Hoc Thi Phan Huu Co

Chѭѫng 5
ĈӜC HӐC VÀ SINH HOÁ CÁC HӦP CHҨT HӲU CѪ
5.1. Hiÿrocacbon
5.1.1. Ankan và xicloankan:
Nguӗn chӫ yӃu cӫa ankan và xicloankan là dҫu mӓ và khí thiên nhiên. Các
hiÿrocacbon béo (parafin) bao gӗm các n-ankan (mҥch thҷng), các iso-ankan (mҥch
nhánh) chiӃm khoҧng 60 ÿӃn >90% hàm lѭӧng hiÿrocacbon ӣ thӇ khí, tӯ 5 ÿӃn 17 hoһc
18 cacbon ӣ thӇ lӓng, tӯ 20 ÿӃn 35 cacbon ӣ thӇ rҳn. Các xicloankan (naphten) là các hӧp
chҩt no tѭѫng tӵ ankan, nhѭng tҥo thành vòng 5, 6 cҥnh, mӛi vòng có mӝt hoһc nhiӅu
hѫn các nhóm nhánh ankyl.
Các ankan và xicloankan ngoài ӭng dөng chӫ yӃu ÿӇ làm nhiên liӋu, chúng còn có
nhiӅu ӭng dөng khác nhѭ làm dung môi, làm nguyên liӋu sҧn xuҩt hóa chҩt hӳu cѫ khác.
n-Hexan: Hexan, n-C6H12, là chҩt lӓng không màu, bay hѫi, mùi yӃu; d 0,65973
(20/4); sôi ӣ 68,74oC; ÿiӇm ÿông ÿһc 95oC; chiӃt suҩt 1,37486 (20oC); ÿiӇm bҳt lӱa-
22,7oC; tan trong ancol, axeton và ete; không tan trong nѭӟc.
Sӱ dөng: làm dung môi, ÿһc biӋt ÿӕi vӟi dҫu thӵc vұt; làm nhiӋt kӃ nhiӋt ÿӝ thҩp,
làm môi trѭӡng phҧn ӭng polime hóa, pha sѫn, làm chҩt biӃn tính ancol.
n-Hexan là chҩt ÿӝc môi trѭӡng, có tính ÿӝc thҫn kinh và tính ÿӝc sinh dөc (làm
teo tinh hoàn).
Mӝt sӕ hóa chҩt ÿӝc thҫn kinh có khҧ năng cҳt ngang hóa hӑc sӧi trөc thҫn kinh
gây ra sӵ thoái hóa sӧi trөc thҫn kinh (sӵ thoái hóa Wallerian) tѭѫng tӵ nhѭ sӵ thoái hóa
sau sӵ căt ÿӭt thҫn kinh mӝt nӱa. Ví dө, hexan tҥo các sҧn phҭm cӝng hóa trӏ vӟi protein
sӧi thҫn kinh, sҧn phҭm cӝng này bӏ oxi hóa tҥo thành cacbocation trung gian hoҥt ÿӝng
(electrophin), sau ÿó phҧn ӭng vӟi các protein nucleophin tҥo ra liên kӃt ngang cӝng hóa
trӏ (hình 5.1). Sӵ liên kӃt ngang hóa hӑc này tҥo ra sӵ trѭѫng sӧi trөc thҫn kinh ,mà sӵ
trѭѫng này quan trӑng là ngăn chһn sӵ vұn chuyӇn tӟi các vùng cӫa sӧi trөc thҫn kinh xa.
Các vùng xa sau ÿó chӃt do thiӃu sӵ giao liên vӟi thân tӃ bào thҫn kinh. BӋnh ÿau thҫn
kinh ngoҥi vi chính là do nguyên nhân này.
Tính ÿӝc sinh dөc cӫa n-hexan ÿѭӧc thӇ hiӋn qua sҧn phҭm chuyӇn hóa 2,5-
hexanÿion cӫa nó. 2,5-Hexanÿion gây ra tính ÿӝc sinh dөc bӣi sӵ làm thay ÿәi tubulin
tinh hoàn. Tính ÿӝc tinh hoàn cӫa 2,5-hexanÿion ÿѭӧc tҥo ra tӯ nhӳng sӵ thay ÿәi trong
các vi ӕng tӃ bào Sertoli bӣi sӵ tҥo liên kӃt ngang phө thuӝc pirol (hình 5.1). Tính ÿӝc
168
2,5-hexanÿion thӇ hiӋn chұm. Thoҥt ÿҫu 2,5-hexaÿion ҧnh hѭӣng ÿӃn sӵ tҥo liên kӃt
ngang cӫa các nguyên tӕ dүn ÿӃn sӵ tiӃt protein và lӝ trình trong tӃ bào Sertoli bӏ thay
ÿәi. Hұu quҧ cuӕi cùng, là nhӳng sӵ tiӃp xúc cӫa tӃ bào Sertoli ÿã bӏ thay ÿәi-tӃ bào mҫm
và sӵ mҩt chu cҩp paracrin cho tӃ bào Sertoli cӫa tӃ bào mҫm.
Ngoài ra, n-hexan còn có tính ÿӝc võng mҥc mà chӫ yӃu là thӏ giác màu.
CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 CH3
MFO (oxi®aza chøc n¨ng
O O hçn hîp vi thÓ)
CH3 C CH2 CH2 C CH3 2,5-hexan®ion
Protein
NH2
Protein
N
O2
Protein
N
Protein Protein
SH NH2
Protein Protein
N N
S S N
Protein Protein
Hình 5.1. Cѫ chӃ phân tӱ cӫa sӵ liên kӃt ngang trong các bӋnh ÿau thҫn kinh
5.1.2. Hiÿrocacbon thѫm.
Phân lo̩i:
Ĉѫn vòng: Benzen và các ÿӗng ÿҷng
CH3 CH2CH3 CH2CH3 CH CH2
; ...
CH3
Benzen Toluen Etylbenzen Xilen (o-, m-, p-) Stiren
169
Ĉa vòng
+ Cách:
§iphenyl p-Tecphenyl
+ Giáp cҥnh:
Naphtalen
Atraxen Phenantren
Naphtaxen
Crisen
Piren
...
Pentaxen Hexaxen
Ngu͛n sinh:
Tӯ than: chѭng cҩt nhӵa than cӕc
Tӯ dҫu mӓ và công nghiӋp hóa dҫu: chѭng cҩt phân ÿoҥn dҫu mӓ; ankyl hóa các
hiÿrocacbon thѫm thҩp, reforminh xúc tác (ÿehiÿro hóa xiclohexan, naphten C6), ÿӗng
phân hóa và ÿehiÿro hóa naphten C5, thѫm hóa parafin,…
Tӯ thӵc vұt: p-ximen có trong tinh dҫu thông

Ͱng dͭng:
Làm nguyên liӋu sҧn xuҩt các hóa chҩt, chҩt dҿo, sѫn, thuӕc trӯ sâu, phҭm
nhuӝm, thuӕc chӳa bӋnh, chҩt thѫm, thuӕc nә.
Làm dung môi:benzen, toluen, etylbenzen, xilen và hӛn hӧp (BTEX) pha sѫn,
chҩt dҿo, phҭm nhuӝm, thuӕc trӯ sâu.
170
Làm các thành phҫn nhiên liӋu máy bay, ô tô
Môi tr˱ͥng:
Các hiÿrocacbon thѫm thoát ra môi trѭӡng chӫ yӃu do ÿӕt nhiên liӋu hóa thҥch và
công nghiӋp sӱ dөng dҫu mӓ, than ÿá và các sҧn phҭm gӛ, cǊng nhѭ tӯ các nguӗn tӵ
nhiên (cháy rӯng, rӍ dҫu, núi lӱa). ChӍ tính riêng ÿӕi vӟi hiÿrocacbon thѫm ÿa vòng
(PAH), sӵ cung cҩp tòan cҫu vào nѭӟc tӯ tҩt cҧ các nguӗn, cҧ tӵ nhiên và con ngѭӡi, là
khoҧng > 80.000 tҩn/năm. Các hiÿrocacbon thѫm ÿѫn vòng và ÿa vòng thҩp (nhӓ hѫn 4
vòng) trong không khí nҵm lҥi ӣ dҥng khí mӝt thӡi gian và chӏu nhӳng biӃn ÿәi quang
hóa. Các PAH có sӕ vòng lӟn không tӗn tҥi lâu ӣ dҥng khí và cҧ nhӳng ÿa vòng thҩp tùy
thuӝc vào nhiӋt ÿӝ không khí (nhѭ mùa ÿông) ngѭng tө và ÿѭӧc hҩp phө lên các hҥt,
muӝi khói lѫ lӱng, tӯ ÿó xâm nhұp vào phәi qua ÿѭӡng hô hҩp. Các hҥt có kích thѭӟc lӟn
chӭa PAH lҳng ÿӑng khô xuӕng mһt ÿҩt-nѭӟc và tích tө trong các lӟp trҫm tích. Ngѭӡi ta
thҩy rҵng các ÿӝng vұt nѭӟc (cá, nhuyӉn thӇ hai mҧnh vӓ) ӣ vùng ven biӇn mӝt sӕ nѫi có
nӗng ÿӝ cao PAH trong các mô mӥ cӫa chúng.
Sӵ phѫi nhiӉm cӫa ngѭӡi ÿӕi vӟi các chҩt ô nhiӉm hiÿrocacbon thѫm chӫ yӃu qua
ÿѭӡng hô hҩp; sӵ nhiӉm qua ÿѭӡng tiêu hóa và qua da cǊng xҧy ra.
Benzen:
Benzen,C6H6, là chҩt lӓng không màu, mùi thѫm, có ÿiӇm sôi 80,10C, ÿiӇm chҧy
5,4 y 5,5oC, tӍ trӑng 0,899 ӣ 0oC, chiӃt xuҩt 1,50616 ӣ 20oC, áp suҩt hѫi 74,6 mmHg ӣ
20o, ÿiӇm bҳt lӱa 12oF. Tan trong 1430 phҫn nѭӟc, trӝn lүn vӟi ancol, clorofom,ete,…
Benzen ÿѭӧc sҧn xuҩt tӯ dҫu mӓ, nhӵa than cӕc, và tӯ công nghiӋp hóa dҫu
Benzen ÿѭӧc sӱ dөng làm dung môi, làm mӝt thành phҫn cuҧ xăng (1-2%) nhҵm
làm tăng chӍ sӕ octan cӫa xăng không chì, làm chҩt ÿҫu ÿӇ tәng hӧp vô sӕ các hóa chҩt
(stiren, phenol, anilin, clobenzen, DDT, cumen, nitrobenzen, ÿiphenyl, xiclohexan, axit
aÿipic, vv…)
Benzen là chҩt bay hѫi mҥnh, xâm nhұp vào cѫ thӇ chӫ yӃu theo ÿѭӡng hô hҩp ÿi
vào máu
Tính ÿ͡c:
Ĉ͡c c̭p: Benzen lӓng tiӃp xúc vӟi da có thӇ gây ra sӵ nәi ban ÿӓ, mөn phӗng rӝp
và nӃu sӵ nhiӉm ÿѭӧc lһp ÿi lһp lҥi nhiӅu lҫn sҿ gây viêm da. Da hҩp thө tӗi benzen. Sӵ
hít thӣ benzen lӓng trӵc tiӃp vào phәi nhanh chóng gây ra sӵ phù nӅ phәi và chҧy máu ӣ
vӏ trí tiӃp xúc vӟi mô phәi. Sӵ uӕng phҧi benzen lӓng gây ra sӵ kích ӭng cөc bӝ các
màng nhày ӣ miӋng, hӑng, thӵc quҧn và dҥ dày. Sӵ hҩp thө tiӃp sau benzen dҥ dày ÿi vào
171
máu dүn ÿӃn nhӳng dҩu hiӋu và triӋu chӭng cӫa sӵ nhiӉm ÿӝc hӋ thӕng. Uӕng ÿӝ 15ml
benzen ÿѭӧc biӃt sӭc khӓe bӏ suy sөp, viêm phӃ quҧn, viêm phәi. Vӟi hѫi benzen ӣ nӗng
ÿӝ cao gây ra sӵ kích ӭng các màng nhày mҳt, mǊi, ÿѭӡng hô hҩp. Hít hѫi benzen ӣ nӗng
ÿӝ cao gây ra sӵ hѭng phҩn, tiӃp theo buӗn ngӫ, mӋt, choáng váng và buӗn nôn. Mҥch
ÿұp tăng, cҧm giác tӭc ngӵc kèm theo khó thӣ và cuӕi cùng có thӇ mҩt trí nhӟ. Sӵ co giұt
và rung ÿӝng xҧy ra liên tөc, và sӵ chӃt có thӇ ÿӃn sau ít phút hoһc vài giӡ tùy mӭc ÿӝ
nhiӉm nghiêm trӑng (Bҧng 5.1)
B̫ng 5.1. Các ҧnh hѭӣng cӫa hѫi benzen lên ngѭӡi
Nӗng ÿӝ benzen Thӡi gian nhiӉm Các ҧnh hѭӣng
ppm mg/L (phút)
20.000 -19.000 65-61 5-10 ChӃt
7.500 25 30 Nguy hiӇm ÿӃn tinh mҥng
3.000 9,6 30 Có thӇ chӏu ÿӵng ÿѭӧc
1.500 4,8 60 Các triӋu chӭng nghiêm trӑng
500 1,6 60 Các triӋu chӭng ÿau ӕm
150-50 0,48 300 Ĉau ÿҫu,uӇ oҧi
25* 0,08 480 Không

*N͛ng ÿ͡ c͹c ÿ̩i cho phép
Sӵ hӗi phөc tӯ sӵ nhiӉm cҩp benzen phө thuӝc vào mӭc ÿӝ nghiêm trӑng cӫa sӵ
nhiӉm. Sӵ thӣ hәn hӇn, xúc cҧm thҫn kinh, ÿi lҥi liêu xiêu có thӇ tәn tҥi trong trѭӡng hӧp
nghiêm trӑng 2-3 tuҫn. Các ҧnh hѭӣng nhiӉm mãn cӫa nhiӉm cҩp benzen có thӇ xuҩt hiӋn
và tӗn tҥi lâu dài sau sӵ cӕ nhiӉm ÿӝc cҩp.
Ĉ͡c mãn: Ҧnh hѭӣng ÿӝc quan trӑng nhҩt cӫa benzen là tính ÿӝc tҥo máu. Sӵ
nhiӉm mãn benzen (hít thӣ nhӳng lѭӧng nhӓ hѫi benzen mӝt thӡi gian dài) có thӇ dүn
ÿӃn phá hӫy tӫy xѭѫng mà biӇu hiӋn khӣi ÿҫu nhѭ là sӵ thiӃu máu, ung thѭ bҥch cҫu, tiӇu
cҫu. Các triӋu chӭng sӟm cӫa nhiӉm mãn benzen là khác nhau, lӡ mӡ và không ÿăc
trѭng. Chúng có thӇ bao gӗm ÿau ÿҫu, mӋt mӓi, chóng mһt, ăn không ngon. Khi sӵ nhiӉm
phát triӇn nhӳng dҩu hiӋu ÿһc trѭng hѫn cӫa nhiӉm ÿӝc benzen thӇ hiӋn, nhѭ chҧy máu
mǊi, các màng nhày và sӵ phát triӇn các vӃt ÿӓ da. Ngoài ra nhiӋt ÿӝ tăng nhҽ, mҥch
nhanh và huyӃt áp giҧm. Nhӳng dҩu hiӋu dӏ thѭӡng sӟm nhҩt ӣ trong máu (thiӃu máu,
ung thѭ bҥch cҫu, tiӇu cҫu) là rҩt ÿһc trѭng ÿӕi vӟi nhiӉm ÿӝc mãn benzen (trong sӕ
hiÿrocacbon thѫm ÿѫn vòng: benzen và các ÿӗng ÿҷng, chӍ duy nhҩt có benzen là chҩt
172
ÿӝc tӫy xѭѫng). Sӵ nhiӉm mãn ӣ các giai ÿoҥn sau, bӋnh phát triӇn có thӇ gây ra sӵ
ngӯng sinh tӫy và rӕi loҥn tӃ bào, thѭӡng dүn ÿӃn chӃt.
Sӵ nhiӉm ÿӝc mãn benzen có thӇ xuҩt hiӋn sau ít tuҫn hoһc nhiӉm nhiӅu năm. Giӟi
hҥn ngѭӥng ÿӕi vӟi benzen ӣ không khí nѫi làm viӋc là dѭӟi 25ppm. Vұy nӗng ÿӝ gây
nhiӉm ÿӝc mãn chҳc ӣ trên ngѭӥng này.Có mӝt sӕ trѭӡng hӧp nhiӉm ÿӝc mãn benzen ӣ
nӗng ÿӝ 75ppm cӫa không khí nѫi làm viӋc ÿã biӃt.
Cѫ chӃ tác ÿӝng cӫa benzen nhѭ là mӝt chҩt ÿӝc tӫy còn chѭa biӃt. Mһc dù ngѭӡi
ta ÿӅ xuҩt cho rҵng tính ÿӝc tӫy cӫa benzen có thӇ liên quan tӟi các con ÿѭӡng trao ÿәi
chҩt cӫa nó, nhѭng chѭa có bҵng chӭng thӵc nghiӋm nào (hình 5.2).
COOH
HO 1-Glutathionyl-2-OH-3,5-xiclohexa®ien
O HC
CH
H SGH2 CH CO GLY HC
H O
Muconan®ehit CH
NH HOOC
Axit muconic
GLu Glutathion-s-epoxit
transteraza Benzen ®ihi®ro®iol
H
Cyt.P-450
O + H2O
Cyt.P-450 OH
O
Epoxit H
Benzen Benzen Benzen hi®rolaza OH
oxepin oxit §ihi®ro®iol
®ehi®ro-
kh ng enzim chuy n v genaza
OH OH OH
[OH] [OH]
HO OH
Hi®roquinon Phenol Catechol
[OH]
O OH
OH O
O
O OH
p-Benzoquinon 1,2,4-Trihi®roxibenzen o-Benzoquinon
Hình 5.2. Sӵ sinh chuyӇn hoá benzen
Sinh chuy͋n hóa benzen:
Benzen ÿѭӧc hҩp thө nhanh vào máu theo ÿѭӡng tiêu hóa, tiêm và hô hҩp. Vì tính
ѭa mӥ cӫa nó benzen có khuynh hѭӟng tích lǊy trong các mô tӍ lӋ vӟi hàm lѭӧng lipit cӫa
173
chúng. Do áp suҩt hѫi cӫa nó cao ӣ nhiӋt ÿӝ cѫ thӇ benzen nhanh chóng bӏ ÿào thҧi khӓi
máu ӣ dҥng không thay ÿәi tӯ phәi mӝt lѭӧng lӟn (§40-45%) và 1-2% qua nѭӟc tiӇu.
Hҫu hӃt lѭӧng benzen còn lҥi ÿѭӧc chuyӇn hóa ӣ gan thành các sҧn phҭm trao ÿәi chҩt
phân cӵc có khҧ năng tan trong nѭӟc và ÿѭӧc ÿào thҧi trong nѭӟc tiӇu dѭӟi dҥng liên hӧp
vӟi glixin, axit glucuronic, glutathion hoһc sunfat.
Giai ÿoҥn trao ÿәi chҩt khӣi ÿҫu, sӵ oxi hóa benzen ÿӃn epoxit (hay benzen oxit)
ÿѭӧc xúc tác bӣi xitocrom P-450. Benzen oxit nҵm trong mӝt cân bҵng vӟi dҥng oxepin
cӫa nó và ÿѭӧc chuyӇn hóa tiӃp theo ba ÿѭӡng: (1) liên hӧp vӟi glutathion (GSH) tҥo
thành axit trѭӟc mecapturic, chҩt này ÿѭӧc chuyӇn hóa thành axit phenylmecapturic, (2)
sӵ chuyӇn vӏ không enzim thành phenol, (3) hiÿrat hóa bӣi epoxit hiÿraza thành benzen
ÿihiÿroÿiol, chҩt này có thӇ bӏ oxi hóa bӣi ÿihiÿroÿiol ÿehiÿrogenaga ÿӃn catechol. NӃu
phenol ÿѭӧc hiÿroxyl hóa ӣ vӏ trí ortho, catechol ÿѭӧc hình thành nhiӅu hѫn. Catechol có
thӇ ÿѭӧc chuyӇn hóa thành o-benzoquinon. NӃu phenol ÿѭӧc hiÿroxyl hóa ӣ vӏ trí para,
p-hiÿroquinon ÿѭӧc hình thành.Nó có thӇ bӏ oxi hóa thành p-benzoquinon. Các o- và p-
benzoquinon là trong sӕ sҧn phҭm trao ÿәi chҩt ÿӝc cuӕi cùng. Mӝt sҧn phҭm trao ÿәi
chҩt ÿӝc khác muconanÿehit, có thӇ xuҩt hiӋn tӯ sӵ mӣ vòng benzen oxit, và chҩt này
chӏu mӝt loҥi phҧn ӭng, cuӕi cùng dүn ÿӃn axit t,t-muconic, sҧn phҭm trao ÿәi chҩt cuӕi
cùng tìm thҩy trong nѭӟc tiӇu.
C˯ ch͇ ÿ͡c tͯy cͯa benzen:
Sӵ trao ÿәi chҩt cӫa benzen xҧy ra chӫ yӃu ӣ gan, mһc dù sӵ trao ÿәi chҩt ӣ trong
tӫy xѭѫng tin là cǊng ÿóng mӝt vai trò quan trӑng trong sӵ ÿӝc tӫy. ĈiӅu này ÿѭӧc chҩp
nhұn do các liên hӧp phenol ÿѭӧc hình thành ӣ gan ÿѭӧc vұn chuyӇn qua máu ÿӃn tӫy
xѭѫng, ӣ ÿây chúng ÿѭѫc thӫy phân và bӏ oxi hóa ÿӃn các quinon. Các quinon rҩt hӑat
ÿӝng ÿѭӧc vұn chuyӇn trong dòng máu. Ngay cҧ benzen oxit (có thӡi gian bán hӫy ӣ
chuӝt là 7,9 phút) có thӇ có khҧ năng vұn chuyӇn tӯ gan ÿӃn tӫy xѭѫng. Sҧn phҭm trao
ÿәi chҩt mӣ vòng muconanÿehit kém hӑat ÿӝng cǊng có thӇ ÿѭӧc vұn chuyӇn vào tӫy
xѭѫng và ÿѭӧc oxi hóa lҥi. Ngѭӡi ta ÿӅ xuҩt rҵng cҧ benzen và cҧ dãy các sҧn phҭm trao
ÿәi chҩt cӫa nó ÿӅu cҫn ÿӇ gây ra tính ÿӝc tӫy.
Nhӳng nghiên cӭu gҫn ÿây chӍ ra rҵng không có mӝt cѫ chӃ nào bao quát hӃt ÿѭӧc
tính ÿӝc cӫa benzen/sӵ sinh ung thѭ bҥch cҫu. Rҩt nhiӅu sҧn phҭm trao ÿәi chҩt cӫa
benzen có thӇ liên kӃt cӝng hóa trӏ vào GSH, protein, ADN và ARN. ĈiӅu này có thӇ gây
ra sӵ phá vӥ vi môi trѭӡng tҥo máu chӭc năng bӣi sӵ ӭc chӃ các enzim, bӣi sӵ phá hӫy
cҩu trúc cӫa mӝt sӕ quҫn thӇ tӃ bào và sӵ làm thay ÿәi sӵ phát triӇn cӫa các loҥi tӃ bào
khác. Sӵ liên kӃt cӝng hóa trӏ cӫa hiÿroquinon vào các protein sӧi thoi sӁ ӭc chӃ sӵ sao
chép tӃ bào. Trong cѫ thӇ nhiӅu nghiên cӭu xác ÿӏnh ÿѭӧc rҵng các sҧn phҭm trao ÿәi
174
chҩt hoҥt ÿӝng cӫa benzen liên kӃt cӝng hóa trӏ vào ADN cӫa mӝt sӕ mô cӫa các loài
khác nhau tҥo sҧn phҭm cӝng ADN, tuy mӭc ÿӝ sҧn phҭm cӝng ADN thҩp, tuy nhiên cѫ
chӃ này mӝt mình chѭa ÿӫ giҧi thích các ҧnh hѭӣng gây ra ung thѭ bҥch cҫu.
Mӝt cѫ chӃ khác vӅ tính ÿӝc tӫy cӫa benzen dӵa vào vai trò cӫa các phҫn tӱ oxi
hóa hӑat ÿӝng. Vì tӫy xѭѫng giҫu trong sӵ hoҥt ÿӝng peroxiÿaza, các sҧn phҭm trao ÿәi
chҩt phenol cӫa benzen có thӇ ÿѭӧc hoҥt hóa thành các dүn xuҩt quinon hoҥt ÿӝng.
Ngѭӡi ta ÿã tìm thҩy sӵ có mһt myeloperoxiÿaza (peroxiÿaza tӫy) trong chuӝt và trong
các tӃ bào tә tiên loài ngѭӡi có thӇ sinh hoҥt hóa hiÿroquinon thành p-benzoquinon và sӵ
hình thành gӕc bán quinon (semiquinon) trong các tӃ bào HL-60 ÿѭӧc xӱ lí vӟi p-
benzoquinon (dòng tӃ bào tӫy ngѭӡi). ĈiӅu này ÿѭӧc giҧ thiӃt là các phҫn tӱ oxi hӑat
x
ÿӝng ( O 2 , H2O2) ÿѭӧc sinh ra tӯ sӵ hình thành các gӕc tӵ do semiquinon. Các phҫn tӱ
oxit hoҥt ÿӝng này có thӇ gây ra sӵ bҿ gãy sӧi ADN hoһc phân mҧnh, dүn ÿӃn sӵ ÿӝt biӃn
tӃ bào hoһc chӃt theo chѭѫng trình. Sӵ ÿiӅu chӍnh (sӳa chӳa) sӵ chӃt theo chѭѫng trình
có thӇ dүn ÿӃn sӵ tҥo máu khác thѭӡng và sӵ tiӃn triӇn vұt mӟi sinh khác thѭӡng.
X͵ lí nhi͍m ÿ͡c:
Nh̵n bi͇t: Dӵa vào tӍ sӕ sunfat nѭӟc tiӇu I/T(%), I-hàm lѭӧng sunfat vô cѫ,
T-hàm lѭӧng sunfat toàn phҫn gӗm sunfat cô cѫ và dҥng sunfat ӣ dҥng este vӟi các
phenol. TӍ sӕ này bҵng 86 là bình thѭӡng, 43-72 nguy hiӇm, < 40 rҩt nguy hiӇm.
Ĉi͉u tr͓: Ĉѭa ra chӛ không khí không bӏ ô nhiӉm, nӃu ngӯng thӣ thì hô hҩp nhân
tҥo, cho thӣ oxi. TuyӃn thѭӧng thұn ÿѭӧc chӍ ÿӏnh kiӇm tra. NhiӉm ÿӝc mãn benzen:
truyӅn máu ÿѭӧc chӍ ÿӏnh và kháng sinh nӃu thiӃu máu và bҥch cҫu giҧm ÿáng kӇ. Ĉó là
biӋn pháp nhҩt thӡi ÿѭӧc sӱ dөng trong suӕt ÿӡi sӕng bӋnh nhân vӟi hi vӑng các mô tҥo
máu quay trӣ lҥi trҥng thái hoҥt ÿӝng bình thѭӡng cӫa tӃ bào.
Toluen:
Toluen C7H8 là chҩt lӓng trong, không màu, mùi thѫm tӵa benzen, có M = 92,13,
ÿiӇm sôi 110,4oC, ÿiӇm chҧy 94,5oC, tӹ trӑng 0,861, chiӃt suҩt 1,489 (ӣ 24oC), áp suҩt
hѫi 36,7mmHg (ӣ 30oC), ÿiӇm bҳt lӱa (40oF), ÿӝ tan 0,082g/100ml nѭӟc (ӣ 22oC), trӝn
lүn vӟi etanol, ete, clorofom, cacbon ÿisunfua.
Toluen là sҧn phҭm cӫa công nghiӋp hóa dҫu và là sҧn phҭm phө cӫa lò cӕc
Toluen có nhiӅu úng dөng: là chҩt ÿҫu tәng hӧp chҩt nә và phҭm nhuӝm, là dung
môi pha sѫn, vecni, lҳc, nhӵa, chiӃt chҩt béo. Nó cǊng là thành phҫn cӫa nhiên liӋu máy
bay và ôtô (5 y 7%)
175
Toluen có áp suҩt hѫi cao ӣ nhiӋt ÿӝ thѭӡng, mӝt lѭӧng lӟn toluen ÿi vào môi
trѭӡng mӛi năm là do bay hѫi. Mӝt lѭӧng nhӓ ÿѭӧc giҧi phóng ra tӯ nѭӟc thҧi công
nghiӋp. Toluen thѭӡng ÿѭӧc tìm thҩy ӣ trong nѭӟc, ÿҩt, không khí, và ӣ các ÿӏa ÿiӇm thҧi
ÿӝc hҥi. Toluen xâm nhұp vào cѫ thӇ chӫ yӃu là qua ÿѭӡng hô hҩp, qua ÿѭӡng tiӃp xúc
da cǊng thѭӡng xҧy ra.
Tính ÿ͡c:
Ĉ͡c c̭p: Toluen lӓng là chҩt gây kích da mҥnh. Da hҩp thө toluen tӗi. Sӵ tiӃp xúc
cӫa toluen lӓng vӟi mô phәi sӁ gây viêm phәi hóa hӑc, phù nӅ phәi và chҧy máu. Toluen
bҳn vào mҳt sҿ gây bӓng giác mҥc nӃu không rӱa nѭӟc nhanh. Hѫi toluen hít phҧi gây rát
bӓng màng nhày ÿѭӡng hô hҩp. Sӵ nhiӉm ÿӝc toluen toàn hӋ thӕng ÿѭӧc ÿһc trѭng bӣi
các dҩu hiӋu và triӋu chӭng cӫa nhiӉm ÿӝc thҫn kinh. Toluen ÿѭӧc hҩp thө tӕt tӯ phәi và
dҥ dày vào máu. Nó tích lǊy nhanh vào và ҧnh hѭӣng não, do não là cѫ quan nhұn máu
vӟi tӕc ÿӝ cao và hàm lѭӧng lipit cao. Nhӳng biӇu hiӋn cӫa khoҧng nhiӉm tӯ choáng
váng nhҽ và ÿau ÿҫu ÿӃn mҩt trí nhӟ, suy giҧm hô hҩp và chӃt, tùy thuӝc vào nӗng ÿӝ
toluen trong không khí và thӡi gian nhiӉm. Sӵ nhiӉm cho ÿӃn nӗng ÿӝ toluen trong
không khí 100ppm trong 8 giӡ thӵc tӃ không gây ra nhӳng ҧnh hѭӣng ÿáng kӇ nào.
Ĉ͡c mãn: Sӵ tiӃp xúc tiӃp tөc hoһc lһp lҥi cӫa da vӟi toluen sӁ gây viêm da do mҩt
nѭӟc và mҩt mӥ tӯ da. Sӵ hít thӣ hѫi toluen có thӇ gây ăn mҩt ngon, buӗn nôn và nôn và
nhӳng biӇu hiӋn ҧnh hѭӣng hӋ thҫn kinh trung ѭѫng (ÿau ÿҫu, mӋt, thҫn kinh bӏ kích
thích, mҩt ngӫ). Ĉau ӣ ngӵc, chҧy máu ӣ mǊi và gan to cǊng ÿѭӧc ghi nhұn ӣ nhӳng
ngѭӡi bӏ nhiӉm mãn toluen. NhiӉm mãn toluen không gây tәn thѭѫng tӫy não và sӵ biӃn
ÿәi máu ngoҥi vi ÿáng kӇ nào. Ĉó là sӵ khác biӋt tính ÿӝc giӳa toluen và benzen.
Sinh chuy͋n hóa:
Toluen hҩp thө qua da tӗi, nhѭng tӯ ÿѭӡng tiêu hóa hay tӯ ÿѭӡng hô hҩp ÿӕi
vӟi trѭӡng hӧp hѫi toluen ÿi vào máu vӟi tӕc ÿӝ nhanh. Toluen có áp suҩt hѫi lӟn nên
mӝt phҫn khá lӟn (18-20%) ÿѭӧc thҧi tӯ máu ӣ dҥng không thay ÿәi qua sӵ thӣ cӫa
ÿѭӡng hô hҩp, còn lҥi hҫu hӃt ÿѭӧc trao ÿәi chҩt bӣi sӵ oxi hóa mҥch nhánh. Giӕng
nhѭ benzen, các p-450 (mà chӫ yӃu là CYP2EI) xúc tác cho sӵ trao ÿәi chҩt cӫa
toluen ÿӃn benzyl ancol và mӝt lѭӧng nhӓ cresol. Benzyl ancol ÿѭӧc chuyӇn hóa bӣi
ancol ÿehiÿrogenaza (ADH) ÿӃn axit benzoic. Axit benzoic ÿѭӧc liên hӧp vӟi glixin
và ÿѭӧc thҧi theo nѭӟc tiӇu:
CH3 CH2OH COOH
P-450 ADH
176
Khi sӵ nhiӉm ÿӗng thӡi các dung môi ÿѭӧc trao ÿәi chҩt bӣi cùng isozim P-450 có
thӇ gây ra sӵ ӭc chӃ trao ÿәi chҩt cҥnh tranh. Chҷng hҥn benzen và toluen ÿã làm giҧm sӵ
trao ÿәi chҩt cӫa chҩt này ÿӕi vӟi chҩt kia. Sӵ rӫi ro ung thѭ bҥch cҫu ӣ công nhân bӏ
nhiӉm ÿӗng thӡi benzen và toluen thҩp hѫn ӣ công nhân bӏ nhiӉm chӍ vӟi mӝt benzen.
C˯ ch͇ ÿ͡c th̯n kinh cͯa Toluen:
Ĉѭӧc biӃt mӝt ít vӅ các cѫ chӃ theo ÿó toluen và các dung môi tѭѫng tӵ gây ra các
ҧnh hѭӣng hӋ thӕng thҫn kinh trung ѭѫng cҩp hoһc tӗn dѭ. Lý thuyӃt vӅ sӵ phân bӕ các
chҩt mҽ ÿi vào màng lipit ÿã ÿѭӧc chҩp nhұn tӯ lâu. Gҫn ÿây có lý thuyӃt ÿӅ xuҩt sӵ có
mһt các phҫn tӱ dung môi trong các khe kӁ chӭa ÿҫy cholesteron giӳa các photpholipit và
sphingolipit làm biӃn ÿәi ÿӝ chҧy cӫa màng, do ÿó làm thay ÿәi sӵ giao lѭu nӝi màng và
sӵ chuyӇn ÿӝng ion bình thѭӡng. Mӝt quá trình nhѭ thӃ gӑi là thuұn nghӏch. Mӝt giҧ
thuyӃt kӃ tiӃp cho rҵng toluen phân bӕ vào các vùng kӏ nѭӟc cӫa protein và tѭѫng tác vӟi
chúng, do ÿó làm thay ÿәi hoҥt tính cӫa các enzim liên kӃt màng hoһc tính ÿһc thù cӫa
thө thӇ. Mӝt cѫ chӃ khác cho rҵng toluen và các chҩt hӳu cѫ bay hѫi khác có thӇ tác ÿӝng
bҵng sӵ tăng cѭӡng chӭc năng thө thӇ GABAA (chҩt nhұn axit gamma-aminobutiric), làm
giҧm dòng chҧy canxi ÿѭӧc kích thích bӣi thө thӇ NMDA (chҩt nhұn N-metyl-D-
aspartat) và hӑat hóa các hӋ sinh ÿopamin.
X͵ lý nhi͍m ÿ͡c:
Phát hi͏n: Dӵa vào lѭӧng axit hippuric trong nѭӟc tiӇu, nhѭng không ÿăc trѭng do
nhiӉm nguӗn thӵc phҭm có chӭa axit benzoic
Ĉi͉u tr͓: ÿiӅu trӏ nhiӉm ÿӝc cҩp hѫi toluen tѭѫng tӵ nhѭ ÿiӅu trӏ nhiӉm cҩp hiÿrocacbon
thѫm. Ĉѭa nҥn nhân ra chӛ không khí không ô nhiӉm, nӃu ngӯng thӣ làm hô hҩp nhân
tҥo, cho thӣ oxi, giӳ ҩm và nҵm nghӍ. TuyӃn thѭӧng thұn ÿѭӧc chӍ ÿӏnh kiӇm tra.
Etylbenzen:
Etyllenzen, C8H10, là chҩt lӓng trong, không màu, mùi thѫm tӵa toluen, có M =
106,1, ÿiӇm sôi 136oC, ÿiӇm chҧy 94,95oC, tӹ trӑng 0,86258 (25o/4o), chiӃt suҩt 1,49319
(20oC), áp suҩt hѫi 10mm Hg (25,90oC), ÿiӇm bҳt lӱa 63oF, ÿӝ tan 0,014g/100ml nѭӟc
(150C), trӝn lүn vӟi etanol và ete.
Etylbenzen là sҧn phҭm cӫa công nghiӋp hóa dҫu và có nhiӅu ӭng dөng: làm
nguyên liӋu sҧn xuҩt stiren, pha xăng ô tô, máy bay, cǊng nhѭ là thành phҫn cӫa hӛn hӧp
dung môi thѫm thѭѫng mҥi. Etylbenzen ÿѭӧc thҧi vào môi trѭӡng do bӕc hѫi, do sӵ cӕ
tràn dҫu, do rӍ tӯ các thùng chӭa xăng dҫu.
177
Etylbenzen xâm nhұp vào cѫ thӇ chӫ yӃu do hít thӣ hѫi và mù cӫa nó và có thӇ bӣi
tiӃp xúc da vӟi hiÿrocacbon lӓng.
Tính ÿ͡c:
Ĉ͡c c̭p: Etylbenzen lӓng là chҩt kích thích da chӫ yӃu. Nó có thӇ gây ban ÿӓ và
phӗng rӝp da nӃu tiӃp xúc dài. Hít thӣ etylbenzen lӓng vào phәi sҿ gây ra viêm phәi hóa
hӑc ÿѭӧc ÿһc trѭng bӣi phù nӅ phәi và chҧy máu dù chӍ là mӝt thӇ tích nhӓ. Ĉáp ӭng cӫa
ngѭӡi ÿӕi vӟi hѫi etylbenzen (bҧng 5.2).
B̫ng 5.2. Các ҧnh hѭӣng cҩp cӫa hѫi etylbenzen ÿӕi vӟi ngѭӡi
Nӗng ÿӝ Thӡi gian Ĉáp ӭng
ppm mg/L
5000 21,75 ít giây Kích thích quá mӭc mǊi, mҳt, hӑng (không chӏu nәi)
2000 8,7 ít giây Kích thích mҳt, mǊi và màng nhҫy, nghiêm trӑng
2000 8,7 6 phút Ҧnh hѭӣng hӋ thҫn kinh trung ѭѫng, choáng váng
1000 4,35 ít giây Kích thích mҳt
200 0,87 (giӟi hҥn ngѭӥng)
Ĉ͡c mãn: tiӃp xúc lұp lҥi hoһc kéo dài etylbenzen lӓng gây viêm da do tác dөng
khӱ mӥ cӫa hiÿrocacbon. Ĉӕi vӟi ÿӝng vұt thí nghiӋm (chuӝt) nhiӉm mãn etylbenzen gây
tәn thѭѫng thұn và làm tăng hҥch và u thұn.
Sinh chuy͋n hóa: Etylbenzen ÿѭӧc hҩp thө vào máu tӯ hô hҩp hoһc tӯ dҥ dày.
Mӝt lѭӧng nhӓ etylbenzen ÿѭӧc thҧi ӣ dҥng không ÿәi qua thӣ ra. Phҫn chӫ yӃu
ÿѭӧc chuyӇn hóa ӣ gan thành axit benzoic, axit phenylaxetic (C6H5CH2COOH) và axit
manÿelic (C6H5CH(OH)COOH) ÿѭӧc liên hӧp vӟi glixin, và metylphenylcacbinol
(C6H5CH(OH)CH3) ÿѭӧc liên hӧp vӟi axit glucuronic thҧi theo ÿѭӡng nѭӟc tiӇu.
X͵ li nhi͍m ÿ͡c:
Phát hi͏n: dӵa vào axit benzoic trong nѭӟc tiӇu khi vҳng mһt sӵ nhiӉm toluen và stiren.
Ĉi͉u tr͓: ĈiӅu trӏ nhiӉm ÿӝc cҩp hѫi etylbenzen tѭѫng tӵ nhѭ ÿӕi vӟi toluen
Xilen:
Xilen thѭѫng mҥi là chҩt lӓng không màu, mùi thѫm. Nó gӗm mӝt hӛn hӧp ba
ÿӗng phân ÿimetylbenzen, sôi trong khoҧng 135-145oC. Xilen nguӗn gӕc tӯ nhӵa than ÿá
gӗm 15% ortho-, 53% meta-, 23% para-xilen và 6% etylbenzen. Xilen thѭѫng mҥi nguӗn
gӕc hóa dҫu gӗm khoҧng 20% ortho-, 44% meta-, 20% para-xilen và 15% etylbenzen. Sӵ
178
tách hӛn hӧp các ÿӗng phân xilen có thӇ thӵc hiӋn bҵng cҩt, kӃt tinh phân ÿoҥn và các
phѭѫng pháp khác.
Các xilen có nhiӅu ӭng dөng nhѭ làm dung môi cho sѫn, phҭm nhuӝm, mӵc; làm
chҩt ÿҫu cho tәng hӧp hóa hӑc, ÿһc biӋt là các axit phtalic, isophtalic, terephatalic ÿӇ tәng
hӧp sӧi tәng hӧp, chҩt dҿo. Các xilen là thành phҫn xăng trӝn không chì.
Các xilen xâm nhұp vào cѫ thӇ chӫ yӃu qua ÿѭӡng hô hҩp hѫi cӫa chúng và tiӃp
xúc da vӟi xilen lӓng.
Tính ÿ͡c:
Tính ÿӝc cӫa các xilen cǊng tѭѫng tӵ nhѭ toluen và etylbenzen. Sӵ nhiӉm mãn
nghӅ nghiӋp các xilen liên quan ÿӃn các ҧnh hѭӣng thҫn kinh vӟi nhӳng triӋu chӭng nhҽ.
Ĉӕi vӟi ÿӝng vұt (chuӝt), sӵ nhiӉm mãn hѫi xilen có thӇ làm giҧm sӕ lѭӧng hӗng cҫu và
bҥch cҫu, ÿӗng thӡi tiӇu cҫu tăng.
Giӟi hҥn ngѭӥng hoһc nӗng ÿӝ tӕi ÿa cho phép là 200 ppm (0,868 mg/l) ÿӕi vӟi
ngày làm viӋc tám giӡ.
Sinh chuy͋n hóa:
Xilen ÿi vào máu tӯ phәi và dҥ dày và ÿѭӧc chuyӇn hóa ӣ gan nhӡ các xitocrom
P-450 cӫa gan. Các sҧn phҭm chuyӇn hóa cӫa o-xilen là axit hiÿroxi-o-toluic, cӫa m-xilen
là axit m-toluic và cӫa p-xilen là axit p-toluic. Các axit này thѭӡng ÿѭӧc liên hӧp vӟi
glixin và thҧi ra ngoài trong nѭӟc tiӇu.
5.1.3. Hidrocacbon thѫm ÿa vòng (PAH)
Các hiÿrocacbon thѫm ÿa vòng (giáp cҥnh hoһc ngѭng tө) là các chҩt rҳn, không
mùi. Hҫu hӃt PAH không màu mһc dù mӝt sӕ có màu (naphtaxen da cam, pentaxen xanh
da trӡi, hexaxen xanh lá cây,…). Chúng có áp suҩt hѫi thҩp ӣ nhiӋt ÿӝ phòng, sôi cao
(trên 200oC), nhiӋt ÿӝ nóng chҧy cao. Chúng không tan trong nѭӟc và dung môi hӳu cѫ
thông thѭӡng, tan nhҽ trong các hiÿrocachon thѫm thҩp, tan tӕt trong các purin. Các PAH
hҩp thө trong các vùng tӱ ngoҥi và hӗng ngoҥi cӫa phә sóng ÿiӋn tӯ và rҩt nhiӅu chҩt có
tính huǤnh quang. Mӝt sӕ PAH nhѭ antraxen có tính nhҩp nháy. NhiӅu PAH tҥo ÿѭӧc
phӭc (picrat, stiphnat ) nhӡ ÿó ÿѭӧc sӱ dөng ÿӇ tách, tinh chӃ và ÿӏnh lѭӧng PAH.
Ngu͛n, s͵ dͭng và các ki͋u ti͇p xúc:
Nguӗn chӫ yӃu cӫa PAH là tӯ than và dҫu mӓ và gұp mӝt lѭӧng nhӓ trong gӛ
thông hóa thҥch, than bùn, than nâu. Chúng cǊng ÿѭӧc hình thành bӣi sӵ nhiӋt phân vұt
liӋu hӳu cѫ ÿѭӧc ÿӕt cháy nhѭ thuӕc lá, cà phê, nhiên liӋu ô tô (xăng, mazut). Các nguӗn
179
tӵ nhiên cӫa PAH bao gӗm cháy rӯng, tràn dҫu, núi lӱa cǊng ÿóng góp mӝt phҫn. Các
PAH là thành phҫn tӵ nhiên cӫa các chҩt bôi trѫn, nhiên liӋu, vұt liӋu làm ÿѭӡng (bi tum,
hҳc ín). Mӝt sӕ PAH tìm ÿѭӧc nhӳng ӭng dөng riêng nhѭ làm nguyên liӋu ÿҫu cho công
nghiӋp hóa chҩt (antraxen), làm hӛn hӧp trao ÿәi nhiӋt, làm chҩt bôi trѫn, làm chҩt nhҩp
nháy.
Các PAH ÿѭӧc giҧi phóng vào môi trѭӡng chӫ yӃu qua ÿӕt nhiên liӋu hóa thҥch
cǊng nhѭ do công nghiӋp và sӱ dөng dҫu mӓ, các sҧn phҭm gӛ, nhӵa ÿѭӡng. Khoҧng
1000 tҩn/năm PAH ÿѭӧc thҧi vào không khí tӯ nguӗn con ngѭӡi và trên 95% bҳt nguӗn
tӯ sӵ ÿӕt không ÿѭӧc ÿiӅu khiӇn (bӃp than gia ÿình, nung gҥch ngói, phѭѫng tiên giao
thông …). Trong khí quyӇn, sӵ phân bӕ cӫa PAH giӳa các hҥt và pha khí phө thuӝc vào
sӕ lѭӧng, kiӇu và kích thѭӟc cӫa các hҥt có mһt, vào nhiӋt ÿӝ môi trѭӡng không khí và áp
suҩt hѫi cӫa tӯng chҩt riêng. Sӵ quay trӣ lҥi mһt ÿҩt, nѭӟc cӫa PAH tӯ không khí có thӇ
bӣi sӵ kӃt lҳng khô và ÿѭӧc tұp trung chӫ yӃu ӣ bùn sa lҳng.
KiӇu tiӃp xúc phә biӃn nhҩt vӟi các PAH là bӣi sӵ hô hҩp các hҥt ÿѭӧc hình thành
trong muӝi khói ÿӕt nhiên liӋu hóa thҥch, vұt liӋu hӳu cѫ, các chҩt thҧi công nghiӋp. Sӵ
tiӃp xúc da ӣ nhӳng cá nhân làm viӋc vӟi các hiÿrocacbon thѫm riêng hoһc vӟi các hӛn
hӧp có chӭa chúng.
Tính ÿ͡c:
Khҧ năng gây ung thѭ cӫa mӝt sӕ PAH nguӗn gӕc tӯ nhӵa hҳc ín than ÿá ÿã ÿѭӧc
biӃt tӯ nhӳng năm 1930 và căn nguyên hӑc cӫa các bӋnh nhѭ ung thѭ phәi ÿѭӧc ÿӅ cұp
chӫ yӃu liên quan ÿӃn các yӃu tӕ nghӅ nghiӋp nhѭ sӵ phѫi nhiӉm các thành phҫn bay hѫi
cӫa các hӧp chҩt dҫu mӓ và các sҧn phҭm hҥt và khí trong khói thuӕc lá. Chuӝt nhҥy cҧm
ÿһc biӋt ÿӕi vӟi PAH, và sӵ tiêm dѭӟi da các dүn xuҩt cӫa antraxen gây ra sӵ phát triӇn
các khӕi u ác tính. Các PAH gây ung thѭ không phҧi là chҩt gây ung thѭ trӵc tiӃp, chúng
ÿòi hӓi phҧi có sӵ hoҥt hóa nhӡ hӋ oxiÿaza chӭc năng hӛn hӧp (sinh chuyӇn hóa) tҥo ra
nhӳng chҩt gây ung thѭ sau cùng. Mӝt sӕ PAH có khҧ năng gây ung thѭ da và ung thѭ
phәi (hình 5.3).
Benzo[a]antraxen §ibenz[a,c]antraxen §ibenz[a,h]antraxen
180
CH3
H3C
CH3
7,12-Ĉimetylbenz[a]antraxen Crisen 3-Metylcholantren
Benzo[a]piren Benzo[e]piren Perilen
§ibenz[a,h]piren §ibenz[a,m]piren
Hình 5.3. Cҩu tҥo hoá hӑc cӫa mӝt sӕ PAH gây ung thѭ
Sinh chuy͋n hóa:
Sӵ chuyӇn hóa các PAH trong sinh vұt xҧy ra nhӡ hӋ enzim oxiÿaza chӭc năng
hӛn hӧp. Quá trình xҧy ra quá trình nhiӅu giai ÿoҥn trung gian và cuӕi cùng dүn ÿӃn sӵ
tҥo các dүn xuҩt ÿihiÿroÿiol epoxit. Nhӳng chҩt trao ÿәi này liên kêt cӝng hóa trӏ vào
ADN tҥo các sҧn phҭm cӝng.
Sӵ trao ÿәi cӫa benzo[a]piren ÿѭӧc nghiên cӭu rҩt mҥnh và có ít nhҩt 15 sҧn phҭm
trao ÿәi chҩt chӫ yӃu cӫa giai ÿoҥn I ÿã ÿѭӧc nhұn biӃt (các epoxit, các monophenol, các
ÿiphenol, các quinon và các ÿihiÿroÿiol epoxit). Rҩt nhiӅu các sҧn phҭm trao ÿәi chҩt
này ÿѭӧc trao ÿәi chҩt xa hѫn bӣi các enzim giai ÿoҥn II ÿӇ tҥo ra vô sӕ các sҧn phҭm
trao ÿәi chҩt (các sҧn phҭm liên hӧp) khác nhau. Dѭӟi ÿây là sѫ ÿӗ chuyӇn hóa chính cӫa
benzo[a]piren (B[a]P) (hình 5.4)
Nhѭ ÿѭӧc chӍ ra ӣ hình 5.4, benzo[a] piren ÿѭӧc chuyӇn hóa bӣi bào sҳc tӕ P-450
hoһc prostaglanÿin H synthaza (PHS) thành benzo[a] piren 7,8-oxit, chҩt này sau ÿó ÿѭӧc
chuyӇn hóa bӣi epoxit hiÿrolaza thành bezo[a] piren 7,8-ÿihiÿroÿiol (chҩt gây ung thѭ kӅ
gҫn), chҩt này ÿѭӧc chuyӇn hóa tiӃp bӣi bào sҳc tӕ P-450 hoһc PHS thành chҩt gây ung
181
O
50
P-4 PHSHO
c
hoÆ OH
Epoxit hi®rolaza (+)-B[a]P7,8-®ihi®ro-
®iol-9,10-epoxit-1
HO
50 O P-4 O
12 1 P-4 (-)-B[a]P7,8-oxit OH 50
11 2 (+)-B[a]P7,8-®ihi®ro®iol
10
3
9 HO
OH
8 4 (+)-B[a]P7,8-®ihi®ro-
7 6 5 ®iol-9,10-epoxit-2
P-4
B[a]P
5 0
O
50
P-4 HS
cP
Epoxit hi®rolaza hoÆ HO
OH
HO (+)-B[a]P7,8-®ihi®ro-
P-450
O P-4 ®iol-9,10-epoxit-2
OH 50
(+)-B[a]P7,8-oxit *O
(-)-B[a]P7,8-®ihi®ro®iol
§ihi®ro®iol AKR
®ehi®rogenaza
HO
OH
(-)-B[a]P7,8-®ihi®ro-
HO ®iol-9,10-epoxit-1
O OH
B[a]P4,5-oxit Catechol
Khö ho¸
oxi ho¸
Epoxit hi®rolaza
OH O
O
OH
B[a]P4,5-®ihi®ro®iol ortho-quinon
Hình 5.4. Sӵ trao ÿәi chҩt cӫa benzo[a]pirren ÿӃn các phҫn tӱ sinh ung thѭ
cuӕi cùng và các sҧn phҭm trao ÿәi khác. MǊi tên ÿұm chӍ con ÿѭӡng trao ÿәi chҩt,
dҩu * chӍ phҫn tӱ gây ung thѭ cuӕi cùng. PHS = prostaglanÿin H synthaza.
Ĉihiÿroÿiol ÿehiÿrogenaza mӝt thành viên cӫa siêu hӑ anÿoxeto reÿuctaza (AKR).
182
thѭ cuӕi cùng, ÿihiÿroÿiol epoxit vùng nhô ra, (+)-benzo[a] piren 7,8 - ÿihiÿroÿiol - 9,10-
epoxit-2 và nhӳng ÿӗng phân quang hӑc. Các hѭӟng chuyӇn hóa khác cӫa benzo [a] piren
thành benzo[a]piren 4,5-oxit, benzo[a]piren 4,5-ÿihiÿroÿiol, hoһc chuyӇn hóa thành
catechol, ortho-quinon, hoһc các hѭӟng khác không nêu ra ӣ ÿây. Tӯ sѫ ÿӗ chuyӇn hóa
(hình 5.4) ta thҩy mӝt trong sӕ aren oxit chӫ yӃu ÿѭӧc tҥo ra tӯ benzo[a]piren là
benzo[a]piren 4,5-oxit, chҩt này gây ÿӝt biӃn cao tӃ bào ÿӝng vұt có vú. Sӵ khác nhau
này phҧn ánh sӵ làm mҩt hoҥt hóa nhanh cӫa benzo[a]piren 4,5-oxit bӣi epoxit
ÿihiÿrolaza trong các tӃ bào ÿӝng vұt có vú. Tuy nhiên, mӝt trong sӕ các aren oxit ÿѭӧc
tҥo ra tӯ benzo[a]piren khác, ÿһc biӋt là (+)-benzo[a]piren 7,8-ÿihiÿroÿiol-9,10-epoxit-2
lҥi không phҧi là cѫ chҩt ÿӕi vӟi epoxit ÿihiÿrolaza và là chҩt gây ÿӝt biӃn cao các tӃ bào
ÿӝng vұt có vú. HiӋn nay, (+)-benzo[a]piren 7,8-ÿihiÿroÿiol-9,10-epoxit và các ÿiolepoxit
vùng nhô ra tѭѫng tӵ ÿѭӧc thӯa nhұn là sҧn phҭm trao ÿәi chҩt tҥo khӕi u cӫa nhiӅu
PAH. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa tҩt cҧ các ÿiolepoxit vùng nhô ra là sӵ kháng thӫy phân cӫa
chúng bӣi epoxit ÿihiÿrolaza, sӵ kháng thӫy phân này là do sӵ cҧn trӣ không gian cӫa
nhóm ÿiol ӣ cҥnh.
C˯ ch͇ gây ung th˱: Cѫ chӃ gây ung thѭ cӫa benzo[a]piren là sӵ chuyӇn hóa cӫa
nó thành chҩt gây ung thѭ cuӕi cùng (+)-benzo[a]piren 7,8-ÿihiÿroÿiol-9,10-epoxit-2 liên
kӃt ѭu tiên vào các gӕc ÿeoxiguanin tҥo thành N-2-sҧn phҭm cӝng (hình 5.5)
O 7 O
N HN N
HN
O 2 N CH2 P OH N N CH2 P
H2N N O NH O
H H H H
+
HO H H OH H H
H O H O
OH OH
P P
Hình 5.5.Sӵ tҥo N-2-sҧn phҭm cӝng cӫa (+)-benzo[a]pirren 7,8-ÿihiÿroÿiol-9,10-epoxit-2
gây ra sӵ ÿӝt biӃn ÿѫn vӏ mã thӭ 12 cӫa gen gây ung thѭ H-ras dүn ÿӃn tҥo khӕi u phәi và
da. (+)-benzo[a]piren 7,8-ÿihiÿroÿiol-9,10-epoxit-2 là chҩt gây biӃn dӏ cao trong các tӃ
bào nhân sѫ và nhân chuҭn. ĈiӅu này quan trӑng ÿӇ nhұn xét rҵng không chӍ hóa hӑc cӫa
các sҧn phҭm trao ÿәi chҩt cӫa nhiӅu hiÿrocacbon thѫm ÿӕi vӟi khҧ năng gây ung thѭ, mà
còn là tính lұp thӇ/cҩu hình cӫa chúng. Ví dө, bӕn ÿӗng phân lұp thӇ khác nhau cӫa
benzo[a]piren 7,8 ÿihiÿroÿilo-9,10-epoxit. Mӛi ÿӗng phân chӍ khác nhau bӣi các nhóm
hiÿroxyl hoһc epoxit nҵm ӣ phía trên hoһc phía dѭӟi mһt phҷng cӫa phân tӱ
benzo[a]piren phҷng, nhѭng chӍ mӝt (+)-benzo[a]piren 7,8-ÿihiÿroÿiol-9,10-epoxit-2 có
khҧ năng gây ung thѭ có ý nghƭa.
183
Sӵ gây ung thѭ cӫa các ankyl-PAH lҥi xҧy ra theo các cѫ chӃ khác. Sҧn phҭm trao
ÿәi chҩt gây ung thѭ cuӕi cùng lҥi là sҧn phҭm liên hӧp cӫa giai ÿoҥn hai. Ví dө trѭӡng
hӧp cӫa 7,12-ÿimetylbenz[a]antraxen (DMBA) (hình 5.6)
CH3 CH3 CH3
PAPS PAP
7-metylhi®roxyl ho¸
P-450 SULT
CH3 CH2OH CH2 OSO3
7,12-§imetylbenz[a]
antraxen
2-
SO4
CH3
Liªn kÕt vo
ADN
v t¹o khèi u
+
CH2
Cacbocation
Hình 5.6. Vai trò cӫa sӵ sunfo hoá (sunfat hoá) trong sӵ tҥo các sҧn phҭm trao ÿәi
chҩt sinh khӕi u cuӕi cùng cӫa 7,12-ÿimetylbenz[a]antraxen.
PAPS = 3c-photphoaÿenosin-5c-photphosunfat (ÿӗng yӃu tӕ) ,
PAP = 3c-photphoaÿenosin-5c-photphat, SULT = sunfotransferaza.
Ion cacboni tҥo ra ӣ giai ÿoҥn II là chҩt gây ung thѭ electrophin hoҥt ÿӝng ÿi vào
liên cӝng hóa trӏ vӟi N-7 giҫu electron trong bazѫ ÿeoxiguanin cӫa ADN gây ÿӝt biӃn
dүn ÿӃn tҥo khӕi u.
5.2. Ĉӝc hӑc và sinh hoá các hӧp chҩt cѫ clo
5.2.1. Giͣi thi͏u các hͫp ch̭t c˯ clo ÿ˱ͫc t͝ng hͫp và s͵ dͭng r͡ng rãi
1. Các dung môi:
Ĉiclometan (CH2Cl2), clorofom (CHCl3), tetraclorua cacbon (CCl4), tetraclo-

etilen (CCl2=CCl2), tricloetilen (CCl2=CHCl)
2. Các ch̭t s͵ dͭng công nghi͏p:
a- Các ÿѫn phân: vinyl clorua (CH2=CHCl), vinyliÿen ÿiclorua (CH2=CCl2),
clopren (CH2=CCl–CH=CH2)
b- Chҩt dҿo hoá, chҩt lӓng làm lҥnh, phө gia dҫu biӃn thӃ, dҫu thuӹ lӵc: policlo-
biphenyl (PCB)
184
(x, y = 1 – 5)
Cl x Cl x
Có tӟi 209 chҩt ÿӗng phân và ÿӗng loҥi

3. Các ch̭t trͳ d͓ch h̩i.
a- Thuӕc trӯ sâu:
– DDT (2,2-bis[p-clophenyl]-1,1,1-tricloetan)
H
Cl C Cl
CCl3
tuǤ vӏ trí cӫa hai nguyên tӱ clo trong các vòng benzen ta có các ÿӗng phҫn p,p’-DDT,
o,p’-DDT
Metoxiclo (chҩt tѭѫng ÿӗng DDT)
H
CH3O C OCH3
CCl3
– HCH (hexacloxiclohexan)
HCH ÿѭӧc ÿiӅu chӃ bҵng cӝng clo vào benzen dѭӟi ánh sáng tӱ ngoҥi, có 8 ÿӗng
phân lұp thӇ xuҩt phát tӯ dҥng ghӃ cӫa xiclohexan và có các tên gӑi: D, E, J, V, H, K, T, k,
trong ÿó ÿӗng phân J (linÿan) có ÿӝc tính trӯ sâu mҥnh nhҩt (chiӃm ~ 13%)
Cl
Cl
Cl
Cl Cl
Cl
– Xicloÿien thӃ clo:
Cl Cl Cl Cl CH2
Cl Cl Cl Cl Cl
CCl2 CCl2 CH2 CCl2 CH2 O CCl2 O
Cl Cl Cl Cl Cl
Cl Cl Cl Cl
Cloÿan anÿrin ÿienÿrin enÿrin
185
O Cl
Cl Cl
Cl
Cl Cl
CCl2 Cl2 Cl
Cl Cl
Cl
Cl Cl Cl Cl Cl2
Cl
Heptaclo percloxiclopentaÿien mirex
Cl Cl
Cl2
Cl O Cl
CCl2 S O CCl2
Cl O Cl
Cl Cl
Enÿosunfan toxaphen
b- Các chҩt trӯ cӓ
– Các phenoxi: Cl
2,4-D (axit 2,4-ÿiclophenoxiaxetic) Cl OCH2COOH
Cl
2,4,5-T (axit 2,4,5-triclophenoxiaxetic) Cl OCH2COOH
Cl
– Benzoic COOH
Cl Cl
2,3,6-TBA (axit 2,3,6-triclobenzoic)
Cl
– Axit béo clo hoá
TCA (axit tricloaxetic) CCl3COOH
Ĉanpon (axit 2,2-ÿiclopropionic) CH3CCl2COOH
c- Chҩt trӯ nҩm: Cl O
Cl Cl Cl Cl
HCB (hexaclobenzen) ; cloranil
Cl Cl Cl Cl
Cl O
d- Chҩt trӯ mӕi mӑt: OH
Cl Cl
Pentaclophenol
Cl Cl
Cl
4. Các s̫n pẖm phͭ t̩o ra trong quá trình s̫n xṷt thu͙c trͳ c͗ phenoxi, PCB, penta-
clophenol O
PCDD (policloÿibenzo-p-ÿioxin) (x, y = 1 - 4)
O Cl y
Cl x
PCDF (policloÿibenzofuran)
(x, y = 1 - 4)
O Cly
Cl x
186
5.2.2. S͹ ô nhi͍m môi tr˱ͥng và ÿ˱ͥng ph˯i nhi͍m hͫp ch̭t c˯ clo.
Sӵ ô nhiӉm môi trѭӡng hӧp chҩt cѫ clo gây ra bӣi sӵ bay hѫi cӫa chúng. Các dung
môi clo là nhӳng chҩt bay hѫi thoát vào khí quyӇn trong quá trình sҧn xuҩt, tàng trӳ, vұn
chuyӇn và sӱ dөng (dung môi pha sѫn và các vұt liӋu hӳu cѫ, giһt khô). NhiӅu hoá chҩt
cѫ clo nông nghiӋp bӕc hѫi mӝt phҫn khuӃch tán ÿi xa tӟi cҧ các vùng cӵc mà ӣ ÿây
không có sҧn xuҩt nông nghiӋp nào. Các hoá chҩt nông nghiӋp chӭa clo khi sӱ dөng gây
ô nhiӉm cho ÿҩt, nѭӟc và nông sҧn. Các quá trình công nghiӋp (luyӋn kim, giҩy, gӛ,…)
và ÿӕt rác thҧi cǊng là mӝt nguӗn quan trӑng gây ô nhiӉm môi trѭӡng cѫ clo. NhiӅu hӧp
chҩt cѫ clo là nhӳng hӧp chҩt bӅn, khó phân huӹ (12 chҩt hӳu cѫ chұm phân huӹ gây ô
nhiӉm theo công ѭӟc Stockhom năm 2002 là các hӧp chҩt cѫ clo, ÿѭӧc giӟi thiӋu ӣ phҫn
trên), chúng tӗn tҥi lâu dài trong môi trѭӡng, ҧnh hѭӣng ÿӃn sӭc khoҿ con ngѭӡi. Mһc dù
ÿã bӏ cҩm, ví dө, nhѭ HCH ӣ Canaÿa (1971), Mӻ (1976), Trung Quӕc (1983), Liên Xô cǊ
(1990) và Úc (1994), nhiӅu nѭӟc vүn còn sҧn xuҩt hoһc sӱ dөng (các nѭӟc Châu Phi,
Brazin, Ҩn Ĉӝ và các nѭӟc khác). Mӝt lѭӧng khá lӟn DDT hàng năm hiӋn nay vүn ÿѭӧc
sҧn xuҩt, ngay ӣ nhӳng nѭӟc ÿã cҩm, chӫ yӃu dùng vào mөc ÿích y tӃ.
Con ÿѭӡng phѫi nhiӉm cѫ clo ÿӕi vӟi con ngѭӡi là hô hҩp, tiӃp xúc da và qua
chuӛi thӭc ăn.
5.2.3. Tính ÿ͡c và c˯ ch͇ gây ÿ͡c
Tính ÿӝc cӫa các hӧp chҩt cѫ clo chӫ yӃu sӁ ÿѭӧc xem xét ӣ nhӳng chҩt cө thӇ. Các
dҩu hiӋu và triӋu chӭng ÿӝc cӫa mӝt sӕ thuӕc trӯ sâu cѫ clo ÿѭӧc giӟi thiӋu ӣ bҧng 5.3.
B̫ng 5.3. Dҩu hiӋu và triӋu chӭng nhiӉm ÿӝc cҩp và mãn cӫa mӝt sӕ thuӕc trӯ sâu cѫ clo.
Thuӕc trӯ sâu cѫ clo Dҩu hiӋu cҩp Dҩu hiӋu mãn
DDT Tê dҥi, tái lҥnh Giҧn cân, chán ăn
DDD Mҩt ÿiӅu vұn, loҥng choҥng ThiӃu máu nhҽ
Ĉicofol Nôn mӱa YӃu cѫ
Metoxiclo MӋt mӓi, thӡ thүn
Linÿan Thӣ gҩp, giҧm nhӏp tim
Enÿrin Chóng mһt, ÿau ÿҫu Ĉau ÿҫu, chóng mһt
Enÿosunfan Phҧn xҥ tăng cao Co giұt cѫ
Heptaclo Co giұt cѫ Rӕi loҥn tâm thҫn
Anÿrin MӋt mӓi, lӯ ÿӯ Rӕi loҥn tâm thҫn
Ĉienÿrin Lên cѫn co giұt Rӕi loҥn tâm thҫn
Cloÿan Co giұt
Toxaphen Mҩt nhұn thӭc
187
C˯ ch͇ gây ÿ͡c (C˯ ch͇ ÿi͉u hoà kênh ion)
Các thuӕc trӯ sâu cѫ clo là nhӳng chҩt ÿӝc thҫn kinh theo cѫ chӃ ÿiӅu hoà kênh
ion và không phҧi là nhӳng chҩt ӭc chӃ cholinesteraza.
Sӵ vұn chuyӇn ion là trung tâm cӫa sӵ truyӅn xung thҫn kinh cҧ dӑc theo giây thҫn
kinh trөc và ӣ khӟp thҫn kinh, và rҩt nhiӅu chҩt ÿӝc thҫn kinh thӇ hiӋn các ҧnh hѭӣng cӫa
mình do cҧn trӣ sӵ vұn chuyӇn bình thѭӡng các ion này. ThӃ tác dөng cӫa giây thҫn hình
trөc ÿѭӧc duy trì bӣi nӗng ÿӝ cao cӫa natri ӣ bên ngoài so vӟi nӗng ÿӝ thҩp ӣ bên trong tӃ
bào. Các chҩt vұn chuyӇn natri hoҥt ÿӝng (các Na+ K+ ATPaza) vұn chuyӇn natri ra ngoài
tӃ bào thiӃt lұp lên thӃ tác dөng này. Mӝt tác ÿӝng cӫa thuӕc trӯ sâu DDT gây ra ÿӝc tính
cҩp cӫa nó là ӭc chӃ các Na+ K+ ATPaza dүn ÿӃn làm mҩt khҧ năng thiӃt lұp thӃ tác dөng.
Các thuӕc trӯ sâu pirethroit cǊng thӇ hiӋn tính ÿӝc thҫn kinh theo cѫ chӃ này. DDT cǊng
ӭc chӃ các Ca2+ Mg2+ ATPaza là nhӳng chҩt vұn chuyӇn ion quan trӑng ÿӇ làm phân cӵc
hoá lҥi thҫn kinh và làm dӯng sӵ truyӅn xung qua các khӟp.
(§ien®rin, en®rin,lin®an,
(DDT, permethrin)
permethrin, ivermectin,
Na+
phenobacbital, etanol))
Cl- Xung thÇn

kinh
2 Gi©y thÇn kinh trôc
Ca +
(DDT)
Khíp
thÇn kinh
Hình 5.7. Các kênh ion truyӅn xung thҫn kinh
Thө thӇ GABAA ÿѭӧc gҳn vӟi các kênh clorua trên vùng sau khӟp cӫa tӃ bào thҫn
kinh và sӵ liên kӃt axit gamma – aminobutiric (GABA) vào thө thӇ gây ra sӵ mӣ kênh
clorua. ĈiӅu này xҧy ra sau sӵ truyӅn xung thҫn kinh qua khe khӟp thҫn kinh và sӵ khӱ
phân cӵc sau khӟp. Sӵ kích hoҥt nhѭ vұy cӫa GABAA phөc vө cho viӋc ngăn chһn sӵ
kích thích quá mӭc cӫa tӃ bào thҫn kinh sau khӟp. NhiӅu chҩt ÿӝc thҫn kinh hoҥt ÿӝng
bҵng ӭc chӃ thө thӇ GABAA, gây ra sӵ ÿóng kéo dài kênh clorua và kích thích thҫn kinh
quá mӭc. Các thuӕc trӯ sâu xicloÿien (nhѭ ÿienÿrin), linÿan và mӝt sӕ piretroit thӇ hiӋn
ÿӝc tính thҫn kinh cҩp, ít nhҩt cǊng mӝt phҫn, qua cѫ chӃ này. Các triӋu chӭng ӭc chӃ
GABAA bao gӗm sӵ choáng váng hoa mҳt, ÿau ÿҫu, nôn mӱa, yӃu mӋt, run rҭy, co giұt
và chӃt. Avermectin ÿѭӧc xӃp vào loҥi thuӕc trӯ sâu ÿѭӧc dùng khá nhiӅu trong y tӃ ÿӇ xӱ
lí các ÿiӅu kiӋn lây nhiӉm. Trong khi cách thӭc gây ÿӝc cӫa các hӧp chҩt này lҥi không
ÿѭӧc biӃt ÿҫy ÿӫ, chúng có vҿ nhѭ liên kӃt phҫn phө riêng biӋt cӫa các kênh clorua (các
188
kênh clorua GABA ít nhҥy cҧm) gây ra sӵ phá vӥ trong sӵ vұn chuyӇn clorua bình
thѭӡng qua các màng tӃ bào thҫn kinh. Các bacbituat (nhѭ phenobacbital) và etanol thӇ
hiӋn các ҧnh hѭӣng ÿӃn hӋ thҫn kinh trung ѭѫng do liên kӃt vӟi các thө thӇ GABAA. Tuy
nhiên, khác vӟi các chҩt ÿѭӧc ÿӅ cұp trên, nhiӅu hӧp chҩt tăng cѭӡng khҧ năng liên kӃt
axit gamma – aminobutiric vào thө thӇ và mӣ kênh clorua. Theo ÿó, các chҩt này triӋt
khӱ sӵ dүn truyӅn thҫn kinh nhӡ ÿó có tác dөng an thҫn.
5.2.4. Các dung môi c˯ clo
1. Tricloetilen
1,1,2-Tricloetilen (TCE) ÿѭӧc sӱ dөng rӝng rãi làm dung môi ÿӇ loҥi dҫu mӥ cho
kim loҥi. Nó là chҩt gây ung thѭ gan, thұn, phәi ӣ dӝng vұt (chuӝt) và có thӇ là chҩt ung
thѭ ÿӕi vӟi ngѭӡi. Tính ÿӝc cӫa TCE chӫ yӃu liên quan ÿӃn các sҧn phҭm trao ÿәi chҩt
cӫa nó.
S͹ trao ÿ͝i ch̭t. TCE nhanh chóng ÿѭӧc hҩp thө vào hӋ thӕng tuҫn hoàn qua con
ÿѭӡng miӋng và hít thӣ. Phҫn chӫ yӃu TCE chӏu sѭ oxi hoá bӣi xitocrom P-450 (trình
bày ӣ phía phҧi hình 5.8), mӝt phҫn nhӓ TCE chӏu sӵ liên hӧp vӟi glutathion (GSH) qua
glutathion S-transferaza (GST) (trình bày ӣ phía phía trái hình 5.8).
TCE ÿҫu tiên ÿѭӧc oxi hoá ÿӃn cloral có thӇ qua hoһc không qua (TCA) hoһc bӏ
khӱ hoá ÿӃn 1,1,1-tricloetanol (TCOH), ancol này có thӇ có mӝt lѭӧng nhӓ axit
ÿicloaxetic ÿѭӧc tҥo ra bӣi sӵ ÿeclo hoá TCA hoһc tӯ TCOH.
CCl3CH(OH)
3 2
Cl SG Cl Cl
GST P-450 CCl CHO CCl3COOH
7 1 3 2
CHCl2COOH
H Cl H Cl 4
+ 5
NH3 CCl3CH2OH
Cl S 6
8 C O
H Cl
E-liaza O
Cl S
9
H Cl
§éc tÕ bo
§ét biÕn
Hình 5.8. Sѫ ÿӗ trao ÿәi chҩt cӫa TCE
1 = TCE, 2 = cloral, 3 = cloral hiÿrat (CH), 4 = TCA, 5 = DCA,
6 = TCOH, 7 = DCVG, 8 = DCVC, 9 = thiol hoҥt ÿӝng.
189
Mӝt lѭӧng tѭѫng ÿӕi nhӓ TCE có thӇ ÿѭӧc liên hӧp ӣ gan vӟi GSH tҥo ra S-(1,2-
ÿiclovinyl) glutation (DCVG). DCVG sau ÿó thoát ra tӯ tӃ bào gan ÿi vào sinh chҩt và
mұt ÿӇ chuyӇn ÿӃn thұn và ruӝt non. DCVG sinh chҩt ÿѭӧc chuyӇn hoá bӣi J-glutamyl-
transferaza và ÿipeptiÿaza thành liên hӧp xistein, S-(1,2-ÿiclovinyl)-L-xistein (DCVC).
Nó có thӇ ÿѭӧc sinh hoҥt hoá ÿӃn thiol hoҥt ÿӝng gây ÿӝc tӃ bào, ÿӝc ÿӝt biӃn bӣi E-liaza
hoһc ÿѭӧc giҧi ÿӝc qua sӵ axetyl hoá.
Ung th˱ gan. TCE gây cҧm ӭng ung thѭ gan ӣ chuӝt B6C3F1 qua con ÿѭӡng oxi
hoá bӣi xitocrom P-450. Sҧn phҭm trao ÿәi chҩt TCA và (hoһc) DCA là các tác nhân gây
cҧm ӭng khӕi u.
Ung th˱ th̵n. TCE gây cҧm ӭng ung thѭ thұn ӣ chuӝt ÿӵc qua con ÿѭӡng liên hӧp
glutathion. Các chҩt trao ÿәi trung gian hoҥt ÿӝng, ÿһc biӋt là DCVC. Chҩt này ÿѭӧc sinh
hoҥt hoá ӣ các tӃ bào ӕng cұn tâm thành thiol hoҥt ÿӝng, S-(1,2-ÿiclovinyl)thiol, chҩt này
không bӅn chuyӇn hoá thành các phҫn tӱ hoҥt ÿӝng có khҧ năng ankyl hoá các
nucleophin tӃ bào, bao gӗm ADN. Sӵ gây ÿӝt biӃn ADN dүn ÿӃn làm thay ÿәi sӵ biӇu
hiӋn gen và ÿѭa ÿӃn sӵ sinh khӕi u qua con ÿѭӡng ÿӝc gen.
Ung th˱ ph͝i. TCE gây cҧm ӭng ung thѭ phәi ӣ chuӝt ÿѭӧc giҧ thiӃt là do cloral.
2. Tetracloetilen
Tetracloetilen (percloetilen, PerC) ÿѭӧc sӱ dөng rӝng rãi nhѭ chҩt giһt khô, chҩt
hoàn thiӋn vҧi sӧi, chҩt làm sҥch thҧm, ÿӋm, chҩt khӱ bӓ lӟp sѫn, vӃt nhѫ, dung môi,
hoá chҩt trung gian.
Sӵ phân bӕ trong hӋ tuҫn hoàn và trao ÿәi chҩt cӫa PerC và TCE hoàn toàn giӕng
nhau, có sӵ khác biӋt PerC chӏu oxi hoá bӣi xitocrom P-450 ӣ mӭc ÿӝ ít hѫn so vӟi TCE;
các sҧn phҭm liên hӧp cӫa TCE là S-(ÿiclovinyl) glutathion (DCVG), cӫa PerC là S-
(triclovinyl) glutathion (TCVG); cӫa TCE là S-(ÿiclovinyl)-L-xistein (DCVC) thì cӫa
PerC là S-(triclovinyl)-L-xistein (TCVC), và cӫaTCE là S-1,2-(ÿiclovinyl) thiol thì cӫa
PerC là ÿiclothioxeten. Ĉiclothioxeten có thӇ liên kӃt cӝng hoá trӏ vào protein và các hӧp
chҩt cao phân tӱ khác hoһc phҧn ӭng vӟi nѭӟc tҥo ra axit ÿicloaxetic (DCA), mӝt chҩt
gây ÿӝt biӃn và chҩt gây ung thѭ ÿӝng vұt liӅu cao. Ĉiclothioxeten ÿѭӧc xem là chҩt trao
ÿәi sau cùng cӫa PerC ÿҧm trách sӵ ÿӝc thұn và ÿӝt biӃn.
Percloetilen gây cҧm ӭng ung thѭ ӣ ngѭӡi còn ÿang ÿѭӧc bàn cãi.
3. Cacbon tetraclorua
Cacbon tetraclorua trѭӟc ÿây ÿã ÿѭӧc sӱ dөng rӝng rãi làm dung môi, tác nhân
làm sҥch, chҩt dұp lӱa, chҩt trung gian tәng hӧp, chҩt trӯ nҩm cho hҥt giӕng và trӯ
190
giun sán cho ngѭӡi. ViӋc sӱ dөng nó ÿã ÿѭӧc dӯng tӯ nhiӅu năm nay do tính ÿӝc
gan, thұn và gây ung thѭ ӣ ÿӝng vұt và tham gia vào sӵ phá huӹ tҫng ozon. Mһc dù
vұy, CCl4 vүn còn tӗn tҥi trong không khí, nѭӟc ngҫm ӣ mӝt sӕ nѫi, còn tӗn lѭu trong
kho và còn ÿѭӧc sӱ dөng ít nhiӅu.
Cacbon tetraclorua ÿѭӧc xem là chҩt ÿӝc gan và gây tәn thѭѫng thұn nghiêm trӑng
ÿӕi vӟi ngѭӡi.
S͹ trao ÿ͝i ch̭t. Sӵ bӭt nguyên tӱ clo khӓi cacbon tetraclorua bӣi xitocrom P-450
tҥo ra gӕc tӵ do triclometyl (xCCl3), gӕc này tѭѫng ÿӕi bӅn, ÿҧm trách cho sӵ liên kӃt
cӝng hoá trӏ vào các ÿҥi phân tӱ, và gӕc CCl3 Ox2 hoҥt ÿӝng hѫn, ÿѭӧc tҥo ra khi x CCl3
phҧn ӭng vӟi oxi, là mӝt trong các chҩt khӣi ÿҫu chӫ yӃu cӫa sӵ peroxi hoá lipit. Gӕc
CCl3 Ox2 phân huӹ tiӃp tҥo ra photgen
P 450
CCl4 o x CCl3 o
O
CCl3 Ox2
2
o COCl2
Các gӕc tӵ do x CCl3 và triclometylperoxi CCl3 Ox2 là các tác nhân hoҥt ÿӝng cao và
nói chung có bán kính tác dөng nhӓ. Vì nguyên nhân này sӵ hoҥi tӱ gây ra bӟi CCl 4 là
nghiêm trӑng nhҩt ӣ các tӃ bào gan tiӇu thuǤ trung tâm có chӭa mӝt nӗng ÿӝ cao
xitocrom P-450 ÿҧm trách sӵ hoҥt hoá CCl4.
Các gӕc tӵ do ÿiӇn hình có thӇ tham gia vào vô sӕ nhӳng biӃn cӕ nhѭ sӵ liên kӃt
cӝng hoá trӏ vào lipit, protein, nucleotit, cǊng nhѭ sӵ peroxi hoá lipit phá vӥ màng tӃ bào,
mà tӯ lâu ÿã ÿѭӧc cho là mӝt trong các cѫ chӃ chính cӫa sӵ ÿӝc gan, thұn gây ra bӣi CCl4
mӝt khi cân bҵng giӳa các tӕc ÿӝ tҥo các chҩt trung gian hoҥt ÿӝng và tӕc ÿӝ loҥi bӓ
chúng (nhӡ glutathion vӟi sӵ xúc tác cӫa các enzim) bӏ phá vӥ.
– CH2–CH=CH–CH2–CH=CH–CH–CH=CH–CH2– x o
CCl , CHCl
3 3
axit béo ÿa chѭa no H

chuyӇn vӏ
o – CH2–CH=CH–CH2– CH=CH– C H –CH=CH–CH2–
x
o – CH2–CH=CH–CH=CH– C H –CH2–CH=CH–CH2–
x
o
O 2
o – CH2–CH=CH–CH=CH–CH–CH2–C=CH–CH2– o
RH
O–Ox H
o – CH2–CH=CH–CH=CH–CH–CH2–C=CH–CH2– o
O O
o Rx + OHC–CH2–CHO + các sҧn phҭm phân huӹ lipit khác (4-hiÿroxi-2,3-
malonÿianÿehit nonenal,…)
191
CHCl3 o C(OH)Cl3
P 450
o COCl2
HCl
Sӵ bӭt proton khӓi axit béo ÿa chѭa no (có trong lipit màng tӃ bào) bӣi gӕc x CCl3
gây ra sӵ tҥo thành các gӕc lipit không bӅn cao, các gӕc sau ÿó chӏu mӝt loҥt biӃn ÿәi,
bao gӗm sӵ chuyӇn vӏ cӫa các nӕi ÿôi ÿӇ tҥo ra các ÿien liên hӧp cùng sӵ chuyӇn vӏ trí
cӫa gӕc thành gӕc tӵ do liên hӧp bӅn vӳng hѫn. Các gӕc lipit dӉ dàng phҧn ӭng vӟi oxi
cùng vӟi quá trình tiӃp theo, ÿѭӧc gӑi là sӵ peroxi hoá lipit, dүn ÿӃn sӵ phá huӹ màng tӃ
bào cӫa lѭӟi nӝi chҩt, ti lҥp thӇ và tiêu thӇ. Các sҧn phҭm cӫa quá trình peroxi hoá lipit là
các anÿehit hoҥt ÿӝng. Chúng ÿѭӧc vұn chuyӇn tӟi các mô khác gây ÿӝc cho nhӳng mô ӣ
cách xa. Ngoài ra, sӵ bӭt proton cӫa axit béo bӣi gӕc xCCl3 còn tҥo ra clorofom.
Clorofom chӏu sӵ trao ÿәi chҩt tiӃp vӟi xitocrom P-450 (ÿehalogen khӱ hoá) thành
photgen, chҩt này liên kӃt cӝng hoá trӏ vào các enzim, protein chӭa nhóm SH dүn ÿӃn gây
ÿӝc, mӝt khi cân bҵng giӳa sӵ tҥo và sӵ giҧi ÿӝc photgen bӏ phá vӥ.
4. Clorofom
Clorofom (CHCl3, triclometan) mӝt thӡi gian dài ÿѭӧc sӱ dөng rӝng rãi làm
dung môi, làm thuӕc gây mê theo ÿѭӡng hô hҩp. HiӋn nay clorofom còn sӱ dөng
trong sҧn xuҩt chҩt làm lҥnh cloÿiflometan, CHCl3 cǊng ÿѭӧc tҥo ra (cùng các axit ÿi-
và tricloaxetic) trong quá trình khӱ trùng nѭӟc bҵng clo.
Sӵ trao ÿәi chҩt cӫa CHCl3 bӣi xitocrom P-450 chӫ yӃu tҥo ra photgen (xem
cacbon tetraclorua).
Clorofom cǊng là chҩt gây ÿӝc gan thұn. Các mөc tiêu nӝi bào cӫa photgen chѭa
xác ÿӏnh rõ. Ngѭӡi ta cho rҵng photgen phҧn ӭng vӟi photphatiÿyletanolamin (PE). Sҧn
phҭm tҥo ra là hai phҫn PE ÿѭӧc liên kӃt ngang ӣ các nhóm amin ÿҫu vӟi phҫn cacbonyl
cӫa photgen. Sӵ tích tө này trên màng trong cӫa ti lҥp thӇ, gây ra sӵ biӃn ÿәi vi cҩu trúc
và ӭc chӃ các chӭc năng cӫa cѫ quan tӱ.
Clorofom là chҩt gây ung thѭ ÿӝng vұt và có khҧ năng là chҩt gây ung thѭ ÿӕi vӟi
ngѭӡi.
5.2.5. Vinyl clorua
Vinyl clorua, CH2=CHCl, là hoá chҩt công nghiӋp ÿѭӧc sӱ dөng ÿӇ sҧn xuҩt nhӵa
PVC, chҩt làm lҥnh, tәng hӧp hӳu cѫ, ÿѭӧc biӃt là chҩt gây ung thѭ cho ÿӝng vұt và
ngѭӡi và ÿѭӧc biӃt liên quan ÿӃn hӝi chӭng giӕng xѫ cӭng da. BӋnh ҧnh hѭӣng ÿӃn các
mô colagen ÿa hӋ, tӵ biӇu lӝ nhѭ sӵ xѫ hoá phәi, xѫ cӭng da, xѫ hoá gan và lá lách. Cѫ
chӃ chính xác cӫa hoá chҩt gây ra sӵ tӵ miӉn dӏch chѭa rõ, ÿѭӧc giҧ thiӃt là vinyl clorua
tác ÿӝng nhѭ mӝt axit amin và ÿѭӧc sát nhұp vào protein tҥo ra protein dӏ thѭӡng vӅ cҩu
192
trúc, mà protein này có thӇ là mӝt kháng nguyên, mӝt ÿáp ӭng miӉn dӏch có thӇ ÿѭӧc
ÿiӅu khiӇn chӕng lҥi mô có protein cҧi biӃn.
Cѫ chӃ gây ung thѭ cӫa vinyl clorua ÿѭӧc giҧi thích là do các sҧn phҭm sinh
chuyӇn hoá cӫa nó gây ra:
P 450
CH2 = CHCl o CH2 CHCl
O
Vinyl clorua cloetilen oxit
Liên hӧp GSH Liên kӃt cӝng hoá trӏ vào ADN
OHC CH2Cl
cloaxetanÿehit
Hình 5.9. Sѫ ÿӗ sinh chuyӇn hoá vinyl clorua
Cloaxetanÿehit hoһc cloetilen oxit tҩn công vào các bazѫ nitѫ trong ADN
N N
+
N
N N
N N O N
®eoxiriboz¬ ®eoxiriboz¬
ADN ADN
6 4
(1, N -etenoaÿenin) (3,N -etenoxitosin)
tҥo ra các sҧn phҭm cӝng etano-aÿenin và etano-xitosin.
Vinyl clorua là chҩt ÿӝc mҥnh, nó còn gây tăng huyӃt áp cӱa, ÿӝc gan.
5.2.6. Các thu͙c trͳ sâu c˯ clo
1. DDT
DDT [2,2-bis-(p-clophenyl)-1,1,1-tricloetan], mӝt thuӕc trӯ sâu cѫ clo ÿѭӧc biӃt
ÿӃn trong vòng 60 y 70 năm gҫn ÿây, nәi tiӃng cҧ vӅ mһt sҧn lѭӧng và phә tác dөng (trӯ
sâu, mӕi mӑt, muӛi, chuӝt). Tuy nhiên, do ÿӝc tính cao ÿӕi vӟi ngѭӡi và ÿӝng vұt, nhiӅu
nѭӟc ÿã cҩm sӱ dөng tӯ vài ba thұp kӍ trѭӟc ÿây. HiӋn nay DDT chӍ ÿѭӧc sҧn xuҩt mӝt
lѭӧng hҥn chӃ, chӫ yӃu ÿӇ diӋt muӛi ÿӝc. DDT là chҩt hӳu cѫ khó phân huӹ (thӡi gian
bán huӹ trong ÿҩt tӟi 10 năm và lâu hѫn nӳa, hӋ sӕ tích luӻ sinh hӑc ÿӕi vӟi cá là
127.000) và còn hiӇn diӋn trong môi trѭӡng ӣ nhiӅu vùng, chѭa nói ÿӃn viӋc sӱ dөng lén
193
lút và lѭӧng tӗn dѭ trong kho bãi chѭa tiêu dùng. Ĉó là lí do vì sao cҫn phҧi quan tâm
ÿӃn hӧp chҩt cѫ clo này.
S͹ trao ÿ͝i ch̭t cͯa DDT
Sӵ chuyӇn hoá DDT trong cѫ thӇ sinh vұt ÿѭӧc thӵc hiӋn chӫ yӃu nhӡ enzim (hӋ
các monooxigenaza xitocrom P-450, FMO, DDT-ÿehiÿroclorinaza và các enzim khác).
Sӵ sinh chuyӇn hoá cӫa DDT ÿѭӧc xem nhѭ là sӵ khӱ ÿӝc cӫa hӧp chҩt này, mһc dù mӝt
sӕ các sҧn phҭm trung gian trao ÿәi chҩt vүn còn có hoҥt tính.
Quá trình trao ÿәi chҩt cӫa DDT trong sinh vұt theo mӝt sӕ con ÿѭӡng nhѭ ÿѭӧc
trình bày ӣ hình 5.10
DDD
o DDMU o DDMS o DDNU o DDOH
§.V.T §.V § §
CH–CHCl2 C=CHCl CHCH2Cl C=CH2 CHCH2OH

NĈVC
Ĉ [O]
OH
DDT o DDE o CH C Cl o DDA m CH–CHO
N, §.C, V
CH–CCl3 C=CCl2 Cl CH–COOH

T, V V ĈT
CV
DBH LIÊN HӦP AXIT AMIN

V CT CHOH
ĈICOFOL
o FW152
o DBP o
o GUCOSIT
V V C
C(OH)–CCl3 C(OH)–CHCl2 C=O
DBP, DBH, DDE

Hình 5.10. Các con ÿѭӡng và các sҧn phҭm trao ÿәi chҩt cӫa DDT
N = ngѭӡi, Ĉ= ÿӝng vұt có xѭѫng sӕng (chim, chuӝt),
C = côn trùng, V = vi sinh vұt, T = thӵc vұt
Ba con ÿѭӡng phân huӹ chung nhҩt cӫa DDT là khӱ ÿeclo hoá thành DDD,
ÿehiÿroclo hoá thành DDE và oxi hoá thành ÿicofol. DDE ÿѭӧc hình thành trong hҫu hӃt
các cѫ thӇ sinh vұt và khá bӅn (T1/2 là 250 ngày ӣ chim bӗ câu). Nó ít ÿӝc hѫn DDT trong
ÿa sӕ các sinh vұt và ÿѭӧc xem là sҧn phҭm khӱ ÿӝc. Tuy nhiên DDE trong chim bӗ câu
lҥi tӓ ra ÿӝc hѫn DDT. DDE ÿѭӧc loҥi khӓi cѫ thӇ cӫa hҫu hӃt các sinh vұt (cҧ ÿӕi vӟi
ngѭӡi) bҵng con ÿѭӡng hiÿrat hoá trӵc tiӃp nӕi ÿôi và thuӹ phân tiӃp ÿӃn DDA. Ӣ mӝt sӕ
loài sinh vұt (chuӝt, vi sinh vұt) DDE lҥi ÿѭӧc chuyӇn hoá theo ÿѭӡng vòng:
DDE o DDMU o DDMS o DDNU o DDOH o DDA
194
Sӵ khӱ ÿeclo hoá trӵc tiӃp DDT thành DDD ÿѭӧc xҧy ra cҧ theo quá trình enzim
và quá trình hoá hӑc. DDD bҧn thân nó ÿѭӧc xem nhѭ mӝt thuӕc trӯ sâu, nhѭng dӉ dàng
ÿѭӧc chuyӇn hoá thành DDA.
Con ÿѭӡng oxi hoá (hiÿroxyl hoá benzylic) thành ÿicofol (p,pc-ÿicloÿiphenyl-2,2,2-
tricloetanol) là con ÿѭӡng riêng cӫa côn trùng. Ĉicofol còn có hoҥt tính (ÿѭӧc sӱ dөng làm
thuӕc trӯ nhӋn cho bông, ÿұu, chanh, cam, nho), nhѭng dӉ bӏ phân huӹ hѫn DDT.
Sҧn phҭm sau cùng cӫa giai ÿoҥn I DDA ÿѭӧc bài tiӃt theo nѭӟc tiӇu cӫa ngѭӡi và
ÿӝng vұt có xѭѫng sӕng ӣ dҥng liên hӧp axit amin, và cӫa côn trùng ӣ dҥng glucosit.
Tính ÿ͡c và c˯ ch͇ tác ÿ͡ng
Tính ÿӝc cӫa DDT ÿӕi vӟi ngѭӡi và ÿӝng vұt có xѭѫng sӕng ÿѭӧc trình bày ӣ
bҧng 5.4.
B̫ng 5.4. Tính ÿӝc cӫa DDT ÿӕi vӟi ngѭӡi và ÿӝng vұt có xѭѫng sӕng.
LD50, mg/kg
Ĉӝng vұt LC50, ppm
Qua miӋng Qua da Tiêm mҥch máu
Chó 60 – 75
Chuӝt (các loҥi) 113 – 400 2.500
Thӓ 250 – 500
Cӯu, gà, dê 1000 – 2000 10 lҫn nhӓ hѫn
KhӍ (ngѭӡi) 150
Chim (các loҥi) 841 – 4000
Cá 0,005
Dҩu hiӋu gây ÿӝc trong côn trùng và ÿӝng vұt cӫa DDT và các chҩt ÿӗng hành là sӵ
tác ÿӝng lên hӋ thҫn kinh trung ѭѫng. Ĉӝng vұt bӏ nhiӉm DDT có triӋu chӭng cѫ thӇ bӏ tái,
lҥnh và tăng sӵ kích ÿӝng, sau ÿó xuҩt hiӋn sӵ rung ÿӝng ӣ mһt và nhanh chóng lan truyӅn
toàn thân. Cѫ tim nhҥy cҧm ÿӕi vӟi sӵ kích thích ngoài và sӵ kӃt sӧi tâm thҩt tӯ nguyên
nhân này là nguyên do gây chӃt thѭӡng xҧy ra. Ӣ giai ÿoҥn cuӕi nhӳng rӕi loҥn (nhѭ ÿiên
cuӗng, gào thét) có thӇ xҧy ra và tiӃp theo có thӇ chӃt bӣi sӵ suy liӋt tim hoһc hô hҩp. Sӵ
chӃt cǊng có thӇ là kӃt quҧ cuӕi cùng cӫa sӵ suy yӃu dҫn dҫn và hôn mê kèm theo hàng
loҥt nhӳng rӕi loҥn. NӃu bӏ nhiӉm liӅu dѭӟi chӃt nhӳng ҧnh hѭӣng ÿӕi vӟi thҫn kinh và cѫ
bҳp có thӇ qua ÿi và sӵ hӗi phөc hoàn toàn ÿòi hӓi tӯ 18 y 48 giӡ, tuǤ thuӝc vào ÿѭӡng
nhiӉm. Ӣ ngѭӡi nhiӉm ÿӝc cҩp xҧy ra tê liӋt, suy yӃu ӣ ÿҫu, ӣ mǊi, mӗn và kèm theo rӕi
loҥn tiêu hoá nghiêm trӑng, nhѭng các ҧnh hѭӣng xuҩt hiӋn nhanh chóng qua ÿi. Nhӳng
biӃn ÿәi máu thѭӡng liên quan ÿӃn nhiӉm ÿӝc mãn và có tính thuұn nghӏch.
195
Cѫ chӃ gây ÿӝc thҫn kinh cӫa DDT ÿã ÿѭӧc trình bày ӣ phҫn giӟi thiӋu chung.
HiӋn nay còn ÿѭӧc biӃt DDT có các tính chҩt nhѭ mӝt estrogen (homon môi
trѭӡng) gây nhӳng ҧnh hѭӣng ÿӃn sӵ sinh sҧn.
2. J-HCH (Linÿan)
J-HCH (hexacloxiclohexan) ÿҫu tiên ÿѭӧc sҧn xuҩt ÿӇ xӱ lí hҥt, sau ÿó cǊng ÿѭӧc
sӱ dөng làm thuӕc trӯ sâu rӝng rãi. Do ÿӝc tính cao nhiӅu nѭӟc ÿã cҩm sӱ dөng. Tuy
nhiên, nhiӅu nѭӟc khác (Ҩn Ĉӝ, Trung Quӕc và nhiӅu nѭӟc ÿang phát triӇn ) còn sӱ dөng
HCH (ӣ mӭc hҥn chӃ). HCH cǊng thuӝc vào loҥi chҩt ô nhiӉm hӳu cѫ khó phân huӹ (thӡi
gian bán phân huӹ trong ÿҩt là 2 năm) và ÿѭӧc xӃp vào loҥi chҩt có tác dөng xúc tiӃn ung
thѭ ӣ ÿӝng vұt.
S͹ trao ÿ͝i ch̭t
Cl
Cl Cl
Lin®an
Cl Cl
Cl
HCl
OH
HO Cl Cl Cl Cl Cl
thuû ph©n alylic oxi ho¸ alylic
Cl Cl OH Cl Cl víi sù dÞch Cl Cl
chuyÓn nèi ®«i
Cl Th¬m J-PCCH Cl Cl
ho¸ Pentacloxiclohexenol
Th¬m
ho¸
HO Cl
OH thuû ph©n alylic
Triclophenol Cl Cl
Cl
Cl Cl
Cl OH
Cl
Cl Cl Cl Cl Cl Cl
Cl OH OH Cl OH
Cl Cl
Hình 5.11. Cѫ chӃ có thӇ cӫa sӵ phân huӹ Linÿan ӣ ÿӝng vұt có vú
196
Con ÿѭӡng phân huӹ chung nhҩt cӫa linÿan là sӵ thѫm hoá cho các clobenzen
khác nhau và nhӳng dүn xuҩt cӫa chúng (chӫ yӃu là các dүn xuҩt hiÿroxi) (hình 5.11). Sҧn
phҭm ÿҫu tiên cӫa sӵ chuyӇn hoá ӣ hҫu hӃt các loài là sӵ ÿehiÿroclo hoá cho J-1,3,4,5,6-
pentacloxiclohexen (J-PCCH). Ӣ ÿӝng vұt có xѭѫng sӕng, J-PCCCH ÿѭӧc chuyӇn hoá
tiӃp tөc theo hai con ÿѭӡng thӫy phân alylic và oxi hoá alylic cho các cloxiclohexenol
khác nhau. Các chҩt này ÿѭӧc thѫm hoá nhӡ ÿehiÿroclo hoá hoһc ÿehiÿrogen hoá cho các
clophenol khác nhau.
Tính ÿ͡c và c˯ ch͇ tác ÿ͡ng
LiӅu gây chӃt cӫa J-HCH qua miӋng ÿӕi vӟi ngѭӡi là 300 mg/kg (20g cho mӝt
ngѭӡi lӟn nһng 70 kg). HCH kƭ thuұt có tính ÿӝc cҩp thҩp hѫn, liӅu gây chӃt qua miӋng
là 1.000 y 1.500 mg/kg ÿӕi vӟi các ÿӝng vұt thí nghiӋm (mèo, cӯu, gà, chim bӗ câu),
trong khi ÿó ÿӕi vӟi linÿan (J-HCH) nҵm trong khoҧng tӯ 100 y 130 mg/kg. Các ÿӗng
phân khác cӫa HCH kém ÿӝc hѫn (ÿӕi vӟi chuӝt): D-HCH (500), G-HCH (1.000), E-
HCH (>6000). LiӅu gây ÿӝc cҩp qua da ÿӕi vӟi chuӝt cӫa linÿan là 1.000 mg/kg. Tuy
nhiên, J-HCH bӏ phân huӹ nhanh, trong khi ÿó ÿӗng phân E-HCH lҥi bӅn vӳng tích tө
lâu trong mô mӥ và gây ra ÿӝc tính mãn. Chҷng hҥn, ÿӕi vӟi E-HCH làm chұm sӵ lӟn
cӫa chuӝt ӣ nӗng ÿӝ 100 ppm, trong khi ÿó không quan sát thҩy ҧnh hѭӣng này ÿӕi vӟi
linÿan ӣ nӗng ÿӝ thҩp hѫn 400 ppm.
Ӣ nӗng ÿӝ thҩp hѫn 10 ppm ÿӕi vӟi E-HCH, 10 ppm ÿӕi vӟi D-HCH, 10 ppm ÿӕi
vӟi HCH kƭ thuұt và 50 ppm ÿӕi vӟi linÿan trong khҭu phҫn ăn (thí nghiӋm ÿӕi vӟi
chuӝt nuôi hai năm) không gây ҧnh hѭӣng ÿӃn sӵ biӃn ÿәi tӃ bào. Nói chung HCH ít
ÿӝc hѫn DDT (ӣ nӗng ÿӝ 1 ppm trong khҭu phҫn ăn không gây ҧnh hѭӣng).
Các dҩu hiӋu và triӋu chӭng gây ÿӝc cӫa linÿan cǊng giӕng nhѭ cӫa DDT. Cѫ
chӃ gây ÿӝc thҫn kinh cӫa linÿan ÿã ÿѭӧc trình bày ӣ phҫn giӟi thiӋu chung.
3. Xicloÿien th͇ clo và thu͙c trͳ sâu c˯ clo khác
Các xicloÿien thӃ clo ÿѭӧc sҧn xuҩt ÿӇ trӯ bӑ cánh cӭng, kiӃn lӱa, chuӝt, xӱ lí
hҥt,… và ÿã ÿѭӧc sҧn xuҩt vӟi nhӳng sҧn lѭӧng lӟn. Tuy nhiên, do ÿӝc tính cao và nhêìu
chҩt có tác dөng xúc tiӃn gây ung thѭ, nên nhiӅu nѭӟc ÿã hҥn chӃ sҧn xuҩt vào nhӳng
thұp kӍ 70 và 80. Các xicloÿien thӃ clo nhiӅu chҩt ÿѭӧc xӃp vào các chҩt ô nhiӉm hӳu cѫ
khó phân huӹ, chúng có thӡi gian bán huӹ dài: ÿienÿrin (7 năm), anÿrin (4 năm), cloÿan
(4 năm), heptaclo (10 năm), toxaphen (12 năm). HiӋn nay mӝt sӕ nѭӟc còn sӱ dөng
heptaclo (ӣ Mӻ Latinh, Acgentin, Canaÿa, Brazin) và ӣ Châu Phi. Cloÿan còn ÿѭӧc sҧn
xuҩt (theo giҩy phép ÿһc biӋt) ÿӇ trӯ mӕi, kiӃn. Ĉó là nhӳng ÿiӅu cҫn quan tâm.
197
Sӵ sinh chuyӇn hoá các xicloÿien thӃ clo khá phӭc tҥp, các con ÿѭӡng chӫ yӃu là
oxi hoá, khӱ ÿeclo hoá và oxi hoá ÿeclo hoá kӃt hӧp vӟi chuyӇn vӏ. Các sҧn phҭm trao
ÿәi chҩt là các epoxit, hӧp chҩt cacbonyl, chúng có thӇ bӏ thӫy phân thành các dүn xuҩt
hiÿroxi, hiÿroxi epoxit.
Tính ÿӝc cӫa xicloÿien thӃ clo tѭѫng tӵ nhѭ các HCH, DDT.
B̫ng 5.5. Tính ÿӝc cӫa các xicloÿien thӃ clo
LD50, mg/kg
Hӧp chҩt Chuӝt Bò, cӯu, lӧn, ngӵa
Qua miӋng Qua da
Anÿrin 38 – 60 60 – 90
Cloÿan 457 – 590 690 – 840
Ĉienÿrin 46,8 98 10 – 75
Enÿrin 7,5 – 43 15 – 18
Heptaclo 100 – 162 195 – 250
Ĉӕi vӟi ngѭӡi: LiӅu gây chӃt ÿӕi vӟi ngѭӡi (lӟn) cӫa ÿienÿrin là 4 y 5g, enÿrin là
0,35 y 3,5g: ăn phҧi cloÿan (32 mg/kg) ÿӕi vӟi ngѭӡi lӟn, (10 mg.kg) ÿӕi vӟi trҿ em sӁ bӏ
co giұt.
Cѫ chӃ gây ÿӝc thҫn kinh cӫa xicloÿien thӃ clo ÿã ÿѭӧc trình bày ӣ phҫn giӟi thiӋu
chung.
X͵ lí nhi͍m ÿ͡c thu͙c trͳ sâu c˯ clo
ĈӇ khӱ ÿӝc nói chung và xӱ lí hӛ trӧ: ÿiazepam (0,3 mg/kg), liӅu tӕi ÿa 10 mg)
hoһc phenobarbital (15 mg/kg), liӅu tӕi ÿa 1g) ÿѭӧc tiêm chұm. Có thӇ lұp lҥi xӱ lí nӃu
cҫn.
TCVN:
Nӗng ÿӝ tӕi ÿa cho phép trong không khí xung quanh (mg/m3): Cacbon tetraclorua
(2), clorofom (0,02), tricloetilen (1), DDT (0,002).
Giá trӏ giӟi hҥn cho phép nӗng ÿӝ các chҩt ô nhiӉm nѭӟc mһt (mg.L1) (nѭӟc có
thӇ dùng làm nѭӟc sinh hoҥt nhѭng phҧi qua xӱ lí):
Tәng hoá chҩt bҧo vӋ thӵc vұt (trӯ DDT) (0,15), DDT (0,01).
Giӟi hҥn tӕi ÿa cho phép trong ÿҩt mg/kg): HCH (0,1), DDT (0,1)
198
5.2.7. Policlobiphenyl (PCB)
1. C̭u t̩o và danh pháp
Policlobiphenyl là tên gӑi chung cӫa 209 hӧp chҩt ÿѭӧc tҥo thành khi thay thӃ tӯ
1 y 10 nguyên tӱ hiÿro trong phân tӱ biphenyl bҵng các nguyên tӱ clo. Công thӭc tәng
quát cӫa PCB là C12H10-(x+y)Clx+y, vӟi x và y lҫn lѭӧt là sӕ nguyên tӱ clo cӫa tӯng vòng
benzen (1 d x + y d 10). Công thӭc cҩu tҥo cӫa các hӧp chҩt policlobphenyl:
Cl x 3 2 2' 3' Cl y
1 1'
4
4'
5 6 6' 5'
Nguyên tӱ clo có thӇ thay thӃ tӯ 1 ÿӃn 10 ví trí cӫa nguyên tӱ hiÿro trong các vòng
benzen tҥo ra 10 nhóm PCB tѭѫng ӭng chӭa tӯ 1 ÿӃn 10 nguyên tӱ clo. Các chҩt chӭa
cùng sӕ nguyên tӱ clo trong mӛi nhóm gӑi là các ÿӗng phân. Các chҩt chӭa không cùng
sӕ nguyên tӱ clo giӳa các nhóm gӑi là ÿӗng loҥi.
Hai vòng benzen trong phân tӱ PCB có thӇ quay quanh trөc liên kӃt giӳa chúng.
Khi hai vòng benzen ӣ cùng mӝt mһt phҷng, PCB ÿѭӧc gӑi là ÿӗng phҷng. Ĉӝ ÿӗng
phҷng phө thuӝc nhiӅu vào sӕ nguyên tӱ clo ӣ vӏ trí ortho. Khi không có hoһc chӍ có mӝt
nguyên tӱ clo thӃ ӣ vӏ trí ortho, yӃu tӕ cҧn trӣ khҧ năng quay thҩp; còn khi sӕ các nguyên
tӱ clo ӣ vӏ trí ortho tăng lên, sӵ cҧn quay lӟn khiӃn phân tӱ không ÿӗng phҷng (có khoҧng
20 PCB ÿӗng phҷng).
Kích thѭӟc phân tӱ PCB tѭѫng tӵ kích thѭӟc phân tӱ ÿioxin, vӟi bӅ dài, bӅ rӝng
và bӅ dày (14 u 12 u 5Å) (hình 5.12)
2,3,7,8-Tetrachlorodibenzo-p-dioxin 3,3',4,4'-Tetrachlorobiphenyl (PCB 77
O Cl Cl
12A
12A
Cl
o
Cl Cl Cl
Cl O
Cl
o o
14A 14A
o o
5A
5A
Hình 5.12. Kích thѭӟc phân tӱ cӫa 2,3,7,8-TCDD và PCB 77

Theo danh pháp quӕc tӃ các ÿӗng phân và ÿӗng loҥi PCB ÿѭӧc gӑi tên nhѭ sau: sӕ
chӍ vӏ trí thӃ cӫa các nguyên tӱ clo (tӯ trái sang phҧi, tӯ thҩp ÿӃn cao) + sӕ lѭӧng nguyên
tӱ clo thӃ trong phân tӱ + clobiphenyl. ĈӇ thuұn tiӋn gӑi tên các PCB ngѭӡi ta ÿánh sӕ
thӭ tӵ cho 209 ÿӗng phân và ÿӗng loҥi PCB tӯ 1 y 209 dӵa vào sӕ nguyên tӱ clo thӃ và vӏ
trí cӫa các nguyên tӱ clo thӃ trong mӛi vòng benzen cӫa biphenyl (bҧng 5.6)
199
B̫ng 5.6. Cách ÿánh sӕ thӭ tӵ cӫa các hӧp chҩt polyclobiphenyl theo IUPAC
Vӏ trí cӫa clo trong 0 2 3 4 23 24 25 26 34 35 234 235 236 245 246 345 2345 2346 2356 23456
mӛi vòng phenyl
23456
2356
2346
2345
345 169
246 155 168
245 153 154 167
236 136 149 150 164
235 133 135 146 148 162
234 128 130 132 138 140 157
35 80 107 111 113 120 121 127
34 77 79 105 109 110 118 119 126
26 54 71 73 89 94 96 102 104 125
25 52 53 70 72 87 92 95 101 103 124
24 47 49 51 66 68 85 90 91 99 100 123
23 40 42 44 46 56 58 82 83 84 97 98 122
4 15 22 28 31 32 37 39 60 63 64 74 75 81
3 11 13 20 25 26 27 35 36 55 57 59 67 69 78
2 4 6 8 16 17 18 19 33 34 41 43 46 48 50 76
0 0 2 2 3 5 7 9 10 12 14 21 23 24 29 30 38
200
2. M͡t s͙ tính ch̭t hoá lý cͯa PCB.
Ӣ trҥng thái nguyên chҩt, hҫu hӃt PCB ÿӅu ӣ dҥng tinh thӇ, không mùi, không vӏ và
không màu. Trên thӏ trѭӡng, các sҧn phҭm thѭѫng mҥi cӫa PCB ÿӅu là nhӳng hӛn hӧp
gӗm nhiӅu PCB ÿѫn chҩt. Nhӳng sҧn phҭm thѭѫng mҥi này ӣ trҥng thái lӓng, dҥng sӋt,
màu sҳc cӫa chúng có thӇ thay ÿәi tӯ trong suӕt ÿӃn vàng nhҥt. PCB có hàm lѭӧng clo
càng cao thì ÿӝ sӋt càng cao và màu càng ÿұm. Ӣ nhiӋt ÿӝ thҩp, PCB không kӃt tinh mà
ÿóng rҳn thành nhӵa.
PCB ít tan trong nѭӟc, nhѭng tan tӕt trong các dung môi hӳu cѫ, chҩt béo và
hiÿrocacbon. Khi sӕ nguyên tӱ clo thӃ trong phân tӱ PCB tăng thì nhiӋt ÿӝ nóng chҧy và
khҧ năng hoà tan trong chҩt béo tăng nhѭng ÿӝ tan trong nѭӟc và áp suҩt hѫi giҧm. Do
PCB có khҧ năng tích luӻ tӕt trong chҩt béo và các mô mӥ nên chúng rҩt nguy hiӇm ÿӕi
vӟi con ngѭӡi và sinh vұt.
B̫ng 5.7. Mӝt sӕ tính chҩt hoá lí cӫa các nhóm policlobiphenyl
Nhóm PCB ĈiӇm nóng ĈiӇm sôi Ĉӝ tan trong nѭӟc Áp suҩt hѫi ӣ logKOW
(sӕ ÿӗng phân) chҧy (oC) o
( C) o
ӣ 25 C (g/m ) 3 o
25 C (Pa) (*)
MonoCB (3) 25 – 77,7 285 4,0 1,1 4,7

DiCB (12) 24,4 – 149 312 1,6 0,24 5,1
Tri CB (24) 28 – 87 337 0,65 0,054 5,5
TetraCB (42) 47 – 180 360 0,26 0,012 5,9
PentaCB (46) 76,5 – 124 381 0,099 2,6.10–3 6,3
HexaCB (42) 77 – 150 400 0,038 5,8.10–4 6,7

HeptaCB (24) 122,4–149 417 0,014 1,3-10–4 7,1
OctaCB (12) 159 – 162 432 5,5.10–3 2,8.10–5 7,5
NonaCB (3) 182,8–206 445 2,0.10–3 6,3.10–6 7,9

DecaCB (1) 305,9 456 7,6.10–4 1,4.10–6 8,3
(*) logKOW: hӋ sӕ phân bӕ octanol - nѭӟc

PCB có hҵng sӕ ÿiӋn môi cao và có khҧ năng dүn nhiӋt tӕt, nhiӋt ÿӝ bҳt cháy cao
trong khoҧng tӯ 170 y 380oC. Ӣ ÿiӅu kiӋn thѭӡng gҫn nhѭ trѫ vӅ mһt hoá hӑc, chúng bӅn
vӟi các quá trình oxi hoá khӱ, các quá trình cӝng, tách loҥi và thay thӃ. Ngay cҧ khi tiӃn
hành nghiên cӭu PCB, ӣ ÿiӅu kiӋn nhiӋt ÿӝ 170oC trong thӡi gian dài vӟi sӵ có mһt oxi
201
hoһc các kim loҥi hoҥt ÿӝng, tính chҩt hoá hӑc cӫa PCB vүn không hӅ bӏ ҧnh hѭӣng. Ӣ
nhiӋt ÿӝ cao, PCB có thӇ bӏ phân huӹ nhѭng rҩt chұm và có thӇ tҥo ra sҧn phҭm là nhӳng
chҩt có tính ÿӝc cao nhѭ ÿibenzoÿioxin và ÿibenzofuran.
2. Ngu͛n, s͹ lan truy͉n và tính ch̭t môi tr˱ͥng cͯa PCB.
PCB ÿѭӧc sӱ dөng rӝng rãi trên thӃ giӟi trong khoҧng thӡi gian tӯ năm 1930 ÿӃn
1980 dӵa vào các ÿһc tính hoá lí ÿһc biӋt cӫa nó. PCB là thành phҫn cӫa dҫu cách ÿiӋn
trong biӃn thӃ, tө diӋn; dҫu ép thuӹ lӵc; chҩt truyӅn nhiӋt trung gian (ÿӕt nóng và làm
lҥnh), phө gia dҫu bôi trѫn, chҩt dҿo hoá polime, chҩt phө gia cho sѫn, mӵc in. Tính ÿӃn
cuӕi năm 1980 toàn thӃ giӟi ÿã sҧn xuҩt ѭӟc tính 2 triӋu tҩn PCB và tӯ năm 1980 y 1990,
hàng năm vүn còn sҧn xuҩt hàng chөc ngàn tҩn. Các nѭӟc sҧn xuҩt PCB nhiӅu là Mӻ,
Nhұt, Ĉӭc, Pháp, Liên Xô cǊ, Trung Quóc. Các nѭӟc không sҧn xuҩt thì nhұp vӅ sӱ dөng
(PCB, các thiӃt bӏ hàng hoá chӭa PCB).
PCB thoát ra môi trѭӡng bҵng nhiӅu con ÿѭӡng, nhѭ thҧi trӵc tiӃp dҫu biӃn thӃ, tө
ÿiӋn, chҩt lѭu thuӹ lӵc sau sӱ dөng ra môi trѭӡng. PCB có thӇ ÿi vào môi trѭӡng do phӃ
thҧi ӣ các bãi rác, dѭӟi dҥng hӛn hӧp vӟi chҩt thҧi nhӵa, sѫn, hoһc do thiêu ÿӕt không
hoàn toàn các chҩt thҧi chӭa PCB, hoһc do sӵ dò rӍ, cháy nә các thiӃt bӏ ÿiӋn nhѭ biӃn thӃ
,tө ÿiӋn và các thiӃt bӏ chӭa PCB khác. Khi ÿѭӧc thҧi vào môi trѭӡng PCB ÿi vào ÿҩt,
nѭӟc và bay hѫi vào không khí. Trong môi trѭӡng, PCB có kích thѭӟc lӟn và ít tan trong
nѭӟc, do ÿó có khuynh hѭӟng tách khӓi pha nѭӟc phân cӵc và hҩp phө trên bӅ mһt ÿҩt,
trҫm tích hoһc các hҥt keo lѫ lӱng. Hҵng sӕ Henri cӫa PCB (các aroclo) trong khoҧng
19 y 74 Pa.m3/mol cho thҩy khҧ năng bay hѫi ÿã ÿóng góp vào sӵ lan truyӅn cӫa các
PCB trong môi trѭӡng. Trong môi trѭӡng nѭӟc, quá trình lҳng ÿӑng trҫm tích cӫa các
PCB cǊng diӉn ra mҥnh. Quá trình tích luӻ PCB trong trҫm tích giúp cӕ ÿӏnh PCB trong
mӝt khoҧng thӡi gian dài trong nѭӟc. Vào mùa hè, do sӵ thay ÿәi nhiӋt ÿӝ tӕc ÿӝ tái hoà
tan PCB tӯ trҫm tích vào nѭӟc và bay hѫi tӯ nѭӟc vào không khí. Trong không khí ÿѭӧc
vұn chuyӇn nhӡ các quá trình lҳng ÿӑng khô và lҳng ÿӑng ѭӟt quay trӣ lҥi mһt ÿҩt và môi
trѭӡng nѭӟc. PCB trong ÿҩt và nѭӟc có thӇ ÿi vào chuӛi thӭc ăn (hӋ sӕ sinh tích luӻ ÿӕi
vӟi cá tӟi 42.600).
PCB thuӝc vào các chҩt ô nhiӉm hӳu cѫ khó phân huӹ (thӡi gian bán huӹ cӫa PCB
trong ÿҩt, trҫm tích, nѭӟc mһt khoҧng 6 năm). Tuy ÿã ngӯng sӱ dөng, xong chúng còn
tӗn tҥi trong môi trѭӡng và trong các thiӃt bӏ cǊ, kho bãi vүn khiӃn chúng ta quan tâm.
3. Sinh chuy͋n hoá PCB
Trong cѫ thӇ dѭӟi tác dөng xúc tác cӫa các enzim PCB bӏ chuyӇn hoá thành các
aren oxit. Aren oxit có khҧ năng phҧn ӭng cao bӏ hiÿrat tҥo thành các sҧn phҭm hiÿroxyl
202
hoá, tӯ ÿó chuyӇn hoá tiӃp thành các ÿihiÿroÿiol và các dүn xuҩt cӫa phenol, hoһc chuyӇn
hoá thành các thioete nhӡ glutathion, hoһc chuyӇn hoá thành các sҧn phҭm ÿeclo hoá.
Axit clobenzoic cǊng ÿѭӧc tҥo ra nhӡ các vi sinh vұt (hình5.13).
Cl x OH Clx SH Cl x (OH)2
Cl y Cl y Cl y
Çc chÊt Çc thioete Çc ®iol
bÞ khö clo
H+ GSH O2 Enzim
NADPH
Cl x Cl x O Cl x OH
O2
PCB
enzim
NADPH
Cl y Cl y Cl y
Oxy ho¸ Çc aren oxit Çc phenol
H2 O
Cl x OH
OH
COOH
Cl y
Cl y
Sҧn phҭm phân huӹ vi sinh Các dүn xuҩt cӫa phenol
Hình 5.13. Cѫ chӃ chuyӇn hoá cӫa PCB
(*) NADPH: Nicotinamit adenin ÿinucleotit photphat
M͡t s͙ quy lu̵t trao ÿ͝i ch̭t cͯa PCB.
– Phҧn ӭng hiÿroxyl hoá dӉ dàng xҧy ra ӣ vӏ trí para trong nhân phenyl ÿѭӧc clo
hoá ít nhҩt trӯ khi vӏ trí này bӏ cҧn trӣ không gian (ví dө, dүn xuҩt thӃ 3,5-ÿiclo),
203
– Trong các biphenyl ÿѭӧc clo hoá thҩp, các vӏ trí para cӫa cҧ hai nhân phenyl
và các nguyên tӱ cacbon chѭa thӃ nҵm ӣ vӏ trí para so vӟi nhóm thӃ clo dӉ dàng bӏ
hiÿroxyl hoá
Cl
Cl
– Khi có 2 nguyên tӱ cacbon cҥnh nhau chѭa bӏ thӃ clo (thѭӡng là C5 y C4 trong
các nhân biphenyl), sӵ oxi hoá trao ÿәi chҩt cӫa PCB dӉ xҧy ra, nhѭng không nhҩt thiӃt.
Ngoài ra có nhӳng nhұn xét sau:
Khi mӭc ÿӝ clo hoá trong cҧ hai vòng phenyl tăng, sӵ trao ÿәi chҩt khó khăn (tӕc
ÿӝ trao ÿәi chҩt giҧm)
Sӵ trao ÿәi chҩt cӫa các PCB riêng biӋt bӣi các loài khác nhau ÿáng kӇ trong sӵ
phân bӕ các sҧn phҭm chuyӇn hoá.
4. Tính ÿ͡c
M͙i liên h͏ giͷa ÿ͡c tính và c̭u trúc cͯa PCB
Khi nghiên cӭu tính ÿӝc cӫa PCB ngѭӡi ta nhұn thҩy mӝt sӕ PCB có tính ÿӝc
tѭѫng tӵ nhѭ ÿioxin và furan. Ĉó là các PCB chӭa các nguyên tӱ clo ӣ vӏ trí meta và
para, nhѭ các PCB sӕ 126, 77, 169, 105:
Cl
Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl
Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl
Cl Cl Cl
PCB-126 PCB-77 PCB-169 PCB-105

Ĉây là nhӳng PCB có cҩu tҥo ÿӗng phҷng. Cҩu trúc cӫa các PCB ÿӗng phҷng này
có sӵ tѭѫng ÿӗng vӅ cҩu trúc cӫa ÿioxin (cҩu trúc phҷng, vӏ trí các nguyên tӱ clo, kích
thѭӟc phân tӱ). Sӵ tѭѫng ÿӗng vӅ cҩu trúc ÿã dүn ÿӃn nhӳng ÿiӇm tѭѫng ÿӗng vӅ tính
chҩt. Dӵa trên nhӳng nghiên cӭu vӅ tính ÿӝc cӫa các PCB, gҫn ÿây, các PCB ÿã ÿѭӧc xӃp
vào các hӧp chҩt tѭѫng tӵ ÿioxin do sӵ tѭѫng ÿӗng vӅ cҩu trúc và tính ÿӝc.
Các phân tӱ PCB có thӇ chia thành hai nhóm. Mӝt nhóm có cҩu trúc tѭѫng tӵ
ÿioxin và nhóm còn lҥi có cҩu trúc khác ÿioxin. Các PCB tѭѫng tӵ ÿioxin liên kӃt vӟi thө
thӇ aryl hiÿrocacbon và gây ra ҧnh hѭӣng giӕng nhѭ ÿioxin.
204
H͏ s͙ ÿ͡c t˱˯ng ÿ˱˯ng
HӋ sӕ ÿӝc tѭѫng ÿѭѫng là ÿҥi lѭӧng ÿánh giá ÿӝ ÿӝc cӫa mӝt chҩt (PCB) so vӟi ÿӝ
ÿӝc cӫa mӝt chҩt lҩy làm chuҭn và ÿѭӧc gán cho giá trӏ bҵng 1 (2,3,7,8-TCDD). HӋ sӕ
ÿӝc tѭѫng ÿѭѫng cӫa PCB-126 là cao nhҩt và bҵng 1/10 so vӟi ÿioxin ÿӝc nhҩt, tѭѫng
ÿѭѫng ÿӝ ÿӝc cӫa 2,3,7,8-TCDF (bҧng 5.8).
B̫ng 5.8. HӋ sӕ tѭѫng ÿѭѫng (TEF) cӫa mӝt sӕ PCB, ÿioxin và furan
STT Cҩu tӱ TEF
1 2,3,7,8-tetracloÿibenzo-p-ÿioxin 1
2 1,2,3,7,8-pentacloÿibenzo-p-ÿioxin 1
3 2,3,7,8-tetracloÿibenzofuran 0,1
4 1,2,3,7,8-pentacloÿibenzofuran 0,1
5 3,3c,4,4c-tetraCB (CB-77) 0,0001
6 3,,4,4c,5-tetraCB (CB-81) 0,0001
7 3,3c,4,4c,5-pentaCB (CB-126) 0,1
8 3,3c,4,4c,5,5c-hexaCB (CB-169) 0,01
9 2,3,3c,4,4c-pentaCB (CB-105) 0,0001
10 2,3,4,4c,5-pentaCB (CB-114) 0,0005
11 2,3c,4,4c,5-pentaCB (CB-118) 0,0001
12 2c,3,,4,4c,5-pentaCB (CB-123) 0,0001
13 2,3,3c,4,4c,5-hexaCB (CB-156) 0,0005
14 2,3,3c,4,4c,5c-hexaCB (CB-157) 0,0005
15 2,3c,4,4c,5,5c-hexaCB (CB-167) 0,00001
16 2,3,3c,4,4c,5,5c-hexaCB (CB-189) 0,0001
Các ̫nh h˱ͧng ÿ͡c cͯa PCB

PCB có khҧ năng gây ung thѭ và hàng loҥt ҧnh hѭӣng khác ӣ sinh vұt bao gӗm ҧnh
hѭӣng ÿӃn hӋ miӉn dӏch, hӋ thҫn kinh, hӋ nӝi tiӃt, hӋ sinh dөc, da, tim mҥch.
Ung th˱. PCB ÿѭӧc xӃp vào nhóm 2A các chҩt có khҧ năng gây ung thѭ. Các bҵng
chӭng gây ung thѭ trên ÿӝng vұt ÿã ÿӫ (ung thѭ gan ӣ chuӝt ăn thӭc ăn chӭa PCB). Tuy
nhiên, chѭa có nhӳng kӃt luұn chính xác ÿӗng loҥi nào cӫa PCB, ӣ dҥng nguyên hay các
dҥng chuyӇn hoá cӫa chúng là nguyên nhân trӵc tiӃp gây ung thѭ. Ĉӕi vӟi ngѭӡi, thông
205
qua nghiên cӭu cӫa dӏch tӉ hӑc ÿѭӧc thӵc hiӋn vӟi các công nhân làm viӋc trong môi
trѭӡng có PCB có các tӃ bào ung thѭ và khӕi u ác tính.
Áp ch͇ mi͍n d͓ch. PCB gây ҧnh hѭӣng miӉn dӏch làm teo các cѫ quan limpho và
làm giҧm lѭӧng bҥch cҫu máu. Ҧnh hѭӣng rõ hѫn ÿӕi vӟi hӋ miӉn dӏch là dáp ӭng kháng
thӇ (thí nghiӋm vӟi chuӝt, thӓ và khӍ Rhesus có hӋ miӉn dӏch giӕng cӫa ngѭӡi). KӃt quҧ
thu ÿѭӧc cho thҩy có ҧnh hѭӣng nghiêm trӑng ÿӃn hӋ miӉn dӏch bao gӗm sӵ suy giҧm
ÿáng kӇ tuyӃn ӭc, tuyӃn ÿһc trѭng cho hӋ miӉn dӏch ӣ khӍ con.
H͏ th̯n kinh. Ҧnh hѭӣng cӫa PCB lên hӋ thҫn kinh ÿã ÿѭӧc nghiên cӭu ӣ khӍ và
các ÿӝng vұt khác. KhӍ mӟi sinh có dҩu hiӋu giҧm sút vӅ sӵ phát triӇn thҫn kinh bao gӗm
giҧm thӏ giác, trí nhӟ kém. Trҿ em bú sӳa mҽ nhiӉm PCB cǊng thҩy xuҩt hiӋn các dҩu
hiӋu nhѭ ӣ khӍ.
H͏ n͡i ti͇t. Làm tăng kích thѭӟc và cҧn trӣ sӵ hoҥt ÿӝng bình thѭӡng cӫa tuyӃn
nӝi tiӃt, nhѭ làm giҧm lѭӧng các homon tuyӃn giáp ӣ cҧ ÿӝng vұt và ngѭӡi, ҧnh hѭӣng
ÿӃn sӵ trѭӣng thành và phát triӇn cӫa cѫ thӇ.
H͏ sinh dͭc. Ҧnh hѭӣng cӫa PCB ÿӃn hӋ sinh dөc và sinh sҧn ÿã ÿѭӧc nghiên cӭu
trên chuӝt, thӓ, khӍ Rhesus. KӃt quҧ quan trӑng thu ÿѭӧc là ӣ khӍ gӗm làm giҧm trӑng
lѭӧng khӍ sѫ sinh, tӍ lӋ thө thai, tӍ lӋ sӕng sót sau khi sinh ӣ khӍ, giҧm lѭӧng tinh trùng ӣ
chuӝt. Các ҧnh hѭӣng sinh sҧn cǊng ÿѭӧc nghiên cӭu ӣ ngѭӡi. Các công nhân tiӃp xúc
vӟi PCB có các dҩu hiӋu ҧnh hѭӣng rõ rӋt nhѭ giҧm trӑng lѭӧng trҿ sѫ sinh, giҧm ÿáng kӃ
thӡi gian mang thai (ÿҿ non) vӟi sӵ tăng nhiӉm PCB.
B̫ng 5.9. LiӅu gây chӃt 50% ӣ chuӝt cӫa mӝt sӕ PCB
Sӕ thӭ tӵ theo IUPAC Liêu gây chӃ 50% (mol/L)
PCB 47 1,3.10–6
PCB 60 2,8.10–7
PCB 105 7,1.10–6
PCB 114 4,1.10–6
PCB 118 9,1.10–6
PCB 126 1,2.10–7
PCB 153 7,9.10–5
PCB 156 7,1.10–6
PCB 167 163.10–5
206
5.2.8. Policloÿibenzo-p-ÿioxin và policloÿibenzofuran
1. Giͣi thi͏u v͉ ÿioxin và furan
Ĉioxin và furan là tên gӑi tҳt cӫa policloÿibenzo-p-ÿioxin (kí hiӋu PCDD) và
policloÿibenzofuran (kí hiӋu PCDF). PCDD hoһc PCDF ÿѭӧc tҥo thành khi thay thӃ tӯ
1 y 8 nguyên tӱ hiÿro trong phân tӱ ÿibenzo-p-ÿioxin hoһc ÿibenzofuran bҵng các
nguyên tӱ clo. Công thӭc tәng quát cӫa PCDD là C12H8-(x+y)Clx+yO2 và cӫa PCDF là
C12H8-(x+y)Clx+yO, vӟi x và y lҫn lѭӧt là sӕ nguyên tӱ clo cӫa tӯng vòng benzen 1 d x + y
d 8). Cҩu tҥo cӫa PCDD và PCDF nhѭ sau:
9 10 1 9 1
8 O 2 8 2
7 3 7 3
6 O 4 6 O 4
5 Cly 5
Clx Clx Cly
Policloÿibenzo-p-ÿioxin Policloÿibenzofuran
Nguyên tӱ clo có thӇ thay thӃ tӯ 1 y 8 vӏ trí cӫa nguyên tӱ hiÿro trong các vòng
benzen tҥo ra 8 nhóm PCDD hoһc PCDF tѭѫng ӭng chӭa tӯ 1 y 8 nguyên tӱ clo. Các
chҩt chӭa cùng sӕ nguyên tӱ clo trong mӛi nhóm gӑi là các ÿӗng phân. Các chҩt chӭa
không cùng sӕ nguyên tӱ clo giӳa các nhóm gӑi là ÿӗng loҥi. PCDD có tәng cӝng 75 chҩt
ÿӗng phân và ÿӗng loҥi. PCDF có tәng cӝng 135 chҩt ÿӗng phân và ÿӗng loҥi.
Các phân tӱ PCDD/PCDF có cҩu tҥo phҷng và kích thѭӟc phân tӱ tѭѫng tӵ nhѭ
kích thѭӟc phân tӱ cӫa PCB (hình 5.12)
Khung ÿӝc cӫa PCDD/PCDF là khung có chӭa ÿӗng thӡi các nguyên tӱ clo ӣ vӏ trí
2,3,7,8. Nhѭ vұy, không phҧi tҩt cҧ các ÿӗng phân và ÿӗng loҥi cӫa PCDD/PCDF
ÿӅu ÿӝc. Trong sӕ 210 ÿӗng phân và ÿӗng loҥi cӫa PCDD/PCDF chӍ có 17 chҩt có khung
ÿӝc này, và ÿѭӧc tә chӭc y tӃ thӃ giӟi (WHO) ÿánh giá là nhӳng ÿӗng phân và ÿӗng
loҥi ÿӝc, và ÿӝc nhҩt là phân tӱ 2,3,7,8-tetracloÿibenzo-p-ÿioxin (cùng vӟi 1,2,3,7,8-
pentacloÿibenzo-p-ÿioxin):
Cl O Cl
Cl O Cl
Mӝt sӕ tính chҩt hoá lí cӫa ÿioxin

2,3,7,8-TCDD có tinh thӇ màu trҳng, không mùi, không hút ҭm, khӕi lѭӧng phân
tӱ là 319,896, nhiӋt ÿӝ nóng chҧy 305 y 306oC, nhiӋt ÿӝ sôi 412,2oC, tan tӕt trong các
207
dung môi hӳu cѫ (benzen: 570 mg/L, clorofom: 370 mg/L, axeton: 110 mg/L, metanol:
10 mg/L…), nhѭng ít tan trong nѭӟc (330 ng/L). Các chҩt ÿӗng loҥi PCDD/PCDF ÿӅu là
nhӳng chҩt rҳn, có nhiӋt ÿӝ nóng chҧy khá cao, áp suҩt hѫi rҩt thҩp, rҩt ít tan trong nѭӟc,
ít bay hѫi ӣ nhiӋt ÿӝ thѭӡng, có khҧ năng bám dính rҩt lӟn ÿӕi vӟi các chҩt bӅ mһt phát
triӇn , có hӋ sӕ phân bӕ rҩt cao trong hӋ octanol-nѭӟc. Mӝt sӕ tính chҩt vұt lí cӫa các chҩt
ÿӗng loҥi ÿӝc ÿѭӧc trình bày trong bҧng 5.10.
B̫ng 5.10. Mӝt sӕ tính chҩt cӫa 17 ÿӗng loҥi ÿӝc
Các chҩt ÿӗng loҥi Khӕi Nӗng ÿӝ nóng Ĉӝ tan ӣ Áp suҩt KHenry HӋ sӕ
ÿӝc lѭӧng chҧy, oC 20-25oC, hѫi, atm- phân bӕ
phân tӱ ng/" nѭӟc mmHg m3/mol logKOW
2,3,7,8-TCDD 319,896 305-306 330 1,50.10–9 3,29.10–5 6,80
1,2,3,7,8-PeCDD 353,857 240-241 118 4,4.10–10 2,6.10–6 6,64
1,2,3,4,7,8-HxCDD 387,818 273-275 4,42 3,8.10–11 1,07.10–5 7,80
1,2,3,6,7,8-HxCDD 387,818 285-286 - 3,6.10–11 1,10.10–5 7,30
1,2,3,7,8,9-HxCDD 387,818 243-244 - 4,9.10–11 1,10.10–5 7,30
1,2,3,4,6,7,8-HpCDD 421,779 264-265 2,4 5,6.10–12 1,26.10–5 8,00
OCDD 455,74 325-326 0,074-0,4 8,25.10–13 6,75.10–6 8,20
2,3,7,8-TCDF 303,901 227-228 419 1,5.10–8 1,44.10–5 6,1
1,2,3,7,8-PeCDF 337,862 225-227 - 1,7.10–9 5,0.10–6 6,79
2,3,4,7,8-PeCDF 337,862 196-196,5 236 2,6.10–9 4,89.10–6 6,5
1,2,3,4,7,8-HxCDF 371,823 225,5-226,5 8,28 2,4.10–10 1,43.10–5 7,0
1,2,3,6,7,8-HxCDF 371,823 232-234 17,7 2,2.10–10 7,31.10–6 7,0
1,2,3,7,8,9-HxCDF 371,823 246-249 - 1,1.10–5 7,0
2,3,4,6,7,8-HxCDF 371,823 239-240 - 2,0.10–10 1,1.10–5 7,0
1,2,3,4,6,7,8-HpCDF 405,784 236-237 1,35 3,5.10–11 1,41.10–5 7,4
1,2,3,4,7,8,9-HpCDF 405,784 221-223 - 1,07.10–10 1,40.10–5 8,0
OCDF 439,745 258-260 1,16 3,75.10–13 1,88.10–6 8,8
Ĉioxin rҩt bӅn nhiӋt,ӣ nhiӋt ÿӝ 750 – 900oC vүn là khoҧng nhiӋt ÿӝ tҥo thành
ÿioxin,ӣ nhiӋt ÿӝ 1200oC quá trình phân huӹ ÿioxin vүn là quá trình thuұn nghӏch. Ĉioxin
chӍ bӏ phân huӹ hoàn toàn ӣ nhiӋt ÿӝ 1200 – 1400oC, thұm chí còn ӣ nhiӋt ÿӝ cao hѫn.
Ĉioxin có thӇ bӏ phân huӹ trong dung dӏch kiӅm - etanol ӣ nhiӋt ÿӝ cao; không bӏ phân
208
huӹ dѭӟi tác dөng cӫa axit mҥnh, kiӅm mҥnh, các chҩt oxi hoá mҥnh khi không có xúc
tác và nhiӋt ÿӝ cao, không bӏ oxi hoá bӣi oxi trong không khí. Ĉioxin không bӏ thuӹ phân
trong nѭӟc ӣ ÿiӅu kiӋn bình thѭӡng. Nѭӟc siêu tӟi hҥn (375oC, 222atm, d = 0,307 g/cm3)
hoà tan và oxi hoá ÿѭӧc ÿioxin. Nhӳng tính chҩt hoá hӑc ÿһc biӋt này cӫa ÿioxin quyӃt
ÿӏnh tính bӅn vӳng cӫa nó trong môi trѭӡng.
Sӵ hình thành PCDD/PCDF
– Trong quá trình sҧn xuҩt thuӕc trӯ cӓ phenoxi và chҩt bҧo quҧn gӛ:
Cl ONa Cl Cl Cl O Cl
+ t o
+ 2NaCl
Cl Cl NaO Cl Cl O Cl
hoһc
Cl OCH2 COOH Cl Cl Cl O Cl
+ to
+ 2ClCH2 COOH
Cl Cl HOOCCH2O Cl Cl O Cl
Cl Cl Cl Cl
Cl OH Cl Cl O
Cl Cl
+ to + 2HCl
Cl Cl HO Cl Cl O Cl
Cl Cl Cl Cl
– Trong quá trình sҧn xuҩt PCB:
H Cl O
t o +O2
quay HCl
Cl H Cl Cl Cl
to 2-clo®ibenzofuran
HCl
+O2
Cl O
4-clo®ibenzofuran
– Trong quá trình ÿӕt cháy (nhiӋt ÿӝ cao, 700oC) ÿioxin tҥo ra theo cѫ chӃ phҧn
ӭng gӕc tӵ do.Ví dө:
TCP o TCPx + Hx
TCPx + TCP o PD + Clx
PD o D + Clx
.......
209
(ӣ ÿây TCP và TCPx là 2,4,6-triclophenol và gӕc tӵ do 2,4,6-triclophenol; PD là chҩt tiӅn
ÿioxin, D là ÿioxin,…)
Ӣ nhiӋt ÿӝ thiêu ÿӕt cao hѫn nӳa (ÿӃn 1000oC) ÿioxin có thӇ ÿѭӧc hình thành tӯ
các chҩt vô cѫ vӟi các ÿһc ÿiӇm cӫa phҧn ӭng nhѭ sau: cacbon tҥo thành ÿioxin có nguӗn
gӕc tӯ cacbon rҳn cӫa tro bay, ion Cu2+ (xúc tác) có khҧ năng ҧnh hѭӣng mҥnh ÿӃn sӵ
hình thành ÿioxin, sӵ có mһt cӫa oxi là yӃu tӕ quyӃt ÿӏnh cho sӵ hình thành ban ÿҫu, các
khí chӭa clo nhѭ HCl, Cl2 là cҫn thiӃt nhѭng không ҧnh hѭӣng ÿáng kӇ ÿӃn sѭ hình thành
ban ÿҫu. Tӯ ÿó có thӇ kӃt luұn rҵng Cl và H trong ÿioxin dѭӡng nhѭ ÿѭӧc hình thành tӯ
sӵ kӃt hӧp giӳa các hӧp chҩt vô cѫ vӟi các phҫn tӱ cacbon.
2. Ngu͛n và tính ch̭t môi tr˱ͥng cͯa PCDD/PCDF
Sӵ tӗn tҥi cӫa PCDD/PCDF trong môi trѭӡng chӫ yӃu do các nguӗn sau: sҧn xuҩt
và sӱ dөng các hӧp chҩt cѫ clo, ÿһc biӋt là các chҩt trӯ dӏch hҥi nhѭ thuӕc trӯ sâu, trӯ cӓ,
trӯ nҩm, bҧo quҧn gӛ; theo tính toán cӭ sҧn xuҩt và sӱ dөng 1 triӋu tҩn các sҧn phҭm chӭa
clo thì lѭӧng ÿioxin thҧi vào môi trѭӡng là 1 tҩn. Tӯ các quá trình có sӱ dөng nhiӋt và ÿӕt
cháy, mà trѭӟc hӃt là ÿӕt rác thҧi (sinh hӑat, công nghiӋp, y tӃ), ÿһc biӋt khi ÿӕt cháy 1 kg
vұt liӋu và vұt liӋu chӃ tӯ nhӵa PVC tҥo ra tӟi 50 Pg ÿioxin; các vө cháy dҫu biӃn thӃ,
cháy rӯng có phun rҧi các hoá chҩt chӭa clo, ÿӕt gӛ tҭm chҩt bҧo quҧn, ÿӕt than, dҫu ÿӅu
sҧn sinh ÿioxin. Tӯ các ngành công nghiӋp khác: sҧn xuҩt giҩy (sӱ dөng Cl2, ClO2 ÿӇ tҭy
trҳng, theo tính toán cӭ tҭy trҳng 1 tҩn giҩy lѭӧng ÿioxin và furan tҥo thành khoҧng 1g),
công nghiӋp dӋt may sӱ dөng thuӕc nhuӝm và tҭy trҳng sҧn phҭm. Nguӗn PCDD/PCDF
cá biӋt, nhѭ chiӃn tranh ӣ ViӋt Nam (quân ÿӝi Mӻ phun rҧi chҩt da cam xuӕng miӅn Nam
ViӋt Nam chӭa ít nhҩt là 370 kg PCDD/PCDF).
Trong không khí: ÿioxin bám vào các hҥt bөi, tӗn tҥi dѭӟi dҥng sol khí, tӯ ÿó phát
tán ÿi mӑi nѫi.
Trong nѭӟc: ÿioxin ӣ dҥng hҩp phө nҵm ӣ cһn ÿáy và trên các hҥt huyӅn phù lѫ
lӱng, lҳng ÿӑng xuӕng ÿáy hoһc phát tán ÿi các nѫi theo dòng chҧy.
Trong ÿҩt: do cҩu trúc electron cӫa ÿioxin có ÿӗng thӡi các trung tâm cho (mұt ÿӝ
electron cӵc ÿҥi ÿһc trѭng cho n-orbital) và nhұn (mұt ÿӝ electron cӵc tiӇu ÿһc trѭng cho
p-orbital), ÿioxin có thӇ tham gia vào các tѭѫng tác n-p và p-p, nên dӉ dàng kӃt hӧp vӟi
các hӧp chҩt hӳu cѫ trong ÿҩt, ÿһc biӋt là các polime sinh hӑc nhѭ axit humic hoһc tӗn tҥi
dѭӟi dҥng phӭc phân tӱ vӟi các chҩt tan trong nѭӟc, di chuyӇn theo dòng nѭӟc.
PCDD/PCDF ÿѭӧc xӃp vào loҥi các chҩt ô nhiӉm hӳu cѫ khó phân huӹ ÿӝc hҥi.
Nó rҩt bӅn vӳng trong môi trѭӡng, thӡi gian bán huӹ cӫa ÿioxin:
210
Trong ÿҩt (tҫng bӅ mһt) > 10 năm Chuӝt 15 y 30 ngày
Trên bӅ mһt ÿҩt 1 y 3 năm Sên biӇn 30 y 90 ngày

Cһn ÿáy ÿӃn 2 năm KhӍ 455 ngày
Trong nѭӟc 1 y 2 năm Ngѭӡi 5 y 7 năm

HӋ sӕ sinh tích luӻ cӫa ÿioxin ӣ cá là 39.000.
Ĉioxin nhұp vào cѫ thӃ ngѭӡi chӫ yӃu là qua con ÿѭӡng ăn uӕng (tӟi 98%) bӣi
nhӳng thӵc phҭm nhiӉm ÿӝc ÿioxin, qua ÿѭӡng hô hҩp (2%). Ĉioxin là loҥi hӧp chҩt ѭa
mӥ, khi xâm nhұp vào cѫ thӇ chúng tích luӻ chӫ yӃu trong mô mӥ (hӋ sӕ phân bӕ cӫa
2,3,7,8-TCDD trong mô mӥ là 300, da là 30, gan là 25, sӳa là 13, máu là 10, thành ruӝt:
10, thұn: 7, bҳp thӏt: 4, mұt: 0,5 và nѭӟc tiӇu 0,00005).
3. Sinh chuy͋n hoá cͯa PCDD
Ĉioxin ӣ trong cѫ thӇ mӝt sӕ ÿӝng vұt chuӝt, chó chӏu sӵ chuyӇn hoá chұm, cǊng
nhѭ các hӧp chҩt cѫ clo tѭѫng tӵ khác, tҥo thành các sҧn phҭm chӭa nhóm hiÿroxyl
(mono- và ÿi-). Khi nguyên tӱ clo ÿѭӧc thay thӃ bҵng nhóm hiÿroxyl ÿӝ ÿӝc giҧm ÿi
khoҧng 1000 lҫn.
Cl O Cl
Cl O Cl
Cl O Cl Cl O Cl
Cl O Cl Cl O Cl
O O
O Cl Cl O Cl Cl O Cl
HO Cl HO O Cl HO O Cl
Cl
OH
HO Cl O
HO Cl O
Cl3
(OH)2
211
Ӣ ngѭӡi quá trình sinh chuyӇn hoá hҫu nhѭ không xҧy ra (hoһc quá chұm) và
TCDD ÿѭӧc xem là loҥi chҩt mҽ cǊng là chҩt ÿӝc sau cùng (chҩt ÿӝc trӵc tiӃp không
phҧi qua sӵ trao ÿәi chҩt cӫa nó).
4. Tính ÿ͡c
Ĉioxin có ÿӝc tính cao và tác ÿӝng cӫa ÿioxin diӉn ra ӣ cҩp ÿӝ tӃ bào, gen. Sӵ
nguy hiӇm cӫa ÿioxin không chӍ ӣ liӅu tiӃp xúc rҩt nhӓ mà tai hҥi hѫn là ҧnh hѭӣng có thӇ
kéo dài tӯ thӃ hӋ này sang thӃ hӋ khác.
H͏ s͙ ÿ͡c t˱˯ng ÿ˱˯ng. HӋ sӕ ÿӝc tѭѫng ÿѭѫng cӫa 17 PCDD/PCDF ÿӝc ÿѭӧc
trình bày ӣ bҧng 1.2.
Li͉u ÿ͡c. Giá trӏ LD50 cӫa 2,3,7,8-TCDD ÿӕi vӟi mӝt sӕ ÿӝng vұt và ngѭӡi ÿѭӧc
trình bày ӣ bҧng 5.11.
B̫ng 5.11. Giá trӏ LD50 cӫa 2,3,7,8-TCDD ÿӕi vӟi mӝt sӕ ÿӝng vұt và ngѭӡi
Ĉӕi tѭӧng LD50, P /kg Ĉӕi tѭӧng LD50, P /kg
Chuӝt lang 0,5 – 2,1 Gà 25 – 50

Chuӝt cӕng 22 – 1000 Chuӝt ÿӗng 1.157 – 5.051
Chuӝt nhҳt 112 – 2570 ӂch 1000
Mèo 115 KhӍ 70
Thӓ 10 – 275 Ngѭӡi 60 – 70
Chó 30 – 300
Ḓu hi͏u, tri͏u chͱng và các bi͋u hi͏n ÿ͡c cͯa ÿioxin/furan
PCDD/PCDF có thӇ gây ung thѭ và hàng loҥt ҧnh hѭӣng khác ӣ sinh vұt bao gӗm
ҧnh hѭӣng ÿӃn hӋ miӉn dӏch, hӋ sinh dөc và sinh sҧn, hӋ nӝi tiӃt, hӋ thҫn kinh, tim mҥch,
da, gan, máu.
Ung thѭ: PCDD ÿѭӧc xӃp vào nhóm 2B các chҩt có thӇ gây ung thѭ. Các bҵng
chӭng gây ung thѭ trên ÿӝng vұt ÿã ÿӫ (ung thѭ gan, phәi ӣ chuӝt). Ĉӕi vӟi ngѭӡi các
bҵng chӭng còn hҥn chӃ hoһc chѭa ÿӫ, chӫ yӃu là các kӃt luұn thông qua ÿiӅu tra dӏch tӉ
hӑc, ÿiӅu tra cҳt ngang.
Áp chӃ miӉn dӏch: Suy giҧm miӉn dӏch, làm teo các cѫ quan limpho, tiêu biӃn
bҥch huyӃt cҫu.
212
HӋ sinh dөc và sinh sҧn: làm thay ÿәi tӃ bào ӣ tҩt các giai ÿoҥn phát triӇn ӣ tinh
hoàn con ÿӵc, tai biӃn sinh sҧn (chӃt thai, ÿҿ non).
HӋ nӝi tiӃt: làm tăng các yӃu tӕ tăng trѭӣng và các homon sinh dөc (estrogen),
homon tuyӃn giáp; làm teo tuyӃn ӭc.
HӋ thҫn kinh: tăng quá trình chӃt theo chѭѫng trình cӫa tӃ bào ӣ mӝt sӕ vùng sau
não giӳa, gây suy giҧm chӭc năng cӫa não bӝ.
Da: nәi mөn và các tәn thѭѫng da.
Gan: tăng các enzim GGT, AST, ALT, rӕi loҥn chuyӇn hoá porfirin,
Máu: tăng lipit máu nhѭ cholesterol và triglixerit.
Tim mҥch: ӭc chӃ protein kinaza C trong các tӃ bào cѫ nhҹn ÿӝng mҥch chӫ,
C˯ ch͇ gây ÿ͡c.
Ĉӝc gen: PCDD ҧnh hѭӣng ÿӃn sӵ phiên mã ADN và làm thay ÿәi cҧ các gen
ÿiӅu hoà (các gen liên quan ÿӃn sӵ chuyӇn hoá thuӕc và chҩt ÿӝc, nhѭ các CYP) và các
gen cҩu trúc (các gen có chӭc năng biӋt hoá và phát triӇn tӃ bào) dүn ÿӃn sӵ rӕi loҥn
ÿiӅu khiӇn cӫa các gen thuӝc hai nhóm trên, gây ra nhӳng biӇu hiӋn nhiӉm ÿӝc cӫa
ÿioxin. Sӵ ÿiӅu hoà hoҥt hoá phiên mã gen CYP1A qua thө thӇ Ah (thө thӇ
arylhiÿrocacbon) ÿѭӧc chӍ ra ӣ hình 5.14.
Tác dөng sinh hoá và gây ÿӝc cӫa PCDD và các hiÿrocacbon thѫm halogen hoá
khác ÿѭӧc thӵc hiӋn thông qua trung gian là thө thӇ Ah. Thө thӇ này giӳ chӭc năng nhѭ
là yӃu tӕ hoҥt hoá phiên mã khi nó ÿѭӧc gҳn vào phӕi tӱ (ví dө, TCDD). Thө thӇ Ah
nҵm trong tӃ bào chҩt cӫa các tә chӭc ÿích dѭӟi dҥng phӭc hӧp tan vӟi protein sӕc
nhiӋt Hsp90. Hsp90 chiӃm thө thӇ Ah và giӳ nó ӣ dҥng gҳn phӕi tӱ và ngăn chһn không
gҳn vӟi ADN. Sau khi gҳn phӕi tӱ TCDD, phӭc TCDD - thө thӇ Ah tҥo ra ÿѭӧc chuyӇn
vào trong nhân nhӡ protein vұn chuyӇn thө thӇ Ah (kí hiӋu ARNT) theo mӝt quá trình
phө thuӝc nhiӋt ÿӝ. Trong nhân tӃ bào, thө thӇ Ah có ái lӵc cao vӟi các yӃu tӕ ÿáp ӭng
vӟi thө thӇ Ah (viӃt tҳt AHRE) ӣ ÿҫu 5c cӫa các gen ÿáp ӭng. Sӵ photpho hoá cҧ thө thӇ
Ah và ARNT có thӇ ÿóng vai trò quan trӑng trong quá trình thө thӇ Ah gҳn vào phӕi tӱ
và chuyӇn vào nhân ÿӇ tҥo thành phӭc hӧp gҳn ADN chӭc năng. Trong nhӳng tӃ bào
không bӏ cҧm ӭng ”xúc tiӃn” cӫa gen CYP1A1 (p-450) ӣ dҥng không hoҥt hoá (không
thӇ bҳt ÿҫu quá trình phiên mã). Tѭѫng tác giӳa phӭc hӧp thө thӇ và AHRE làm thay
ÿәi cҩu trúc chҩt nhiӉm sҳc bao gӗm phá vӥ cҩu trúc vӕn có cӫa nó và dүn ÿӃn hoҥt hoá
213
vùng ”xúc tiӃn” bҳt ÿҫu cho sӵ phiên mã. Nhӳng ÿáp ӭng do ÿiӅu hoà bӣi thө thӇ gҳn
ÿioxin gây ra hӝi chӭng nhiӉm ÿӝc ӣ ÿӝng vұt nhѭ ÿã nêu ӣ trên.
ARNT
thô thÓ
thô thÓ
thô thÓ
Nh©n
Ah
Ah
TCDD
Ah
HSP 90 Çc yÕu tè
phiªn m·
P4501A1
TÕ bo chÊt gen
Nguyªn tè ®iÒu
ho chÊt
CYP ngo¹i sinh mRNA
1A1
Protein
Hình 5.14. Vai trò cӫa thө thӇ Ah trong sӵ ÿiӅu hoà enzim
oxiÿaza chӭc năng hӛn hӧp CYP1A1
Ĉӝc kӃt hӧp: Cѫ chӃ tәn thѭѫng phӕi hӧp cѫ chӃ gen do ÿioxin gây ra có thӇ nhѭ

sau: sӵ cҧm ӭng cӫa gen CYP 1A1 bӣi TCDD có thӇ làm tăng các gӕc oxi hoҥt tính ( O 2 , x
HOx ) và gây sӕc oxi hoá, gây tәn thѭѫng oxi hoá các phân tӱ sinh hӑc, tәn thѭѫng ADN
dүn ÿӃn các ÿӝt biӃn và gây ung thѭ, gây tәn thѭѫng nһng nӅ màng sinh hӑc và màng tӃ
bào là cѫ chӃ nӅn tҥo thuұn lӧi cho nhiӅu bӋnh tұt xuҩt hiӋn.
X͵ lí nhi͍m ÿ͡c ÿioxin. ĈӇ giҧm nhҽ tác hҥi cӫa ÿioxin ÿӕi vӟi cѫ thӇ có thӇ dùng
nhӳng chҩt không ÿӝc có ái ӵc hҩp thө mҥnh ÿioxin ÿӇ hҩp thө lҥi ÿioxin tӯ ruӝt ÿӇ thҧi
ra ngoài qua phân nhѭ squalan (C30H62, mӝt ankan cao), có thӇ ÿӅ xuҩt dҫu gҩc.
TCVN.
Giӟi hҥn tӕi ÿa cho phép ÿӕi vӟi PCDD/PCDF trong khí thҧi lò ÿӕt chҩt thái rҳn y
tӃ là 1 ng/m3
Giӟi hҥn tӕ ÿa cho phép trong ÿҩt là 1.000 pg/g, trong trҫm tích là 150 pg/g.
5.3. Ĉӝc hӑc và sinh hoá các hӧp chҩt cѫ photpho
5.3.1. Giͣi thi͏u các hͫp ch̭t trͳ sâu c˯ photpho và ch̭t ÿ͡c chi͇n tranh c˯ photpho
Thu͙c tͳ sâu c˯ photpho
Các photphat:
214
Công thӭc chung:
RO O1 (S)
P R = ankyl
2
RO O –X X = gӕc hӳu cѫ
(S)
TuǤ theo O hay S chiӃm vӏ trí 1 hay 2 ngѭӡi ta phân ra các loҥi sau:
– Photphat:
RO O C2H5O O
P , ví dө: P
RO O X C2H5O O NO2
paraoxon
– Thiophotphat:
RO S C2H5O S CH3
P , ví dө: P ,
RO O X C2H5O O NO2
fenitrothion
fenitrothion
CH3
RO S RO S
P P N
RO O NO2 RO O CH3
N CH
R = CH3. metylparathion CH3
R = C2H5, ÿiazinon
R = C2H5, etylparathion
– Ĉithiophotphat
RO S CH3O S CH3O S
, vÝ dô O H
P P P
RO S X CH3O S CH2 C N CH3O S CHCOOC2H5
CH3
malathion ®imethoat CH2COOC2H5
– Loҥi khác: RO O i C3H7O O
P , vÝ dô P
RO X (Cl, F, NH2) i C3H7O F
ÿiisopropylflophotphat
Các photphoramit và photphoÿiamit:
R NH O i C3H7 NH O
P , vÝ dô P
R NH X i C3H7 NH F
mipafox
215
– Loҥi khác:
RO O CH3O O
P , vÝ dô P
RS NH2 CH3S NH2
monitor(O,S-ÿimetylphotphoramiÿothioat)
Ch̭t ÿ͡c chi͇n tranh c˯ photpho
O O O
(CH3)2N P CN (CH3)2CHO P F (CH3)2C CHO P F
OC2H5 CH3 CH3 CH3
Tabun (GA) sarin (GB) soman (GD)
O O
C2H5O P S (CH2)2 N(i C3H7)2 O P F
CH3 CH3
VX CMPF (GF)
Tabun (GA) sarin (GB) soman (GD) VX
Tính ÿӝc so sánh 1 10 30 2.000
5.3.2. S͹ ô nhi͍m và ph˯i nhi͍m trͳ sâu c˯ photpho
Nói chung, các thuӕc sâu cѫ photpho phân huӹ nhanh trong môi trѭӡng (vài ngày
ÿӃn vài tuҫn), ít ÿe doҥ ÿӃn hӋ sinh thái và môi trѭӡng. Tuy nhiên, các hӧp chҩt cѫ
photpho có tính ÿӝc cao, dӉ gây rӫi ro. NhiӅu vө vұn chuyӇn làm ÿә thuӕc trӯ sâu cѫ
photpho ÿã làm chӃt tҩt cҧ ÿӝng vұt chân ÿӕt và 90% cá cҧ mӝt vùng rӝng lӟn trҧi dài
hàng chөc km (nhѭ ӣ Essex , Anh). Sӵ phѫi nhiӉm cӫa công nhân sҧn xuҩt, pha chӃ thuӕc
trӯ sâu và ngѭӡi sӱ dөng rҧi ÿã dүn ÿӃn nhiӅu vө ngӝ ÿӝc nghiêm trӑng. Nông sҧn thu
hoҥch vӝi sau khi phun thuӕc chѭa kӏp phân huӹ ÿӅu là mӕi nguy hiӇm tiӅm tàng. Chѭa
nói ÿӃn chiӃn tranh, khӫng bӕ có sӱ dөng chҩt ÿӝc cѫ photpho. Ngày nay nhiӅu thuӕc trӯ
sâu cѫ photpho trên tәng 200 chҩt ÿã cҩm sӱ dөng hoһc sӱ dөng hҥn chӃ, xong vүn còn
ÿѭӧc quan tâm.
5.3.3. S͹ trao ÿ͝i ch̭t cͯa thu͙c trͳ sâu c˯ photpho trong c˯ th͋
Thuӕc trӯ sâu cѫ photpho dӉ tan trong nѭӟc, chúng ÿѭӧc hҩp thө nhanh chóng vào
máu, vào dӏch thӇ cӫa các tә chӭc và ÿҥt ÿѭӧc nӗng ÿӝ cao trong các khӟp thҫn kinh
trung ѭѫng và ngoҥi vi. Các thuӕc trӯ sâu cѫ photpho và các sҧn phҭm chuyӇn hoá cӫa
chúng tұp trung cao nhҩt ӣ gan và ÿѭӧc thҧi ra theo ÿѭӡng tiӃt niӋu ӣ các ÿӝng vұt có vú.
216
Sӵ sinh chuyӇn hoá các hӧp chҩt trӯ sâu cѫ photpho xҧy ra trong tҩt cҧ các dҥng
sinh vұt. Cҧ con ÿѭӡng và tӕc ÿӝ trao ÿәi chҩt phө thuӝc vào loài riêng và vào các nhóm
thӃ hoá hӑc cӫa phân tӱ thuӕc trӯ sâu và ÿѭӧc biӇu thӏ trong sѫ ÿӗ (hình 5.15).
X O , X, Y = ankyl, ankoxi, amit
P Z = aryl, ankyl, ankoxi
Y Z
XO O
P + Z – OH
YO OH
GS–CH3 8 thӫy phân
+
HO S XO O
P Ch P
Ø YO
YO Z 6 nhãm Z XO S
G S CH 1 P-450 P + Z OH
H 3 -450 YO OH
XO S XO S P
ChØ nhãm aryl 3
P P
YO + OH 7 GSH YO Z P-45
Z-SG 0 XO S
2 45 0 4
P - XO OY P
XO S YO Z OR
P
P S S R S R
HO Z
+ P-450 5 XO S
CH 2O O
P
P YO S CH 2 C NH R
S R S R
P-450 P-450 9
O
O XO S
P O
S R S R P
YO S CH 2 C OH
O
Hình 5.15. Sѫ ÿӗ các con ÿѭӡng sinh chuyӇn hoá các giai ÿoҥn I và II cӫa este cѫ
photpho và bҧn chҩt các sҧn phҭm ÿѭӧc tҥo ra nhѭ là hӋ quҧ cӫa sӵ liên hӧp và
chuyӇn hoá ÿѭӧc ÿiӅu hoà bӣi GSH, thӫy phân, oxi hoá các chҩt trung gian trong
ÿӝng vұt có vú.
Các enzim mô cӫa cҧ giai ÿoҥn I (oxi hoá, khӱ hoá, thuӹ phân) và giai ÿoҥn hai (các phҧn
ӭng chuyӇn hoá hoһc liên hӧp vӟi glutathion, axit glucuronic, glixin,…) ÿѭӧc tìm thҩy
rӝng rãi trong thӵc vұt, ÿӝng vұt có xѭѫng sӕng và không xѭѫng sӕng, tham gia vào các
quá trình chuyӇn hoá thuӕc trӯ sâu cѫ photpho. Các quá trình khӱ ÿӝc giai ÿoҥn I thѭӡng
217
tҥo ra chҩt trung gian hoҥt ÿӝng, trong khi ÿó các quá trình giai ÿoҥn II liên hӧp các sҧn
phҭm trao ÿәi chҩt giai ÿoҥn I phân cӵc ÿӇ tҥo ra sҧn phҭm có tính tan tăng cao và bài tiӃt.
Các este cѫ photpho chӏu sӵ sinh chuyӇn hoá oxi hoá ÿӗng thӡi ӣ nhiӅu ÿiӇm trong
phân tӱ (hình 5.15), các enzim sӱ dөng hӋ các isoenzim xitocrom P-450 có khҳp nѫi. Mӝt
phҧn ӭng là oxi hoá loҥi lѭu huǤnh cӫa photphothioat este (parathion, metyl parathion,
fenitrothion,…) và photphoÿithioat este (malathion, azinophot metyl,…), gây ra sӵ tăng
tính ÿӝc cӫa các sҧn phҭm trao ÿәi chҩt (cѫ chӃ 1). Phҧn ӭng này là con ÿѭӡng bҳt buӝc
chӫ yӃu trong sӵ khӱ ÿӝc este trong ÿӝng vұt có vú vӕn có các ankyl và aryl hiÿrolaza
(cѫ chӃ 8), trong khi ÿó các côn trùng thiӃu các enzim này, làm cho chúng dӉ bӏ tәn
thѭѫng hѫn. Sӵ ÿeankyl hoá vӟi sӵ tҥo ra anÿehit xҧy ra dӉ dàng vӟi ankyl mҥch ngҳn (cѫ
chӃ 2), không có hiӋu quҧ vӟi ankyl mҥch dài. Sӵ ÿearyl hoá vӟi sӵ tҥo ra phenol và hoһc
axit ÿiankylphotphoric hoһc ÿiankylphotphothioic (cѫ chӃ 3). HӋ xitocrom cǊng có thӇ
xúc tác (1) hiÿroxyl hoá vòng thѫm (cѫ chӃ 4); (2) oxi hoá thioete (cѫ chӃ 5); (3) ÿeamin
hoá; (4) ankyl và N-hiÿroxyl hoá; (5) sӵ hình thành N-oxit; (6) N-ÿeankyl hoá. Mӝt sӕ
lӟn các transferaza sӱ dөng glutathion (gamma-glutamyl-L-xisteinyl glixin, GSH) nhѭ là
ÿӗng yӃu tӕ và chҩt nhұn ÿӕi vӟi các nhóm O-ankyl (metyl) và O-aryl (cѫ chӃ 6 và 7) ÿӇ
tҥo ra các sҧn phҭm monoÿemetyl cӝng các dүn xuҩt S-metyl glutathion hoһc aryl-
glutathion cùng các axit photphoric và photphothioic.
Sӵ thuӹ phân các este axit photphoric và photphothioic xҧy ra nhӡ vô sӕ các
hiÿrolaza mô (các cacboxylesteraza không ÿһc hiӋu, arylesteraza, photphorylphotphataza,
photphotriesteraza, cacboxiamiÿaza).
Các phҧn ӭng liên hӧp giai ÿoҥn II ÿѭӧc sӱ dөng giӟi hҥn trong chuyӇn hoá các
thuӕc trӯ sâu este photpho và chӫ yӃu là sӵ glucuronit hoá hoһc sunfat hoá các phenol,
cresol và các sҧn phҭm thuӹ phân khác tӯ este. Cá biӋt, nhѭ trѭӡng hӧp cӫa triclofon
(O,O-ÿimetyl-1-hiÿroxi-2,2,2-tricloetyl photphonat) lҥi ÿѭӧc glucuronit hoá trӵc tiӃp ÿӇ
bài tiӃt mà không cҫn sӵ sinh chuyӇn hoá trѭӟc.
5.3.4.Tính ÿ͡c và c˯ ch͇ gây ÿ͡c

Các ḓu hi͏u và tri͏u chͱng ÿ͡c
Các thuӕc trӯ sâu cѫ photpho là chҩt ÿӝc thҫn kinh, gây ҧnh hѭӣng ÿӃn nhiӅu cѫ
quan và tә chӭc cӫa cѫ thӇ và biӇu hiӋn ra ӣ nhiӅu dҩu hiӋu và triӋu chӭng khác nhau
(bҧng 5.12).
Có thӇ xem các este cѫ photpho là chҩt ÿӝc toàn thân.
218
B̫ng 5.12. Các biӇu hiӋn và triӋu chӭng nhiӉm ÿӝc thuӕc trӯ sâu kháng
cholinesteraza (este cѫ photpho và cacbamat)
Mô thҫn kinh và thө thӇ Nѫi (vӏ trí) Các biӇu hiӋn
chӏu ҧnh hѭӣng chӏu ҧnh hѭӣng
Các sӧi thҫn kinh phó Các tuyӃn ngoҥi tiӃt Tăng chҧy nѭӟc bӑt, nѭӟc mҳt, mӗ hôi
giao cҧm tӵ trӏ (các thө Mҳt Co ÿӗng tӱ, thu hҽp tҫm nhìn, ÿӓ mҳt
thӇ muscarin) sau hҥch Dҥ dày - ruӝt Nôn, mӱa, thҳt bөng, Ӎa chҧy
Ĉѭӡng hô hҩp TiӃt dӏch phӃ quҧn nhiӅu, phù nӅ, tӭc
ngӵc, co thҳt phӃ quҧn, khó thӣ
HӋ tim mҥch Làm chұm và yӃu nhӏp ÿұp cӫa tim,
giҧm huyӃt áp
Bóng ÿái Gây co bóp, tiӇu tiӋn liên tөc
Các sӧi thҫn kinh giao HӋ tim mҥch Tim ÿұp nhanh, tái nhӧt, tăng huyӃt áp
cҧm và phó giao cҧm tӵ
trӏ (các thө thӇ nicotin)
Các sӧi thҫn kinh vұn Cѫ vân Bó cѫ, chuӝt rút, giҧm phҧn xҥ, yӃu các
ÿӝng dinh dѭӥng (các cѫ hô hҩp và ngoҥi biên, liӋt cѫ cҧm xúc
thө thӇ nicotin) không bӅn, mҩt ÿiӅu vұn
Não (các thө thӇ HӋ thҫn kinh Sӧ hãi, thӡ thүn, tâm thҫn bӕi rӕi, ÿau
axetylcholin) trung ѭѫng ÿҫu, mҩt khҧ năng tұp trung tѭ tѭӣng.
Hôn mê không có phҧn xҥ, run rҭy, rung
ÿӝng, khó thӣ, co giұt cѫ bҳp, tím tái
Li͉u ÿ͡c
LiӅu ÿӝc cӫa mӝt sӕ thuӕc trӯ sâu cѫ photpho cho ӣ bҧng 5.13.
B̫ng 5.13. Giá trӏ LD50 ÿӕi vӟi chuӝt cӫa mӝt só thuӕc trӯ sâu cѫ photpho
Tên chҩt LD50, mg/kg
Qua miӋng Qua da
Ĉiazinon 300 – 400 (300) 2150
Ĉiclorovos 56 – 108 (25) 72 – 210
Ĉimethoat (Bi 58) 250 – 680 600 – 1200
Fenitrothion 800 (250, 570 – 740) 890 (1200 – 1300)
Malathion 1300 – 2800 (885) 4100
Methamidophos (monitor) 30 50 – 110
Metylparathion (vofatoc) 14 – 24 (3,50)
219
C˯ ch͇ gây ÿ͡c
Axetylcholin (ACh) là chҩt dүn truyӅn thҫn kinh có chӭc năng trong viӋc mang
các xung thҫn kinh ÿi qua các khe khӟp thҫn kinh trong các hӋ thҫn kinh trung ѭѫng và tӵ
trӏ (dinh dѭӥng) và tҥo các ÿiӇm nӕi cӫa thҫn kinh vӟi cѫ. Sau khi truyӅn xung qua khӟp
nhӡ sӵ giҧi phóng ra cӫa axetylcholin, chҩt này buӝc phҧi ÿѭӧc phân huӹ ÿӇ kӃt thúc
(ngҳt) sӵ truyӅn thҫn kinh ÿã thӵc hiӋn (nӃu không sӵ tích luӻ ACh tӵ do trong dӏch thӇ
thҫn kinh ӣ tҩt cҧ các khӟp sӁ kích thích liên tөc hoҥt ÿӝng ÿiӋn, gây ra nhӳng rӕi loҥn
nghiêm trӑng trong quá trình dүn truyӅn ӣ các tӃ bào thҫn kinh, và dүn ÿӃn các biӇu hiӋn
ÿӝc. Khi sӵ hѭng phҩn quá mӭc hӋ thҫn kinh trung ѭѫng, có thӇ dүn ÿӃn chӃt).
Axetylcholinesteraza mô thҫn kinh (AChE) là enzim ÿҧm trách sӵ phân huӹ và kӃt
thúc hoҥt ÿӝng sinh hӑc cӫa chҩt dүn truyӅn thҫn kinh ACh. Bình thѭӡng AChE tác dөng
vӟi ACh ӣ trong dӏch thҫn kinh. Sau khi tác dөng, AChE ÿѭӧc tái tҥo trӣ lҥi nhӡ phân
huӹ cӫa axetylcholinesteraza axetyl hoá.

AChE OH
(CH3)3 N CH2CH2OCOCH3 o (CH3)3 N CH2CH2OH + AChE-OCOCH3
axetylcholin axetylcholin-
esteraza axetyl hoá
AChE–OCOCH3 o
H O
2
AChE–OH + CH3COOH
Khi nhiӉm ÿӝc thuӕc trӯ sâu cѫ photpho, AChE kӃt hӧp vӟi chҩt này (bӏ photpho
hoá) thành hӧp chҩt khó bӏ thuӹ phân, kӃt quҧ là AChE bӏ ӭc chӃ (không còn khҧ năng phҧn
ӭng vӟi ACh). Phҧn ӭng giӳa este cѫ photpho xҧy ra ӣ tâm hoҥt ÿӝng trong protein AChE
(nhóm hiÿroxyl serin) tҥo ra phӭc trung gian chuyӇn tiӃp, phӭc này thuӹ phân mӝt phҫn vӟi
sӵ mҩt nhóm Z:
XO XO XO
O +
AChE OH + P AChE O P
O AChE O P O + ZH
YO Z
H YO Z YO
H2O
XO O
AChEOH + P
YO OH
ÿӇ lҥi phҫn lӟn enzim bӏ ӭc chӃ không hoҥt ÿӝng ÿѭӧc photpho hoá bӅn. Vӟi nhiӅu thuӕc
trӯ sâu este cѫ photpho (không phҧi tҩt cҧ), enzim bӏ ӭc chӃ ÿѭӧc tҥo ra là bҩt thuұn
nghӏch, các dҩu hiӋu và triӋu chӭng nhiӉm ÿӝc kéo dài và bӅn vӳng. NӃu không có sӵ can
thiӋp cӫa y tӃ, tính ÿӝc sӁ tӗn tҥi cho ÿӃn khi mӝt lѭӧng AChE mӟi ÿѭӧc cѫ thӇ tәng hӧp
ÿӫ ÿӇ phân huӹ lѭӧng dѭ ACh tӗn tҥi, quá trình này thѭӡng ÿòi hӓi tӯ 20 ÿӃn 30 ngày.
220
Ĉi͉u tr͓ nhi͍m ÿ͡c.
ĈӇ ÿiӅu trӏ nhiӉm ÿӝc este cѫ photpho, ngѭӡi ta có thӇ dùng các oxim nhѭ
praliÿoxim clorua (2-PAM), praliÿoxim metansunfonat (P2S), ÿizerpam, atropin,…
Nguyên tҳc chung là tái tҥo lҥi AChE bҵng phҧn ӭng thay thӃ nó bӣi phân tӱ chҩt chӕng
ÿӝc hoá hӑc. Ví dө, phҧn ӭng giӳa enzim bӏ photpho hoá và 2-PAM:
O O
OR OR
AChE O P + N OH AChE + N O P
OR +N C +N C OR
enzim photpho ho¸ H H
CH3 CH3
2-PAM (2-fomyl-N-metyl-
piriÿini clorua oxim)
TuǤ thuӝc vào mӭc ÿӝ nhiӉm: nhҽ và vӯa (hoҥt ÿӝ cӫa enzim bӏ ӭc chӃ dѭӟi
50%), vӯa và nһng (hoҥt ÿӝ cӫa enzim bӏ ӭc chӃ tӯ 50 y 80%), nghiêm trӑng (hoҥt ÿӝ cӫa
enzim bӏ ӭc chӃ tӯ 80 y 90%) mà áp dөng liӅu dùng và phѭѫng thӭc ÿiӅu trӏ thích hӧp.
5.4. Ĉӝc hӑc và sinh hoá cӫa các thuӕc trӯ dӏch hҥi khác
5.4.1. Thu͙c trͳ sâu cacbamat
Thuӕc trӯ sâu cacbamat là các este cӫa axit N-metyl (ÿôi khi N,N-ÿimetyl)
cacbamic, có công thӭc chung sau:
H
CH 3 N C O R , R = aryl, ankyl, gӕc khác
O
Mӝt sӕ este cacbamat ÿѭӧc dùng phә biӃn là:
H H H CH2S
CH3 N C O CH3 N C O CH3 N C O N CH C CH3
O O O O CH3
CH3 an®icarb [2-metyl-2-
cacbaryl cacbofuran CH3
(1-naphtylcacbamat) (2,3-®ihi®ro-2,2-®imetyl- (metylthio) propionan®ehit-
7-benzofuranylmetylcacbamat) O-metylcacbamoyloxim]
Các thuӕc trӯ sâu cacbamat giӕng thuӕc trӯ sâu cѫ photpho dӉ bӏ phân huӹ (thuӹ
phân).
Tính ÿӝc:
Các este cacbamat ít ÿӝc ÿӕi vӟi da hѫn este cѫ photpho.
221
Các dҩu hiӋu và triӋu chӭng nhiӉm ÿӝc cҩp este cacbamat tѭѫng tӵ nhѭ các dҩu
hiӋu và triӋu chӭng nhiӉm ÿӝc este cѫ photpho, khác nhau chӍ ӣ mӭc ÿӝ biӇu hiӋn (thӡi
gian và cѭӡng ÿӝ).
LiӅu ÿӝc cӫa mӝt sӕ este cacbamat ÿѭӧc trình bày ӣ bҧng 5.14.
B̫ng 5.14. Giá trӏ LD50 cӫa thuӕc trӯ sâu cacbamat
LD50, mg/kg
Tên chҩt Ĉӝng vұt
Qua miӋng Qua da
Cacbaryl Chuӝt 250 (307) > 2000
Anÿicarb Chuӝt 1,0 (0,9)
Thӓ 20
Cacbofuran Chim sҿ 1,0
Chuӝt 8,0
Cѫ chӃ gây ÿӝc: Giӕng các este cѫ photpho, các este cacbamat là nhӳng chҩt ӭc
chӃ axetylcholinesteraza, nhѭng có khác biӋt, các este cacbamic axit tҩn công vào tâm
hoҥt ÿӝng cӫa AChE và chӏu sӵ thuӹ phân trong cҧ hai giai ÿoҥn: giai ÿoҥn thӭ nhҩt là sӵ
loҥi nhóm thӃ X (nhóm ankyl hoһc aryl) vӟi sӵ tҥo ra enzim bӏ cacbamyl hoá, giai ÿoҥn
thӭ hai là ÿecacbamyl hoá enzim bӏ ӭc chӃ vӟi sӵ sinh ra enzim hoҥt ÿӝng tӵ do:
O O O
AChE-OH + XOC-NHCH3 o AChE-O-C-NHCH3 o AChE-OH + HO-C-NHCH3
+ XOH
ĈiӅu khác biӋt nӳa là các este axit cacbamic là nhӳng chҩt ӭc chӃ thuұn nghӏch
cӫa AChE, trong khi ÿó nhiӅu este axit photphoric lҥi là các chҩt ӭc chӃ bҩt thuұn nghӏch
cӫa AChE.
Sinh chuy͋n hoá:
Thuӕc trӯ sâu este cacbamat chӏu sӵ tҩn công ÿӗng thӡi tҥi mӝt sӕ ÿiӇm trong
phân tӱ. Sӵ phân huӹ thuӹ phân trong cѫ thӇ giҧi phóng ra ancol hoһc phenol thӃ, cacbon
ÿioxit và metylamin. Các phҧn ӭng oxi hoá và khӱ hoá ÿѭӧc xúc tác bӣi xitocrom P-450
và các monooxigenaza liên quan. Sӵ oxi hoá este cacbamat dүn ÿӃn sӵ hiÿroxyl hoá trӵc
tiӃp vòng hoһc các nhóm N-metyl và metyl, N-ÿemetyl hoá, O-ÿeankyl hoá, oxi hoá
thioete. Các phҧn ӭng liên hӧp giai doҥn II có thӇ xҧy ra ӣ nhóm hoҥt ÿӝng bҩt kì vӟi sӵ
tҥo thành glucuronit và các dүn xuҩt sunfat, mercapturat.
Ĉi͉u tr͓ nhi͍m ÿ͡c: tѭѫng tӵ nhѭ ÿiӅu trӏ nhiӉm ÿӝc thuӕc trӯ sâu cѫ photpho.
222
5.4.2. Thu͙c trͳ sâu piretroit
Este piretroit là mӝt nhóm thuӕc trӯ sâu chӫ yӃu, chiӃm gҫn mӝt nӱa sҧn lѭӧng
các thuӕc trӯ sâu cӫa thӃ giӟi hiӋn nay (tӵ nhiên và tәng hӧp). Thuӕc tӵ nhiên ÿѭӧc tách
tӯ hoa cúc trӯ sâu gӑi là piretrum. mӝt hӛn hӧp cӫa sáu este trӯ sâu: piretrin I và II,
xinerin I và II, các jasmolin. Chúng là các este cӫa hai axit (crisantemic, piretric) và ancol
(piretrolol, xinerolol, jasmolol).
H3C CH3 CH3
H3C CH2CH CH CH CH2
C CH C O
H3C O O
CH3 C , piretrin II piretrin I (piretrolon este cña axit

crisanthemummonocacboxilic)
O
Các thuӕc trӯ sâu este piretroit tәng hӧp gӗm hai dãy: (A) là loҥi este I có chӭa
vòng xiclopropan còn nguyên, (B) là loҥi este II có cҩu trúc mӣ:
(A)
CH3 CH3 R1, R2 = metyl, brom, clo,…
C
R3 = hiÿro hoһc xian
R1 CH CH O R4
R4 = các nhóm thӃ 3-metoxi-
C CH C CH
R2 benzoat, khác
O R3
(B) O C N Cl O C N
R5 C CH C CH
CH O R4 , vÝ dô: CH O
O
CH CH
CH3 CH3 CH3 CH3
R5 = các nhóm thӃ fenvalerat [xian(3-phenoxiphenyl)metyl-

phenyl ÿѭӧc thӃ 4-clo-D-(1-metyletyl)phenylaxetat]
Tính ÿ͡c
Các thuӕc trӯ sâu este piretroit không phҧi là các chҩt khó phân huӹ, ít ÿӝc ÿӕi vӟi
ÿӝng vұt có vú hѫn so vӟi các thuӕc trӯ sâu este axit photphoric và este axit cacbamic (ví
dө, xipermetrin, liӅu LD50 qua miӋng ÿӕi vӟi chuӝt là 4.123 mg/kg và qua da ÿӕi vӟi thӓ
là > 2000 mg/kg).
223
Các dҩu hiӋu và triӋu chӭng nhiӉm ÿӝc cҩp gӗm các chӭng nhiӉm ÿӝc loҥi I
ÿӕi vӟi các este không có nhóm thӃ D-CN (aletrin, phenotrin, piretrin I, resmetrin,
tetrametrin) và ÿѭӧc ÿһc trѭng bӣi sӵ bӗn chӗn khó chӏu, sӵ mҩt phӕi hӧp, kiӋt sӭc,
quá hѭng phҩn, rung ÿӝng toàn thân; hӝi chӭng nhiӉm ÿӝc loҥi II ÿӕi vӟi các este có chӭa
nhóm D-CN (acrinatrin, xicloprotrin, xihalotrin, xiphenotrin, ÿentametrin, xipermetrin,
fenvalerat, fluvafinat,…) và ÿѭӧc ÿһc trѭng bӣi sӵ vұn ÿӝng quá mҥnh, sӵ mҩt phӕi hӧp,
ÿào hang (chuӝt), co giұt (gián), quһn ÿau, nhiӅu nѭӟc bӑt, không có nѭӟc mҳt. Theo
nhiӅu ý kiӃn, hӝi chӭng loҥi I là do sӵ tác ÿӝng lên thҫn kinh ngoҥi vi và loҥi II là do sӵ
tác ÿӝng lên hӋ thҫn kinh trung ѭѫng. Các dҩu hiӋu và triӋu chӭng nhiӉm ÿӝc các
piretroit tәng hӧp ÿѭӧc thҩy ӣ nhӳng ngѭӡi công nhân sҧn xuҩt và phun rҧi tѭѫng tӵ nhѭ
khi nhiӉm este photphat và este cacbamat, nhѭng ӣ mӭc ÿӝ nhҽ hѫn. Các dҩu hiӋu và
triӋu chӭng nhiӉm ÿӝc este piretroit là thuұn nghӏch và không có tính ÿӝc mãn (không
ÿáng kӇ).
Cѫ chӃ gây ÿӝc: các este piretroit là chҩt ÿӝc thҫn kinh theo cѫ chӃ ÿiӅu hoà kênh
ion:
Sinh chuy͋n hoá:
Các este piretroit có ÿӝc tính mãn nhӓ trong ÿӝng vұt hoһc ngѭӡi.
Có hai liên kӃt este, mӝt ӣ ÿҫu, mӝt ӣ giӳa (piretrin II) và nhóm D-CN (fenvalerat,
ÿentametrin,…), nên các este piretroit dӉ bӏ phân huӹ bӣi các enzim thuӹ phân. HӋ các
monooxigenaza vi thӇ cǊng tham gia mҥnh vào sӵ khӱ ÿӝc cӫa mӛi piretroit.
Ĉi͉u tr͓: Sӱ dөng các thuӕc gây mҩt cҧm giác cөc bӝ phenitoin, phenobarbiton,
ÿiazepam, mephenesin và uretan.
5.4.3. Thu͙c trͳ c͗ clophenoxiaxit
Các thuӕc trӯ cӓ clophenoxiaxit: 2,4-D (axit 2,4-ÿiclophenoxiaxetic), 2,4,5-T (axit
2,4,5-triclophenoxiaxetic) và MCPA (axit 4-clo-o-toloxiaxetic)
Cl Cl CH3
Cl OCH2COOH Cl OCH2COOH Cl OCH2COOH
Cl
2,4-D 2,4,5-T MCPA
bao gӗm các axit, các muӕi, các amin và este ÿѭӧc sӱ dөng rҩt rӝng rãi (chiӃm khoҧng
mӝt nӱa lѭӧng thuӕc trӯ cӓ trên thӃ giӟi). Các hӧp chҩt này tan vӯa phҧi trong nѭӟc, dӉ
bӏ phân huӹ trong môi trѭӡng (thuӹ phân), và tѭѫng ÿӕi ít các vҩn ÿӅ vӅ môi trѭӡng trong
224
sӵ sӱ dөng thông thѭӡng, ÿһc biӋt khi chúng ÿѭӧc sҧn xuҩt không ÿi tӯ các clophenol
tѭѫng ӭng (tҥo axit phenoxiaxetic trѭӟc, clo hoá sau). Các tính ÿӝc cӫa các thuӕc trӯ cӓ
clophenoxiaxit sӱ dөng trѭӟc ÿây là do sӵ có mһt các sҧn phҭm phө PCDD/PCDF ÿӝc trong
chúng.
5.4.4. Thu͙c trͳ c͗ triazin
Các thuӕc trӯ cӓ triazin có công thӭc tәng quát:
R1 N R2 Cl N NH C2H5
N N , vÝ dô: N N
R3 NH CH(CH3)2
R1 = Cl, R2, R3 = nhóm amin atrazin
bao gӗm mӝt sӕ sҧn phҭm chӫ yӃu sau: atrazin [6-clo-N-etyl-N-(metyletyl)-1,2,5-triazin-
2,4-ÿiamin], simazin (6-clo-N,N-ÿietyl-1,3,5-triazin-2,4-ÿiamin), xianazin [2-{{4-clo-6-
(etylamino)-1,3,5-triazin-2-yl}amino}-2-metylpropannitrin], prometrin [2,4-bis (isopro-
pylamino)-6-metylthio-1,3,5-triazin}. Thuӕc trӯ cӓ triazin tѭѫng ÿӕi không ÿӝc (ví dө
atrazin có LD50 qua miӋng ÿӕi vӟi chuӝt 3.100 mg/kg). Tuy nhiên, mӝt sӕ nghiên cӭu
bѭӟc ÿҫu vӅ sӭc khoҿ cӫa các nông dân bӏ nhiӉm ӣ nӗng ÿӝ cao chӍ ra có mӕi liên hӋ ÿӕi
vӟi tӍ lӋ ung thѭ cao và nhiӅu khiӃm khuyӃt ӣ chim. Các triazin ÿѭӧc xem nhѭ là các chҩt
có thӇ gây ung thѭ ӣ ngѭӡi (loҥi 2B).
5.4.5. Thu͙c trͳ c͗ bipiriÿili
Thuӕc trӯ cӓ nhóm bipiriÿyl ÿѭӧc quan tâm nhiӅu nhҩt là paraquat (1,1c-ÿimetyl-
4,4c-bipiriÿili diclorua) và ÿiquat (1,1c-etilen-2,2c-bipiriÿili ÿibromua):
+ +
CH3 N N CH3
+N N+
Paraquat ÿiquat
Paraquat là chҩt gây ÿӝc phәi, ÿѭӧc nghiên cӭu mҥnh do tính ÿӝc cӫa nó xҧy ra bҳt
ÿҫu ÿѭӧc quan sát ӣ ngѭӡi. NhiӅu nѭӟc ÿã cҩm sӱ dөng, xong vүn còn sӱ dөng ӣ mӝt sӕ
nѭӟc.
Tính ÿ͡c:
LiӅu ÿӝc: LD50 qua miӋng cӫa nhiӅu loài nҵm trong khoҧng tӯ 22 y 262mg/kg.
225
Ḓu hi͏u và tri͏u chͱng nhi͍m ÿ͡c: gӗm thӡ thүn, giҧm oxi huyӃt, khó thӣ, tim
ÿұp nhanh, Ӎa chҧy, mҩt ÿiӅu hoà, quá hѭng phҩn, co giұt tuǤ liӅu nhiӉm. BӋnh biӇu lӝ
các lá phәi bӏ phù nӅ, xung huyӃt, xuҩt huyӃt bên trong các phӃ nang, tҳc nghӁn và sѫ
phәi, hoҥi tӱ tiӇu thuǤ tâm, hoҥi tӱ ӕng thұn.
Sinh chuy͋n hoá và c˯ ch͇ gây ÿ͡c:
Sau khi ÿѭӧc hҩp thө, paraquat chӏu sӵ khӱ mӝt electron phө thuӝc NADPH bӣi

xitocrom P-450 reÿuctaza thành cation gӕc tӵ do PQ x , gӕc này phҧn ӭng vӟi oxi phân tӱ
ÿӇ sinh ra cation paraquat PQ++ và anion gӕc superoxit O 2x , anion này ÿѭӧc chuyӇn hoá
thành hiÿroperoxit H2O2 nhӡ enzim superoxit ÿimustaza (hình 5.16)
.
O2 O2
1/2 NADPH + H+ ++
PQ O
. SOD
HOOH
2
2H+
P450
re®uctaza
+
1/2 NADP PQ+ O2
Hình 5.16. Sӵ tҥo anion gӕc superoxit O 2x và con ÿѭӡng chuyӇn hoá anion
gӕc superoxit O 2x thành hiÿropeoxit H2O2

PQ++ = paraquat, PQ x = cation gӕc paraquat, SOD = superoxit ÿimustaza.
cҧ O2 và H2O2 có thӇ tҩn công các lipit ÿa chѭa no tҥo ra lipit hiÿroperoxit (LOOH), lipit
hiÿroperoxit, ÿӃn lѭӧt mình phҧn ӭng vӟi các phân tӱ lipit ÿa chѭa no khác tҥo ra nhiӅu
gӕc tӵ do lipit, làm cho phҧn ӭng phá huӹ tiӃn diӉn (sҧn phҭm phân huӹ thѭӡng là etan và
các anÿehit), dүn ÿӃn sӵ phá huӹ màng tӃ bào phӃ nang, gây ra sӵ mҩt tính ÿàn hӗi cӫa
phәi và suy hô hҩp.
Ĉi͉u tr͓ nhi͍m ÿ͡c paraquat: cҫn phҧi nhanh, khҭn trѭѫng nhѭ có thӇ bҵng cho
uӕng ÿҩt sét cao lanh ÿӇ hҩp thө paraquat trong dҥ dày, hoһc sét bentonit, than hoҥt tính;
có thӇ cho uӕng thuӕc xә. ĈӇ loҥi paraquat ÿã ÿѭӧc hҩp thө vào máu cҫn chҥy thҭm li
máu.
Ĉiquat là thuӕc trӯ cӓ tiӃp xúc tác dөng nhanh ÿѭӧc sӱ dөng diӋt cӓ nѭӟc. Ĉiquat
ít ÿӝc hѫn paraquat. Các giá trӏ LD50 ÿӕi vӟi các loài khác nhau tӯ 100 y 400 mg/kg. Sӵ
phѫi nhiӉm liӅu cao cҩp hoһc nhiӉm mãn ÿiquat, các cѫ quan ÿích là dҥ dày - ruӝt, gan,
thұn. Các biӇu hiӋn nhiӉm ÿӝc: loét màng nhày, các triӋu chӭng dҥ dày - ÿѭӡng ruӝt, hѭ
226
hҥi thұn, phá huӹ gan và thӣ khó, các ҧnh hѭӣng hӋ thҫn kinh nghiêm trӑng hѫn. ĈiӅu
khác biӋt là không thҩy sӵ xѫ hoá phәi. Cѫ chӃ gây ÿӝc cӫa ÿiquat tѭѫng tӵ nhѭ
paraquat. Không giӕng paraquat, ÿiquat không có ái lӵc ÿһc biӋt ÿӕi vӟi phәi và không
xuҩt hiӋn cѫ chӃ tѭѫng tӵ nhӳng gì tұp trung chӑn lӑc nhѭ paraquat trong phәi.
5.4.6. Thu͙c trͳ c͗ cloaxetanilit
Thuӕc trӯ cӓ cloaxetanilit ÿiӇn hình là alaclo [2-clo-2c,6c-ÿietyl-N-(metoximetyl)

axetanilit] và metolaclo [2-clo-N-(2c-etyl-6c-metylphenyl)-N-(2-metoxi-1-metyletyl) axe-
tamit]
CH3
C2H5 C2H5
CH2 O CH3 CH CH2 O CH3
N N
C CH2Cl C CH2Cl
C2H5 CH3
O O
Alaclo metolaclo
Alaclo là thuӕc trӯ cӓ anilin ÿѭӧc sӱ dөng ÿӇ kiӇm soát cӓ mӝt năm và cӓ dҥi lá
rӝng. Nó là thuӕc trӯ cӓ ÿӝc nhҽ, giá trӏ LD50 qua miӋng ÿӕi vӟi chuӝt là 930 y 1350
mg/kg và gây kích ӭng da vӯa phҧi. Alaclo là chҩt gây ung thѭ ÿӝng vұt và ÿѭӧc xӃp vào
loҥi chҩt có khҧ năng gây ung thѭ ngѭӡi (loҥi 2B). Sҧn phҭm trao ÿәi chҩt cӫa alaclo:
2,6-ÿietylbenzoquinonimin có thӇ là tác nhân gây ung thѭ.
Các chҩt tѭѫng tӵ cӫa alaclo (metolaclo, axetoclo, amiÿoclo, butaclo, metalaxyl,
propaclo,…), tҩt cҧ chúng có hoҥt tính gây ÿӝt biӃn ÿѭӧc ÿiӅu hoà qua các sҧn phҭm trao
ÿәi chҩt.
5.4.7. Thu͙c trͳ c͗ axit photphonometyl amin
Hai tác nhân quan trӑng cӫa thuӕc trӯ cӓ nhóm này là gliphosat (N-photphono-
metyl glixin) và gluphosinat (N-photphonometyl homoalanin):
O O O O
HO C CH2 NH CH2 P OH HO C CH CH2 CH2 P CH3
OH NH2 OH
Gliphosat gluphosinat
Chúng ÿѭӧc dùng ӣ dҥng muӕi vӟi amin hoһc amoni ÿӇ diӋt thӵc vұt mӝt năm và
lѭu niên (cӓ, lau, cӓ dҥi lá rӝng).
Gliphosat không ÿӝc, các giá trӏ LD50 qua miӋng ÿӕi vӟi chuӝt là 6500 mg/kg, qua
da > 5000 mg/kg ÿӕi vӟi axit và muӕi isopropylamin. Gliphosat trong phân tӱ chӭa P
nhѭng không phҧi là chҩt ӭc chӃ cholinesteraza. Tuy nhiên, không có chҩt nào là không
227
ÿӝc, vҩn ÿӅ là ӣ liӅu lѭӧng. ÿӕi vӟi gliphosat, nhiӉm ÿӝc theo ÿѭӡng tiêu hoá ӣ ngѭӡi vӟi
liӅu 87 mg/kg không có triӋu chӭng gì, vӟi liӅu 298 mg/kg (nhiӉm nhҽ) có các triӋu
chӭng dҥ dày - ruӝt: nôn, mӱa, Ӎa chҧy, ÿau bөng do sӵ kích ӭng và thѭѫng tәn màng
nhày, và qua ÿi sau 24 giӡ; vӟi liӅu 658 mg/kg (nhiӉm vӯa) có các triӋu chӭng dҥ dày -
ruӝt nghiêm trӑng và kéo dài hѫn: loét, viêm thӵc quҧn, chҧy máu cùng vӟi sӵ giҧm
huyӃt áp, mҩt chӭc năng nào ÿó ӣ phәi, rӕi loҥn axit – bazѫ và có các tәn thѭѫng gan,
thұn; vӟi liӅu 946 mg/kg (nhiӉm nghiêm trӑng) có các biӇu hiӋn: mҩt chӭc năng phәi ÿòi
hӓi thӣ oxi, hô hҩp nhân tҥo, tәn thѭѫng thұn ÿòi hӓi chҥy thҭm li, giҧm huyӃt áp và xӕc
mҥnh, tim ÿұp yӃu, hôn mê và chӃt.
Gluphosinat có tính ÿӝc cҩp qua miӋng ӣ chuӝt, thӓ thҩp, LD50 qua miӋng nҵm
giӳa 1500 và 2000 mg/kg. Gluphosinat không gây ӭc chӃ cholinesteraza não, mһc dù làm
giҧm enzim này ӣ huyӃt thanh. Gluphosinat không ÿѭӧc xem là chҩt ÿӝc gây ÿӝt biӃn,
quái thai và ung thѭ, tuy có ҧnh hѭӣng quái thai ӣ chuӝt (ҧnh hѭӣng gây cҧm ӭng chӃt
theo chѭѫng trình ӣ biӇu mô thҫn kinh cӫa bào thai ÿang phát triӇn). Các biӇu hiӋn nhiӉm
ÿӝc gluphosinat tѭѫng tӵ nhѭ gliphosat tuǤ thuӝc vào mӭc ÿӝ nhiӉm.
5.4.8. Thu͙c trͳ ṋm phthalimit và ÿicaboximit

Các hoá chҩt thuӝc nhóm này gӗm fonpet [N-(triclometylthio) phtalimit], captofol
[N-(1,1,2,2-tatrecloetylthio) phtalimit] và chҩt tѭѫng tӵ [N-(triclometylthio) xiclohex-4-
en-1,2-ÿicacboximit] và mӝt sӕ chҩt khác
O O O
C C C
N S CCl3 N S CCl2 CHCl2 N S CCl3
C C C
O O O
Fonpet captofol captan
Tҩt cҧ các chҩt này ÿã ÿѭӧc lôi cuӕn vào cuӝc tranh cãi kéo dài liên quan ÿӃn các
tính chҩt gây ÿӝt biӃn, có thӇ gây quái thai và gây ung thѭ. Tҩt cҧ các chҩt ÿӅu ÿѭӧc thӯa
nhұn là các chҩt diӋt nҩm bӋnh lá bӅn vӳng, hiӋu quҧ và có các giá trӏ LD50 qua miӋng
cao ÿӕi vӟi chuӝt khoҧng 10.000 mg/kg. Tính gây ÿӝt biӃn liên quan ÿӃn các hoá chҩt
này ÿã ÿѭӧc khҷng ÿӏnh. Cѫ chӃ ÿӝc tӃ bào có thӇ là captan và các chҩt tѭѫng tӵ ÿѭӧc
biӃt phҧn ӭng vӟi các thiol tӃ bào tҥo ra thiophotgen (Cl2C=S), mӝt chҩt hoá hӑc hoҥt
ÿӝng không bӅn có khҧ năng phҧn ӭng vӟi các enzim có chӭa các nhóm –SH, –NH2 và
–OH. Sҧn phҭm phân huӹ bay hѫi cӫa captan ÿáp ӭng tính chҩt gây ÿӝt biӃn, các chҩt
trung gian có ÿӡi sӕng ngҳn và tҥo ra nhanh hѫn ӣ mӭc ÿӝ cao ӣ pH kiӅm. ÿây có thӇ là
cѫ chӃ mà theo ÿó các hoá chҩt này có thӇ gây cҧm ӭng ÿӝc tӃ bào.
228
5.4.9. Thu͙c trͳ ṋm ÿithiocacbamat
Các hӧp chҩt ÿimetyl và etilen -bisÿithiocacbamat (EBDC) ÿѭӧc sӱ dөng làm
thuӕc trӯ nҩm tӯ nhӳng năm 1950. Các tác nhân này ÿѭӧc tҥo ra tӯ các cation kim loҥi
vӟi axit ÿimetylÿithiocacbamic, ví dө vӟi sҳt là ferbam, vӟi kӁm là ziram, trong khi ÿó
các hӧp chҩt EBDC liên kӃt vӟi natri tҥo ra nabam, vӟi mangan là maneb, vӟi kӁm là
zineb, hoһc cҧ mangan vӟi kӁm là mancozeb.
S S
CH2 NH C S Mn CH2 NH C S Mn
[Zn] y
CH2 NH C S CH2 NH C S
S x S x
maneb mancozeb
Các chҩt này có tính bӅn môi trѭӡng, có liӅu ÿӝc cҩp thҩp, các giá trӏ LD50 qua
miӋng ÿӕi vӟi chuӝt khoҧng 6.000 mg/kg (trӯ nabam là 395 mg/kg). Mһc dù tính ÿӝc
không ÿáng kӇ ӣ các ÿӝng vұt thí nghiӋm, ngay cҧ ӣ liӅu cao, các tác nhân này gây nhӳng
ҧnh hѭӣng sӭc khoҿ có hҥi (quái thai, hұu quҧ sinh sҧn, khӕi u phәi). Sӵ phân huӹ môi
trѭӡng và trong ÿӝng vұt có vú các hӧp chҩt EBBC thành etilen thioure (ETU) ÿѭӧc biӃt
là chҩt gây ÿӝt biӃn, quái thai và ung thѭ, cǊng nhѭ là chҩt kháng tuyӃn giáp. Chúng
không phҧi là chҩt ÿӝc thҫn kinh, tuy nhiên ӣ các liӅu nhiӉm ÿӝc quá cao xuҩt hiӋn nhӳng
dҩu hiӋu và triӋu chӭng cӫa nhiӉm ÿӝc thҫn kinh (yӃu cѫ, chóng mһt, choáng váng, mӋt
mӓi, mҩt ÿӏnh hѭӟng, nói líu lѭӥi, mҩt cҧm giác, co giұt). Có thӇ các sҧn phҭm phân huӹ
cӫa EBPC nhѭ cacbon ÿisunfua, là chҩt ÿӝc thҫn kinh gây ra hoһc các ÿithiocacbamat có
thӇ liên kӃt vӟi các kim loҥi hoá trӏ hai khác nhau tҥo thành các phӭc ѭa dҫu hѫn có khҧ
năng ÿi vào hӋ thҫn kinh trung ѭѫng.
5.4.10. Hͫp ch̭t c˯ kim
Mӝt sӕ kim loҥi có thӇ tҥo ÿѭӧc nhӳng hӧp chҩt cѫ kim vӟi các liên kӃt kim loҥi
cacbon cӝng hoá trӏ. Các dҥng hӳu cѫ này khác vӅ tính ÿӝc so vӟi kim loҥi ӣ dҥng vô cѫ.
Các hӧp chҩt ankyl không ion hoá nhѭ tetraetyl chì và ÿimetyl thuӹ ngân (ÿã có ÿӅ cұp
ÿӃn ӣ phҫn kim loҥi nһng) là các chҩt tan trong lipit dӉ dàng ÿi qua màng sinh hӑc không
bӏ thay ÿәi bӣi môi trѭӡng xung quanh cӫa chúng. Chúng có thӇ ÿeankyl hoá hoһc bӏ
chuyӇn hoá thành các phҫn tӱ vô cѫ. Do ÿó sӵ phân bӕ và ÿӝc tính cӫa các dҥng hӳu cѫ
khác vӟi nhӳng gì có ӣ kim loҥi vô cѫ. Ví dө, ankyl thuӹ ngân chӫ yӃu ÿӝc thҫn kinh,
trong khi ÿó thuӹ ngân clorua gây ÿӝc thұn. Dѭӟi ÿây giӟi thiӋu thêm hӧp chҩt cѫ thiӃc.
Các hӧp chҩt cѫ thiӃc ÿѭӧc sӱ dөng chӫ yӃu làm chҩt әn nhiӋt và làm chҩt xúc tác
(ÿiankyl thiӃc, R2SnX2) và làm chҩt diӋt sinh hӑc (các hӧp chҩt cѫ thiӃc thӃ ba lҫn).
229
Trong khi các hӧp chҩt thiӃc vô cѫ gây rӫi ro ÿӝc nhӓ do tính tan thҩp và hҩp phө tӗi cӫa
chúng, thì mӝt sӕ hӧp chҩt cѫ thiӃc lҥi thӇ hiӋn tính ÿӝc khác nhau ÿӕi vӟi sinh vұt sӕng
dѭӟi nѭӟc ӣ nhӳng nӗng ÿӝ rҩt thҩp. Các ӭng dөng diӋt sinh vұt cӫa hӧp chҩt cѫ thiӃc
bao gӗm sӵ sӱ dөng làm chҩt diӋt nhuyӉn thӇ chӑn lӑc, thuӕc trӯ hҥi nông nghiӋp và tác
nhân chӕng hà bám thành tàu thuӹ. Các sѫn chӭa tributyl thiӃc [(n-C4H9)3 SnCl) chӕng hà
bám tӓ ra ÿһc biӋt hiӋu quҧ và bӅn lâu so vӟi sѫn chӭa ÿӗng. Nhӳng nghiên cӭu cho thҩy
tributyl thiӃc (TBT) vӟi nӗng ÿӝ cao ӣ vùng lân cұn neo tҫu gây ҧnh hѭӣng làm dày
không tӵ nhiên vӓ và sӵ sinh sҧn cӫa hàu. Thӵc nghiӋm phòng thí nghiӋm cǊng cho thҩy
ӣ nӗng ÿӝ rҩt thҩp 2 y 8 ng/L ÿã có ҧnh hѭӣng tәn hҥi ÿӕi vӟi hàu. ĈiӅu ÿó ÿѭa ÿӃn kӃt
luұn rҵng sӵ ô nhiӉm TBT vùng ven biӇn ÿã ÿóng góp vào sӵ suy giҧm hàu tӵ nhiên.
TBT gây ra sӵ bҩt lӵc giӟi ӣ nhuyӉn thӇ hai vӓ và ӕc chó. Sӵ bҩt lӵc giӟi ÿѭӧc ÿһc trѭng
bӣi sӵ phát triӇn cӫa ӕng dүn tinh và gai giao phӕi ӣ con cái dүn ÿӃn khoá ӕng sinh dөc
con cái. Nhѭ vұy, TBT vұn hành nhѭ là chҩt phá vӥ nӝi tiӃt dүn ÿӃn làm mӭc testosteron
tăng. Cѫ chӃ cӫa sӵ phá vӥ nӝi tiӃt còn chѭa rõ, có mӝt sӕ bҵng chӭng cho thҩy cѫ sӵ ӭc
chӃ cҥnh tranh cӫa xitocrom P-450 trong sӵ chuyӇn hoá testosteron thành 17 E-estraÿion.
Mӝt nghiên cӭu cho rҵng TBT cǊng có thӇ ӭc chӃ sӵ hình thành hӧp chҩt liên hӧp chӭa
lѭu huǤnh cӫa testosteron và các sҧn phҭm trao ÿәi chҩt cӫa nó và do vұy cҧn trӣ sӵ bài
tiӃt cӫa chúng. Các hӧp chҩt cѫ thiӃc có tính ÿӝc miӉn dӏch. Sӵ bҩt lӵc giӟi ӣ các loài
nhҥy cҧm ÿѭӧc khӣi ÿҫu ӣ các mӭc TBT thҩp 2 ng/L. Ӣ thӡi kì ÿӍnh ÿiӇm sӱ dөng TBT,
nӗng ÿӝ cao nhҩt trong nѭӟc biӇn ÿѭӧc tìm thҩy ӣ các cҧng và vӏnh khoҧng 1.000 ng/L,
mһc dҫu mӭc TBT ӣ vùng nѭӟc mӣ nҵm giӳa 10 y 1000 ng/L. TBT có ҧnh hѭӣng ÿáng
kӇ ÿӃn mӝt sӕ hӋ sinh thái biӇn. HiӋn nay TBT và TPT (triphenyl thiӃc) ÿã ÿѭӧc hҥn chӃ
sӱ dөng trong sѫn chӕng hà và còn ÿѭӧc sӱ dөng làm chҩt trӯ nҩm nông nghiӋp.
5.5. Các hoá chҩt hӳu cѫ nhѭ là các homon môi trѭӡng
Gҫn ÿây, sӵ ÿe doҥ mӟi ÿӕi vӟi sӭc khoҿ cӫa ÿӝng vұt hoang dã, và có thӇ cҧ ÿӕi
vӟi ngѭӡi, bӏ nhiӉm các hoá chҩt hӳu cѫ tәng hӧp trong môi trѭӡng ÿã ÿѭӧc nhұn biӃt.
Ngѭӡi ta ÿã chӭng minh ÿѭӧc rҵng có mӝt sӕ chҩt hoһc sҧn phҭm trao ÿәi chҩt cӫa chúng
có mӕi quan hӋ cҩu trúc chung ÿӕi vӟi vòng phenol A trong estraÿiol, ҧnh hѭӣng ÿӃn sӭc
khoҿ sinh sҧn cӫa các cѫ thӇ bұc cao, và cǊng có thӇ làm tăng tӍ lӋ ung thѭ trong các cѫ
quan sinh sҧn
H 3C OH
C D
A B
HO
17 E-estraÿiol (mӝt estrogen chӫ yӃu)
230
5.5.1. C˯ ch͇ gi̫ thi͇t ÿ͙i vͣi s͹ tác ÿ͡ng cͯa các hͫp ch̭t estrogen
Homon giҧi phóng gonaÿotropin ÿѭӧc giҧi phóng ra tӯ hҥ khҭu não kích thích sӵ
giҧi phóng homon thӇ vàng (LH) và homon kích thích nang (FSH) tӯ tuyӃn yên cӫa ÿӝng
vұt có vú, chim và gonaÿotropin I và II tӯ tuyӃn yên cӫa các ÿӝng vұt có xѭѫng sӕng
thҩp. Hoһc FSH hoһc gonaÿotropin II kích thích sӵ phát triӇn cӫa nang và tәng hӧp
estraÿiol trong tuyӃn sinh dөc cái (buӗng trӭng), còn gonaÿotropin khác cǊng quan trӑng
trong sӵ kích thích phát triӇn buӗng trӭng. Ӣ các ÿӝng vұt có xѭѫng sӕng noãn sinh, sӵ
giҧi phóng homon giҧi phóng gonaÿotropin và folitropin tӯ hҥ khҭu não và tuyӃn yên
kích thích sӵ phát triӇn nang buӗng trӭng ӣ con cái cùng vӟi sӵ tәng hӧp estraÿiol. Ӣ các
ÿӝng vұt có xѭѫng sӕng noãn sinh, sӵ giҧi phóng estraÿiol tӯ tuyӃn sinh dөc gây ra cho
gan sҧn xuҩt mӝt lѭӧng lӟn vitelogenin, mӝt protein mұt ÿӝ cao, và nó là tiӅn chҩt cho
noãn hoàng (lòng ÿӓ trӭng). Ĉây là protein ÿѭӧc vұn chuyӇn tӯ gan vào máu và ÿѭӧc hӧp
nhҩt thành noãn bào ÿang phát triӇn . Mӝt sӵ nhiӉu loҥn bҩt kì nào cӫa trình tӵ này do sӵ
phá vӥ homon ÿӅu có thӇ có các ҧnh hѭӣng tәn hҥi không chӍ ÿӃn sӵ sinh noãn, mà còn
ÿӃn sinh sҧn, sӵ phát triӇn phôi, sӵ ҩp trӭng và sӵ sӕng cӫa ҩu thӇ. Các hӧp chҩt “bҳt
buӝc” các ҧnh hѭӣng cӫa estrogen nhѭ ÿѭӧc chӍ ra kích thích sӵ sҧn xuҩt vitelogenin mӝt
cách nhân tҥo. Các mӭc ÿӝ tuҫn hoàn cӫa vitelogenin nhѭ vұy tӓ ra là phѭѫng tiӋn sàng
lӑc hӳu ích ÿӕi vӟi sӵ phѫi nhiӉm các hoá chҩt giӕng estrogen trong môi trѭӡng.
Các homon (kích thích tӕ) là các phân tӱ mang thông tin hoá hӑc làm viӋc bҵng
truyӅn nhӳng mӭc ppt (phҫn nghìn tӍ) qua máu tӯ ÿiӇm sҧn xuҩt cӫa chúng và tàng trӳ ӣ
các cѫ quan ÿích cӫa chúng. Các tác dөng cӫa homon ÿѭӧc khӣi ÿҫu bҵng sӵ liên kӃt cӫa
homon vào thө thӇ ÿһc trѭng bên trong tӃ bào. Phӭc tҥo ra liên kӃt vào các vùng riêng cӫa
ADN trong nhân, mӝt tác ÿӝng quyӃt ÿӏnh các tác ÿӝng cӫa gen.
Các chҩt phá vӥ nӝi tiӃt thѭӡng là các phân tӱ nhӓ, ÿiӅu hoà hoҥt ÿӝng các gen
ÿáp ӭng estrogen theo phѭѫng thӭc tѭѫng tӵ nhѭ TCDD liên kӃt vào thө thӇ Ah trong sӵ
gây cҧm ӭng xitocrom P-450. Thө thӇ estrogen, giӕng nhѭ thө thӇ Ah, thѭӡng ÿѭӧc tҥo
phӭc vӟi hai phân tӱ protein sӕc nhiӋt Hsp 90, chúng phân li khi estrogen liên kӃt vào
thө thӇ. Giӕng nhѭ thө thӇ Ah, thө thӇ estrogen (ER) có vӏ trí liên kӃt phӕi tӱ và vӏ trí liên
kӃt vào phân tӱ ADN. Xong toàn bӝ trình tӵ ÿѭӧc gây ra bӣi liên kӃt Ah và liên kӃt ER
có nhӳng ÿiӇm khác nhau (hình 5.17). ĈiӅu mà chúng ta biӃt vӅ các quá trình này hӝi tө ӣ
sӵ hoҥt hoá phiên mã gen ÿѭӧc hoҥt hoá bӣi phӕi tӱ. Các ÿáp ӭng sinh hӑc bҩt thѭӡng do
nhӳng biӇu hiӋn gen thay ÿәi trong nhiӉm ÿӝc estrogen môi trѭӡng dүn ÿӃn làm thay ÿәi
các chu trình homon tӵ nhiên và có liên quan tӟi sӵ cҧm ӭng ung thѭ vú và các biӇu hiӋn
dӏ thѭӡng khác.
231
Sù biÕn n¹p
E2 hsp 90 ER cã:
vÞ trÝ liªn kÕt phèi tö
vÞ trÝ liªn kÕt ADN
E2
ER
ER
protein
PhÇn bo tan
Nh©n
ERE khëi ®Çu
gen ®- îc ®iÒu ho bëi E2
hr ARN mARN
qu¸ tr×nh
Hình 5.17. Trình tӵ liên kӃt thө thӇ estrogen. E2 = 17 E-estraÿiol, ER = thө
thӇ estrogen, ERE = yӃu tӕ ÿáp ӭng estrogen cӫa gen ÿѭӧc ÿiӅu hoà, Hsp 90 =
protein sӕc nhiӋt
5.5.2. Giͣi thi͏u v͉ các estrogen môi tr˱ͥng
Các homon môi trѭӡng can thiӋp hӋ nӝi tiӃt sҧn xuҩt và truyӅn homon bao gӗm
các thuӕc trӯ cӓ triazin, mӝt vài PAH (3-metylcholantren), các thuӕc trӯ sâu cѫ clo
(DDT, DDE và ÿicofol, metoxiclo, toxaphen, ÿienÿrin), các phenoxiaxit, mӝt sӕ PCB và
ÿioxin. Thêm vào danh sách này gҫn ÿây là các hӧp chҩt chӭa oxi không chӭa clo là
bisphenol A sӱ dөng rӝng rãi trong sҧn xuҩt chҩt dҿo policacbonat và mӝt sӕ nhӵa epoxi,
nó ÿѭӧc thôi ra tӯ bao bì, chҩt hàn răng chӃ tҥo tӯ chҩt dҿo và nhӵa; p-n-nonylphenol, nó
gһp trong môi trѭӡng nhѭ là sҧn phҭm phân huӹ cӫa chҩt hoҥt ÿӝng bӅ mһt (ankylphenol
polietoxilat) sӱ dөng làm chҩt tҭy rӱa và mӝt sӕ nhӵa; các phtalat este ÿѭӧc sӱ dөng rӝng
rãi làm chҩt dҿo hoá cho nhiӅu loҥi chҩt dҿo
CH3 COOR
HO C OH C9H19 OH
COOR
CH3
Bisphenol-A p-n-nonylphenol phtalat este

(R = butyl, hexyl, octyl
OH hoһc 2-etylhexyl
HO CH3
ÿietylstinbestrol (DES) 3-metylcholantren
232
Các hұu quҧ phá huӹ nӝi tiӃt cӫa các homon môi trѭӡng có thӇ không xҧy ra ӣ ÿӝng
vұt có vú nhiӉm chúng lúc ban ÿҫu, mà các tác ÿӝng này xҧy ra vӟi sӵ truyӅn cӫa chúng tӯ
mҽ sang bào thai hoһc trӭng do sӵ phá vӥ cân bҵng homon trong sӵ kӃ thӯa và gây ra sӵ
sinh sҧn dӏ thѭӡng, hoһc gây ra nhӳng thay ÿәi dүn ÿӃn ung thѭ khi trҿ trѭӣng thành.
Mӝt bҵng chӭng ӣ ngѭӡi liên quan nhӳng ҧnh hѭӣng có thӇ cӫa các chҩt “bҳt
chѭӟc” estrogen ÿietylstibestrol (DES). DES là estrogen không steroit tәng hӧp ÿѭӧc sӱ
dөng rӝng rãi ÿӇ tránh xҭy thai nhӡ sӵ kích thích tәng hӧp estrogen và progesteron trong
nhau thai. Mӝt sӕ phө nӳ trҿ uӕng estrogen tәng hӧp này phòng chӕng xҭy thai, và nhiӅu
ngѭӡi con gái cӫa các phө nӳ này còi cӑc không sinh ÿҿ ÿѭӧc và mӝt sӕ trong hӑ bӏ ung
thѭ âm ÿҥo. Các con ÿӵc bӏ tai hoҥ dӏ thѭӡng vӅ cѫ quan sinh dөc nhѭ giҧm lѭӧng tinh
trùng và có thӇ tăng tai hoҥ ung thѭ tinh hoàn.
LiӅu lѭӧng ӭng ÿáp cӫa các estrogen và các estrogen môi trѭӡng có dҥng chӳ U.
Trái vӟi hҫu hӃt các chҩt ÿӝc khác (ÿáp ӭng tăng theo liӅu), các ҧnh hѭӣng lӟn nhҩt xҧy ra
ӣ nhӳng liӅu thҩp, các liӅu lӟn ҧnh hѭӣng giҧm xuӕng tӟi mӝt phҥm vi nào ÿó (hình 5.18)
§¸p øng phÇn
LiÒu (thang logarit)

Hình 5.18. Ĉѭӡng biӇu diӉn ÿáp ӭng - liӅu cӫa estrogen và chҩt “bҳt chѭӟc”
5.5.3. Các ch̭t tăng sinh peroxisom.
Peroxisom là các cѫ quan tӱ dѭӟi tӃ bào có trong hҫu hӃt các tӃ bào ÿӝng vұt và
thӵc vұt, thӵc hiӋn các chӭc năng trao ÿәi chҩt khác nhau bao gӗm sӵ trao ÿәi chҩt cӫa
cholesterol và steroit, E- oxi hoá các axit béo và sӵ hô hҩp sinh hiÿro peroxit. Các chҩt
tăng sinh peroxisom là nhóm các chҩt ô nhiӉm môi trѭӡng có cҩu trúc khác nhau bao
gӗm các chҩt hӳu cѫ (2,4-D; 2,4,5-T), chҩt dҿo hoá (các este phtalat), các dung môi
(percloetilen, axit tricloaxetic), mӝt sӕ thuӕc (clofibrat, finofibrat, thiazoliÿinÿion) và phө
gia thӵc phҭm. Các chҩt này gây ra sӵ tăng lӟn cҧ vӅ kích thѭӟc và sӕ lѭӧng peroxisom.
Ӣ cҩp ÿӝ mô, các triӋu chӭng bao gӗm sӵ làm to gan do sӵ phì ÿҥi và tăng trѭӣng quá
mӭc cӫa túi mұt. NhiӉm kéo dài cӫa các chҩt tăng sinh peroxisom có nguy cѫ sinh khӕi u
gan, mһc dù chúng không phҧi là chҩt ÿӝc gen. Hoҥt tính sinh ung thѭ nhѭ vұy bҳt nguӗn
233
tӯ sӵ phá huӹ gián tiӃp ADN gây ra do sӵ tăng sinh hiÿro peroxit và tăng sinh tӃ bào. Các
chҩt tăng sinh peroxisom có chӭc năng là chҩt tăng cѭӡng ung thѭ.
Có các bҵng chӭng cho thҩy các chҩt tăng sinh peroxisom tác dөng nhѭ là các
chҩt phá vӥ nӝi tiӃt. Ví dө, enzim gây hѭѫng vӏ (aromatase) chuyӇn hoá testosteron
thành estraÿiol và anÿrostenÿion thành estron kém hoҥt ÿӝng và 17-hiÿroxisteroit
ÿehiÿrogenaza. Cѫ chӃ tác dөng cӫa các chҩt tăng sinh peroxisom nhѭ là chҩt phá vӥ nӝi
tiӃt có thӇ là sӵ thӯa nhұn chéo cӫa thө thӇ estrogen bӣi các yӃu tӕ ÿáp ӭng estrogen
(ERE) cӫa các gen ÿáp ӭng estraÿiol.
5.6. Mӝt sӕ ÿӕc tӕ tӵ nhiên thӵc phҭm
5.6.1.. Aflatoxin
Aflatoxin là mӝt trong sӕ các micotoxin có trong các thӵc phҭm thӵc vұt (lҥc, ngô,
gҥo, lúa miӃn, kê), dҫu ăn, dҫu hҥt, nhҩt là khi ÿӇ mӕc.
Aflatoxin là dүn xuҩt cӫa cumarin (G-lacton), chúng ÿѭӧc ÿһt tên theo vҫn chӳ cái
B, G, M,… vӟi các sӕ chӍ tѭѫng ӭng trong mӝt hӑ chҩt. Các aflatoxin ÿҫu tiên phát hiӋn
ÿѭӧc là aflatoxin B1 và B2 (là dүn xuҩt ÿihiÿro cӫa aflatoxin B1)
O O O O
O O
4 4
3 3
2 2
O O OCH3 O O OCH3
1 1
Aflatoxin B1 Aflatoxin B2
và aflatoxin G1, aflatoxin G2 (là dүn xuҩt ÿihiÿro cӫa aflatoxin G1)
O O O O
O O O O
O O OCH3 O O OCH3
Aflatoxin G1 Aflatoxin G2
Thuӝc vào hai hӑ này còn có aflatoxin B2a (dүn xuҩt 2-hiÿroxi cӫa aflatoxin B2) và
G2a (dүn xuҩt 2-hiÿroxi cӫa aflatoxin G2).
Hӑ aflatoxin M là dүn xuҩt 4-hiÿroxi cӫa aflatoxin B1 và B2.
234
O O O O
O O
OH OH
O O OCH3 O O OCH3
Aflatoxin M1 Aflatoxin M2
và GM1 (dүn xuҩt 4-hiÿroxi cӫa aflatoxin G1), GM2 (dүn xuҩt 4-hiÿroxi cӫa aflatoxin G2),
M2a (dүn xuҩt 2,4-ÿihiÿroxi cӫa aflatoxin B2), GM2a (dүn xuҩt 2,4-ÿihiÿroxi cӫa aflatoxin
G2),…
Sinh chuy͋n hoá aflatoxin B1
Các enzim xitocrom P-450 và peroxiÿaza hoһc các gӕc peroxyl tӵ do sinh ra bӣi
prostaglanÿin H synthaza (PHS), lipoxigenaza xúc tác sӵ epoxi hoá aflatoxin B1. Sӵ oxi
hoá aflatoxin B1 bӣi xitocrom P-450 tҥo ra epoxit aflatoxin B1, ÿѭӧc biӃt là chҩt gây khӕi
u gan mҥnh. Tuy nhiên, sӵ epoxi hoá aflatoxin B1 bӣi các peroxiÿaza hoһc các gӕc
peroxyl tӵ do lҥi gây ra sӵ sinh trѭӣng mӟi các gai thӏt thұn. Sҧn phҭm trao ÿәi chҩt
epoxit aflatoxin B1 tҥo ra sau ÿó ÿѭӧc khӱ ÿӝc bӣi liên hӧp vӟi glutathion, hoһc liên kӃt
vào ADN gây ÿӝc (tҥo khӕi u gan và sinh trѭӣng mӟi gai thӏt thұn):
O O H
O HO
H GS
Xitocrom P-450 (Fe[O]3+ ) H O
O
Peroxi®aza hoÆc gèc peroxyl
O O OCH3 H O Liªn kÕt vo
ADN g©y ®éc
Aflatoxin B1 epoxit aflatoxin B1
Tính ÿ͡c
Các ҧnh hѭӣng ÿӝc chung ÿӕi vӟi ÿӝng vұt:
Gia súc nhiӉm ÿӝc aflatoxin do ăn thӭc ăn có chӭa aflatoxin (khô lҥc, ngô… mӕc)
có cҧm giác khó chӏu kӃt hӧp vӟi sӵ vұn ÿӝng ÿi vòng tròn không có mөc ÿích, thѭӡng bӏ
ngã, tai bӏ co giұt và nghiӃn răng. Hӝi chӭng sҩu hѫn ӣ ÿӝng vұt non so vӟi ÿӝng vұt
trѭӣng thành và chӃt sau 2 ngày bӏ nhiӉm.
Aflatoxin gây xuҩt huyӃt dҥ dày
Aflatoxin có hoҥt tính chӕng ÿông tө và liên kӃt vӟi anbumin (protein) huyӃt thanh
hoһc protein nӝi bào làm máu không ÿông tө, bӏ loãng ra gây nghӁn mҥch.
235
Aflatoxin nhiӉm vào cѫ thӇ trѭӟc hӃt tác ÿӝng ÿӃn gan làm tái nhӧt, xѫ cӭng, dүn
ÿӃn tәn thѭѫng và hoҥi tӱ.
Aflatoxin gây hoҥi tӱ cҧ các ÿѭӡng ӕng thұn. Sӵ tәn thѭѫng cǊng còn thҩy ӣ các
cѫ quan khác: phәi (gây hoҥi tӱ xuҩt huyӃt), da (bӏ hoҥi tӱ lӟp biӇu bì)
Aflatoxin còn làm giҧm khҧ năng miӉn dӏch cӫa cѫ thӇ, phá huӹ tӃ bào (cҧ nhân và
gian bào), phá huӹ nhiӉm sҳc thӇ, gây dӏ hình, quái thai.
Aflatoxin (B1) gây cҧm ӭng khӕi u và gây ung thѭ gan.
LiӅu ÿӝc:
Các giá trӏ LD50 ÿӕi vӟi các loài khác nhau (bҧng 5.15)
B̫ng 5.15. Giá trӏ LD50 (liӅu ÿѫn qua miӋng) ÿӕi vӟi các loài khác nhau
Ĉӝng vұt LD50, mg/kg Ĉӝng vұt LD50, mg/kg
Vӏt con 0,3 y 0,6 Chuӝt lang 1,4 y 2,0
Lӧn 0,6 Cӯu 2,0
Cá hӗi 0,8 KhӍ 2,2
Chó 1,0 Gà con 6,3
Cѫ chӃ gây ÿӝc:

Sӵ gây ung gan và các ҧnh hѭӣng ÿӝc khác liên quan vӟi sӵ sinh chuyӇn hoá cӫa
nó tҥo thành epoxit electrophin hoҥt ÿӝng cao, epoxit này tҥo ÿѭӧc sҧn phҭm cӝng hoá trӏ
vӟi ADN, ARN và protein. ĈiӅu ÿáng chú ý ӣ ÿây là xitocrom P-450 chuyӇn hoá
aflatoxin B1 thành hӛn hӧp exo- và enÿo- epoxit cҧ ӣ chuӝt và ngѭӡi, nhѭng chӍ exo-
epoxit liên kӃt mҥnh vào ADN (tính ÿһc trѭng lұp thӇ cao) ӣ vӏ trí 7 cӫa guanin:
O
O H
O
H + H
HN N HN N
+ O O
H2N N N H2N N N
H O
®eoxiriboz¬ ®eoxiriboz¬
ADN ADN
Sӵ phá huӹ ADN là sӵ tәn thѭѫng sinh hoá khӣi ÿҫu, dүn ÿӃn sӵ biӇu hiӋn phát
triӇn khӕi u bӋnh lí hӑc.
236
5.6.2. Tetroÿotoxin
Tetroÿotoxin có trong 90 loài cá puffer (trong ÿó có cá nóc); sa giông, Ӄch. Nó có
trong hҫu hӃt tҩt cҧ các mô, nhѭng tuyӃn sinh dөc con cái, buӗng trӭng, ruӝt và da là ÿӝc
nhҩt. Tính ÿӝc cao nhҩt vào thӡi kì ÿҿ trӭng, mһc dù các loài có thӇ là ÿӝc ӣ mӝt vӏ trí
này mà không ӣ vӏ trí khác. Công thӭc chung cӫa các tetroÿotoxin (TTX):
O
OH
O +
O OH NH2
H
N
R2
N
HO H
R1
R1 R2
1. TTX OH CH2OH
2. 6-epi-TTX CH2OH OH
3. 11-ÿeoxi-TTX OH CH3
4. 11-oxo-TTX OH CHO
5. 11-nor-TTX-6 (R) H OH
6. 11-nor-TTX-6 (S) OH H
7. Chiriquitoxin OH CH(OH)CH(NH2)COOH
Tính ÿӝc:
Ḓu hi͏u và tri͏u chͱng: cҧm giác khó chӏu hoһc ÿau nhói ӣ ngón chân, ngón tay,
cҧm giác mӋt mӓi, bӵc bӝi, choáng váng, vҿ tái nhӧt, tê cóng môi, lѭӥi, mҩt ÿiӅu hoà,
nôn, mӱa và Ӎa chҧy, ÿau vùng thѭӧng vӏ, da khô, xuҩt huyӃt dѭӟi da, thӣ gҩp, run rҭy,
liӋt cѫ, tím tái, tӍ lӋ chӃt rҩt cao.
Li͉u ÿ͡c: liӅu chӃt rҩt nhӓ tӯ 1 y 4 mg cho mӝt ngѭӡi. Tetroÿotoxin tan trong
nѭӟc, bӅn cҧ khi ÿun sôi, trӯ ÿun vӟi kiӅm.
C˯ ch͇ gây ÿ͡c: tetroÿotoxin và các chҩt tѭѫng tӵ (cҩu trúc 2 y 7) là chҩt ÿӝc thҫn
kinh, gây liӋt hӋ thҫn kinh trung ѭѫng và thҫn kinh ngoҥi vi theo cѫ chӃ ÿiӅu hoà kênh
ion (ÿóng kênh natri).
5.6.3. Axit ÿomoic
Axit ÿomoic ÿѭӧc tích tө ӣ trong sò do mӝt sӕ loài tҧo sinh ra (tҧo ÿӓ chondria
armata, tҧo cát Nitzschia pungens f. multiseries và Pseudonitzchia australis).
237
COOH
COOH COOH
COOH COOH
N N
H H
Axit ÿomoic axit kainic
Axit ÿomoic gây ÿӝc thҫn kinh, khi nhiӉm mãn biӇu lӝ các triӋu chӭng thҫn kinh,
bӏ mҩt trí nhӟ (chӭng lãng quyên). Ĉӕi vӟi chuӝt thí nghiӋm biӇu lӝ hӝi chӭng hӛn tҥp
ÿһc trѭng cӫa axit ÿomoic: chuyӇn ÿӝng mҩt ÿӏnh hѭӟng và cѫn choáng tiӃp diӉn ÿӃn khi
chuӝt ngã nghiêng vӅ các phía cӫa chúng, quay tròn và chӃt. Mӭc axit ÿomoic > 40 Pg/g
trӑng lѭӧng tѭѫi thӏt sò gây ra các triӋu chӭng cӫa chuӝt, nói chung mӭc có thӇ chӏu ÿӵng
ÿѭӧc ӣ chuӝt là tӯ 30 y 50 mg/kg. LiӅu – ÿáp ӭng axit ÿomoic ӣ ngѭӡi: không ҧnh hѭӣng
(0,2 y 0,3 mg/kg); nhҽ, qua ÿѭӡng tiêu hoá (0,9 y 1,9 mg/kg); nһng vӟi các triӋu chӭng
nghiêm trӑng nhҩt (1,9 y 4,2 mg/kg). Sӵ chӃt ӣ ngѭӡi liên quan vӟi ӕm ÿau nҵm liӋt
giѭӡng. Axit ÿomoic là chҩt tѭѫng tӵ cӫa glutamin (mӝt chҩt dүn truyӅn thҫn kinh) và
axit kainic; ÿӝc tính cӫa chúng tѭѫng tӵ nhau, chúng là nhӳng chҩt kích thích thҫn kinh
và tác dөng lên ba thө thӇ có trong hӋ thҫn kinh trung ѭѫng vӟi ÿӗi hҧi mã là nhҥy cҧm
nhҩt. Axit ÿomoic có thӇ là chҩt hoҥt hoá thө thӇ axit kainic mҥnh hѫn là chính axit
kainic. Tác dөng kích thích có thӇ dүn ÿӃn phá huӹ nghiêm trӑng ÿӗi hҧi mã, nhѭng ít tәn
thѭѫng nghiêm trӑng ÿӕi vӟi vùng ÿӗi thӏ và não trѭӟc.
5.6.4. Histamin
Histamin [2-(4-imiÿazolyl) etylamin] là sҧn phҭm phân huӹ cӫa histiÿin, gһp trong
các mô cӫa cѫ thӇ ÿӝng và thӵc vұt và ÿѭӧc giҧi phóng ra bӣi sӵ tәn thѭѫng mô hoһc bҩt
kì ӣ ÿâu protein bӏ phân huӹ bӣi khuҭn gây thӕi rӳa.
Sinh chuy͋n hoá
Histamin tham gia phҧn ӭng ӣ cҧ giai ÿoҥn I và giai ÿoҥn II.
Ӣ giai ÿoҥn I histamin tham gia phҧn ӭng vӟi xúc tác cӫa ÿiamin oxiÿaza bào chҩt
tan:
CH2CH2NH2 CH2CHO
HN N + O2 + H2O HN N + NH3 + H2O2
Histamin tham gia phҧn ӭng trӵc tiӃp ӣ giai ÿoҥn II nhӡ xúc tác histamin
N-metyltransferaza vӟi sӵ có mһt cӫa chҩt cҩp metyl S-aÿenosyl methionin (SAM):
238
CH2CH2NH2 CH2CH2NH2
SAM
HN N CH3 N N
Tính ÿ͡c
Histamin là mӝt amin có hoҥt tính sinh hӑc, nghƭa là nó có liên quan vӟi các quá
trình sӕng. Nó có hoҥt tính nhiӅu mһt: làm dãn mҥch máu, co thҳt hӋ thӕng cѫ trѫn (dҥ
con, tӱ cung), làm tăng sӵ tiӃt cӫa tuyӃn và có tính chҩt nhѭ mӝt chҩt dүn truyӅn thҫn
kinh cǊng nhѭ gây ra các triӋu chӭng “dӏ ӭng”.
Ĉ͡c m̩ch:
Sӵ dãn mҥch, mà sӵ dãn mҥch ÿó ÿѭӧc ÿiӅu hoà bӣi sӵ hoҥt hoá các thө thӇ H1 và
H2 khu trú ӣ khҳp các mҥch ӕng là tác ÿӝng rõ rӋt nhҩt cӫa histamin ӣ ngѭӡi. Sӵ dãn
mҥch dүn ÿӃn huyӃt áp giҧm. Nguyên nhân gây sӕc bao gӗm sӵ co bóp cѫ tim không ÿӫ
ÿáp ӭng do sӵ loҥn nhӏp tim và tuҫn hoàn ngoҥi vi không ÿӫ ÿѭa máu vӅ bӣi âm vұn
mҥch bӏ thay ÿәi do ҧnh hѭӣng cӫa chҩt ÿiӅu hoà hoá hӑc nhѭ histamin. Ҧnh hѭӣng cӫa
histamin là phá huӹ các tӃ bào nӝi mҥc trong tƭnh mҥch cӱa gan.
Các ph̫n ͱng s͙c ph̫n v͏:
Khi bӏ nhiӉm histamin (chҷng hҥn ăn phҧi cá nhiӉm khuҭn Proteus morganii,
Proteus vulgagris, Clostridium spp,… chӭa histamin) có thӇ xҧy ra phҧn ӭng sӕc phҧn vӋ
(phҧn ӭng bҳt chѭӟc quá mүn cҧm) và các ÿáp ӭng “loҥi dӏ ӭng” bao gӗm sӵ bӭt rӭt,
ngӭa ngáy không giӟi hҥn, nәi mày ÿay, làm trҫm trӑng thêm bӋnh ngoài da, phù nӅ
mҥch, sә mǊi, khó thӣ, hen, Ӎa chҧy, ÿau ÿҫu, ÿau vұn mҥch. NӃu ăn lѭӧng thӏt cá sӕng
(gӓi) chӭa 90 mg histamin thì sӕc phҧn vӋ có thӇ xҧy ra. Khi ăn cá chín nӃu có mһt các
chҩt tăng cѭӡng (putretxin, caÿaverin) trong thӏt cá, tính ÿӝc sӁ tăng lên nhiӅu so vӟi khi
chӍ có histamin.
239

Hoc Thi Phan Huu Co

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hoc Thi Phan Huu Co

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Chѭѫng 5

ĈӜC HӐC VÀ SINH HOÁ CÁC HӦP CHҨT HӲU CѪ

CH3 CH2CH3 CH2CH3 CH CH2

 Tӯ than: chѭng cҩt nhӵa than cӕc

 Tӯ thӵc vұt: p-ximen có trong tinh dҫu thông

7.500 25 30 Nguy hiӇm ÿӃn tinh mҥng

3.000 9,6 30 Có thӇ chӏu ÿӵng ÿѭӧc

1.500 4,8 60 Các triӋu chӭng nghiêm trӑng

500 1,6 60 Các triӋu chӭng ÿau ӕm

150-50 0,48 300 Ĉau ÿҫu,uӇ oҧi

25* 0,08 480 Không

1000 4,35 ít giây Kích thích mҳt

200 0,87 (giӟi hҥn ngѭӥng)

Ngu͛n, s͵ dͭng và các ki͋u ti͇p xúc:

Benzo[a]antraxen §ibenz[a,c]antraxen §ibenz[a,h]antraxen

Benzo[a]piren Benzo[e]piren Perilen

1. Các dung môi:

Ĉiclometan (CH2Cl2), clorofom (CHCl3), tetraclorua cacbon (CCl4), tetraclo-

Có tӟi 209 chҩt ÿӗng phân và ÿӗng loҥi

Cl- Xung thÇn

5.2.4. Các dung môi c˯ clo

axit béo ÿa chѭa no H

CH–CHCl2 C=CHCl CHCH2Cl C=CH2 CHCH2OH

CH–CCl3 C=CCl2 Cl CH–COOH

DBH LIÊN HӦP AXIT AMIN

C(OH)–CCl3 C(OH)–CHCl2 C=O

DBP, DBH, DDE

DDE o DDMU o DDMS o DDNU o DDOH o DDA

Hình 5.12. Kích thѭӟc phân tӱ cӫa 2,3,7,8-TCDD và PCB 77

MonoCB (3) 25 – 77,7 285 4,0 1,1 4,7

Tri CB (24) 28 – 87 337 0,65 0,054 5,5

TetraCB (42) 47 – 180 360 0,26 0,012 5,9

PentaCB (46) 76,5 – 124 381 0,099 2,6.10–3 6,3

HexaCB (42) 77 – 150 400 0,038 5,8.10–4 6,7

OctaCB (12) 159 – 162 432 5,5.10–3 2,8.10–5 7,5

NonaCB (3) 182,8–206 445 2,0.10–3 6,3.10–6 7,9

(*) logKOW: hӋ sӕ phân bӕ octanol - nѭӟc

PCB-126 PCB-77 PCB-169 PCB-105

Các ̫nh h˱ͧng ÿ͡c cͯa PCB

Mӝt sӕ tính chҩt hoá lí cӫa ÿioxin

1,2,3,7,8-PeCDD 353,857 240-241 118 4,4.10–10 2,6.10–6 6,64

1,2,3,4,7,8-HxCDD 387,818 273-275 4,42 3,8.10–11 1,07.10–5 7,80

1,2,3,6,7,8-HxCDD 387,818 285-286 - 3,6.10–11 1,10.10–5 7,30

1,2,3,7,8,9-HxCDD 387,818 243-244 - 4,9.10–11 1,10.10–5 7,30

1,2,3,4,6,7,8-HpCDD 421,779 264-265 2,4 5,6.10–12 1,26.10–5 8,00

OCDD 455,74 325-326 0,074-0,4 8,25.10–13 6,75.10–6 8,20

2,3,7,8-TCDF 303,901 227-228 419 1,5.10–8 1,44.10–5 6,1

1,2,3,7,8-PeCDF 337,862 225-227 - 1,7.10–9 5,0.10–6 6,79

2,3,4,7,8-PeCDF 337,862 196-196,5 236 2,6.10–9 4,89.10–6 6,5

1,2,3,4,7,8-HxCDF 371,823 225,5-226,5 8,28 2,4.10–10 1,43.10–5 7,0

1,2,3,6,7,8-HxCDF 371,823 232-234 17,7 2,2.10–10 7,31.10–6 7,0

1,2,3,7,8,9-HxCDF 371,823 246-249 - 1,1.10–5 7,0

2,3,4,6,7,8-HxCDF 371,823 239-240 - 2,0.10–10 1,1.10–5 7,0

1,2,3,4,6,7,8-HpCDF 405,784 236-237 1,35 3,5.10–11 1,41.10–5 7,4

1,2,3,4,7,8,9-HpCDF 405,784 221-223 - 1,07.10–10 1,40.10–5 8,0

OCDF 439,745 258-260 1,16 3,75.10–13 1,88.10–6 8,8

Trên bӅ mһt ÿҩt 1 y 3 năm Sên biӇn 30 y 90 ngày

Trong nѭӟc 1 y 2 năm Ngѭӡi 5 y 7 năm

Ĉӕi tѭӧng LD50, P /kg Ĉӕi tѭӧng LD50, P /kg

Chuӝt lang 0,5 – 2,1 Gà 25 – 50

Chuӝt nhҳt 112 – 2570 ӂch 1000

Mèo 115 KhӍ 70

Thӓ 10 – 275 Ngѭӡi 60 – 70

Tӯ than: chѭng cҩt nhӵa than cӕc

Tӯ thӵc vұt: p-ximen có trong tinh dҫu thông

DDE o DDMU o DDMS o DDNU o DDOH o DDA