Chѭѫng 6

ĈӜC HӐC MÔI TRѬӠNG CÁC QUÁ TRÌNH

Ӣ các phҫn trên chúng ta xem xét ÿӝc hӑc môi trѭӡng trên khía cҥnh tӯng chҩt
hoһc nhóm chҩt riêng rӁ, tách rӡi. Trong phҫn này chúng ta sӁ ÿӅ cұp mӝt sӕ vҩn ÿӅ phӭc
tҥp bҵng ví dө sӵ tác ÿӝng cӫa các quá trình nào ÿó và cung cҩp cách nhìn thӕng nhҩt mӝt
sӕ khái niӋm và thông tin ÿѭӧc bao quát hѫn. Sau ÿây ÿѫn cӱ mӝt sӕ ví dө.
6.1. Khai thác mӓ và nҩu luyӋn kim loҥi
6.1.1. Ĉ̿t v̭n ÿ͉
Kim loҥi và các sҧn phҭm kim loҥi có thӇ ÿѭӧc xem là nӅn móng thiӃt yӃu ÿӕi vӟi
cuӝc sӕng ÿѭѫng ÿҥi cӫa chúng ta. Ngay tӯ thӡi thӵѫng cә con ngѭӡi ÿã biӃt khai thác,
chӃ hoá ÿӇ sӱ dөng (ÿӗng, ÿӗng thau, sҳt) và cҧ kim loҥi quý (vàng). Giӕng nhѭ các
ngành công nghiӋp nguyên liӋu khác, ngành công nghiӋp kim loҥi ÿѭӧc hình thành và
ÿӏnh hình thành mӝt kӃt cҩu xã hӝi cӫa xã hӝi loài ngѭӡi và mang lҥi lӧi ích to lӟn. Xong
mһt trái tiêu cӵc cӫa sӵ khai mӓ và nҩu luyӋn kim loҥi bao gӗm khҧ năng gây ҧnh hѭӣng
ÿӝc hҥi cӫa chúng ÿӃn sӭc khoҿ con ngѭӡi và hӋ sinh thái, là không tránh ÿѭӧc. Sӵ hiӇu
biӃt rӝng khҳp hѫn vӅ các cѫ chӃ tác ÿӝng tiӅm tàng này, kƭ thuұt và công nghӋ tӕt hѫn có
thӇ ÿѭӧc áp dөng ÿӇ giҧm thiӇu chúng.
Trong quá khӭ các tác ÿӝng âm cӫa sӵ khai mӓ và công nghiӋp luyӋn kim ÿӇ lҥi
nhӳng hұu quҧ khôn lѭӡng cho con ngѭӡi và thiên nhiên. Nhӳng vùng ÿҩt rӝng lӟn bӏ
phá huӹ, thѭӡng liên quan ÿӃn khai thác mӓ, làm mҩt ÿi nѫi cѭ trú, sinh sӕng, cҧnh quan
thiên nhiên. Sӵ gia công kim loҥi, ÿһc biӋt là nҩu luyӋn, có ҧnh hѭӣng rӝng khҳp hѫn mà
vүn phҧi chҩp nhұn. Rҩt nhiӅu cҧnh báo nghӅ nghiӋp vӅ tác ÿӝng môi trѭӡng cӫa sӵ tách
chiӃt và làm sҥch kim loҥi. Các trұn mѭa axit xҧy ra ӣ nhiӅu nѫi. Các lò cao chӫ yӃu
ÿѭӧc ÿӕt bҵng nhiên liӋu hoá thҥch hoһc các quá trình gia công quһng kim loҥi chӭa lѭu
huǤnh giҧi phóng ra các tiӅn chҩt cӫa axit sunfuric và axit nitric vào bҫu khí quyӇn và
ÿѭӧc vұn chuyӇn ÿi nhӳng khoҧng cách xa hàng trăm hoһc hàng nghìn kilomet dүn ÿӃn
sӵ lҳng ÿӑng axit gây hҥi cho ÿӡi sӕng thӵc vұt, hoà tan kim loҥi ÿӝc, thay ÿәi pH nguӗn
nѭӟc chҧy và nѭӟc mһt, phá huӹ hӋ sinh thái.
6.1.2. Các quá trình bao g͛m s͹ tách chi͇t và làm s̩ch kim lo̩i
Chu kì hoҥt ÿӝng này ÿѭӧc bҳt ÿҫu tӯ sӵ khҧo sát thăm dò.

Kh̫o sát, thăm dò

240
 Sӵ thăm dò quһng ÿѭӧc khӣi ÿҫu bҵng nhӳng nghiên cӭu không xâm thӵc (sӱ
dөng bҧn ÿӗ ÿӏa chҩt hiӋn có, viӉn thám tӯ vӋ tinh hoһc máy bay, quan sát thӵc ÿӏa), thăm
dò ÿӏa lí (ÿӏa chҩn, trӑng lӵc, trӣ kháng, tӯ trѭӡng và các thiӃt bӏ ÿiӋn tӯ trѭӡng). TiӃp
theo là ÿào, khoan, ít nhiӅu có sӵ xâm thӵc. Các phѭѫng pháp ít xâm thӵc là các phѭѫng
pháp sinh hӑc (ÿӏa thӵc vұt, dӵa vào khu hӋ thӵc vұt ÿһc trѭng; sinh ÿӏa hoá, dӵa vào sinh
tích luӻ kim loҥi trong thӵc vұt).
Khai m͗
Sau khi quһng kim loҥi ÿã ÿѭӧc nhұn biӃt, ÿánh giá trӳ lѭӧng, kinh tӃ, thì mӓ ÿѭӧc
xây dӵng trên mһt ÿҩt hoһc dѭӟi sâu tuǤ mӓ lӝ thiên hoһc nҵm sâu, và tiӃn hành khai
thác. Sau khai mӓ, làm giàu (thѭӡng có ÿұp, nghiӅn), nҩu chҧy và tinh chӃ kim loҥi bao
gӗm nhiӋt luyӋn, thuӹ luyӋn (dùng dung môi ngâm chiӃt kim loҥi ra khӓi quһng cӫa nó)
và ÿiӋn luyӋn (ÿiӋn phân). Các quá trình này ÿӅu có sӵ phát thҧi (tӯ quһng và hoá chҩt sӱ
dөng).
Sӵ khai thác mӓ tҥi chӛ ngâm chiӃt kim loҥi mong muӕn khӓi vұt liӋu mҽ bҵng xӱ
lí vi sinh hoһc hoá hӑc và kim loҥi ÿѭӧc thu hӗi tӯ dung dӏch, thѭӡng áp dөng cho quһng
ÿӝ thҩp (uran, ÿӗng).
Ṋu kuy͏n
Phѭѫng pháp cNJ dùng phә biӃn trѭӟc ÿây là nhiӋt luyӋn (rang nóng và nҩu chҧy).
Các sunfua kim loҥi và oxit kim loҥi ÿѭӧc chuyӇn thành kim loҥi tinh khiӃt nhӡ nhiӋt, các
quһng sunfua giҧi phóng ra lѭu huǤnh ÿioxit. Sӵ rang nóng và nҩu chҧy trong các lò hӣ
tҥo ra khói mù ӣ mһt ÿҩt bӣi axit và bөi hҥt kim loҥi. Công nhân cNJng nhѭ các hӋ sinh
thái lân cұn bӏ phѫi nhiӉm vӟi nӗng ÿӝ rҩt cao các chҩt ô nhiӉm, thѭӡng gây ra các thҧm
hoҥ. ViӋc xây dӵng các ӕng khói cao ÿӇ phân tán, pha loãng vào khí quyӇn các chҩt ÿӝc
hҥi, tuy có cҧi thiӋn cho bҫu không khí xung quanh, xong không cѫ bҧn. Sӵ thay ÿәi hiӋn
nay ÿӇ hҥn chӃ sӵ phát thҧi chҩt ÿӝc hҥi là bҵng rӱa dòng khí thҧi ÿi ra.
6.1.3. Các ch̭t quan tâm ÿ˱ͫc t̩o ra và hình thành
Rҩt nhiӅu kim loҥi ÿѭӧc sӱ dөng vӟi lѭӧng lӟn nhѭ Fe, Cu, Ni, Pb, Zn tӗn tҥi ӣ
dҥng quһng sunfua. Các sunfua bӏ khӱ khi nhiӉm không khí và nѭӟc chúng mang trên bӅ
mһt, tҥo ra axit sunfuric qua dãy các oxi hoá vi sinh và hoá hӑc. Trong quá trình khai thác
mӓ, axit sunfuric tҥo ra và hoà tan các kim loҥi tӯ quһng và vұt liӋu ÿӏa chҩt khác. Sau ÿó
nѭӟc mang kim loҥi axit, thѭӡng có pH < 2,0, chҧy vào nѭӟc mһt, gӑi là nѭӟc rӍ axit mӓ.
Lѭu huǤnh ÿioxit tӯ rang và nҩu chҧy quһng, ví dө:

2 NiS (r) + 3 O2 (k) o 2 NiO (s) + 2SO2 (k)

241
là chҩt ÿӝc thӵc vұt mҥnh và lҳng ÿӑng axit sinh ra tӯ sӵ chuyӇn hoá hoá hӑc trong quá
trình vұn chuyӇn dài trong khí quyӇn.
Sӵ phát thҧi bөi hҥt kim loҥi tӯ rang nóng và nҩu chҧy quһng, thѭӡng ӣ dҥng các
oxit, rѫi xuӕng các vùng gҫn nguӗn, gây ô nhiӉm ÿҩt và nѭӟc bӅ mһt. NӃu ÿҩt hoһc nѭӟc
có tính axit hoһc nӃu chúng ÿѭӧc axit hoá bӣi chính sӵ phát thҧi lѭu huǤnh, thì chúng sӁ
tan, làm tăng tính lѭu ÿӝng và tính sinh hӑc cӫa chúng.
6.1.4. Ĉ͡c h͕c môi tr˱ͥng cͯa s͹ khai m͗ và ṋu luy͏n
Ĉӭng trên quan ÿiӇm ÿӝc hӑc, nѭӟc rӍ axit mӓ là vҩn ÿӅ chӫ yӃu trong sӵ khai các
mӓ sunfua. Nѭӟc rӍ axit cao tӯ mӓ và các hoҥt ÿӝng liên quan ÿӃn khai mӓ không chӍ ÿӝc
vì ÿӝ axit cӫa nó, mà còn ӣ sӵ hoà tan và làm lѭu ÿӝng các kim loҥi tӯ quһng và vұt liӋu
ÿӏa chҩt khác. Ĉӭng vӅ mһt sinh thái sӵ thay ÿәi pH sӁ làm thay ÿәi tính “ÿӋm” cӫa môi
trѭӡng nѭӟc, ҧnh hѭӣng trӵc tiӃp tӟi ÿӡi sӕng cӫa ÿӝng, thӵc vұt thuӹ sinh, chѭa nói ÿӃn
nӗng ÿӝ các kim loҥi cao do tan nhiӅu gây ÿӝc.
Ngoài ra ngѭӡi ta thҩy không chӍ nѭӟc rӍ axit chҧy ra tӯ mӓ mà ngay cҧ mӝt thӇ
tích lӟn nѭӟc tӯ vұt liӋu thҧi chӭa chҩt ÿӝc (ÿҩt, ÿá loҥi bӓ khi khai thác quһng, ÿuôi
quһng) chӭa nӗng ÿӝ tѭѫng ÿӕi thҩp các kim loҥi tan cNJng là mӝt vҩn ÿӅ, ÿһc biӋt là
nhӳng kim loҥi phóng xҥ, nhѭ urani.
Ṋu luy͏n
Sӵ phát thҧi vào không khí tӯ các lò nҩu thӇ hiӋn mӝt sӵ quan tâm chӫ yӃu khác
ÿӕi vӟi tác ÿӝng môi trѭӡng cӫa sӵ gia công kim loҥi. Sӵ phát thҧi các hҥt bөi nói chung
chӭa các oxit kim loҥi. Ngoài kim loҥi chính quan tâm còn có mһt nhiӅu kim loҥi khác ÿi
cùng có trong quһng, vì nguyên nhân nào ÿó, chҷng hҥn không kinh tӃ, nên không ÿѭӧc
thu hӗi. Tҩt cҧ các kim loҥi này là nguӗn ÿӝc tiӅm năng. Các hҥt bөi có khuynh hѭӟng
khuӃch tán ra xa trong bán kính có thӇ lên tӟi 100 km tuǤ thuӝc vào chiӅu cao nguӗn và
ÿӏa hình phong thә và dҫn dҫn rѫi xuӕng mһt ÿҩt. Ĉӝc hӑc môi trѭӡng cӫa các kim loҥi
ÿã ÿѭӧc ÿӅ cұp ÿӃn ӣ các phҫn trên, ӣ ÿây nêu ra các ҧnh hѭӣng vӅ mһt sinh thái.
Bөi hҥt kim loҥi rѫi xuӕng làm nӭoc bӅ mһt thay ÿәi và tích tө vào ÿҩt, bùn sa
lҳng và thѭӡng tұp trung nhiӅu ӣ tҫng bӅ mһt (tҫng canh tác, tҫng các khu hӋ thӵc vұt và
khu hӋ ÿӝng vұt sinh sӕng, phát triӇn ) gây tác ÿӝng nghiêm trӑng ÿӕi vӟi ÿӝng, thӵc vұt.
Các khu hӋ ÿӝng, thӵc vұt trên cҥn, dѭӟi nѭӟc ӣ các vùng lân cұn các lò nҩu luyӋn
ÿã ÿѭӧc nghiên cӭu khá ÿҫy ÿӫ, và kӃt quҧ khá kӏch tính, chҷng hҥn, các khu hӋ ÿӝng
thӵc vұt lҥi ÿѭӧc cҧi thiӋn tӕt lên. Tuy nhiên nguyên nhân trӵc tiӃp cӫa các ҧnh hѭӣng
quan sát ÿѭӧc ÿӕi vӟi khu hӋ sinh vұt bҧn ÿӏa hoһc các hӋ ÿѭӧc quҧn lí nhѭ rӯng, nông

242
nghiӋp ӣ vùng lân cұn lò nҩu luyӋn thѭӡng rҩt khó xác ÿӏnh do hiӃm có sӵ tác ÿӝng
nguyên tӕ ÿѫn mà là tác ÿӝng ÿӗng thӡi cӫa nhiӅu nguyên tӕ, nên có loài bӏ mҩt ÿi, có
loài lҥi phát triӇn. Sӵ bә sung vào hӛn hӧp các kim loҥi và các chҩt ÿӝc khác nhѭ mù lѭu
huǤnh ÿioxit và sӵ axit hoá thѭӡng kӃt hӧp vӟi sӵ ô nhiӉm kim loҥi, thì ÿiӅu rҳc rӕi trên
hoàn toàn có thӇ hiӇu ÿѭӧc. Nhӳng ҧnh hѭӣng có hҥi ÿӕi vӟi các khu hӋ sinh vұt vùng
lân cұn lò nҩu luyӋn xҧy ra hҫu nhѭ ít ngoҥi lӋ. Các bөi oxit kim loҥi không tan hoһc khó
tan ít hoҥt ÿӝng, khi tan ra sӁ gây ҧnh hѭӣng mҥnh hѫn.
6.2. Sҧn xuҩt ÿiӋn năng
ĈiӋn năng là nguӗn cung cҩp năng lѭӧng trӵc tiӃp hiӋn nay cho các hoҥt ÿӝng cӫa
con ngѭӡi. ĈiӋn năng có thӇ ÿѭӧc sҧn xuҩt bҵng nhiӅu con ÿѭӡng nhѭ nhiӋt ÿiӋn, thuӹ
ÿiӋn, ÿiӋn hҥt nhân, ÿiӋn mһt trӡi, phong ÿiӋn,…
Ĉӝc hӑc môi trѭӡng cӫa ba loҥi sҧn sinh ÿiӋn năng chӫ yӃu (nhiӋt ÿiӋn, ÿiӋn hҥt
nhân và thuӹ ÿiӋn) ÿѭӧc giӟi thiӋu dѭӟi ÿây
6.2.1. S̫n xṷt ÿi͏n tͳ nhiên li͏u hoá th̩ch
Sӵ chiӃt tách nhiên liӋu hoá thҥch tӯ các nguӗn ÿӏa chҩt (mӓ than, mӓ dҫu) tҥo ra
nѭӟc rӍ axit tӯ mӓ than, dҫu và khí, ӣ ÿây có rӫi ro ô nhiӉm cho các hӋ sinh vұt trên cҥn
và dѭӟi nѭӟc (nә ӕng dүn khí, rò rӍ bӗn chӭa, tràn dҫu).
Sӵ ÿӕt cháy nhiên liӋu hoá thҥch là nguyên nhân chӫ yӃu gây ô nhiӉm khí quyӇn:
CO2 là mӝt trong sӕ các khí gây hiӋu ӭng nhà kính (chính); SO2 và NOx ÿóng vai trò
trong sӵ lҳng ÿӑng axit, NOx cNJng làm biӃn ÿәi tҫng ozon và tҥo ra các chҩt ÿӝc oxi hoá
trong khí quyӇn.
Các chҩt ô nhiӉm kim loҥi tích tө trong nhiên liӋu hoá thҥch do thành phҫn sinh
hӑc trong nhiên liӋu kӃt hӧp vӟi chúng khi hình thành, nhѭ As, Hg và các kim loҥi khác
ÿѭӧc giҧi phóng ra trong quá trình và ÿӕt cháy nhiên liӋu. Các nguyên tӕ bay hѫi Hg và
kém hѫn là Cd ÿѭӧc giҧi phóng ra ӣ dҥng khí, bөi có khuynh hѭӟng phát tán ÿi xa.
Florua cNJng ÿѭӧc giҧi phóng ra khi ÿӕt than.
6.2.2. S̫n xṷt ÿi͏n tͳ năng l˱ͫng h̩t nhân
Sӵ khai thác năng lѭӧng hҥt nhân ÿӇ sҧn xuҩt ÿiӋn là mӝt kƭ thuұt tѭѫng ÿӕi mӟi,
khoҧng 60 năm trӣ lҥi ÿây, và ÿang ÿѭӧc phát triӇn mҥnh. HiӋn ÿiӋn hҥt nhân chiӃm
khoҧng 20% sҧn lѭӧng ÿiӋn cӫa thӃ giӟi vӟi khoҧng 33 nѭӟc có sӣ hӳu ÿiӋn hҥt nhân.
Chu kì nhiên liӋu hҥt nhân bҳt ÿҫu tӯ viӋc khai thác quһng urani. Các ҧnh hѭӣng
ÿӝc cӫa sӵ tách và tinh chӃ nói chung cNJng giӕng nhӳng gì gһp phҧi nhѭ khi khai thác
các mӓ kim loҥi nhѭng vӟi sӵ quan tâm thêm là sӵ giҧi phóng ra các chҩt phóng xҥ ӣ

243
tӯng giai ÿoҥn cӫa quá trình. Quһng urani nói chung là quһng sunfua, nghƭa là sinh ra
axit. KiӇu tách ÿá mang quһng ÿѭӧc quyӃt ÿӏnh tuǤ thҥôc vào ÿӝ sâu và sӵ phân bӕ cӫa
chúng. Sӵ khai thác theo cách bóc lӟp và hҫm lò sӱ dөng các thӃt bӏ hҥng năng ÿӇ tách
quһng khӓi vӍa và nghiӅn tán nó ÿӇ chuҭn bӏ cho quá trình làm giàu và sӵ kӃt hӧp ÿá thҧi,
các dòng chҧy và nѭӟc rӍ mӓ có thӇ tác ÿӝng nhӳng ҧnh hѭӣng hoá hӑc, vұt lí, sinh hӑc
có ý nghƭa thông qua ÿӗng vӏ phóng xҥ cho nѭӟc bӅ mһt, ÿҩt và khu hӋ sinh vұt. Vұt liӋu
phóng xҥ thѭӡng phân rã tӟi mӭc an toàn ÿòi hӓi ít nhҩt là 50 năm.
Quһng urani ÿã ÿѭӧc làm sҥch (UO2) là sҧn phҭm sau cùng nhұn ÿѭӧc tӯ khai thác
và nghiӅn ÿѭӧc tinh chӃ tiӃp ÿӇ ÿҥt ÿӃn cҩp ÿӝ urani hҥt nhân. Sӵ tinh chӃ ÿѭӧc thӵc hiӋn
bҵng quá trình khô hoһc ѭӟt. Quá trình ѭӟt, chӫ yӃu dùng các phѭѫng tiӋn tinh chӃ
thѭѫng mҥi, sӱ dөng sӵ bay hѫi cӫa florua khan (sӱ dөng axit flohiÿric ÿӇ chuyӇn urani
thành dҥng tetraflorua, sau ÿó cho phҧn ӭng tiӃp vӟi flo khí dѭӟi nhӳng ÿiӅu kiӋn ÿһc
biӋt ÿӇ tҥo thành UF6). UF6 sau ÿó ÿѭӧc làm nóng chҧy ÿӇ giҧi phóng kim loҥi và tҥo
thành các thanh kim loҥi hoһc ÿѭӧc rang vӟi hѫi nѭӟc và khí hiÿro ÿӇ tҥo thành vұt liӋu
sӭ UO2 và ÿѭӧc ép thành viên rҳn ÿӇ tҥo thanh nhiên liӋu. Sӵ chuyӇn tӯ urani ÿã làm
sҥch thành thanh nhiên liӋu cho các loҥi lò phҧn ӭng khác nhau, nói chung không ÿѭӧc
ÿӇ gây ra rӫi ro bҩt kì nào làm ô nhiӉm môi trѭӡng. Khâu còn lҥi liên quan ÿӃn lò phҧn
ӭng, các sӵ cӕ hҥn hӳu và sӵ thҧi bӓ chҩt thҧi phóng xҥ cao sau sӱ dөng.
B̫ng 6.1. LiӅu phóng xҥ tѭѫng ÿӕi tӯ sҧn xuҩt ÿiӋn nănga.
Cѫ quan LiӅu cӵc ÿҥi LiӅu cӝng ÿӗng, ngѭӡi – rem/năm
cá nhân, mrem/năm
Nhà máy Nhà máy hҥt Nhà máy ÿӕt thanb
ÿӕt than nhân ChiӅu cao ӕng khói Nhà máy
325 phút 650 phút 975 phút hҥt nhân
Toàn thân 1,9 1,8 21 19 18 13
Xѭѫng 18,2 2,7 225 192 180 20
Phәi 1,9 1,2 29 23 21 9
TuyӃn giáp 1,9 3,8 21 19 18 12
Thұn 3,4 1,3 50 43 41 9
Gan 2,4 1,3 29 26 25 10
Lá lách 2,7 1,1 34 31 29 8
a - nhà máy ÿiӋn ÿӕt than và nhà máy ÿiӋn hҥt nhân có cùng công suҩt 1000 MW (e)
b - giҧ thiӃt tro giҧi phóng ra 1% và than chӭa 1 ppm U và 2 ppm Th
Trong sӵ vұn hành lò phҧn ӭng, ngày nay ÿѭӧc quan tâm ÿһc biӋt là sӵ ÿҧm bҧo
an toàn cho công nhân và cѭ dân sӕng gҫn. Sӵ giҧi phóng các chҩt phóng xҥ phҧi không
hoһc cӵc kì nhӓ, còn phҧi dѭӟi cҧ mӭc phóng xҥ cӫa mӝt nhà máy ÿiӋn ÿӕt than cùng cӥ

244
(bҧng 6.1). Có ý nghƭa sinh thái lӟn khi này là các dòng nѭӟc nhiӋt ÿѭӧc sinh ra bӣi các
nhà máy năng lѭӧng hҥt nhân ÿòi hӓi mӝt lѭӧng nѭӟc lҥnh khәng lӗ cҫn thiӃt ÿӇ ngѭng
hѫi nѭӟc sau chҥy tuabin cho vòng tuҫn hoàn. Các ҧnh hѭӣng sinh thái cӫa sӵ phóng thҧi
nhѭ ÿã biӃt là hiӋu ӭng chuyӇn dӏch trong thành phҫn các loài ÿӝng và thӵc vұt, sӵ phong
phú loài, sӵ chӃt và tӍ lӋ bӋnh tұt xҧy ra. Các tai nҥn ӣ nhà máy hҥt nhân là sӵ quan tâm
chӫ yӃu ÿӕi vӟi cӝng ÿӗng. Sӵ thoát mӝt lѭӧng nhӓ chҩt phóng xҥ và ÿѫteri tӯ nhà máy
nѭӟc nһng và lò phҧn ӭng sӱ dөng nѭӟc nһng là ÿáng quan tâm, xong sӵ lo ngҥi chӫ yӃu
là mӝt sӕ loҥi hѭ hҥi thҧm hoҥ xҧy ra ӣ trong lõi cӫa lò phҧn ӭng.
Chҩt thҧi cuӕi (thanh nhiên liӋu ÿã sӱ dөng) cӫa bҫt kì lò phҧn ӭng hҥt nhân nào
còn có mӭc ÿӝ phóng xҥ cao, cҫn nhiӅu thӃ kӍ ÿӇ chúng phân rã tӟi mӭc an toàn cҫn phҧi
ÿѭӧc tàng trӳ có kiӇm soát lâu dài.
B̫ng 6.2. Chҩt ô nhiӉm liên quan ÿӃn sҧn xuҩt ÿiӋn hҥt nhân
Hoҥt ÿӝng Quá trình Các chҩt Các ҧnh hѭӣng môi trѭӡng
Tách urani Khai thác mӓ dѭӟi Nѭӟc rӍ axit mӓ Phá huӹ (cҩp) hӋ sinh thái dѭӟi
khӓi quһng sâu hoһc mһt ÿҩt (axit sunfuric và kim nѭӟc và phá huӹ các dòng
loҥi hoà tan và các chҧy, khҧ năng gây ô nhiӉm
ÿӗng vӏ phóng xҥ) nѭӟc ngҫm
ChiӃt tách NghiӅn và xӱ lí Bùn mӏn, chҩt sinh Ĉuôi quһng chiӃm diӋn tích
urani nѭӟc axit chӭa kim loҥi, tѭѫng ÿӕi lӟn trong môi trѭӡng
và các ÿӗng vӏ bên ngoài, thѭӡng lҩp ÿҫy hӗ
phóng xҥ tӵ nhiên, có khҧ năng bay bөi
hҥt chӭa chҩt ô nhiӉm nѭӟc
mһt và nѭӟc ngҫm
Phân rã hҥt Rӓ rӍ tai nҥn (lõi bӏ Các ÿӗng vӏ phóng Ô nhiӉm ÿҩt và nѭӟc bӣi vұt
nhân trong chҧy), xuyên tia xҥ khác nhau bao liӋu phóng xҥ, có thӇ dүn ÿӃn
lò phҧn ӭng (hiӃm nhѭng có gӗm Pu-239, Co-60, phá huӹ tӃ bào và biӃn ÿәi gen
khҧ năng) Sr-90, Ce-137, triti
(3H)
Sҧn xuҩt Quá trình làm giàu Giҧi phóng H2S và Hiÿrosunfua cӵc ÿӝc ÿӕi vӟi
nѭӟc nһng ÿѫteri ÿѫtri vào khí quyӇn ÿӝng vұt có vú
và sӱ dөng
Chҩt thҧi Bӕ trí loҥi bӓ lâu Vұt liӋu tiӃp tөc Ô nhiӉm ÿҩt, nѭӟc bӅ mһt và
phóng xҥ dài nhiên liӋu lò phân rã phóng xҥ nѭӟc ngҫm
cao tӯ nhà phҧn ӭng ÿã sӱ hàng nghìn năm vӟi
máy ÿiӋn dөng và các vұt liӋu sӵ sҧn sinh các ÿӗng
hҥt nhân khác cӫa nhà máy vӏ và nhiӋt
mӝt cách lâu dài
Ngӯng hoҥt Bҧo quҧn và theo Chҩt thҧi nѭӟc Có khҧ năng giҧi phóng chҩt
ÿӝng nhà dõi lâu dài toàn bӝ phóng xҥ cao phóng xҥ vào môi trѭӡng nӃu
máy khi cҩu trúc nhà máy sӵ ngăn cách không tӕt
ÿӃn hҥn hҥt nhân

245
 Nhà máy năng lѭӧng hҥt nhân nào cNJng chӍ có thӡi gian hoҥt ÿӝng có hҥn, cҫn
phҧi cho dӯng và bҧo quҧn khi ÿӃn hҥn.
Bҧng 6.2 tәng kӃt nhӳng nguӗn chӫ yӃu ô nhiӉm môi trѭӡng do sҧn xuҩt năng
lѭӧng hҥt nhân gây ra. Sӵ phá huӹ phóng xҥ ÿӕi vӟi con ngѭӡi và hӋ sinh thái gây ra do
sӵ ô nhiӉm môi trѭӡng bӣi sӵ phóng xҥ ion hoá, do ÿó cҫn phҧi tìm mӑi cách ÿӇ tránh
ÿѭӧc sӵ ô nhiӉm ÿó.
6.2.3. Thuͽ ÿi͏n
Sӵ sҧn xuҩt thuӹ ÿiӋn bao gӗm tích nѭӟc sau ÿұp hoһc sӱ dөng dòng thác sҹn có
và cho nѭӟc chҧy chҥy qua tua bin.
Thuӹ ÿiӋn không nguy hiӇm nhѭ ÿiӋn hҥt nhân, không gây ô nhiӉm nhiӅu nhѭ
nhiӋt ÿiӋn, song cNJng có nhӳng ҧnh hѭӣng.
ViӋc xây dӵng ÿұp thuӹ ÿiӋn và tích nѭӟc làm mҩt ÿҩt sӱ dөng, sinh khí metan,
ҧnh hѭӣng ÿӃn ÿӡi sӕng hoang dã, phá vӥ lӕi sӕng cӫa cѭ dân bҧn ÿӏa. Ӣ mӝt sӕ hӗ thuӹ
ÿiӋn có hiӋn tѭӧng nhѭ ta biӃt ӣ nhӳng vùng ÿҩt khi ngұp nѭӟc lѭӧng thuӹ ngân (cҧ tӵ
nhiên và con ngѭӡi) chҧy vào cùng các chҩt hӳu cѫ và các vi sinh vұt chuyӇn hoá thuӹ
ngân thành metyl thuӹ ngân, chҩt này ÿѭӧc sinh tích luӻ và sinh tăng cѭӡng vào chuӛi
thӭc ăn, gây ra nhӳng nӗng ÿӝ không thӇ chҩp nhұn ÿѭӧc trong cá. Tuy nhên nѭӟc hӗ
thuӹ ÿiӋn là nѭӟc lѭu ÿӝng nên các hӗ chӭa cNJ sӵ metyl hoá thuӹ ngân giҧm xuӕng ӣ
mӭc có thӇ chҩp nhân ÿѭӧc trong cá.
6.3. Nông nghiӋp
6.3.1. Ĉ̿t v̭n ÿ͉
Dân sӕ thӃ giӟi tăng, sӵ tăng ÿó còn tiӃp tөc, cҫn phҧi tҥo ra mӝt cѫ sӣ cung ӭng
ÿӫ lӟn ÿáp ӭng cho cuӝc sӕng. Cѫ sӣ cung ӭng ÿó có thӇ thӵc hiӋn ÿѭӧc qua các hoҥt
ÿӝng mҥnh mӁ cӫa con ngѭӡi nhѭ nông nghiӋp, công nghiӋp, nghӅ cá và thѭѫng mҥi
quӕc tӃ. Nhӳng hoҥt ÿӝng này không thӇ không có hұu quҧ sinh thái, mà biӇu hiӋn rõ
nhҩt cӫa hұu quҧ là sӵ biӃn ÿәi bӅ mһt ÿҩt, dүn ÿӃn sӵ giҧm ÿa dҥng loài và gen (tӍ lӋ
giҧm này gҩp tӯ 100 ÿӃn 1000 lҫn so vӟi trѭӟc khi loài ngѭӡi thӕng trӏ hӋ sinh thái trái
ÿҩt nhѭ hiӋn nay).
Sӵ biӃn ÿәi ÿҩt canh tác và sӵ biӃn ÿәi môi trѭӡng sӕng tҥo ra các hàng hoá nhѭ
thӵc phҭm là sӵ làm thay ÿәi có ý nghƭa nhҩt cӫa ÿҩt bӣi con ngѭӡi. HiӋn nay 10 y 15%
ÿҩt trái ÿҩt ÿѭӧc sӱ dөng cho nông nghiӋp, 6 y 8% ÿѭӧc chuyӇn thành ÿӗng cӓ. Sӵ tăng
nhѭ vұy trong trӗng trӑt và chăn nuôi dүn ÿӃn nhӳng cҧi biӃn vӅ cҩu trúc và chӭc năng

246
cӫa hӋ sinh thái bao gӗm cҧ nhӳng biӃn ÿәi trong sӵ tѭѫng tác vӟi bҫu khí quyӇn, vùng
ÿҩt xung quanh và các hӋ sinh thái nѭӟc.
Sӵ chuyӇn ÿәi ÿҩt canh tác cho sӱ dөng nông nghiӋp ҧnh hѭӣng bҫu khí quyӇn
hҫu nhѭ thông qua sӵ biӃn ÿәi khí hұu ӣ các cҩp ÿӝ khác nhau (mӝt ÿӏa phѭѫng, mӝt
vùng). Khi ÿҩt ÿѭӧc chuyӇn ÿәi tӯ ÿҩt rӯng thành ÿҩt nông nghiӋp hoһc ÿӗng cӓ, sӵ gӗ
ghӅ bӅ mһt giҧm ÿi dүn ÿӃn làm tăng nhiӋt ÿӝ và giҧm mѭa. NӃu quá trình này có ÿӕt
cháy, thì hoá hӑc phҧn ӭng cӫa hҥ tҫng chí tuyӃn (6 y 10 km) bӏ thay ÿәi, tҥo ra nhӳng
nӗng ÿӝ cao cacbon monoxit và sӵ ô nhiӉm không khí có thӇ ÿi xa vài nghìn kilômet. Các
hoҥt ÿӝng nông nghiӋp ÿóng góp gҫn 20% sӵ phát thҧi cacbon ÿioxit con ngѭӡi và thӵc
tӃ còn làm tăng nӗng ÿӝ các khí nhà kính, metan và nitѫ oxit.
Sӵ trӗng trӑt nông nghiӋp cNJng ҧnh hѭӣng ÿӃn vùng ÿҩt xung quanh bӣi sӵ biӃn
ÿәi ngay chính bҧn thân ÿҩt trên diӋn tích trӗng trӑt liên tөc, làm nghèo kiӋt chҩt hӳu cѫ
dinh dѭӥng dүn ÿӃn thay ÿәi cҩu tѭӧng ÿҩt và khҧ năng giӳ nѭӟc. Ӣ các vùng ôn ÿӟi
50% cacbon ÿҩt mҩt ÿi trong vòng 25 năm, ӣ các vùng nhiӋt ÿӟi còn nhanh hѫn, 5 năm.
Sӵ biӃn ÿәi hӳu sinh ÿӕi vӟi cӝng ÿӗng ÿa dҥng tӵ nhiên cӫa vi sinh vұt và ÿӝng vұt
không có xѭѫng sӕng trong ÿҩt dүn ÿӃn nhӳng thay ÿәi vӅ chu trình dinh dѭӥng.
TӍ lӋ chuyӇn ÿәi ÿҩt sӱ dөng cho nông nghiӋp ÿã chұm lҥi trong vòng ba bӕn thұp
kӍ gҫn ÿây. Sӵ quҧn lí sӱ dөng ÿҩt ÿai ÿѭӧc tăng cѭӡng, sҧn xuҩt nông nghiӋp có nhiӅu
thay ÿәi nhѭ lӵa chӑn giӕng cho năng suҩt cao, tѭӟi tiêu, phân bón, thuӕc trӯ dӏch hҥi, cѫ
giӟi hoá. ĈiӅu kiӋn canh tác thay ÿәi nhҵm tăng năng suҩt thu hoҥch kéo theo nhӳng hӋ
luӷ vӅ môi trѭӡng và sinh thái.
Nhӳng biӃn ÿәi sinh thái do nông nghiӋp trѭӟc hӃt là chu trình nѭӟc và sӵ cҩp
nѭӟc tӵ nhiên cӫa trái ÿҩt. Toàn cҫu, con ngѭӡi sӱ dөng trên mӝt nӱa nѭӟc ngӑt có, thì
nông nghiӋp ÿã chiӃm tӟi khoҧng 70% lѭӧng nѭӟc này, qua hӋ thӕng thuӹ lӧi hoһc các
ÿѭӡng nѭӟc tѭӟi tiêu tӵ nhiên. Sӵ tѭӟi tiêu làm tăng ÿӝ ҭm không khí, làm tăng mѭa và
tҫn suҩt sҩm sét; dòng chҧy mang ÿi nhӳng lѭӧng muӕi và khoáng nhiӅu hѫn so vӟi nѭӟc
mһt và nѭӟc ngҫm dүn ÿӃn ô nhiӉm nѭӟc tӵ nhiên. Nѭӟc tiêu nông nghiӋp có ҧnh hѭӣng
ÿáng kӇ ÿӃn sông suӕi, hӗ, cӱa sông do mang theo các chҩt nông hoá nhѭ phân bón thuӕc
trӯ dӏch hҥi làm lan truyӅn sӵ ô nhiӉm.
6.3.2. Các ch̭t quan tâm
1. Phân bón
Sӵ trӗng trӑt làm mҩt ÿi các chҩt dinh dѭӥng vӕn có cӫa ÿҩt. ĈӇ ÿҧm bҧo sҧn
lѭӧng, buӝc chúng ta phҧi cung cҩp phân bón cho cây trӗng. Nguӗn phân bón hӳu cѫ có
hҥn không thӇ ÿáp ӭng yêu cҫu, phҧi sӱ dөng phân bón tәng hӧp (phân khoáng).

247
 Phân bón nói chung dӵa trên cѫ sӣ nitѫ, là các hoá chҩt ÿѭӧc sҧn xuҩt bҵng con
ÿѭӡng tәng hӧp tӯ nitѫ khí quyӇn qua quá trình công nghiӋp tiêu thө nhiên liӋu hoá
thҥch, photpho tӯ khai mӓ quһng giàu photpho.
Vào nhӳng năm 1990, khoҧng 80 triӋu tҩn mét khӕi nitѫ dã ÿѭӧc sҧn xuҩt trên
toàn cҫu mӛi năm và dӵ kiӃn sӁ tăng lên 135 triӋu tҩn mét khӕi mӛi năm vào năm 2030.
Sӵ ÿóng góp cӫa nitѫ cӕ ÿӏnh sinh hӑc và tӵ nhiên cNJng vào khoҧng nhѭ vұy.
Nhu cҫu phân bón cӫa thӃ giӟi tăng lên không ngӯng sang thӃ kӍ 21 này, dӵ kiӃn
ÿҥt 208 triӋu tҩn mӛi năm, 86 triӋu tҩn ÿѭӧc sӱ dөng ӣ các nѭӟc phát triӇn và 122 triӋu
tҩn ӣ các nѭӟc dang phát triӇn vào năm 2020. Ngay cҧ nhӳng mӭc này cNJng chѭa dӵ
ÿoán ÿѭӧc ÿích cӫa an ninh lѭѫng thӵc tѭѫng lai, mӭc cҫn thiӃt dӵ ÿoán là 251 triӋu tân
phân bón mӛi năm.
Ĉ͡c h͕c môi tr˱ͥng cͯa các phân bón
Phân bón mang lҥi các lӧi ích cho sҧn xuҩt nông nghiӋp nhӡ bù ÿҳp sӵ mҩt ÿi các
chҩt dinh dѭӥng trong dҩt. Tuy nhiên, sӵ cҧi thiӋn này không thӇ tránh ÿѭӧc các hұu quҧ.
Nhӳng hұu quҧ có hҥi cӫa viӋc sӱ dөng phân bón bao gӗm trѭӟc hӃt là các ҧnh hѭӣng
ÿӃn các thành phҫn khí quyӇn, sӵ ô nhiӉm nѭӟc bӅ mһt và nѭӟc ngҫm, và sӵ phì dѭӥng
cӫa nѭӟc tӵ nhiên.
Các phân bón nitѫ có các tác ÿӝng ÿӃn các thành phҫn khí quyӇn nhѭ các khí nitѫ
ÿѭӧc phát thҧi vào khí quyӇn. Nitrѫ oxit là khí nhà kính, trѫ hoá hӑc trong hҥ tҫng khí
quyӇn và không có khҧ năng ÿӇ làm thay ÿәi cân bҵng bӭc xҥ cӫa trái ÿҩt. Trong thѭӧng
tҫng khí quyӇn, nitrѫ oxit (N2O) bӏ khӱ ÿӃn NO, chҩt này có khҧ năng phá huӹ tҫng ozon.
Các khí nhѭ khí NOx tѭѫng tác hoá hӑc trong hҥ tҫng khí quyӇn tҥo ra mӭc ozon nӅn,
ÿѭӧc biӃt là có hҥi cho sӭc khoҿ con ngѭӡi và ÿһc biӋt ÿӝc ÿӕi vӟi thӵc vұt (ozon xҩu).
Lѭӧng N2O phát thҧi vào khí quyӇn hàng năm tӯ phân bón khoҧng 3%. Lѭӧng amoniac
phát thҧi vào khí quyӇn tӯ phân bón nitѫ (urê), chӍ tính riêng các nѭӟc châu Á cұn nhiӋt
ÿӟi năm 1984 là 10 y 15%. Amoniac bӏ oxi hoá quang hoá tҥo ra các gӕc tӵ do ÿóng góp
vào sӵ hình thành ozon xҩu ӣ hҥ tҫng khí quyӇn:
NH3 o NOx o NO 2
x

NO x2 o
UV
NOx + O
O + O2 o O3
Lѭӧng NO phát thҧi tӯ các phân bón nitѫ (urê, amoni nitrat) cNJng có ý nghƭa. Sѫ
ÿӗ chung cӫa chu trình nitѫ và các ҧnh hѭӣng cӫa nó ÿӃn ozon hҥ tҫng khí quyӇn ÿѭӧc
trình bày ӣ hình 6.1.

248
 NO + O3 o NO2 + O2

O + NO2 o NO + O2

O + O3 o 2 O2

NO NO2

N2 + O2 2NO NO + O NO2 + OH HNO3

(5%) hQ hQ
(95%)
OH + HNO3

N + O2 H2O +
NO3

N2O
Th- îng tÇng khÝ quyÓn
Vïng giao
(10-17 km) H¹ tÇng khÝ quyÓn

N2O HNO3 lo¹i khái

tuÇn hon bëi m- a
nhanh
N2O Cè ®Þnh nit¬
3 CH2O +2N2 +3 H2O + 4 H+ 3 CO2 + 4 NH4+
nitro
ho¸
§Êt nitrobacter
N2O, N2 NO3 NO2
®enitrat ho¸ O
khö nitrat

Hình 6.1. Chu trình nitѫ và sӵ liên quan cӫa nó vӟi ozon
Hұu quҧ khác cӫa sӵ bón phân nitѫ là nӗng ÿӝ các nitrat tăng lên ӣ tҫng nѭӟc bӅ
mһt và nѭӟc ngҫm. Nitrat là mӝt trong sӕ các ion ÿѭӧc tìm thҩy tӵ nhiên trong nѭӟc vӟi
nӗng ÿӝ trung bình ӣ nѭӟc bӅ mһt ÿҥt khoҧng 1 y 2 mg/L. Tuy nhiên, nӗng ÿӝ ӣ các
giӃng hoһc nѭӟc ngҫm riêng thѭӡng ÿҥt tӟi mӭc nguy hҥi. Nitrat, nӃu ăn phҧi gây ra hai
loҥi ҧnh hѭӣng sӭc khoҿ nghiêm trӑng: gây cҧm ӭng chӭng methemoglobin (hoһc hӝi
chӭng em bé xanh xao) và sӵ hình thành nitrosamin gây ung thѭ.

Mӝt hұu quҧ khác cӫa sӵ ô nhiӉm liên quan ÿӃn nѭӟc chҧy tràn và nѭӟc tiêu nông
nghiӋp là sӵ giàu chҩt dinh dѭӥng hoһc phì dinh dѭӥng. Nѭӟc tháo bӅ mһt chӭa lѭӧng
nitrѫ và photpho nӗng ÿӝ cao vѭӧt quá các giӟi hҥn bình thѭӡng cho sӵ phát triӇn cӫa
thӵc vұt sӁ không ÿѭa lҥi sҧn lѭӧng cao, mà còn làm giҧm ÿa dҥng sinh hӑc và làm giҧm
và làm giҧm tính bӅn vӳng cӫa hӋ sinh thái do mҩt ÿi khҧ năng cӫa các sinh vұt thích
nghi vӟi sӵ thay ÿәi.

249
 Sӵ phì dinh dѭӥng bӣi các nguӗn photpho nông nghiӋp và mӝt sӕ trѭӡng hӧp là
nitѫ ҧnh hѭӣng tӟi hӋ sinh thái nѭӟc ngӑt. Mӝt trong sӕ ÿó là sӵ tăng sҧn sinh tҧo bám.
Tҧo có thӇ cҧn trӣ bӣi sӵ lҩy mҩt ÿi nѭӟc dùng cho mөc ÿích nѭӟc uӕng do mùi, vӏ ÿӝc
cӫa tҧo, các ÿӝc tӕ sinh hӑc và gây tҳc khi lӑc. Khi tҧo chӃt và phân huӹ sinh hӑc, oxi
ÿѭӧc tiêu thө, và lѭӧng O2 trong nѭӟc giҧm xuӕng tӟi mӭc có hҥi cho cá và các loài thuӹ
sinh.
Sӵ bӓ sung dinh dѭӥng không chӍ làm tăng sӵ phát triӇn tҧo mà chúng còn làm
thay ÿәi thành phҫn cӫa quҫn xã và sӵ phân bӕ không gian. Bҵng sӵ thay ÿәi quҫn xã
theo ÿѭӡng này, sӵ phân bӕ và dӵ trӳ các chҩt dinh dѭӥng cNJng bӏ thay ÿәi, dүn ÿӃn
nhӳng thay ÿәi các loҥi ÿҥi thӵc vұt khác nhau do các chҩt dinh dѭӥng tăng. Nói chung,
sӵ cҥnh tranh giӳa các loài thӵc vұt phө thuӝc vào cân bҵng các chҩt dinh dѭӥng vӟi
nhӳng yӃu tӕ môi trѭӡng khác. Khi phân bón tăng lên, sӵ dӏch chuyӇn lӟn trong các loài
có thӇ xҧy ra do nhӳng thay ÿәi trong sӵ vѭӧt trӝi cҥnh tranh.
Các cӝng ÿӗng sinh vұt ÿáy cNJng sӁ bӏ chӏu ҧnh hѭӣng bӣi sӵ tăng ÿӝ phì dinh
dѭӥng thông qua sӵ mҩt ÿi thӵc vұt lӟn che bóng. Khi thӵc vұt lӟn giҧm, các ÿӝng vұt
không xѭѫng sӕng lӟn cNJng giҧm, do vұy giҧm ÿi ÿa dҥng loài. Cuӕi cùng sӵ phì dinh
dѭӥng làm biӃn ÿәi thành phҫn các các loài cá tӯ loài cá hӗi và cá ăn cӓ, các loài ÿòi hӓi
nhiӋt ÿӝ thҩp và oxi cao ÿӃn các loài nѭӟc ҩm là các loài chӏu ÿѭӧc ÿiӅu kiӋn phì dinh
dѭӥng.
Ph̭n hoa t̫o ÿ͡c nh˱ là h̵u qu̫ cͯa n˱ͣc tháo dinh d˱ͩng
Trong các thұp kӍ gҫn ÿây có bҵng chӭng cho thҩy, mӭc tháo dinh dѭӥng tăng ÿã
ÿóng góp vào sӵ phát triӇn sӵ nӣ hoa nѭӟc tҧo ÿӝc ӣ các cӱa sông và các vùng bӡ biӇn
khác.
Các ÿӝc tӕ sinh hӑc ÿѭӧc tҥo ra bӣi nhiӅu loài tҧo ÿӝc có khҧ năng ÿi vào chuӛi
thӭc ăn thuӹ sinh, và cuӕi cùng ÿѭӧc tұp trung ӣ trong mӝt sӕ loài cá và sò, ÿѭӧc con
ngѭӡi tiêu thө (nhӳng ÿӝc tӕ sinh vұt biӇn ÿѭӧc biӃt nhѭ là tetroÿotoxin, saxitoxin,
xiguatoxin, maitotoxin, brevetoxin, palitoxin,…). Ngѭӡi ăn phҧi thӵc phҭm biӇn chӭa các
ÿӝc tӕ này, nӃu nhҽ thì các biӇu hiӋn ÿӝc có thӇ qua ÿi, còn nһng thì chӃt.
Ngoài các ҧnh hѭӣng ÿӃn sӭc khoҿ con ngѭӡi, phҩn hoa tҧo ÿӝc có thӇ ҧnh hѭӣng
ÿӃn hӋ sinh thái bҵng nhiӅu con ÿѭѫng khác nhau, hoá chҩt hoһc không hoá chҩt. Tҧo ÿӝc
có thӇ gây ra sӵ ÿói trong các quҫn thӇ ăn cӓ bӣi quá ít ÿӇ cung cҩp ÿӫ giá trӏ dinh dѭӥng
cho chúng. Sӵ phá huӹ cѫ hӑc ÿӕi vӟi ҩu trùng cӫa loài giáp xác và nhӳng sinh vұt khác
gây ra bӣi sӵ va chҥm vӟi tҧo ÿӝc trong ÿiӅu kiӋn mұt ÿӝ cao, làm thiӇu hô hҩp, chҧy máu,
bҥi liӋt. Trong sӕ các dҥng tәn thѭѫng hoá hӑc gây ra bӣi tҧo dӝc là sӵ chӃt các loài thuӹ

250
sinh do thiӃu oxi mô, thiӃu oxi huyӃt sau khi mӝt lѭӧng lӟn tҧo ÿӝc chӃt hoһc bӣi các ÿӝc
tӕ do tҧo sinh ra. Mӝt sӕ loài tҧo ÿӝc sinh ra ion amoni, có thӇ gây chӃt cho cá.
2. Thu͙c trͳ d͓ch h̩i
Mӛi năm, công nghiӋp hoá chҩt thӃ giӟi sҧn xuҩt ra trên 100 triӋu tҩn hoá chҩt hӳu
cѫ vӟi khoҧng 70.000 chҩt khác nhau và khoҧng 1.000 chҩt trong sӕ ÿó là mӟi. ChӍ mӝt
phҫn trong sӕ này ÿѭӧc thӱ ÿӝc tính ÿӕi vӟi ngѭӡi, cá, ÿӝng vұt hoang dã và các tác ÿӝng
môi trѭӡng khác. Hàng năm thӃ giӟi sҧn xuҩt và tiêu thө khoҧng 5 triӋu tҩn thuӕc trӯ dӏch
hҥi. Chӫ yӃu sӱ dөng trong nông nghiӋp vӟi tӍ lӋ: thuӕc trӯ cӓ chiӃm 70%, thuӕc trӯ sâu
20%, thuӕc trӯ nҩm bӋnh 10%.
Hҫu hӃt côn trùng và các loài có quan hӋ vӟi con ngѭӡi là có ích và ÿóng vai trò
thiӃt yӃu trong các hӋ sinh thái tӵ nhiên.ChӍ khoҧng 1% (khoҧng 9.000 loài) là các côn
trùng có hҥi gây tәn thҩt khoҧng 13% sҧn lѭӧng lѭѫng thӵc cӫa thӃ giӟi. Thuӕc trӯ dӏch
hҥi mang lҥi nhiӅu lӧi ích cho con ngѭӡi nhѭ làm tăng sҧn lѭӧng nông nghiӋp và làm
giҧm tác ÿӝng ҧnh hѭӣng bӋnh tұt cӫa côn trùng gây ra. Tuy nhiên, mӝt sӕ thuӕc trӯ dӏch
hҥi ÿӝc vӟi ngѭӡi và các loài khác và mӝt sӕ bӅn vӳng trong sinh quyӇn và ҧnh hѭӣng
trѭӡng diӉn cӫa chúng tӟi ÿӝng vұt hoang dã.
S͹ t͛n t̩i cͯa thu͙c trͳ d͓ch h̩i.
Các ÿây không lâu ngѭӡi ta cho các thuӕc trӯ dӏch hҥi không di chuyӇn xuӕng
nѭӟc ngҫm. Tuy nhiên nhӳng ÿӧt tәng ÿiӅu tra ÿѭӧc thӵc hiӋn ӣ Mӻ và mӝt sӕ nѭӟc cho
thҩy nhiӅu thuӕc trӯ sâu, trӯ cӓ, trӯ nҩm có trong nѭӟc ngҫm, tuy nӗng ÿӝ thҩp.
Các thuӕc trӯ dӏch hҥi gһp trong nѭӟc bӅ mһt (cҧ trong dòng chҧy), trong bùn sa
lҳng, trong các khu hӋ sinh vұt thuӹ sinh, trong ÿӝng vұt hoang dã và mӝt sӕ còn gһp ӣ
nhӳng vùng xa xôi hҿo lánh (vùng cӵc).
Ĉ͡c h͕c môi tr˱ͥng các thu͙c trͳ d͓ch h̩i
Sӵ nhұn thӭc cӫa cӝng ÿӗng vӅ các thuӕc trӯ dӏch hҥi có tính lӏch sӱ khi nhӳng
ҧnh hѭӣng nһng nӅ gây ra bӣi các thuӕc trӯ sâu hiÿrocacbon clo hoá nhѭ DDT, ÿienÿrin,
mirex. Các hoá chҩt này ÿã bӏ cҩm tӯ nhiӅu năm nay nhѭng vүn còn tìm thҩy nhӳng lѭӧng
vӃt ӣ hҫu khҳp các môi trѭӡng. Nhӳng năm gҫn ÿây các thuӕc trӯ dӏch hҥi ÿѭӧc sҧn xuҩt
là nhӳng hoá chҩt ít ÿӝc hҥi, tӍ lӋ sӱ dөng thҩp ÿã có thӇ diӋt côn trùng, không sinh tích
luӻ trong sinh vұt, ít bӅn trong môi trѭӡng và ít ÿӝc ÿӕi vӟi các loài không mөc tiêu.
Tuy nhiên, các ҧnh hѭӣng không ÿһc trѭng cӫa thuӕc trӯ dӏch hҥi ÿӃn con ngѭӡi, cá
và ÿӡi sӕng hoang dã không tránh khӓi, dүn ÿӃn các mӭc ÿӝc khác nhau ÿӕi vӟi các loài
không mөc tiêu. ĈiӅu này có nghƭa là sӵ phát triӇn cӫa mӝt sӕ loài thӵc vұt nào ÿó sӁ bӏ

251
ӭc chӃ trong nѭӟc có chӭa các thuӕc trӯ cӓ do ӭc chӃ quang tәng hӧp, và mӝt sӕ quҫn thӇ
ÿӝng vұt sӁ bӏ loҥi trӯ ӣ ÿâu có sӵ ô nhiӉm các thuӕc trӯ dӏch hҥi. KӃt quҧ là hӋ sinh thái
bӏ thay ÿәi do sӵ giҧm ÿa dҥng loài và biӃn ÿәi thành phҫn quҫn thӇ. Có khҧ năng ҧnh
hѭӣng chung nhҩt ÿӃn thành phҫn loài xҧy ra qua sӵ thay ÿәi trong sӵ vѭӧt trӝi cҥnh
tranh giӳa các loài sӱ dөng cùng nguӗn cung ӭng. Có nhiӅu nghiên cӭu chӍ ra nhӳng thay
ÿәi cҩu trúc cӝng ÿӗng ÿӝng vұt nәi trong nѭӟc ngӑt do ô nhiӉm thuӕc trӯ dӏch hҥi. Có
thӇ lҩy ví dө vӅ sӵ thay ÿәi cҩu trúc cӝng ÿӗng nhѭ khi sӵ cân bҵng ÿӝng vұt ăn thӏt – ăn
mӗi bӏ phá vӥ, mұt ÿӝ cӝng ÿӗng ÿӝng vұt giҧm ÿi và thѭӡng kèm theo sӵ tăng sinh sҧn
tҧo hoһc tăng các loài không xѭѫng sӕng khác.
6.4. ChiӃt tách, vұn chuyӇn và gia công dҫu mӓ
6.4.1. Ĉ̿t v̭n ÿ͉
Hàng năm theo thӕng kê ÿѭӧc, trung bình có hàng triӋu tӟi chөc triӋu tҩn mét khӕi
dҫu ÿi vào các biӇn và ÿҥi dѭѫng cӫa trái ÿҩt, gây ô nhiӉm môi trѭӡng biӇn. Hѫn mӝt nӱa
sӕ ÿó có liên quan tӟi vұn chuyӇn dҫu. Dҫu thѭӡng khai thác ӣ các nѫi xa thӏ trѭӡng tiêu
thө, nhӳng hoҥt ÿӝng vұn chuyӇn là tҩt yӃu, và không thӇ tránh ÿѭӧc rӫi ro. Mһc dҫu
nhӳng tai nҥn bӗn chӭa và ÿѭӡng ӕng chӍ chiӃm 25 y 30% lѭӧng dҫu mҩt do vұn chuyӇn,
phҥm vi môi trѭӡng cӫa nhӳng vө tràn dҫu khәng lӗ ÿang gây nên sӵ quan tҩm ÿһc biӋt
cӫa cӝng ÿӗng. Sӵ tràn ÿә dҫu không chӍ thiӋt hҥi mҩt ÿi nguӗn tài nguyên thiên nhiên, sӵ
khҳc phөc cNJng rҩt khó khăn, ҧnh hѭӣng ÿӃn ÿҩt ÿai, vùng ven biӇn, ÿӃn các nguӗn tài
nguyên thiên nhiên quý giá (cá, hҧi sҧn, chim di cѭ), ÿӃn sinh thái, khí hұu. Mӭc ÿӝ ҧnh
hѭӣng phө thuӝc vào nhiӅu yӃu tӕ, trѭӟc hӃt là vào thành phҫn hoá hӑc ban ÿҫu cӫa dҫu
tràn ÿә.
Dҫu thô là hӛn hӧp phӭc tҥp cӫa hàng nghìn hӧp chҩt hoá hӑc, chiӃm 98% là hӧp
chҩt hӳu cѫ bao gӗm các hiÿrocacbon béo, xicloankan và thѫm.
Các hiÿrocacbon béo gӗm các n-ankan và iso-ankan, chiӃm khoҧng 60 ÿӃn > 90%
hàm lѭӧng hiÿrocacbon cӫa dҫu thô. Các hiÿrocacbon no ít hѫn năm cacbon là khí, tӯ 5 y
17 hoһc 18 cacbon là lӓng, tӯ 20 y 35 cacbon là rҳn (sáp).
Xicloankan hoһc naphten, tѭѫng tӵ ankan nhѭng ÿѭӧc tҥo vòng gӗm chӫ yӃu các
vòng năm và sáu cҥnh có và không có các nhóm nhánh.
Các hiÿrocacbon thѫm gӗm các hӧp chҩt thѫm ÿѫn vòng hoһc ÿa vòng. Các hӧp
chҩt thѫm ÿѫn vòng trong dҫu thô là benzen, toluen, etylbenzen và các xilen (BTEX).
Naphtalen, antraxen, piren và coronen là các hiÿrocacbon thѫm ÿa vòng (PAH) có hai,
ba, năm và sáu vòng, tѭѫng ӭng.

252
 Ngoài các hiÿrocacbon thuҫn khiӃt trong dҫu thô còn chӭa nhӳng lѭӧng nhӓ các
hӧp chҩt hӳu cѫ chӭa oxi, lѭu huǤnh, nitѫ nhѭ phenol, thiophen, pirol. Các nhóm hӧp
chҩt dӏ tӕ quan trӑng tҥo ra các nhӵa (phân tӱ khӕi < 700 y 1000) và các asphanten (phân
tӱ khӕi, 1.000 y 10.000).
Dҫu thô chӍ mӝt lѭӧng nhӓ ÿѭӧc sӱ dөng trӵc tiӃp, còn thì ÿѭӧc cҩt phân ÿoҥn
ÿӇ tách các phân ÿoҥn nhҽ sӱ dөng làm nhiên liӋu. Xăng gӗm các hiÿrocacbon C 4 y C10
và có thӇ chӭa tӟi 30%là các olefin (mҥch thҷng hoһc mҥch vòng nhұn ÿѭӧc bҵng quá
trình crăckinh xúc tác) ÿѭӧc thêm vào ÿӇ giҧm nә, và do ÿó cNJng làm tăng tính ÿӝc cӫa
xăng lên.
Các hӧp chҩt hiÿrocacbon nһng trong dҫu thô thӵc tӃ không tan trong nѭӟc, trong
khi ÿó các phân tӱ nhӓ, ÿһc biӋt là các hiÿrocacbon thѫm nhѭ benzen, toluen tan mӝt
phҫn. Các hӧp chҩt nhҽ cNJng là nhӳng chҩt dӉ bay hѫi, và sӵ bay hѫi ÿóng mӝt vai trò
quan trӑng trong sӵ khuӃch tán cӫa dҫu hѫn là hoà tan (tӯ 10 y 100 lҫn nhanh hѫn là hoà
tan trong nѭӟc). Sӵ quang oxi hoá bӣi ánh sáng mһt trӡi các thành phҫn cӫa dҫu, ÿһc biӋt
là các hiÿrocacbon thѫm thành nhӳng hӧp chҩt phân cӵc hѫn nhѭ các phenol, quinon,
sunfoxit, mһc dù quá trình xҧy ra chұm. Mӝt hұu quҧ quan trӑng cӫa sӵ quang oxi hoá
các hӧp chҩt thѫm tҥo ra các nhӵa có tính hoҥt ÿӝng bӅ mһt, әn ÿӏnh nhNJ nѭӟc trong dҫu
dүn ÿӃn sӵ hình thành các sҧn phҭm rҳn bӅn vӳng nhѭ là các mҧng cөc ÿen hҳc ín, chѭa
nói ÿӃn sӵ quang oxi hoá các hiÿrocacbon khí (C1, C2) tҥo ra các tác nhân oxi hoá ÿӝc
ÿóng góp vào sӵ ô nhiӉm khí quyӇn.
Dѭӟi nhӳng ÿiӅu kiӋn thích hӧp, sӵ sinh phân huӹ bӟi các vi sinh vұt (ví dө, vi
khuҭn) có thӇ ÿóng mӝt vai trò chӫ yӃu trong sӵ phân tán dҫu trong môi trѭӡng biӇn, làm
tăng tác ÿӝng sinh thái cӫa sӵ tràn dҫu.
6.4.2. Ĉ͡c h͕c môi tr˱ͥng cͯa d̯u
Các ҧnh hѭӣng ÿӝc cӫa dҫu ÿӕi vӟi môi trѭӡng có thӇ chia làm hai loҥi.
Các thành ph̯n n̿ng nhͣt có ҧnh hѭӣng che phӫ các sinh vұt thӣ qua lӑc oxi gây
ra sӵ thiӃu oxi. Ҧnh hѭӣng này có thӇ trҫm trӑng thêm bӣi sӵ phân huӹ vi sinh cӫa dҫu;
nó có thӇ mӣ rӝng và kéo dài sӵ phát sinh các ÿiӅu kiӋn thiӃu oxi mô trong môi trѭӡng
sinh vұt ÿáy. Chim bӏ phӫ dҫu mҩt ÿi sӵ cách và tính chҩt ÿҭy nѭӟc lông cӫa chúng và trӣ
nên bӏ ngҩm nѭӟc và giҧm thân nhiӋt. Tұp tính rӍa lông cNJng có thӇ gây ra sӵ nhiӉm ÿӝc
các hiÿrocacbon.
Các thành ph̯n nh́ liên quan tӟi sӵ ÿӝc cӫa dҫu ÿӕi vӟi các sinh vұt biӇn và tăng
lên bӣi các sҧn phҭm dҫu ÿã ÿѭӧc tinh luyӋn. Nhѭ ta biӃt chӍ mӝt sӕ thành phҫn cӫa dҫu

253
thô và dҫu tinh luyӋn có tính ÿӝc cao ÿӕi vӟi sinh vұt biӇn: các ankan phân tӱ khӕi thҩp
(C1 y C10), ÿѫn vòng thѫm (BTEX), PAH hai và ba vòng, và các hӧp chҩt dӏ vòng. Các
loҥi trai, sò mai mӅm và tôm hùm chӃt nhiӅu do sӵ vұn chuyӇn chҩt ÿӝc nhanh. Các phân
ÿoҥn bay hѫi cao (BTEX) cNJng ÿóng góp vào ҧnh hѭӣng gây mê, có thӇ dүn ÿӃn sӵ chӃt
cӫa ÿӝng vұt giáp xác và cá có vây.
Tính ÿӝc cҩp liên quan ÿӃn tính tan cӫa các nhóm hiÿrocacbon. Ĉӕi vӟi các phân tӱ
có cùng kích thѭӟc tính tan cӫa nhóm thѫm gҩp 200 y 600 lҫn nhóm xicloankan, tính tan cӫa
nhóm xicloankan gҩp 5 lҫn nhóm n-ankan, và ÿӝ tan cӫa hiÿrocacbon trong nѭӟc biӇn bҵng
70% so vӟi ÿӝ tan cӫa chúng trong nѭӟc ngӑt.

NhiӅu thӱ nghiӋm sinh hӑc ÿӕi vӟi dҫu ÿã ÿѭӧc tiӃn hành ÿӇ xác ÿӏnh liӅu gây ÿӝc
cӫa dҫu trong môi trѭӡng nѭӟc, tuy nhiên chѭa ÿѭa ra ÿѭӧc các kӃt quҧ cuӕi cùng.

6.4.3. S͹ s͵ dͭng các ch̭t phân tán

Sӵ sӱ dөng các tác nhân phân tán tҥo ra tình trҥng tiӃn thoái lѭӥng nan cho công
nghiӋp dҫu. Các tác nhân phân tán ÿѭӧc dùng ÿӇ tҥo nhNJ nhҵm rӱa sҥch các khoang tàu
vұn chuyӇn dҫu và cho các mөc ÿích khác. Các tác nhân phân tán chӭa các chҩt hoҥt
ÿӝng bӅ mһt ankylphenol và các hiÿrocacbon thѫm nhѭ toluen và benzen. Chúng ÿӅu là
hoá chҩt ÿӝc hҥi nhѭ ta biӃt ӣ các phҫn trѭӟc. Các nhNJ khi tan ra giҧi phóng các chҩt ÿӝc
hѫn bҧn thân dҫu gây chӃt nhiӅu loài bҧn ÿӏa.

Mһc dù thành phҫn chính xác cӫa các tác nhân phân tán hiӋn nay không ÿѭӧc biӃt
vì mang tính ÿӝc quyӅn, hҫu hӃt chúng gӗm chӫ yӃu là các chҩt hoҥt ÿӝng không ion, nhѭ
sorbitan monooleat, sunfosucxinat, este polietilenglicol cӫa các axit béo chѭa no. Mӝt
lѭӧng chҩt hoҥt ÿӝng bӅ mһt (5 y 25%) ÿѭӧc dùng trong pha chӃ các tác nhân phân tán.
Các chҩt hoҥt ÿӝng bӅ mһt này ÿѭӧc trӝn trong chҩt mang dung môi nѭӟc hoһc các hӧp
chҩt hiÿroxi trӝn lүn vӟi nѭӟc, hoһc các hiÿrocacbon pha loãng ÿӇ giҧm ÿӝ nhӟt cӫa toàn
hӛn hӧp. Sӵ thӱ hiӋu quҧ cӫa các chҩt phân tán cho kӃt luұn tӍ lӋ dҫu: chҩt phân tán là 20
: 1 là thích hӧp cho hҫu hӃt các áp dөng. Giҧ thiӃt rҵng chiӅu dày trung bình cӫa dҫu là
0,1 mm ӣ trong vӃt dҫu loang trên biӇn thì nó tѭѫng ÿѭѫng 7 lít chҩt phân tán ÿòi hӓi cho
mӛi hecta nѭӟc bӏ loang dҫu.

254