Trafo Ve D.A.M. Ders Notu

TRAFO VE DOĞRU AKIM
MAKİNALARI
Öğr.Gör.Müslüm YILDIZ
(1. Hafta)
DC Motorlarının yapısını tanımak
ELEKTRİK MAKİNALARI
Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine çeviren veya elektrik

enerjisini mekanik enerjiye çeviren cihazlara elektrik makinaları
denir.
Elektrik makinaları iki bölümde incelenir.
1-GENERATÖRLER Il-MOTORLAR
A –Alternatörler A - Alternatif akım motorları
B –Dinamolar 1 - Asenkron motorlar
1 - Yabancı uyartımlı dinamolar 2 - Senkron motorlar
2 - Kendinden uyartımlı dinamolar B -Doğru akım motorları
- a - Şönt dinamo 1 - Yabancı uyartımlı motorlar
- b - Seri dinamo (Serbest Uyartımlı)
- c - Kompunt dinamo 2 - Kendinden uyartımlı motorlar
a - Şönt motor
b - Seri motor
c - Kompunt motor
ELEKTRİK MAKİNALARINDA İNDÜKSİYON PRENSİPLERİ
GENERATÖR: Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dönüştüren makinalara

generatör denir.
MOTOR: Elektrik enerjisini mekanik enerjiye dönüştüren makinalara motor denir.
DİNAMOLAR
Mekanik enerjiyi doğru akım elektrik enerjisine çeviren makinalardır.
Sabit bir manyetik alan içerisinde bulunan iletken, kuvvet çizgilerini kesecek
şekilde hareket ettirilirse iletkenden akım geçer, prensibiyle çalışırlar.
DC MOTORLAR
Doğru akım elektrik enerjisini mekanik enerjiye çeviren
makinalardır. Sabit bir manyetik alan içerisinde bulunan iletkenden akım
geçirilirse iletken hareket eder, prensibiyle çalışırlar.
AC MOTORLAR
Alternatif akım elektrik enerjisini mekanik enerjiye çeviren
makinalardır. Stator sargılarından bir alternatif akım geçirilirse, döner bir
manyetik alan oluşur. Döner manyetik alan içerisinde bulunan kısa
devre çubukları hareket eder, prensibiyle çalışırlar.
ALTERNATÖRLER
Mekanik enerjiyi alternatif akım elektrik enerjisine çeviren
makinalardır. Rotor sargılarından bir doğru akım geçirilirse, bir manyetik
alan oluşur. Rotorun döndürülmesi sonucu, döner bir manyetik alan
oluşur. Döner manyetik alan içerisinde bulunan stator sargılarında
alternatif gerilim indüklenir, prensibiyle çalışırlar.
DOĞRU GERİLİMİN ELDE EDİLMESİ
Daima bir yönde kalan gerilime doğru gerilim denir. Bu gerilim

zamanın fonksiyonu olarak ya sabit kalır ya da değişir. Değeri zamanla
periyodik olarak aynı yönde değişen gerilime pulzasyonlu (dalgalı) doğru
gerilim denir. Doğru gerilim değişik şekillerde elde edilir. Bu ya doğru akım
makinaları yardımıyla doğrudan doğruya, ya da redresörler yardımıyla
alternatif gerilimden elde edilir. Ayrıca elektrik pilleri veya akümülatörler
(kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine dönüştüren elemanlar) yardımıyla elde
edilir. Piller ve akümülatörlerden elde edilen doğru gerilim, ani değeri
değişmeyen, yani değeri her an sabit kalan düz bir doğru gerilimdir.
Alternatif akımı doğru akıma çeviren redresörlerden elde edilen doğru
gerilim pulzasyonludur (Yönü değişmeyen fakat şiddeti değişen dalgalanan
doğru akım). Alternatif akımda omik dirençten başka endüktif ve kapasitif
dirençlerde etkilidir. Doğru akımda ise, yalnız omik direnç söz konusudur.
Doğru akımda frekansın sıfır olması nedeniyle devrenin özendüktansı ve
kapasitesi etkili olamaz.
DOĞRU GERİLİMİN ELDE EDİLMESİ
Diğer taraftan alternatif akımda, akım frekansa bağlı olarak iletken yüzeyine
az veya çok yığılır. Aynı bir iletken kesitindeki alternatif akıma karşı etkili olan omik
direnç, doğru akım direncine nazaran daha büyüktür. Doğru akımda akım, iletkenin
bütün kesitine eşit olarak dağılır. Böylece bütün kesitten yararlanıldığı gibi, bakır
kayıpları da alternatif akıma oranla daha küçük tutulmuş olur. Doğru akımla enerji
iletildiğini düşünecek olursak, reaktif gerilim düşümleri meydana gelmeyeceği gibi,
iletken kesiti tamamen aktif güç için kullanılmış olur. Doğru akım makinalarının işletme
özellikleri de (özellikle devir sayısı ayarı) alternatif akım makinalarına nazaran
avantajlıdır. Doğru akımın bir diğer avantajı, elektrik enerjisini akümülatörlerde depo
etme imkanı vardır. Bütün bu üstünlüklerine rağmen, doğru gerilimin bazı dezavantajları
da vardır. Doğru gerilim alternatif gerilim gibi, enerji iletimine elverişli bir değere
yükseltilip alçaltılamaz. Ayrıca akımın sıfırdan geçmemesi yüzünden doğru akım
devresinin açılmasında güçlükler görülür. İşletme akımlarında devrenin açılması
sırasında meydana gelen arklar her ne kadar manyetik üfleyiciler yardımıyla
söndürülmekteyse de, kısa devre halinde devrenin açılması büyük güçlükler
göstermektedir. Bugün kısa devre akımı henüz maksimum değerine gelmeden, devreyi
açan seri anahtar adı verilen doğru akım güç anahtarları imal edilmektedir. Fakat
bunların devreyi açma güçleri sınırlıdır.
DOĞRU AKIM MAKİNALARININ ÇALIŞMA PRENSİBİ
İNDÜKSİYON PRENSİBİ
Her noktadaki manyetik akı yoğunluğu sabit olan, homojen bir manyetik
alan içerisinde 1 uzunluğundaki bir iletkeni v sabit hızı ile kuvvet çizgilerine dik
olarak hareket ettirdiğimizde, iletken uçlarına bağlı polarize voltmetrenin (sıfırı
ortada) saptığı görülür. İletken yalnız bir yönde hareket ederse, voltmetrenin
ibresi yalnız bir yöne sapar. İletken sabit bir hızla hareket ediyorsa, voltmetrenin
ibresi sabit bir noktada durur, yani iletken üzerinde indüklenen gerilim
değişmemektedir. İletken değişik hızlarda hareket ediyorsa, voltmetrenin
gösterdiği değer aynı yönde kalmak şartıyla değişir, yani ibre ileri geri hareket
eder. İletkenin hareket yönünü değiştirirsek, voltmetrenin ibresi diğer yönde
sapar, yani iletken üzerinde indüklenen gerilimin yönü de değişir. İletken ileri ve
geri olmak üzere iki yönde hareket ederse, voltmetrenin ibresi sıfır noktasının her
iki tarafında salınımlar yapar.
Görülüyor ki, homojen bir alan içerisinde hareket eden belirli uzunlukta
bir iletken üzerinde indüklenen gerilimin değer ve yönü, yalnız iletkenin hız ve
hareket yönüne bağlıdır. Değişmeyen bir hızla hep aynı yönde hareket eden bir
iletkende indüklenen gerilim, yön değer bakımından sabit kalır.
Sabit bir manyetik alan içinde bulunan iletkenler, manyetik alan kuvvet
çizgilerini kesecek şekilde hareket ettirilirse o iletkende gerilim indüklenir. Bu
olaya indükleme olayı denir. Bu olay dinamoların çalışma prensibidir.
İNDÜKLENEN GERİLİMİN YÖNÜ
Bir iletkende gerilim oluşturabilmek endüksiyon prensibine dayanır.
Endüksiyon prensibine göre; iletken ve manyetik alanın birbirlerini etkileyecek
şekilde konumlandırılıp, en az birinin hareket ettirilmesi sonucunda iletkendeki
yükler harekete geçer. Bu olay sonucunda iletkende bir gerilim meydana gelir. Bir
iletkende indüklenen gerilimin veya iletkenden geçen akımın yönünü bulmak için
iki kural vardır.
1- Sağ el kuralı
2- Sağ el üç parmak kuralı
1- SAĞ EL KURALI
Sağ el, kuvvet çizgileri avuç içinden
girecek şekilde kutuplar arasına yerleştirilir. Açık
ve gergin duran başparmak, manyetik alan içindeki
iletkenin hareket yönünü, bitişik dört parmak
iletkende indüklenen gerilimin yönünü veya
iletkenden geçen akımın yönünü gösterir.
2- SAĞ EL ÜÇ PARMAK KURALI

Birbirine dik tutulan baş, işaret ve orta parmaklardan, başparmak
iletkenin hareket yönünü (v), işaret parmağı manyetik alan yönünü (kuvvet
çizgilerinin yönünü) (B) ve orta parmak iletkende indüklenen gerilimin veya
iletkenden geçen akımın yönünü (I) gösterir.
Elektron akımının yönü ise, aynı kurallar sol elde uygulanarak bulunur.
Sol el kuralı
Manyetik alan: Doğal mıknatıs veya elektromıknatıs ile elde edilebilir.

Mıknatısın N-S kutupları arasında iletken 1, 2, 3 ve 4 yönlerinde ayrı ayrı hareket

ettirilmektedir. İletkenin bu yönlerdeki hareketi sonucunda iletken üzerinde sağ el
kuralına uygun olarak akımlar meydana gelir.
Dikkat edilirse iletken 3 ve 4 yönlerinde hareket ettirildiğinde akım

oluşmamıştır. Sağ el kuralına göre de akım oluşması mümkün değildir. Manyetik
alanda hareket ettirilen iletkende akım oluşabilmesi için; iletkenin alan kuvvet
çizgileriyle arasında bir kesişme açısı olmalıdır. Şekilde iletken, alana paralel
hareket etmektedir.
BİR İLETKENDEN GEÇEN AKIMIN YÖNÜNÜN İFADESİ

Bir iletken içerisinden geçen akımın yönü, iletken üzerinde ➔ I şeklinde
gösterilir. Bu iletkene akımın giriş yönünden bakıldığını düşünürsek ⊕ şeklinde
gösterilir. Eğer iletkene akımın çıkış yönünden bakıldığı düşünürsek ʘ şeklinde
gösterilir.
İLETKENDE İNDÜKLENEN E.M.K' NİN DEĞERİ

Manyetik alan içinde hareket eden bir iletkende indüklenen gerilimin
değeri, birim zamanda o iletkeni kesen manyetik alanın miktarı (birim zamanda o
iletkeni kesen kuvvet çizgisi sayısı) ile doğru orantılıdır. Manyetik indüksiyon
yoğunluğu B olan, homojen bir manyetik alan içinde l uzunluğundaki iletken,
saniyede v hızı ile kuvvet çizgilerine dik olacak şekilde hareket ettiğinde v.l cm2
yüzeyindeki kuvvet çizgileri tarafından kesilir.
Birim yüzeyindeki kuvvet çizgisi B gauss/cm2 olduğuna göre, iletkenin

kestiği kuvvet çizgisi sayısı, ya da başka bir ifade ile iletkende indüklenen e.m.k,
e = B.l.v. Sinα
α = İletkenin hareket yönü ile kuvvet çizgileri arasındaki açı.
Genel olarak elektrik makinalarında iletkenin kuvvet çizgileri tarafından
kesilme açısı α = 90° olduğundan iletkende indüklenen e.m.k,
e = B.l.v
Sinα = Sin90° = 1
İletkenin hareket ederken kuvvet çizgileriyle yaptığı açı kesilen kuvvet
çizgisi sayısını etkiler. İletken kuvvet çizgilerine belirli bir açı ile hareket ediyorsa,
aynı zaman süresinde dik hareketine göre daha az sayıda kuvvet çizgisi
kesecektir. Bu durumda iletkenin kuvvet çizgilerine dik olan hareket bileşenini
dikkate almamız gerekir .
İndüklenen e.m.k' in değerini volt olarak bulmak için, bu çarpımı 108 ‘e

böler veya 10-8 ile çarparız. Çünkü iletkende 1 V gerilim indüklenebilmesi için,
iletkenin saniyede 108 kuvvet çizgisi kesmesi gerekir.
Buna göre iletkende indüklenen e.m.k,
e= B.l.v.Sinα.10-8 (V)
Formüldeki İfadeler,
e = Volt cinsinden iletkende indüklenen gerilim (V)
B = 1 cm2 alanlı kutup parçasından geçen manyetik alan kuvvet çizgisi sayısı
(Gauss/cm2) Manyetik indüksiyon katsayısı da denir.
l = İletken boyu ( cm)
v = İletkenin hareket hızı (cm/sn)
10-8 = İndüklenen gerilim biriminin volt olarak çıkabilmesi kullanılan sabit bir sayı
(Bir iletkeni 1 sn’ de 108 kuvvet çizgisi keserse o iletkende indüklenen gerilimin
değeri 1 V olur.)
α = İletkenin kuvvet çizgileri tarafından kesilme açısı

İletken ile alan çizgileri arasındaki açı α = 90° iken Sin90° = 1 olacağından,
iletkende indüklenen gerilim maksimum olur. α = 00 iken Sin0° = 0 değerini
alacağından indüklenen gerilim minimum olur.
ÖRNEK 1- 1 cm2 alanda 8000 kuvvet çizgisi geçtiğine göre, boyu 20 cm,
saniyedeki hızı 100 cm olan iletkende (iletkenin alana dik hareket ettiği durum
için) indüklenen gerilimi hesaplayınız.
B = 8000 Gauss/cm2, l = 20 cm, v = 100 cm/sn, α = 90° Sin90° = 1 e = ?
e = B.l.v.10-8= 8000.20.100.10-8 = 0,16 V

ÖRNEK 2- İletkenin boyu 30 cm, saniyedeki hızı 200 cm'dir. 1 cm2 alandan 9000
kuvvet çizgisi geçtiğine göre, iletkenin alana dik hareket ettiği durum için
iletkende indüklenen gerilimi hesaplayınız.
B = 9000 Gauss/cm2, l = 30 cm, v = 200 cm/sn, α = 90° Sin90° = 1 e = ?
e = B.l.v.10-8= 9000.30.200.10-8 = 0,54 V
ÖRNEK 3- Kuvvet çizgilerine 60° ‘lik açı altında hareket eden bir iletkenin boyu
50 cm, hızı 600 cm/sn ve hareket ettiği alanın manyetik indüksiyonu 8000
Gauss/cm2 'dir. İletkende indüklenen gerilimi hesaplayınız.
B = 8000 Gauss/cm2, l= 50 cm, v=600 cm/sn, α = 60° Sin60° = 0,86 e = ?
e = B.1.v. Sinα .10-8= 8000.50.600.0,86.10-8= 2,064 V

ÖRNEK 4- 40 cm boyundaki iletkenin hızı 250 cm/sn, içinde bulunduğu manyetik

alanın değeri 10000 Gauss/cm2 ' dir. İletkende indüklenen gerilimi,
a) İletken kuvvet çizgilerine dik hareket ettiğinde,

b) İletken kuvvet çizgilerine 45°'lik açı altında hareket ettiğinde, hesaplayınız.
B = 10000 Gauss/cm, l=40 cm, v=250 cm/sn

a) α = 90° ⇒ e = ? Sin90° = 1
b) α = 45° ⇒ e = ? Sin45° = 0,707
a) e = B.l.v. Sin α .10-8 = 10000.40.250.10-8 = 1 V

b) e = B.l.v. Sin α .10-8= 10000.40.250.0,707.10-8 = 0,707 V
ÖRNEK 5- Boyu 200 cm olan iletkenin içinde bulunduğu manyetik alanın değeri
10000 Gauss/cm2' dir. Kuvvet çizgilerine dik hareket eden iletkende 0,45 V
gerilim indüklenmektedir. İletkenin hızını hesaplayınız.
B = 10000 Gauss/cm2, l= 200 cm, α= 90°, e=0,45 V v=?
e = B.l.v. Sinα . 10-8

ÖRNEK 6- Kuvvet çizgilerine 60°'lik açı altında hareket eden bir iletkenin hızı
150 cm/sn, hareket ettiği alanın manyetik indüksiyonu 12000 Gauss/cm2,
iletkende indüklenen gerilim 0,35 V' dur. İletkenin boyunu hesaplayınız.
B = 12000 Gauss/cm2
v = 150 cm/sn
α = 60° Sin60° = 0,86
e = 0,35 V
l=?
e = B.l.v. Sinα . 10-8
ÖRNEK 7- Kuvvet çizgilerine 30° ‘lik açı altında hareket eden bir iletkenin boyu
200 cm, hızı 400 cm/sn ve hareket ettiği alanın manyetik indüksiyonu 10000
Gauss/cm2 'dir. iletkende indüklenen gerilimi hesaplayınız.
B = 10000 Gauss/cm2
l = 200 cm
v = 400 cm/sn
α = 30° Sin30° = 0,5
e=?
e = B.l.v. Sinα .10-8= 10000.200.400.0,5.10-8 = 4 V
ÖRNEK 8- Boyu 250 cm olan iletkenin içinde bulunduğu manyetik alanın değeri
11000 Gauss/cm2 'dir. Kuvvet çizgilerine 45° 'lik açı altında hareket eden
iletkende 0,42 V gerilim indüklenmektedir. İletkenin hızını hesaplayınız.
B = 11000 Gauss/cm2
l= 250 cm
α = 45° sin45° = O, 707
e = 0,42 V
v=?
e = B.l.v. Sinα .10-8
KOLLEKTÖR YARDIMIYLA DOĞRU GERİLİM ELDE ETMEK

İletkenin homojen bir manyetik alan içerisinde sabit bir hızla hareket
etmesiyle, zamana göre değişmeyen bir doğru gerilim elde edilmişti. Şimdi de,
çok kutuplu makinalarda olduğu gibi iletkeni periyodik olarak yön değiştiren
kuvvet çizgileri bulunan bir manyetik alan içerisinde sabit bir hızla hareket
ettirelim. Bu durumda iletkenin uçlarında indüklenen gerilim de periyodik olarak
yön değiştirecektir.
Genel olarak elektrik makinalarında
üzerlerinde gerilim indüklenen iletkenler çok
sarımlı bobinler halinde kullanılmaktadır. Böyle
bir bobinin çok kutuplu bir manyetik alan içinde
dönmesiyle üzerinde indüklenen gerilim;
şeklinde ifade edilir. ω = Bobindeki sarım sayısı Ф= Bobinin çevrelediği yüzeyden

geçen manyetik akı
İndüklenen e.m.k'in
şekli
Dairesel harekette bir bobinde indüklenen e.m.k'in değişimi
Doğru akım generatörü (Dinamo)

DOĞRU AKIM KULLANILAN YERLER

Doğru akım, galvano-teknikte, telefonda, akümülatör doldurulmasında,
elektrik kaynağı işlerinde, tramvay, troleybüs gibi ulaştırma araçlarında, devir
sayılarının geniş sınırlar içinde değiştirilmesi gereken yerlerde kullanılır.
Ayrıca, son yıllarda elektrik enerjisinin doğru akımla iletilmesi
çalışmaları da hızla ilerlemektedir. Bu nedenle doğru akım elektrik enerjisinin
bugüne oranla çok fazla önem kazanacağı anlaşılmıştır. Doğru akım, doğru akım
genaratörleri ile üretildiği gibi, piller veya akümülatörlerle kimyasal enerjiyi
elektrik enerjisine dönüştüren elemanlardan da elde edilir.
DOĞRU AKIM MAKİNALARI
Bu makinalar ilk defa Pacinotti ve sonra Gramme tarafından
düşünülmüştür. İlk düşünüldüğü zamanda rotor bir halka olup, bunun üzerine
bobinler sarılmış durumdaydı. Bugünkü modem doğru akım makinalarında ise,
endüvi silindirik olup, bu silindirler üzerine açılmış oluklara bobinler
yerleştirilmiştir. Kutuplar ise statora yerleştirilmiştir.
(a) (b)
Endüvisi halka şeklinde (2P=2) Halka endüvinin kesiti
bir doğru akım makinası
Doğru akım makinaları yapı bakımından senkron makinalara çok

benzer. Doğru akım makinalarında kutuplar duran kısımda, endüvi rotordadır.
Senkron makinalarda ise; kutuplar rotorda, endüvi statordadır. Bir doğru akım
generatöründe, senkron generatörde olduğu gibi endüvide alternatif gerilim
indüklenir. Ancak bu alternatif gerilim kollektör ve fırçalar yardımıyla doğru akıma
çevrilir.
Kollektör, doğru akım makinasının en önemli yerlerinden biri olup, fırça
ve kollektör takımına işletme sırasında periyodik bakım gerektiğinden ve pahalı
olmaları nedeniyle hız kontrolüne çok elverişli olmalarına rağmen az
kullanılmaktadırlar.
DOĞRU AKIM MAKİNASININ TANIMI
Sabit bir manyetik alan içerisinde hareket eden iletkenlerde elde edilen
indüksiyon akımının, ko11ektör ve fırçalar yardımı ile doğrultulup dış devreye
alınması prensibi ile çalışan makinalara Doğru Akım Makinaları denir.
DOĞRU AKIM MAKİNALARININ YAPISI

Doğru akım makineleri dönen kısım (endüvi), duran kısım (endüktör),
yatak, kapak, fırça ve kolektörden oluşur. Duran kısım stator olup, karkas ve
üzerine yerleştirilmiş ana ve yardımcı kutuplardan meydana gelir. Ana kutuplar
üzerine doğru akımla beslenen uyartım sargıları yerleştirilmiştir. Dönen kısım ise,
endüvi çekirdeği ve bunun üzerindeki sargılar ile kollektörden oluşur. Fırçaları
taşıyan fırça tutucuları ise yatakları üzerine yerleştirilmişlerdir.
Doğru akım makinasının yapısı;
1- Endüktör
2- Endüvi
3- Kollektör
4- Fırçalar
5- Yataklar ve diğer parçalar
Bir doğru akım makinasının parçaları

a) Gövde, b) Endüvi, c) Kapaklar, d) Kollektör, e) Fırça, g) Fırça yıldızı
MAKİNALARI
(2. Hafta)
DC Motorlarının kurulumunu yapmak ve çalıştırmak.
1- ENDÜKTÖR (KUTUP)
DC ya da AC ile
çalışan makinalarda N-S
kutuplarının oluşturulması
için yapılmış olan sargıların
yerleştirildiği kısma endüktör
denir. Görevi manyetik alan
meydana getirmektir.
Endüktör sargısı DA
makinasının gövdesinde
bulunur ve vida veya
somunlarla gövdeye
tutturulur.
Doğru akım makinesinin özelliğine göre endüktör sargısı yapısal

değişiklikler gösterir. Küçük güçlü DA makinelerinde ve pilli oyuncakta daimi
mıknatıs, endüktör olarak görev yapmaktadır. Doğru akım motorlarında kutup
sayısı, alternatif akım makinelerinde olduğu gibi hız, indüklenen gerilim ve
akımın frekansına bağlı değildir. Burada kutup sayısı makinenin gücüne ve devir
sayısına göre değişir. Endüktör, makinenin gücüne (büyüklüğüne, çapına) ve
devir sayısına göre 2, 4, 6, 8 veya daha çok kutuplu olur.
2. Endüvi (Dönen Kısım)

DA makinelerinde dönen, mekanik enerjinin alındığı kısımdır. Doğru
akım makinesinin yapısına göre çeşitli ebatlarda yapılmaktadır. Endüvi üzerinde
kolektör ve preslenmiş sac paket bulunur. Sac üzerindeki emaye yalıtkanlı
iletkenlerden akım geçtiğinde motor olarak çalışır yani döner. Manyetik alan
içindeki endüvi dışarıdan bir kuvvetle döndürülürse DA gerilim üretir yani dinamo
görevi yapar.
Endüvi, 0,3-0, 7 mm kalınlığında çelik saclardan yapılmış silindirik

gövde üzerine açılmış ve oluklara yerleştirilmiş sargılardan oluşmuştur. Endüvi
sargılarının uçları, bakır dilimlerinden yapılmış olan ve üzerine fırçaların temas
ettiği kısma (kollektöre) bağlanmıştır. Dinamo sacları istenen şekil ve ölçüde
preslerle kesildikten sonra tavlanır ve birer yüzleri kağıt, lak kullanılarak veya
oksit tabakası oluşturularak yalıtılır.
Periyodik aralıklarla endüvinin bakımının yapılması, kollektör yüzeyinin

temizlenmesi gerekir.
Büyük, güçlü doğru akım makineleri yüksek akım çekmektedir. Bundan
dolayı kollektöre iki ya da daha fazla fırça ile doğru gerilim uygulanır. Endüvi
yapısı görülmektedir.
Küçük makinalarda endüvi

saclarının tamamı tek parçadan yapılır.
Büyük makinalarda ise endüviye çelik
dökümden yapılmış, üzerine boşluklar ve
havalandırma kanalları açılmış göbek kısmı
eklenir.
Göbek üzerine, parçalı saclardan yapılmış olan endüvi saclarının

yerleştirilmesi için kırlangıç kuyruğu şeklinde kanallar açılır. Böylece endüvi
mekaniki bakımdan güçlü, havalandırması iyi ve yapımı kolay olur. Endüvinin
daha iyi soğuması için, üzerine enine ve boyuna kanallar açılır. Ayrıca
makinanın daha iyi soğuması ve güvenle çalışması için, endüvi miline vantilatör,
sargıların uç kısmına da kanatçıklar takılır.
Endüvi sacları üzerine, iletkenleri yerleştirmek için oluklar açılmıştır.

Olukların şekil ve sayılan makinanın devir sayısına, büyüklüğüne, sanın tipine ve
şekline göre değişir. Küçük makinalarda yuvarlak veya oval, büyük makinalarda
ise genellikle tam açık oluklar kullanılır.
3- KOLLEKTÖR
Doğru akım makinalarında kollektör endüvide indüklenen e.m.k'i
doğrultmaya yarar.
Endüvi üzerinde kolektör vardır ve bakır dilimlerden oluşur. Endüvide
bulunan iletkenler bu dilimlere lehimlenerek ya da presle bağlanır.
Kollektör dilimleri (lamelleri), haddeden geçirilmiş sert bakırdan pres

edilerek yapılır. Bakır dilimleri arasına 0,5-1 ,5 mm kalınlığında mika veya
mikanit yalıtkan konur. Bu kalınlık kollektörün çapına ve komşu dilimler
arasındaki gerilim farkına göre değişir. Kollektör dilimlerinin bir tarafı
kırlangıçkuyruğu şeklindedir.
Bobin uçlarının kollektöre yerleştirilmesi için, küçük makinalarda

dilimlere yarıklar açılmıştır. Büyük makinalarda ise, dilimlere bayrakçık adı
verilen parçalar eklenir. Her iki durumda da endüvi sargısından çıkan iletken
uçlan buralara yerleştirilerek lehimlenir.
Doğru akım makinasının endüvi ve kollektör kesiti F-Bayrakcık,

L-Kollektör lameli, M-Mikanit, C-Sıkıştırma civatası
Doğru akım makinalarının en önemli ve

en çok arıza yapan parçası kollektör ve fırça
düzeneğidir. Bu nedenle kollektör özenle
yapılmış ve dilimler arası gerilim farkı 15 V'u
geçmeyecek şekilde seçilmiş olmalıdır. Gerçekte
dilimler arasında kullanılan mikanit çok yüksek
gerilimlere dayanabilir. Fakat gerilim arttığı
zaman ortaya çıkan arızaların nedeni yağ, kömür
ve tozdan dilimler arasının kirlenmesidir. Bu
pislik, dilimler arasında sızıntı şeklinde akım
geçişine ve zamanla mikanitin kömürleşerek kısa
devre yapmasına neden olur.
Bir doğru akım makinası

kollektörü ve kollektör dilimi
Kollektör dilim sayısı az olursa, özellikle

dinamolarda elde edilecek akım düzgün
olmaz. Kollektör dilim sayısı ne kadar çok
olursa, akımdaki dalgalanma da o kadar az
olur. Doğruya yakın bir gerilim elde etmek
için, genellikle iki fırça arası dilim sayısı
16'dan az olmamalıdır. Kollektör dilim
sayısı az ise, ayrıca komitasyon da
güçleşir. Belirli bir gerilim için, dilim sayısı
azaldıkça, iki dilim arasına bağlanan
bobinlerin sarım sayısı artar. Bu durum
bobinde, akımın yön değiştirmesi anında
yüksek öz indükleme e.m.k'lerin
doğmasına ve komitasyonun bozulmasına
neden olur.
4-FIRÇALAR
DC ve AC ile çalışan kolektörlü makinelerin kolektöre basan
parçalarına fırça (kömür) denir. Doğru akım makinalarında endüvide indüklenen
akım, kollektör yüzeyine temas etmekte olan fırçalar yardımı ile dış devreye
iletilir.
Fırça Yatağı
Fırça, doğru akım makinesi motor olarak çalışıyorsa gerilim
uygulanmasını sağlar. Doğru akım makinesinin özelliğine göre boyutu
değişmektedir. Fırçanın kolektörlere uygun basınçla basması gereklidir. Bu
nedenle doğru akım makinelerinin fırçaları üzerinde baskı yayları bulunur. Baskı
yayının gevşek ya da çok sıkı olması motorun verimli çalışmasını engeller.
Fırçalar aşınıcı olduğundan zamanla biter. Bu durum makinenin sesinden,
kollektörde aşırı kıvılcım oluşmasından anlaşılabilir.
Fırçalar, makinanın akım şiddeti, devir
sayısı ve gerilimine göre sert, orta sert ve
yumuşak karbon veya karbon-bakır
alaşımından yapılır. Düşük gerilimli
makinalarda bakır, 100 V'tan yukarı gerilimli
makinalarda karbon fırçalar kullanılır. Fırçalar
fırça tutucularına, fırça tutucuları da fırça
taşıyıcısına tespit edilir.
Fırça, fırça yuvasına yerleştirilir. Baskı yayının gevşek ya da çok sıkı

olması motorun verimli çalışmasını engeller.
5- YATAK, KAPAK VE DİĞER PARÇALAR

Elektrik makinalarının en önemli parçalarından biri de yataklardır.
Yataklar çok arıza yapan ve bakım isteyen kısımdır. Yataklarda meydana gelen
aşınmalar, sürtünmeler komitasyonun bozulmasına ve büyük arızaların
meydana gelmesine neden olur. Endüvide olduğu gibi yataklar da periyodik
bakım gerektirir.
DOĞRU AKIM MOTORUNUN ÇALIŞMASI
Doğru akım motoru, içinden akım geçen iletkenin manyetik ortam dışına
itilmesi prensibine göre çalışır.
Motorlarda manyetik alanı endüktör oluşturmaktadır. İçinden akım geçen
iletkenler ise endüvi üzerinde bulunur.
Akım geçen iletkenin manyetik alan içindeki durumlar

İçerisinden akım geçen iletkenin durumu

Endüvi üzerindeki iletkenlere fırça ve kolektör yardımıyla doğru gerilim
uygulanır. Böylece endüvi üzerindeki iletkenden akım geçer ve manyetik alan oluşur.
Endüviden geçen akım, manyetik alan oluşturur ve kutuplarda oluşan manyetik
alanı bozar. Bu durumda endüvi reaksiyonu oluşur. Bu istenmeyen durumu ortadan
kaldırmak için yardımcı kutup kullanılır. Bazı küçük güçlü motorlarda yardımcı kutup
olmayabilir.
Yardımcı kutubun endüviye bağlantısı

Endüktör sargısının manyetik

alanı (N–S), endüvide üzerinde manyetik
alan oluşturan iletken veya iletken
demetini dışa doğru iter. Bu itilme, mil
etrafında dönmeyi meydana getirir.
N ve S kutupları, endüviden
geçen akım yönüne göre iletken veya
iletken demetini manyetik ortamın dışına
iter. Bu itilme prensibi, doğru akım
motorlarının çalışma esasını oluşturur.
İletkenden geçen akım yön
değiştirirse itilme yönü de değişir. İtilme İçinden akım geçen iletken
yönünün değişmesi motorun dönüş manyetik alan dışına itilmesi
yönünü de değiştirir
DA Motorlarında Uyartım
Doğru akım motorlarının çalışması için endüktörde manyetik alan
bulunması ve endüviden akım geçmesi gerekir. Endüktöre doğru akım
uygulandığında manyetik alan yani mıknatısiyet oluşturmaktadır. Doğru akım
motorunun endüktör sargısının manyetik alan oluşturmak için dışarıdan çektiği
akıma uyartım akımı denir.
Endüktör sargısının uyartım geriliminin kaç volt olacağı motor etiketi
üzerinde belirtilir.
MAKİNALARI
(3. Hafta)
ENDÜVİDE İNDÜKLENEN ELEKTROMOTOR KUVVETİ

Bir iletken manyetik alan içinde hareket ettiğinde, üzerinde
indüklenen e.m.k'in değeri;
e = B.l.v 10-8 (V) dur.
Endüvide birçok iletken olduğuna ve bu iletkenler her an yön ve

şiddeti değişen bir alan etkisi altında bulunduğuna göre, fırçalar
arasında elde edilecek e.m.k. 'in değeri şöyle bulunur.
Bir iletken kutuplar arasında hareket ederken her an değeri
değişik manyetik alan tarafından kesilir. Şekildeki eğrinin düz çizgi ile
belirtilen kısmı, bir kutup alanının değişimini göstermektedir.
Kutup Alanı ve Ortalama Alan

Bir kutup adımı boyunca değişen bu alanın, her an sabit kalıyormuş gibi
ortalama değerini bulursak, kesik çizgi ile gösterilen kısım elde edilir. Bunun
anlamı, bir kutbun meydana getirdiği toplam akı (<I>), bir kutup adımı boyunca
endüvi çevresine eşit etkide bulunuyor demektir.
Endüvi çevre alanı,
Bir kutba düşen alan,
Ortalama manyetik alan,

E=K.Ф.n Volt
KUTUP GERİLİMİ
Makinada indüklenen emk'ini, dinamo boşta çalışırken
kutuplarında ölçmek mümkündür. Sargılardan bir akım geçtiğinde,
kutuplarda okuyacağımız gerilim, EMK'den endüvi devresinde meydana
gelecek omik gerilim düşümü kadar dinamoda daha küçük ve motorda
daha büyük olacaktır. Dinamolarda şebekeye akım verildiğinden,
indüklenen gerilim kutup geriliminden daha büyüktür. (E > U). Motorlarda
ise, makina şebekeden akım çektiğinden kutup gerilimi endüvide
indüklenen gerilimden daha büyüktür. (U > E) Gerek dinamolarda ve
gerekse motorlarda, emk ile kutup gerilimi arasındaki fark makinanın
içindeki omik dirençlerde meydana gelen gerilim düşümlerinin toplamına
eşittir.
Endüvi sargısına seri bağlı başka sargılar varsa (yardımcı kutup, seri
uyartım ve kompanzasyon sargıları gibi), bu sargılar üzerinde meydana gelen
omik gerilim düşümleri de dikkate alınmalıdır. Makinanın toplam iç direnci,
Motor çalışma durumunda endüvide indüklenen e.m.k'ine zıt e.m.k

denilmesinin nedeni, bu gerilimin uygulanan kutup gerilimine karşı koyması ve
dolayısıyla şebeke ile motor endüvi sargısı arasındaki elektriki dengeyi
sağlamasıdır.
DÖNDÜRME MOMENTİ
Bir doğru akım motorunun ana kutuplarındaki uyartım sargılarını doğru
akımla beslediğimizde, endüvi ve stator arasındaki hava aralığında sabit bir
manyetik alan (B) oluşur. Rotor sargılarının ( +) ve (-) fırçaları bir doğru akım
kaynağına bağlanırsa, sargılardan akım geçmeye başlar. Biot-Savart Kanununa
göre bu iletkene bir kuvvet (F) etkir.
F = B.L.I (Newton)
F = 0,102.B.L.I (kg)
Manyetik alan içinde bulunan iletkenler, ancak kutup altındaki

endüksiyon eğrisinin çevrelediği yüzeyde eşdeğer olan dikdörtgenin tabanı
içinde kalan miktar kadardır. Bu dikdörtgenin dışında kalan iletkenlerde kuvvet
indüklenmediği kabul edilir.
Doğru akım makinasında bir kutup altındaki alan şekli

MAKİNALARI
(4. Hafta)
Doğru Akım Motorlarında Zıt Emk

Manyetik alan içinde dönen endüvi iletkenleri, bu alanın kuvvet çizgileri
tarafından kesileceğinden endüvi üzerinde bir emk indüklenir. DC motorunun
endüvisine U gerilimi uygulandığında endüvide indüklenecek olan emk kendisini
oluşturan U gerilimine Lenz Kanuna göre zıt yönde olur. Bu nedenle endüvide
indüklenen bu emk'ya Zıt Emk adı verilir. Zıt emk, Eb ile gösterilir. Endüvide
indüklenen zıt emk (Eb) endüviye uygulanan U gerilimine zıt yönde olduğundan
U geriliminin endüviden geçirmek istediği akımı azaltmak ister. Buna göre;
DOĞRU AKIM MAKİNALARINDA VERİM

Bir makinaya verilen güç, bu makinadan aynı değerde alınamaz.
Makinada meydana gelen kayıplardan dolayı, gücün bir kısmı makinada
harcanır. Dolayısıyla makinadan alınan güç kayıplar oranında azalır. Alınan
gücün verilen güce oranı makinanın verimini verir.
Doğru akım makinalarında verim % 80-90

arasındadır. Verim makinanın gücüne bağlı
olarak değişir. Küçük güçlü makinalarda
verim düşük, büyük güçlü makinalarda ise
yüksektir. Makinanın gücü arttıkça verimde
artar. Diğer makinalarda olduğu gibi, doğru
akım makinalarında da verim iki metotla
hesaplanır.
1- Direkt metot
2- Endirekt metot (Kayıplar metodu)
1- DİREKT METOT
Direkt metotda makinaya verilen güç ve makinadan alınan güç
doğrudan doğruya ölçülerek verim hesaplanır. Motor devresine bağlı
ampermetre ve voltmetreden ölçülen değerler yardımı ile, motorun devreden
çektiği güç yani motora verilen güç hesaplanır.
Pv=U.I (W) (MOTOR)
Pv=E.la (W) (DİNAMO)
Faydalı güç dinamolarda dinamonun kutup gerilimi ve yük akımından,
motorlarda ise motora akuple edilen fren makinası yardımı ile tespit edilen fren
momenti ve motorun devir sayısından hesaplanır. Bu faydalı gücün
hesaplanmasında kullanılan fren makinası, bir dinamo fren, prony freni, halat
freni, su freni yada foucault freni olabilir.
Makinaya verilen güç, motorlarda motorun

paralel bağlı bulunduğu şebekeden çektiği
elektrik gücü, dinamolarda ise dinamonun
miline uygulanan mekanik güçtür.
Dinamonun miline uygulanan mekanik güç, akuple edilmiş bir
yardımcı makina (motor) veya motor olarak çalıştırılan bir dinamo fren yardımı
ile hesaplanabilir. Alınan güç verilen güce oranlanarak verim hesaplanır.
Verim% 85'in altında ise direkt metot ile hesaplanır.
2- ENDİREKT METOT
Büyük güçlü makinalarda verim, endirekt metot ile hesaplanır.
Endirekt metotta makinanın toplam kayıpları ölçülür. Toplam kayıplar demir
kayıpları, sürtünme kayıpları, uyartım ve endüvi devresi bakır kayıpları ve ilave
kayıpların toplamına eşittir. Makinaya verilen veya makinadan alınan güçten
birisi bilindiğine göre, diğer kayıplar yardımı ile bulunarak verim hesaplanır.
Bir doğru akım makinasının kayıplarını bulmak için, makina boşta motor
olarak çalıştırılır ve gerekli ölçümler yapılır. Makina boşta nominal gerilim ve devir
sayısında çalıştığı zaman, devreden çekeceği enerjinin tamamı kayıplara
harcanır. Makinadan çekilen güç, makina devresine bağlı ampermetre ve
voltmetreden ölçülen değerler yardımı ile hesaplanır. Boşta çalışmada çekilen
güç; Po = Un.lo (W) Boşta çalışmada devreden çekilen güç, makinanın aşağıda
belirtilen kayıplarına harcanır.
1- Makina nominal devir sayısında çalıştığına göre, kutuplardaki manyetik alan
normal değerindedir. Bu manyetik alanda meydana gelen demir kayıpları da
makinanın normal devir kayıplarıdır. O halde çekilen gücün bir kısmı demir
kayıplarına harcanır (PFe),
2- Normal manyetik alan için uyartım akımı da nominal değerinde olur ve
2uyartım devresi bakır kayıpları boşta çalışmada devreden çekilen gücün içinde
olur.(Pmcu = Rm.lm )Seri makinalarda boşta çalışma deneyi, seri sargı dışarıdan
ayrıca bir kaynak tarafından beslenerek yapılır. Uygulanan gerilim çok küçük
olmalı veya devreye direnç ilave edilmelidir.
3- Makina nominal devir sayısında döndüğüne göre, sürtünme ve vantilasyon

kayıpları da normaldir ve çekilen gücün bir kısmı bu kayıplara harcanır (P
sürt+vant),
4- Makinanın çalışabilmesi için endüvisinden az da olsa bir akım geçmelidir.
Dolayısıyla endüvi devresinde bir kayıp meydana gelir. Bu kayıp makina boşta
çalışırken çok azdır ve ihmal edilebilir.
Boşta çalışmada devreden çekilen güç;
Boşta çalışmada çekilen güçten, endüvi devresinin boştaki bakır kaybı
çıkarılırsa sabit kayıplar bulunur.
Değişen kayıplar olan endüvi devresi, seri sargı, yardımcı kutup sargısı ve
kompanzasyon sargısı bakır kayıplarını bulmak için bu devrelerin direnci ve
akımı bulunur. Devre dirençleri ampermetre-voltmetre metodu ile bulunabildiği
gibi direnç köprüsü ile de ölçülebilir. Bu sargılardan geçen akım makinanın
cinsine, motor veya dinamo oluşuna göre değişir. Seri makinalarda Ra, Ryk, Rk
ve Rs sargı dirençlerinden geçen akım (I) devre akımıdır. Şönt ve kompunt
makinalarda bu sargı dirençlerinden geçen akım (la) endüvi akımıdır.
DOĞRU AKIM MAKİNALARINDA UYARTIM
BOBİNLERİNİN BESLENME ŞEKİLLERİ
Doğru akım makinalarının statordaki ana kutuplar üzerinde bulunan

uyartım bobinleri, genel olarak ya yabancı bir kaynak tarafından ya da uyarmakta
oldukları endüvi sargısından beslenirler.
Makina yabancı doğru akım kaynağından besleniyorsa serbest uyarmalı
makina denir. Endüvi sargısından besleniyorsa seri, şönt ve kompund uyarmalı
olarak üçe ayrılır. Ana kutuplar üzerindeki uyartım sargıları uyarmakta oldukları
endüvi sargısından besleniyorsa, uyartım akımı sıfırken kutup çekirdeğinde kalan
artık mıknatısiyetten dolayı küçük bir manyetik alanın bulunması, endüvi sargıları
üzerinde küçük bir gerilim indüklenmesine neden olur. Endüvi ile seri veya paralel
bağlı uyartım sargısından bu gerilimin etkisi ile küçük bir akım geçer. Bu akımın
oluşturduğu manyetik alan, artık mıknatısiyetten dolayı oluşan manyetik alana
eklenerek, daha kuvvetli bir alan oluşur. Böylece daha büyük bir gerilim
indüklenerek, uyartım akımı ile kutup gerilimi arasında kademeli olarak bir artış
meydana gelir. Bu artış kutuplardaki demir çekirdeğin doymasına ve uyartım
devresindeki dirence bağlı olarak, belirli bir değere kadar devam eder ve son
değerini alır. Bu noktada, uyartım akımı ile kutup gerilimi sabit uyartım direncinde en
büyük değerini almışlardır. Bu olaya makinanın kendi kendin· uyarması denir.
1- SERİ SARGILI UYARTIM

Ana kutuplar üzerindeki uyartım sargısı,
endüvi devresine seri bağlıdır. Uyartım sargısı
üzerinden endüvi akımı geçeceğinden, iletkenler
kalın kesitli, az sarımlıdır. Doğru akım
makinalarında polarite çok önemlidir. Uyartım
devrelerinde akımın girdiği uç alfabetik harf
sırasını takip eder. Generatör çalışma
durumunda makina uyartım tarafından
bakıldığında sağa doğru döndüğüne göre, A ucu
( +) ve B ucu (-) polaritedeyken, akım uyartım
Doğru akım seri motor
sargısının E ucundan girer, F ucundan çıkar.
Bu durumda uyartım sargısından geçen akım, artık mıknatısiyetten dolayı oluşan
alanı kuvvetlendirir. Uçlar ters bağlanacak olursa, yani akım uyartım sargısının F
ucundan girip,
E ucundan çıkıyorsa, endüvideki artık mıknatısiyet yok edileceğinden, makina

generatör olarak kendi kendini uyaramaz. Bu durumda makinanın kendi kendini
uyarabilmesi için, kutupların yabancı bir kaynak tarafından tekrar
mıknatıslanması gerekir. Makinadaki artık mıknatısiyeti yok edecek şekilde
yapılan bağlantıya intihar montajı denir. Uyartım sargısından geçen akımın yönü
tespit edilirken, artık mıknatısiyetin zayıflatılmamasına, aksine sürekli olarak
uyartım alanı tarafından desteklenmesine dikkat edilmelidir.
Seri uyarmalı bir doğru akım

makinasının prensip şeması
(Generatör hali)
Seri uyartımlı makinada uyartım akımı aynı zamanda endüvi ve yük akımı
(la=Im=I) olduğundan, makinanın kendi kendini uyarması için yüklenmesi
gerekir.
2- PARALEL (SHUNT) SARGILI UYARTIM
Ana kutuplar üzerindeki uyartım
sargısı endüvi devresine paralel bağlıdır.
Şönt makinanın kendi kendini uyarması
için yüklenmesine gerek yoktur, boşta
çalışırken de kendi kendini uyarabilir. Şönt
makinanın ekonomik olabilmesi için, şönt
devreden geçen akımın küçük olması
gerekir. Aksi halde uçlarına sürekli olarak
kutup gerilimi uygulanacak olan şönt
sargının bakır kayıpları büyük olacaktır.
Bu nedenle şönt sargı ince kesitli, çok
sarımlı olarak yapılır.
Bilindiği gibi, belirli bir amper-sanını sağlamak için ya akım büyütülür,

sarım sayısı azaltılır ya da akım küçültülür, sarım sayısı arttırılır. Şönt makinada
uyartım direncini arttırarak uyartım akımı azaltılır. Bakır kayıpları (Joule kayıpları)
akımın karesi ile orantılı olduğundan, şönt sargının bakır kayıpları seri makinaya
göre daha azdır.
Generatör durumunda, makina uyartım tarafından bakıldığında sağa

doğru döndüğüne göre, A ucu ( +) ve B ucu da (-) polaritedeyken, akım uyartım
sargısının C ucundan girer, D ucundan çıkar. Bu durumda uyartım sargısından
geçen akım, artık mıknatısiyetten dolayı oluşan alanı kuvvetlendirir. Uçlar ters
bağlanacak olursa, yani akım uyartım sargısının D ucundan girip, C ucundan
çıkıyorsa, endüvideki artık mıknatısiyet yok olacağından, makina generatör
olarak kendi kendini uyaramaz.
3- SERİ VE PARALEL (SHUNT) SARGILI UY ARTIM (KOMPOUND UY ARTIM)

Kompund uyartımlı makinalarda hem şönt hem de seri sargı bulunur.
Makinanın karakteristiğine göre ya seri sargı ya da şönt sargı kuvvetli olur. Alanın
ağırlık merkezi şönt sargı üzerinde ise, seri sargı yardımcı durumda olup, bu
makinaya şönt karakteristikli kompund makina denir. Alanın ağırlık merkezi seri
sargı üzerinde ise, şönt sargı yardımcı durumda olduğundan, bu makinaya da
seri karakteristikli kompund makina denir.
Generatör durumunda, makina uyartım tarafından bakıldığında sağa

doğru döndüğüne göre, A ucu ( +) ve B ucu (-) polaritedeyken akım uyartım
sargılarına C ve E uçlarından girer D ve F uçlarından çıkar. Kompund bağlama
iki şekilde yapılır. Şönt sargı seri sargıdan sonra endüviye paralel bağlanmışsa
uzun kompundlanmış makina, şönt sargı seri sargıdan önce endüviye paralel
bağlanmışsa kısa kompundlanmış makina denir. eri sargı ve şönt sargıdaki
akımı kontrol edebilmek için, seri sargıya şönt, şönt sargıya da seri bir direnç
bağlanır.
4- UYARTIM SARGISI DIŞARIDAN BESLENEN SERBEST UYARTIM

Bu tip makinaların uyartım sargılarının beslenmesi için yabancı bir
kaynağa ihtiyaç vardır, kendi kendilerini uyaramazlar. Diğer doğru akım
makinalarından ayırt etmek için, uyartım sargı uçlan I ve K harfleri ile gösterilir.
Uyartım sargısı gerilimi makinanın kutup geriliminden büyük veya küçük
olabileceği gibi, kutup gerilimine eşit de olabilir.
Generatör durumunda makina uyartım tarafından bakıldığında sağa

doğru döndüğüne göre, A ucu(+) ve B ucu da(-) polaritedeyken akım uyartım
sargısının I ucundan girer, K ucundan çıkar. Uyartım akımının yönünü
değiştirmekle A ve B uçlarının polariteleri de aks olunur. Serbest uyartım iki çeşit
olabilir. Uyartım sargısını besleyen kaynak ya bir doğru akım şebekesi
(akümülatör bataryası, bir tahrik motor yardımıyla uyartılan bir generatör veya
redresör yardımıyla alternatif gerilimden doğrultulan bir doğru gerilim) olabilir ya
da uyarılan doğru akım generatörünün mili üzerinde bulunan bir uyartım
dinamosu, uyartım sargısını besler. Doğru akım makinalarında uyartım
tarafından bakıldığında makinanın sağa dönmesi durumunda, uyartım
sargılarında akım alfabetik harf sırasını takip eder. Endüvi devresinde ise akım,
motorlarda alfabetik harf sırasını, generatörlerde ise bunun tersini takip eder.
ENDÜVİ REAKSİYONU
Endüvi manyetik alanının, uyartım bobinlerinin meydana getirdiği kutup

manyetik alanına gösterdiği tepkiye Endüvi Reaksiyonu denir. Endüvi
reaksiyonunun kelime anlamı, endüvinin tepki göstermesidir.
Doğru akım makinasında sadece kutup sargılarından akım geçtiğini
düşünelim. Bu durumda kutuplar arasında düzgün bir manyetik alan meydana
gelir. Manyetik alanın yönü N kutbundan S kutbuna doğrudur. Ana alana ait
kuvvet çizgileri kutup eksenlerine göre simetriktir. Buna boyuna alan denir. Kutup
ayağının bir yarısında ne kadar kuvvet çizgisi varsa, diğer yarısında da o kadar
kuvvet çizgisi vardır.
Doğru akım makinasının uyarılmadığını düşünelim ve sadece endüvi
sargılarından akım geçsin. Endüvi sargılarından geçen bu akımdan dolayı
sargılar etrafında, dolayısıyla endüvi demir nüvesinde bir manyetik alan meydana
gelir. Endüvi sargılarından geçen akımın meydana getirdiği bu alan, devresini
kutup ayakları üzerinden tamamlar. Endüvi sargılarından geçen akımın meydana
getirdiği endüvi alanı da, nötr bölgelerden geçen eksene göre simetrik kuvvet
çizgilerinden oluşur. Bu alana da enine alan denir.
Endüvi sargısının ekseni uyartım sargısının eksenine dik olduğundan

ve bir solenoidi andırdığından, endüvi üzerinde meydana gelen manyetik alanın
yönü, üzerinden geçen akımın yönüne bağlı olmak üzere, kutuplar eksenine dik
bir durum alır.
Her iki durumda da endüvinin hareket etmesi için gerekli şartlardan
(ana alan ve endüvi alanı) yalnız birinin bulunması nedeniyle endüviye hiçbir
kuvvet etki etmez.
ENDÜVİ REAKSİYONUNA KARŞI ALINAN ÖNLEMLER

Endüvi reaksiyonu, ana kutup alanının durumunu değiştirir ve
değerinde azalma meydana getirir. Bu etkileri azaltmak ve özellikle fırçaların
devamlı yer değiştirmesine engel olmak için bazı önlemler alınır.
1- Kutup ayağı uçlarını tarak şeklinde yapmak,
2- Kutup ayaklarına oluklar açmak,
3- Ana kutuplar arasına yardımcı kutuplar yerleştirmek,
4- Kutup ayaklarına kompanzasyon sargıları yerleştirmek.
DC Motorların Uygulamaları
DOĞRU AKIM MOTORLARINDA DEVİR SAYISI VE AYARI
DOĞRU AKIM MOTORLARINDA DEVİR SAYISI VE AYARI
MAKİNALARI
(5. Hafta)
DC Dinamoların yapısını tanımak
DOĞRU AKIM MOTORLARI VE KARAKTERİSTİKLERİ
Doğru akım elektrik enerjisini

mekanik enerjiye dönüştüren elektrik
makinalarına doğru akım motorları denir.
Doğru akım motorları şönt, seri ve kompunt
olmak üzere üç çeşittir. Yapılan bakımından,
aynı adı taşıyan dinamo ile doğru akım
motoru arasında bir fark yoktur.
1- SHUNT(ŞÖNT) MOTORLAR
Uyartım sarıgısı endüviye paralel
bağlı motorlardır. Kutup sargıları ince kesitli
çok sarımlıdır. Motorun endüvi uçlan A-B,
uyartım sargı uçları C-D harfleri ile belirtilir.
Motorda yardımcı kutup varsa, endüviye seri
bağlanan yardımcı kutup sargısının çıkış ucu
H harfi ile gösterilir.
DEVİR YÖNÜNÜN DEĞİŞTİRİLMESİ

Doğru akım motorlarında
uygulanan sol el kuralına göre,
motorun devir yönü, endüviden geçen
akımın veya ana manyetik alanın
yönüne bağlıdır. Bunlardan birinin
yönünü değiştirdiğimizde motorun
devir yönü değişir. Aynı anda her ikisi
birden değiştirilirse devir yönü
değişmez. Şönt motorun devir yönü
değiştirmek için ya endüvi
sargılarından geçen akımın yönü ya
da kutup sargılarından geçen akımın
yönü değiştirilir.
Şebekenin ( +) ucu endüvinin A

ucuna, (-) ucu endüvinin B
ucuna bağlandığında endüviden
ok yönünde geçen akım,
motorun sağa dönmesini sağlar.
Şebekenin ( +) ucu endüvinin B
ucuna, (-) ucu endüvinin A ucuna
bağlandığında, endüviden ters
yönde geçen akım, motorun sola
dönmesini sağlar. Her iki
bağlantıda kutup sargısından
geçen akımın yönü
değişmemiştir.
ŞÖNT MOTORLARIN ÖZELLİKLERİ VE KULLANILDIKLARI YERLER
1- Yol alma anındaki momentleri yüksek değildir. Bu nedenle

aşırı yüklerde kolay yol alamazlar.
2- Devir sayıları yükle çok az değişir. Bu nedenle devir
sayıları hemen hemen sabit kabul edilebilir.
3- Motor boşta çalışırken devir sayıları tehlikeli değerlere
çıkmaz, normal değerinde kalır. Ancak uyartım devresindeki
bir kopukluk, devir sayısının tehlikeli değerler almasına
neden olabilir, bu da özel tertipler ile önlenir. Şönt motorlar bu
özelliklerine göre, yüksek kalkınma momenti istemeyen ve
devir sayılarının sabit kalması istenen yerlerde kullanılır.
Vantilatör, aspiratör, tulumbalarda, kağıt fabrikalarında,
dokuma tezgahlarında, gemi pervanelerinin
döndürülmesinde, matbaa makinalarında ve elevatörlerde
kullanılırlar.
DC Motorların Moment Uygulamaları
SERİ MOTORLAR
Uyartım sargısı endüviye seri bağlı
motorlardır. Seri motorların kutup sargıları
kalın kesitli az sarımlıdır. Seri dinamo ile seri
motorların yapı olarak birbirinden farkı yoktur.
Seri makina hem dinamo hemde motor olarak
çalışabilir. Yalnız dinamo durumundan motor
durumuna ya da motor durumundan dinamo
durumuna geçişte, aynı devir yönü için kutup
sargılarının bağlantı yönü değiştirilmelidir.
Seri motorların yol alma anında fazla akım çekmesine engel olmak
için, yol verme direnci kullanılır. Yol verme direnci endüvi ve kutup sargılarına
seri bağlı olduğundan, bütün motor devresinden aynı akım geçer. Yol verme
direncinin hesaplanmasında, endüvi devresi direnci ile seri uyartım devresi
direncinin toplamı alınır.
Çok küçük seri motorlara, yol almada endüvi akımı

fazla yükselmediğinden ve şebeke için bir sakıncası
olmadığından, doğrudan doğruya dirençsiz yol
verilebilir.
DEVİR YÖNÜNÜN DEĞİŞTİRİLMESİ

Seri motorun devir yönünü
değiştirmek için, şönt motorda olduğu
gibi endüvi veya kutup sargılarından
geçen akımın yönü değiştirilir.
Şebekenin ( +) ucu endüvinin A
ucuna, ( -) ucu uyartım sargısının F
ucuna bağlandığında, endüviden
geçen akım motorun sağa dönmesini
sağlar. Şebekenin(+) ucu endüvinin B
ucuna, (-) ucu uyartım sargısının F
ucuna bağlandığında, endüviden ters
yönde geçen akım motorun sola
dönmesini sağlar. Her iki bağlantıda
da uyartım sargısından geçen akımın
yönü değişmemiştir.
SERİ MOTORLARIN ÖZELLİKLERİ VE KULLANILDIKLARI YERLER

1- Yol alına anındaki momentleri yüksektir. Bu nedenle yol alma anında yüksek
moment istenen yerlerde kullanılırlar.
2- Devir sayılan yükle çok değişir.
3- Hiçbir zaman boşta çalıştırılmazlar. Kalkınma momentleri çok yüksek
olduğundan özellikle cer işlerinde (tren, tramvay, troleybüs), vinç ve
elevatörlerde çok kullanılırlar.
KOMPUNT MOTORLAR
Kompunt motorların seri ve şönt olmak üzere iki uyartım sargısı vardır.
Seri uyartım sargısı endüviye seri bağlı olup, şönt sargı alanını kuvvetlendirecek
veya zayıflatacak yönde çalışır.
Kompunt motorlar eklemeli ve ters kompunt olmak üzere ikiye ayrılırlar.

1. EKLEMELİ KOMPUNT MOTORLAR (Düz Kompunt -Doğru Kompunt):
Seri sargı alanı şönt sargı alanını kuvvetlendirecek şekilde bağlanmış olan
kompunt motorlardır.
2. TERS KOMPUNT MOTORLAR (Diferansiyel Kompunt): Seri sargı alanı
şönt sargı alanını zayıflatacak şekilde ters bağlanmış olan kompunt
motorlardır.
Kompunt motorun karakteristiği, seri sargının oluşturduğu alanın

kuvvetine ve bağlantı durumuna göre değişir. Kompunt motorlar seri ve şönt
motorların özelliklerini taşıdıklarından, yol verme işlemi bu motorlarda
uygulandığı gibidir. Yol verme direncinin hesabı seri motorlardaki gibi yapılır.
KOMPUNT MOTORUN ÖZELLİKLERİ VE KULLANILDIKLARI YERLER

1- Eklemeli kompunt motorların devir sayılan seri ve şönt motor arası bir değişim
gösterir, yani sabit değildir. Ters kompuntta ise yükselen veya hiç değişmeyen
devir sayısı elde edilebilir.
2- Her iki kompunt motor boşta çalıştığında devir sayıları, seri motorda olduğu
gibi tehlikeli değerler almaz.
3- Eklemeli kompunt motorların yol alma momentleri oldukça yüksek, ters
kompunt motorların ise zayıftır .Eklemeli kompunt motorlar hemen hemen seri
motor özelliği gösterirler. Bu nedenle seri motorların kullanıldığı yerlerde
çalıştırırlar. Özellikle vinç, asansör ve hadde makinalarında çok kullanılırlar. Ters
kompunt motorlar, fazla yol alma momenti istemeyen, fakat yükle devir sayısının
hiç değişmemesi gereken televizyon anten yönlendiricisinde, dokuma
tezgahlarında vb. yerlerde kullanılırlar.
Prony Freni İle Faydalı Gücün Ölçülmesi ve Hesaplanması
En eski ve en basit güç ölçme cihazıdır. Azami gücü 100 BG ne kadar

ve devir sayısı da 1000 dev/dak geçmeyen motorlara uygulanabilir. Bu sistemde,
Şekilde görüldüğü gibi motor volanını saran frenleme şeridinin içinde sürtünme
katsayısı yüksek frenleme pabuçları frenleme miktarını saptayan baskül ve
bağlantı kolları vardır.
Motor tam gazda ve yüksüz olarak en yüksek devire çıkarılır. Sıkma
vidalan yavaş yavaş sıkılarak motor yüklenir. Motorun devri düşmeden
çekebileceği en fazla yük baskülde bulunur.
DC Motorların Moment Uygulamaları
MAKİNALARI
(6. Hafta)
DC Dinamoların yapısını tanımak
Moment Uygulamaları
Moment
Uygulamaları
YOL VERME REOSTASI
Tanım : Yol alma anında endüviye uygulanan gerilimi düşürmek için endüvi
devresine seri olarak bağlanan dirence yol verme direnci veya yol verme
reostası denir.
Görevi: Motorların ilk kalkınma anında ve yol verme esnasında endüviden geçen
akımı güvenli sınırlar içinde tutmaktır.
Yol verme direncinin sürgü kolu kademeli dirençlerin bağlı olduğu madeni
kontaklar üzerinde gezer.
Yol verme direncinin L M R ile gösterilen üç ucu vardır.
Bunlardan :
L ucu şebekenin pozitif veya negatif ucuna
M ucu şönt uyartım sargısının C ucuna,
R ucu endüvinin A ucuna bağlanır.
YOL VERME REOSTASI
Yol verme direncinin basamaklara ayrılması
R1 R2 R3 I1
= = = =k
R2 R3 Ra I 2
R3=k. Ra
R2=k.R3 =k2.Ra ve
R1=k.R2 = k3.Ra bulunur.
Eğer n yol verme reostasındaki basamak sayısı olarak alınırsa :
R1 = kn-1. Ra olarak bulunur.
D. C. MOTORLARIN DEVİR YÖNÜNÜN DEĞİŞTİRİLMESİ
D.C. Motorların devir yönünün değiştirilmesi iki türlü yapılmaktadır.

a)Endüviden geçen akımın yönünü değiştirerek,
b)Ana manyetik alanın yönünü değiştirerek.
Bunlardan birinde değişme olursa motor yönü değişmiş olur.
Not: Her ikisi de aynı anda değişirse devir yönü değişmez.
Burada şönt motorun, seri motorun, kompunt motorun endüviden geçen
akımın yönünü değiştirerek devir yönünün nasıl değiştiğinin bağlantı
şemalarını görelim.
Not : Şekil 1.22, 1.23 ve 1.24 de endüviden geçen akımın yönüne ve motor
devir yönüne dikkatle bakıldığında;
Endüviden geçen akımın yönü yukarıdan aşağıya doğru, motor
devir yönü soldan sağa doğrudur.
Endüviden geçen akımın yönü aşağıdan yukarı doğru,

motor devir yönü sağdan sola doğrudur.
Şönt motorların devir yönünün değiştirilmesi
Kompunt motorların devir yönünün değiştirilmesi
Doğru Akım Makinalarında EMK ve Devir Sayısı
Doğru Akım Makinalarında Devir Sayısı
D.C. MOTORLARDA KAYIPLAR
D.C. motorlarda meydana gelen kayıplar
baçlıca üç grupta toplanır.
Bunlar:
1 – Bakır kayıplar
2 – Demir kayıpları
3 – Sürtünme ve rüzgar kayıpları

1. Bakır Kayıpları
Bakır kayıpları dört çeşittir.

Endüvi bakır kayıplar
Şönt sargı bakır kayıpları
Seri sargı bakır kayıpları
Yardımcı kutup ve kompanzasyon sargısı
bakır kayıpları
2. Demir Kayıpları
Demir kayıpları iki çeşittir.

a) Histerisiz kayıpları:
Endüvi gövdesinde ve kutuplarda moleküllerin frekansa bağlı
olarak yön değiştirmesi sırasında birbirleri ile sürtünmeleri sonucu
ısı şeklinde ortaya çıkar. Histerisiz kayıpları silisli saclarla önlenir.
Ph ile gösterilir.
b) Fuko kayıpları:
Endüvi gövdesinde ve kutuplarda indüklenen akımların neden
olduğu kayıplar olup ısı şeklinde ortaya çıkan kayıplardır. Fukolt
kayıpları silisli sacların paketlenmesiyle önlenir. Pf ile gösterilir.
3. RÜZGAR ve SÜRTÜNME KAYIPLARI
Yataklarda meydana gelen sürtünmelerden dolayı ve

endüvinin dönmesi esnasında hava ile sürtünmesi
sırasında meydana gelen (vantilasyon) kayıpları ve fırça
sürtünmesinden ileri gelen kayıplara denir.
Rüzgar ve sürtünme kayıpları Ps ile gösterilir.

D.A. Makinelerinde uyarma sargıları bağlantıları
a) Serbest (Yabancı Uyartımlı) b) Seri

c) Paralel (Şönt) d) Seri-Paralel (Kompunt)
Niçin Doğru Akım Motorları
Niçin Doğru Akım Motorları
MAKİNALARI
(7. Hafta)
DC Dinamolarının kurulumunu yapmak ve çalıştırmak
DOĞRU AKIM MAKİNALARINA AİT FORMÜLLER
Endüvide indüklenen gerilim değerini veren formül

DOĞRU AKIM MAKİNALARINA AİT PROBLEMLER VE
ÇÖZÜMLERİ
ÖRNEK 1
ÖRNEK 2
ÖRNEK 3
ÖRNEK 4
ÖRNEK 5
ÖRNEK 6
ÖRNEK 7
ÖRNEK 8
ÖRNEK 9
ÖRNEK 10
ÖRNEK 11
MAKİNALARI
8. Hafta
DOĞRU AKIM GENERATÖRLERİ (DİNAMOLAR)
DİNAMOLARDA UYARTIM: Bir dinamo için gerekli olan manyetik alanı meydana
getirmeye uyartım denir.
UYARTIM AKIMI: Manyetik alanı meydana getirmek için kutup bobinlerinden

geçirilmesi gereken doğru akıma uyartım akımı denir.
Doğru akım makinalarının kutuplar sabitı veya elektromıknatıslıdır.
Sabit mıknatıslar çok küçük güçlü dinamolarda veya özel amaçlar için
kullanılmaktadır. Kutupları elektromıknatıslı olan doğru akım makinalarında,
kutup bobinleri çeşitli şekillerde beslenerek uyartılır. Kutupların uyartılma
durumlarına göre dinamolar iki çeşittir.
A-Yabancı uyartımlı dinamolar (SERBEST UYARTIMLI)

B-Kendinden uyartımlı dinamolar
1- Şönt dinamolar
2- Seri dinamolar
3- Kompunt dinamolar
a) Eklemeli kompunt dinamolar
1- Orta kompunt dinamolar
2- Yukarı kompunt dinamolar
b) Eksiltmeli (ters) kompunt dinamolar
A- YABANCI UYARTIMLI DİNAMOLAR
Kutup bobinleri dışarıdan bir üreteç tarafından uyartılan dinamolara
yabancı uyartımlı dinamo denir. Bu yabancı kaynak, bir doğru akım üreteci olup,
pil, akümülatör veya diğer bir doğru akım dinamosu olabilir.
Yabancı uyartımlı dinamolarda;

A-B: Endüvi uçlarını
K: Kutup sargı uçlarını
G-H: Yardımcı kutup uçlarını belirtir.
Dinamolarda yardımcı kutup
varsa, endüvinin B ucu ile yardımcı
kutbun G ucu makina içerisinde
birleştirilip klemens tablosuna H ucu
çıkarılır. Dinamonun ürettiği gerilim,
kutup sargılarına seri bağlanan uyartım
reostası (direnci) ile ayarlanır. Böylece
kutuplardan geçen uyartım akımı (Im),
dolayısıyla kutupların manyetik alanı
değişir. Ф manyetik alanının
değişmesiyle E = k.Ф.n formülüne göre
dinamonun gerilimi ayarlanır.
Serbest uyartımlı dinamonun boşta çalışma

karakteristiğinin çıkartılmasında kullanılan
bağlantı şeması
MAKİNALARI
(9. Hafta)
DiNAMOLARDA E.M.K, AKIM, GERİLİM VE VERİM
ŞÖNT DİNAMO
SERİ DİNAMO
KOMPUNT DİNAMO
Kompunt dinamo bağlantı şekline göre iki çeşittir.

1- Uzun kompuntlanmış makina
2- Kısa kompuntlanmış makina
1- UZUN KOMPUNTLANMIŞ MAKİNA

Şönt sargı seri sargıdan sonra endüviye paralel bağlanmış ise, uzun
kompuntlanmış makina denir. Seri sargıdan endüvi akımı geçer.
2- KISA KOMPUNTLANMIŞ MAKİNA

Şönt sargı seri sargıdan önce endüviye paralel bağlanmış ise, kısa
kompuntlanmış makina denir. Seri sargıdan dış devre akımı geçer.
Kısa kompunt dinamoda, şönt dinamoya göre seri uyartım sargısı direnci dış
devre direncine bağlanır.
MAKİNALARI
(10. Hafta)
Trafoların yapısı ve çeşitlerini tanımak
TRANSFORMATÖRLER
Transformatörler yalnız A.C. frekansında değişiklik

yapmadan akım – gerilim değerini değiştiren sabit konumlu,
elektromanyetik indüksiyon yolu ile çalışan elektrik makineleridir.
Transformatörler genellikle kısaltılmış “ trafo ” adıyla
adlandırılırlar.
TRANSFORMATÖRLER
Transformatörlerin Önemi
Elektrik enerjisinin en önemli özelliklerinden biri de
üretildiği yerden çok uzak bölgelere kolayca taşınabilmesidir.
Bu taşımanın verimli bir şekilde yapılabilmesi için gerilimin
yeteri kadar büyük olması gerekir.
Bilindiği gibi elektrik enerjisi doğru veya alternatif akım
olarak üretilir. Doğru akımda yüksek gerilimli enerji iletimi son
zamanlarda büyük önem kazanmıştır. Ancak bu konuda
istenilen düzeye gelinememiştir. Buna karşılık alternatif akımlı
elektrik enerjisinin gerilimi transformatörler yardımıyla
yükseltilip düşürüldüğünden, enerjinin alternatif akımla
taşınması önemini korumaktadır.
TRANSFORMATÖRLER
Alternatif akımın gücünü ve frekansını değiştirmeden

alçaltmaya veya yükseltmeye yarayan bir elektrik makinesi
olarak transformatörlerin, elektrik enerjisinin AC’de
taşınmasında önemli bir yeri vardır.
Genel yapısı
Transformatörler ince saclardan yapılmış ve demir
gövde adı verilen kapalı bir manyetik devre ile yalıtılmış
iletkenlerden sarılıp demir gövde üzerine yerleştirilmiş iki
bobinden meydana gelmiştir. Oto trafoları dışında bu iki bobin
elektrikli olarak birbirinden tamamen yalıtılmıştır.
TRANSFORMATÖRLER
Trafonun yapısı ve çalışması
Trafo iki kısımdan meydana gelir.

1- Nüve ( Manyetik ) kısım.
2- Sargılar; primer ( Giriş ), Sekonder ( Çıkış ) sargılarıdır.
Nüve: Trafonun manyetik (gövde) kısmını oluşturan, fuko-

histerisiz kayıplarını önlemek (azaltmak) için silisli saçlardan,
birer yüzleri yalıtılarak 0,30 - 0,50 mm kalınlığındaki saçlardan
preslenerek yapılmıştır. Bu nüvenin yapımından manyetik
direncin az olması için gerekli tedbirler alınır. Trafolarda
kullanılan nüve çesitleri ;
1. Çekirdek tipi
2. Mantel tipi
3. Dağıtılmış tiptir.
Sargılar
Trafoda iki sargı vardır. Bunlar; Primer ve Sekonder sargıdır.
Primer Sargı
Transformatörde gerilim uygulanan sargıdır. Bu sargıya
birinci sargı veya birinci devrede denir.
• Alçaltıcı transformatörde ince kesitli iletkenle çok sipirli
olarak sarılır.
• Yükseltici transformatörde kalın kesitli iletkenle az sipirli
olarak sarılır.
Sekonder sargı
Transformatörde gerilim alınan
ve alıcının bağlandığı sargıdır.
Bu sargıya ikinci sargı veya ikinci
devrede denir.
• Alçaltıcı transformatörde kalın
kesitli iletkenle az sipirli olarak
sarılır.
• Yükseltici transformatörde ince
kesitli iletkenle çok sipirli olarak
sarılır.
Trafonun gerilimlere göre sınıflandırılması
Trafoların Gerilimine Göre Çeşitleri
Transformatörler gerilimlerine göre dört çeşitte incelenir.

• Alçak gerilim (AG) 0 –1 kV arası gerilim değerleridir.
• Orta gerilim (O.G.) 1 – 3 – 5 – 10 – 20 – 25 – 30 – 35 kV
değerleridir.
• Yüksek gerilim (YG) 45 – 60 – 154 kV değerleridir.
• Çok yüksek gerilim (ÇYG)154 kV ve üzeri değerleridir.
Trafonun gerilimlere göre sınıflandırılması
Trafolar kullanım amaçları ve yapılış gibi etkenlere göre

sınıflandırılır.
Bunlar ;
1. Nüve tipine,
2. Kuruluş yerine,
3. Soğutma şekline–cinsine,
4. Kullanış şekline,
5. Faz sayısına,
6. Çalışma prensibine,
7. sargı şekil–tipine göre sınıflandırılır.
Transformatörlerde İndüklenen EMK Değeri
Transformatörlerde Dönüştürme Oranı
Transformatörlerde Dönüştürme Oranı
TRANSFORMATÖR ÖRNEK PROBLEMLER
Örnek 1: Dönüştürme oranı 5 olan bir transformatörün sekonder

gerilimi 110 volttur. Bu transformatörün primer gerilimini
hesaplayınız.
Çözüm:
a =U1 / U2 U1 = a . U2 U1 = 5 . 110 = 550 Volt.
Örnek 2: Bir transformatörün primer sipir sayısı 500, primer gerilimi 220 volt, sekonder
gerilimi ise 110 volt olduğuna göre
a) Dönüştürme oranını
b) Sekonder sipir sayısını
c) Sipir başına indüklenen gerilimi hesaplayınız.
Çözüm:
a) a = U1/ U2= 220 /110 = 2 a=2
b) a = N1/ N2 N2= N1/ a = 500 / 2 = 250 Sipir
veya
U1 / U2 = N1 / N2 U1 . N2 = N1 .U2 N2 = N1 . U2 / U1
N2 = 500 . 110 / 220 = 250 N2 = 250 sipir.
c) Us = U1/ N1= 220 / 500 = 0,44 V / Sipir veya Us = U2 / N2 = 110 / 250 = 0,44 V / Sipir
Örnek 3:Bir transformatörün primer gerilimi 220 volt, sekonder gerilimi 55 volt,
primer akımı 4 amper ve sipir başına indüklenen gerilim 0,5 volt olduğuna göre
a) Sekonder akımını
b) Primer sipir sayısını
c) Sekonder sipir sayısını hesaplayınız.
Çözüm:
a) U1 / U2 = I2 / I1 I2 = U1 . I1 / U2 I2 = 220 . 4 / 55 =16 Amper
b) Us = U1 / N1 N1 = U1 / Us N1 = 220 / 0,5 = 440 Sipir
c) Us = U2 / N2 N2 = U2 / Us N2 = 55 / 0,5 = 110 Sipir

Örnek 4:
Örnek 5:
Örnek 6:Manyetik nüve kesiti

10x10 cm olan bir fazlı bir
transformatörün primeri 50 Hz ve
1200 V’luk bir gerilime bağlanmıştır.
Nüveyi oluşturan saçların manyetik
endüksiyon yoğunluğu 12000
gauss, dönüştürme oranı 10
olduğuna göre;
a) Sekonder gerilimini ve spir
sayısını,
b) Primerin spir sayısını
hesaplayınız.
Örnek 7: 250 kVA, 11000 V/415 V, 50 Hz tek fazlı transformatörün

sekonderi 80 spirdir.
a) Primer ve sekonder akımlarını, b) Primer spir sayısını,
c) Maksimum manyetik akıyı weber birimiyle hesaplayınız.
Örnek 8:.
Örnek 9:.
Örnek 9:.
TRANSFORMATÖRLER KAÇAK AKILAR
Bir transformatörün primerine alternatif bir gerilim

uygulandığında geçen akımın oluşturduğu manyetik akının tamamı
ikinci devre iletkenlerini kesmez. Akının küçük bir kısmı devresini
havadan tamamlar. Devresini havadan tamamlayan akılara kaçak
akılar denir.
Şekilde görüldüğü gibi primer sargılarında meydana gelen
kaçak akılara 1.devre kaçak akıları denir ve Øk1 ile gösterilir.
Sekonder sargılarında meydana gelen kaçak akılara 2. devre kaçak
akıları denir ve Øk2 ile gösterilir.
Kaçak akılar ne kadar fazla olursa faydalı akı da o kadar
azalma olur. Bunun sonucunda ikinci devre sargılarında sipir başına
indüklenen gerilim, primer sargılarında sipir başına indüklenen
gerilimden küçük olur. Böylece sekonder sargılarda indüklenen
gerilim azalır.
Şekil. Transformatörlerde kaçak akılar

Kaçak Akıyı Azaltıcı Önlemler

• Primer ve sekonder sargılarının uygun şekilde sarılmış olmaları,
• Nüve için kullanılan sacların manyetik geçirgenliğinin havaya göre
çok yüksek olması,
• Transformatörler primer ve sekonder sargılarının üst üste ve aynı
ayağa sarılması kaçak akıları azaltır.
Kaçak Akıdan Faydalanılan Yerler

Bazı özel transformatörlerde kaçak akılar istenir. Kaynak
makinelerinde, kısa devre akımlarını azaltmada, paralel çalışmayı
kolaylaştırmada ve ark fırınlarının güç devrelerinde kullanılan
transformatörün kaçak reaktansı büyük istenmektedir.
MAKİNALARI
(11. Hafta)
Trafoların kurulumunu yapmak ve çalıştırmak
TRANSFORMATÖRLERİN ÇALIŞMA DURUMLARI
Transformatörlerin çalışması üç farklı andaki durumlar için

incelenecektir. Bunlar:
 Boş çalışma durumu
 Yüklü çalışması
 Kısa devre olma durumlarıdır.
Boş Çalışma ve Vektör Diyagramı
Transformatörün boş çalışması,

primere gerilim uygulandığında
sekonderi yüksüz (açık) durumda
olması demektir.
Şekildeki devrede sekonderi
yüksüz olan bir transformatörün primere
U1 gerilimi uygulandığında, primerden
çok küçük bir akım geçer. Bu akıma boş
çalışma akımı denir. Boş çalışma akımı
Ib ile gösterilir ve uygulanan gerilimden
900 geridedir. Aşağıdaki şekilde boş
çalışma akımı ve bileşenlerinin vektör
diyagramı verilmiştir.
Boş çalışma akımı her ne kadar küçük bir akım olarak görülüyorsa transformatör uzun
bir süre boş çalıştırılmamalıdır. Çünkü transformatörde gereksiz yere güç kayıpları
oluşturur. Transformatörün boş çalışma deneyinde Anma geriliminde ve boşta çalışan bir
transformatörün çektiği güç watmetre ile ölçülürse demir kayıpları çok az hata ile
bulunabilir. Demir kayıpları yükle değişmez yani transformatörün boş veya yüklü olması
demir kayıplarını etkilemez.
 Pfe = Po = U1 . Ib . Cos φb (Watt)
 Ie = Ib . Cos φb (Amper)
 Im = Ib . Sin φb (Amper)
Formüllerde,
 Pfe : Po : Demir kayıplarını (W)
 U1 : Primer Anma gerilimi (V)
 Ib : Boş çalışma akımı (A)
 Cos φb : Transformatörün güç kat sayısı
 Ie : Boş çalışma akımının enerji bileşeni (A)
 Im : Boş çalışma akımının mıknatıslanma bileşeni (A) ifade eder.
Yüklü Çalışması
Transformatörün yüklü çalışma bağlantı şeması

Transformatörün yüklü çalışması, primerine şebeke gerilimi uygulayıp sekonderine bir
yük bağlanılan zamanki durumdur.
Transformatörün yüklü çalışmasında primer ve sekonder devrelerinden geçen akımlar 2.
devreye bağlanan yüke göre değişir. Transformatörün sekonderi yüklendiği zaman primer
akımı boş çalışma değerinde kalmaz. Sekonder akımı arttıkça primer akımı da artar. Bu
durum kayıplar dikkate alınmadığı zaman 1. ve 2. devre güçlerinin birbirine eşit olması ile
açıklanabilir.
Yüklü çalışma devresi aşağıdaki işlem basamaklarına uygun şekilde

kurulur.
 Deney bağlantı şemasına göre (şekil) devreyi hazırlanır.
 Şalteri kapatarak şebeke gerilimi primer sargı uçları uygulanır.
 Devredeki ölçü aletlerinde okunan değerler gözlem tablosuna
yazılır.
 Enerji kesilerek deneye son verilir.
 Deney farklı birkaç yükle transformatör yüklenerek sonuçları
değerlendirilebilir.
Kısa Devre Çalışması
Transformatörün kısa devre deneyi bağlantı şeması

Transformatörün kısa devre olması istenmeyen bir durum olup sadece
deney amaçlı yapılacaktır.
Bu deney transformatörün birinci sargısında (primer sargısında)
yapılacağı gibi ikinci sargısında (sekonder sargısında) da yapılabilir.
Şekilde görüldüğü gibi devrenin sekonderine ampermetre bağlanarak
kısa devre edilmiştir.
Primere uygulanan gerilim sıfırdan başlanarak sekonderden normal çalışma

akımı (anma akımı) geçene kadar artırılır. Transformatörün sekonderinden
normal çalışma akımı geçtiğinde primere uygulanan gerilime kısa devre
gerilimi (Uk), primerde watmetreden ölçülen güce de demir kayıplar ihmal
edilerek (Uygulanan gerilim küçük değerde olduğu için demir kayıpları da
çok küçük değerde olduğundan) bakır kayıpları denir. Bakır kayıpları yükün
cinsine göre değişir.
 Kısa devre akımı
Sekonderi kısa devre edilmiş bir transformatörün primerine herhangi bir gerilim
uygulandığında sekonderden geçen akıma kısa devre akımı denir ve Ik ile gösterilir.
 Kısa devre gerilimi
Primere uygulanan gerilim, sıfırdan başlanarak yavaş yavaş artırılır. Sekonderden
anma akımı geçtiğinde gerilim artırmaya son verilir. Bu anda transformatörün
primerine uygulanan gerilime kısa devre gerilimi denir. Uk ile gösterilir.
Kısa devre gerilimi anma geriliminin yüzdesi olarak belirtilir.

% Uk = (Uk / U1) . 100
Kısa devre gerilimi güce bağlı olarak anma geriliminin %3’ü ile
% 12’ si kadardır.
Deneyde alınan değerler yardımıyla test sıcaklığı, eş değer empedans, eş
değer direnç ve eş değer reaktans değerlerini aşağıdaki formüllerle
hesaplayınız.
Sonuç olarak
Bu deneyde watmetre ile ölçmüş olduğumuz değer transformatörün primerinde ve
sekonderinde sarf edilen bakır kayıplarını verir.
Boş çalışma devresi aşağıdaki işlem basamaklarına uygun şekilde kurulur.
 Deney bağlantı şemasına göre devre hazırlanır.
 Transformatör etiketinden sekonder anma akımı değeri öğrenilir.
 Transformatör sargılarının soğuk dirençleri ölçülür.
 Oto trafosu sürgü kolu sıfırda iken devreye enerji uygulanır.
 Oto trafosu ile primer gerilimi sıfırdan başlanarak yavaş yavaş artırılır.
 Primer gerilimi, sekonder devresinden anma akımı geçinceye kadar artırılır.
 Her kademe için U1, I1, P1 ve I2 değerlerini alarak gözlemler tablosuna kaydedilir.
 Primer gerilimi, sekonder devresinden anma akımının % 120’sini geçinceye kadar artırılır.
 Değerleri alınarak gözlemler tablosuna kaydedilir.
 Bu akımda sargıların ısınması için 15 ~ 20 dakika beklenir.
 Enerji kesilir.
 Transformatör sargılarının sıcak dirençleri ölçülür.
TRANSFORMATÖRLERİN ÇALIŞMA
DURUMLARINA AİT ÖRNEKLER
MAKİNALARI
(12. Hafta)
Transformatör Sargı Direncinin Ölçülmesi
Direncin ampermetre voltmetre metodu ile ölçülmesi ohm kanunu

yardımıyla olur. Formülde I, R direncinden geçen akım, amper; U, R
direnci uçlarındaki volt cinsinden potansiyel farkıdır. Bu durumda
direncin birimi ohm cinsinden bulunur. Aletlerin çalışmaları için akım
gerekli olduğundan, bu akımın hassas direnç ölçülmesinde dirençten
geçen akıma mümkün olduğu kadar az etkide bulunması için aletlerin
devreye uygun şekilde bağlanmaları gerekir.
a) Küçük değerli sargı direncinin ölçülmesi b) Büyük değerli sargı direncinin ölçülmesi
Voltmetre direnciyle karşılaştırılabilecek kadar büyük dirençlerin ölçülmesinde

voltmetre, seri bağlanan R direnci ve ampermetrenin uçlarına bağlanmalıdır
.Voltmetre yalnız bilinmeyen direncin uçlarına bağlansaydı ampermetre hem
bilinmeyen dirençten geçen akım ve hem de voltmetreden geçen akımı ölçmekle
büyük hataya sebep olurdu.
Büyük dirençlerin ölçülmesinde Şekil b’ye göre direnç ölçme hesaplarında hata çok
küçüktür. Çünkü bilinmeyen direncin uçlarındaki potansiyel farkına nazaran
ampermetre uçlarındaki potansiyel farkı çok küçüktür. Voltmetre çok az bir hata ile
direncin uçlarındaki gerilimi ölçmüş olur. Bu durumda hata ampermetrenin
direncinden ibarettir ki bu da ölçülen büyük direnç yanında kolayca ihmal edilebilecek
kadar küçük kalmaktadır (Yaklaşık olarak 0,05 ohm civarında).
1 ohm veya daha küçük dirençlerin ölçülmesinde voltmetrenin Şekil 1.11.a’daki gibi
bilinmeyen direnç uçlarına bağlanması gerekir. Bu durumda voltmetrenin Şekil
1.11.b’deki gibi bağlanması direnç hesaplarında büyük hataya sebep olur. Bu hata,
ölçülecek direncin ampermetre direncine yakın ve daha küçük olduğu hâllerde daha da
artar.
Transformatör sargı dirençleri, çok küçük transformatörler hariç, voltmetre direnci

yanında çok küçüktür. En az hata ile sargı direncini ölçülmesi için ölçü aletlerinin Şekil
a’daki gibi devreye bağlanması gerekir. Devreden geçecek akımı sınırlayan uygun
değerli bir reostanın da şekilde görüldüğü gibi devreye bağlanması faydalıdır.
Direncin daha hassas bulunması için deney, birkaç çeşitli akımda yapılır ve bulunacak
direnç değerlerinin ortalaması alınır. Büyük akımlı transformatör sargılarının direnç
değerleri çok küçük olduğu için bu sargıların uçlarında okunabilecek bir gerilim
bulunabilmesi için geçirilecek akımın oldukça yüksek olması gerekir. Bu küçük
gerilimin hassas bir şekilde okunabilmesi için de çok küçük gerilimleri ölçebilecek
uygun voltmetrenin seçilmesi gerekir.
Küçük dirençlerin ölçülmesinde çok hassas voltmetreler kullanılacağı için deneyin çok
dikkatle yapılması gerekmektedir. Voltmetrenin, devreden akım geçtiği görüldükten
sonra direnç uçlarına bağlanması gerekir. Eğer sargıdan (sargıdaki açık devre
dolayısıyla) akım geçmezse voltmetre uçlarında devre gerilimi bulunur. Bu da
voltmetreye zarar verebilir.
Trafolarda Polarite
Tanımı, Önemi
Transformatörlerin sargılarında indüklenen gerilimlerin ani
yönlerini veya sargı uçlarının işaretlerinin belirtilmesine polarite
denir.
Polaritenin önemi: Transformatörlerin primer ve sekonder
sargılarının her iki uçları, alternatif gerilimin frekansına bağlı
olarak zaman zaman işaret değiştirir. Transformatörlerin birbiri ile
paralel bağlanmasında veya çeşitli sargıların kendi aralarında
bağlanmalarında transformatörün hangi ucunun hangi işareti
taşıdığının bilinmesi gereklidir ki bağlantılar buna göre yapılsın.
Sargılarının polaritenin bilinmesi, transformatörlerin birbiri
ile paralel bağlanmasında veya çeşitli sargıların kendi aralarında
bağlanmalarında büyük kolaylıklar sağlar.
Trafolarda Polarite
Polarite Tayini
Bir fazlı transformatörlerde polarite
tayini iki şekilde yapılır.
 Doğru akım ile polarite tayini
 Alternatif akım ile polarite tayini
 Doğru Akım ile Polarite Tayini
Doğru akım ile polarite tayini daha
çok ölçü transformatörlerinde ve
küçük güçlü transformatörlerde
uygulanabilir. Pil yeterli değilse pil
yerine akü de kullanılabilir.
Doğru akım ile polarite tayini
Trafolarda Polarite
Transformatörün primer devresine, devreden akım

geçirecek şekilde bir akım kaynağı bağlanır. İkinci devre uçlarına
da D.A. voltmetresi bağlanır.
Primer devrenin kapatılıp açılması sırasında sekonder
devresindeki voltmetre ibresi;
• Doğru yönde sapıyorsa: Primer devresine bağlanan
kaynağın (+) ucu ile voltmetrenin (+) ucunun bağlandığı
sekonder sargı ucu aynı polaritededir. (Şekil a)
• Eğer ters sapma olmuşsa: Sekonder sargı polaritesi de
terstir. Bu uçların dikkatle işaretlenmesi gerekir (Şekil b)
Trafolarda Polarite
 Alternatif akım ile polarite tayini

• Bir sargılı transformatörlerde polarite tayini
Alternatif akımı ile polarite tayini

Trafolarda Polarite
Bir sargılı transformatörün polarite tayininde deney bağlantısı, primer
sargısının bir ucu ile sekonder sargısının bir ucu kısa devre edilir. Primer
sargısının diğer ucu ile sekonder sargısının boşta kalan ucu arasına bir
AC voltmetresi bağlanır (Şekil).
Not: Voltmetrenin maksimum değeri primer ve sekonder gerilimleri
toplamını gösterecek değerde olmalıdır.
Primer sargısına bir AC gerilim uygulanırsa voltmetre bir değer gösterir.
o Voltmetrede okunan değer: U1 – U2’yi gösteriyorsa bu uçlar ters
işaretli ani değerdedir. Şekil 1.13.a’daki gibi transformatör eksi
polaritelidir.
o Voltmetrede okunan değer: U1 + U2’yi gösteriyorsa bu uçlar aynı
işaretli ani değerdedir. Şekil1.13.b’deki gibi transformatörümüz artı
polaritelidir.
Transformatörlerin Gerilim Yükseltme veya
Alçaltmasına Göre Çeşitleri
Transformatörler, gerilimi alçaltma veya yükseltme şekline göre iki

çeşittir.
 Alçaltıcı trafolar
 Yükseltici trafolar
Transformatörlerin prensip şeması

Transformatörlerin Gerilim Yükseltme veya
Alçaltmasına Göre Çeşitleri
Alçaltıcı Trafolar
Uygulanan gerilimi alçaltan tip transformatörlere alçaltıcı
transformatörler denir. Şekil a’ da alçaltıcı transformatörün genel
prensibi ve gerilim değerleri verilmiştir.
Yükseltici Trafolar
Uygulanan gerilimi yükselten tip transformatörlere yükseltici
transformatörler denir. Şekil b’de yükseltici transformatörün genel
prensibi ve gerilim değerleri verilmiştir.
Trafoların Eş Değer Devreleri
Transformatörlerin Boş Çalışmadaki Eşdeğer Devreleri
Şekil 1.16: Dönüştürme oranı a = 1 olan bir transformatör boştaki

a) Eş değer devresi b) Basitleştirilmiş eş değer devresi
Transformatörde gerilim düşümü kaçak akılar ve sargı dirençleri üzerinde
meydana gelir.
İdeal transformatörlerde sadece direnç ve reaktanslar üzerinde gerilim düşümü
söz konusudur. Burada da ideal bir transformatör düşünülmüştür. İdeal bir
transformatör kesik çizgi ile gösterilir(Şekil 1.16.a).
Boş çalışan bir transformatörden sadece primer devresinden akım geçer. Bu
akım boş çalışma akımı olan Ib akımıdır.
Şekil 1.16’da görüldüğü gibi primer devresinde direnç ve reaktans görülmekte
ve gerilim düşümleri de bunlar üzerinde olmaktadır.
Direnç üzerindeki gerilim düşümü : Ib . R1
Reaktans üzerindeki gerilim düşümü : Ib . X1 olur.
Transformatörlerde eş değer direnç, eş değer reaktans, eş değer empedans
primer ve sekondere göre kısa devre deneyleri ile bulunur.
MAKİNALARI
(13. Hafta)
Transformatörlerin Yüklü Çalışmadaki Eş Değer Devreleri
Şekil 1.17: Dönüştürme oranı a = 1 olan bir transformatörün yükteki

a) Eş değer devresi b) Basitleştirilmiş eşdeğer devresi
Şekil 1.17’de de görüldüğü gibi transformatörün yüklü çalışmasında primerden

I1 akımı, sekonderden ise I2 akımı geçmektedir.
Primer devresindeki kaçak akının ve sargı direncinin oluşturduğu gerilim
düşümleri direnç üzerinde I1 . R1 reaktans üzerinde I1 . X1’dir.
Sekonder devresindeki kaçak akının ve sargı direncinin oluşturduğu gerilim
düşümleri direnç üzerinde I2 . R2 reaktans üzerinde I2 . X2’dir.
Şekil 1.17’de gösterilen gerilim düşümleri dikkate alındığında,
U1>E1 , E1 = E2 , E2>U2 olduğu görülür.
a = K = 1 olduğundan primer ve sekonder akımları yaklaşık olarak birbirime
eşit kabul edildiğinden I = I1 = I2 olarak gösterilmiştir.
 Transformatörlerin primere göre bulunan eş değer direnç ve reaktans dikkate
alınarak çizilen eş değer devre şeması
Şekil 1.18: Primere göre bulunan eş değer direnç ve reaktans dikkate alınarak çizilmiş
a) Eş değer devre şeması b) Basitleştirilmiş eş değer devresi
Trafolarda Regülasyon
 Gerilim regülasyonu: Transformatörün sekonder geriliminin

boştaki ve yüklü durumdaki gerilimleri arasındaki farka,
transformatörün gerilim değişmesi veya gerilim regülasyonu denir.
Gerilim Regülasyonu = Boştaki sekonder gerilimi - Tam yükteki sekonder gerilimi
Bu farkın, tam yüklü durumdaki sekonder gerilimleri oranının 100 ile

çarpımına gerilim regülasyonu yüzdesi denir.
Regülasyon yüzdesi bilinen bir transformatör yüklendiği zaman

sekonder geriliminin ne kadar değiştiği kolayca hesaplanabilir.
Transformatörlerin % regülasyonu ne kadar küçükse kaçak akısı da o
kadar azdır.
Gerilim regülasyonunun bulunması
Transformatörlerde gerilim regülasyonu iki şekilde bulunur:
• Transformatörü yüklemeksizin eş değer direnç ve eş değer
reaktanstan faydalanarak regülasyonu bulmak
• Transformatör yükleyerek regülasyonu bulmak
NOT:Transformatörlerde gerilim regülasyonu yüzdesi ister sekonder

devresi için hesaplansın ister primer devresi için hesaplansın çıkan
sonuç aynıdır.
Transformatör Regülasyonunu Yüklemeksizin (Eş değer direnç ve
eşdeğer reaktanstan faydalanarak) Bulma
Transformatörümüzün eş değer direnci ve eş değer reaktansı
biliniyorsa transformatörün omik yükteki eş değer devresi konusundan
faydalanarak boştaki sekonder gerilimi ve anma yükündeki sekonder
gerilim değerlerinden regülasyon bulunabilir.
Trafolarda Regülasyon Problemleri
MAKİNALARI
(14. Hafta)
Transformatörler
Transformatörler
Transformatörlerde Verim
Bilindiği gibi transformatöre verilen gücün bir kısmı demir ve bakır

kayıplarına sarf olunmaktadır yani transformatöre verilen gücün tamamı
sekonderden alınamamaktadır.
Transformatörden alınan gücün verilen güce oranına verim denir.
Verim η ( eta ) ile gösterilir. Birimi için sonuç 100 ile çarpılırsa yüzde
(%) olarak ifade edilir.
Transformatör’ e verilen güç  Primer gücü (P1)

Transformatör’ den alınan güç  Sekonder gücü (P2) olduğuna göre
Transformatörlerde Verim Örnek
380 / 220 voltluk 10 KVA lık bir transformatör bir yükle

yüklendiği zaman sekonderden çekilen güç Pa = 10 KW,
primere verilen güç Pv = 10,41 KVA’dır. Transformatörün
verimini bulunuz.
Çözüm:
Ölçüm Transformatörleri
Ölçü transformatörleri, bir güç sisteminde yüksek gerilim

ve akımların standart düşük ölçme aralıklı voltmetreler ve
ampermetreler ile ölçülmesi ve izlenmesi amacıyla tasarlanır.
Ölçü transformatörlerinin primer ve sekonderleri arasında

elektriksel yalıtımın bulunması, bu ölçmeler yapılırken aynı
zamanda gerekli emniyeti de sağlarlar.
Bunun için ölçü transformatörleri, yüksek gerilim ve
akımları standart ölçü aletlerinin ölçme aralığına uygun seviyelere
düşürürler. Ölçü transformatörleri genellikle gerilim ve akım
transformatörleri olarak sınıflandırılabilir.
Gerilim transformatörleri:
• İletim hatlarının gerilimlerini ölçmek ve izlemek,
• Ölçü aletlerini iletim hatlarından yalıtmak için kullanılırlar.
• Değişik güçlerde üretilirler.
• Yüksek hassasiyetli transformatorlardır. Primer geriliminin

sekonder gerilimine oranı sabit olarak bilinir ve yükle çok az
değişir. Ayrıca, sekonder gerilimi primer gerilimi ile tam olarak aynı
fazda sayılabilir.
• Sekonder gerilimin anma değeri genellikle 115V veya l 20V'dur
ve iletim hattına paralel olarak bağlanan primerin anma gerilim
değerine bağlı değildir. Bu gerilim seviyesi standart ölçü aletleri ve
rölelerin sekonder uçlarına bağlanmasını sağlar.
Gerilim transformatörlerinin yapısı klasik transformatörlere
benzerdir. Fakat, primer ile sekonder arasındaki yalıtım, yüksek
gerilim hattı gerilimine dayanacak şekilde olmalıdır. Bu amaçla
sekonder sargının bir ucu topraklanır.
Böylece sekonder uçların birisine dokunulduğunda ölüm

şoku tehlikesi önlenmiş olur. Sekonder, primerden yalıtılmış gibi
görünmesine rağmen iki sargı arasındaki "yayılmış kapasitans"
görünmeyen bir bağlantı sağlar. Bu görünmeyen bağlantı
sekonder sargı ve toprak arasında yüksek bir gerilim üretir.
Sekonder sargının bir ucu topraklanarak sekonder sargı ile toprak
arasındaki en yüksek gerilim 115V'a sınırlanmış olur.
Akım transformatörleri:
• Hat akımını ölçmek ve izlemek, sekonder
uçlarına bağlanan ölçü aletlerini ve röleleri
yalıtmak için kullanılırlar.
• Yüksek hassasiyetli transformatörlerdir.
• Primer-sekonder akımları oranı yük ile
çok az değişir.
• Primer ve sekonder akımları arasındaki
faz açıları çok küçüktür, genellikle bir
dereceden daha küçüktür.
• Yüksek hassasiyetli akım oranı ve küçük
faz açısı değerleri, uyartım akımı çok
düşük tutularak gerçekleştirilir.
Oto Trafoları
Tanımı
Primer sargının bir kısmı veya tamamının sekonder sargı olarak
da kullanıldığı ve aynı manyetik alanın etkisinde kalan tip
transformatörlere oto transformatör denir.
Yapısı
Şekilde normal transformatörlerde primer ve sekonder olmak
üzere iki ayrı sargı bulunur. Oto transformatörlerinde ise bir tek
sargı vardır.(Şekil b) Bu sargı hem primer hem de sekonder sargı
görevini yapar. Gerilim dönüşümü bu bir tek sargı üzerinden
yapıldığından ikinci bir sargıya gerek yoktur. Sargı sayısı bire
düşürüldüğünden kaçak reaktansları azalmıştır.
Oto Trafoları
Bir sargılı transformatörden oto transformatörüne geçiş
Oto transformatörlerinden çok sayıda dışarıya uç çıkarılarak (veya

sürgü ile) değişik değerde gerilim elde edilebilir. Bu bakımdan oto
transformatörleri bir potansiyometre gibi kullanıla bilinir.
Oto Trafoları
İki Sargılı Trafo İle Farkı
İki sargılı trafoda primer ve skonder olmak üzere iki sargı

vardır. Oto trafosunda ise tek bir sargı vardır. Bu sebepten
dolayı kaçak reaktansları iki sargılı trafolara nazaran azdır.
Kullanıldığı Yerler
 Gerilim azaltarak asenkron motorlara yol vermede,
 Gerilim yükseltmede,
 Potansiyometre olarak,
 Gerilim düşümlerini karşılamada,
 Çeşitli gerilimlerin elde edilmesinde,
 Bazı üç fazlı yüksek gerilimli sistemlerin birbirine bağlanmasında
kullanılır.
Oto Trafoları
Üstünlük ve Sakıncaları
 Oto transformatörlerinin faydaları (üstünlükleri)
• Hafif ve maliyeti ucuzdur.
• Demir kayıpları azdır.
• Bakır kayıpları azdır.
• Verimi yüksektir.
• Diğer transformatörlere göre regülasyonu iyidir.
Oto Trafoları
 Oto transformatörlerinin sakıncaları

• Kısa devre gerilimleri küçük olduğundan dolayı kısa devre akımları
büyüktür. Bu sebeple tehlikeli değer alır.
• Paralel bağlanmaları zordur.
• Sekonder sargıda kopukluk meydana gelirse tehlikelidir. (Şekil)
Oto transformatörlerinde sekonder sargıdaki kopukluk

Oto Trafoları
Transformasyon yolu ile sekondere aktarılan güç; STR = I1 x (U1- U2) (VA) ,
İletim yolu ile sekondere aktarılan güç ise; Sil = I1 x U2 dir.
Oto Trafoları
Örnek: Primer gerilimi 400 volt, sekonder gerilimi 220 volt olan bir oto
transformatörü devresine 10 ohm’ luk bir ısıtıcı bağlanmıştır. Primer ve
sekonder akımları ile, transformasyon ve iletim yolu ile sekondere
aktarılan güçleri bulunuz.
Oto trafolarındaki akımların yönleri

Oto Trafoları
Oto Trafoları
MAKİNALARI
(15. Hafta)
Genel Tekrar
Güç Trafoları (Üç Fazlı)
Günümüzde kullanılan elektrik enerjisinin büyük kısmı

dengeli üç-fazlı gerilim sistemi kullanılarak üretilir, iletilir ve
dağıtılır.
Üç-fazlı sistemlerin modem hayatta önemli bir yerinin
olması, üç-fazlı sistemlerin ve transformatörlerin çalışmasını ve
kullanılmasını anlamayı gerekli kılmaktadır. Dengeli üç-fazlı
gerilim sistemi, gerilim genlikleri ve frekansları aynı, fakat fazları
birbirinden 1200 farklı olan üç ayrı fazdan meydana gelir.
Günümüzde kullanılan
elektrik enerjisinin büyük
kısmı dengeli üç-fazlı gerilim
sistemi kullanılarak üretilir,
iletilir ve dağıtılır. Üç-fazlı
sistemlerin modem hayatta
önemli bir yerinin olması ve
enerjinin iletim ve dağıtımında
üç-fazlı transformatörlerin
kullanılması üç-fazlı
transformatörlerin özelliklerini
anlamayı gerekli kılmaktadır.
Üç Adet Bir Fazlı Trafolardan Meydana Gelen Trafolar

Büyük güç gereken sistemlerde, üç fazlı transformatör yerine üç
adet bir fazlı transformatör kullanmak, taşıma kolaylığı ve yedekte bir
fazlı transformatör bulundurma yönü ile iyidir. Ancak yıldız veya üçgen
bağlantılarının nasıl yapıldığının iyi bilinmesi gerekir.
Transformatör polariteleri belli değilse bağlantılar aşağıdaki gibi yapılır:
 Yıldız – Yıldız bağlantı
 Üçgen – Üçgen bağlantı
 Üçgen – Yıldız bağlantı
 Yıldız – Üçgen bağlantı
Üç Fazlı Trafoların Bağlantı Şekilleri
 Yıldız-yıldız bağlantı
Eşit güçlü ve gerilimleri eşit üç adet bir fazlı transformatörün her birinin
primer sargılarından birer uç alınıp birbirine bağlanır. Böylece primerin
yıldız bağlantısı yapılmış olur.
Transformatörlerin manyetik nüveleri ayrı olduğu için bu bağlantıda
polarite dikkate alınmaz yani birbirine bağlanan uçların seçiminde bir
kural yoktur. Transformatörün serbest kalan uçları uygun gerilimli bir
şebekeye bağlandığında, primerin bağlantıları tamamlanmış olur.
Üç adet bir fazlı transformatörün yıldız – yıldız bağlantısı

 Üçgen-üçgen bağlantı
Primerin üçgen bağlanması için 1. transformatörün herhangi bir ucu ile 2.
transformatörün herhangi bir ucu birbiri ile bağlanır. Sonra 2. transformatörün
açıkta kalan ucu ile üçüncü transformatörün herhangi bir ucu bağlanır. 3.
transformatörün açıkta kalan ucu ile 1. transformatörün açık ucu
birleştirildiğinde primerin üçgen bağlantısı gerçekleşmiş olur. Bundan sonra
primer uygun bir gerilime bağlandığında bağlantılar tamamlanmış olur.
Üç adet bir fazlı transformatörün üçgen – üçgen bağlantısı

 Üçgen-yıldız bağlantı
Primerin üçgen bağlantısı b bölümünde, sekonderin yıldız bağlantısı ise
a bölümünde açıklandığı gibi yapılır.
Üçgen – yıldız bağlantı

 Yıldız-üçgen bağlantı
Primerin yıldız bağlantısı a bölümünde, sekonderin üçgen bağlantısı ise
b bölümünde, açıklandığı gibi yapılır.
Yıldız – üçgen bağlantı

Bir Nüveli Üç Fazlı Trafolar
Standart Gerilim Değerleri

Ülkemizde dağıtım transformatörlerinin seri olarak yapıldığı standart
gerilimler, Frekans 50 Hz. olmak üzere
(*) Ülkemizde OG şebekelerinde 35 kV gerilim basamağında değişik

gerilimlerle karşılaşıldığından transformatör siparişlerinde önceden, bu
basamakta şebeke geriliminin kaç kV olduğu (örneğin, 34.5 kV)
TEDAŞ’tan öğrenilmelidir.
Standart Güç Değerleri
Ülkemizde dağıtım transformatörlerinin seri olarak yapıldığı standart
gerilimler,
(**) Seri yapım olmadığından bu değerler öncelikle seçilmez.

Trafolarda soğutmanın önemi
Bütün elektrik makinelerinde olduğu gibi transformatörler de çalışmaları

sırasında ısınır. Bu ısınma transformatörün özellikle sargılarında ve
demir nüvesinde oluşan kayıpların bir sonucudur. Döner makinelerde
soğutmayı az da olsa sağlayan hava akımlarının oluşmasına karşın,
duran makine olan transformatör daha olumsuz şartlarda çalışır.
Transformatörlerde ısı artışı belirli bir sınırı aşmamalıdır. Bunun için de
iyi bir soğutma gereklidir.
Transformatörlerin soğutma yöntemi harf simgelerle belirtilir. Her simge
4 harften oluşur.
Birinci harf: Sargılarla temasta bulunan iç soğutma ortamı:
O Yanma noktası ≤300 oC olan mineral yağ veya sentetik sıvı yalıtkan
K Yanma noktası > 300 oC olan sıvı yalıtkan
L Yanma noktası ölçülemeyen (yanıcı olmayan) sıvı yalıtkan
İkinci harf: İç soğutma ortamı için dolaşım türü:
N Soğutma donanımı içinden ve sargılardan doğal termosifon akış
F Soğutma donanımı içinden zorlamalı dolaşım ve sargılardan termosifon akış
D soğutma donanımı arasından zorlamalı dolaşım, soğutma donanımı
sisteminden en azından ana sargılar içine yönlendirme
Üçüncü harf: Dış soğutma ortamı:
A Hava
W Su
Dördüncü harf: Dış soğutma ortamı için dolaşım türü:
N Doğal konveksiyon
F Zorlamalı dolaşım (Vantilatörler, pompalar)
 Soğutma şekilleri seçim faktörleri

• Transformatörün çalışacağı yer ve işletme şartları
• Transformatörden uzaklaştırılması gereken ısı miktarı
• Transformatörün yapım ve taşıma güçlükleri
• İşletme giderleri ve fiyatı
 Soğutma çeşitleri
Transformatörlerde oluşan ısıyı dışarıya iletebilmek ve soğumalarını
sağlayabilmek için üç çeşit soğutma yapılır:
• Hava ile soğutma
• Yağ ile soğutma
• Su ile soğutma
• Hava ile soğutma

Genellikle kuru tip trafolarda uygulanır.
Suni reçine izolasyonlu 10–15–30 kV
gerilimde çalıştırılmak üzere yaklaşık
olarak 300 kVA güce kadar yapılan
kuru transformatörler genellikle doğal
hava dolaşımı (sirkülasyon) ile kendi
kendine soğurlar. Nüve ve sargılar hava
ile doğrudan doğruya temas hâlindedir.
Bu tip transformatörler yağlı tiplere
göre birçok üstünlükler taşımaktadır.
Verimleri oldukça yüksek, gerilim
düşümleri ise oldukça düşüktür.
• Yağ ile soğutma

Orta ve büyük güçlü transformatörler,
özellikle yüksek gerilim için
yapılanların hemen hemen hepsi birer
yağ kazanı içine yerleştirilir.
Transformatör yağının kendisi çok iyi
bir yalıtkandır. Transformatörde
kullanılan yağ soğutma görevi de yapar.
Doğal yağ dolaşımlı sistem, bütün
soğutma türlerinin en basit, en sessiz
çalışan, en fazla güvenlik sağlayan ve
en az bakım isteyen sistem olarak
değerlendirilebilir. Buna karşılık
maliyeti yüksektir.
 Su ile soğutma
Su ile soğutma, işletme süresince
devamlı su sağlanabilen yerlerde
uygulanır. Örnek olarak termik ve
hidroelektrik santralleri
gösterilebilir.
Su ile soğutmada transformatör yağ
kazanı borularla, içinde yağın su ile
soğutulduğu bir soğutucuya bağlanır.
Küçük bir pompa yağın dolaşımını
sağlar. Bu tip soğutmada soğutucu
kazanın dışındadır. Şekil’de su ile
soğutulan bir transformatörün yağ ve
su akış diyagramı verilmiştir.
KAYNAKLAR
Elektrik Makinaları I Adem ALTUNSAÇLI
Doğru Akım Makinaları MEGEP Modülleri
Doğru Akım Makinaları Öğr.Gör.Figen ALTINTAŞ Bülent ECEVİT Üni.
Elektrik Makinaları Ders Notları Müslüm YILDIZ
Güç Transformatörleri MEGEP Modülleri

Trafo Ve D.A.M. Ders Notu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Trafo Ve D.A.M. Ders Notu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRAFO VE DOĞRU AKIM

Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine çeviren veya elektrik

GENERATÖR: Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dönüştüren makinalara

Daima bir yönde kalan gerilime doğru gerilim denir. Bu gerilim

2- SAĞ EL ÜÇ PARMAK KURALI

Manyetik alan: Doğal mıknatıs veya elektromıknatıs ile elde edilebilir.

Mıknatısın N-S kutupları arasında iletken 1, 2, 3 ve 4 yönlerinde ayrı ayrı hareket

Dikkat edilirse iletken 3 ve 4 yönlerinde hareket ettirildiğinde akım

BİR İLETKENDEN GEÇEN AKIMIN YÖNÜNÜN İFADESİ

İLETKENDE İNDÜKLENEN E.M.K' NİN DEĞERİ

Birim yüzeyindeki kuvvet çizgisi B gauss/cm2 olduğuna göre, iletkenin

İndüklenen e.m.k' in değerini volt olarak bulmak için, bu çarpımı 108 ‘e

α = İletkenin kuvvet çizgileri tarafından kesilme açısı

B = 8000 Gauss/cm2, l = 20 cm, v = 100 cm/sn, α = 90° Sin90° = 1 e = ?

e = B.l.v.10-8= 8000.20.100.10-8 = 0,16 V

B = 9000 Gauss/cm2, l = 30 cm, v = 200 cm/sn, α = 90° Sin90° = 1 e = ?

e = B.l.v.10-8= 9000.30.200.10-8 = 0,54 V

B = 8000 Gauss/cm2, l= 50 cm, v=600 cm/sn, α = 60° Sin60° = 0,86 e = ?

e = B.1.v. Sinα .10-8= 8000.50.600.0,86.10-8= 2,064 V

ÖRNEK 4- 40 cm boyundaki iletkenin hızı 250 cm/sn, içinde bulunduğu manyetik

a) İletken kuvvet çizgilerine dik hareket ettiğinde,

B = 10000 Gauss/cm, l=40 cm, v=250 cm/sn

a) e = B.l.v. Sin α .10-8 = 10000.40.250.10-8 = 1 V

B = 10000 Gauss/cm2, l= 200 cm, α= 90°, e=0,45 V v=?

e = B.l.v. Sinα . 10-8

KOLLEKTÖR YARDIMIYLA DOĞRU GERİLİM ELDE ETMEK

şeklinde ifade edilir. ω = Bobindeki sarım sayısı Ф= Bobinin çevrelediği yüzeyden

Dairesel harekette bir bobinde indüklenen e.m.k'in değişimi

Doğru akım generatörü (Dinamo)

DOĞRU AKIM KULLANILAN YERLER

Doğru akım makinaları yapı bakımından senkron makinalara çok

DOĞRU AKIM MAKİNALARININ YAPISI

Bir doğru akım makinasının parçaları

Doğru akım makinesinin özelliğine göre endüktör sargısı yapısal

2. Endüvi (Dönen Kısım)

Endüvi, 0,3-0, 7 mm kalınlığında çelik saclardan yapılmış silindirik

Periyodik aralıklarla endüvinin bakımının yapılması, kollektör yüzeyinin

Küçük makinalarda endüvi

Göbek üzerine, parçalı saclardan yapılmış olan endüvi saclarının

Endüvi sacları üzerine, iletkenleri yerleştirmek için oluklar açılmıştır.

Kollektör dilimleri (lamelleri), haddeden geçirilmiş sert bakırdan pres

Bobin uçlarının kollektöre yerleştirilmesi için, küçük makinalarda

Doğru akım makinasının endüvi ve kollektör kesiti F-Bayrakcık,

Doğru akım makinalarının en önemli ve

Bir doğru akım makinası

Kollektör dilim sayısı az olursa, özellikle

Fırça, fırça yuvasına yerleştirilir. Baskı yayının gevşek ya da çok sıkı

5- YATAK, KAPAK VE DİĞER PARÇALAR

Akım geçen iletkenin manyetik alan içindeki durumlar

İçerisinden akım geçen iletkenin durumu

Yardımcı kutubun endüviye bağlantısı

Endüktör sargısının manyetik

ENDÜVİDE İNDÜKLENEN ELEKTROMOTOR KUVVETİ

e = B.l.v 10-8 (V) dur.

Endüvide birçok iletken olduğuna ve bu iletkenler her an yön ve

Kutup Alanı ve Ortalama Alan

Bir kutba düşen alan,

Ortalama manyetik alan,

Motor çalışma durumunda endüvide indüklenen e.m.k'ine zıt e.m.k

Manyetik alan içinde bulunan iletkenler, ancak kutup altındaki

Doğru akım makinasında bir kutup altındaki alan şekli

Doğru Akım Motorlarında Zıt Emk

DOĞRU AKIM MAKİNALARINDA VERİM