See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/353130566

Metin Türleri

Chapter · June 2020

CITATIONS READS

0 1,002

2 authors, including:

Mustafa dolmacı
Selcuk University
12 PUBLICATIONS 179 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Mustafa dolmacı on 23 February 2023.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

ÇEVIRI BILIMI ÜZERINE KURAMSAL
ÇALIŞMALAR

Editörler
Esra Uluşahin
Emrah Eriş
ÇEVIRI BILIMI ÜZERINE KURAMSAL ÇALIŞMALAR
Editör: Esra Uluşahin - Emrah Eriş

Bilimsel Eserler No. : 389

ISBN : 978-625-7126-12-0
Basım Sayısı : 1. Basım, Haziran 2020

© Copyright 2020, NOBEL BİLİMSEL ESERLER SERTİFİKA NO.: 20779

Bu baskının bütün hakları Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Yayınevinin yazılı izni olmaksızın,
kitabın tümünün veya bir kısmının elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla basımı, yayımı, çoğaltımı ve dağıtımı yapılamaz.
Nobel Yayın Grubu, 1984 yılından itibaren ulusal ve 2011 yılından itibaren ise uluslararası düzeyde düzenli olarak faaliyet
yürütmekte ve yayınladığı kitaplar, ulusal ve uluslararası düzeydeki yükseköğretim kurumları kataloglarında yer almaktadır.
“NOBEL BİLİMSEL ESERLER” bir Nobel Akademik Yayıncılık markasıdır.
Bu kitapta yer alan tüm bilgiler bölüm yazarının sorumluluğundadır.

Genel Yayın Yönetmeni : Nevzat Argun -nargun@nobelyayin.com-

Yayın Koordinatörü : Gülfem Dursun -gulfem@nobelyayin.com-

Redaksiyon : Nurcan Çağman -nurcan@nobelyayin.com-

Sayfa Tasarım : Dicle Korkmaz -dicle@nobelyayin.com-
Kapak Tasarım : Mehtap Yürümez -mehtap@nobelyayin.com-
Baskı ve Cilt : Atalay Matbaacılık / Sertifika No.: 15689-
Büyük Sanayi 1 Cad. Elif Sok. No.:7/236-237 İskitler / ANKARA

Kütüphane Bilgi Kartı

Uluşahin, Esra., Eriş, Emrah.
Çeviri Bilimi üzerine Kuramsal Çalışmalar / Esra Uluşahin - Emrah Eriş
1. Basım. XII + 216 s. 13,5x21,5 cm. Kaynakça var, dizin yok.
ISBN: 978-625-7126-12-0
1. Çeviribilim Kuramları 2. Çeviribilim Yaklaşımları 3. Çeviribilimsel Analizler

Genel Dağıtım
ATLAS AKADEMİK BASIM YAYIN DAĞITIM TİC. LTD. ŞTİ.
Adres: Bahçekapı mh. 2465 sk. Oto Sanayi Sitesi No:7 Bodrum Kat Şaşmaz-ANKARA - siparis@nobelyayin.com-
Telefon: +90 312 278 50 77 - Faks: 0 312 278 21 65
E-Satış: www.nobelkitap.com - www.atlaskitap.com - Bilgi: esatis@nobelkitap.com - info@atlaskitap.com

Dağıtım ve Satış Noktaları: Alfa Basım Dağıtım, Arasta, Arkadaş Kitabevi, D&R Mağazaları, Dost Dağıtım, Ekip Dağıtım,
Kida Dağıtım, Kitapsan, Nezih Kitabevleri, Pandora, Prefix, Remzi Kitabevleri
 ÖN SÖZ

Çevirinin bilime dönüşmesiyle ortaya çıkan çeviribilim disip-

lini, kendi içinde bilimsel ayrışmaları da doğurmuştur. Dilbilimsel
kuramdan günümüzdeki kültürel, toplumsal kuramlara gelinceye
kadar geliştirilen kuramların arasındaki temel farkların ne olduğu
sorusunun kesin ve belirgin bir ayrımı olmadığı, hatta bir kuramın
kendi içinde dahi çeviribilimsel tartışma konularına yönelik belir-
gin sınırlar çizmediği bir hakikattir. Çeviri tarihi, çevirmen kimliği,
çevirmen stratejileri ve kararları, çevrilebilirlik/çevrilemezlik, çe-
virmen görünürlüğü/görünmezliği, metin çözümlemesi, çevirmenin
metin tercihi, kaynak dil/kültür-erek dil/kültür, çevirinin hedef
kitlesi, sadakat, eşdeğerlik gibi daha yeterince tanımlanamayan,
kesin cevapları olmayan pek çok kavram ve konu farklı kuramlarda
farklı yaklaşımlarla cevaplanmaya çalışılmıştır. Bu görüş ışığında,
seçilmiş temel kuramlar aracılığıyla okurun kuramlar arası ayrım-
ları ya da benzerlikleri mukayeseli okumayla zihninde net bir şe-
kilde somutlaştırması ve kuramların temel eğilimlerinin ne olduğu-
nu görebilmesi bu çalışmanın çıkış amacıdır.
Esra Uluşahin Mariama Ba’nın Une Si Long Lettre Adlı
Yapıtı İle İngilizce ve Türkçe Çevirilerinin Feminist Çeviri
Bağlamında Karşılaştırmalı İncelenmesi başlıklı çalışmasında,
çeviride kültürel çalışmalar altında geliştirilen, feminist çeviri ku-
ramına, kuramsal çerçeve bağlamında feminizmin tarihsel, toplum-
sal boyutuna ve feminizm- yazın ilişkisine değinmiş; yazarın ideo-
lojik direnişine benzer tutum sergileyip sergilemediği yaklaşımı
ışığında çevirmenlerin feminist görünürlüğü ya da görünmezliği
çeviri ve çeviriden çeviri olarak tanımlanan iki farklı çeviri yapıt-
tan seçilen karşılaştırmalı örnekler aracılığıyla feminizm ve femi-
nist çeviri çalışacak kişilere ve çevirmenlere feminist çevirinin
yöntemsel olarak nasıl ortaya konabileceği hususunda fikir verecek
bir çalışma gerçekleştirmiştir.

iii
 Emrah Eriş Söylem Topluluğu, Çeviri ve Metinlerarasılık
adlı çalışmasında, yapısalcı kuramcıların ortaya koyduğu ve çeviri-
bilime de kuramsal ve yöntemsel bağlamda adapte edilen metinle-
rarasılık kuramını, Amerika’da düzenlenen Golden Globes ve Os-
car törenlerinden seçilen monolog örnekleri üzerinden açıklayarak
metinlerin toplumsal, siyasal, kültürel bağlamlarla örülmüş metin-
lerarası ilişkilerinden, bu metinlerde hangi stratejilerin uygulandı-
ğından ve belli bir topluluğa ait söylemlerin çevirisinde çevirmenin
yaşayacağı zorluklardan bahsetmiş, çevirmenlere yöntemsel açıdan
fayda sağlayacak bir yol çizmiştir.
Yeşim (Sönmez) Dinçkan Elif Şafak’ın Siyah Süt Romanının
Türkçeden İngilizceye Çevirisinde Kültürel Ögelerin Aktarımı:
Yerlileştirme/Yabancılaştırma adlı çalışmasında, Lawrence Venu-
ti’nin yerlileştirme ve yabancılaştırma stratejilerini özellikle günümüz
çeviri tartışmalarında sıkça kullanılan çevirmen görünürlü-
ğü/görünmezliği kavramları ile açıklayarak kültürel ögelerin çeviri-
sinde uygulanan çeviri stratejileri aracılığıyla kavramsal ve yöntemsel
açıdan detaylı bir çalışma ortaya koymuş ve seçilen örnekler ile Türk
kültürüne özgü unsurların yabancı dile aktarımında çevirmenlere al-
ternatif sunan bir çalışma ortaya koymuştur.
Yonca Gül Uğurlu ve Mustafa Dolmacı Metin Türleri adlı ça-
lışmasında, işlevsel yaklaşımlar çatısı altında Katharina Reiss’ın
metnin yapısının da çeviriyi etkilediği düşüncesi üzerine temellen-
dirdiği metin türlerini, bilgilendirici, anlatımcı, işlemsel, işitsel-
araçsal metinler başlıkları altında detaylandırmışlar ve örnekler
aracılığıyla metinlerin işlevsel, dilsel ve çeviribilimsel boyutunu
yansıtarak çevirmenin hangi metinde hangi stratejileri benimseye-
bileceğine yönelik ufuk açıcı fikirler ortaya koymuşlardır.
Nesrin Şevik Skopos Kuramı ve Reklam Metinleri Çeviri-
sine Uygulanması adlı çalışmasında işlevsel çeviri kuramlarının
en önemlisi olan Hans Vermeer’in ileri sürdüğü, çeviriyi bir amaç
doğrultusunda gerçekleşen iletişimsel, eylemsel bir alan olarak
tanımlayan, erek dil ve kültürü odağına alan Skopos kuramını kar-
şılaştırmalı metin çözümlemesi ışığında uluslararası reklam metin-

iv
leri örneğiyle pekiştirerek metinlerde çevirmen kararlarını sorgu-
lamış ve kuramsal bağlamda ortaya koyduğu oldukça detaylı bu
çalışma ile hem kuram üzerine çalışanlara hem de alana önemli bir
katkı sağlayacak niteliktedir.
Ümit Gedik Çeviride Dilbilimsel Odaklı Bir Yaklaşım: Sty-
listique Comparée Bağlamında Celâl Âl-i Ahmed’in Okul Mü-
dürü Adlı Eserinin İncelenmesi başlıklı çalışmasında, Vinay ve
Darbelnet’nin çeviri sürecinde çevirmenin işini kolaylaştırmak
üzere ortaya koydukları iki temel çeviri stratejisi altında sınıflandı-
rılan yedi alt çeviri işlemini içeren dilbilim odaklı çeviri yaklaşımı
çerçevesinde, Farsça ve Türkçe dil çiftinden seçilen örnekler ile
dilin işlevsel, anlamsal ve biçimsel farklılıklardan kaynaklanabile-
cek sorunlar karşısında çözümler sunmuş ve bu dil çifti üzerinde
çalışacak çevirmenler için referans niteliğinde bir çalışma ortaya
koymuştur.
İhsan Doğru Harîrî’nin Makamat’ındaki Atasözlerinin Ni-
da’nın Çeviride Eşdeğerlik Kuramı Bağlamında incelenmesi adlı
çalışmasında, çeviribilimde dil çiftlerinin uzaklığını, yakınlığını
kavramsal bağlamda ifade etmek için kullanılan ve çeviri için eş-
değerlik kavramını Nida’nın eşdeğerlik yaklaşımı ışığında kuram-
sal bağlamda detaylandırmakta, yapıttan seçilen atasözleri örnekle-
ri üzerinden eşdeğerlik ilkesini karşılaştırmalı olarak sunarak
Arapça Türkçe dil çifti üzerine çalışan çevirmenlere atasözlerinin
çevirisi konusunda fikir sunmaktadır.
Çeviribilim alanında tüm kuramların yer aldığı kaynak eksik-
liği yadsınamayacak kadar azdır. Bu eksikliğin giderilmesi arzu-
suyla yola çıkılan bu çalışmada, 7 farklı yazar çeviribilim incele-
melerinde kuramsal bağlamda ele alınan 7 farklı kuram üzerine
çalışmalar ortaya koymuştur. Gerek detaylı bir şekilde verilen ku-
ramsal çerçeveler gerekse kuramın pekişmesi amacıyla sunulan
örnekler kuramlar arası farklılıkları ve benzerlikleri sergilemek,
çeviri çalışmalarında hangi kuramların tercih edilebileceğini karşı-
laştırmalı okuma yaparak öğrencilere ışık tutmak ve alanda sahada

v
çalışan çevirmenlere alternatifler sunmak çalışmanın temel amacı-
dır. Bu bağlamda, çeviribilime katkı sağlamak amacıyla ortaya
konulan çalışmalarda eksiklerin olabileceğini vurgulayarak bu
eksiklerin ileride bütün kuramların yer aldığı daha kapsamlı çalış-
malara ışık tutacağını belirtmek isteriz. Alan ile ilgilenen herkese
iyi okumalar dileriz.
Haziran 2020
Ankara &Siirt

vi
 BÖLÜM YAZARLARI

MARİAMA BA’NIN UNE Sİ LONG LETTRE ADLI YAPITININ

İNGİLİZCE ÇEVİRİSİ SO LONG A LETTER İLE ÇEVİRİDEN
ÇEVİRİSİ UZUN BİR MEKTUP ADLI YAPITLARIN FEMİNİST
ÇEVİRİ BAĞLAMINDA KARŞILAŞTIRILMASI
Dr. Öğr. Üyesi Esra Uluşahin,
Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Fransız Dili ve Edebiyatı
esra.ulusahin@hbv.edu.tr

SÖYLEM TOPLULUĞU, ÇEVİRİ VE METİNLERARASILIK

Dr. Öğr. Üyesi Emrah Eriş
Siirt Üniversitesi Mütercim Tercümanlık (İngilizce)
emraheris1@hotmail.com

ELİF ŞAFAK’IN SİYAH SÜT ROMANININ TÜRKÇEDEN

İNGİLİZCEYE ÇEVİRİSİNDE KÜLTÜREL ÖGELERİN
AKTARIMI: YERLİLEŞTİRME/YABANCILAŞTIRMA
Dr. Öğr. Üyesi Yeşim (Sönmez) Dinçkan
Trakya Üniversitesi Mütercim Tercümanlık Bölümü İngilizce ABD
yesimdinckan@trakya.edu.tr

METİN TÜRLERİ
Arş. Gör. Yonca Gül Uğurlu
Selçuk Üniversitesi Yabancı Diller Yüksekokulu Mütercim Tercümanlık
Bölümü İngilizce Mütercim Tercümanlık ABD
yonca.ugurlu@selcuk.edu.tr
Dr. Öğr. Üyesi Mustafa Dolmacı
Selçuk ÜniversitesiYabancı Diller Yüksekokulu Mütercim Tercümanlık
Bölümü İngilizce Mütercim Tercümanlık ABD
mustafadolmacı@gmail.com

vii
SKOPOS KURAMI VE REKLAM METİNLERİ
ÇEVİRİSİNE UYGULANMASI
Dr. Öğr. Üyesi Nesrin Şevik
Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Yabancı Diller Yüksekokulu
Mütercim Tercümanlık Almanca ABD
nsevik@kmu.edu.tr

ÇEVİRİDE DİLBİLİMSEL ODAKLI BİR YAKLAŞIM:

STYLİSTİQUE COMPARÉE BAĞLAMINDA CELÂL ÂL-İ
AHMED’İN OKUL MÜDÜRÜ ADLI ESERİNİN
İNCELENMESİ
Dr. Ümit Gedik
Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Yabancı Diller Yüksekokulu
Mütercim Tercümanlık Bölümü Farsça Mütercim Tercümanlık ABD
ugedik@kmu.edu.tr).

HARÎRÎ’NİN MAKAMAT’INDAKİ ATASÖZLERİNİN

NİDA’NIN ÇEVİRİDE EŞDEĞERLİK KURAMI
BAĞLAMINDA İNCELENMESİ
Dr. Öğr. Üyesi İhsan Doğru
Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Yabancı Diller Yüksekokulu
Mütercim Tercümanlık Bölümü Arapça Mütercim Tercümanlık ABD
ihsandoğru@kmu.edu.tr

viii
 İÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ .................................................................................................. iii

BÖLÜM YAZARLARI .........................................................................vii
İÇİNDEKİLER ....................................................................................... ix

MARİAMA BA’NIN UNE Sİ LONG LETTRE ADLI YAPITI İLE

İNGİLİZCE VE TÜRKÇE ÇEVİRİLERİNİN FEMİNİST ÇEVİRİ
BAĞLAMINDA KARŞILAŞTIRMALI İNCELENMESİ ................... 1
Esra Uluşahin
GİRİŞ......................................................................................................... 1
1. FEMİNİZM KAVRAMI....................................................................... 3
1.1. Feminizm, Yazın ve Dil................................................................. 6
1.2. Feminist Çeviri ............................................................................ 10
2. KAYNAK VE EREK METİNLERİN METİNSEL BAĞLAMDA
FEMİNİST BAKIŞ AÇISIYLA KARŞILAŞTIRILMASI ................. 17
SONUÇ ................................................................................................... 28
KAYNAKÇA .......................................................................................... 32

SÖYLEM TOPLULUĞU, ÇEVİRİ VE METİNLERARASILIK ..... 35

Emrah Eriş
GİRİŞ....................................................................................................... 35
1. METİNLERARASILIK VE KURAMSAL ALTYAPI ...................... 37
2. METİNLERARASILIK VE ÇEVİRİ ................................................. 39
3. METODOLOJİ ................................................................................... 40
4. ANALİZ VE BULGULAR ................................................................ 42
GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ............................................ 50
KAYNAKÇA .......................................................................................... 52

ix
ELİF ŞAFAK’IN SİYAH SÜT ROMANININ TÜRKÇEDEN
İNGİLİZCEYE ÇEVİRİSİNDE KÜLTÜREL ÖGELERİN
AKTARIMI: YERLİLEŞTİRME/YABANCILAŞTIRMA ............... 55
Yeşim (Sönmez) Dinçkan
GİRİŞ....................................................................................................... 55
1. ELİF ŞAFAK VE SİYAH SÜT............................................................ 58
2. SİYAH SÜT’ÜN İNGİLİZCEYE ÇEVİRİSİ....................................... 60
3. KARŞILAŞTIRMALI İNCELEME ................................................... 61
3.1. Kültürel Ögeler............................................................................ 61
3.2. Yöntem 62
3.3 İnceleme ...................................................................................... 63
Koruma Stratejisinin Kullanıldığı Örnekler ........................... 65
Ekleme Stratejisinin Kullanıldığı Örnekler ............................ 68
Çıkarma Stratejisinin Kullanıldığı Örnekler ........................... 73
Küreselleştirme Stratejisinin Kullanıldığı Örnekler ............... 75
Yerelleştirme Stratejisinin Kullanıldığı Örnek ....................... 76
4. BULGULARIN YERLİLEŞTİRME/YABANCILAŞTIRMA
KAVRAMLARI BAĞLAMINDA YORUMLANMASI ................... 78
SONUÇ ................................................................................................... 79
KAYNAKÇA .......................................................................................... 81

METİN TÜRLERİ................................................................................. 83
Yonca Gül Uğurlu
Mustafa Dolmacı
GİRİŞ....................................................................................................... 83
1. ÇEVİRİBİLİM BAĞLAMINDA METİN TÜRLERİ VE REİSS ...... 85
1.1. Bilgilendirici Metinler ................................................................. 89
a.) İşlev ................................................................................... 89
b.) Dil Boyutu ......................................................................... 89
c.) Çeviri ................................................................................. 89
1.2. Anlatımcı Metinler ...................................................................... 90
a.) İşlev ................................................................................... 90
b.) Dil Boyutu ......................................................................... 90
c.) Çeviri ................................................................................. 91
1.3. İşlemsel Metinler ......................................................................... 92
a.) İşlev ................................................................................... 92

x
 b.) Dil Boyutu ......................................................................... 92
c.) Çeviri ................................................................................. 92
1.4. İşitsel-Araçsal Metinler ............................................................... 93
a.) İşlev ................................................................................... 93
b.) Dil Boyutu ......................................................................... 93
c.) Çeviri ................................................................................. 94
SONUÇ ................................................................................................... 95
KAYNAKÇA .......................................................................................... 98
EKLER .................................................................................................. 100

SKOPOS KURAMI VE REKLAM METİNLERİ

ÇEVİRİSİNE UYGULANMASI ........................................................ 105
Nesrin Şevik
GİRİŞ..................................................................................................... 105
1. SKOPOS KURAMI .......................................................................... 107
2. METİN.............................................................................................. 122
2.1. Reklam Metinleri ....................................................................... 124
2.1.1. Reklam Metinleri Çevirisi .......................................... 125
3.UYGULAMA: .................................................................................... 127
SONUÇ ................................................................................................. 142
KAYNAKÇA ........................................................................................ 145

ÇEVİRİDE DİLBİLİMSEL ODAKLI BİR YAKLAŞIM:

STYLİSTİQUE COMPARÉE BAĞLAMINDA
CELÂL ÂL-İ AHMED’İN OKUL MÜDÜRÜ ADLI ESERİNİN
İNCELENMESİ ................................................................................... 147
Ümit Gedik
GİRİŞ..................................................................................................... 147
1. Kuramsal Çerçeve ............................................................................. 150
1.1. Stylistique Comparée (Jean- Paul Vinay ve Jean Darbelnet) .... 150
2. ÇEVİRİ STRATEJİLERİ VE İŞLEMLERİ ..................................... 154
2.1. Doğrudan Çeviri ........................................................................ 154
2.1.1. Ödünçleme (Borrowing) ............................................. 154
2.1.2.Öyküntü (Calque) ........................................................ 155
2.1.3.Sözcüğü Sözcüğüne Çeviri (Literal Translation) ......... 156
2.1.4.Dolaylı Çeviri .............................................................. 157
2.1.5.Biçim Değiştirme (Transposition) ............................... 158

xi
 2.1.6.Bakış Açısı Değiştirme (Modulation) .......................... 159
2.1.7.Eşdeğerlik (Equivalance) ............................................. 160
2.1.8.Uyarlama (Adaptation) ................................................ 161
4. VİNAY VE DARBELNET’NİN ÇEVİRİ STRATEJİLERİ VE
İŞLEMLERİ AÇISINDAN OKUL MÜDÜRÜ
ADLI ÖYKÜNÜN İNCELENMESİ ................................................ 165
4.1. Ödünçleme Çeviri İşlemi........................................................... 165
4.2. Öyküntü Çeviri İşlemi ............................................................... 168
4.3. Sözcüğü Sözcüğüne Çeviri İşlemi ............................................. 169
4.4. Biçim Değiştirme Çeviri İşlemi ................................................ 170
4.5. Bakış Açısı Değiştirme Çeviri İşlemi ........................................ 172
4.6. Eşdeğerlik Çeviri İşlemi ............................................................ 174
4.7. Uyarlama Çeviri İşlemi ............................................................. 177
SONUÇ ................................................................................................. 179
KAYNAKÇA ........................................................................................ 182

HARÎRÎ’NİN MAKAMAT’INDAKİ ATASÖZLERİNİN

NİDA’NIN ÇEVİRİDE EŞDEĞERLİK KURAMI
BAĞLAMINDA İNCELENMESİ ...................................................... 185
İhsan Doğru
GİRİŞ..................................................................................................... 185
1. KURAMSAL ÇERÇEVE.................................................................. 189
1.1. Nida’nın Biçimsel ve Devingen Eşdeğerlik Kuramı ................ 189
1.1.1.Biçimsel Eşdeğerlik ..................................................... 189
1.1.2.Devingen Eşdeğerlik.................................................... 190
2. YAZAR VE ŞAİR EL- HARÎRÎ ...................................................... 192
3. MAKAMAT’IN ÇEVİRİSİNDE ÇEVİRMENİN
BENİMSEDİĞİ YÖNTEM .............................................................. 193
5. ÇEVİRİ İNCELEME ........................................................................ 195
SONUÇ ................................................................................................. 211
KAYNAKÇA ........................................................................................ 214

xii
 METİN TÜRLERİ

Yonca Gül Uğurlu

Mustafa Dolmacı

GİRİŞ
Bir edim olarak çeviri Munday tarafından, iki farklı yazılı dil
arasında orijinal yazılı metnin -çeviribilim alanında kaynak metin
(KM) olarak adlandırılır, bir başka dilde yazılmış metinle çeviribi-
lim alanında erek metin (EM) olarak adlandırılır- değişimini kap-
sayan bir süreç olarak tanımlanır (Munday, 2012: 10). Bu süreç
birçok farklı dili, çeviri stratejisini, metin türünü ve kaynak ile erek
kültürü de içerebileceği gibi temel anlamda gerçekleştirilen edim
bakımından aynı mekanizmayla ortaya çıkar. Söz konusu meka-
nizma aslında günümüzden çok önce iki farklı dili konuşan insan
topluluklarının iletişiminde bile işlemektedir. Çeviri eylemi, yazı-
nın icadıyla birlikte toplumların gelişmesi ve kültürel boyutta kay-
naşmasının bir sonucu olarak aslında milattan önceki topluluklar-
dan günümüze kadar uzanan bir olgudur.
Her ne kadar bu edim böylesine uzun soluklu olsa da bir bi-
limsel alan olarak çevirinin tanınması 1970’li yılları bulmuştur. Bu
tarihlerden önce dilbilim alanının bir alt dalı ya da yabancı dil öğ-
retiminde bir araç olarak kabul edilen çeviri, James S. Holmes’un
1975 yılında yayınladığı “The Name and Nature of Translation
Studies” (Çeviribilimin Adı ve Doğası) isimli çalışmasıyla birlikte
akademik anlamda çeviribilim adını kazanmıştır. Alanın isminin ve
kapsamının o zamanlar için belirlenmesiyle birlikte çeviribilimine
tarihsel süreçte farklı akademisyenler tarafından farklı açılardan
çeşitli yaklaşımlar söz konusu olmuştur.

83
Çeviribilim Üzerine Kuramsal Çalışmalar

Kronolojik bağlamda bakıldığında çeviribilime ilişkin alanın

bu adı almasından önce de çeşitli fikirler ortaya atılmıştır. Fakat
asıl Holmes’un ortaya attığı çerçevenin devamında bu fikirler ortak
yaklaşımlar çatısı altında toplanmıştır. Bu yaklaşımları adlandır-
mak gerekirse; dilbilimsel, işlevsel, dizgeci, kültürel, sosyolojik ve
psikolojik gibi yaklaşımlar olarak sıralanabilir. Fakat çeviribilimin
doğası gereği multidisipliner olması sebebiyle zamanla bu yakla-
şımların dışına çıkılarak kadın çalışmaları, medya çalışmaları ve
kültür çalışmaları gibi alanlardan da faydalanılmaktadır.
Bu çalışmada ise çeviribilim alanında işlevsel yaklaşımlar ça-
tısı altında Katharina Reiss tarafından ortaya atılan metin türleri
incelenecek, farklı metin türlerinin işlevleri, dilbilimsel özellikleri
ve çevirileri gibi konulara değinilecektir. Fakat öncesinde işlevsel
yaklaşımlardan kısaca bahsetmekte fayda vardır.
Skopos Kuramı 1970’li yıllarda Hans Vermeer tarafından or-
taya atılmış olup esasında her eylemin bir amacı olduğunu, dolayı-
sıyla çevirinin bir insan eylemi olarak da belli bir amaç çerçevesin-
de gerçekleştiğini vurgular (Vermeer ve Reiss, 2014). Vermeer
temellerini attığı bu kuramın çerçevesini daha sonrasında Reiss ile
tam anlamıyla belirlemiştir. Vermeer ve Reiss ile birlikte çeviribi-
lime işlev odaklı yaklaşımcılar arasında Justa Holz-Mänttäri ve
Christiane Nord da dâhil edilebilir. Mänttäri’nin ortaya atmış oldu-
ğu Çeviriye İlişkin Eylem Kuramı (Translational Action Theory),
çevirinin işlevini yerine getirmekle sonuçlanan süreçte rol alan
faktörleri ortaya koyar. Nord ise çeviri sürecinde sadakat (loyalty)
kavramını işlev bağlamında ele alır. Burada sadakat kavramı, dilbi-
limsel boyuttaki sadakatten (fidelity) farklılık gösterir. Nord’a göre
asıl sadakat bir bütün olarak çeviri eyleminedir. Son olarak, bu
çalışmanın ana temasını oluşturan Reiss’in işlevsel yaklaşımlar
çerçevesinde ortaya koyduğu metin türleri ise çevirinin kuramsal
boyutunda ve çeviri eleştirisi gibi uygulamalı alanlarında oldukça
önemli rol oynamaktadır.

84
 Metin Türleri

1. ÇEVİRİBİLİM BAĞLAMINDA METİN TÜRLERİ

VE REİSS
Çeviribilim bağlamında farklı akademisyenlerin farklı metin tü-
rü sınıflandırmaları mevcuttur. Fakat bu sınıflandırmalara değinme-
den önce metin türlerini tanımlamak, daha doğrusu şimdiye kadar
yapılan tanımlarını ele almak faydalı olacaktır. Örneğin Bühler me-
tin türünü metinsel oluşumların üretimi, kestirimi ve işlenmesi için
bir sezgiler dizgisi olarak ifade eder ve böylece metin türünün etkili-
liğini, etkinliğini ve uygunluğunu belirlemede önemli rol oynadığını
ileri sürer (1988:465). Öte yandan Puchała ise çalışmasında diğer
araştırmacılar tarafından yapılan birçok tanıma yer verir (2013).
Örneğin Neubert’e göre metin türleri, bir dil dizgesinde mevcut olan
dilbilimsel materyalin yer aldığı sosyal yönden etkili, etkin ve uygun
kalıplardır (Neubert, 1985: 125, akt. Puchała, 2013: 359). Sager ise
metin türlerini belli iletişimsel durumlar için iletilerin gelişen örüntü-
leri olarak adlandırır (1997: 30, akt. Puchała, 360:2013). Çeviribilim
bağlamında ise Hatim ve Mason (1990: 140) metin türlerini tüm söz
bilimsel amaçlara hizmet ederek iletişimsel anlamda metinleri sınıf-
landırmamıza olanak sağlayan kavramsal bir çerçeve olarak tanımlar
(akt. Trosborg, 1997: 15).
Trosborg’a göre gerçek bir metin birden fazla türün özellikle-
rini taşıyabilir, bu nedenle metinler genel anlamda birden fazla
işlevi içinde barındırır (a.g.e.). Uygulanabilir herhangi bir metin
tiplendirmesi böylesine bir çeşitliliği temin edebilir (Hatim ve Ma-
son, 1990:138). Puchała, metin türünün doğru şekilde adlandırıl-
masının çevirmene metnin işlevi, yazarın niyeti ve okuyucunun
beklentilerini belirlemesinde yardımcı olacağından, metin türleri-
nin sınıflandırılması için metin tiplendirmesinin kullanabileceğini
öne sürer (2013: 362). Bu bağlamda Hatim ve Mason çeviri amacı
için Welich’in (1976) metin tiplendirmesini benimsemişlerdir
(Puchała, 2013: 260). Metin türlerinin bilişsel özelliklerine göre
Werlich’in metin tiplendirmesi beş farklı metin türünden oluşmak-
tadır. Bunlar betimleme (description), öyküleme (narration), açık-
lama (exposition), tartışma (argumentation) ve yönerge (instruc-

85
Çeviribilim Üzerine Kuramsal Çalışmalar

tion) olarak sıralanmaktadır. Werlich’e benzer şekilde Kinneavy,

metinleri gerçekliğin algısına göre sınıflandırır (1971, 1980). Kin-
neavy’in metin türleri, dünyayı kavramsallaştırma, algılama ve
betimleme yolları sunan bilişsel kategorilerdir. Bu dört metin türü
ise; öyküleme (narration), değerlendirme (evaluation), betimleme
(description) ve sınıflandırmadır (classification).
Trosborg ise metin türleri için sadece tek düzeyli türler yerine
iki düzeyli bir tiplendirmeye ihtiyacımız olduğunu ileri sürer
(1997:16). Söylemin makro düzeyinde metin türünün metnin stra-
tejik seçimlerinin önünde yer aldığı kabul edilebilir, böylece bu
durum metnin tüm stratejisini etkiler. Diğer taraftan, metin türünün
mikro düzeydeki seçimleri, metni ortaya koyanın stratejisi tarafın-
dan belirlenmiş metinselleştirme süreciyle ilgilidir (a.g.e.). Yani
Trosborg’a göre, tartışmalı bir metin aynı zamanda betimleme gibi
farklı araçlarla ortaya çıkabilir, fakat hâkim olan metin türü her
zaman fark edilebilir. Farklı metin türlerinin çeşitli karışımları
bağlamında, Hatim ve Mason (1990: 146-148), çevirmenlerin bu
konuların farkına varmalarını vurgulayarak metinlerin hibridizas-
yonuna işaret ederler (akt. Trosborg 1997).
Alman psikolog Karl Bühler ise metin türleri için dilin işlevini
göz önünde bulundurarak üç farklı sınıflandırmayı içeren organon
modelini ortaya atmıştır (1934). Bühler’e göre üç temel işlev söz
konusudur: göndergesel (refential), anlatımcı (expressive) ve du-
yumsal (appellative) (akt. Trosborg, 1997: 50). Bu işlevler doğrul-
tusunda Bühler’in tiplendirmesi metinleri üç farklı sınıflandırmaya
böler, bunlar ise gösterim (Darstellung), anlatım (Ausdurck) ve
ikna (Appell) metinleridir.
Reiss metin tiplendirmesi bağlamında çeviri yöntemleri için
kuramsal bir çerçeve oluşturmak adına Bühler’in sınıflandırmasını
temel alır. Bühler’in üç aşamalı ayrımından yola çıkarak bunlara
karşılık gelen dilin üç boyutuna (mantıksal, estetik ve söyleşimsel)
ve üç farklı metin türüne ulaşır. Bu metin türleri ise bilgilendirici
(informative), anlatımcı (expressive) ve işlemsel (operative) metin
türleridir. Reiss devamında ise her bir metin türü için çeviri kriter-

86
 Metin Türleri

leri belirlemiştir. Bununla birlikte Reiss daha sonra bu temel metin

türlerine yeni bir tane daha ekleme gereği duymuştur: işitsel-
araçsal (audio-medial) metinler (Reiss, 1971, 1976, akt. Snell-
Hornby, 1997:278). Reiss bu metin türleri sınıflandırmak ve tanım-
lamakla kalmamış, ayrıca bu metin türlerinin işlevleri, dilsel özel-
likleri ve çevirileri konusunda çevirmenler için bir çerçeve belirle-
miştir. Reiss’a göre çevirinin amacına uygun olarak metin türünün
belirlenmesi, eşdeğerliğin makul düzeyini kararlaştırma konusunda
çevirmene yardımcı olacaktır. Metin türlerini çeviri bağlamında
değerlendirmeden önce metin türlerini tanımlamada fayda vardır.
Bilgilendirici metinler ya da içerik odaklı metinler (Der infor-
mative Texttyp/inhaltsbetont) içeriğin önemli rol oynadığı, bilgi-
lendirme odaklı metinlerdir. Bu metin türleri için çevirmenlerin
ana görevi tüm gerçekleri, bilgileri ve haberleri doğru şekilde erek
metine aktarmaktır (Reiss, 1976: 10, akt. Puchala, 2011: 362). Re-
iss’a göre bilgilendirici bir metin etkili iletişim ve bilginin doğru-
luğuna odaklandığından içerik odaklıdır (Reiss, 2014: 28, akt. Tez-
can, 2015: 58). Bu metin türlerine bilimsel bir rapor, prospektüs,
kullanma talimatı gibi metinler örnek verilebilir.
Anlatımcı metinler ya da biçim odaklı metinler (Der expressive
Texttyp/formbetont), bilgilendirici metinlerin aksine biçimin ön plana
çıktığı metin türleridir. Anlatımcı metinlerde yazarın amacı estetik
etkiyi yaratmaktır (Reiss, 1976: 10, akt. Puchala, 2011: 362). Bu ne-
denle bu tür metinlerin çevirisinde önemli olan benzer biçim ve etkiyi
erek metne aktarmaktır (Tezcan, 2015: 60). Bu metin türlerine ise
roman, kısa hikâye, şiir gibi metinler örnek verilebilir.
İşlemsel metinler ya da ikna odaklı metinler (Der operative
Texttyp/appelbetont) amaçları doğrultusunda insanların fikirlerini,
değer yargılarını ve davranışlarını etkileyerek belli tepkiler ortaya
çıkarır. Bu tür metinlerde içerik veya biçim yerine okuyucuyu bir
eylemi yapmaya ya da harekete geçirmeye ikna etme çabası ön
plandadır (Reiss, 1976: 10, akt. Puchala, 2011: 362). İşlemsel me-
tinlere örnek olarak ise reklamlar verilebilir.

87
Çeviribilim Üzerine Kuramsal Çalışmalar

İşitsel-araçsal metinler ise Reiss’ın tiplendirmesine sonradan

eklediği metin türüdür. Bu metin türünün odak noktası ise görsel
ve işitsel temsillerdir. Bu metin türü Reiss tarafından dördüncü bir
tür olarak ortaya atılmış olsa da resimler ve müzik gibi görsel işit-
sel ögeleri içerdiğinden diğer metin türlerini tamamlayıcı bir görev
sahiptir (Snell-Hornby, 1997:278).

Kaynak Kitap
Rapor
Ders
İşletme Talimatı
Turist Broşürü
Biyografi Vaaz
Resmî Konuşma
Tiyatro Oyunu Seçim Konuşması
Şiir Hiciv Reklam

Bilgilendirici
Anlatımcı İşlemsel

Şekil 1: Reiss’ın metin türleri ve metin değişkeleri (Munday, 2010:113)

Reiss metin türlerine ait örnekler için yukarıdaki piramidi hazır-

lamıştır. Kaynak kitap, şiir ve reklam gibi metin türünün özelliklerini
tam anlamıyla yansıtan metinler şekildeki üçgenin uç kısımlarında
yer almaktadır. Reiss bu uçların arasında kalan metinleri ise hibrid
metinler olarak adlandırır. Çünkü bu dört metin türü Reiss’ın metin
tiplendirmesinde her zaman tek bir sınıflandırma altında yer almaz.
Munday bu konuda biyografiyi örnek gösterir. Barack Obama gibi
önemli bir siyasi figür tarafından hazırlanan bir biyografi hem bilgi-
lendirici hem de anlatıcı ögeler barındırdığından hem anlatımcı hem
de bilgilendirici metin türleri arasında yer alır (2010:113). Bu biyog-
rafinin bir kısmında geçen bir seçim konuşması ise işlemsel metin
türüne girer. Bu biyografinin bir belgesel hâline getirilmesiyle işit-

88
 Metin Türleri

sel-araçsal metin türü elde edilmiş olur. Kısacası tek bir eser içeri-
sinde birden fazla metin türünün yer alması Reiss’ın tiplendirmesine
göre gerçekleşmesi oldukça mümkün bir durumdur. Reiss için asıl
önemli olan metin türünün saf ya da hibrid hâliyle belirlenmesidir
çünkü bu şekilde çevirmen benimseyeceği çeviri stratejilerini de
kararlaştırmış olacaktır. Aşağıda bu metin türleri işlev, dil boyutu ve
çevirileri bağlamında incelenecektir.

1.1.Bilgilendirici Metinler

a.) İşlev
Yukarıda da belirtildiği gibi bilgilendirici metinlerin asıl işlevi
temelde okuyucuyu gerçek dünyadaki nesneler ve olgular hakkında
bilgilendirmektir. Dilsel tercihler ve biçeme ilişkin biçimler bu
işlevden daha az öneme sahiptir. O hâlde Reiss’a göre çevirmen bu
işlevin erek metine de aktarımını gözetmeli ve erek metin okuyu-
cusunu aynı şekilde bilgilendirmelidir (Reiss, 2014: 27).

b.) Dil Boyutu

Bilgilendirici metin türüne hâkim olan dil biçimi işlevsel dil-
dir. Bu tür metinlerde dilin mantıksal ve göndergesel boyutu söz
konusudur. Bu bağlamda bu tür metinlerde yalın bir dil kullanıldı-
ğını söylemek mümkündür. Kullanılan dil verilmek istenilen bilgi-
yi en doğru şekilde aktarmalıdır.

c.) Çeviri
Reiss’a göre bilgilendirici metinlerin çevirisi içeriğin doğru ve
tam temsili olmalıdır. Erek metin, kaynak metnin tüm göstergesel
ve kavramsal içeriğini aktarmalıdır (Munday, 2012: 114). Reiss
için çevirinin biçimi esasında erek metnin kullanımlarına yönelik
olmalıdır. Bu bağlamda Reiss, bilgilendirici metin türü için içerik
bakımından kaynak metin odaklı bir yol haritası belirlese de biçem
ve kullanımlar konusunda erek kültürün normlarına yönelmenin
çeviri anlamında daha doğru karar olacağını vurgulamıştır (Reiss,
2014: 30).

89
Çeviribilim Üzerine Kuramsal Çalışmalar

Asıl amacın, okuyucunun bilgilenmesi olduğu düşünülürse çe-

virmenlerin buna uygun çeşitli çeviri yöntemleri ve stratejilerini
benimsemesi mümkündür. Örneğin kaynak metinde İngiliz ölçü
biriminde verilmiş olan değerler, metrik veya farklı bir birim kul-
lanan erek metin alıcısı için değiştirilebilir ya da çevirmen notu
olarak verilebilir. Bu sayede erek metin okurunun bilgiyi tam ola-
rak kavraması sağlanacaktır. Bilgilendirici metin örnekleri Ek-1’de
verilmiştir.

1.2. Anlatımcı Metinler

a.) İşlev
Anlatımcı metinlerin işlevi Reiss tarafından yaratıcı bir kom-
pozisyon olarak okuyucuda estetik bir etki yaratmak olarak belir-
lenmiştir (Tezcan, 2015: 57). Buna göre hem yazar hem de ileti ön
plandadır. Yazar kendi konu başlığını yaratır ve düşüncelerini sa-
natsal ve yaratıcı bir yolla iletmek için dilin anlatımcı ve çağrışım-
sal olanaklarını bilinçli olarak kullanır. Yani böylece anlatımcı
metinler hem söz dizimsel-anlamsal düzeyde hem de sanatsal bir
düzenleme olmak üzere iki yönden yapılanmıştır (Puchala,
2011:358). Dilsel olan bu işlevinin yanı sıra anlatımcı bir metin
aynı zamanda sanatsal bir işlevi yerine getirmelidir. Bilgilendirici
metin türlerinin aksine tüm bu işlevlerini yerine getirirken içerik
değil biçim ön plandadır. Fakat yine de bilgilendirici metin türle-
rinde olduğu gibi bu tür metinlerde de kaynak metnin işlevi mutla-
ka göz önünde bulundurulmalıdır (Reiss, 2014: 37).

b.) Dil Boyutu

Anlatımcı metinlerde yazar dilin estetik boyutunu kullanmak-
tadır. Düzyazı veya şiir biçiminde olması fark etmeksizin bir yazın
eseri olan anlatımcı metnin kendine özgü bir dili vardır ve dolayı-
sıyla bu dil günlük dil kullanımlarından farklıdır (Tezcan, 2015:
60). Bu özel dil sıradan bir başka dilin kelimeler, cümle örüntüleri
ve biçemsel yapılar oluşturarak da olsa aktarmada zorlanacağı
duygusal, zihinsel ve hayalî durumlar ve ortamlar yaratabilir

90
 Metin Türleri

(a.g.e). Bu aşamada söz konusu özel dil ve günlük kullanılan dil

arasındaki bariyeri ideal olarak en aza indirgemek için çevirmenin
hem kaynak dilde hem de erek dilde yazın örüntülerine hâkim ol-
ması gerekmektedir.

c.) Çeviri
Reiss’a göre biçim odaklı metinlerde temel olan dilin anlatım-
cı işlevi bu tür metinlerin çevirisinde mutabık bir etki yaratmak
için mutlaka benzer bir biçimde olmalıdır (Reiss, 2014: 32). Böy-
lece çeviri gerçek anlamda bir eşdeğer metin olabilir. Bu nedenle
anlatımcı metinlerin çevirisinde asıl odak noktası yazar ya da gön-
derici ve onun yarattığı biçemdedir. Erek metin yazarın kaynak
metinde yaptığı biçemsel tercihleri gözetmeli ve buna göre benzer
biçimsel etkiyi yaratmalıdır. Reiss’a göre bunu gerçekleştirirken
çevirmen doğrudan kaynak dilin biçimlerini benimsememelidir.
Bunun yerine çevirmen kaynak dil biçiminin değerini kavramalı ve
erek dilde benzer biçimi keşfetmek için çaba sarf etmelidir. Reiss,
bu nedenlerden ötürü, içerik odaklı anlatımcı metin türündeki bu
metinlerin kaynak metin odaklı olduklarını belirtir (2000: 33).
Anlatımcı metinler genel anlamda yazın eserlerini kapsadığı
için yazarın üslubu oldukça önemli bir yer teşkil etmektedir. Örnek
vermek gerekirse, Edgar Allan Poe gotik edebiyatın önde gelen
temsilcilerindendir ve eserlerinde bu türe ait birçok ögeye rastlana-
bilir. Poe, okuyucuda gerilim duygusunu yaratmak için kısa çizgi-
ler kullanır, eş sesli kelimeleri sürekli tekrar eder (eye/I gibi) ve
cümlelerini kısa tutabilir, yani bir nevi okumayı güçleştirir. Bu
aşamada böyle bir yazarın eserlerini çevirirken üslubun farkında
olmayan bir çevirmen erek metin okuyucusunun okumasını kolay-
laştırmak adına bu tür ögeleri çıkarabilir, dolayısıyla estetik etki de
kaybolmuş olur. Bu nedenle Reiss, anlatımcı metin türü için çe-
virmenlerin yazarı ve üslubunu iyi araştırmaları gerektiğini vurgu-
lar. Anlatımcı metin örnekleri Ek-2’de verilmiştir.

91
Çeviribilim Üzerine Kuramsal Çalışmalar

1.3. İşlemsel Metinler

a.) İşlev
Reiss için işlemsel metinlerin diğer metin türlerinden farklı bir
işlevi söz konusudur. Bu tür metinler sadece belli bir bilgiyi aktar-
makla kalmaz aynı zamanda farklı bir bakış açısına sahip olmaları ve
aşikâr olan bir amaçla bilgiyi sunmaları bakımından farklılık gösterir
(Reiss, 2014: 38). Bu süreç ise dilsel olmayan sonuçlara da neden
olabilir. Hatta bu sonuca yol açmak işlemsel metinler için esas işlev
görevi görmektedir. İşlemsel metinler okuyucu veya dinleyicide belli
bir tepkiye yol açmalıdır, ortaya çıkan tepkiyle birlikte okuyucular
veya dinleyiciler metnin amacına özgü eylemler gerçekleştirmelidir-
ler. Özünde, işlemsel metinlerin asıl işlevlerinin göndericinin niyeti-
ne alıcıyı ikna etmek olduğu da söylenebilir.

b.) Dil Boyutu

İşlemsel metinlerde belli bir tepkiye neden olmak esastır. Bu
etkiye ulaşmak için ise dilin söz bilimsel (retorik) işlevi kullanılır.
Metnin alıcısının ilgisini çekmek ve onu ikna etmek için söyleşim-
sel bir dil kullanımı söz konusudur. İşlemsel metinler dil boyutun-
da bilgilendirici ve anlatımcı metinlerden ayrılır. Bilgilendirici ve
anlatımcı metinler okuyucuyu bilgilendirmek veya okuyucunun
estetik anlayışına hitap etmek gibi soyut veya zihinsel olgular için
kullanılırken işlemsel metinler okuyucunun fiziksel bir tepki ver-
mesine yol açabilir.

c.) Çeviri
Yukarıda da bahsedildiği gibi işlemsel metinlerdeki amaç
okuyucu ya da dinleyiciyi yazarın amacı doğrultusunda belli bir
yönde harekete geçirmektir. Bu durum göz önüne alındığında ise
çevirinin kaynak metin biçimi ve içeriğinden uzaklaşması söz ko-
nusu olabilir. Bu uzaklaşma ise metne ve yazara karşı olan sadaka-
tin ihmal edileceği anlamına gelmemektedir. İkna odaklı metinler-
de sadakat, ikna kavramını metnin içinde tutarak yazar tarafından

92
 Metin Türleri

amaçlanan sonuca ulaşmak olarak adlandırabilir (Reiss, 2014: 41).

Yazar bu metin türü için ise çevirmenlerin kullanımına en uygun
stratejiyi adaptasyon olarak belirlemiştir (a.g.e.).
Bilgilendirici ve anlatımcı metin türleri sadece alıcısında deği-
şikliğe sebep olur. Örneğin belgesel izleyen bir kişinin öğrendikleri
kendi için geçerlidir, şiir okuyan bir başkası ise estetik açıdan keyif
alır. Söz konusu durumlar topluluk ile birlikte yapılmadığı sürece
bireyseldir. İşlemsel metinlerde bu durum tamamen farklılık göste-
rebilir. Örneğin herhangi bir seçim için bir adayın seçim konuşma-
sını dinledikten sonra buna tepki olarak ikna olup oy veren bir kişi
aslında kendisinden bir başkasını da etkilemiş olur. Bu anlamda
işlemsel metinlerin çevirisi süreçte farklı detaylar aktif olduğundan
çevirmen için ayrı bir zorluk teşkil edebilir. İşlemsel metin örnek-
leri Ek-3’te verilmiştir.

1.4. İşitsel-Araçsal Metinler

a.) İşlev
İşitsel-araçsal metinler Reiss tarafından dördüncü bir metin tü-
rü olarak belirtilse de aslında diğer üç ana metin türüne destekleyi-
ci ve tamamlayıcı ögeler olarak ortaya atılmıştır (Munday, 2012:
73). Reiss’a göre işitsel-araçsal metinler esasında herhangi bir me-
tin türünün altında sınıflandırılabilir. Örnek vermek gerekirse, bel-
gesel filmler bilgilendirici, tiyatro oyunları anlatımcı veya trajedi-
ler işlemsel işitsel-araçsal metinlerdir. Yine de bu metin türleri için
ana işlevin görsel işitsel temsiller olduğu söylenebilir.

b.) Dil Boyutu

İşitsel-araçsal metin türlerinin en önemli noktalarından biri dil
boyutudur. Bu tür metinlerde yazılı dile yardımcı olan görsel ve
işitsel ögeler söz konusudur. Diller evrensel olmadığı gibi bu öge-
lerin alımlanması da kültürden kültüre farklılık göstermektedir.
Bunun yanı sıra diller ritmik anlamda farklılık gösterir, konuşma

93
Çeviribilim Üzerine Kuramsal Çalışmalar

biçimlerinin uluslararası örüntüleri yazma şekillerine göre değiş-

kenlik gösterebilir.

c.) Çeviri
Reiss’a göre yapısı gereği işitsel-araçsal metinlerin çevirisi çe-
virmenler için farklı problemlere neden olabilir. Farklı metin türleri
altında sınıflandırılabildiklerinden işitsel-araçsal metinlerin çeviri-
sinde önemli olan, kaynak metin alıcılarında oluşan aynı etkiyi erek
metinde korumaktır. Metnin özelliklerine bağlı olarak kaynak met-
nin biçim ve içeriğinden uzaklaşmalar işlemsel metinlere kıyasla
daha fazla bile olabilir. Reiss’a göre işitsel-araçsal metinlerin çeviri-
leri dil dışı medyanın metne olan katkılarının kaynak metin ve erek
metinde ne boyutta eşleştiği hususunda değerlendirilmelidir.
İşitsel-araçsal metinlerin yapısı gereği biçim açısından farklı
olduklarından çevirmen için diğer metin türlerinden farklı sorunlar
ve zorluklar teşkil edebilir. Altyazı çevirilerinden örnek verecek
olursak çevirmen esasında görsellerle desteklenmiş bir senaryoyu
çevirir. Fakat altyazı formatında yerin ve zamanın kısıtlı olması
çevirmeni farklı çeviri stratejileri benimsemeye yöneltebilir. Bu
çerçevede kaynak ve erek dilin yapıları da son derece önemli bir
rol oynar. Mesela Türkçede “hız” kelimesi Almancaya “die
Geschwindigkeit” olarak çevrilir, erek metin böyle bir çeviride
kaynak metnin neredeyse üç katı daha fazla yer kaplamış olur.
Böyle bir kelimenin bir ilaç prospektüsü ya da bir seçim konuşma-
sında kapladığı yer söz konusu değilken bir altyazı çevirisinde
çevirmenin fazladan çaba sarf etmesi gerekmektedir. İşitsel-araçsal
metin örnekleri Ek-4’te verilmiştir.
Genel anlamda ifade etmek gerekirse Reiss’ın metin tiplen-
dirmeleri ve özellikleri aşağıdaki tabloyla özetlenebilir:

94
 Metin Türleri

Tablo 1. Metin Türlerinin İşlevsel Özellikleri*

Metin
Bilgilendirici Anlatımcı İşlemsel
Türü
Bilgilendirici Anlatımcı Duyumsal
(nesneleri ve (göndericinin (metnin alıcısında
Dil işlevi
gerçekleri tem- tutumunu ifade ikna duygusu
sil eder) eder) oluşturur)
Dil
Mantıksal Estetik Söylesimsel
boyutu
Metnin
İçerik odaklı Biçim odaklı İkna odaklı
odağı
Göndergesel
Erek Estetik biçimi İstenen karşılığı
içeriği aktarma-
metin aktarmalıdır. temin etmelidir.
lıdır.
Çeviri yöntemini
“Yalın karşı- “tanımlama”,
Çeviri “Uyarlanabilir”,
lık”, gerektiğin- KM yazarının
Yöntemi eşdeğer etki
de açıklama bakış açısını
benimseme
*Katharina Reiss’ın ortaya attığı ilk üç metin türünün işlevsel özelliklerini gös-
termektedir. (Munday, 2012: 73, aktaran Tezcan, 2015: 58)

SONUÇ
Metin türlerini çeviribilim çerçevesinde ele almayı amaçlayan
bu çalışmada Katharina Reiss’ın ortaya atmış olduğu metin tiplen-
dirmesi ele alınmıştır. Reiss’ın ilk aşamada oluşturduğu temel üç
metin türü (bilgilendirici, anlatımcı ve işlemsel) ve daha sonrasın-
da bu üç metin türünü tamamlayıcı olarak tanımladığı dördüncü bir
tür olan işitsel-araçsal metinler işlev, dil boyutu ve çeviri bağla-
mında incelenmiştir.
Reiss’ın bu sınıflandırmayı oluşturmasındaki temel amacı çe-
viri edimi sürecinde kaynak metnin tiplendirmesini sağlayarak erek
metin için kullanmaya uygun çeviri stratejilerini tespit etmektir.
Genel anlamda bakıldığında ise, en önemli noktalardan biri Re-
iss’ın metin tiplendirmesinin çeviri kuramını dar kapsamlı dilsel
düzeyden daha iletişimsel bir boyuta taşımasıdır. Aslında erek

95
Çeviribilim Üzerine Kuramsal Çalışmalar

metnin işlevinin kaynak metin işlevinden farklı olabileceğinin ta-

nınması bile çevirmenin asıl amacının eşdeğer etkiye ulaşmaya
yönelik olması görüşünü sorgulamada oldukça önemlidir (Munday,
2012:115). Daha önceki kuramsal yaklaşımlarda çevirmen sadece
ürettiği metin üzerinden konuşulurken Reiss ile birlikte çevirmenin
süreç boyunca çeviri tercihleri ve kararları da ele alınmış olur.
Bununla birlikte Reiss tüm metin türlerinin yalnız kaynak ya da
erek odaklı olabileceği algısını da yıkmış, bu yönelimin metin tü-
rüne göre değişkenlik göstereceğini belirtmiştir. Yapmış olduğu
metin tiplendirmelerini temel alarak aynı zamanda çeviri eleştirisi
modelini de oluşturan Reiss, bu konuda çeviri eleştirmenlerinin
çevirmen kararlarını değerlendirirken mutlaka kaynak metin özel-
liklerini ve yazarın üslubunu da göz önünde bulundurmaları gerek-
tiğini belirtmiştir. Bu açıdan Reiss’ın çevirmen haklarını gözettiği
de söylenebilir.
Reiss’ın çalışması zamanı için oldukça yenilikçi olsa da daha
sonraları olumsuz eleştirilere de hedef olmuştur. Öncelikle dilin
işlevlerinin sadece üç taneyle sınırlandırılması tüm metin türleri
düşünüldüğünde oldukça kısıtlayıcı olarak değerlendirilmiştir
(Munday: 2012: 115). Reiss’ın eleştirildiği bir diğer konu ise belli
çeviri yöntemlerinin belli metin türleri için kullanılabilir olmasıdır
(a.g.e.:116). Bu durumda çeviri sürecinde metnin işlevinde kayıp
yaşamak söz konusu olabilir. Daha geniş açıdan bakıldığında ise
Reiss’ın çalışmasına gelen en büyük eleştiri aslında metin türleri-
nin temel işlevlerine göre ayrılıp ayrılamayacağıdır (a.g.e.). Reiss
tiplendirmesinde bazı metinlerin uçlarda yer almak yerine hibrid
özellik gösterdiklerini ileri sürer. Örneğin bir turist broşürü hem
bilgi vericidir hem de insanları o bölgeyi ziyaret etmeleri için teş-
vik edici ve ikna odaklıdır. Dilsel özellikleri bakımından bu tür bir
metnin çevirisi iletişimsel aktarımı gerçekleştirirken çeviri bağla-
mında işlevsel sorunlar çıkabilir. Bir siyasetçinin yaptığı seçim
konuşması ise seçmenlerin kendisine oy vermesine ikna etme işle-
viyle biçimlenir. Böyle bir konuşmanın farklı bir kültüre aktarı-
mında ise bu işlevin varlığını devam ettirmesi söz konusu olamaz
çünkü erek metin alıcısının ikna olması gereken bir durum yoktur,

96
 Metin Türleri

onlar için ortaya çıkan metin sadece bir seçim konuşması olmaktan
öteye gidemez. Böyle bir durumda çevirmenin erek metnin muha-
tap olduğu kitleyi göz önünde bulundurması, kullanacağı çeviri
yöntemini buna göre belirlemesi daha doğru olacaktır.
Reiss’ın çalışması yukarıda bahsedilen nedenlerden ötürü eleş-
tirilere maruz kalırken aynı zamanda kendinden sonra yapılan ça-
lışmalara da temel sağlamıştır. Reiss’ın ortaya attığı fikirlerde ve
genel anlamda çeviribilime işlevsel yaklaşımlar çerçevesinde yapı-
lan çalışmalarda eksik kaldığı düşünülen çevirmenin görünürlüğü,
sosyokültürel ortamı, kaynak ve erek metnin kültür açısından
normları gibi konular diğer araştırmacılar tarafından ele alınarak
alanın gelişmesi sağlanmıştır.
Son olarak, Reiss’ın ortaya koyduğu metin türlerinin farkında
olmak, çevirmeni hem hangi düzey eşdeğerliği temel alması hem
de yapacağı çeviride hangi stratejileri kullanması gerektiğine karar
verirken bir pusula gibi yönlendirir. Böylelikle çevirmenin çeviri
işini daha bilinçli yapmasını sağlaması ve daha güzel eserler çı-
karmasına yardımcı olması beklenmektedir.

97
Çeviribilim Üzerine Kuramsal Çalışmalar

KAYNAKÇA

Bühler, H. (1988). Introductory Paper: Text Linguistics, Text Types and

Prototypes. Meta, 33 (4), 465–467. https://doi.org/10.7202/002175ar
Bühler, K. (1965). Sprachtheorie. Stuttgart: Fischer
Hatim, B. ve Mason, I. (1990). Discourse and the Translator. Lon-
don/New York: Longman.
Holmes, J. (1988). The Name and Nature of Translation Studies. Transla-
ted!: Papers on Literary Translation and Translation Studies. Ams-
terdam: Rodopi, 66-80.
Holz-Mänttäri, J. (1984). Translatorisches handeln: Theorie und methode:
Suomalainen tiedeakatemia Helsinki.
Kınneavy, J. L. (1980) A Theory of Discourse. New York: Norton.
Munday, J. (2012). Introducing Translation Studies (3rd Edition). London
and Newyork: Routledge.
Neubert, A. (1985). Text and translation. Leipzig: Verl. Enzyklopäd�e.
Nord, C. (1997). Translating as a purposeful activity: functionalist app-
roaches explained. London: Routledge Taylor & Francis Group.
Puchala, K. (2011). Text Typology and Its Significance in Translation.
Studia Anglica Resoviensia 8. Ed. Grzegorz A. Kleparski. Rzeszów:
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 357–365.
Reiss, K. J., & Vermeer, H. J. (2014). Towards a general theory of trans-
lational action: skopos theory explained. (C. J. Nord, Çev.) (2nd
ed.). London: Routledge.
Reiss, K. (1971). Möglichkeiten und Grenzen der Übersetzungskritik.
Kategorien und Kriterien für eine sachgerechte Beurteilung von
Übersetzungen. München: Hueber.
Reiss, K. (1976). Texttyp und Übersetzungsmethode. Der operative Text.
Kronberg: Scriptor.
Reiss, K. (2014). Translation criticism, the potentials and limitations:
categories and criteria for translation quality assessment. (E. F.
Rhodes, Çev.). London: Routledge.
Sager, J.C. (1997) Text Types and Translation [in:] A. Trosborg, (ed.).
Text Typology and Translation. Amsterdam/Philadelphia: John Ben-
jamins Publishing Company, 25-41.
SNell-hornby, M. (1997). Written to be Spoken: The Audio-Medial Text
in Translation . A. Trosborg (Ed.), Text Typology And Translation
içinde (sayı. 6, 277–290). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins
Publishing Company.

98
 Metin Türleri

Tezcan, T. (2015). Applicability of Translation Criticism Approaches to

Different Text Types. Master’s Thesis. Ankara.
TRosborg, A. (1997). Text typology. Text Typology and Translation Ben-
jamins Translation Library, 3. doi: 10.1075/btl.26.03tro
Türk Dil Kurumu: Sözlük. 18.05.2020 tarihinde https://sozluk.gov.tr/
sitesinden alınmıştır.
Vermeer, H. (2008). Çeviride Skopos Kuramı, Türkiye İş Bankası Kültür
Yayınları, 1.Baskı, İstanbul.
Werlıch, E. (1976). A Text Grammar of English. Heidelberg: Quelle &
Meyer

99
Çeviribilim Üzerine Kuramsal Çalışmalar

EKLER

Ek-1. Bilgilendirici Metin Örnekleri

a) Ders Kitabı

Pazarlama ve İlgili Temel Kavramlar

Pazarlama kavramı günümüzdeki kapsamlı anlamına ulaşıncaya
kadar farklı anlamlar taşımıştır. Bu farklı anlamlar aynı zamanda
pazarlamanın zamanla daha kapsamlı hâle geldiğinin ve ne kadar
karmaşık bir süreçler bütünü hâline geldiğinin de göstergesidir. Gü-
nümüz modern pazarlama faaliyetlerinin bazıları geçtiğimiz yüzyılın
başlarında da ya da ondan önceki yüzyılda da gerçekleştiriliyordu.
Örneğin dağıtım faaliyeti ya da reklam faaliyeti bu dönemlerde bu
isimler altında yürütülüyorken bu faaliyetlerin hiçbiri bu dönemlerde
pazarlama sürecinin birer parçası olarak görülmüyordu. Satış ya da
kişisel satış olarak adlandırdığımız faaliyet de aslında bugün pazar-
lama faaliyetlerinin tüketiciler olarak en sık karşılaştığımız kısımla-
rındandır. Bugün modern pazarlama satış işlevini başlı başına bir
uzmanlık alanı olarak ortaya koymaktadır. Ancak satış işi binlerce
yıldır var olan bir faaliyettir. Daha önce bahsettiğimiz dağıtım ya da
reklam için de aynı durumun söz konusu olduğunu düşünecek olur-
sak, pazarlamanın aslında neredeyse insanlık tarihi kadar eski bir
geçmişi olduğunu söylemek çok da yanlış olmayacaktır. Burada
önemli olan nokta bütün bu faaliyetlerin bugün bizim verdiğimiz
isimle yani pazarlama olarak anılıyor olmasıdır.
(Pazarlama İlkeleri, Ders Kitabı, Anadolu Üniversitesi Yayını
No: 3012)
b) Bilimsel Rapor

Koronavirüs
Koronavirüsler, tek zincirli, pozitif polariteli, zarflı RNA vi-
rüsleridir. Pozitif polariteli oldukları için RNA’ya bağımlı RNA
polimeraz enzimi içermezler, ancak genomlarında bu enzimi kod-
larlar. Yüzeylerinde çubuksu uzantıları vardır.

100
 Metin Türleri

Bu çıkıntıların Latincedeki “corona”, yani “taç” anlamından yo-

la çıkılarak bu virüslere Coronavirus (taçlı virüs) ismi verilmiştir.
(COVID-19 (SARS-CoV-2 ENFEKSİYONU) REHBERİ, Bi-
lim Kurulu Çalışması, 2020)
c) Prospektüs

PAROL PLUS Tablet

1. PAROL PLUS nedir ve ne için kullanılır?
PAROL PLUS, her biri 250 mg parasetamol, 150 mg propife-
nazon ve 50 mg kafein içeren beyaz renkli yuvarlak tablet şeklinde
bir üründür.
PAROL PLUS hafif ve orta şiddetli ağrıların tedavisinde kul-
lanılır. İlacın içerdiği parasetamol ve propifenazon ağrı kesici ve
ateş düşürücü etki gösterir, kafein ise ağrı kesici etkiyi artırır.
(https://pdf.ilacprospektusu.com/7615-parol-plus-tablet-kt.pdf)

d) Kullanma Talimatı

Yangın Söndürme Tüpü Bakım ve Kullanma Talimatı

Yöntem
Yangın Söndürme Tüpünün Bakımı
1. Yangın söndürme tüpü rutubetten korunmalı ve 60 0C sı-
caklıktan fazla yerde tutulmamalıdır.
2. Yangın söndürme tüpünün kaçak yapma olası yerleri kont-
rol edilmelidir.
3. Yangın söndürme tüpünün ağırlığı her ay kontrol edilmeli,
azalmış ise basıma gönderilmelidir.
4. Yangın söndürme tüpü düşürülmemeli, kolay alınacak yer-
de tutulmalıdır.
5. Yangın söndürme tüpü kullanılmasa bile 6 aylık periyodik
kontrolleri yapılmalıdır.
(https://www.toros.edu.tr/dosya/199/dokuman/2017-09-14-TL-24--Yangin-
Sondurme-Tupu-Bakim-ve-Kullanma-Talimati.pdf)

101
Çeviribilim Üzerine Kuramsal Çalışmalar

Ek-2. Anlatımcı Metin Örnekleri

a) Roman
Ve dizimin acısını duymayarak yürüyorum, istikbalimden başka
bir yere çıkan rahat ve emin bir yolda gider gibi yürüyorum.
Biz, kenar mahallelerden birinde annemle yalnız oturuyorduk. Ona
bu fena haberi vermekte gecikmek için eve gitmek istemedim.
Felâketimizi başka biriyle taksim etmek saadettir, fakat anneler-
le değil annelerle değil. Annelere anlatılan kederler taksim değil
zarbedilmiş olur: Çocuklarının felâketini iki kat şiddetle hisse-
den anneler, bu ıstıraplarını çocuklarına fazlasıyla iade ederler;
böylece keder anadan çocuğa ve çocuktan anaya her intikal edi-
şinde büyüdükçe büyür.
(Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Peyami Safa)
b) Kısa Hikâye
Kara Kadı cübbesini atmış. Elindeki kılıç, cesaretlendirdiği ga-
zileri arkasından yürüyordu. Deli Hüsrev, bir sarhoş gibi Kıra-
çin’in alayına dalmış kesiyor, kesiyor… inanılmaz bir çabuk-
lukla kaçanlara yetişiyor, ikiye biçiyordu. Kuru Kadı’nın gözle-
ri Deli Mehmet’i aradı. Bakındı, bakındı. Göremedi. Acaba o
muydu? Yüreği ağzına geldi. Düşman safına karışıp kaynaşan
kolun arkasında iri bir vücut yere uzanmıştı… Elli altmış adım
kadar kendisinden uzaktı… Siyah, yüksek atlı bir şövalye, uzun
bir kargıyı bu uzanmış vücuda saplıyordu. Durmadı. İlerledi.
Koşarken ayağı bir taşa takıldı. Yuvarlanıyordu. Kılıcı ile fırla-
dı. Hemen toplandı. Kalktı. Düşen kılıcını aldı. Doğruldu. Ko-
şacağı tarafa baktı. Şövalye atından inmiş, kargıladığı şehidin
başını teninden ayırmıştı. Bu anda, bu kestiği baş elinde, yine
siyah bir şeytan gibi şahlanan atına sıçradı. Kaçacaktı… Kuru
Kadı, bütün kuvvetiyle ona yetişmek için koşarken, baktı ki sol
ilerisinde Deli Hüsrev kalkanını sallayarak avazı çıktığı kadar
bağırıyor:
- Mehmet, Mehmet! … Canını verdin! … Başını verme Meh-
met! Bu nara o kadar müthiş, o kadar tesirli, o kadar yanıktı
ki… Kuru Kadı: “Vah Deli Mehmet’miş!” diye olduğu yerde
dikildi kaldı. Durur durmaz, o an, kırk adım kadar yaklaştığı

102
 Metin Türleri

kesik başlı şehidin yerden fırladığını gördü. Nefesi tutuldu. Şa-

şırdı. Bu başsız vücut uçar gibi koşuyordu. Kendi kellesini gö-
türen zırhlı şövalyeye yetişti. Eliyle öyle bir vuruş vurdu ki…
Lanetli hemen yüksek atından tepesi üstü yuvarlandı. Götürmek
istediği baş elinden yere düştü. Deli Mehmet’in başsız vücudu
canlıymış gibi eğildi. Yerden kendi kesik başını aldı. Hemen
oracığa yorgun bir kahraman gibi, uzanıverdi. Bunu Kuru Ka-
dı’dan başka kimse görmemişti.
(Başını Vermeyen Şehit, Ömer Seyfeddin Hikâyeleri)
c) Şiir

Mona Rosa. Siyah güller, ak güller.
Geyve'nin gülleri ve beyaz yatak.
Kanadı kırık kuş merhamet ister.
Ah senin yüzünden kana batacak.
Mona Rosa. Siyah güller, ak güller.
Ulur aya karşı kirli çakallar,
Ürkek ürkek bakar tavşanlar dağa.
Mona Rosa bugün bende bir hâl var.
Yağmur iri iri düşer toprağa,
Ulur aya karşı kirli çakallar.

(Monna Rosa, Sezai Karakoç)

Ek-3. İşlemsel Metin Örnekleri

a) Reklam Sloganları

Bosch
İnsanların güvenini kaybetmektense para kaybetmeyi tercih
ederim!

Sprite
İmaj hiçbir şeydir, susuzluk her şey! Susuzluğunu dinle!

Bursa Anadolu Hastanesi

İşimiz kalbiniz, Yeriniz Kalbimizdir!

Çamlıca
Ayılana gazoz, bayılana limon!

103
 Çeviribilim Üzerine Kuramsal Çalışmalar

İpek Şampuan
Şampuanınıza servet ödemeyin!

İstanbul Life
İstanbul’da yaşayanların değil İstanbul’u yaşayanların dergisi!

Ek-4. İşitsel-Araçsal Metin Örneği

a) Tiyatro Oyunu
BİR GAZETECİ ÇOCUCUN SESİ: (Dışardan) Affı yazıyor,
ikinci tabı. Affolan mahpusların tahliyesini yazıyor.
(Üç kabadayı hemen dışarı fırlarlar.)
HİDAYET: Kokuyu aldılar hemen.
ZİLHA: Ne kokusunu?
HİDAYET: Ali Abi bugün tahliye oluyor ya.
ZİLHA: Tahliye mi oluyor?
NURİ: Eh, her gecenin bir sabahı var. (Onlara bakar.) Çanları-
na ot tıkanacak, Keşanlı çıkınca. İsterler mi?
ZİLHA: Demek tahliye oluyor.
NURİ: Elbet ya. Karşıcı gitti mahalleden bir heyet.
TEMEL: (Niyazi'ye) Keyfi kaçtı Zilha Abla'nın.
NİYAZİ: Talihsiz kız vesselam.
Z. POLİS: Niye talihsiz oluyor, anlamadım?
(Keşanlı Ali Destanı, Haldun Taner)

104

View publication stats