
nüşe göre, bu olanaksızmış gibi görünmektedir. Fakat
bunun peşini bırakmayalım. 8. 1 1 denklemini aş ağıdaki
şekilde tekrar yazalım:
(x - x0) ı/J(x) = O
Kuşkusuz bir çarpım sıfırs a, o zaman çarpanlardan en
az biri sıfır olmalıdır. Fakat diğer çarpanlar sıfırdan
241
KUANTU M FİZİGİNE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
farklı olabilir. Dolayısıyla, x * x0 ise, o zaman ı/J (x) =

O' dır. Bu çok güçlü bir koşuldur. Bu, verilen bir x0 özde
ğeri için ı/J (x) fonksiyonunun ancak bir noktada, yani
X = Xo
noktasında sıfırdan farklı olabileceğini söylemektedir.

Bu koşul, sıradan sürekli bir fonksiyon için ölümcül ola
bilir: Bir nokta dışında her yerde sıfır olan ve sadece o
noktada sıfırdan farklı değer alan anlamlı bir fonksiyon
olamaz. Fakat bu, tam olarak
ö(x - xal
Dirac delta fonksiyonunun özelliğidir. Bu durumda her

gerçel x0 sayısının X'in bir özdeğeri olduğu apaçıktır ve
buna karşılık gelen özvektörler, x = x0'da sonsuz derece
de yoğunlaşmış fonksiyonlardır (genelde onlara özfonk
siyonlar deriz) . Bunun anlamı açıktır:
ı/J (x) = ö(x - Xo)
dalga fonksiyonları, parçacığın x ekseni üzerinde tam x0
noktasında yerleşmiş olduğu durumları temsil ederler.
x0' da olduğu bilinen bir parçacığı temsil eden dalga
fonksiyonunun x0 dışında her yerde sıfır olması elbette
çok anlam ifade eder. Başka türlü nasıl olabilirdi ki? Fa
kat bu sezgiyi doğrulayan matematiği görmek insana
çok haz verir.
Bir l 'P) durumunun bir l x0) özdurumuyla iç çarpımını

ele alalım:
8.2 denklemini kullanarak şunu elde ederiz:
242
(x l \11 ) =
o ı: ô(x - x0)l/J(x)dx
Delta fonksiyon� arının 8.4'te verilen tanımıyla bu integ
rali alırız:
( xo l \11 ) = l/J (xol (8. 1 2)
Bu her Xo için doğru olduğundan, alt indisi düşürüp ge

nel denklemi yazabiliriz:
(x l \11 ) = l/J(x) (8. 1 3)

Başka bir deyişle, x doğrultusunda hareket eden parça
cığın l/J(x) dalga fonksiyonu bir l \11 ) durum-vektörünün
konumun özvektörleri üzerine izdüşümüdür. l/J(x)'i ko
num temsilindeki dalga fonksiyonu olarak da ifade ede
ceğiz.
8.2.2 Momentum ve Onun Özvektörleri
Konum sezgiseldir; momentum ise özellikle kuantum

mekaniğinde biraz daha az öyle. Momentum olarak tanı
yacağımız işlemci ile kütle çarpı hız şeklinde bilinen
klasik kavram arasındaki ilişkiyi ancak daha sonra göre
ceğiz . Fakat o ilişkiyi kuracağıma sizi temin ederim.
Şimdilik, soyut matematiksel yolu izleyelim. Kuan
tum mekaniğinde momentum işlemcisine P denir ve iD -
işlemcisi cinsinden tanımlanır:
= d
- ı·n -ı dx .
Daha önce (8. 1 0) denkleminde gördüğümüz gibi, bu iş

lemciyi Hermitsel yapmak için i çarpanına gerek duya
-
rız.
243
P'yi -iD olarak tanımlayabilirdik, fakat öyle yapsay

dık, bu fikirleri klasik fiziğinkilerle ilişkilendirirken, so
runla karşılaşırdık. Bunun nedeni açıktır; boyutsal bir
uyuşmazlık olur. Klasik mekanikte momentum birimi
kütle çarpı hızdır; b aşka bir deyişle, kütle kere uzunluk
bölü zaman (ML/TJ. Diğer taraftan, D işlemcisi uzunlu
ğun tersi, yani l /L birimine sahiptir. Uyuşmazlığın çözü
mü, ML2/T birimine sahip Planck sabitiyle (li) temin edi
lir. Dolayısıyla P ve D arasındaki doğru b ağıntı,
P = -iliD (8 . 14)
ya da onun dalga fonksiyonları üzerine etkisi cinsinden

şudur:
Pl/J(x) = -ili
dl/J(x)
(8. 1 5)
dx
Kuantum mekaniği sık sık li'ın tam 1 olduğu birimleri

kullanır ve bu şekilde denklemleri basitleştirir. Şeytan
dürtse de, bunu burada yapmayacağım.
P'nin özdeğerlerini ve özvektörlerini hesaplayalım.
Soyut vektör gösteriminde özdeğer-denklemi şudur:
P l lJl ) = p l lJl ) (8. 1 6)
Burada p simgesi P'nin bir özdeğeridir. 8. 1 6 denklemi

dalga fonksiyonları cinsinden de ifade edilebilir.
p = - i li
lx
özdeşleşmesini kullanarak, özdeğer-denklemini
= p l/J (x)
d (x)
-ili l/J
dx
244
DERS 8 : PARÇACIKLAR VE DALGALAR
ya da
dt/J(x) = ip t/J(x)
dx li
şeklinde yazabiliriz . Bu daha önce karşılaştığımız bir

denklem tipidir. Ç özümü üstel yapıdadır:
t/Jp (X) =
A eipxlh
Burada p alt-indisi, sadece t/Jp (x) 'in P'nin özel p özdeğerli
özvektörü olduğunu hatırlatmak içindir. O x'in bir fonk
siyonudur, fakat P'nin bir özdeğeriyle etiketlenir.
Üstelin önündeki A sabiti özvektör denklemiyle sap
tanamaz. Bu yeni bir şey değil; özdeğer denklemi dalga
fonksiyonunun toptan boylandırmasını bize asla söyle
mez. Kural olarak, bu sabiti, dalga fonksiyonunun birim
olasılığa boylandırılmasını isteyerek tespit ederiz. Bö
lüm 2.3'e kadar geri giden bir örnek, spinin x bileşeninin
özvektörüdür:
1 1
= l u ) + ,,/2 l d )
,,/2
l r) - -
1/.../2 çarpanı, toplam olasılığı 1 yapmak için oradadır.

P'nin özvektörlerini boylandırma işi çok incelikli bir
işlemdir, fakat sonuç basittir. A çarpanı spin halinde
kinden sadece biracık daha karmaşıktır. Zaman kazan
mak için, size yanıtı söyleyeceğim ve kanıtlanmasını da
ha sonra yapmanız üzere size bırakacağım. Doğru çar
pan A = 1/...fiii' dir. Böylece,
1
t/Jp( x) = ..f21i eipxlh (8. 1 7)
dir. 8. 1 3 ve 8. 1 7'den bir ilgi alanı ortaya çıkar. lx) konum

özvektörü ile iP) momentum özvektörünün iç çarpımı
çok basit ve simetrik bir yapıya sahiptir:
245
1
eipxlh
..fiTi
(xlp) =
1
(p l x) = ..fiTi e-ipx/h (8. 1 8)
İkinci denklem b asitçe birincinin karmaşık eşleniğidir.

l x) 'in bir delta fonksiyonuyla temsil edildiğini aklınızda
tutarsanız, bu sonuçları doğrulamanız kolaydır. Daha
fazla ilerlemeden önce, iki önemli noktaya değinmek is
tiyorum:
1 . 8. 1 7 denklemi konum tabanında bir momentum
özfonksiyonudur. Başka türlü söylersek, o bir mo
mentum özdurumunu temsil etse de, x'in bir fonk
siyonudur ve p'nin açık bir fonksiyonu değildir.
2. Hem konum ve hem de momentum özdurumları
için ı/J simgesini kullanıyoruz. Farklı fonksiyonlar
için aynı simgeyi kullanmayı bir matematikçi
onaylamaz, fakat fizikçiler bunu hep yapmaktadır.
Tartıştığımız fonksiyon her neyse, ı/J(x) onun için
sırf türsel bir simgedir.
Bu önemli noktada, dalga fonksiyonuna neden dalga

fonksiyonu dendiğini, bir nebze de olsa, anlamakla baş
larız. Dikkat etmeniz gereken, momentum işlemcisinin
özfonksiyonlarının (özvektörleri temsil eden dalga fonk
siyonları) dalga yapısına -kesin olarak söylersek, sinüs
dalgaları ve kosinüs dalgaları- sahip olmalarıdır. Aslın
da, kuantum mekaniğinin dalga-parçacık ikiliğinin en
temel yanlarından birini şimdi görebiliriz.
eipx/h
fonksiyonunun dalga boyu
246
A. = 2rcli
p
olarak verilir, çünkü x değişkenine 2rclilp eklersek, bu
fonksiyonun değeri değişmez:
e ip(x+2rrlilp)lli = eipxlli e2rri = eipxlli
Momentum ve dalga boyu arasındaki bu ilişkinin önemi

ni tartışmak için bir anlık bir ara verelim. Bu, birçok şe
kilde, yirminci yüzyıl fiziğini tanımlayan bağıntıdır. Son
yüzyıl boyunca, fizikçiler es asen mikroskobik dünyanın
yasalarını ortaya çıkarmakla uğraştılar. Bu, cisimlerin
daha küçük cisimlerden nasıl oluştuklarını anlamak an
lamına gelmekteydi. Örnekler apaçıktır: Moleküller
atomlardan oluşmuştur; atomlar elektronlar ve çekir
deklerden; çekirdekler protonlardan ve nötronlardan. Bu
çekirdek-altı parçacıklar kuarklardan ve gluonlardan
yapılmıştır. Ve bilim insanları daha da küçük ve daha da
gizli nesneleri araştırdığı sürece, bu oyun sürer gider.
Bu cisimlerin tümü, çıplak gözü bir yana bırakın, on
ları en iyi optik mikroskoplarla görmek için bile aşırı
küçüktür. Bunun nedeni, s adece gözlerimizin yetersiz
derecede hassas oluşu değildir. Daha önemlisi, gözleri
mizin ve optik mikroskopların görünür spektruma has
sas oluşlarıdır; görünür spektrum, bir atomun boyutun
dan en azından birkaç bin kez daha uzun dalga boylarını
içerir. Kural olarak, cisimlere bakarken kullandığımız
dalga boylarından çok daha küçük olan cisimleri ayırt
edemeyiz. Bu nedenle, yirminci-yüzyıl fiziğinin tarihi,
büyük oranda gitgide daha küçük dalga boylu ışık -ya
da b aşka türden dalga- arayışıydı. 1 0. Derste belli dalga
boylu bir ışığın fotonlardan oluştuğunu ve bu fotonların
momentumunun dalga boyuna tam olarak
247
il
=
2rrh
p
bağıntısıyla bağlı olduğunu keşfedeceğiz. Bundan şu so
nuç çıkar; daha da küçük boyutlu cisimleri incelemek
için, daha da büyük momentumlu fotonlara (ya da diğer
cisimlere) gerek duyulur. Büyük momentum kaçınılmaz
olarak büyük enerji anlamına gelir. Bu nedenledir ki
maddenin mikroskobik özelliklerinin keşfi, gittikçe ar
tan güçte parçacık hızlandırıcılarını gerektirmişti.
8.3 Fourier Dönüşümleri ve Momentum

Tabanı
ı/J(x) dalga fonksiyonu parçacığı x konumunda bulma
olasılığını saptamada önemli role sahiptir:
P(x) = ı/; *(x) ı/J(x)
Göreceğimiz gibi, hiçbir deney bir parçacığın hem konu
munu ve hem de momentumunu eşzamanlı olarak sapta
yamaz. Fakat konum hakkında herhangi bir şey sapta
maktan vazgeçersek, momentum kesin olarak ölçülebilir.
Bu durum, spinin x ve z bileşenininkine çok benzemekte
dir. Herhangi bir değer ölçülebilir, fakat ikisi de birden
değil.
Onu ölçmek istersek, bir parçacığın p momentumuna
sahip olma olasılığı nedir? Yanıt Ders 3'te açıkladığımız
ilkelerin dosdoğru bir genellemesidir. Bir momentum öl
çümünün p momentum değerini verme olasılığı şudur:
P(p) = 1 (P l lJl ) J 2 (8. 1 9)
(Pl lJl ) niceliğine momemtum temsilinde J ll1)'nin dalga
fonksiyonu denir. Bu, doğal olarak, p'nin bir fonksiyo
nudur ve yeni bir simgeyle gösterilir:
248
ıj'ı (p) = (P l 'P) (8.20)
Bir durum-vektörünü temsil etmenin iki şekli olduğu ar

tık açıktır. Biri konum tabanındadır ve diğeri momen
tum tabanında. Her iki dalga fonksiyonu -konum dalga
fonksiyonu ı/J (x) ve momentum dalga fonksiyonu ıj'ı (p)
tam olarak aynı l 'P) durum-vektörünü temsil eder. Bura
dan onlar arasında bir dönüşüm olması gerektiği çıkar,
öyle ki eğer ı/J (x) 'i bilirseniz, bu dönüşüm ıj'ı (p) 'yi verir ve
tersi. Aslında, bu iki temsil birbirlerinin Fourier dönüş
müşleridir.
8.3.1 Özdeşliği Çözümleme
Karmaşık şeyleri basitleştirmede Dirac'ın bra-ket

gösteriminin büyük gücünü görme durumundayız. İlk
olarak, daha önceki derslerden önemli bir fikri hatırla
yalım. Bir Hermitsel gözlenebilirin özvektörleri vasıta
sıyla bir birim-boylu dik durumlar tabanı tanımladığı
mızı vars ayalım. Taban vektörlerine l i) diyelim. Ders
7' de çok yararlı bir kurnazlığı açıklamıştım ve işte şimdi
onun ne denli yararlı olduğunu göreceğiz. Buna özdeş
lik'in çözümlenmesi denir. 7. 1 1 denkleminde yapılan
kurnazlık, 1 özdeşlik işlemcisini (bu işlemci etkidiği her
vektörü aynı bırakır) aşağıdaki yapıda yazmaktır:
ı = L l i)(i l
i
Momentum ve konumun her ikisi de Hermitsel olduğun

dan, jx) vektörler kümesi ve iP) vektörler kümesinin her
biri taban vektörlerini tanımlar. Toplama yerine integral
koyarak, özdeşliği çözümlemenin iki yolunu buluruz:
249
1 = J dxlx)(xl (8.2 1 )
ve
1 = f dp lp)(p l (8.22)
l "P) soyut vektörünün dalga fonksiyonunu konum temsi

linde bildiğimizi varsayalım. Tanım olarak, bu
l/J(x) = (x l "P) (8.23)

ifadesine eşittir. Şimdi de momentum temsilinde tj} (p)
dalga fonksiyonunu bilmek istediğimizi varsayın. İşte
ayrıntılı olarak açıklanan adımlar şunlardır:
• İlk olarak, momentum-temsili dalga fonksiyonu
nun tanımını kullanın:
tj) (p) = (p l "P)
• Şimdi, bra- ve ket-vektörleri arasına, 8.2 1 denkle
minde verilen yapıdaki birim işlemciyi sokun:
tj}(p) = J dx(pjx)(xl "P)

• (x l "P) ifadesi l/J(x) dalga fonksiyonudur ve (p l x)
8. 1 8'in ikinci denklemiyle verilir:
_ı_ e-ipxlli
../2i
(pjx) =
• Tümünü yerlerine koyarak, şunu buluruz:
tj) (p) = _ı_

../2i
J dx e-ipxlli l/J(x) (8.24)
Bu denklem, konum temsilinde verilen bir dalga fonksi

yonunun momentum temsilindeki dalga fonksiyonuna
nasıl dönüştürüleceğini gösterir bize. Bunun yararı ne
dir? Vars ayın ki bir parçacığın konum dalga fonksiyonu
250
biliniyor; bununla birlikte, deneyinizin hedefi momentu

mu ölçmektir ve p momentumunu gözleme olasılığını
bilmek istiyorsunuz. İşlem, önce 8.24 denklemini kulla
narak l[ı(p) 'yi hesaplamak ve s onra
P(p) = if;*(p) l[ı(p)
olasılığını bulmaktır.
Diğer yönde gitmek de aynı kolaylıktadır. Varsayın ki
l[ı (p) 'yi biliyoruz ve ı/J (x) 'i elde etmek istiyoruz. Bu kez,
özdeşliği çözümlemek için 8.22 denklemini kullanırız. Bu
durumda atılacak adımlar da şunlardır (dikkat ederseniz,
bunlar da öncekilere benziyor gibidir) :
• İlk olarak, konum-temsili dalga fonksiyonunun ta
nımını kullanın:
ı/J (x) = (xjlJl)

• Şimdi, bra- ve ket-vektörleri arasına, 8.22 denkle
minde verilen yapıdaki birim işlemciyi sokun:
ıjJ(x) = J dp(xjp)(pjlJl)
• (pjlJl) ifadesi l[ı(p) dalga fonksiyonudur ve ( xjp) bi
ze 8. 1 8'deki iki denklemin birincisiyle verilir:
= _ı_ eipxlh
,,f21i
(xjp)
• Tümünü yerlerine koyarak, şunu buluruz:
ıjJ(x) = --1
,,f21i
f dp eipxlh l[ı(p)
Bu iki denkleme konumdan momentuma geri giderek bir
göz atalım. Onların ne denli simetrik olduklarına dikkat
edin. Tek simetrisizlik, birinin eipxıh ve diğerinin e-ipxlh
içermesidir:
251
ıj) (p) =
_ı_
,fFii
J dx e-ipxltı t/J(x)
t/J(x ) = 1
--
,fFii
J dp eipxltı ıj) (p) (8.25)
8.25 denklemleri vasıtasıyla özetlenen konum ve mo

mentum temsilleri arasındaki ilişki, onların birbirleri
nin karşılıklı Fourier dönüşmüşleri olmalarıdır. Aslında,
bunlar Fourier çözümlemesi alanındaki merkezi denk
lemlerdir. Dirac'ın o şık gösterimini kullanarak bu denk
lemleri türetmenin ne kadar kolay olduğuna dikkat et
menizi isterim.
8.4 Komütatörler ve Poisson Parantezleri

Daha önce, 4. Derste, komütatörler için iki önemli ilke
formüle etmiştik. Birincisi, klasik mekanik ve kuantum
mekaniği arasındaki ilişkiyle; ikincisi ise belirsizlikle il
giliydi. Şimdi bu çok uzun dersi, bu ilkelerin X ve P'yle
olan ilişkisinin ne olduğunu sizlere göstererek bitirece
ğim.
Komütatörler ve klasik mekanik arasındaki ilişkiyle
başlayacağım. Hatırlayacağınız gibi, komütatörlerin Pois
son parantezleriyle büyük bir benzerliğe sahip oldukla
rını bulmuş ve bunu 4.2 1 denkleminde açık hale getir
miştik. Bu derste kullanmakta olduğumuz L ve M işlem
ci simgelerini devreye sokarsak, şunu elde eder
[L, M] <==> ih{L, M} (8.26)
ve kuantum hareket denklemlerinin klasik eşdeğerlerine

fazlasıyla benzediğini anımsarız . Bu bizde X ve P gözle
nebilirlerinin sıra değiştirme bağıntılarını hesaplayarak
bir şeyler öğrenebileceğimiz izlenimini uyandırır. Neyse
252
ki bunu yapmak kolaydır. Önce XP çarpımını bir işlemci

olarak keyfi bir ı/J(x) fonksiyonuna uyguladığımızda ne
yaptığına bakalım. 8 . 5 ve 8. 1 5 denklemlerini hatırlaya
rak, şunları yazabiliriz:
X ı/J (x) = xıjJ(x)

dıjJ(x)
P ı/J (x) = -ili
dx
Bu denklemler, birlikte, XP'nin ıjJ(x) üzerine nasıl etkiye

ceğini söyler bize:
XP ı/J (x) = -ilix

dıjJ(x)
(8.27)
dx
Şimdi de X ve P'yi ters sırada alarak deneyelim bunu:
PX ı/J (x) = -ilix

d(xıjJ(x))
dx
Bu son ifadeyi hesaplamak için, xıjJ(x) çarpımının türevi

ni almada standart kuralı kullanırız ve kolayca şunu bu
luruz:
PX ıjJ(x) = -ilix
d
��x) -ili ıjJ(x) (8. 28)
8.27'den 8.28'yi çıkarırsak, komütatörün dalga fonksiyo

nuna
[X, P] ı/J (x) = XPıjJ(x) - PXıjJ(x)
[X, P]ı/J(x) = iliıjJ(x)
şeklinde etkidiğini göstermiş oluruz. Başka bir deyişle,

[X, P] komütatörü herhangi bir ıjJ(x) dalga fonksiyonu
253
KUANTUM Flzlt.INE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
üzerine etki ettiğinde, tek yaptığı ı/J(x) fonksiyonunu ili

sayısıyla çarpmaktır. Bunu,
[X, P] = ili (8.29)
yazarak ifade edebiliriz. Bu, b aşlı b aşına aşırı derecede
önemlidir. X ve P'nin sıra değiştirmeme olgusu, onların
neden eşzamanlı olarak ölçülemediğinin anlaşılmasında
kilit noktadır. Fakat bu denklemi 8.26 Denkliğiyle karşı
laştırdığımızda her şey daha da ilginç hale gelir; bu, ko
mütatörleri klasik Poisson parantezlerine bağlar. Aslın
da, 8.29 denklemi karşılık gelen Poisson parantezinin
{x, p } = l
olacağını akla getirir; bu da tam olarak koordinatlar ile
onların eşlenik momentumları arasındaki klasik bağıntı
dır (Bkz. Cilt I, Bölüm 1 0, Denk.8). Sonuçta, kuantum me
kaniksel momentum kavramının klasik kavramla neden
ilişkili olduğunu açıklayan işte bu bağlantıdır.
5. Dersten genel belirsizlik ilkesini kullanarak, aşağı
daki özel hale inebiliriz:
[X, P] = ili
ve
Bunu gelecek bölümde yapacağız.

Şimdi komütatörleri içeren ikinci ilkeyi hatırlayalım.
4. Derste L ve M gibi iki gözlenebilirin, onlar sıra değiş
tirebilir olmadıkça, eşzamanlı olarak gözlenemeyecekle
rini bulmuştuk. Sıra değiştirmiyorlarsa, L'yi M'nin ölçü
müyle girişmeksizin ölçemezsiniz. Sıra değiştirmeyen iki
gözlenebilirin eşzamanlı özvektörlerini bulmak mümkün
değildir. Bu genel belirsizlik ilkesine yol açmıştı.
254
8.5 Heisenberg Belirsizlik İlkesi

Ve şimdi, bayanlar ve baylar, işte ne zamandır bekle
diğiniz şey. En sonunda: Heisenberg Belirsizlik İlkesi. He
isenberg Belirsizlik İlkesi kuantum mekaniğinin en ünlü
sonuçlarından biridir: Sadece bir parçacığın konumunun
ve momentumunun eşzamanlı olarak bilinemeyeceğini
ortaya koymakla kalmaz, aynı zamanda onların karşılık
lı belirsizleri için tam bir nicel sınır da verir. Bu nokta
da, Ders 5'i yeniden değerlendirmenizi öneririm; orada
genel belirsizlik ilkesini açıklamıştım. Orada tüm çalış
mayı yapmıştık ve şimdi ürünleri toplayacağız.
Gördüğümüz gibi, genel belirsizlik ilkesi A ve B gibi
iki gözlenebilirin eşzamanlı belirsizlikleri üzerine nicel
bir sınır koyar. Bu fikir 5. 1 3 E şitsizliğinde yansıtılmıştı:
ı'.\A ı'.\B 2:: � 1 ( l.JI1 (A, B ) 1 l.JI) 1

Şimdi bu ilkeyi doğrudan X konum ve P momentum iş
lemcilerine uygulayalım. Bu halde, komütatör s adece bir
sayıdır ve onun beklenen değeri bu aynı sayıdır. A ve
B'nin X ve P'yle yer değiştirilmesi şunu verir:
L\X L\P 2:: � 1 (l.Jl l [X, P) l l.JI ) 1

[X, P] yerine itı koyarak
L\X L\P 2:: � l ih ( l.Jl l l.Jl) I

buluruz. ( l.Jl l l.JI ) = 1 olup nihai sonuç şudur:
L\X L\P 2:: �n

Bu sınırlamayı yenebilecek deney yoktur. Bir parçacığın
momentumunu ve konumunu eşzamanlı olarak tekrarla-
255
K lJ A N T l J M F İ Z İ G İ N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
nabilir tarzda saptamak için yapabileceğinizin en iyisini

deneyebilirsiniz; fakat ne kadar titiz olursanız olun, ko
numdaki belirsizlik çarpı momentumdaki belirsizlik asla
�li' den daha küçük olmayacaktır.
Bölüm 8.2. l ' de gördüğümüz gibi, X'in bir özdeğerinin
dalga fonksiyonu bir x0 noktasında iyice toplanmıştır;
bu özdeğerde olasılık da mükemmelen yerelleşmiş du
rumdadır. Diğer taraftan, bir momentum özdurumu için
P(x) olasılığı bütün x ekseni b oyunca düzgün şekilde ya
yılmıştır. Bunu görmek için, 8. 1 7'deki dalga fonksiyonu
nu alalım ve onu karmaşık eşleniğiyle çarpalım:
ı e-ipxth ) ( ı e ipxt h )
( ..[2ri ı
ıp*P (x) ıpP (x) = __
..[2ri
__ = __
2 rr
Bu sonuç tamamıyla düzgündür, x ekseni üzerinde hiç

bir yerde hiçbir doruk yoktur. Açık olarak, belli momen
tumlu bir durum, onun konumu açısından tam anlamıy
la belirsizdir.
Şekil 8.2 konum değişkeni x için, belirsizliğin tanımı
nı resimler. Şeklin üst yarısında, lıx belirsizliğinin, fonk
siyonun ( x) beklenen değerine bağıntısında nasıl yayıl
dığının bir ölçüsü olduğunu görebilirsiniz. d etiketi (x)'e
olan bağlılıkta bir noktanın s apmasını göstermektedir;
bu pozitif veya negatif bir nicelik olabilir. /':,.x belirsizliği,
tüm olası d'ler üzerinden bir ortalama alma sürecinin
sonucudur ve fonksiyonu bir bütün olarak karakterize
eder. Pozitif d'lerin negatifleri yok etmesini önlemek
için, her d değerinin bu ortalama alma işlemi esnasında
kareleri alınır.
Şekil 8.2 'nin alt yarısı, başlangıcı ( x)'le çakışacak şe
kilde kaydırarak hesabın nasıl b asitleştirilebileceğini
gösterir. /ıx'in sayısal değeri bu kaydırmayla değişmez.
256
Belirsizlik Temel Öğeleri

17/J x) l2 <x >
Başlang ıcın Sağı ndaki Eğri
17/J x) l 2
Sağa Kayd ı rılmış Başlang ıç
<x > =O
Şekil 8 . 2 : Belirsizlik Temel Ôğeleri. Üst: (x), başlangıcın sağındadır.

d sapmaları pozitif veya negatif olabilir. Toptan ô.x (> O) belirsizli
ği, dvnin ortalama değerinden türetilmiştir. Alt: Başlangıç sağa,
(x) = O'a kaydırılmıştır, ô.x aynı değere sahiptir.
257
Ders 9
Parçacık Dinamiği
Art ve Lenny Hilbert'in Yerinde biraz hareket bekle

mekteydiler. Fakat tüm durum-vektörleri, deyim ye
rindeyse, mutlak şekilde donup-kalmıştı.
Lenny: Bu çok sıkıcı, Art. Buralarda hiçbir şey olmaz
mı ? Hey Hilbert, bu mekan neden bu denli durgun ?
Hilbert: Ha, dert etme. Hamilton işlemcisi buraya ge
lir gelmez vaziyet toparlanır, hız kazanır.
Art: Hamilton işlemcisi? Gerçek bir işlemci gibi tınlı
yor.
9.1 Basit bir Örnek

Kurams al Başlangıç serisinin ilk iki cildi büyük ölçü
de iki soru üzerine odaklanmıştı. Birincisi şuydu: Bir
sistemle ne demek isteriz ve bir sistemin anlık durumla
rını nasıl betimleriz? Gördüğümüz gibi, bu sorunun kla
sik ve kuantum yanıtları çok farklıdır. Klasik faz uzayı
-koordinatların ve momentumların uzayı- kuantum ku
ramında durumların doğrusal vektör uzayıyla yer değiş
tirir.
İkinci büyük soru şudur: Durumlar zamanla nasıl de
ğişir? Hem klasik mekanikte ve hem de kuantum meka
niğinde yanıt, eksi birinci yasaya göredir Başka bir de-
.
259
yişle, durumlar öyle değişir ki bilgi ve ayrımlar asla si

linmez. Klasik mekanikte, bu ilke Hamilton denklemleri
ne ve Liouville teoremine yol açmıştı. Daha önce 4. Ders
te, bu yasanın kuantum mekaniğinde üniterlik ilkesine
nasıl yol açtığını açıklamıştım, bu da bizi genel Schrö
dinger denklemine götürmüştü.
8. Ders tamamen ilk soru hakkındaydı: Bir parçacığın
durumunu nasıl betimleriz? Şimdi, şu anki derste, ikinci
soruya geliyoruz; onu başka bir şekilde şöyle ifade ede
biliriz: Parçacıklar kuantum mekaniğinde nasıl hareket
ederler?
4. Derste, kuantum durumlarının zamanla nasıl de
ğiştiği konusunda temel kuralları sergilemiştim. Esas
bileşen H Hamilton işlemcisi olup , bu hem klasik meka
nikte ve hem de kuantum mekaniğinde bir sistemin
enerjisini temsil eder. Kuantum mekaniğinde, Hamilton
işlemcisi zamana-bağlı Schrödinger denklemi aracılığıy
la bir sistemin zamanca gelişimini kontrol eder:
a
ih ıw> = HIW) (9. 1 )
at
B u ders tamamıyla Özgün Schrödinger Denklemi hak

kındadır; Schrödinger'in bir kuantum mekaniksel parça
cığı betimlemek için yazdığı denklem. Özgün Schrödin
ger Denklemi 9. l 'in özel bir halidir.
Klasik mekanikte sıradan (göreli-olmayan) parçacık
ların hareketi, kinetik enerji artı potansiyel enerjiye eşit
bir Hamilton işlemcisiyle idare edilir. Ç ok yakında bu
Hamilton işlemcisinin kuantum biçimine kavuşacağız,
fakat önce daha da basit olan bir Hamilton işlemcisine
bakalım.
260
DERS 9: PARÇACIK DİNAMİGİ
Düşünülebilecek en basit Hamilton işlemcisiyle baş

layacağız. Bu durumda, H Hamilton işlemcisi saptanmış
bir sabit kere P momentum işlemcisidir:
H = cP (9.2)
Bu örnek, çok öğretici olsa da, nadiren yazılır. c sabiti

belirlenmiş bir sayıdır. cP bir parçacık için akla yatkın
bir Hamilton işlemcisi midir? Evet, öyledir ve biraz son
ra onun ne türden bir parçacığı betimlediğini anlayaca
ğız . Şimdilik, sadece 9.2 denkleminin göreli-olmayan bir
parçacık için beklenebilecekten farklı olduğuna dikkat
edin. Başka bir deyişle, o P2/2m değildir. Bu basit örne
ğin incelenmesi, sadece matematiksel aygıtın nasıl işle
diğini göstermek açısından değer taşır.
Bu örneği konum tabanındaki ı/J(x) dalga fonksiyonla
rı cinsinden nasıl temsil ederiz? İşlemcilerimizi zamana -
bağlı Schrödinger denklemine (9. 1 denklemi) yerleştire
rek başlayacağız:
'h aıp(x, t) -
'h aıp(x, t)
ı at
-
-c ı ax
Şimdi ıf/yi hem x'in hem de t'nin fonksiyonu olarak yaz

h
dığımıza dikkat edin. i terimlerini yok ederek aşağıdaki
epeyce basit denklemi buluruz:
aıp(x, t) aıp(x, t)
-c ---
( 9. 3)
at ôx
Aslında (x - ct)'nin her fonksiyonu bu denklemin bir çö

zümüdür. "(x - ct) 'nin fonksiyonu" ile, x ve t'ye ayrı ayrı
değil de, sadece (x - et) karışımına bağlı herhangi bir
261
KUANTlJ M FIZIGİNE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
fonksiyonu kastederiz. Bunun nasıl işlediğini görmek

için, keyfi bir ı/J(x - et) fonksiyonunu ele alalım ve onun
türevlerine bakalım. x' e göre parçalı türev alırsanız, (x -
et) 'nin x'e göre türevi 1 olduğundan, şunu bulursunuz:
aıp(x - et)
ax
Fakat t'ye göre parçalı türev alırsanız,
aıp(x - et)
-e--'----
at
elde edersiniz. Şurası açıktır ki türevlerin bu karışımı

9.3 denklemini sağlar; dolayısıyla bu yapının her fonksi
yonu Schrödinger denklemini sağlar.
Şimdi de ı/J(x - et) fonksiyonunun nasıl davrandığını

görelim. Zamanla nasıl gelişir? Bu fonksiyonun t = O'da
ki anlık resmine bakalım. Bu anlık resme ı/J(x) diyelim;
çünkü bu, özel t = O anında uzaydaki her noktada ı/J'nin
nasıl göründüğünü söyler bize. Kuşkusuz, sadece
x - ct'nin herhangi bir fonksiyonunu istemeyiz . Ayrıca
[ ı/J *(x) ı/J(x) dx

toplam olasılığının 1 olmasını da isteriz . Başka bir de
yişle, integralin patlamaması için ı/J(x) 'in sonsuzda güzel
bir şekilde sıfıra düşmesini isteriz. Şekil 9. 1 ı/J(x)'i şema
tik olarak göstermektedir. Bu niteliklerle, ı/J(x) 'i bir dalga
paketi olarak adlandırmak bir anlam taşır.
262
ıjJ(x)
Başlang ıç Dalga Paketi
ıjJ(x)
Belirlenmiş Biçim
Sağa Hareket Eder
Şekil 9. 1. Sabii bir c hızıyla hareket eden belirlenmiş biçimli Dalga

Paketi.
Şimdi ı/J(x)'in t = O'daki anlık resmini betimlemiş ola

rak, zamanın ilerlemesine izin verirsek, ne olur? t artın
ca, dalga paketi aynı biçimini tam olarak korur. Karma
şık değerli ı/J(x, t) fonksiyonunun her özelliği, düzgün c
hızıyla s ağa hareket eder. 1
Sabitimize c adını vermemin bir nedeni vardı: c sim
gesi çoğunlukla ışık hızı için kullanılır. Öyleyse bu par
çacık foton mudur? Hayır, aslında değil. Fakat bu ku
ramsal parçacığı betimlememiz , ışık hızıyla giden bir
nötrinonun doğru betimlemesine oldukça yakındır. (Ger
çek nötrinolar, büyük olasılıkla ışık hızından ölçüleme
yecek kadar az düşük bir hızla hareket ederler.) Bu Ha
milton işlemcisi, tek-boyutlu nötrinonun çok iyi bir be
timlemesi olabilirdi, ama bir problemi var: Bizim dalga
fonksiyonumuz tarafından betimlenen parçacık, sadece
ı Bu, ı/J(x) ' in gerçel ve sanal kısımlarının her birini içerir.
263
KlJANTlJM FIZIGINE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
sağa doğru hareket edebilir. Betimlemeyi tamamlamak

için, bir diğer olanağı eklemeliyiz; parçacığımız sola
doğru da hareket etmelidir! 2
Bizim sağa-giden zaxonumuz3 bir b aşka tuhaf özelli
ğe sahiptir; onun enerjisi pozitif veya negatif olabilir. Bu
böyledir, çünkü P işlemcisi, bir vektör olarak, pozitif ve
ya negatif değerler alabilir. Genelde, negatif momentum
lu bir parçacığın enerjisi negatiftir ve pozitif momen
tumlu bir parçacığın enerjisi pozitif. Bunun hakkında
şundan başka daha fazla şey söylemeyeceğim; bu tür bir
parçacık için negatif enerji problemi Dirac tarafından
çözülmüştü ve Dirac bunu karşı-parçacıklar için kuram
sal bir temel kurmak için kullanmıştı. Amaçlarımız için,
bu konuyu göz ardı edebilir ve basitçe parçacığımızın
enerjisinin ya pozitif veya negatif olmasına izin veririz.
Parçacığımızın dalga fonksiyonu x ekseni boyunca
katı şekilde hareket ettiğine göre, olasılık dağılımı da
öyle olur. Sonuç olarak, x'in beklenen değeri de tam aynı
şekilde, yani c hızıyla sağa doğru hareket eder. İşte bu
sistemin temel kuantum mekaniği budur. Bununla bir
likte, akılda tutulması gereken bir başka önemli nokta
vardır. c hızının belirlenmiş bir sabit olduğunu söyledi
ğimizde, dalga geçmiyorduk. Parçacığımız sadece bu
özel hızla hareket eden bir durumda var olabilir. Asla
yavaşlayamaz veya hızlanamaz. Bu, böyle bir parçacığın
klasik betimlenmesiyle nasıl karşılaştırılır? Aynı Hamil-
2 Bizim sağa-giden parçacığımız bana Dr. Seuss 'un klasik hi

kayesi "Zax"ı anıms attı; onlara b en "sağa-giden zaxonlar"
derdim. Theodor Geisel nötrinolar hakkında daha çok şey
bilmiş olsaydı, hikayenin nasıl sonuçlanacağını tahmin et
mek zor.
3 İşte. Tam üstüne bastım.
264
ton işlemcisiyle başlayarak, bir klasik fizikçi sadece Ha

milton denklemlerini yazabilirdi. H = cP ile, Hamilton
denklemleri şunlardır:
aH
- = x.
ap
ve
aH = - .
ax p
-
Parçalı türevleri alınca, bunlar şu hale gelir:
aH
- = X. = C
ap
ve
aH = - =
p O
ax
Böylece, parçacığımızın klasik betimlemesinde, momen

tum korunmaktadır ve konum c belirlenmiş hızıyla hare
ket etmektedir. Kuantum mekaniksel betimlemede, bü
tün olasılık dağılımı ve beklenen değer c hızıyla hareket
eder. Başka bir deyişle, konumun beklenen değeri, klasik
hareket denklemleri uyarınca davranır.
9.2 Göreli-olmayan Serbest Parçacıklar

Sadece kütlesiz parçacıklar ışık hızıyla hareket edebi
lir ve şunu da ekleyebilirdim ki, onlar sadece bu hızda
hareket edebilirler. Fotonlardan ve gravitonlardan baş
ka tüm bilinen parçacıklar kütleli olup ışık hızından kü
çük herhangi bir hızda hareket edebilirler. c' den çok dü
şük hızlarla hareket ettiklerinde, onların göreli-olmadık
ları söylenir ve hareketleri, en azından klasik olarak, sı-
265
KUANTUM FiZİGINE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
radan Newton mekaniğiyle yönetilir. Kuantum mekani

ğinin en eski uygulamaları, göreli-olmayan p arçacıkla
rın hareketi üzerineydi.
D aha önce (Ders 4 ve 8'de) , kuantum mekaniğinde ko
mütatörlerin oynadıkları matematiksel rolün aynısını,
klasik mekanikte Poisson parantezlerinin oynadığını
göstermiştim. Bu kurgularla yazılmış olarak, hareketin
klasik ve kuantum mekaniği denklemleri yapı olarak ne
redeyse özdeştir. Özel olarak, Hamilton işlemcisi, komü
tatörlerle olduğu gibi, Poisson parantezleriyle aynı şe
kilde devreye girer. Böylece, klasik fiziğini zaten bildiği
niz bir sistemin kuantum mekaniksel denklemlerini yaz
mak isterseniz, işlemci yapısına çevrilmiş klasik Hamil
ton işlemcisini kullanmaya çalışmak çok akla yakındır.
Göreli-olmayan bir parçacık için denenecek doğal Ha
milton işlemcisi p2/2m olur. Parçacığın serbest olduğu
nu söylediğimizde, aslında kastettiğimiz ona etkiyen hiç
kuvvetin olmadığıdır ve dolayısıyla potansiyel enerji göz
ardı edilebilir. ônemseyeceğimiz tek terim,
T = !2 mv2
şeklinde tanımlanan kinetik enerjidir. Anıms ayacağınız

gibi, bir klasik parçacığın momentumu
p = mv
olur. Hamilton işlemcisi sadece kinetik enerjiden ibaret
tir ve onu da p momentumu cinsinden yazabiliriz. Bu bi
ze bir klasik göreli-olmayan serbest parçacığın Hamil
ton işlemcisi için
1
H=- p2
2 mv2 = 2m --
266
ifadesini verir. Önceki örneğin sağa-giden zaxon'undan

farklı olarak, bu parçacığın enerjisi onun hareket yönü
ne bağlı değildir. Enerji p'nin kendisine değil de p 2 'ye
bağlı olduğu için, bu böyledir. Böylece enerjisi p 2/2m
olan bir parçacıkla başlayacağız ve bir serbest parçacık
için Schrödinger denklemini (Schrödinger'in keşfettiği
özgün denklem) çözeceğiz.
Amacımız önceki örnekte kullandığımız aynı süreci
izleyip üstteki Hamilton işlemcisiyle zamana-bağlı Sch
rödinger denklemini yazmaktır. Her zamanki gibi, denk
lemin sol yanı şudur:
·n. a ıp
ı --
at
Bir işlemci olarak klasik Hamilton işlemcisini -kinetik
enerji- yazarak sağ yanı türeteceğiz. Klasik enerji
p 2 / 2m
olarak ifade edilirse; bunun kuantum biçimi p'yi P iş
lemcisiyle değiştirmektir:
H = P 2 /2m
Bunun anlamı nedir? Gördüğümüz gibi, P işlemcisi şöyle

tanımlanır:
p = -ifı �
ax
P'nin karesi, onu ardı ardına iki kez etki ettirerek elde
edeceğiniz bir işlemcidir. Böylece
P2 = (-ifı� ) (-ifı�)
ax ax
ya da
p2 = - h 2 �
ax2
267
buluruz ve Hamilton işlemcisi şu şekle gelir:
hı aı
H=- - -
2m ax2
En sonunda, zamana-bağlı Schrödinger denkleminin sol
ve s ağ-yanlarını eşitlersek,
. at/J -h2 a 2t/J
ıh - = - -- (9 .4)
at 2m ax2
denklemini elde ederiz. Bu, sıradan göreli-olmayan bir
serbest parçacık için geleneksel Schrödinger denklemi
dir. Özel türden bir dalga denklemidir, fakat bir önceki
örneğin aksine, farklı dalga boylu (ve momentumlu) dal
galar farklı hızlarla hareket ederler. Bu nedenle, dalga
fonksiyonu biçimini korumaz. Zaxon dalga fonksiyonun
dan farklı olarak, yayılma ve dağılma eğilimi gösterir.
Bu şematik olarak Şek. 9.2'de gösterilmektedir.
ıjJ(x)
Başlangıç Dalga Paketi
ıjJ(x)
Yassılaşmış ve Yayılmış
Şekil 9 . 2 . Göreli-olmayan bir S erbest Parçacık için Tipik Dalga Pa

keti . Üstte: Başlangıç dalga paketi tıkız ve oldukça yerelleşiktir.
Altta: Zamanla, dalga paketi sağa doğru hareket eder ve yayılır.
268
DERS 9: PARÇACI K DİNAMİGİ
9.3 Zamandan-bağımsız Schrödinger

Denklemi
Göreli-olmayan serbest p arçacıklar için zamana-bağlı
Schrödinger denklemini çözeceğiz, fakat önce zaman
dan-bağımsız biçimini çözmemiz gerekir. Zamandan-ba
ğımsız denklem, esas olarak Hamilton işlemcisi için
=
Hl 'P) E l 'P)
özdeğer denklemi olup, onun açık olarak ı/J(x) dalga fonk

siyonu cinsinden yazılmış halidir:
\lo(x)
� az ı/J(x) =
- (9.5)
2m a x2 E'f'
Bu denklemi sağlayan özvektörlerin bir tam kümesini

bulmak çok kolaydır. Aslında, momentum özvektörleri
bu işi gerçekleştirir. Mümkün bir çözüm olarak
ı/J(x) = eipxlh (9.6)

fonksiyonunu deneyelim. Türevleri alarak, bu fonksiyo
nun gerçekten de 9.5 denkleminin bir çözümü olduğunu
buluruz; yeter ki
E = p2 /2m (9.7)
alalım. Bu şaşırtıcı olmamalıdır -E, ne de olsa, 9.5 denk
leminde bir enerji özdeğerini temsil etmektedir.
Alıştırma 9. 1 : 9.6 denklemini 9 . 5'e yerleştirerek, 9.7

denklemini türetin.
Bölüm 4. 1 3 'te gördüğümüz gibi, zamandan-bağımsız

Schrödinger denkleminin her çözümü zamana-bağlı bir
çözüm kurmamıza izin verir. Yapmamız gereken tek şey,
269
zamandan-bağımsız çözümü [bu halde eipxl li] e-HEtl lil =

e-i !p 2 t12 mlil ifadesiyle çarpmaktır. B öylece çözümlerin bir
tam kümesi aşağıdaki gibi yazılabilir:
p2 t)
(px - -
t
1./J(x, t) = exp ım
li
Her çözüm, bu çözümlerin bir toplamı, veya bir integra

lidir:
t = O' daki herhangi bir dalga fonksiyonuyla başlayabilir,

Fourier dönüşmüşüyle ijl(p) 'yi bulursunuz ve sonra onu
gelişmeye bırakırsınız. Biçim değişecektir, çünkü farklı
p değerli dalgalar farklı hızlarla ilerler. Fakat yakında
göreceğimiz gibi, toptan dalga paketi, tıpkı bir klasik
parçacığın yapacağı gibi, (p/m ) hızıyla hareket eder.
Bu basit genel çözüm önemli bir çıkarıma sahiptir.
B aşka şeylerin yanı sıra, momentum temsili dalga fonk
siyonunun zamanla çok basit bir şekilde değiştiğini söy
ler:
•(p x - p t ) 2
ijl (p, t) = ijl(p) exp ı �

li
Diğer bir deyişle, büyüklük sabit kalırken, zamanla sa

dece evre değişir. Bunu böylesine ilginç kılan, P(p) olası
lığının zamanla hiç mi hiç değişmemesidir. Bu, kuşku
suz, momentum korunumunun bir sonucudur, fakat bu
ancak parçacığa etkiyen kuvvetler yoksa geçerlidir.
270
9.4 Hız ve Momentum

Şu ana kadar P işlemcisiyle klasik momentum kavra
mı, yani kütle çarpı hız, veya
v = plm (9.8)
arasındaki ilişkiyi açıklamadık. Bir kuantum mekaniksel
parçacığın hızıyla neyi kastederiz? En basit yanıt şudur:
Ortalama ('l' I Xl'l') konumunun zaman türevini kastederiz:
d('l' I Xl 'l')
V= ----
dt
Ya da, daha soyut olarak, dalga fonksiyonları cinsinden
şunu:
v= :t J l/J*(x, t) x l/J(x, t)dx

('l' IX l'l') neden zamanla değişir? Ç ünkü l/J zamana bağlı
dır ve aslında tam nasıl değiştiğini de biliyoruz. ljJ'nin
zaman bağımlılığı zamana-bağlı Schrödinger denklemiy
le yönetilir. ('l'IXl 'l')'nin zamanla nasıl değiştiğini hesap
lamak için bu olguyu kullanabilirdik. Onu bu şekilde
-kaba kuvvetle- yapmıştım ve birkaç sayfa alıyordu. İyi
ki daha önceki derslerde bunu daha kolay yapacak soyut
yöntemler öğrendik; aslına bakarsanız, bu işin çoğunu
zaten 4. Derste yapmıştık. Doğrusu, ilerlemeden önce, 4.
Dersi, özellikle 4.9 Bölümünü, başlangıçtan Denk.
4. 1 7 'ye kadar gözden geçirmenizi öneririm. Denk. 4. 1 7 'yi
tekrar yazalım:
Ve sözlü olarak ifade edelim: Herhangi bir L gözlenebili

rinin beklenen değerinin zaman türevi, ilh kere Hamil-
271
ton işlemcisi ile L komütatörünün beklenen değeriyle ve

rilir. Bu ilkeyi X gözlenebilirine uygularsak,
i
v = -- ( [P2' X] ) (9.9)
2m/i
buluruz. Şimdi yapmamız gereken P2 ve X'in komütatö

rünü hesaplamaktır. Bir çift basit adım
[P2 , X] = P[P, X] + [P, X]P (9. 1 0)
olduğunu gösterir. Bu bağıntı, her bir komütatörü aça
rak ve bazı açık yok etmeler yaparak doğrulanabilir.
Alıştırma 9.2: Her iki yanı açıp sonuçları karşılaştı

rarak, 9. 1 0 denklemini kanıtlayın.
Son adım
[P, X] = - i li
standart sıra değiştirme bağıntısını kullanır. Bunu 9. 1 0
denkleminde yerine koyarak ve b u sonucu 9.9 denkle
minde devreye sokarak,
(P)
V =
m
ya da, belki de daha çok tanınan,
(P) = mv (9. 1 1 )
sonucunu buluruz. Tam olarak kanıtlamaya koyulduğu
muz şeyi kanıtladık: momentum, kütle çarpı hıza, veya
daha tam ifadesiyle, ortalama momentum, kütle çarpı
hıza eşittir.
272
Bunun ne anlama geldiği konusunda daha iyi bir fikir

edinmek için, dalga fonksiyonunun bir paket, veya ol
dukça dar bir topak şeklinde olduğunu varsayalım. x'in
beklenen değeri, yaklaşık olarak topağın merkezinde yer
alacaktır. 9. 1 1 denkleminin bize söylediği, dalga paketi
nin merkezinin p = mv klasik kuralına göre ilerlediğidir.
9.5 Kuantumlama
Kuantum mekaniğinde kuvvetler konusuna geçmeden
önce, bir ara vermek ve yaptıklarımızı tartışmak istiyo
rum. İyi bilinen ve güvenilen bir klasik sistemle -serbest
parçacık- başlamış ve onu kuantumlamıştık. Bu süreci
aşağıdaki gibi sistemleştirebiliriz:
1 . Bir klasik sistemle başlayın. Bu, x koordinatları ve

p momentumları kümesi anlamına gelir. Örneği
mizde, sadece bir koordinat ve bir momentum var
dır, fakat süreci genelleştirmek kolaydır. Koordi
natlar ve momentumlar Xi ve P i çiftleri halinde ge-
lir. Klasik sistem, x'lerin ve p'lerin fonksiyonu
olan bir Hamil ton işlemcisine de sahiptir.
2. Klasik faz uzayını bir doğrusal vektör uzayıyla yer

değiştirin. Konum temsilinde, durumların uzayı
koordinatlara -genelde, onların tümüne- bağlı bir
ıf.ı(x) dalga fonksiyonuyla temsil edilir.
3. x'leri ve p'leri Xi ve P i işlemcileriyle yer değiştirin.

Her bir Xi dalga fonksiyonuna etkiyerek onu Xi te
rimiyle çarpar. Her bir P i
273
kuralı uyarınca etkir.
4. Bu yer- değiştirmeler yapıldığında, Hamilton iş

lemcisi bir işlemci haline gelir ve hem zamandan
b ağımsız ve hem de zamana-bağlı Schrödinger
denkleminde kullanılabilir. Zamana-bağlı denklem
dalga fonksiyonunun zamanla nasıl değiştiğini
söyler. Zamandan-bağımsız yapıdaki ise Hamilton
işlemcisinin özdeğerlerini ve özvektörlerini bul
mamıza izin verir.
Bu kuantumlama süreci, bir sistemin klasik denklemle

rinin kuantum denklemlerine çevrildiği araçlardır. Bu,
parçacıkların hareketinden kuantum elektrodinamiğine
kadar uzanan alanlarda tekrar tekrar kullanılmıştı; ora
da (çok başarılı olmasa dal Einstein'ın kütleçekim kura
mını kuantumlama girişimleri bile olmuştu. Bu süreç,
bir b asit halde gördüğümüz gibi, beklenen değerlerin
hareketinin klasik hareketle yakından ilgili olduğunu
garanti eder.
Tüm bunlar şu "tavuk ve yumurta" sorununu ortaya
çıkarır: Hangisi önce gelir; klasik kuram mı, yoksa kuan
tum kuramı mı? Fiziğin mantıksal b aşlangıç noktası kla
sik mi, yoks a kuantum mekaniksel mi olmalıdır? Sanırım
yanıt açıktır. Kuantum mekaniği doğanın gerçek betim
lemesidir. Klasik mekanik, güzel ve zarif olsa da, gene de
bir yaklaşıklıktır. Kabaca söylersek, dalga fonksiyonları
paketler olarak biçimlerini koruyorlarsa doğru kalır. Ba
zen şanslıyızdır ve bir sistemin kuantum kuramı bilinen
bir klasik sistemle b aşlayarak ve onu kuantumlayarak
tahmin edilebilir ve olan sadece budur, bir tahmin. Bu
274
bazen çalışır. Parçacıkların klasik mekaniğinden çıkarıl

mış olarak, elektronların kuantumsal hareketi buna bir
örnektir. Maxwell denklemlerinden çıkarılan kuantum
elektrodinamiği, bir başka örnek. Fakat bazen başlama
noktası olarak kullanılacak bir klasik kuram olmaz. Bir
parçacığın spini gerçek klasik benzerine sahip değildir.
Genel göreliliğin kuantumlanması büyük ölçüde başarı
sız olmuştu. Kuantum kuramı, büyük olasılıkla genelde
bir yaklaşıklık olarak anlaşılması gereken klasik kuram
dan çok daha temeldir.
Bunların ışığımla, şimdi parçacıkların hareketini ku
antumlamaya devam edeceğiz, fakat bu kez kuvvetlerin
etkilerini de işe katacağız.
9.6 Kuvvetler
Tüm parçacıklar serbest olsalardı, dünya donuk bir
yer olurdu. Parçacıkları ilginç kılan kuvvetlerdir; onları
atomlar, moleküller, çikolata kalıpları ve kara delikler
halinde birleştirirler. Verilen herhangi bir parçacık üze
rindeki kuvvet, evrendeki tüm diğer parçacıklar tarafın
dan ona uygulanan kuvvetlerin bir toplamıdır. Pratikte,
genel olarak tüm diğer parçacıkların ne yaptıklarını bil
diğimizi varsayarız ve onların etkileri yerine incelediği
miz parçacık için bir potansiyel enerji fonksiyonu koya
rız . Bu klasik mekanikte de kuantum mekaniğinde de
doğrudur.
Potansiyel enerji fonksiyonu V(x)'yle gösterilir. Bu,
klasik mekanikte parçacık üzerindeki kuvvete
av
F(x) = - -
ax
2 75
denklemiyle bağlıdır. Hareket bir-boyutluysa, parçalı

türev sıradan türevle yer değiştirebilir, fakat onu olduğu
gibi bırakacağım. Eğer sonra bu denklemi ikinci Newton
yasası, F = ma denklemiyle birleştirirsek, şunu elde ede
riz:
Kuantum mekaniğinde farklı şekilde ilerleriz; bir Hamil

ton işlemcisi yazarız ve Schrödinger denklemini çözeriz.
Bu programa potansiyel enerjiyi katmak apaçıktır. V(x)
potansiyel enerjisi Hamilton işlemcisine eklenecek olan
bir V işlemcisi haline gelir.
V ne tür bir işlemcidir? Yanıtı ifade etmenin en kolay
yolu, soyut bra'lar ve ket'ler yerine dalga fonksiyonları
dilinde düşünmektir. V işlemcisi herhangi bir ıjJ(x) fonk
siyonuna etkidiğinde, dalga fonksiyonunu V(x) fonksiyo
nuyla çarpar:
V l lV) � V(x) ıjJ(x)
Tıpkı klasik mekanikteki gibi, kuvvetler işe katılınca, bir
parçacığın momentumu artık korunmaz . Aslında,
Newton hareket yas aları,
dp
F
dt =
ya da
=
dp av
(9. 1 2)
dt ax
şeklinde ifade edilir. Kuantumlama kuralları Hamilton

işlemcisine V(x) 'i eklemeye zorlar bizi:4
4 Teknik olarak, bu serbest parçacıklar için de geçerlidir. Bu

nunla birlikte, s erbest parçacıklar halinde V(x) 'i O'a eşitle
riz .
276
(9. 1 3)
Böylece Schrödinger denklemleri belli şekilde düzeltilir:
=
al/J -li2 a 2l/J
ax2 +
ı"li - V(x)l/J
at 2m
-li2 a ıl/J
El/J =
2m ax2 +
V(x)l/J (9. 1 4)
Bu ne gibi bir etkiye sahiptir? Ek terim l/J'nin zamanla

değişme şeklini kesinlikle etkiler. Eğer bir dalga paketi
nin ortalama konumu bir klasik yörünge izlerse, bu kuş
kusuz böyle olmalıdır. Akıl yürütmemizi kontrol etmek
için, öyle olup olmadığını görelim. Öncelikle, 9 . 1 denkle
mi haıa geçerli midir? Geçerli olmalıdır, çünkü momen
tum ile hız arasındaki ilişki kuvvetlerin varlığından et
kilenmez.
H'ye yeni bir terim eklendiğinden, X ve H'nin komü
tatöründe yeni bir terim olacaktır. Bunun 9.9 denklemin
deki hız ifadesini düzeltmesi olanak dahilindeydi, fakat
bunun meydana gelmediğini görmek kolaydır. Yeni te
rim X ile V(x) 'in komütatörünü içerir. Fakat x'le çarpmak
ve x'in fonksiyonuyla çarpmak sıra değiştirebilen işlem
lerdir. Diğer bir deyişle,
[X, V(x)J = O
'dır. Dolayısıyla, hız ve momentum arasındaki ilişki, kla
sik mekanikte olduğu gibi, kuantum mekaniğinde de
kuvvetler tarafından etkilenmez.
Daha da ilginç soru şudur: Newton yasalarının kuan
tum biçimini anlayabilir miyiz? Yukarıda ifade edildiği
gibi, bu yasa
277
dp
=F
dt
şeklinde yazılabilir. P'nin beklenen değerinin zamana

göre türevini hesaplayalım. Yine işin püf noktası P'yi
Hamilton işlemcisiyle sıra değiştirmektir:
Bir işlemci kendisinin her fonksiyonuyla sıra değiştirdi

ği için, ilk terim sıfırdır. İkinci terimi hesaplamak için,
henüz kanıtlamadığımız bir denklemi kullanacağız:
dV(x)
[V(x), P) = i h (9. 1 6)
dx
9. 1 6 denklemini 9 . 1 5'e yerleştirerek,

d dV
- (P) = - ( - )
dt dx
buluruz. Şimdi, 9. 1 6 denklemini kanıtlayalım. Komütatö

rü bir dalga fonksiyonuna etki ettirerek, şunu yazabili
riz:
[V(x) , P]l/J(x) = V(x) (-i h :x ) l/J(x) - (-i h :x ) V(x)l/J(x) (9. 1 7)
Bu kolayca basitleştirilir ve 9. 1 6 denklemi bulunur. Böy

lece momentumun zamana göre değişimi için, Newton
denkleminin kuantum benzeri gösterilmiş olur:
(9. 1 8)
278
Alıştırma 9.3 : Denk. 9. 1 7 'nin sağ yanının Denk.

9 . 1 6 'nın sağ yanına b asitleştirildiğini gösterin.
İpucu: Önce ikinci terimi, çarpınım türevini alarak
açın. Sonra yok etmelere bakın.
9. 7 Doğrusal Hareket ve Klasik Limit

X'in beklenen değerinin tam olarak klasik yörüngeyi
izlediğini kanıtladığımızı düşünebilirsiniz. Fakat aslın
da kanıtladığımız çok farklıdır. Bu fark söz konusudur,
çünkü x'in bir fonksiyonunun ortalaması x'in ortalama
sının fonksiyonuyla aynı değildir. Denk.9 . 1 8
d
(P) =
d V((x))
[Bu yanlıştır]
dt d(x)
şeklinde yazılsaydı (ve vurgulayayım ki o öyle yazıla

maz), o zaman gerçekten ortalama konum ve momentum
klasik denklemleri sağlar diyebilirdik. Fakat gerçekte
klasik denklemler sadece yaklaşıklıklardır; ne zaman
d V/dx'in ortalaması, x'in ortalamasının fonksiyonuyla
yer değiştirirse, bu o zaman iyidir. Bunu yapmak ne za
man akla yakındır? Bunun yanıtı, "V ne zaman dalga pa
ketinin büyüklüğüne kıyasla çok yavaş değişiyorsa "dır.
V dalga paketi boyunca çok hızlı değişiyorsa, klasik yak
laşım çökecektir. Aslında, bu durumda, hoş bir dar dal
ga paketi, özgün dalga paketine benzemeyen kötü şekil
de dağılmış bir dalga haline gelecektir. Olasılık fonksi
yonu da dağılmış olacaktır. O zaman Schrödinger denk
lemini çözmekten başka seçeneğiniz kalmayacaktır.
Haydi bu hususa daha yakından bakalım. Matematik
sel olarak, dalga paketlerimizin biçimleri hakkında ka
buller yapmadık. Fakat onları üstü kapalı olarak tek
2 79
maksimumlu, artı ve eksi yönlerde düzgün şekilde sıfıra

giden güzel biçimli fonksiyonlar gibi düşündük. Bu ko
şul, matematiksel kabullerimizde açık olmasa da, bir
parçacığın klasik mekanikçe beklenen şekilde davranıp
davranmayacağı hususunda gerçek bir vurguya sahiptir.
�(x)
Şekil 9 . 3 . x = O'da ortalanmış, çift-doruklu (iki-hörgüçlü) fonksiyon.

(x) = O, fakat lıx > O olduğuna dikkat edin.
Bu noktayı açıklamak için, biraz "tuhaf' bir dalga pa

keti alalım. Şekil 9.3 x-ekseninin başlangıcında ortalan
mış , çift- doruklu (iki maksimuma sahip) bir dalga pake
tini göstermektedir. Şimdi, x'in bir fonksiyonunu, örne
ğin F(x) 'i düşünelim; burada F kuvveti temsil etmektedir.
F(x) 'in beklenen değeri, x'in beklenen değerinin F fonksi
yonuyla aynı değildir. Başka türlü söylersek,
(F(x)) * F((x))
'tir. Sağ-taraf dalga paketinin merkezinin bir fonksiyo
nudur. Bu, önceki bölümün sonuçlarına karşılık gelen
sol-tarafla aynı değildir; (F(x)) 9. 1 8 denkleminin sağ-ta
rafıyla aynı yapıya sahiptir.5
5 B u denklemde, - ( d V!dx) 'in kuvveti temsil ettiğini hatırla

yın .
280
Bu iki ifadenin tamamıyla farklı olabildikleri bir ör

nek vereyim size. F'nin x kareye eşit olduğunu varsayın:
F = x2
Ve dalga paketi Şekil 9 . 3 gibi olsun. x'in beklenen değeri
nedir? Sıfırdır ve F((x)) de öyledir; çünkü F(O) = 02 = O' dır.
Diğer taraftan, x2 'nin beklenen değeri nedir? O sıfırdan
büyüktür. Demek ki bir dalga paketi esas olarak merke
ziyle nitelendirilen hoş bir tek tümsek olmadığında,
"momentumun zamanca değişim oranı, x'in beklenen de
ğerinde değerlendirilmiş kuvvete eşittir" ifadesi her za
man doğru değildir. Ancak dalga fonksiyonu, F(x) 'in bek
lenen değerinin F((x))'le aynı olduğu iyice dar bir bölge
üzerinde yoğunlaşmışsa, bu ifade o zaman doğrudur.
Hareketin kuantum denklemi klasik gibi görünüyor de
diğimizde, demek ki sizi birazcık kandırmışız. Bu, dalga
paketinin uyumlu ve iyice yerleşik olmasına bağlıdır.
Başka her şey aynı kalmak koşuluyla, bir parçacığın
kütlesi büyük olduğunda, dalga fonksiyonu iyice bir ye
re toplanma eğilimindedir. V(x) potansiyel fonksiyonun
da keskin sivri uçlar yok ise, o zaman (F(x)) 'i F( ( x)) 'le yer
değiştirmek iyi bir yaklaştırma olacaktır. Ama V(x) sivri
uçlara s::ıhip olduğu zaman, dalga paketi dağılma eğili
mine girer. Örneğin, sağa doğru ilerleyen güzel bir dalga
paketine sahip olduğumuzu ve onun Şekil 9.4'e benzeyen
bir potansiyel fonksiyonlu atom gibi noktasal bir yapıya
çarptığını varsayın. Dalga paketi yayılacak ve parçalara
ayrılacaktır. Diğer taraftan, çok düzgün bir potansiyele
çarparsa, o zaman aşağı yukarı klasik hareket denklem
leri uyarınca hareket ederek düzgün potansiyelin için
den geçecektir. Kuantum mekaniğinin her olası halde
klasik mekaniği yeniden üretmesini beklemeyiz. Onun
281
gerektiği hallerde -yani, parçacıkların ağır olduğu, po

tansiyellerin düzgün olduğu ve dalga fonksiyonunun
parçalanmasına veya saçılmasına neden olmadığı hal
lerde- klasik mekaniği yeniden üretmesini bekleriz.6
V(X)
Şekil 9.4. Sivri-uçlu Potansiyel Fonksiyonu. Keskin doruklu potan

siyel fonksiyonlan, dalga fonksiyonlarını saçılmaya uğratma eğili
mindedir. Potansiyelin bu nitelikleri dalga paketine oranla küçü
l üp darldıkça, dalga paketi daha çok s açılacak ve daha az "klasik"
hale gelecektir.
Hangi fiziksel durumlar dalga fonksiyonlarını dağıl

maya uğratan "kötü potansiyeller"e yol açar? Bir potan
siyelin onlarla ilişkili belli bir boyuta sahip dorukları
olduğunu varsayın. Şekil 9.4'ü bir sürü yan yana dizil
miş sivri-doruklarla abartılmış olarak düşünün. Bu siv
ri-dorukların boyutuna ôx diyelim ve bu ôx gelen parça
cığın konumundaki belirsizlikten önemli ölçüde daha
küçük olsun:
ôx < dx
6
Garrison Keillor'ın reklam sloganı kadar dilb azca değil, ama
tümü aynı şekilde doğru.
282
V(x) 'in keskin dorukları gelen dalga paketinin boyutun

dan çok çok küçük ölçekte mevcutsa, p aket çok sayıda
küçük parçaya ayrılacaktır. Her biri farklı bir yöne saçı
lacaktır. Kabaca söylersek, potansiyelin çıkıntıları gelen
parçacığın dalga boyundan daha kısa olduğunda, dalga
fonksiyonu parçalanma eğiliminde olacaktır. Diyelim ki
bir bowling topu aldınız ve "!lx nedir?" diye s ordunuz.
Bu soru hakkında bir sezgi edinmek için belirsizlik ilke
sini kullanabilirsiniz. Tipik olarak !lp x !lx çarpımı
li.' den daha büyüktür. Fakat birçok akla yakın durumda
bu çarpım tı mertebesindedir:
!lp!lx - li.
Şimdi, p olabildiğince bir değere yoğunlaşır, fakat sıra
dan bir makroskobik cisim için, belirsizlik ilkesi büyük
ölçüde doymuştur; sol taraf kabaca li.'a eşittir. Bunun
nedeni çok karmaşıktır ve burada ona girmeyeceğim.
Bunun yerine, onun doğru olduğunu kabul edelim ve çı
karımlarını anlamaya çalışalım. !lp nedir? O m!lv'dir. Bu
da bize
m!lv !lx - /i.
verir. Simgeleri yeniden düzenleyerek,
li
!lv !lx -
m
ya da
li.
!lx - -
m!lv
yazabiliriz. Şimdi bowling topunu yerde yuvarlarsak,

onun hızındaki belirsizliğin çok büyük olmadığını çok
iyi biliriz. Top ağırlaştıkça, hızdaki belirsizliğin gitgide
küçülmesini bekleriz. Fakat ne olursa olsun, sağ-tarafın
paydasında bir m vardır ve !lv'ye aldırmaksızın, m kü-
283
çüldükçe, l::.x büyüyecektir. Özellikle, potansiyeldeki çı

kıntılardan daha büyük olmaya yüz tutacaktır.
m 'nin çok küçük ve l::.x 'in büyük olduğu kuantum me
kaniksel limitte, dalga fonksiyonu kendisinden çok daha
keskin ve çok daha çıkıntılı olarak görünen düzensiz bir
potansiyelin etkisi altında hareket edecektir. Dalga
fonksiyonunun parçalanması durumunda, bu söz konu
sudur. Diğer taraftan, m çok büyük olduğunda l::.x küçü
lür. Büyük bir b owling topu için, dalga paketi iyice bir
araya toplanmış haldedir. Doruklu bir potansiyel içinde
hareket ettiğinde, bu ufacık dalga fonksiyonu, çıkıntıları
(oldukça) çok geniş bir potansiyelle karşılaşır. Geniş
düzgün çıkıntılar b oyunca olan hareketinde dalga fonk
siyonu parçalara ayrılmaz. Büyük kütleler ve düzgün po
tansiyeller klasik limiti karakterize eder. Pürüzlü bir po
tansiyel boyunca hareket eden düşük kütleli bir parçacık,
bir kuantum mekaniksel sistem gibi davranır.
Peki, elektronlar için ne diyebiliriz? Onlar klasik ola
rak davranacak kadar kütleli midir? Yanıt, potansiyel ve
kütle arasındaki karşılıklı etkilemeye bağlıdır. Örneğin,
arada düzgün bir elektrik alanı bulunan 1 santimetre
aralıklı sığa plakalarına sahipseniz, elektron aralık bo
yunca neredeyse çok hoş, eş-evreli bir klasik parçacık
gibi hareket edecektir. Diğer taraftan, bir atomun çekir
değiyle ilgili potansiyel daima içinde keskin bir çıkıntı
ya sahiptir. Bir elektron dalga paketi bu potansiyele çar
parsa, her yere s açılacaktır.
Bu konuyu terk etmeden önce, minimum-belirsizlikte
ki dalga paketlerine değinelim. Bunlar, l::.x l::.p 'nin h/2'ye
eşit olduğu (daha büyük olmaya karşıt) dalga paketleri
dir. Başka bir deyişle, bu durumlarda, l::.x l::.p kuantum
mekaniğinin izin verdiği kadar küçüktür. Bu dalga pa
ketleri Gauss eğrisinin yapısına sahiptir ve genelde Ga-
284
uss dalga p aketleri adını alırlar. Zamanla, bunlar yayılır

ve düzleşirler. Böyle dalga paketlerine çok sık rastlan
maz, fakat böyle paketler vardır. Duran bir bowling topu
iyi bir yaklaşıklıktır. 1 0. Derste, bir harmonik s alınıcının
taban durumunun bir Gauss dalga paketi olduğunu gö
receğiz.
9.8 Yol İntegralleri

Klasik Hamilton işlemcisi bir mekanik sistemin duru
mundaki basamak-basamak artmalar üzerine odaklanır.
Fakat mekaniği formüle etmek için bir başka yol daha
vardır -En Az Eylem İlkesi- burada odaklanma tüm ta
rihçeler üzerinedir. Bu, bir parçacık için, parçacığın bir
başlangıç zamanından bir bitiş zamanına kadar tüm yö
rüngesine bakma anlamındadır. İki yaklaşımın içerikleri
aynıdır, fakat vurgulama farklıdır. Hamilton işlemcisi
mekanik belli bir ana yoğunlaşır ve bize sistemin bu an
ile bir sonraki an arasında nasıl değiştiğini söyler. En az
eylem ilkesi şöyle bir geriye çekilip toplu bir b akış atar.
Doğayı tüm olası yörüngelere b akarak hayal edebilirsi
niz ve sabit bir ilk ve son noktalar çifti arasında eylemi
en az yapan yörüngeyi seçersiniz. 7
Kuantum mekaniği de artmasal değişimler üzerine
yoğunlaşan Hamilton işlemcisi betimlemesine sahiptir.
Buna zamana-bağlı Schrödinger denklemi denir ve çok
geneldir. Bu, bildiğimiz kadarıyla, tüm fiziksel sistemle
ri betimlemek için kullanılabilir. Yine de, Richard Feyn
man'ın yetmiş yıl önce yaptığı gibi, kuantum mekaniğine
7 Kesin konuşmak gerekirse, ilkeye Durağan Eylem İlkesi den

melidir. Gerçek yörüngeler eylemin durağan noktalan olup
daima minimumlar değildir. Amaçlarımız için, bu ince nok
ta önemli değildir.
285
bütün tarihçeyi resimleyen bir şekilde bakmanın var

olup olmadığını sormak mantıklıdır. Başka bir deyişle,
En Az Eylem İlkesine paralel bir formülasyon var mıdır?
Bu derste Feynman'ın yol integrali betimlemesini ayrın
tılarıyla açıklamayacağım; fakat sırf sizi iştahlandırmak
için, onun nasıl çalıştığı hususunda size bir ipucu vere
ceğim.
Önce, Cilt I' de izah ettiğim gibi , size klasik en az ey
lem ilkesini çok kısa olarak hatırlatayım. Bir klasik par
çacığın t1 anında x1 noktasında harekete geçtiğini ve t2
anında x2 noktasına vardığını varsayın (Şek. 9.5). Soru
şudur: Parçacığın t1 ve t2 arasında izlediği yörünge nedir?
tı --
ı----+- --
Şekil 9 . 5 . Klasik Yörünge . Bu, l (x 1 , t 1 ) noktasından 2 (x2, t2) noktası

na hareket ettiğinde bir p arçacığın izleyeceği yörüngeyi göster
mektedir. İşleri b asit tutmak için, x-doğrultusundaki p arçacık hı
zını temsil eden x ekseni gösterilmemiştir.
286
En az eylem ilkesi uyarınca, gerçek yörünge en az ey

lemli yörüngedir. Eylem kuşkusuz teknik bir terimdir ve
yörüngenin uç noktaları arasında Lagrange fonksiyonu
nun integrali anlamına gelir. Basit sistemler için, Lag
range fonksiyonu kinetik enerji eksi potansiyel enerjidir.
Böylece, tek boyutta hareket eden bir parçacık için, ey
lem şudur:
J:t2
A=
tı L(x, x) dt (9. 1 9)
t
2 /
.;
/
/
.;
/
/
�
t ./
ıx
I
I
I
I
,
tı
Xı Xı x
Ş ekil 9 . 6 . Yörüngeyi Kuantumlamaya Doğru ilk Adım. Parçacığın

yörüngesini iki eşit p arçaya (yani, zamanca eşit) ayırın. Parçacık
aynı başlama ve bitme noktalarına s ahiptir, fakat şimdi onun yö
rüngesi aradaki x noktasından geçer.
287
Ya da
A=
( tı (mx2 ) dt
Jtı - 2 - - V(x)
Düşünce, uç noktaları birleştiren tüm olası yörüngeleri

denemek ve onlardan her biri için A 'yı hesaplamaktır.
Kazanan, en az eyleme sahip olandır.8•9
t2
�
-
....
I
....
"""'"
,
..
"
1
...
,
1
,,
tı
Xı X
ı
Şekil 9.7. Yol İntegralini Kurmaya Doğru Daha Fazla Adım. Aynı
başlama ve bitme noktalarını koruyarak, yolun çok sayıda eşit
boylu parçalara ayrılması.
8
O kavramsal olarak her durumda böyle çalışır. Pratikte, Cilt fde
açıklandığı gibi, Euler-Lagrange denklemleri kestirme bir yol
temin eder.
9
Diyagramlarımızı basit tutmak için, Lagrange fonksiyonu açık
olarak x 'ya bağlı olduğu halde, x eksenini göstermiyoruz.
288
Şimdi kuantum mekaniğine dönelim. İki nokta arasın

da iyi-tanımlı bir yörünge fikri, b elirsizlik ilkesi nede
niyle, kuantum mekaniğinde hiçbir şey ifade etmez. Bu
nunla birlikte, şu soruyu sorabiliriz: Bir parçacığın (xı,
tıl'de başladığı verildiğinde, onun konumunun gözlemi
yapılırsa, (x2, t2 ) ' de görünme olasılığı nedir? Olasılık, ku
antum mekaniğinde daima olduğu gibi, bir karmaşık
genliğin mutlak değerinin karesidir. Kuantum mekaniği
nin evrensel biçimi şunu sorar:
Bir parçacığın (xı, tı)' de başladığı verildiği takdirde,

onun (x2, t2 ) ' de görünmesinin genliği nedir?
Bu genliğe C(xı, tı; X2, tı ), veya daha basit olarak Cı. 2 diye
lim. Parçacığın ilk durumu 1 '41(tıl) = lxı)'dir. tı ve t2 ara
sındaki zaman aralığı üzerinde, bu durum
l '41(t2 )) = e-iH( t, - ı,ı lxı) (9. 20)
durumuna evrilir.10 Parçacığı lx 2 ) 'de algılama genliği,

l '41(t2 )) 'nin l x2 ) 'le iç çarpımı olup değeri şudur:
Cı, 2 = ( x2 ı e-iH( t, - ı,ı l xı) (9.2 1 )
Başka bir deyişle, t2 - t ı zaman aralığında x 1 'den x2 'ye

gitme genliği, e-iH( t, - t ,ı terimini ilk ve son konumlar ara
sında sandviç ederek kurulur. Formülü basitleştirmek
için, t2 - tı değerini t olarak tanımlayalım. O zaman gen
lik şu olur:
(9.22)
ıo Bu tartışmada, li = 1 olan birimleri kullanıyoruz.
289
K l J J\ N T l l M F l z l (; i N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
Şimdi t zaman aralığını t/2 zamanlı iki küçük aralığa

ayıralım (bkz. Şek. 9.6). e-iHt işlemcisi iki işlemcinin çar
pımı olarak yazılabilir:
e-iHt = e-iHt/2 e-iHtı2 (9.23)
Şimdi burada
I= J dx l x)(x l (9.24)
şeklindeki özdeşlik işlemcisini araya sokuşturarak gen

liği aşağıdaki gibi yazabiliriz:
Cı . 2 = J dx(x2 ı e-iHt12 1 x)(x l e-iHt12 l xı ) (9.25)
Denklemin bu yapısı çok karmaşık görünmektedir, fakat

çok ilginç bir yoruma sahiptir. Onu sözle ifade edeyim. t
zaman aralığında xı ' den x2 'ye gitme genliği, x ara konu
mu üzerinden bir integraldir. İntegralin içi, t/2 zaman
aralığı üzerinden xı'den x'e gitme genliği çarpı bir diğer
t/2 zaman aralığı üzerinden x'den x2 'ye gitme genliğidir.
Şek. 9.6 aynı fikri görsel terimlerle belirtmektedir.
Klasik olarak, xı'den x2 'ye gitmek için, parçacık bir x ara
noktasından geçmelidir. Fakat kuantum mekaniğinde
xı'den x2 'ye gitme genliği, tüm olası ara noktalar üzerin
den bir integraldir.
Bu düşünceyi daha ileri taşıyabilir ve zaman aralığı
nı Şek. 9.7'de resimlendiği gibi çok büyük sayıda ufacık
aralıklara böleriz. Karmaşık formüller yazmayacağım,
fakat düşünce açık olmalıdır. Her ufacık zaman aralığı,
diyelim ki E için, bir
çarpanı dahil ederiz. Sonra, her çarpan çifti arasına bir

özdeşlik işlemcisi sokuştururuz, öyle ki Cı, 2 genliği tüm
290
ara konumlar üzerinden çok katlı bir integral haline ge

lir. İntegralin içi
yapısındaki ifadelerin çarpımından kurulur. U( €)'u
U( €) =
e-iEH
olarak tanımlarsak, tüm çarpımı
ya da, daha açık olarak,
( x2 I UUUU . l x ı }
. .
şeklinde yazabiliriz. Bu denklemde U bir çarpan olarak

N kez görünür; burada N epsilon adımlarının sayısıdır.
Sonra U'ların arasına özdeşlik işlemcilerini sokuşturabi
liriz.
Böyle bir ifade, verilen yol için genlik olarak adlandı
rılabilir. Fakat parçacık özel bir yol boyunca gitmez. Bu
nun yerine, genlik, çok sayıda sonsuz küçük zaman ara
lıklarının limitinde uç noktalar arasında tüm olası yol
lar üzerinden bir integraldir. Feynman'ın keşfettiği şık
olgu, her bir yol için genliğin, klasik mekanikten tanıdı
ğımız bir ifadeyle -o yol için olan eylem- basit bir ilişki
taşımasıdır. Her bir yol için tam ifade
eiA!h
olur; burada A o özel yol için olan eylemdir.

Feynman formülasyonu bir tek denklemle özetlenebi
lir:
291
KllANTIJM FIZIC I N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
C ı, 2 = i
yollar
eiAth (9.26)
Yol integrali formülasyonu sadece şık bir matematiksel

incelik değildir; o gerçek bir güce sahiptir. Aslına b akar
sanız, hem Schrödinger denklemini ve hem de kuantum
mekaniğinin tüm sıra değiştirme bağıntılarını türetmede
kullanılabilir. Fakat esas olarak kuantum alanlar kura
mı bağlamında kendi hakkını kazanır; orada temel par
çacıklar fiziğinin yasalarını formüle etmede başlıca
araçtır.
292
Ders 1 0
Harmonik Salınıcı
Art: San ı rı m onu anlıyorum Lenny. Tüm resim yavaş

yavaş belirginleşiyor. Eksi Bir, Genel Belirsizlik, dola
n ık çiftler, Hamilton işlemcisi; hatta katmerlilikler.
Sı rada ne var?
Lenny: Salı n ı mlar, Art. Titreşimler. Sen kemancıs ı n;
bize bu gece son ezgiyi çal. Duygulu bir şey olsun.
Dünyanın kuantum-mekaniksel betimlenişine götüren

tüm içerik öğelerinden ikisi özellikle temel olarak göze
çarpar. Onlardan biri kuşkusuz spin veya kübit'tir. Kla
sik mantıkta, her şey evet-hayır sorularından kurulabilir.
Benzer şekilde, kuantum mekaniğinde her mantıksal so
ru kübit'ler hakkında bir soruya indirgenir. Kübit'leri
öğrenme hususunda önceki derslerde çok zaman harca
mıştık. Bu derste, kuantum mekaniğinin ikinci temel
öğesini -harmonik salınıcıyı- öğreneceğiz.
Harmonik salınıcı, bir hidrojen atomu veya bir kuark
gibi özel bir cisim değildir. O gerçekte muazzam sayıda
olayı anlamak için bir matematiksel çerçevedir. Bu har
monik salınıcı kavramı klasik fizikte de vardır, fakat ku
antum kuramında gerçekten de öne geçer.
Bir harmonik salınıcı örneği, doğrusal bir geri-çağırı
cı kuvvet altında hareket eden bir parçacıktır; örneğin
293
KUANTUM FIZll:INE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
bir yayın ucundaki simgesel ağırlık. Bir ideal yay Hooke

yasasını sağlar: Yerinden edilmiş kütle üzerindeki kuv
vet, yerinden edildiği mesafeyle orantılıdır. Bu kuvvete
geri-çağıncı kuvvet deriz, çünkü kütleyi denge konumu
na doğru geri çeker.
Bir diğer örnek, bir kasenin dibinde sürtünmeyle
enerji kaybetmeksizin ileri geri yuvarlanan bir bilyedir.
Bu sistemleri karakterize eden, bir parabole benzeyen
bir potansiyel enerji fonksiyonudur:
V(x) = k x2 ( 1 0. 1 )
2
k sabitine yay sabiti denir. Bir cismin üzerindeki kuvve
tin Vnin gradyeninin eksilisi olduğunu hatırlars ak, o
cismin üzerindeki kuvvetin
F = -kx ( 1 0.2)
olduğunu buluruz. Eksi iş areti bize kuvvetin yer-değiş

tirmenin tersi yönünde etkidiğini ve kütleyi başlangıca
doğru geri çektiğini söyler.
Harmonik salınıcılar fizikte neden böylesine yaygın
dır? Ç ünkü hemen hemen her düzgün fonksiyon, fonksi
yonun bir minimumuna yakın bölgede bir parabol gibi
görünür. Gerçekten de, pek çok sistem türü, dengeden
bir yer-değiştirmeyi temsil eden bir değişkenin ikinci
dereceden bir fonksiyonuna yaklaştırılabilen bir enerji
fonksiyonuyla karakterize edilir. Bu sistemler, tedirgin
edildiklerinde, hep denge noktası etrafında salınacaklar
dır. İşte bazı başka örnekler:
• Bir kristal örgü içinde yerleşik bir atom. Bu atom
denge konumundan hafifçe çıkarılırsa, yaklaşık
294
DERS 1 0 : HARMONİK SALINICI
olarak doğrusal bir geri-çağırıcı kuvvetle geri itilir.

Bu hareket üç-boyutludur ve gerçekten de üç ba
ğımsız salınımdan oluşmuştur.
• Düşük dirençli bir devredeki elektrik akımı çoğun
lukla karakteristik bir frekansla salınır. Devreler
matematiği yaylara iliştirilmiş kütlelerin matema
tiğine özdeştir.
• Dalgalar. Bir gölcüğün yüzeyi tedirgin edilirse,
dalgalar yayar. Belli bir yere bakan birisi, dalga
geçtikçe yüzeyin salındığını görecektir. Bu hareket,
bir b asit harmonik hareket olarak betimlenebilir.
Aynı şey ses dalgaları için de söz konusudur.
• Elektromanyetik dalgalar. Tıpkı diğer herhangi bir
dalga gibi, bir ışık dalgası veya bir radyo dalgası,
sizi geçerken salınır. Salınan parçacığı b etimleyen
aynı matematik, elektromanyetik dalgalara da uy
gulanır.
Liste uzar da uzar, fakat matematik hep aynıdır. Sırf
akılda bir örnek tutmak için, salınıcıyı bir yaya asılı bir
ağırlık olarak resmedelim. Kuantum mekaniğinin sıra
dan bir ağırlığı ve yayı betimlemesine hiç ihtiyacımız ol
madığını söylemeye gerek yok; dolayısıyla bu aynı siste
min çok ufacık bir biçimini düşünelim ve onu kuantum
layalım.
10. 1 Klasik Betimleme

Asılı ağırlığın yüksekliğini göstermek için y'yi kulla
nalım. Başlangıcı öyle seçelim ki ağırlık dengede oldu
ğunda -yani, ağırlık durgun halde asıldığında- y = O ol-
295
KUANTUM Flzlt.INE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
sun. Bu sistemi klasik olarak incelemek için, Cilt I' de öğ

rendiğimiz Lagrange fonksiyonu yöntemini kullanabili
riz . Kinetik ve potansiyel enerjiler sırasıyla � my 2 ve � ky2
olur.
Hatırlayacağınız gibi, Lagrange fonksiyonu kinetik
enerji eksi potansiyel enerjidir:
Önce, y' den x diyeceğimiz bir başka değişkene geçerek,

Lagrange fonksiyonunu belli bir standart biçime sokaca
ğız. Bu koordinat yeni bir şey değildir. Yine kütlenin
yer- değiştirmesini temsil eder. y'den x'e geçerek s adece
elverişli bir birim değişimi yapıyoruz. Yeni değişkeni
şöyle tanımlayalım:
x = ....;my
Lagrange fonksiyonu x cinsinden şu hale gelir:
ı = l x- 2 _ l w 2 x2 ( 1 0.3)
2 2
w sabiti, w = .J k/m olarak tanımlanır ve salınıcının fre
kansı olur.
Bu değişken değişimini yaparak, her salınıcıyı tam
olarak aynı yapıda betimleyebiliriz. Bu yapıda, salınıcı
lar birbirlerinden sadece w frekanslarıyla ayırt edilirler.
Şimdi, hareket denklemlerini çalışmak için Lagrange
denklemlerini kullanalım. Bu tek-boyutlu sistem için,
sadece bir Lagrange denklemi, yani
aı d aı
= ( 1 0.4)
ax dt ax
296
DERS 10: HARMONİK SALINICI
vardır. Bu işlemleri ( 1 0.3) denklemindeki L için gerçek

leştirerek şunu buluruz:
aı .
( 1 0.5)
ax
- =X
Buna kanonik eşlenik momentum denir. Zamana göre tü

rev
d aı ..
( 1 0.6)
dt ax
- =X -
verir ve şimdi Denk. 1 0.4'ün s ağ tarafına sahibiz demek

tir. Sol tarafa dönerek
aı
w 2x ( 1 0.7)
ax
= -
buluruz. Lagrange denkleminin sol ve sağ taraflarını

(Denk. 1 0 . 7 ve 1 0.6) birbirlerine eşitleyerek, şunu elde
ederiz:
( 1 0.8)
Bu denklem, kuşkusuz, F = ma'ya eşdeğerdir. Neden bir

eksi işareti var? Çünkü kuvvet geri-çağırıcı bir kuvvettir:
yönü, yer- değiştirme yönüne zıttır. Bu tür bir denklemin
sinüs ve kosinüsleri içeren çözümlere sahip olduğunu şu
ana kadar yeterince gördük. Genel çözüm
x = A cos (wt) + B sin(wt) ( 1 0.9)
şeklindedir ve bu bize w'nın gerçekten de salınıcının fre

kansı olduğunu gösterir. Bunun iki kez türevini aldığı
mızda, dış arıya bir w 2 çarpanı çıkarmış oluruz.
297
KlJANTl JM FIZl(; I N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
Alıştırma 1 0. 1 : 1 0. 9 denkleminde x 'in ikinci zaman

türevini bulun ve buradan bunun 1 0 . 8 denklemini
çözdüğünü gösterin.
10.2 Kuantum Mekaniksel Betimleme

Şimdi ağırlık-ve-yay sisteminin mikroskobik biçimine
geri dönelim; o, bir tek molekülden daha büyük olmasın
diyelim. İlkin bu gülünç gibi görünür. Nasıl bu kadar
küçük bir yay yapabiliriz? Fakat aslında doğa her türlü
mikroskobik yayı temin eder. Birçok molekül iki atom
dan oluşur; örneğin, bir ağır atom ve bir hafif atom.
Atomlar belli bir mesafedeyken molekülü dengede tutan
kuvvetler vardır. Hafif atomun yeri değiştiğinde, tekrar
denge konumuna geri çekilecektir. Molekül ağırlık-ve
yay sisteminin bir minyatür biçimidir, fakat o denli kü
çüktür ki onu anlamak için kuantum mekaniğini kullan
malıyız.
Klasik Lagrange fonksiyonunu incelemiş olarak, sis
temimizin bir kuantum mekaniksel betimlemesini kur
maya çalışalım. Gerek duyduğumuz ilk şey, bir durum
lar uzayıdır. Gördüğümüz gibi, bir düz çizgi üzerinde
hareket eden bir parçacığın durumu bir ıjJ(x) dalga fonk
siyonuyla temsil edilir. Birçok olası sistem durumu var
dır ve her biri farklı bir dalga fonksiyonuyla temsil edi
lir. Bir ıjJ(x) fonksiyonu o şekilde tanımlanır ki ıjJ*(x)ıjJ(x)
parçacığı x konumunda bulma olasılık yoğunluğu olsun:
ıjJ*(x)ıjJ(x) = P(x)
Bu denklemde P(x) olasılık yoğunluğunu temsil eder.
Şimdi bir tür kinematiğe -sistem durumlarının neler ol
duklarının belirtilmesine- sahibiz.
298
l/J(x) herhangi bir fonksiyon olabilir mi? Sürekli ve di

feransiyellenebilir olması gerektiğinin yanında, tek faz
lalık koşul, p arçacığı her noktada bulma olasılıklarının
toplamının 1 olmasıdır:
J: l/J *(x) l/J (x) dx = 1 ( 1 0. 1 0)
Bunun çok büyük bir sınırlama olduğu söylenemez. Bu

denklemin sağ yanı ne olursa olsun, onu 1 yapmak için
l/J'yi daima bir sabitle çarpabiliriz; yeter ki integral sıfır
veya sonsuz olmasın. l/J*(x)l/J(x) pozitif olduğundan, sıfır
için kaygılanmamıza gerek yok, fakat sonsuz tamamen
farklı bir konudur; 1 0. 1 0 denklemindeki integrali patla
tabilecek çok sayıda fonksiyon vardır. Dolayısıyla an
lamlı bir dalga fonksiyonu için koşullar, integralin ya
kınsaması için ljJ'nin yeterince hızlı sıfıra düşmesi ge
reksinimini içerir. Bu koşulu karşılayan fonksiyonlara
boylandırılabilir fonksiyonlar denir. Harmonik salınıcı
hakkında sorulabilecek iki soru vardır:
• Durum-vektörü zamanın fonksiyonu olarak nasıl
değişir? Bu soruyu yanıtlamak için, Hamilton iş
lemcisini bilmemiz gerekir.
• Salınıcının olası enerjileri nelerdir? Bunlar da Ha
milton işlemcisi tarafından s aptanır.
Demek ki yararlı olan her şeyi bilmek için, Hamilton

işlemcisine ihtiyacımız var. İyi ki Hamilton işlemcisini
Lagrange fonksiyonundan türetebiliriz ve bunun nasıl
yapılacağını çok geçmeden size hatırlatacağım. Fakat
önce x'e kanonik eşlenik momentumu dL/dx olarak ta-
299
nımlayalım. 1 Bunu Denk. 1 0.5'le birleştirerek şunu elde

ederiz:
aı .
= = x
P ax
Klasik mekanikten düz tanımı kullanarak, Harmonik sa

lınıcı için Hamilton işlemcisini ş öyle buluruz :
H = px - L
Burada p, x 'e kanonik eşlenik momentumdur ve L Lag

range fonksiyonunu temsil eder. 2 İşimizi doğrudan bu
tanımdan yürütebilirdik, fakat kestirme bir yola b aşvu
racağız. Lagrange fonksiyonu kinetik enerji eksi potansi
yel enerji olduğundan, Hamilton işlemcisi kinetik enerji
artı potansiyel enerji, yani toplam enerjidir. Dolayısıyla
salınıcı için Hamilton işlemcisi
şeklinde yazılabilir. Buraya kadar her şey güzel, fakat

işimizi tam da bitirmedik. Kinetik enerjiyi hız cinsinden
yazdık; bununla birlikte, kuantum mekaniğinde gözlene
bilirlerimizi işlemciler olarak temsil etmek durumunda
yız ve bir hız işlemcimiz yok. Bunu halletmek için, her
şeyi konum ve kanonik momentum cinsinden biçimlen
dirmeliyim. Hamilton işlemcisini yeniden kanonik mo
mentum cinsinden yazmak kolaydır, çünkü
=x
aı .
=
P ax
1
Bu düşünce Cilt f de açıklanmaktadır.
2 Toplama iş areti kullanmamız gerekmiyor, çünkü sadece bir
tek serbestlik derecesi var.
300
bağıntısı, Hamilton işlemcisini
H = l p2 + l w2x2 ( 1 0. 1 1 )
2 2
şeklinde yazmamıza hemen izin verir. Bu klasik Hamil
ton işlemcisidir. Artık x ve p'yi t/J üzerine etkiyen işlem
ciler olarak yorumlamak suretiyle, bunu kuntum meka
niksel bir denkleme çevirebiliriz. Daha önce yaptığımız
gibi, kuantum işlemcilerimizi x ve p klasik karşılıkların
dan ayırt etmek için kalın X ve P tipi simgeler kullana
cağız. Daha önceki derslerden, bu işlemcilerin tam ola
rak nasıl çalıştıklarını biliyoruz . X sadece dalga fonksi
yonunu konum değişkeniyle çarpar:
X l t/J (x) ) ==> x t/J(x)
P ise diğer tek-boyutlu problemlerde olduğu gibi aynı

yapıdadır:
P l ı/J (x) ) ==> - ili d� t/J (x)
Şimdi, P'yi dalga fonksiyonu üzerine iki kez uygulayarak,

Hamilton işlemcisinin dalga fonksiyonuna etkisini he
saplayabiliriz. Bu 9. Derste izlediğimiz aynı işlemdir.
Başka bir deyişle,
H l t/J (x) )
2
1 (-ı n A
· ( ı n (Joxıj.ı(x) ) )
dx -
·
+ 21 w 2 x2 ..,.,' (x)
' '
ya da
/i 2 (J Z tfJ (x)
H l t/J (x)) ==> - - -- + l wzxz ıj.ı(x) ( 1 0. 1 2)
2 ox2 2
301
olur. ıjJ genel olarak bir b aşka değişkene daha, yani za
mana da b ağlı olduğundan, parçalı türevler kullanıyo
ruz. Zaman bir işlemci değildir ve x'le aynı itibarı taşı
maz, fakat durum-vektörü zamanla değişir ve dolayısıy
la zaman bir parametre olarak ele alınır. Parçalı türev,
sistemi "s abit bir anda" betimlediğimizi gösterir.
10.3 Schrödinger Denklemi

Denk. 1 0. 12 Hamilton işlemcisinin ıjJ üzerine nasıl et
ki edeceğini gösterir. Şimdi, onu çalıştıralım. İşlerden
biri, önceki bölümde dediğimiz gibi, size durum-vektö
rünün zamanla nasıl değiştiğini söylemektir. Öyleyse za
mana-bağlı Schrödinger denklemini yazalım:
H yerine 10. 1 2'yi koyarak şunu elde ederiz:
ı =
. aıjJ li a2ıjJ 1
- -- - + - w 2x2 ıjJ ( 1 0 . 1 3)
at 2 axz 2 /i
Bu denkleme göre, eğer belli bir zamanda ıjJ'yi (gerçel ve

sanal kısımlarını) biliyorsanız, gelen herhangi bir za
manda onun ne olacağını tahmin edebilirsiniz. Denkle
min karmaşık olduğuna dikkat edin; içinde i çarpanını
bulundurur. Bu demektir ki ıjJ fonksiyonu t = O anında
gerçel-değerli olarak başlamış olsa bile, kısa sürede bir
sanal kısım geliştirecektir. Dolayısıyla her ıjJ çözümü x
ve t'nin bir karmaşık fonksiyonu olmalıdır.
Bu denklemi pek çok yoldan çözebilirsiniz. Örneğin,
onu bilgisayarda sayısal olarak çözebilirsiniz. ıjJ'nin bi-
302
linen bir değeriyle başlayın ve türevini hesaplayarak

onu birazcık yenileyin. Türevine sahip olunca, ı// nin kü
çük bir z aman artması içinde nasıl değiştiğini hesapla
yın. Sonra bu artmasa! değişimi ı/J(x) ' e ekleyin ve bunu
tekrar tekrar yapın. ı/J(x) 'in ilginç bir şeyler yaptığı anla
şılır; bir şekilde gezinecektir. Aslına bakarsanız, bazı
hallerde, bir harmonik salınıcıya çok benzeyen şekilde
gezinen bir dalga paketi oluşturacaktır.
10.4 Enerji Düzeyleri

Hamilton işlemcisiyle yapabileceğiniz diğer şey, salı
nıcının özdeğerlerini ve özvektörlerini bularak enerji dü
zeylerini hesaplamaktır. 4. Derste öğrendiğimiz gibi, bu
özvektörleri ve özdeğerleri bilince, hiçbir diferansiyel
denklem çözmeden zamana b ağlılığı halledebiliriz. Zaten
her bir enerji özvektörünün zamana bağlılığını bildiği
nizden, bu böyledir. Bölüm 4. 1 3 'te verdiğimiz Schrödin
ger'in Ket reçetesini gözden geçirmek isteyebilirsiniz. Şu
an için, zamandan-bağımsız Schrödinger denklemini
kullanarak enerji özvektörlerinin kendilerini bulmaya
odaklanalım:
H l ı/JE) = Elı/JE)
E alt indisi, ı/JE'nin özel bir E özdeğeri için özvektör oldu

ğunu gösterir. Bu denklem iki şeyi tanımlar: ı/JE(x) dalga
fonksiyonlarını ve E enerji düzeylerini. Denk. 1 0. 1 2 'yi
kullanıp H'yi açarak her şeyi biraz da olsa soyut olmak
tan kurtaralım:
- .!!!._ a ı ı/JE(x) + _!_ w 2x2 ı/Je{x) = Eı/JE(x) ( 1 0. 14)

2 axı 2
303
KUANTIJM Flzl(; I N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
Bu denklemi çözmek için:

• E'nin matematiksel bir çözümünü veren izinli de
ğerlerini bulmalıyız .
• Özvektörleri ve enerjinin olası özdeğerlerini bul
malıyız.
Bu düşündüğünüzden biraz daha fazla incelik taşır.

E'nin her değeri için, tüm karmaşık sayılar dahil, denk
lemin bir çözümü olduğu anlaşılır; fakat pek çok çözüm
fiziksel olarak saçmadır. Sırf bir noktadan başlar ve kü
çük artmasa! adımlarla Schrödinger denklemini çözer
sek, x büyüdükçe, neredeyse daima ıjı(x) 'in büyüdüğünü
veya "patladığını" görürüz. Başka bir deyişle, denkleme
çözümler bulabiliriz, fakat sadece çok seyrek olarak
boylandırılmış çözümler elde ederiz.
Aslında, tüm karmaşık sayılar dahil, E'nin çoğu değe
ri için, 1 0 . 1 4 denkleminin çözümleri ıjı'in oo'a, -oo'a veya
her ikisine yaklaşması halinde üstel olarak büyür. Bu
tür çözümlerin fiziksel anlamı yoktur; bize salınıcı koor
dinatının sonsuz uzağa gitmesi olasılığının ezici büyük
lükte olduğunu söyler. Böyle çözümlerden kurtulmak
için bir koşul koymamız gerektiği açıktır. Öyleyse şu ko
şulu koyalım:
Schrödinger denkleminin fiziksel çözümleri boylan

dırılmış olmalıdır.
Bu çok güçlü bir sınırlamadır. Aslında, E'nin neredey
se tüm değerleri için, boylandırılmış çözümler yoktur.
Fakat bazı çok özel E değerleri için, böyle çözümler mev
cuttur ve onları bulacağız .
304
10.5 Taban Durumu

Bir harmonik salınıcı için en düşük olası enerji düze
yi nedir? Klasik fizikte enerji hiçbir zaman negatif olmaz,
çünkü Hamilton işlemcisi bir x 2 terimi ve bir p 2 terimi
içerir; enerjiyi en düşük kılmak için p ve x'i sıfıra eşit
kılmalıyız. Fakat kuantum mekaniğinde bu çok fazla şey
istemek olur. Belirsizlik ilkesine göre, x ve p'nin ikisini
de sıfıra eşit yapamazsınız. Yapabileceğinizin en iyisi, x
ve p'yi iyice yaymadan bir uzlaşımlı çözüm bulmaktır.
Uzlaşı gerektiğinden, en düşük olası enerji sıfır olmaya
caktır. Ne p 2 ve ne de x 2 sıfır olacaktır. X2 ve P 2 işlemci
leri sadece pozitif özdeğerlere sahip olabildiğinden, har
monik salınıcının negatif enerji düzeyleri olmadığı gibi,
aslında sıfır enerjili düzeyi de yoktur.
Bir sistemin tüm enerji düzeyleri pozitif olmak zorun
daysa, bir en düşük izinli enerji ve onunla ilgili bir dalga
fonksiyonu olmalıdır. Bu en düşük enerji düzeyine taban
durumu denir ve ıjl0(x) 'le gösterilir. Burada O alt-indisi-
nin enerjinin sıfır olduğu anlamına gelmediğini, onun en
düşük izinli enerji olduğunu aklınızdan çıkarmayın.
Taban durumunu tanımaya yardım eden çok kulla
nışlı bir matematiksel teorem vardır. Onu burada kanıt
lamayacağız, fakat ifade etmesi çok basittir:
Herhangi bir potansiyel için taban-durumu dalga

fonksiyonu sıfırlara sahip değildir ve bu düğümleri
olmayan tek enerji özdurumudur.
Öyleyse harmonik salınıcımızın taban durumunu elde
etmek için yapacağımız tek şey, E'nin bir değeri için dü
ğümsüz bir çözüm bulmaktır. Onu nasıl bulacağımız
önemli değildir; matematiksel inceliklere başvurabiliriz,
305
KUı\N Tl J M Flzi(; I N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
tahminlerde bulunabiliriz, veya olmadı profesöre sora

rız. Sonuncu yöntemi kullanalım. (Profesör rolünü ben
oynayacağım.)
Şekil 1 0. 1 . Hannonik Salınıcının Taban Durumu.
İşte size iş gören bir fonksiyon:
ı/J (x) = e-(w/2 1i)x' ( 1 0. 1 5)
Bu fonksiyon şematik olarak Şek 1 0 . l 'de görülmektedir.

Gördüğünüz gibi , başlangıç yakınında yoğunlaşmıştır,
orada en düşük enerji durumunun yoğunlaşmış olmasını
bekleriz. Başlangıçtan uzaklaştıkça, çok hızlı bir şekilde
sıfıra gitmektedir; böylece olasılık yoğunluğunun integ
rali sonludur. Aynca, önemli olarak, düğümlere sahip
değildir. Dolayısıyla taban durumumuz olma şansına
s ahiptir.
Bu fonksiyona Hamilton işlemcisinin ne yapacağını
hesaplamaya çalışalım. Hamilton işlemcisinin ilk terimi
( 1 0 . 1 4 denkleminin sol yanı) ı/J(x)'e
306
DERS 1 0 : HARMONİK SALIN,CI
işlemcisini uygulayacağımızı söyler. Bu terimi, her sefe

rinde bir türev alarak hesaplayalım. İlk adım
aıp(x) - �
= 2 /i (2 x) e-(w/21i)x'
ax
olup , aşağıdaki şekle basitleşir:
aıp (x)
= - � x e-(wl21i)x'
ax h
İkinci türevi aldığımızda, çarpım kuralı nedeniyle iki te

rim olacaktır:
2
/i 2 x
a ı ıp (x) - � e-(wl21i)x2 +� e-(w/21i)x2
=
axı h
Bu sonucu 1 0. 1 4 denkleminde geri yerine koyalım ve ay

nı zamanda sağ yandaki ı/J'yi tahminimiz olan e-! wl21i)x'
ifadesiyle değiştirelim:
flwe-ıw121iıx2 _ l wı xı e-ıw121i)x' + l wı x ı e-ıw2121iı x2 = E e-ıw121i)x2

2 2 2
x ı e-! wl21i)x' ifadesiyle orantılı terimleri yok ettikten sonra,

Schrödinger denklemini çözmenin,
flwe-! wl21i)x' = E e-ıwı21i)x'

2
denklemini çözmeye indirgendiği olgusunu keşfederiz.

Görebileceğiniz gibi, bu denklemi çözmenin tek yolu,
E'yi wh/2'ye eşitlemektir. Başka bir deyişle, biz sadece
dalga fonksiyonunu bulmakla kalmadık, ayrıca taban
durumu enerjisini de bulmuş olduk. Taban-durumu
enerjisine E0 diyerek,
Eo = w h ( 1 0. 1 6)
2
307
KUANTUM Flzl(;I N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
yazabiliriz. Bu arada taban- durumu fonksiyonu profesö

rün bize verdiği Gauss fonksiyonudur:
ı/Jo(X) = e-(w/21i)x'
İşte size zeki bir profesör.
10.6 Yaratma ve Yoketme İşlemcileri

Bu derslerin süresi boyunca, kuantum mekaniğini dü
şünmenin iki yolunu gördük. Bu yollar Heisenberg ve
Schrödinger'e kadar geri gider. Heisenberg cebirden,
matrislerden hoşlanmaktaydı ve onlara doğrusal işlem
ciler deneceğini biliyordu. Schrödinger, tersine, dalga
fonksiyonları ve dalga denklemleri cinsinden düşünmek
teydi; bunun ünlü örneği Schrödinger denklemidir. Kuş
kusuz, bu iki düşünme yolu çelişkili değildir; fonksiyon
lar bir vektör uzayı oluşturur ve türevler işlemcilerdir.
Harmonik salınıcı çalışmamızda, şu ana kadar fonk
siyonlara ve diferansiyel denklemlere odaklandık. Fakat
birçok durumda -özellikle harmonik salınıcı için- daha
güçlü araç işlemci yöntemidir. Bu yöntem, dalga fonksi
yonlarını ve dalga denklemlerini neredeyse daima sıra
değiştirme bağıntılarını içeren çok az sayıda cebirsel
hünere indirger. Aslında, ne zaman bir çift işlemci gör
seniz, onların sıra değiştirme bağıntılarını hes aplamanı
zı öğütlerim. Komütatör daha önce görmediğiniz yeni bir
işlemciyse, onun özgün çiftle komütatörünü bulun. Bu
size eğlence olur. Açıkçası, bu öğüt sonu gelmeyen sıkıcı
bir hes aplama zincirine yol açabilir. Fakat ara sıra şan
sınız yaver gider ve komütasyon altında kapalı bir iş
lemciler kümesi bulursunuz. Her ne zaman bu olursa,
308
işiniz iştir; göreceğimiz gibi, işlemci yöntemleri devasa

bir güce sahiptir.
Şimdi, bu yaklaşımı harmonik salınıcımıza uygulaya
lım. İşe P ve X işlemcileri cinsinden ifade edilen Hamil
ton işlemcisiyle başlarız:
H ( 1 0. 1 7)
Enerji düzeylerinin kalanını hesaplamak için, bazı nu

maralar yapacağız . Düşünce, X ve P'nin özelliklerini (bil
hassa [X, P] = ili sıra değiştirme bağıntısını) , yaratma ve
yoketme işlemcileri denen iki yeni işlemci kurmak için
zekice kullanmaktır. Bir yaratma işlemcisi bir enerji öz
vektörü (ya da özfonksiyonu) üzerine etkidiğinde, bir
sonraki daha yüksek enerji düzeyine sahip yeni bir öz
vektör üretir. Bir yoketme işlemcisi tam tersini yapar:
Enerjisi, b aşladığı özvektörün enerjisinden bir düşük
enerjili bir düzey üretir. Böylece, kab aca söylersek, onla
rın yarattığı ve yokettiği şey enerjidir. Onlara yükseltme
ve alçaltma işlemcileri de denir. Fakat şunu unutmayın:
İşlemciler durum vektörleri üzerine etki eder, sistemler
üzerine değil. Bu işlemcilerin nasıl çalıştıklarını anla
mak için, Hamilton işlemcisini yeniden
( 1 0. 1 8)
şeklinde yazalım. Bu klasik olduğu kadar kuantum me

kaniksel bir Hamilton işlemcisidir de; onu küçük p ve x
harfleriyle kullanmak da tam doğru olur. Bununla bir
likte, kuantum mekaniksel Hamilton işlemcisine odak
lanmayı pliinladığımız için, kalın P ve X harflerini kulla
nıyoruz. Klasik fizik için doğru olan, fakat kuantum me-
309
kaniği için bazı düzeltmeleri gerektiren bir çalışma ya

parak başlayalım. Yukarıdaki parantez içinde, karelerin
toplamı var.
a2 + b2 = (a + ib)(a - ib)
formülünü kullanarak, Hamilton işlemcisini
H " = " l2 (P + iwX) (P - iwX) ( 1 0. 1 9)
şeklinde yazabileceğimiz sanılabilir ve bu neredeyse

doğrudur. Neden ' n eredeys e ' ? Çünkü kuantum mekanik
sel olarak P ve X sıra değiştirmez; işlemlerin sırası ko
nusunda dikkatli olmalıyız. Ç arpım ifademizi açalım ve
1 0. 1 8 denklemindeki özgün Hamilton işlemcisinden ne
kadar farklı olabildiğini görelim. Ç arpanların sırasını
dikkatlice izleyerek, ifadeyi aşağıdaki gibi açabiliriz:
� (P + iwX) (P - iwX) = � (P2 + iwXP - iwPX - i2 w2 X2)

= l(p2 + iw(XP - PX) - i2 w2 X2)
2
= l(p2 + iw(XP - PX) + w2 X2)

2
= l (p2 + w2 X2) + l iw(XP - PX)

2 2
Son sıradaki parantezin sağ parçasına bakın. O ifadeyi

daha önce görmüştük -o, X ve P'nin komütatörüdür. As
lında, onun değerini zaten biliyoruz:
(XP - PX) = [X, P] = ih

Böylece, çarpan halindeki Hamilton işlemcimiz
l(p2 + w2 X2) + l iwih

2 2
310
ya da
haline gelir. Başka bir deyişle, 1 0. 1 9 denkleminde başla

dığımız çarpanlı ifade, aslında Hamilton işlemcisinden
wli/2 kadar daha küçüktür. Gerçek Hamilton işlemcisini
geri kazanmak için wli/2 terimini eklemeliyiz:
H = � (P + iwX) (P - iwX) + wzli
Hamilton işlemcisini tekrar bu şekilde yazmak yararsız

bir alıştırma gibi görünebilir, fakat bana güvenin, hiç de
öyle değil. Her şeyden önce, son terim, her enerji özdeğe
rine wli/2 sayısal değerinin eklendiği bir sabittir sadece.
Şimdilik onu göz ardı edebiliriz. Daha sonra, problemin
geri kalanını çözdükten sonra, onu geri ekleyebiliriz.
Problemin önemli öğeleri (P + iwX) (P - iwX) ifadesinde
yer alır. Bu iki çarpanın çok dikkate değer bazı özellikle
re sahip olduğu anlaşılır. Aslında, onlar daha önce söy
lediğim yükseltme ve alçaltma (ya da yaratma ve yoket
me) işlemcileridir. Şu an için, bunlar sadece isimlerdir,
fakat ilerledikçe bu isimlerin ne denli iyi seçilmiş olduk
larını göreceğiz. Açık tanımları, alçaltma işlemcisi için
a- = (P - iwX)
ve yükseltme işlemcisi için
a+ = (P + iwX)
olabilir. Fakat tarih bazen açık olanı erken ele geçirir.

Tarihsel olarak, yükseltme ve alçaltma işlemcileri önle
rinde fazlalık bir çarpanla tanımlanmışlardı. İşte resmi
tanımlar:
311
i
a- = (p iwX) ( 1 0.20)
..Jzwh -
--
( 1 0.2 1 )
B u tanımları kullanırsak, Hamilton işlemcisi çok basit

görünür:
H = wh(a+ a- + 1 /2) ( 1 0.22)
a+ ve a-'nin bilmemiz gereken sadece iki özelliği vardır.

Birincisi, birbirlerinin Hermitsel eşleniği olmalarıdır.
Bu onların tanımlarından çıkar. Diğer özellik, onlara
gerçek güçlerini verir. a+ ve a-'nin komütatörü şudur:
[a-, a+] = 1
Bunu kanıtlamak kolaydır. Önce, tanımları kullanarak
[a-, a+] = �
2 h
[(P - iwX) , (P + iwX)]
yazarız. Bir sonraki adım [X, X] = O, [P, P]=O ve [X, P] = ih

sıra değiştirme b ağıntılarını kullanmaktır. Bunları yu
karıdaki denkleme uygularsanız, derhal [a-, a+] = 1 bu
lursunuz.
gibi yeni bir işlemci tanımlayarak, 1 0.22 denklemini da

ha da basit hale getirebiliriz. Buna sayı işlemcisi denir.
Bir kez daha, bu sadece bir isimdir; fakat göreceğimiz
gibi, çok iyi verilmiş bir isimdir. Sayı işlemcisi cinsin
den Hamilton işlemcisi şu şekle gelir:
H = wh(N + 1 /2) ( 1 0.23)
Şu ana kadar tüm yaptığımız, Hamilton işlemcisini ya
lancıktan basit görünür kılmak için, a+, a- ve N gibi bazı
312
simgeler tanımlamaktı; bununla gerçekten de enerji öz

değerlerini hesaplamaya biraz yakınlaştığımız açık de
ğildir. Daha ilerlemek için, önceki tavsiyemi hatırlaya
lım: Her ne zaman iki işlemci görürseniz, onların komü
tatörünü hesaplayın. Bu durumda, bir komütatörü zaten
biliyoruz:
[a-, a+] = 1 ( 1 0.24)
Şimdi de yükseltme ve alçaltma işlemcilerinin N sayı iş
lemcisiyle komütatörünü bulalım. Bunu kaba güçle ya
pacağız . İşte bunun adımları:
[a-, Nl = a-N - Na- = a-a+a- - a+a-a-
Şimdi terimleri şu biçimde birleştirelim:
Parantez içindeki ifadenin tam [a-, a+] 'ye eşit ve onun da

1 olduğuna dikkat edinceye kadar bu karmaşık görünür.
Basitleştirmek için bu gerçeği kullanarak, şunu elde ede
riz :
Aynı şeyi a+ ve N işlemcileriyle yaparız. Sonuç, bir işaret

dışında neredeyse aynıdır. Komütatörlerin tam listesi
net bir paket halinde aşağıdadır:
[a-, a+J = 1
[a-, N] = a-
[a+, N] = - a+ ( 1 0.25)
Buna bir komütatör cebri denilebilir: Sıra değiştirme al

tında kapalı kalan işlemcilerin kümesi. Komütatör ce
birleri, onları kuramsal fizikçinin gözde araçlarından bi-
313
K !J ı\ N T l J M F l z l (; I N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
ri yapan mükemmel özelliklere sahiptir. Bu komütatör

cebrinin gücünü şimdi simgesel harmonik salınıcı örne
ğinde, onu N'nin özdeğerlerini ve özvektörlerini bulma
da kullanarak göreceğiz. Bunları bilince, 1 0.23 denkle
minden H'nin özdeğerlerini derhal okuyabiliriz. İşin püf
noktası bir tür tümevarım süreci kullanmaktır: N'nin bir
özdeğerine ve özvektörüne sahip olduğumuzu varsaya
rak b aşlarız. Özdeğere n ve özvektöre i n) diyelim. Tanım
olarak:
Nl n) = n l n)
Şimdi, a+ işlemcisini in) üzerine etki ettirerek elde edi
len yeni bir vektörü ele alalım. Sonucun N'nin farklı öz
değerli farklı bir özvektörü olduğunu kanıtlayalım. Yine,
bunu sıra değiştirme bağıntılarını dümdüz uygulayarak
gerçekleştiririz. N(a+ l n)) ifadesini birazcık daha karma
şık yapıda yazarak başlayacağız :
Sağ taraftaki köşeli parantezin içindeki ifade, a+N önce

eklenmiş ve sonra çıkarılmış olarak Na+ işlemcisiyle ay
nıdır. Fakat dikkat ederseniz, normal parantez içindeki
ifade 1 0.25 komütatörlerinin sonuncusu olup , bunu kul
lanarak şunu elde ederiz:
N(a+ l n)) = a+(N + 1) i n)
Son adım, N l n) = n l n) bağıntısını kullanmaktır. Bu da

(N + 1 ) yerine (n + 1) koymak anlamına gelir:
N(a+ l n)) = (n + 1) (a+ l n)) ( 1 0.26)
Her zamanki gibi, otomatiğe bağlanmışken, gözlerimizi

ilginç sonuçlar için açık tutmalıyız . 1 0.26 denklemi il-
314
ginçtir. Der ki a+ l n) vektörü, N'nin (n + 1) özdeğerli yeni

bir vektörüdür. Başka bir deyişle, i n) vektörü verilince,
onun 1 artmış özdeğerli bir özvektörünü ona a+ işlemci
sini uygulayarak buluruz. Tüm bunlar
a+ l n) = i n + 1 ) ( 1 0.27)
denklemiyle özetlenebilir. Açık olarak, i n + 2), i n + 3), vb .
bulmak için, bunu tekrar tekrar yapabiliriz. Bir n özde
ğeri varsa, onun üzerinde tamsayılarla ayrılmış özdeğer
lerin bir sonsuz dizisinin var olması gerektiğini anlarız.
Yükseltme işlemcisi ismi gerçekten iyi seçilmiş görünü
yor.
Peki, alçaltma işlemcisi için ne diyebiliriz? Beklendi
ği gibi, a-l n) , özdeğeri bir birim düşük olan bir özvektör
verir:
a-l n) = i n - 1 ) ( 1 0.28)
Bu da n'nin altında bitmeyen bir özdeğerler dizisinin ol
ması gerektiğini öngörür, fakat bu doğru olamaz. Biliyo
ruz ki taban durumu pozitif enerjiye sahiptir ve
H = wli(N+ l /2) olduğundan, aşağıya doğru giden dizi son
bulmalıdır. Fakat sonlanabilecek tek olası yol şudur; öyle
bir I O) özvektörü olmalıdır ki a- işlemcisi ona etkidiğinde,
sonuç sıfır olmalıdır. ( I O)'ı sıfır vektörüyle karıştırmama
lısınız.3) Simgesel olarak, bu şöyle ifade edilebilir:
a-ı o) = O ( 1 0. 29)
En düşük enerji durumu olarak, I O) taban durumudur ve
enerjisi E0 = wli/2 değerini alır. Bu, N'nin O özdeğerli bir
3 O vektörü tüm bileş enleri sıfır olan bir vektördür. Diğer ta
raftan, I O ) özvektörü sıfırdan farklı bileşenli bir durum-vek
törüdür.
315
özvektörüdür. Ç oğunlukla taban durumu a- işlemcisiyle

yok edilir deriz.
Böylece a+ , a- ve N'nin soyut kurulumunun işe yara
dığını görüyorsunuz . Bu, harmonik salınıcının enerji dü
zeylerinin tüm spektrumunu, bir tek zor denklem çöz
meksizin, bulmamızı sağlamıştır. Bu spektrum şu enerji
değerlerinden ibarettir:
En = wh(n + 1 /2)
= wh( l /2 , 3/2 , 5/2 , . . . ) ( 1 0.30)
Harmonik salınıcı enerji düzeylerinin bu kuantumla

nışı, kuantum mekaniğinin ilk sonuçlarından biridir ve
muhtemelen en önemlisidir. Hidrojen atomu kuantum
mekaniğinin muhteşem bir örneğidir, fakat o , ne de olsa,
sadece hidrojen atomudur. Harmonik salınıcı, diğer ta
raftan, kristal titreşimlerinden elektrik devrelerine,
elektromanyetik dalgalara kadar her yerde kendini gös
terir. Liste sürer gider. Salıncaktaki çocuk gibi, makros
kobik salınıcılar bile kuantumlu enerji düzeylerine sa
hiptir; fakat Denk. 1 0.30'daki Planck sabitinin varlığı,
düzeyler arasındaki aralığı öylesine ufacık kılar ki onlar
hiç mi hiç fark edilemezler.
Harmonik salınıcı için pozitif enerji düzeylerinin bit
meyen spektrumuna b azen bir kule denir ve bazen de bir
merdiven. Bu Şek. 1 0.2' de şematik olarak resimlenmiştir.
10.7 Dalga Fonksiyonuna Geri Dönüş

Bu alıştırma işlemci cebirlerinin olağanüstü gücünü
yeterince göstermişti ve işlemci yöntemi gerçekten de
olağanüstüdür. Fakat çok soyuttur da. Ç ok daha somut
316
olan ve gözde kolayca canlandırılabilen dalga fonksi

yonlarını bulmada bize yarar sağlar mı? Kesinlikle.
Taban durumundan başlayalım. 1 0.29 denklemindeki
taban durumunun, a- işlemcisiyle yok edilen tek ve biri
cik durum olduğunu görmüştük. Şimdi, 1 0.29 denklemini
konum ve momentum işlemcileriyle ilk temel-durum
l/J0(x) cinsinden tekrar yazalım:
. � (P - iwX) l/J0(x)
v 2wh
= O
Ya da öndeki sabit çarpana bölerek, onu biraz daha ba

sitleştirelim:
(P - iwX) l/J0(x) = O
N=8
N=7
N=6
N=5
N=4
N=3
N=2
N=1
N=O
Şekil 1 0. 2 . Harmonik Salınıcının Enerji Düzeyleri Merdiveni. Enerji

düzeyleri eşit aralıklarla ayrılmıştır. a+ ve a- enerji düzeylerini sı
rasıyla yükseltir ve alçaltır. N sıfır alt sınırına sahiptir (taban du
rumu) , fakat üst sınırı yoktur.
317
KUANTUM Flzlt.I N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
P yerine -ih.!!.
dx
._ koyarsak, ikinci-derece Schrödinger denk
leminden çok daha basit olan birinci-dereceden bir dife-
ransiyel denklem elde ederiz:
Bu, kolayca çözebileceğimiz basit bir diferansiyel denk

lemdir. veya Denk. 1 0. 1 5'teki
e-wx'l2fı
taban-durumu dalga fonksiyonunun onu çözeceğini sı

nayabiliriz. Uyarılmış (taban olmayan) durumların dalga
fonksiyonlarını hesaplamak daha bile kolaydır; hiçbir
denklem çözmek zorunda bile kalmayız. Şimdi merdive
nin n = + 1 basamağına tırmanalım. Taban durumuna a+
işlemcisini uygulayarak yapabiliriz bunu. Bu yeni duru
mun dalga fonksiyonuna t/J ı (x) diyelim.
-i/.../ 2 wn sabitini ortalıkta sürüklememek için,
iş a+
lemcisinin tanımından onu düşürelim. Bu sadece sayısal
katsayıyı etkiler. Sonuç denklem
t/1 1 (x) = (P + iwX) t/J0(x)
ya da
( a� + iwx)
t/J ı (x) = -ih e-wx'l2fı
olur. i yi parantez dışına çıkararak şunu elde ederiz:

'
t/J ı (x) = i -h( 1x_ + wx) e-wx'l2fı
318
Bunu hesaplamanın en "zor" kısmı, e-wx'l2h teriminin ko

lay olan türevini gerçekleştirmek olup, sonuç şudur:
l/Jı (x) = 2iwxe-wx'l2h
Ya da şu:
l/Jı (x) = 2iwxl/J0(x)
l/Jo ve l/Jı arasındaki tek önemli fark, l/J 1 'de bir x çarpanı
nın bulunmasıdır. Bunun etkisi, ilk uyarılmış durumun
dalga fonksiyonunu x = O'da bir sıfıra, veya bir düğüme,
sahip kılmaktır. Bu, merdivende yükseldikçe süren bir
örüntüdür: Her ardışık uyarılmış durum bir ek düğüme
sahiptir. n = 2 'deki ikinci uyarılmış durumu hesaplarken,
bu örüntünün ortaya çıktığını görürüz. Tek yapacağımız
tekrardan a+'yı uygulamaktır:
( �
l/J z (X) = i -n a + WX ) (xe-wx'l2h)
wx teriminin hemen bir wx2 terimi vereceğini görürüz.
Bu arada -a ıa x terimi, çarpım kuralı nedeniyle, iki teri
me yol açacaktır. Bu terimlerden biri üstelden gelecek ve
bir diğer wx verecektir. Diğeri x'in türevini almaktan ge
lir. Neticede ikinci dereceden birçok-terimliye ulaşacağı
mız açıktır. Bu türevleri alırsak, sonuç dalga fonksiyonu
şu olur:
l/J z (X) = (-h + 2wx2)e-wx'l2 h
Ve bu merdivenin üst basamaklarına doğru böylece sü

rüp gider. Burada bir b aşka örüntü görebiliriz: Her bir
özfonksiyon, x'in birçok-terimlisi ile e-wx'l2h üstelinin
319
l( ( l i\ N T l l M FİZİGİNE KURAMSAL BAŞLANGIÇ
çarpımıdır. Üstel fonksiyon buradaki her çok-terimlinin

büyümesinden daha hızlı sıfıra gittiğinden, her bir öz
fonksiyon, x artı veya eksi sonsuza giderken asimptotik
olarak sıfıra yaklaşır. Ayrıca, her birçok-terimlinin dere
cesi öncekinin derecesinden bir fazladır ve her bir öz
fonksiyon bir öncekinden bir fazla sıfıra sahiptir.4 Bu
ardışık özfonksiyonların neden simetrik ve karşı- simet
rik olma arasında gidip geldiğini de açıklar. Özellikle,
çift- dereceden çok-terimli özfonksiyonlar simetrik iken,
tek-dereceli çok-terimliler karşı-simetriktir. Bu dizideki
çok-terimliler çok iyi bilinmektedir. Bunlara Hermite
çok-terimlileri denir. Daha yüksek enerjili özfonksiyon
ların tümünde görünen e-wx'ıztı taban-durumu özfonksi
yonu, x'e göre simetriktir.
Şek. 1 0 . 3 çeşitli farklı enerji düzeylerinin özfonksi
yonlarını sergilemektedir. Her bir ardışık özfonksiyon,
ondan öncekinden daha hızlı salınır. Bu, momentumdaki
artışa karşılık gelir. Daha hızlı s alınan dalga fonksiyonu,
sistemin daha yüksek momentumlu olması demektir. Ay
rıca, daha yüksek enerji düzeylerinde, dalga fonksiyonu
daha fazla yayılmıştır. Bu, fiziksel açıdan, kütlenin den
ge konumundan daha fazla ayrıldığı ve daha hızlı hare
ket ettiği anlamına gelir.
Bu özfonksiyonlar bir başka ders daha içermektedir.
Asimptotik olarak (oldukça hızlı) sıfıra yaklaşsalar da,
asla iyice sıfıra ulaşamazlar. Bu demektir ki parçacığı,
onun potansiyel enerjisini tanımlayan "kasenin dışında"
4 Bu sıfırların x'in gerçel değerleri için var olduğu anlaşılır,

fakat bu gördüğümüz şeylerden açık değildir. Fiziks el an
lamda, sıfırlar biraz acayip görünmektedir, çünkü bunlar
hareketli kütlenin asla bulunamayacağı noktalardır; bu küt
le keyifle vız vız diye ileri geri hareket etse bile.
3 20
bulmanın küçük fakat sonlu bir olasılığı vardır. Kuan

tum tünelleme olarak bilinen bu olay, klasik mekanikte
hiç mi hiç bilinmez.
10.8 Kuantumlamanın Önemi

Bu derslerde yüksek bir dağa tırmandık, fakat o son
dağ değildir. Şimdiki seyir noktasından bakınca, kuan
tum alanlar kuramının devasa çevre manzarası gözümü
ze çarpar. Bu bir diğer kitabın malzemesidir. veya belki
bir üçlemenin üçüncüsü. Fakat yine de, bulunduğumuz
yerden küçük bir arazi parçasını görebiliriz.
Şek. 1 0.4'te görüldüğü gibi, bir kovuk içindeki elekt
romanyetik ışınım örneğini ele alın. Bir kovuk, bu bağ
lamda, ışınımı durmaksızın ileri geri yansıtan mükem
mel yansıtıcı bir çift aynayla sandviç yapılmış bir uzay
bölgesidir. Kovuğu, ışınımın her iki yönde gidip geldiği,
uzun bir metalik tüp olarak düşünebilirsiniz.
Kovuğa uyan çok sayıda dalga boyu vardır. il uzun
luklu dalgaları ele alalım. Tüm dalgalar gibi, bu dalga
lar da bir yayın ucundaki bir kütleye çok benzeyen bir
şekilde s alınır. Fakat burada şunu karıştırmamak çok
önemlidir: S alınıcılar yaylara bağlı kütleler değildir.
Gerçekte s alınanlar elektrik ve manyetik alanlardır. Her
dalga boyu için, alanın genliğini veya şiddetini betimle
yen matematiksel bir harmonik salınıcı vardır. Yani, tü
mü eşzamanlı olarak hareket eden pek çok harmonik sa
lınıcı. Bununla birlikte, iyi ki hepsi bağımsız olarak salı
nır, böylece dikkatimizi özel bir dalga boylu dalgalara
odaklar ve diğerlerini göz ardı edebiliriz.
Bir harmonik salınıcıyla ilişkili s adece bir tek önemli
s ayı vardır: onun frekansı. il uzunluklu bir dalganın fre-
321
KUANTU M F I Z I C I N E KURAMSAL BAŞLANGIÇ
Şekil 10.3. Harmonik Salınıcının ôzfonksiyonları. Genlikler solda,

olasılıklar sağda görünmektedir. Daha-yüksek enerjili dalga fonk
siyonları daha hızlı salınırlar ve çok daha fazla yayılmışlardır.
322
Şekil 10.4. Bir Kovuk içindeki Elektromanyetik Işınım.
kansının nasıl hesaplanacağını herhalde zaten biliyor

sunuzdur:
2ırc
--
w=
A.
Klasik mekanikte frekans, kuşkusuz , sadece frekanstır.

Fakat kuantum mekaniğinde frekansı s alınıcının enerji
kuantumu b elirler. B aşka bir deyişle, A. uzunluklu dalga
larda içerilen enerji
(n + l /2)hw
olmalıdır. l /2 hw terimi amaçlarımız için önemli değildir.

Ona sıfır-noktası enerjisi denir ve onu göz ardı edebiliriz.
Bunu yaparsak, A. uzunluklu dalgaların enerjisi şu şekle
gelir:
2ırhc
-- n
A.
Burada n sıfırdan itibaren yukarı doğru giden herhangi

bir tamsayıdır. B aşka bir deyişle, bir elektromanyetik
dalganın enerjisi
2ırhc
A.
bölünemez birimi cinsinden kuantumlanmıştır. Bir kla

sik fizikçi için bu çok acayiptir. Ne yap ars anız yapın,
enerji daima p arçalanamaz birimler cinsinden ortaya çı-
323
kar. Herhalde bu birimlere fotonlar dendiğini zaten bili

yorsunuzdur. Aslında, foton, kuantum mekaniksel har
monik salınıcıda kuantumlu enerji birimi için verilmiş
bir başka isimdir. Fakat aynı olguları bir başka şekilde
de betimleyebiliriz. Bölünemez olarak, fotonlar temel
parçacıklar olarak düşünülebilirler. n'yinci kuantum du
rumuna uyartılan bir dalga, n fotonlu bir topluluk ola
rak düşünülebilir.
Bir tek fotonun enerjisi nedir? Bu kolaydır. O sırf bir
birim daha ekleyen enerjidir:
E(il)
2ırhc
=
il
Burada, bir asırdan fazla zamandır fizikte baskın olan

bir şeyi görüyoruz: Bir fotonun dalga boyu kısaldıkça,
enerjisi artar. Enerji bakımından pahalı olduğunu bile
bile, bir fizikçi neden kısa-dalga boylu fotonlar üretmey
le ilgilenir? Bunun yanıtı, "nesneleri çok daha berrak
olarak görmek için"dir. 1 . Derste tartıştığımız gibi, veri
len boyutlu bir cismi çözümlemek için, bu boyutlu veya
daha kısa dalgaları kullanmalıyız . Bir insan şeklini gör
mek için, beş -on santimetrelik bir dalga boyu yeter. Kü
çük bir toz zerreciğini görmek için, çok daha küçük dal
ga boylu görünür ışığa ihtiyacınız olur. Bir protonun
parçalarını çözümlemek, 1 0- 1 5 metreden daha kısa dalga
boylarını gerektirir; bunlar aşırı yüksek-enerjili fotonla
ra karşılık gelir. Sonunda, her şey harmonik salınıcıya
kadar gider.
Sevgili arkadaşlar, Kuramsal Başlangıç dizisinin bu
cildini burada bitiriyoruz. Sizleri dört gözle Özel Göreli
lik'e bekliyorum.
324
325
EK
Pauli Matrisleri
<Tz =
( 6 -? )
<1x =
(? 6)
=
<1y ( ? -� )
327
KUANTU M FIZICI N E K URAMSAL BAŞLANGIÇ
Spin İşlemcilerinin Etkime Tarzı
O"z l u) = l u)
<1x l u) = l d)
ay l u) = i l d)
l d) = (�) O"zl d) = -l d)
<1x l d) = l u)
ay l d) = -i l u)
O"z l r) = i l)
<1x l r) = l r)
ay l r) = -i ll)
i l) = @ O"zll) = l r)
<1x l l) = -il)
ay l l) = i l r)
l i) =
rn <1z l i) = l o)
<1x l i) = i l o)
ay l i) = l i)
l o) = @ <1z l o) = l i)
<1xl o) = -i l i)
ay l o) = - l o)
328
EK: PAULİ MATRİSLERİ
Taban Değişimi
fi Yönünde Spin Bileşenleri

Vektör Gösterimi
B ileşen Yapısı
Daha Somut Olarak
Bir Tek Matriste B irleştirilmiş Olarak
329
Spin İşlemcisi Çarpım Tabloları

Gösterim hakkında birkaç söz: Aşağıdaki Tablo 3'te i
simgesi iki farklı şekilde kullanılır. l io) gibi bir ket'in
içinde, bir durum-etiketinin bir kısmıdır: io "iç-dış" an
lamına gelir. Fakat i bir ket simgesinin dışında göründü
ğünde, birim sanal sayı anlamındadır.
Tablo 1 : Yukan-Aşağı Tabanı
2-Spin Ôzvektörleri
ıuu) l ud) l du ) ldd )
<lz l uu) l ud) -l du) -l dd)
<1x l du) l dd) l uu) l ud)
<ly i l du) i l dd) -i l uu) - i l ud)
Tz l uu) -l ud) l du) -l dd)
Tx l ud) l uu) l dd) l du)
Ty i l ud) -i l uu) i l dd) -i l du)
330
EK: PAULİ MATRİSLERİ
Tablo 2: Sağ-Sol Tabanı
2-Spin ôzvektörleri
l rr) l rl) l lr) 1 11)
<Tz ilr) ill) l rr) l rl)
<1x l rr) l rl) - l lr) -l ll)
<1y -illr) -i l ll) i l rr) i l rl)
Tz l rl) l rr) l ll) l lr)
Tx l rr) -l rl) l lr) -l ll)
Ty -i l rl) i l rr) -i l ll) i l lr)
Tablo 3 : İç-D ış Taban ı
2-Spin Özvektörleri
l ii ) l io) l oi) ıoo)
<Tz l oi) l oo) l ii) l io)
<1x i l oi) i l oo) - l ii) -l io)
<1y l ii) l io) -l oi) - l oo)
Tz l io) l ii) l oo) l oi)
Tx i l io) -i l ii) i l oo) -i l oi)
Ty l ii) - l io) l oi) -l oo)
331
DİZİN
2 x 2'li matrisler, Bileşen matrisler, onlardan
birleştirme, 1 83 tensör çarpım
4 x 4'lü matrisler, matrislerinin kurulması,
birleştirilmiş 2 x 2 'li 1 83 , 1 87
matrislerden, 1 83 Bileşen yapısı, 3 6
Aksiyomlar, vektör uzayı, Bileş enler, 65
37, 40 açısal momentumun,
Alçaltma işlemcileri 1 22
bkz . yoketme işlemcileri, çarpınım, 4 1
309, 3 1 1 dalga fonksiyonları ve,
Altküme, 28, 2 9 137
Aşağı durumlar, 52, 54, 2 1 1 durum-vektörünün, 5 2 ,
Atomlar, 247 , 275, 293 2 1 8, 227, 3 1 5
boyutu, 1 09 evre-çarpanının, 37
dalga paketi ve, 28 1 , 284 genel durumun, 50
hidrojen, 3 1 6 iç çarpımlar ve, 44, 46
kristal örgüde, 294 sistemin, 1 54, 2 1 3
kuantum mekaniği ve, spin işlemcisinin, 79, 80,
1 7 , 79, 1 49, 298 82, 1 20
spinleri, 1 7 7 spinin, 24, 27, 3 1 , 34, 49,
Baz, eşzamanlı 77, 79, 82, 85
özvektörlerin , 1 3 3 , 1 34 taban vektörünün, 66
Beklenen değer, 94, 98, 1 1 0 toplanması, 40
Belirlenimcilik, 1 00 üçlü-vektörün, 38, 82, 90,
Belirsizlik ilkesi, 34, 1 40, 1 20
1 45, 1 46 vektörün, 23, 24, 25
Bell Teoremi ve, 2 1 7 , 22 1 Bileşik durum, iki spin, 1 6 1 ,
Bell, John, 2 1 4 1 78
Bileşen matrisler, 1 83 , 1 87 Bileşik Gözlemciler, 1 7 3
333
Bileşik sistem, 1 94 Çarpım durumu, 1 62 , 1 63 ,

Bire Boylandırılm ış Vektör, 1 65, 206, 208, 222
44 Çökme, dalga
Birim işlemci, gözlenebilir fonksiyonunun, 1 29
olarak, 1 39 D ağıtma özelliği, 3 9
Birim matris, 1 38 D alga boyu, momentum ve,
Birim-boylu Dik Tabanlar, 247
45 D alga fonksiyonları, 1 35,
Birleşik işlemciler, 1 69 226, 239, 24 1 , 242 , 244,
Birleşik vektörler, birleşik 246, 2 6 1 , 27 1 , 274, 276,
işlemciler ve, 1 69 308, 322
Birleşme özelliği, 39, 1 88, Dalga paketleri, 262, 263,
229 268, 270, 279, 280, 28 1 ,
Bohr, Niels, 7 282, 2 84, 285, 303
Boole mantığı, 2 8 D algalar, 225, 226
Boylandırılabilir Değil kuralı, 29

fonksiyonlar, 299 Değilleme, 28
Boylandırılmış vektör, 44, Değişim
51 klasik fizikte, 99
Bra'lar (Bra vektörleri), 43 süreklilik ve, 1 05
iç çarpım ve, 43 , 44 üniterlik ve artmas al,
Bra-ket gösterimi, 1 1 0 1 05
ortalamalar için, 1 1 1 , Deneyler, 20
1 12 Devriğini alma [transpoz
Bra 'lar (Bra vektörleri) , 4 1 , alma] , 69
43 , 230 Dış çarpımlar, 1 88
dış çarpımlar ve, 1 89 Dik durumlar, 5 1 , 80
doğrusal işlemciler ve, Dik durum-vektörleri, 78
67, 68 Dik taban vektörleri , 59
C auchy-Schwarz Dik Tabanlar, 45, 72
üçgen eşitsizliği ve, 1 42 , Dik vektörler, 45, 78
1 43 , 1 44, 1 45 Dirac delta fonksiyonu, 230,
C auchy-Schwarz Eşitsizliği, 232, 233, 234, 242
1 42 Dirac , Paul, 1 1 0, 1 1 7, 1 88
Çarpım durumları, 1 62 Dirac'ın bracket gösterimi,
334
DİZİN
26 284
Doğruluk-değeri , 28 En az eylem ilkesi, 285, 287
Doğrusal Hareket, 279 En Az Eylem İlkesi, 285
Doğrusal işlemciler, 1 1 5, Enerji düzeyleri, 320
227, 236, 237, 308 Enerji özdeğerleri, 1 24, 303
Doğrusallık, 40, 1 02 Enerji özvektörleri, 1 24,
Dolanık Durumlar, 1 64 303
Dolanıklık, 149, 1 78 Enerjinin Korunumu, 1 1 8
Dolanıklık İçin Karşılıklı Eşzamanlı özvektörler, 1 3 3
İlişki, 206 Euler-Lagrange
Dolanıklık için Testler, 205 denklemleri, dipnot, 288
Dolanıklık İçin Yoğunluk Evre duyarsızlığı, 59
Matrisi Testi, 207 evre muğlaklığı, 53
Durağan Eylem İlkesi, Evre-çarpanları, 37, 53, 1 1 2
dipnot, 285 Feynman, Richard, 1, 285,
Durum uzayı , Boole 286, 2 9 1
mantığı, 28 Fonksiyonlar, 40
Durumların uzayı, 20, 28, Fotonlar, 248, 3 24
37, 49, 99, 1 6 1 , 273 Fourier Dönüşümleri, 248,
Durum-vektörleri, 78 252, 270
Düzenek, ölçüm ve, 20, 27, Frekans , 1 26
49, 79, 82, 88, 9 1 , 97, 1 29 , Gauss dalga paketleri, 285
1 30, 1 77 , 2 1 0, 2 1 1 , 2 1 5 , Gauss eğrisi, 284
2 1 8 , 220
Gauss fonksiyonu, 308
Einstein, Albert, 7 , 8, 1 1 , 29,
Gelişim yasaları, 2 0
30, 1 55, 1 73 , 2 1 4, 2 1 7 ,
Genel Belirsizlik İlkesi, 1 45,
274
147, 255
Eksi bir yasası, 1 00
genelleştirilmiş
Eksi birinci yasa, 259
Schrödinger denklemi,
Elektrik akımı, 295 1 07
Elektromanyetik dalgalar, Genlik, 50, 1 1 3 , 3 2 1 , 322
295
yollar için, 289, 2 9 1
Elektromanyetik ışınım,
Gerçel sayılar, kuantum
kovuk içinde, 3 2 1
mekaniği ve, , 7 0
Elektronlar, 1 7 , 1 49 , 247 ,
Gluonlar, 247
335
Göreli-olmayan Serbest 70, 7 1 , 3 1 2

Parçacıklar, 2 6 5 Hermitsel gözlenebilir, 249
Gözlemler, dalga Hermitsel işlemciler, 7 1 ,
fonksiyonunun çökmesi 236, 239
ve, 1 2 9 Hermitsel İşlemciler ve, 7 2 ,
Gram-Schmidt işlemi, 75, 73
76 Hermitsel matrisi, 7 1 , 1 38,
Gravitonlar, 265 1 90, 2 0 1
Hamilton denklemleri, 240, Hidrojen atomu, 3 1 6
260, 265 Hilbert uzayı, 38, 228
Hamilton işlemcisi, 1 05, Hilbert, D avid, 228
1 06 , 1 08 , 1 1 9 , 1 20 , 1 23 , Hooke yasası, 2 94
1 28, 1 77 , 259, 260, 26 1 , Işık hızı, bu hızda hareket
263, 266, 268, 269, 272, eden p arçacıklar, 263
274, 276, 285, 293, 299,
İç çarpımlar, 41, 43 , 44
300, 305, 3 1 2
İki spin, 1 60, 1 6 1 , 1 62 , 1 66 ,
Hamilton işlemcisi,
1 94
Schrödinger Ket'i ve, 1 27
İkili [dual] s ayı sistemleri,
Harmonik s alınıcı, 2 9 3 , 299,
37
300, 308, 3 1 6
İki-spin sistemi, 220
Harmonik S alınıcının
İki- spin sistemi, üzerine
Enerji Düzeyleri
deney, 20, 2 1 , 24, 26
Merdiveni, 3 1 7
İntegraller, toplamların
Heisenberg Belirsizlik
yerine, 23 1
İlkesi, 1 38, 1 40 , 255
İstatistiksel karşılıklı ilişki,
Heisenberg, Werner, 1 40,
1 57
255, 308
İşlemci yöntemleri, 309
Heisenberg'in B elirsizlik
İşlemciler, 62
İlkesi, 1 47
İzdüşüm işlemcisi, 1 89
Hermite çok-terimlileri,
Kanonik eşlenik
320
momentum, x' e eşlenik,
Hermite, Charles , 7 1
299
Hermitsel, 200
kanonik eşlenik
Hermitsel
momentum, x'e eşlenik,
E şleniklik/eşlenik, 68,
297
336
DİZİN
Kanonik momentum, 297, kuantumlama ve, 273,

300 274
Karışık durumlar, 1 92 , 1 93 , Klasik dolanıklık, 1 55 , 1 59
1 94 Klasik fizik
Karmaşık eşlenik, 37 değişme, 99
Karmaşık eşlenik s ayılar, komütatörler ve, 252,
41, 42 , 43 254
Karmaşık eşleniklik, kuantum mekaniğine
işlemciler için, 68, 69, 70 karşı, 1 8, 1 9
Karmaşık s ayılar, 3 5 , 36, 3 7 , momentum, 244
40, 4 1 parçacık dinamiği ve,
çarpılması, 3 6 265
eklenmesi, 36 saf ve karışık durumlar
evre-çarp anları, 3 7 ve, 1 93 , 1 94
özdeğerler ve, 67 sınama önermeleri , 30,
temsilleri, 36 31
Karmaşık s ayıların zamanla beklenen
kutupsal temsili, 36 değerlerde değişme
Karmaşık vektör uzayları, ve, 1 1 4, 1 1 8
birim boylu dik tab an ve, Klasik Limit, 1 1 8, 279, 284
45 Komütatör, 1 1 5 , 1 1 6 , 1 1 7,
Karşı-Hermitsel işlemci, 1 1 8 , 1 39, 1 42 , 1 46 , 255,
239 266, 272, 277, 278
Karşılıklı İlişki, 224 işlemciler ve, 308, 3 1 0,
Karşı-simetrik 3 1 2 , 3 1 3, 3 1 4
özfonksiyonlar, 320 klasik fizik ve, 252, 254
Kartezyen koordinatlar, 96, Komütatör cebirleri, 3 1 3 ,
1 20, 1 3 7 314
Kartezyen temsil, karmaşık Konum temsili, dalga
sayılar, 36 fonksiyonunun, 249
Katmerlilik, 73 Kristal örgü, atomda, 294
Ket'ler (ket vektörleri) , 4 1 , Kronecker çarpımı, 1 84,
42 , 43 1 86, 1 98
Kinematik, 298 Kronecker deltası, 1 98, 232
Klasik denklemler, Kronecker simgesi, 1 03 ,
337
1 60 209, 2 1 3
Kuantum alanlar kuramı, Manyetik Alanda Spin, 1 1 9
1 26 , 2 1 4, 292, 3 2 1 Matris ç arpımı, 65
Kuantum B enzeşim, 2 1 7 Matris elemanları, 64, 7 1 ,
Kuantum Durumları, 5 , 47 86, 1 60 , 1 8 1 , 237
Kuantum elektrodinamiği, Matris gösterimi, devriğini
274, 275 alma, 69
Kuantum Hamilton Maxwell denklemleri, 275
işlemcisi, 1 06 , 1 08 minimum-belirsizlikteki
Kuantum mekaniğinin dalga p aketleri, 284
ilkeleri, 77, 1 04 Momem tum temsili, dalga
Kuantum Mekaniğinin fonksiyonunun, 248,
Temel Teoremi , 72 250
Kuantum Sistemlerini Momentum işlemcisi, 243
Birleştirmek, 1 59 Momentum Tabanı, 248
Kuantum soyutlamaları, 1 8 Newton yas ası, 276
Kuantum spini, 1 9, 48, 2 1 8, Nötrino, 1 9
220 Olasılık dağılımı, 1 1 4, 1 40,
Kuantum tünelleme, 32 1 1 4 1 , 1 58, 206, 264, 265
Kuantumlama, 273, 276 Olasılık fonksiyonu, 1 1 0 ,
Kuarklar, 247 205
Kutuplanma vektörü, 97, Olasılık genlikleri, 5 0 , 1 1 3
98 Olasılık yoğunluğu, 1 93 ,
Kuvvetler, 275, 277 23 1 , 298
kübit (qubit) , 16, 1 9, 20, 1 32 , Olasılıklar, deneysel
293 çıktılar için, 52
Kümeler, Boole mantığı ve, Ortalama, 140, 142, 1 56 ,
28 1 57 , 1 58 , 206, 256, 2 7 1 ,
Küresel koordinatlar, 96 272, 277, 279, Ayrıca bkz.
Lagrange denklemi , 296 Beklenen Değerler
Lagrange fonksiyonu, 287, bra-ket gösterimi için,
288, 296, 300 1 12
Liouville teoremi, 260 tanımı , 1 1 0, 1 1 1
Makineler ve Matrisler, 62 Ortalama değer, 1 1 0
Maksimum dolanık durum, Ölçme kavramı, 1 38
338
DİZİN
ôlçülebilirler, birden fazla Poisson parantezi, 1 1 7, 252

ölçülebilire bağlı Poisson parantezleri, 1 1 7,
durumlar, 1 3 1 266
Örtüşme, 80 Potansiyel enerji
Örtüşmelerin korunumu, fonksiyonu, 2 7 5
1 04 Saf durumlar, 1 92 , 1 94, 200
Özdeğer-denklem, 244 Satır vektörleri, bra' lar ve ,
ôzdeğerler, 66, 78, 79, 80 42
Özdeşlik işlemcisi, Sayı işlemcisi, 3 1 2
izdüşüm Schrödinger 'in Ket'i, 1 07
işlemcilerinden, 1 90 Schrödinger denklemi, 1 1 4,
Özdeşlik'in çözümlenmesi, 1 1 5 , 1 23 , 2 1 9, 220, 260,
249 26 1 , 262, 267, 27 1 , 2 74,
Özdurum, dalga 276, 279, 285, 292, 302,
fonksiyonunun çökmesi 304, 307, 308, 3 1 8
ve, 1 2 9 Schrödinger Ket'i, 1 2 7
Özfonksiyonlar, 242 Schrödinger, Erwin, 260,
Özgün Schrödinger 267, 303, 308
Denklemi, 260 Sıfır fonksiyonu, 229
Ôzvektörler, 66, 78 Sıfır işlemcisi, 1 34
Parametrelerin S ayılması, Sıra Değiştiren
56 Değişkenlerin Tam
Parçacık Dinamiği, 5, 259 Kümeleri, 1 3 1 , 1 3 6
Parçacık-dalga ikiliği, 226 dalga fonksiyonları, 1 35,
Parçacıklar, 225 137
Parçacıkların hareketi. Bkz. Sıra değiştirme bağıntıları,
Parçacık dinamiği 1 2 1 , 1 3 9, 252, 292, 308,
Parçalı integralleme, 235, 3 1 2, 3 1 4
236, 238 Sıra-değiştirme özelliği, 39
Parçalı türevler, zaman ve, Simetrik özfonksiyonlar, 33,
302 245, 25 1 , 320
Pauli matrisleri, 87, 1 2 1 , Simgesel Schrödinger
1 38 denklemi, 1 23
Planck sabiti, 1 08, 1 09 , 244, Sistemin durumu, kuantum
316 fiziğine karşı klasikte,
339
3 5 , 259 Toplamlar, onların yerine

Sistemler, 56 integraller, 230
Skaler ç arpım, 1 44 Üç-boyutlu uzayda hareket
Spin işlemcileri, 8 1 , 90, 1 68, eden bir parçacık,
1 70 ölçülmesi, 1 3 2
Spin-Kutuplanma İlkesi, Üçgen eşitsizliği, 1 4 2 , 1 43
97, 1 70 Üçlü durum, 1 65 , 1 76 , 1 78
Standart sapma, 1 4 1 üçlü-vektör, 38, 40, 82, 90
Sürekli Fonksiyonlar, 2 2 6 dik birim vektörler, ve,
Süreklilik, 1 05 45, 46
Sütun Vektörleri, 40, 4 1 , 60 üçlü-vektör işlemcileri, 82,
Ket'ler ve, 42 90, 9 2 , 1 22
olarak spin durumları, Üniter gelişim, 2 1 0

58 Ün iter işlemci, 1 04
Taban Durumları, 305, 306, Üniter matri s , 2 1 6

307, 308 Üniter zaman evrilmesi,
Taban vektörleri, 52, 59, 63, 1 78
66, 1 26 , 1 50, 1 52 , 1 59 , Üniterlik, 1 00, 1 05
1 60, 1 64, 1 8 1 , 2 1 1 , 2 2 7 ve kuralı, 29, 3 3
bileşenler, 6 6 Ve kuralı, 2 9
çarpım durumları, 1 62 , Vektör toplaması, 3 9
1 64 Vektör uzayı, 38, 4 0 , 4 1 , 55,
dolanık durumlar, 1 64, 75, 1 02 , 228, 229, 308
1 66 Venn diyagramı, 29
etiketleme, 1 52 , 1 53 , 1 60 , Veya kuralı, 2 9
1 62 Wheeler, John, 6 2
Tekli durum, 1 65 , 2 1 0 Yalp alama (presesyon),
Tekli'ye yakın bir durum, manyetik alanda spinin,
222 122
Tensör Ç arpımları, 1 49 , Yaratma işlemcileri, 308
1 59 , 1 63 , 1 74, 1 79 , 1 80 Yay sabiti, 294
Tersinirlik, 1 00 Yerellik, 2 1 4, 2 1 8
Toplama Yerel- olmama, 2 2 1
karmaşık s ayılar, 36 Yoğunluk matrisi, 1 79 , 1 9 1
vektörleri, 39 Yoketme İşlemcileri, 308,
340
DİZİN
309, 3 1 7 Zaman-bağımlılığı, 1 20
Yol İntegralleri, 285 Zamanca gelişimi, 260
Yörüngeler, yol integralleri, Zamandan b ağımsız
285 Schrödinger denklemi,
Yukan durumlar, 94, 2 1 1 , 1 27
212 Zamandan-bağımsız
Yükseltme işlemcisi Schrödinger denklemi,
(yaratma işlemcileri), 1 23 , 1 24, 269, 303
315 Zaman-geliştirme işlemcisi,
Zaman türevleri, 1 07 1 0 1 , 1 03
Zamana b ağlı Schrödinger Zaxon, 264, 267
denklemi, 1 29 x- ekseni, spinler b oyunca,
Zamana-bağlı Schrödinger 52
denklemi, 1 07, 1 23 , 1 24, y-ekseni, spinler b oyunca,
1 26 , 260, 268 54
341

Leonard Susskind, Art Friedman - Kuantum Mekaniği-Alfa (2023)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Leonard Susskind, Art Friedman - Kuantum Mekaniği-Alfa (2023)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

3133IALFA1BİLİMl129

ve Atomaltı Parçacıklar, Christianson 'un Isaac Ncıı,toıı: Bilimsel Devrim, Gordon

Quantum Mechanics - The Theoretical Minimıım

© 2014, Leonard Susskind & Art Friedman

mekanik araçla çoğaltılamaz. Eser sahiplerinin manevi ve mali hakları saklıdır.

Yayıncı ve Genel Yayın Yönetmeni M. Faruk Bayrak

Kapak Tasarımı Füsun Turcan Elmasoğlu

lSBN 978-605- 17 1-461-5

Alfa Basım Yayım Dağıtım San. ve T ic. Ltd. Şti.

Çeviren: Zekeriya Aydın

DERS 1: SİSTEMLER VE DENEYLER ............................................. 17

DERS 6: SİSTEMLERİ BİRLEŞTİRME: DOLANIKLIK ........... 149

Birçok bakımdan kuantum mekaniğinin babası sayılan

nun tam bilgisine s ahipsek, o zaman onun tekerleklerini,

Şunu hatırlatayım ki bu kitap benim Kuramsal Baş­

Stanford'ta bilgisayar bilimlerinde lisansüstü derecemi

Nazik destekleri ve coşkuları için aileme ve arkadaş­

Art birasına şöyle bir göz atar ve "Lenny, haydi bir el

Einstein, 1 9 1 7'de yazdığı "Işınımın Kuantum Kuramı

Bir Profesör ve Bir Kemancı Bara Girer

I. Ciltte, genel hatlarıyla iki John Steinbeck karakteri­

Nasılsa tur otobüslerinden ayrılmış Californialı iki

Kaygısız mizacımız sizi tekrar mankafalar için yazı­

Klasik mekanik sezgiseldir; cisimler öngörülebilir şekil­

antum mekaniğini öğrenmeliyiz, fakat bunu çok az fizik

Lenny ve Art, Hilbert'in Yeri'nde gezinmektedir.

1.1 Kuantum Mekaniği Farklıdır

Kuşkucu birisi "Ee ne olmuş yani?" der, "klasik meka­

1 . Farklı soyutlamalar: Kuantum soyutlamaları kla­

2. Durumlar ve Ölçümler: Klasik dünyada, bir siste­

Bu fikirler can alıcıdır ve onlara tekrar tekrar geri döne­

1.2 Spinler ve Kübit'ler

1.3 Bir Deney

bir belirlenimci [deterministikl sistemi tartış arak b aşla­

terimleriyle yer değiştirir. Klasik olarak, durumların

I. Ciltte ayrıca sistemin bir andan diğerine nasıl gün­

a(n + 1) = a(n) (1. 1 )

I. Ciltte dikkate almadığımız gizli bir varsayımı açığa

oku vardır. Yukarı-ok önemlidir, çünkü düzeneğin uzay­

- 1 mi olduğu hakkında hiçbir bilgimiz yoktur. Amacımız

Düzenek spinle etkileşmeden önce, pencere örtüktür

Ölçümden Önce (A) Ölçümden Sonra (B)

lıştığı bilgisine sahip olmadığımızı ifade eder. Geri kalanı

cr'yı ölçmüş olarak, şimdi düzeneği boşa alalım ve

şey doğru olacaktır. Bu iyidir, çünkü bir deneyin sonu­

Düzenek 180° ters dönmü�

Şekil 1 . 2 . Daha önce ölçülmüş olan spini rahatsız etmeden, düze­

Şimdi yeni bir şey yapalım. A'yla ölçerek spini hazır­

da yön hissiyle ilişkili bir serbestlik derecesi olduğu ne­

Düzenek 90° dönmüş

Buraya kadar da, klasik fizik ile kuantum fiziği ara­

cak şekilde döndürürüz (Şek. 1 .3) ve şimdi spinin ax bile­

du. Fakat ax'i ölçtüğümüzde, bir sürprizle karşılaşırız:

Bununla birlikte, ilginç bir şey buluruz. Her seferinde

Şimdi her şeyi yeniden tekrarlayalım, fakat A'yı x-ek­

2 Bir birim vektör (birim uzunluklu vektör) için standart gös­

düzeneği ii yönüne döndürün. Aynı spin üzerinde yeni

istatistiksel sonucunu verir. Öğrendiğimiz şey, kuantum

1.4 Deneyler Bozguncudur

mak üzere ışığın yeterince küçük bir dalga boyuna sahip

B oole mantığında temel fikir, bir doğruluk- değeri

A: Zar tek-sayılı bir yüzü gösterir.

Bir b aşka önerme şunu ifade eder:

B: Zar 4'ten daha küçük bir sayı içerir.

Şunu hatırlatayım ki bu kitap benim Kuramsal Baş

Nazik destekleri ve coşkuları için aileme ve arkadaş

I. Ciltte, genel hatlarıyla iki John Steinbeck karakteri

Kaygısız mizacımız sizi tekrar mankafalar için yazı

Klasik mekanik sezgiseldir; cisimler öngörülebilir şekil

Kuşkucu birisi "Ee ne olmuş yani?" der, "klasik meka

1 . Farklı soyutlamalar: Kuantum soyutlamaları kla

2. Durumlar ve Ölçümler: Klasik dünyada, bir siste

Bu fikirler can alıcıdır ve onlara tekrar tekrar geri döne

bir belirlenimci [deterministikl sistemi tartış arak b aşla

I. Ciltte ayrıca sistemin bir andan diğerine nasıl gün

oku vardır. Yukarı-ok önemlidir, çünkü düzeneğin uzay

şey doğru olacaktır. Bu iyidir, çünkü bir deneyin sonu

Şekil 1 . 2 . Daha önce ölçülmüş olan spini rahatsız etmeden, düze

Şimdi yeni bir şey yapalım. A'yla ölçerek spini hazır

da yön hissiyle ilişkili bir serbestlik derecesi olduğu ne

Buraya kadar da, klasik fizik ile kuantum fiziği ara

cak şekilde döndürürüz (Şek. 1 .3) ve şimdi spinin ax bile

Şimdi her şeyi yeniden tekrarlayalım, fakat A'yı x-ek

2 Bir birim vektör (birim uzunluklu vektör) için standart gös

Önermeleri daha karmaşık önermeler içine birleştir

3 Ve çoklu önermeler için tanımlanabilir, fakat biz sadece iki

Şekil 1.5. Durumlar uzayının klasik modeline bir örnek. A altküme

Bunların her biri anlamlıdır ve A düzeneğini uygun ek

• Dikkatlice crx'i ölçün. Eğer + l ise, (A veya B) öner

5 a'nın klasik anlamı, kuantum mekaniksel anlamından fark

ruz. Fakat bu sonuçlardan hiç biri (A veya B) önermesi

nin doğruluğu, o önermenin sonraki gözlemle onaylana

antum fiziğinde bu önermelerin birincisi tamamıyla an

Her z karmaşık sayısı, sanal kısmının işaretini değiştire

6 Biraz daha kesin olmak gerekirse, durum uzaylarının küme

o bir vektör uzayıdır. Bir vektör uzayının öğeleri arasın

1 . Herhangi iki ket-vektörünün toplamı da bir ket-vek

4. Tek ve biricik bir O vektörü vardır, öyle ki onu her

6. Herhangi bir IA) keti ve herhangi bir z karmaşık sayı

Üstelik, sütun vektörünü bir z karmaşık sayısıyla çarp

Herhangi boyutlu sütun vektör uzayları kurulabilir. Ör

Karmaşık sayıların, karmaşık eşlenik sayılar yapısın

için aşırı derecede önemlidir. Bra vektörleri ket-vektör

1 . IA) ketine karşılık gelen bra (A l ve I B) ketine karşı

Elbette sıradan üçlü�vektörler için tanımlanmış ska